ARTICVLVS IIII.Vtrùm liceat pecuniam accipere mutuò sub vsura.

Source
AD Quartum sic procedi
tur. Videtur, quòd non liceat pecuniam accipere mutuo sub vsura. Dicit enim Apostolus ad Roman. 1. quòd digni sunt morte non solùm qui faciunt peccata: sed etiam qui consentiunt facientibus. Sed ille qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, consentit vsurario in suo peccato, & præbet ei occasionem peccandi. Ergo etiam ipse peccat.
¶ 2 Præterea. Pro nullo commodo temporali debet aliquis alteri quamcunque occasionem præbere peccandi. Hoc enim pertinet ad rationem scandali actiui, quod semper est peccatum, vt suprà
q. 43. ar. 2
dictum est. Sed ille qui petit mutuũ mutuum ab vsurario, expressè dat ei occasionem peccandi. Ergo pro nullo commodo temporali excusatur.
¶ 3 Præterea. Non minor videtur esse necessitas quandoque deponendi pecuniam suam apud vsurarium, quàm mutuum accipiendi ab ipso. Sed deponere pecuniam apud vsurarium, omnino videtur esse illicitum, sicut illicitum esset deponere gladium apud furiosum, vel virginem committere luxurioso, seu cibum guloso. Ergo neque licitum est accipere mutuum ab vsurario.
SED contra, ille qui iniuriam patitur, non peccat, secũdùm secundùm
Philosophum in. 5. Ethic. Vnde iustitia non est media inter duo vitia, vt ibidem
dicitur. Sed vsurarius peccat, inquātum inquantum facit iniustitiam accipienti mutuum sub vsuris. Ergo ille qui accipit mutuum sub vsuris, non peccat.
RESPONDEO dicendum, quòd inducere hominem ad peccandum nullo modo licet: vti tamẽ tamen peccato alterius ad bonum, licitum est, quia & Deus vtitur omnibus peccatis ad aliquod bonũ bonum . Ex quolibet enim malo elicit aliquod bonum, vt dicitur in
Aug. Euchir. c. 11. tom. 3.
Enchirid. Et ideo
August. Publicolæ quærenti, vtrùm liceret vti iuramẽto iuramento eius, qui per falsos deos iurat, in quo manifestè peccat, eis diuinam reuerentiam adhibens, respōdet respondet , quòd qui vtitur fide illius, qui per falsos deos iurat, non ad malum, sed ad bonũ bonum , non peccato illius se sociat, quo per dæmonia iurauit, sed pacto eius bono, quo fidem seruauit: si tamen induceret eum ad iurandum per falsos deos, peccaret. Ita etiam in proposito dicendum est, quòd nullo modo licet inducere aliquẽ aliquem ad mutuandum sub vsuris: licet tamen ab eo, qui hoc paratus est facere, & vsuras exercet, mutuum accipere sub vsuris, propter aliquod bonũ bonum , quod est subuentio suæ necessitatis vel alterius. Sicut etiam licet ei, qui incidit in latrones, manifestare bona quæ habet, quæ, latrones peccāt peccant diripiendo, ad hoc quòd non occidatur, exemplo decem virorũ virorum , qui dixerunt ad Ismael: Noli occidere nos, quia thesauros habemus in agro, vt dicitur Ierem. 41.
AD primum ergo dicendum, quòd ille qui accipit pecuniam mutuò sub vsuris, non consentit in peccatum vsurarij, sed vtitur eo, nec placet ei vsurarũ vsurarum acceptio, sed mutuatio, quæ est bona.
AD secundum dicendũ dicendum , quòd ille, qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, non dat occasionem vsurario vsuras accipiendi, sed mutuā di mutuandi . Ipse autem vsurarius sumit occasionem peccandi ex malitia cordis sui: vnde scandalum passiuum ex parte sua est, non autem actiuum ex parte petentis mutuum. Nec tamen propter huiusmodi scādalum scandalum passiuum debet alius à mutuo petendo desistere, si indigeat: quia huiusmodi passiuum scandalum non prouenit ex infirmitate vel ignorā tia ignorantia , sed ex malitia.
AD tertium dicendum, quòd si quis committeret pecuniā pecuniam suam vsurario non habenti aliàs vnde vsuras exerceret, vel hac intentione committeret, vt inde copiosius per vsuram lucraretur, daret materiam peccandi: vnde & ipse esset particeps culpæ. Si autem aliquis vsurario aliàs habenti vnde vsuras exerceat pecuniam suam committat, vt tutius seruetur, non peccat, sed vtitur homine peccatore ad bonum.
Commentary

SVMMA ARTICVLI.

PRima conclusio. Inducere aliquem vt det mutuũ mutuum sub vsuris peccatum est.
Secunda conclusio. Licitum est accipere mutuũ mutuum sub vsuris ab eo qui paratus est dare.
COMMENTARIVS.

COMMENTARIVS.

DVbitatur circa primam conclusionẽ conclusionem . An in aliquo casu sit licitum inducere aliquem ad mutuandum sub vsuris.
Pro parte affirmatiua arguitur primo. Si Petrus debeat Ioanni centum quę non potest aliter Ioannes recuperare, licitum erit mihi inducere Ioannem vt mutuet illi sub vsuris; ergo &c.
Secundò. Si Ioannes. v. g. statuit occidere Petrum, possum ego inducere Ioannem, vt mutuet illi sub vsuris, & ita se vindicet de illo, ergo &c. Respondetur, quòd illa propositio intelligenda est de vsura formaliter & per se loquendo, ita vt inductio illa habeat pro obiecto & termino mutuationem sub vsuris. Et idcircò in illis casibus licita est talis inductio: quia non est inductio ad vsurā vsuram . Vnde ad primum respondetur, quòd tunc nulla est vera vsura sed tantum fictitia, sed verè est reparatio proprij boni.
Ad secundum respondetur, quòd illa inductio potius habet rationem defensionis proximi quàm iniuriæ. Est autem licitum monere ad minus malum hominem paratum ad maius malum, quod optimè probat Soto lib. 6. de iust. quæst. 1. art. 5. contra Caietanum in commentario super istum articulum.
DVbitatur secundo circa secundā secundam conclusionem, vtrum ab vsurario parato exercere omnem vsuram, sit licitum petere mutuum his verbis, da mihi mutuum sub vsuris? Pro parte negatiua arguitur primò. Ille actus est malus intrinsecè ex obiecto; ergo non est licitum petere ab aliquo vt illum faciat. Secundò, quod licitum est petere licitum est velle, & desiderare vt fiat & complacere si fiat; sed non est licitum desiderare & complacere in illo actu: ergo neq; neque petere. Tertiò. Si qua ratione esset licita illa petitio, maximè quia ille est paratus mutuare sub vsuris; sed sequeretur quòd eadem ratione licitum esset petere ab homine parato ad fornicandum, vt fornicaretur cum muliere parata ad fornicandum ostendendo illi vbi habitet mulier præsertim si ipsi petẽti petenti aliquod commodum accederet. Patet sequela, quia in isto casu neuter scandalizatur, quia erant parati ad fornicandum. Quartò. Non est licitum petere à malefico vt soluat maleficiũ maleficium arte dæmonis, etiam si ille sit paratus. Item non est licitũ licitum petere ab idolatra. Vt iuret per falsum Deum, etiam si ille sit paratus, ergo.
Ad hoc dubiũ dubium Theologi in. 3. d. 37. Dur. quæst. 4. & Palud. quæst. 2. tenẽt tenent partẽ partem negatiuam & Caiet. hic & in opuscul. 17. responsionum. responsione. 14. & in quæstione de maleficijs, & D. Antoninus in. 2. parte. tit. 1. cap. 9. §. 14. & Conradus de contractibus quæst. 47. & Iurisperiti. in ca. super eo de vsuris. Nauar. in Manuali ca. 17. nu. 262. & 263. excipit tamen ipse vnum casum, quando petens fuerit in extrema necessitate, tunc enim petens mouet mutuātem mutuantem ad minus malum quod est licitũ licitum : eo quod ille à quo petit mutuũ mutuum sub vsuris magis peccabit non dando quàm dādo dando sub vsuris. Etenim non dando reus est homicidij, quod peccatum est maius, quàm vsuræ. Sed pro parte affirmatiua sunt aliqui Theologi moderni, inter quos fuit Magister Cano. Et aliqui citant in hanc sentẽtiam sententiam Soto lib. 8. de iust. quæst. 2. art. 4. sed ille non dicit nisi quòd est licitum recipere sub vsuris mutuum & recipere iuramentum per falsos deos ab hominibus paratis, non autẽ autem petere; quin potiùs libro. 6. de iustit. quæst. 1. art. 5. vniuersaliter dicit non esse licitum petere ab aliquo actum quem ille non potest exercere absque peccato.
PRO decisione sit prima cōclusio conclusio . Pars negatiua vera est & necessaria, si petitio illa accipiatur formaliter & per se loquẽdo loquendo secundũ secundum significationem verborum. Et hoc probant sufficienter argumenta facta pro parte negatiua.
Secunda conclusio. Attentis circunstātijs circunstantijs rerum & personarum, pars affirmatiua vera est, & absque aliquo scrupulo. Et ratio est, quia intentio petentis non habet pro obiecto actionem dantis mutuum sub vsuris, quatenus ab illo procedit, sed passionem ipsius recipientis mutuum sub vsuris: quæ quidem passio bona est. Est enim sensus illorum verborum, attentis circunstantijs, da mihi mutuũ mutuum ; sed quia certus sum quòd non dabis nisi sub vsuris, ego recipiam sub vsuris & patiar hoc damnum. Et hic modus loquẽdi loquendi etiam inuenitur in sacris literis, v. g. Matth. 23. Et vos implete mensuram patrũ patrum vestrorum. Et Ioan. 13. quod facis, fac citius. Hoc est paratus sum pati mortem & traditionem. Secundò probatur. Quia licitum est accipere mutuum sub vsuris: ergo petitio quæ habet illud ipsum obiectum bona est. Sed perinde est dicere da mihi mutuum sub vsuris æquiualenter, atq; atque dicere peto vt ego recipiā recipiam mutuũ mutuum sub vsuris. Et licet Duran. & Palu. & Antoninus vbi suprà cum teneant partem negatiuam dicunt, quod cōmuniter communiter excusantur petentes mutuũ mutuum sub vsuris ex negligentia vel ex ignorantia, vel quia certi sunt, quod vsurarius non dabit mutuum nisi sub vsuris.
AD argumẽta argumenta in oppositum quatenus militant contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respōdetur respondetur , quod obiectum petentis mutuum sub vsuris non est intrinsecè malum, etiam si dare mutuũ mutuum sub vsuris sit intrinsecè malũ malum , quia obiectum petentis non est nisi mutuum; quod autẽ autem dicit, sub vsuris, permissiue dicit: sicut qui vult potionem amaram accipere non habet pro obiecto amaritudinem neque cōplacet complacet de amaritudine, sed de sanitate & curatione. Secundum argumentum eandem habet solutionem. Ad tertium respondetur, quod non solum est licita illa petitio, quia vsurarius est paratus, sed quia petens petit actum quem alter potest exercere absque peccato, scilicet mutuare. Cæterùm qui petit ab altero vt fornicetur, petit actum quem alter non potest exercere sine peccato. Ad quartum respondetur, concedo antecedens & nego consequentiam, quia magus non potest exercere illum actum absque peccato, quod si fuerit aliquis magus qui sine inuocatione dæmonis possit soluere maleficiũ maleficium vel declarando vbi sit vt alij soluant, licitum est petere ab illo vt soluat maleficium: vt optimè aduertit Caietanus in quæstione de maleficis. Et fortassis ita intelligendi sunt Aureolus in 4. dist. 34. & summa Angelica in verbo superstitio, asserentes licitum esse petereà malefico, vt soluat maleficium. Obseruandum est tamẽ tamen quod quanuis D. August. in epist. ad Publicolam quæ est 154. nunquam concedat licitũ licitum esse petere tale iuramentum per falsos deos, sed recipere: nihilominus illa petitio, iura mihi per tuum idolum, quòd seruabis fidem, potest habere bonum sensum ex circunstantijs, scilicet, quia sic petens, certus est, quòd ille infidelis non aliter iurabit nisi per falsum deũ deum , neque aliter seruabit fidẽ fidem , & intentio petentis non fertur nisi tantũ tantum ad iuramẽtũ iuramentum | quod licite fieri poterit. Permittit autẽ autem quòd ille iuret per falsum Deum propter suam commoditatem proportionabiliter, sicut diximus de petente mutuũ mutuum sub vsuris.
DVbium tertium est vtrum sit licitum absque aliqua necessitate vel propria commoditate, petere vel recipere mutuũ mutuum sub vsuris? Arguitur primò pro parte negatiua. Nam D. Thom. dicit esse licitum cum limitatione, scilicet propter bonum propriũ proprium vel alterius, & hoc ipsum insinuat in solutione ad secundum. Secũdò Secundò . Quilibet tenetur ex charitate impedire peccatum proximi, quotiescumq́ue potest sine proprio detrimento; sed qui petit vel recipit ad vsuras absque aliqua propria commoditate potest impedire peccatum proximi non petendo: ergo tenetur non petere nec recipere. Etsi respondeas, quòd ille vsurarius iam paratus erat ad omnem vsuram & peccauerat; contra ille vsurarius de nouo peccat exercendo istum actum in singulari, nam tenetur confiteri illum actum singularem, neque sufficit confiteri separatum esse ad omnem vsuram; ergo de nouo peccat, ac per consequẽs consequens ego poteram illud euitare peccatum non recipiendo ad vsuras.
Ad hoc dubium Durādus Durandus vbi suprà expresse tenet, quòd non alia ratione excusatur recipiens ad vsuras ne cōmunicet communicet peccato alterius, nisi quia id facit propter suam vtilitatem, quæ quidem debet esse maior quā quam damnum quod patitur in rependendis vsuris. Caietanus vero hic inquit, quòd non oportet nimium vrgere conscientias confitentiũ confitentium , interrogādo interrogando an propter aliquam vtilitatem receperint sub vsuris. Et dicit Caietan. quòd nisi finis propter quem aliquis recipit sub vsuris fuerit peccatum mortale: non est peccatum mortale recipere sub vsuris: sed poterit esse veniale; vel quia actus est otiosus, vel quia fortè est peccatum veniale. Neque obstat quòd D. Thom. in Responsione ad lectorem Florentinum, dicit quòd non excusatur quis à peccato petendi mutuum sub vsuris propter maiores negotiationes exercendas: quia D. Thom. intelligendus est de peccato veniali, quia finis ille, vt aliquis abũ dātiores abundantiores diuitias assequatur est peccatum veniale. Dicit vero Caietanus, quod si quis petit ad vsuras vel recipit vt fornicetur, non peccat duo peccata, alterum fornicationis & alterũ alterum quia dat materiā materiam peccandi vsurario, vel non impediendo peccatũ peccatum vsuræ: sed tantũ tantum peccatum fornicationis. Id ipsum tenet Soto in lib. 6. de iust. quæst. 1. art. 5. & hanc sententiā sententiam tenent plurimi ex modernis Theologis, sed nobis probabilis videtur sententia Durandi quæ fundamentũ fundamentum habet in doctrina S. Tho. & probant illam argumenta facta pro parte negatiua, quæ non facilè soluuntur. Sed notandũ notandum est, quod vtilitas quæ excusat à tali peccato non oportet vt sit maxima, v. g. quod aliquis sit in extrema vel graui necessitate, vt possit recipere mutuũ mutuum sub vsuris: sed sufficit quod sit mediocris quædam commoditas secundũ secundum decentiam status cuiuslibet.
DVbium quartum est circa solutionẽ solutionem D. Tho. Ad tertiũ tertium vbi dicit, quòd ille qui deponit pecunias apud vsurariũ vsurarium qui non habet aliàs quibus vsuras exerceat; vel deponit hac intẽtione intentione , vt ille maiores vsuras exerceat, fit particeps culpæ illius. Dubitatur inquàm, vtrum ille qui deponit pecunias in tali casu, peccet peccatũ peccatum iniustitiæ contra eos cum quibus exercentur vsuræ? Caietanus hic inquit quod ille qui deponit pecunias suas apud talem vsurariũ vsurarium , peccat tantùm venialiter. Et ratio eius est: quia ipse vsurarius duo peccat peccata, alterũ alterum infidelitatis, eo quod alienat depositum sine voluntate domini proprij, & in hoc venialiter peccat ex genere suo, & cum hoc peccato communicat ille qui deponit vsuras apud vsurarium, quia dat illi materiā materiam infidelitatis. Alterum peccatũ peccatum quod committit vsurarius, est iniustitiæ cōtra contra eos cum quibus exercet vsuras; & in hoc peccato non cōmunicat communicat qui deponit pecunias; quia tantùm intendit custodire suas pecunias. Cæterùm hæc sententia Caietani maximè quantum ad secundum dictum falsa videtur viris doctis. Quātum Quantum ad primũ primum dictũ dictum mihi non placet: quia ratio secundi dicti, si quid valet, probat falsum esse primũ primum dictũ dictum . Siquidem deponens pecuniam non intẽdit intendit quòd depositarius infideliter agat, sed custodire suam pecuniam. Probatur. Nam D. Tho. in solutione tertij inquit, quod ille qui deponit pecunias apud vsurariũ vsurarium fit particeps culpæ vsurarij. Et certum est, quod loquitur de culpa quā quam | committit vsurarius exercendo vsuras. Sed illud peccatum est iniustitiæ: ergo qui deponit pecunias est particeps iniustitiæ & tenetur ad restitutionem. Secundò. Qui deponit gladium apud hominem iratum cōtra contra alterum cum quo occisurus est illum, peccat peccatum homicidij, si hoc præuideat; ergo similiter in nostro proposito. Et confirmatur. Si quis deponeret arma apud illũ illum quem videt cum his illaturum bellum iniustum, peccat idẽ idem peccatũ peccatum , ergo &c. Tertiò. Si quis depositarius reddat depositum domino, volenti cum illo iniuriam alicui tertio inferre, peccat peccatũ peccatum iniustitiæ: & tenetur ad restitutionẽ restitutionem damni subsequuti: vt diximus suprà quæst. 62. ar. 5. ergo multo magis peccat cō tra contra iustitiā iustitiam , ille qui deponit proprias pecunias apud vsurariũ vsurarium paratum inferre iniuriā iniuriam alicui tertio. Patet consequentia. Nam depositarius ille tenebatur aliàs iure naturæ reddere depositum, nisi adesset illa circũstātia circunstantia ; qui vero deponit proprias pecunias nulla obligatione, sed vltro deponit, stāte stante eadẽ eadem circũ stantia circumstantia : ergo multo magis peccat. Et confirmatur. Si quis furi paratissimo ad furandum det clauem adulterinā adulterinam , fit particeps furti illius, vt patet in. l. si pignore. §. si ferramenta. ff. de furtis, ergo similiter in casu posito. Ad rationem Caietani, scilicet, quod ille qui deponit pecunias id facit propter suā suam cōmoditatẽ commoditatem quam non tenetur amittere propter malitiā malitiam vsurarij. Respondetur, quòd in illo casu tenetur amittere suam cōmoditatem commoditatem , ne fiat iniuria alicui tertio, non solũ solum ex charitate. Nam hæc non obligat sæpe numero cum tanto detrimento: sed tenetur ex iustitia non dare instrumenta quibus præuidet iniuriam faciẽdam faciendam esse proximo: aliàs talis iniuria est ipsi volũ taria voluntaria indirecte. Ob hæc argumenta est valde probabilis hæc sententia: nihilominus sententia Caiet. & mihi ita videtur, dummodo qui pecunias deponit non intendat nisi propriam commoditatem securi depositi.
AD argumenta in oppositum respondetur, quod est differẽtia differentia maxima inter mutuatariũ mutuatarium qui soluit vsuras, & alios quibus infertur vis. Nam mutuatarius mouetur ab intrinseco ad quærendum mutuũ mutuum etiam non obstantibus vsuris propter suā suam commoditatẽ commoditatem , & gaudet inueniens mutuatorem etiā etiam vsu rarium: vnde non propriè anticipatur per vim vsurarij: neque conqueritur de illo qui peposuit pecunias apud vsurarium sicut meritò conqueritur ille, qui percutitur aut qui spoliatur de illo dedit gladiũ gladium vel ferramentum. Cæterũ Cæterum S. Tho. potest intelligi, quādo quando depositor non amittit suā suam cōmoditatem commoditatem . Tũc Tunc enim videtur dare occasionẽ occasionem vsurario peccandi. Hactenus de materia vsurarum.
[de censibus]

De Censibus.

POst quā quam doctrinā doctrinam sunt aliqui contractus in quibus solet palliari vsura, vt est emptio & venditio ad creditũ creditum : sed de hoc diximus. q. 77. art. 4. de cæteris verò contractibus dicemus statim.
DE quatuor speciebus cōtractuũ contractuum agẽdũ agendum nobis est; in quibus solet palliari vsura, scilicet de emptione & vẽditione venditione censuũ censuum . Secundo de Assecurationibus. Tertio de Societatibus. Quarto de Cambijs. De primo igitur cōtractu contractu disputant doctores in 4. dist. 15. Conrad. de cōtract contract . q. 79. Ioannes de Medina in quæstione speciali de censibus. Soto lib. 6. de iust. q. 5. Couar. lib. 3. Variar. cap. 7. Nauar. super caput primũ primum . 14. q. 3. num. 16. Nobis autẽ autem circa istam materiā materiam quatuor definienda sunt. Primum quid sit census. Secũ dum Secundum super quā quam rem possit constitui census. Tertium quotuplex sit census. Quartũ Quartum quæ nam cōditiones conditiones sint necessariæ ad iustificationem census. Circa primum nota, quod non accipimus hic nomen cẽsus census pro re familiari, nec vero pro tributo quod soluitur regibus; sed accipitur vt significat ius percipiẽdi percipiendi annuā annuam pensionẽ pensionem ex cōtractu contractu emptionis & vẽditionis venditionis . Vt v. g. emit Petrus à Paulo pro quatuordecim ius percipiendi ab illo vnum singulis annis: illud ius est census secundũ secundum præ sentem considerationem. De secundo verò communis sententia est, quod census potest cō stitui constitui super re fructifera. v. g. super agro, vinea & domo. Vt si Petrus emat à Paulo ius percipiẽdi percipiendi ex agro illius tres modios tritici, vel mille dipondia singulis annis.
DVbium primum est: an super nudam personam possit constitui census. De qua re est differentia inter Iuristas & Theologos stando in solo iure naturali, nam ferè cō munis communis sententia est pars negatiua, quā quam in lo| cis citatis supradicti doctores probāt probant multis argumentis. Sed partem affirmatiuam tenet Conrad. vbi sup. q. 83. & 84. Medin. vbi sup. Soto vbi sup. ar. 1. Maior. in. 4. dist. 15. quæst. 44. Couar. sup. num. 8.
PRO decisione sit prima cōclusio conclusio . Stando in solo iure naturali potest constitui cẽsus census super nudā nudam personā personam fructiferā fructiferam tamẽ tamen & vtilẽ vtilem , vt v. g. super artificẽ artificem . Probatur primò. Nam artifex potest locare suas operas, ergo poterit vẽdere vendere ius ad illas singulis annis exhibendas. Secundò. Super rẽ rem fructiferā fructiferam potest cōstitui constitui cẽsus census : ergo super personā personam vtilẽ vtilem & fructiferā fructiferam . Vltimò probatur. Nam in quibusdam ecclesijs exigũtur exiguntur decimæ non solũ solum ex fructibus terræ, sed etiā etiam ex personis fructuosis, vt habetur in. c. Apostolicæ. de decimis, ergo etiā etiam cẽsus census potest cōstitui constitui super tales personas.
Secũda Secunda cōclusio conclusio . Stādo Stando in eodẽ eodem iure naturali, potest cōstitui constitui cẽsus census super nudam personā personam . Ista cōclusio conclusio non est tam certa sicut prima. Sed ꝓbatur probatur . Nam stādo stando in solo iure naturę, illa persona potest se vẽdere vendere & fieri seruus: ergo pari ratione poterit vẽdere cendere ius istud ad certũ certum tẽpus tempus . Secũdò Secundò probatur. Quia nulla persona est tam inutilis quæ non possit aliqua obsequia præstare, vt comitari dominum vel assistere illi: ergo super quālibet quamlibet personā personam potest cōstitui constitui cẽsus census . ¶ Tertiò. Obligatio cuiuslibet personæ quā quam super se accipit ad soluendā soluendam pensionẽ pensionem , vel pecuniā pecuniam , vel seruitutẽ seruitutem , ita vt illo tẽpore tempore statuto non sit sui iuris sed maneat vbi dominus voluerit, totũ totum hoc pretio æstimabile est, ergo poterit vẽdi vendi , si fuerit emptor. Cōfirmatur Confirmatur . Nam nemo est tam pauper & nudus qui ex industria sua non possit eleemosynas colligere, vnde obligetur per totam vitā vitam singulis annis soluere pẽsionẽ pensionem vnius argẽti argenti ; ergo persona illius poterit obligari ad illā illam pensionẽ pensionem . Ex hac cōclusione conclusione sequũtur sequuntur tria. Primũ Primum est, censum posse cōstitui constitui super incerta bona. Secũdũ Secundum est, posse cōstitui constitui super bona minoris valoris quā quam sit cẽsus census . Tertiò. Super bona facilè peritura non pereunte censu. Ratio omniũ omnium istorũ istorum est, quoniā quoniam cum census possit cōstitui constitui super ipsam personā personam immediatè inde supplet̃ suppletur , quod deficit in bonis super quæ cōstituitur constituitur cẽsus census . Sed cōtra contra istā istam cōclusionẽ conclusionem arguitur sic. In tali cōtractu contractu vẽditur venditur & emitur id quod re uera non est, neq; neque in se neq; neque in sua causa, ergo talis cōtractus contractus habet effigiẽ effigiem vsuræ. Ad hoc argumentũ argumentum respondetur primò, nego antecedẽs antecedens . Quia reuera id quod emitur partim est in se, partim est in sua causa: emitur enim ius ad exigendũ exigendum à Paulo pensionẽ pensionem annuā annuam , vnde obligatio reuera est in Paulo & pretio æstimabilis: pẽsio pensio vero est in illo tāquā tamquam in causa, qui industria sua tenetur acquirere vnde soluat. Secundò respōdetur respondetur , nego cōsequentiā consequentiam , & ratio est: quia vsura non cōmittitur committitur vbi non est mutuũ mutuum : at verò in casu posito neq; neque est mutuũ mutuum explicitè neq; neque implicitè, eo quod ipsum capitale quod est pretiũ pretium nũquā numquam tenetur Paulus reddere Petro, quòd si in illo cōtractu contractu est aliqua iniustitia: illa tenet se ex parte vendẽtis vendentis , quia vẽdit vendit id quod non est. Sed neq; neque ista iniustitia reperitur illic. Ratio est: quia scienti & propria spōte sponte volẽti volenti non sit iniuria: sed emẽs emens censum super nudā nudam personā personam est sciens quod emit, & propria spōte sponte vult emere: ergo nulla fit iniuria illi. Et per hoc respōdetur respondetur ad aliud argumẽtũ argumentum huic simile, scilicet, non est licitum emere à Rege iura fictitia, ergo neq; neque in casu posito emere cẽsum censum super nudā nudam personam. Respōdetur Respondetur enim ad antecedẽs antecedens , quod si ille qui emit iura fictitia ignorat esse fictitia; iniuriā iniuriam patitur à Rege: si autẽ autem sciat esse fictitia, nullā nullam patitur iniuriā iniuriam si vult emere obligationẽ obligationem Regis ad soluendam pensionem. Atque hactenus de hoc secundo dubio.
De tertio vero sciẽdũ sciendum est quod ex quadruplici capite sumitur multiplex diuisio censuũ censuum , vel ex parte modi faciẽdi faciendi cōtractuum contractuum , & sic alius est census reseruatiuus alius consignatiuus: reseruatiuus est, quādo quando aliquis tribuit alteri sua bona reseruādo reseruando sibi aliquā aliquam pensionẽ pensionem annuā annuam . Sed de hoc sensu fit mẽtio mentio in. l. fin. C. de rerũ rerum permutatione. Cōsignatiuus Consignatiuus census est, quādo quando aliquis retinens sua bona obligat illa ad soluendā soluendam annuā annuam pensionẽ pensionem : & iste est frequentissimus in vsu. Secundò diuiditur cẽsus census ex parte rei super qua cōstituitur constituitur , & sic alius cẽsus census est realis cōstitutus constitutus super re tẽporali temporali : alius dicitur personalis, quia cōstituitur constituitur im mediatè super personā personam . Tertiò diuiditur ex parte ipsius pensionis soluẽdæ soluendæ ; & sic alius cẽsus census est fructuarius, quando pensio est fructus alicuius rei: alius pecuniarius quando pensio est pecunia. Itẽ Item eadẽ eadem consideratione diuiditur census super quantitate pensionis, | vel absolutā absolutam & certā certam , v. g. si pensio sit decem millia, vel proportionabilẽ proportionabilem , vt si pensio sit quinta pars fructus. Deniq; Denique diuiditur census ex parte durationis, vnde deriuantur multæ diuisiones: alius est enim perpetuus, alius tẽ poralis temporalis . Itẽ Item temporalis alius cōstituitur constituitur pro certo tẽpore tempore . v. g. 20. annis: alius pro certa vita, v. g. pro vita Ioannis, qui census dicuntur vitalitij. Itẽ Item alius est census redimibilis, alius irredimibilis. Redimibilis dicitur, quando vẽditor venditor cẽsus census pōt potest dato pretio quod recipit extinguere census: irredimibilis dicitur quā do quando hoc non potest. ¶ Iam verò circa quartũ quartum pũ ctũ punctum principale quæritur, vtrũ vtrum omnes prædicti cōtractus contractus sint liciti stādo stando in solo iure naturæ? De qua re varię sunt doctorũ doctorum sentẽtiæ sententiæ , quidā quidam enim aiunt, quod licet aliquis possit donare censum: non tamen potest vẽdere vendere . Huius sentẽ tiæ sententiæ est Hẽric Henric . Gādauo Gandauo quodl. 8. q. 22. & Arimin. quẽ quem citat Salyc. in authẽtica authentica ad hæc. C. de vsuris, & aliqui Iurisperiti in. c. in ciuitate de vsuris. Alij vero aiunt, licitũ licitum esse vendere cẽsum censum realẽ realem & non personalẽ personalem . Alij verò licitũ licitum esse fructuariũ fructuarium cẽsum censum non autem pecuniarũ pecuniarium . Huius sententiæ dicitur esse Ancharranus.
PRO decisione sit vnica cōclusio conclusio . Stādo Stando in solo iure naturæ omnes cōtractus contractus cẽ suũ censuum prædictorũ prædictorum liciti sunt, si fiant iusto pretio. Probatur primo. Cuilibet licitũ licitum est bona sua pretio vendere; ergo & partẽ partem bonorũ bonorum suorũ suorum . Rursus, sed pars bonorũ bonorum est cẽsus census ille: ergo potest illũ illum vẽdere vendere . Secundo probatur. Cẽsus Census ille habet rationẽ rationem mercis pretio æstimabilis, & pecunia habet rationem pretij; ergo iustus erit contractus vbi pecunia pro cẽsu censu datur. Tertiò. Omnis res quę donari potest si non sit spiritualis potest vendi; sed census non est bonũ bonum spirituale: ergo si potest donari potest & vendi. Quartò. Fructus terræ sunt pretio ęstimabiles; ergo si cẽsus census fructuarius est licitus erit licitus pecuniarius. Vltimò probatur ex cōstitutionibus constitutionibus Martini V. & Calixti III. quæ habẽtur habentur inter extrauagā tes extrauagantes cōmunes communes tit. de empt. & vendit. & ex motu proprio Pij V. de censibus, quibus in locis Pōtifices Pontifices approbāt approbant cẽsus census , etiam pecuniarios quibusdā quibusdam cōditionibus conditionibus appositis. Itẽ Item in Clemẽtina Clementina . 1. de rebus eccl. non alienādis alienandis , cōceditur conceditur episcopis facultas alienādi alienandi bona ecclesię, pro tẽpore tempore vitæ suę. Vnde colligimus quod census pro certo tẽpore tempore sit licitus: De qua re erit specialis difficultas in dubio. 3. ¶ Deniq; Denique in legibus Hispaniæ eadẽ eadem conclusio probatur, vt patet in Copilatione legũ legum lib. 5. tit. 15. & quāuis quamuis in his legibus prohibeatur census fructuarius propter speciales rationes: tamẽ tamen nos loquimur stando in iure naturæ.
DVbiũ DVbium secundũ secundum est, an liceat emere cẽ sum censum cum pacto retro emẽdi emendi , vel retrouedẽdi retrouedendi . v. g. vẽdit vendit Petrus censum Ioanni, & obligatur Petrus redimere censum: tũc tunc dicitur pactũ pactum retro emẽdi emendi . Rursus. Si autem non obligetur Petrus, sed Ioānes Ioannes obligetur iterũ iterum vẽdere vendere Petro quādo quando ipse voluerit: tũc tunc dicitur pactũ pactum retro vẽdẽdi vendendi . Respōdetur Respondetur ergo ad dubiũ dubium , & sit prima cōclusio conclusio . Licitũ Licitum est emere cẽsum censum cum pacto retrouendendi. Vt v. g. in casu posito licitũ licitum est Petro obligare Ioannẽ Ioannem , vt quādo quando Petrus voluerit redimere censum dato pretio quod recepit, teneatur Ioannes admittere redẽptionẽ redemptionem illā illam . Probatur cōclusio conclusio . Nam si quæ ratio iniustitiæ esset in isto cō tractu contractu maximè vsuræ; sed ista non est, ergo. Minor ꝓbatur probatur , quia ad rationẽ rationem vsuræ requiritur mutuũ mutuum : sed ibi non est ratio mutui neq; neque implicita quidẽ quidem , quod patet, quia ad rationẽ rationem mutui pertinet, vt mutuatariꝰ mutuatarius qui recipit pecuniā pecuniam obligetur illā illam reddere. Sed in casu posito Petrus non obligatur reddere pecuniam, sed relinquitur in eius volũtate voluntate : ergo non habet rationẽ rationem mutuatarij. Secũdò Secundò . Quæcunq; Quæcunque alia res tẽporalis temporalis pōt potest emi cum pacto retrouendẽdi retrouendendi , vt domus & ager; ergo cẽsus census . Verũ Verum est tamen , quod cum tali pacto retrouẽdẽdi retrouendendi debet diminui de pretio cẽsus census , vt v. g. si mille æstimātur æestimantur pretio triginta mille cum tali pacto retrouẽdẽ di retrouendendi , tũc tunc cum tali pacto non æstimabũtur æstimabuntur nisi quatuordecim milliũ millium dipōdiorũ dipondorium . Et deniq; denique conclusio colligit̃ colligitur ex Pōtificibꝰ Pontificibus citatis & legibus.
Secũda Secunda cōclusio conclusio . Vsura est emere cẽsum censum cum pacto retro emendi, vt v. g. in casu posito illicitũ illicitum est & vsura, obligare Petrum vt redimat cẽsum censum reddẽdo reddendo principale non cōputatis computatis singulis pẽsionibus pensionibus in ipso p̃tio pretio . Ista cōclusio conclusio ꝓbatur probatur . Nam in tali cōtractu contractu est mutuũ mutuum implicite. Probatur. Nam Petrus obligatur reddere pretium quod accepit, & rursus reddere aliquid amplius singulis annis; ergo est vsura scilicet mutuũ mutuum ex lucro. Sed notandũ notandum est, quod ista cōclusio conclusio intelligenda est quando perso| na Petri obligatur reddere pretiũ pretium . Cæterũ Cæterum si non obligetur persona Petri, sed tantũ tantum res super quā quam cōstituitur constituitur census, licitũ licitum est emere censum cum tali pacto, vt emptor ipse posset exigere à re illa post aliquot annos pretium datum, non cōputando computando annuas pensiones quas receperat. Probatur: nam in tali casu nulla est ratio mutui ne implicitè quidem, quod probatur. De ratione mutui est vt mutuatarius obligetur reddere mutuum: sed in casu isto mutuatarius non tenetur reddere: ergo ibi non est ratio mutui, ac per cōsequens consequens neq; neque est vsura. Confirmatur. Nam mutuatarius semper obligatur reddere mutuum in omni euentu, sed in casu posito Petrus vendens censum non tenetur reddere pretiũ pretium , si res super qua cōstituitur constituitur pereat: ergo non habet rationem mutuatarij. Secũdò Secundò probatur. Nam aliæ res possunt vendi cum tali pacto retro emendi. Vt v. g. emit Ioannes vineam à Petro eo pacto vt Petrus teneatur post decennium iterum emere vineam à Ioāne Ioanne eo pretio quo tũc tunc æstimanda fuerit. Ergo similiter potest vendi census cum tali pacto, dũ modo dummodo non obligetur persona reddere pretium quod recepit, sed ista exceptio intelligenda est, dummodo pretium quod datur pro tali censu sit maius quàm esset sine tali pacto: eo quòd pactũ pactum illud est in grauamen ipsius venditoris, alioquin posset esse iniustitia in tali contractu: eo quod pretium est minus quā quam par est. Non autẽ autem erit vsura, quia nulla est ratio mutui. Et isto fortassis modo intelligẽda intelligenda est sentẽtia sententia Ioānis Ioannis de Medina in quæ stione de cẽsibus censibus , vbi tenet licitũ licitum esse emere censum cum pacto retro emendi, intelligẽdus intelligendus est, non obligando personā personam sed rem ipsam.
DVbium tertium est vnde pensandum sit iustum pretium in censibus emendis? Respondetur & sit prima cōclusio conclusio . Stando in solo iure naturali, illud est pretium iustum quod æstimatur à viris bonis & prudentibus, & quod est in vsu pro illo tẽpore tempore . Hoc probatur: quia eadem est ratio quantũ quantum ad hoc sicut de alijs mercibus de quibus diximus in quæst. 77. illud esse pretium iustũ iustum . Sed est aduertendum, quod ad æstimandũ æstimandum pretium iustum, oportet aduertere ad onus siue grauamen quod suscipit venditor vel emptor. Vt v. g. si venditor obligatur vt nũquā numquam redimat, debet esse maius pretium. Si autem emptor ipse obligatur extinguere censum redimente vẽditore venditore , debet minui de pretio, quia illud est grauamen emptoris. Et denique attendendũ attendendum est si res super qua cōstituitur constituitur census sit firma & tuta, sic enim pretium debet esse maius quam si res sit minùs tuta.
Secunda conclusio. Secundũ Secundum leges regni Hispaniæ census tẽporales temporales redimibiles non possunt emi minoris quàm quatuordecim pro vno. Patet ex lib. 5. titul. 15. lib. 6. vbi irritantur contractus aliter facti, & tabellio qui interfuerit grauiter punitur. Sed aduertendum est circa istā istam legẽm legem , quod quia facta est in fauorem vendentiũ vendentium non ponitur terminus pretij versus magnitudinem sed versus paruitatem. Itaque census redimibilis iustè venditur pluris quàm quatuordecim. Secundò aduertendũ aduertendum est, quod in. l. 4. ibidẽ ibidem Carolus V. reducit cẽsus census fructuarios redimibiles ad pecuniarios respectu quatuordecim pro vno; sed quia non fecerat legẽ legem vniuersalem de censibus pecuniarijs: ideò eius filius in. l. 6. fecit talem cōstitutionem constitutionem , reducẽdo reducendo omnes antiquos census redimibiles qui minori pretio fuerant cōstituti constituti ad quatuordecim pro vno. Deniq; Denique aduertẽdũ aduertendum est, quod illa lex intelligẽda intelligenda est quādo quando illa res super qua cōstituitur constituitur census fuerit satis tuta, alioquin si res non est satis tuta: poterit census minori pretio emi in foro cōscientiæ conscientiæ , nam fortassis in foro exteriori non admittetur illa excusatio.
DVbium quartum est. Vtrũ Vtrum sit licitum emere cẽsum censum tẽporalẽ temporalem pro certo tẽpore tempore minori pretio quā quam fuerit tota summa singulariũ singularium pensionũ pensionum ? V. g. vtrũ vtrum sit licitũ licitum Petro emere mille singulis annis soluẽda soluenda , pro quatuordecim millibus ad spatiũ spatium 20. annorum. Pro parte negatiua est argumentũ argumentum . Petrus obligat Ioannẽ Ioannem venditorem, vt intra viginti annos reddat viginti millia pro quatuordecim quæ modo recipit, quod videtur esse mutuũ mutuum implicitè & vsura. Et cōfirmatur confirmatur . Si Petrus obligaret Ioannẽ Ioannem vt receptis quatuordecim modo, redderet post viginti annos viginti millia simul, esset aperta vsura, ergo etiā etiam in casu posito. Patet cōsequẽtia consequentia : nam nihil refert quòd solutio fiat sigillatim vel simul.
Ad hoc dubiũ dubium Soto lib. 6. de iust. q. 5. ar. 2. dicit, quod si per talẽ talem cōtractũ contractum emantur fructus | incerti, quāuis quamuis sit spes quod sunt valituri magis quā quam pretiũ pretium datũ datum , licitus est contractus: si autẽ autem census sit pecuniarius & certus, & nullis expensis recuperādus recuperandus : inquit, non posse distingui à mutuo & vsura. Oppositā Oppositam sententiā sententiam tenet Conrad. vbi suprà. q. 80. & ratio eius est: quia 100. nũmi nummi præsentes, pluris æstimantur quàm 100. absentes; ergo poterit aliquis emere 100. de præsenti datis 110. in spatio quinq; quinque annorũ annorum , v. g. soluendos. Sed hæc ratio nulla est. Quia pari modo iustificaretur omne mutuũ mutuum cum lucro. Ioannes vero de Medina vbi suprà post lōgā longam disputationẽ disputationem ait, quod de rigore censendi scholastico, non possumus condemnare illum contractum: Nihilominus est suspectus de vsura.
PRO decisione sit conclusio. Licitus est ille cōtractus contractus si fiat iusto pretio. Probatur primo. Nam cẽsus census pro certo tẽpore tempore licitus est, & ex iure approbatus, vt diximus; sed cō muniter communiter ita celebratur ab omnibus, vt pretiũ pretium sit minus quā quam tota summa pẽsionũ pensionum : ergo ita est licitus. Cōfirmatur Confirmatur . Nam alias stultus iudicaretur qui daret quatuordecim millia simul, pro pẽsione pensione milliũ millium soluẽdorũ soluendorum singulis annis pro spatio quatuordecim annorũ annorum . Secundo ꝓbatur probatur . Cẽsus Census perpetuus emitur minore pretio quā quam sit tota summa pẽsionũ pensionum soluẽdarũ soluendarum . Vt v. g. si emitur cẽsus census mille dipondiorũ dipondiorum pro triginta millibus, certũ certum est, quod trāsactis transactis 30. annis excedit summā summam pẽsionũ pensionum in infinitũ infinitum pretiũ pretium datũ datum . Ergo multo magis licitum erit emere cẽsum censum tẽporalẽ temporalem pro certo tẽpore tempore , minore pretio quā quam sit summa pẽsionũ pensionum . Patet cōsequẽtia consequentia . Nam cẽsus census perpetuus pluris æstimatur ab omnibus. Deniq; Denique probatur. Nam Petrus emẽs emens talẽ talem censum statim abdicat à se ius quatuordecim milliũ millium dipōdiorũ dipondiorum , simul tribuens illa Ioāni Ioanni , quod quidẽ quidem ius pluris æstimatur saltẽ saltem non minus quā quam ius percipiẽdi percipiendi singulis annis mille pro spatio viginti annorũ annorum . Et ratio est: quia multa pecunia simul, vtilior est & aptior ad quālibet quamlibet negotiationẽ negotiationem , quàm si sigillatim & per partes possideatur.
AD argumẽtũ argumentum in oppositũ oppositum respōdetur respondetur , quod idẽ idem argumẽtũ argumentum probaret non esse licitũ licitum emere censum perpetuũ perpetuum minore pretio quā quam sit summa pẽsionũ pensionum soluendarũ soluendarum . Respō detur Respondetur , ergo quod ius recipiẽdi recipiendi sigillatim & paulatim. 2000. non pluris ęstimatur quā quam ius pos sidendi simul quatuordecim millia. Ad cō firmationẽ confirmationem negatur cōsequentia consequentia propter rationem dictam, & quia in illo casu obligaret venditorẽ venditorem vt teneatur simul rependere quatuordecim millia & insuper sex millia.
DVbiũ DVbium vltimũ vltimum est, quæ nam conditiones sint necessariæ vt cōtractus contractus census redimibilis sit licitus. Pro cuius explicatione notādũ notandum est. Quòd sex cōditiones conditiones colligebā tur colligebantur ex Decretis Calixti III. & Martini V. quæ habẽtur habentur in summa Cōciliorũ Conciliorum in summa Cōcilij Concilij Florẽtini Florentini . ¶ Circa quas conditiones erat differẽtia differentia inter doctores; quidā quidam enim dicebāt dicebant Pōtifices Pontifices quidẽ quidem definisse cōtractus contractus factos cum illis cōditionibus conditionibus licitos esse, non tamẽ tamen necessarias esse cōditiones conditiones illas. Alij verò aiebāt aiebant omnino necessarias esse vt census esset licitus & iustus. Hāc Hanc tamẽ tamen differẽtiā differentiam diremit facilè Pius V. in proprio motu de cẽsibus censibus edito anno 1569. Vbi statuit nouẽ nouem cōditiones conditiones esse necessarias vt cōtractus contractus cẽsus census licitus sit. Prima cōditio conditio est, vt non cōstituatur constituatur nisi super re immobili & ex natura sua fructifera, & certis finibus determinata. Secũda Secunda cō ditio conditio est, quod non cōstituatur constituatur cẽsus census nisi numerata pecunia de præsenti corā coram testibus & notario celebrāte celebrante simul cōtractũ contractum . Tertia cōditio conditio est, quod solutiones pẽsionũ pensionum non fiāt fiant anticipatæ. Quarta cōditio conditio est, vt cōditiones conditiones & obligationes de casibus fortuitis nullæ sint. Quinta cōditio conditio est, quod pactũ pactum auferẽs auferens vel restringẽs restringens facultatẽ facultatem vẽdẽdi vendendi rẽ rem super qua cōstituitur constituitur cẽsus census nullũ nullum sit, quin potiùs debitor habeat liberam potestatẽ potestatem vendẽdi vendendi rẽ rem sine solutione decimæ partis, vel aliquotæ: dũmodo dummodo res illa eodem pretio possit vẽdi vendi à dño domino cẽsus census . Sexta cōditio conditio est, quod pacta omnino sint irrita quę cōtinent continent , vt si vẽditor venditor cẽsus census fuerit morosus in solutione pẽsionis pensionis , quod teneatur ad lucrũ lucrum cessans & ad cābia cambia & ad pẽsiones pensiones . Sed hæc cōditio conditio debet intelligi quātũ quantum est ex parte pacti quod interuenit inter emptorẽ emptorem & vẽditorẽ venditorem ; nam si aliàs iure naturæ tenebatur vẽditor venditor morosus ad lucrũ lucrum cessans vel ad damnũ damnum emergẽs emergens : non excusabitur per istā istam cōstitutionẽ constitutionem Pontificis. Septima conditio est, quòd census semel constitutus non augeatur neq; neque minuatur super eadem re in fauorem ipsius emptoris. Octaua conditio est, vt census pereat pereunte re super qua constituitur & minuatur minuta re: sed | hoc intelligẽdũ intelligendum est, quādo quando ita diminuitur vt non possit integrũ integrum censum reddere. Itẽ Item in eadẽ eadem cōditione conditione statuit Pōtifex Pontifex , vt vẽditor venditor census possit illũ illum extinguere eodem pretio quo vendidit. ¶ Nona conditio est, vt pacta quæ cōtinent continent ; vt pretiũ pretium census ab inuito & inuolũ tario inuoluntario exigantur, nulla sint, hoc est quod non fiat pactũ pactum retro emendi nisi in casu quo ipse venditor volẽs volens redimere cẽsum censum admonet ante duos mẽses menses dominũ dominum , quibus trāsactis transactis statuit Pōtifex Pontifex vt dominus census intra annũ annum possit repetere censum ab inuito & inuoluntario: quod si aliqua via ille non potuit soluere pretiũ pretium , nihilominus ei facultas maneat redimẽ di redimendi quādo quando potuerit: ita vt non efficiatur perpetuus cẽsus census . Deniq; Denique declarat Pōtifex Pontifex , quod pretiũ pretium semel cōstitutũ constitutum non possit crescere aut minui propter temporũ temporum aut personarũ personarum qualitatem. Quas omnes cōditiones conditiones Pōtifex Pontifex vult habere locũ locum , non solũ solum quādo quando census de nouo creatur: sed etiā etiam quando, cōstitutus constitutus iam de nouo vẽ ditur venditur , dũmodo dummodo talis cẽsus census fuerit creatus post promulgationẽ promulgationem istius motus proprij. ¶ His suppositis, respōdetur respondetur vnica conclusione ad dubiũ dubium . Omnes istæ cōditiones conditiones sunt conformes iuri naturali, & per cōsequẽs consequens obligāt obligant in foro conscientiæ. Et probatur. Nam cōtractus contractus cẽsus census magnā magnam materiā materiam præbet palliādi palliandi vsuras; sed per istas cōditiones conditiones obuiatur his incōmodis incommodis , ergo obligāt obligant in cōscientia conscientia , & sunt conformes rectæ rationi. Item, quāuis quamuis multa pacta quæ Pōtifex Pontifex irritat ibi stando in iure naturæ essent valida, tamen si attendamus idẽ idem ius naturæ, necesse erat, vt stantibus pactis illis, pretiũ pretium augeretur: quia tamẽ tamen non augebatur in cō suetudine consuetudine hominũ hominum , ideo Pōtifex Pontifex merito irritat illa pacta. Et deniq; denique probatur. Nam respublica ciuilis Christiana subdita est ecclesiasticæ in omnibus quæ pertinent ad salutẽ salutem animarũ animarum : sed ad salutẽ salutem animarũ animarum expediebat (vt ait ipse Pōtifex Pontifex ) quod tanto malo occurreretur: ergo tales leges obligāt obligant in foro cōsciẽtiæ conscientiæ . Neq; Neque valet dicere, quod istæ sanctiones non sunt acceptatæ. Quia reuera in tribunalibus Regijs admittuntur & viri timoratæ cōscientiæ conscientiæ ita seruant: nec aliquando fuit supplicatum ab huiusmodi constitutionibus apud ipsum Pontificem. Atque hactenus de isto dubio.
DVbium vltimũ vltimum est, An licitũ licitum sit venditori redimere censum pro partibus, v. g. reddẽdo reddendo medietatẽ medietatem pretij quod recepit, vel tertiā tertiam partem, vel quartā quartam : ita vt emptor teneatur extinguere partẽ partem census proportionabiliter. Pro solutione notandũ notandum est, quod in illis sex conditionibus antiquis Calixti III. & Martini V. tertia erat, quod in ipso cōtractu contractu census expressè daretur facultas venditori redimendi censum per partes. Sed tamen huius conditionis non meminit Pius V.
Sit igitur prima cōclusio conclusio . Illa cōditio conditio iam non est necessaria in illo cōtractu contractu census. Probatur. Nam licet Pius V. non reuocauerit illam expressè, tamen dum cōstitueret constitueret omnes conditiones necessarias ad iustificandũ iustificandum censum, visus est illam quasi reuocasse, cuius non meminit.
Secunda conclusio. Licitũ Licitum erit apponere illā illam cōditionem conditionem ex cōtractu contractu census, vt venditor possit redimere censum per partes. Probatur. Nam illa cōditio conditio non est cōtra contra ius naturæ, neque prohibita lege humana, ergo, &c. Sed notandũ notandum est, quod cum illa cōditione conditione debet minui pretiũ pretium ipsius cẽsus census , & tāto tanto magis quanto per minutiores partes datur facultas redimẽdi redimendi venditori. Ratio huius est, quia illa cō ditio conditio est ei detrimẽtũ detrimentum , vt obligetur extinguere cẽsum censum non recepto pretio quod semel accepit. ¶ Tertia cōclusio conclusio . Si nulla fiat mentio huius conditionis in ipso cōtractu contractu census, non tenetur emptor ex iustitia admittere redemptionẽ redemptionem cẽsus census per partes: nam emptor tātũ tantum obligatur emẽdo emendo censum redimibilẽ redimibilem , retrouendere. Probatur. Ille tantũ tantum obligatur retrouendere quando venditor primus voluerit; sed hoc pactũ pactum non est necessarium vt admittat redemptionem per partes, eo quod ipse totum pretium dedit simul quando emit censum, & detrimentum patitur recipiendo per partes, ergo &c.
Notandum tamen est, quod si modo de facto venditor velit redimere medietatẽ medietatem census, cogitur in foro exteriori emptor admittere talẽ talem redemptionem: fortassis magis ex quadam æquitate quam ex rigore iustitiæ, vel forte quia ipsa cōsuetudo consuetudo videtur obtinere vim legis. ¶ Nihilominus admissa ista cō suetudine consuetudine , sit quarta cōclusio conclusio . Licitum est in cōtractu contrytu census ponere expressè, vt non possit redimi nisi totus simul: dũmodo dummodo augeatur pretiũ pretium . Probatur, quia ista cōditio conditio non est cōtra contra aliquod ius, sed potius valde cōformis conformis | iuri naturę, ergo potest apponi cōditio conditio , vt non redimatur nisi totus simul. Diximus autem, quod debet augeri pretiũ pretium supposita illa cōditione conditione : quia talis cōditio conditio est in fauorẽ fauorem ipsius emptoris vt venditor renuntiet illi cōsuetudini consuetudini .
Vltima conclusio. Siue sit diues siue pauper qui vẽdit vendit censum, idẽ idem debet esse pretiũ pretium . Hanc cōclusionem conclusionem ponimus cōtra contra aliquos modernos qui opinantur, quod si sit pauper qui vẽdit vendit censum, non debet obligari vt redimat simul totũ totum censum quando voluerit redimere: sed quod possit per partes redimere. Et ratio illorũ illorum est: quia efficitur cẽsus census perpetuus si non admittitur à paupere redemptio illa per partes. Sed nobis hæc ratio per accidẽs accidens videtur esse. Probatur. Quia pretiũ pretium iustũ iustum census redimibilis idẽ idem est cōstitutũ constitutum secundũ secundum leges, siue sit diues siue pauper qui vẽdit vendit . Et confirmatur. Nam iustũ iustum pretiũ pretium tritici idẽ idem est omnino secundũ secundum leges, siue qui vẽdit vendit sit pauper siue diues, ergo simili ratione erit idẽ idem pretiũ pretium census redimibilis. Pręterea probatur, quia cum census ille sit redimibilis ex natura sua, poterit cōtingere contingere , vt aliquis amicus pauperis redimat illũ illum sibi, atq; atque adeo nũquā numquam efficitur mihi perpetuus & securus. Denique, quia vel ille cẽsus census constitutus est super aliqua re bona & tuta, & tũc tunc ipse pauper poterit redimere vendẽdo vendendo illam: vel est cōstituta constituta super re minus tuta, tũc tunc cẽsus census ipse minoris pretij est, vnde resarcitur in pretio dato secundũ secundum leges, perpetuitas quæ per accidẽs accidens cōsequi consequi potest, ex eo quod est pauper qui vẽdidit vendidit . Hactenus dictũ dictum sit de censibus quod attinet ad rationẽ rationem iustitiæ. Cæterũ Cæterum quod attinet ad rationẽ rationem charitatis & misericordiæ, alia ratio esse poterit sæpe numero. Nam cōtinget continget quādo quando pauper vult vendere censum diuiti, quod sit in tanta necessitate vt diues peccet cōtra contra charitatẽ charitatem & misericordiam emendo: quia tenebatur mutuare gratis ex præcepto charitatis. Tertio loco disputandũ disputandum est de cōtractu contractu assecurationis, de quo est titulus expressus in iure Ciuili in. ff. & in. C. de nautico fœnore, & in iure Canonico in. c. nauiganti. de vsuris, disputant Canonistæ. Soto lib. 6. de iustit. q. 7. Couar. lib. 3. Variar. c. 2.
PRO cuius rei intelligentia nota primò, quod assecuratio est pactũ pactum de suscipiẽdo suscipiendo in se periculo rei ad alterũ alterum pertinentis, propter pretiũ pretium . v. g. est negotiator habẽs habens nauim onu stam mercibus, quā quam parat mittere ad Indos: timens autem varia pericula maris, quærit assecuratorem totius capitalis dato pretio.
Secũdo Secundo nota, quod huiusmodi cōtractus contractus assecurationis aliquādo aliquando quidẽ quidem verus est & realis ex vtraq; vtraque parte. v. g. quādo quando ille qui petit assecurationẽ assecurationem habet nauẽ nauem onustā onustam mercibus expositā expositam , vel exponẽdam exponendam periculo, & alter qui assecurat habet reuera bona sufficientia ad assecurationẽ assecurationem totius capitalis. Aliquando vero talis contractus est fictitius & siccus. v. g. quando ille qui petit assecurationẽ assecurationem non habet rẽ rem periculo exponendā exponendam , sed fingit se habere, vel etiā etiam ille qui assecurat, non habet bona sufficiẽtia sufficientia ad assecurationẽ assecurationem rei periculo exponẽ dę exponendę . ¶ Sit igitur prima cōclusio conclusio . Cōtractus Contractus primi generis iustus est dummodo fiat iusto pretio pro magnitudine periculi. Hęc cōclusio conclusio patet ex. l. 1. &. l. nihil. & ex. l. periculi. ff. vbi sup. & ex. l. 1. & 2. C. vbi sup. & est cōmunis communis omniũ omnium sententia. Et ratio est manifesta: quia sucipere in seipso huiusmodi periculũ periculum , est pretio æstimabile, ergo iustũ iustum erit pro assecuratione pretiũ pretium recipere, maius vel minus pro magnitudine periculi. Itẽ Item etiā etiam , quia iustitia in huiusmodi cōtractu contractu potest reduci ad cōtractũ contractum qui dicitur depositionis, siue vadiationis, quod vulgo dicitur, apuesta, est enim perinde talis assecuratio, atq; atque si assecurator deponeret 100. amittẽda amittenda , si nauis perierit, cōtra contra quatuor lucrāda lucranda si non perierit. Sed aduertendũ aduertendum , quod vt sit iustus cōtractus contractus assecurationis, tenetur ille qui petit assecurationem explicare specialia pericula quibus exposita est res illa, quādo quando quidẽ quidem pericula non sunt manifesta omnibus, alias ipse non poterit recipere ab assecuratore pretiũ pretium nauis si pereat. v. g. si nauigauit per aliā aliam viā viam quā quam non explicauit assecuratori. ¶ Secunda cōclusio conclusio . Si assecurator non habeat bona quæ fingit se habere ad assecurādā assecurandam rẽ rem , iniustus est cōtractus contractus ex parte illius, neq; neque potest pretiũ pretium recipere, etiā etiam si nauis salua peruenerit ad portũ portum . Probatur, quia tunc ille reuera nihil assecurat, cum non habeat vnde soluat pretiũ pretium rei, si forte perierit: sed potius totũ totum periculũ periculum imminet ipsi negotiatori. Quòd si aliquis obijciat, quod etiā etiam assecurator subijt periculũ periculum carceris & multiplicis vexationis, ergo pro isto periculo poterit aliquid pretij recipere, si nauis salua fuerit. Respōdetur Respondetur , nego | cōsequẽtiā consequentiam : quia huiusmodi periculũ periculum non est vtile in aliquo, ipsi negotiatori: sed potiꝰ potius molestũ molestum erit vexare. Sed tamen quærit aliquis merito, an si ipse assecurator habeat saltẽ saltem medietatẽ medietatem bonorũ bonorum quæ fingit se habere. v. g. habeat 50. millia, & fingit se habere 100. millia: an tũc tunc possit recipere medietatẽ meditatem pretij promissi pro assecuratione si nauis salua fuerit. Aliqui Theologi dicũt dicunt licitũ licitum esse: ꝗa quia ille se exponit periculo soluẽdi soluendi 50. millia. Sed nobis oppositũ oppositum videt̃ videtur esse omnino verũ verum . Probatur: ꝗa quia talis assecurator non alio titulo pōt potest recipere illā illam medietatẽ medietatem pretij, nisi ex vi cōtractus contractus assecurationis: sed ille cōtractus contractus fuit nullus & inuolũ tarius inuoluntarius ex parte petentis assecurationem: ergo nihil potest recipere assecurator. Probo minorẽ minorem : quia petẽs petens assecurationẽ assecurationem , si sciret impotentiā impotentiam assecuratoris, nullo modo faceret contractũ contractum cum eo, sed potius cum alio: ergo rationabiliter est inuolũtarius inuoluntarius interpretatiuè: & per cōsequens consequens cōtractus contractus est nullus. Cōfirmatur Confirmatur , quia ille assecurator per fraudẽ fraudem fecit maximā maximam iniuriā iniuriam petẽti petenti assecurationẽ assecurationem , quia ille petebat assecurationẽ assecurationem totius nauis, & ipse assecurator reliquit eum expositũ expositum periculo amittendi 50. millia ducatorũ ducatorum cōtra contra suā suam voluntatem, ergo ex hac iniuria facta in tali contractu, non oritur aliquod ius ipsi assecuratori, vt recipiat medietatẽ medietatem pretij cōstituti constituti . Cæterũ Cæterum nascitur ius petenti assecurationẽ assecurationem vt possit exigere saltim 50. millia quę habet fraudulentus assecurator, si nauis perierit. Et ad argumentũ argumentum contrariæ sententiæ, scilicet, quod assecurator exponit se periculo amittendi 50. millia regalia; Respōdetur Respondetur nego cōsequentiā consequentiam : quia ipse propria tantũ tantum voluntate se exponit tali periculo, sine volũtate voluntate alterius cōtrahẽtis contrahentis , qui intẽdebat intendebat facere cōtractũ contractum assecurationis pro toto, non autẽ autem pro parte. ¶ Tertia conclusio. Qui cum sciente & volẽte volente facit contractũ contractum assecurationis nauis vacuæ, ita atq; atque si esset plena pretiosis mercibus, validus est cōtractus contractus , & nulla est illic iniuria. Probatur, quia tũc tunc talis cō tractus contractus est cōtractus contractus depositionis seu vadiationis. Cæterũ Cæterum si talis cōtractus contractus fiat cum ignorā te ignorante nauim esse vacuā vacuam , quidā quidam dicunt, quod contractus est nullus: quia nihil est quod assecuretur, & ꝗa quia ipse assecurator est inuictus: si enim sciret esse vacuā vacuam nauim non faceret talẽ talem contractũ contractum : eo quod timeret periculũ periculum nauis, ꝗa quia non adhi beret̃ adhib eretur tāta tanta diligẽtia diligentia seruādi seruandi nauim vacuā vacuam , atq; atque si esset mercibus onusta. ¶ Vltima tamen sit conclusio. Talis cōtractus contractus est validus si adhibeat̃ adhibeatur tāta tanta diligẽtia diligentia in seruāda seruanda vacua naui, atq; atque si esset onusta mercibus. Probatur, quia tunc nulla fit iniuria assecuratori, neq; neque exponitur maiori periculo, sed omnino est contractus depositionis siue vaditionis. Obseruādũ Obseruandum est tamẽ tamen , quod quādo quando iste cōtractus contractus fit cum ignorāti ignoranti , & nauis non periclitat̃ periclitatur in toto sed in parte: non tenebitur assecurator soluere totũ totum pretiũ pretium nauis, sicut si esset onusta mercibus. Ratio est euidens, quia si reuera nauis esset plena, poterit in tali casu vti ea merciũ mercium parte quæ salua facta est, ad soluendũ soluendum pretiũ pretium pro totis mercibus: si autẽ autem nauis illa omnino submersa est: tenebitur soluere totũ totum pretiũ pretium cōstitutũ constitutum . ¶ Verũtamen Verumtamen cōtra contra ea quæ diximus est vnicũ vnicum argumẽtũ argumentum , ex. c. nauigāti nauiganti . de vsuris. vbi dicit Pō tifex Pontifex nauigāti nauiganti vel eunti ad nũdinas nundinas certā certam mutuās mutuans pecuniæ quātitatẽ quantitatem ex eo quod suscipit in se periculũ periculum , recepturus aliquid vltra sortẽ sortem , vsurarius est, ergo non est licitũ licitum pro assecuratione aliquid recipere. Respōdet̃ Respondetur , quod tex. intelligitur in casu, vbi reuera nullũ nullum erat periculũ periculum , sed palliabatur vsura falso titulò assecurationis. Secũdo Secundo respōdetur respondetur , quod licet esset aliquod periculũ periculum , tamẽ tamen illi mutuator non solũ solum petebat iustũ iustum lucrũ lucrum ex vi cōtractus contractus assecurationis: sed etiā etiam aliquid ampliꝰ amplius ex vi cōtractus contractus mutui, quod quidẽ quidem erat vsura palliata contractu assecurationis. ¶ Quarto loco disserẽdũ disserendum est de cōtractu contractu societatis. De qua re Scholast. 4. d. 15. D. Tho. hoc in loco art. 2. ad 5. & Caiet. ibid. & in summ. verb. societas. & in opusc. 17. respō sionũ responsionum . resp. 5. Soto vbi sup. q. 6. & in. ff. & in C. agetur de hac re tit. pro socio. Itẽ Item in. c. per vestras. de donat. int. vir. & vxor. Cōrad Conrad . de cōtract contract . q. 92. Nauar. in Manua. c. 17. & super cap. primũ primum . 14. q. 3. Couar. li. 3. Variar. Resol.
Ante omnia nota primò, quòd societas est cōuentio conuentio siue pactum quorundam ad negotiandum lucri gratia. Socij vero dicuntur, qui ad negotiationẽ negotiationem conferunt in communi pecuniam, siue industriam & operas.
Nota secundò, quòd cōtractus contractus societatis duplex est. Quidā Quidam dicitur cōtractus contractus eiusdẽ eiusdem rationis, v. g. quādo quando socij cōmuni communi pecunia, cōmuni communi industria, cōmunibꝰ communibus diligẽtijs diligentijs & ministris negotiantur. Alter cōtractus contractus est & di| citur diuersæ rationis, quādo quando v. g. quilibet sociorũ sociorum cōfert confert in cōmuni communi rẽ rem differentẽ differentem : vt si Petrus ponit pecuniā pecuniam , Paulus industriā industriam , Ioānes Ioannes operas ministerij. ¶ Tertiò nota, quòd iste cōtractus contractus diuersæ rationis potest adhuc dupliciter fieri, vno modo ita vt qui pecuniam cōfert confert exponat eam periculo vel lucro proportionabiliter cum industria alterius socij, quæ tā ti tanti æstimatur quāti quanti ipsa pecunia. Altero modo ita vt qui pecuniā pecuniam confert obliget aliũ alium sociũ socium vt saluam illā illam seruet. ¶ Denique nota, quod de contractu societatis eiusdẽ eiusdem rationis, & de contractu societatis diuersæ rationis priore modo: nulla est dubitatio aut difficultas quin licitus sit talis contractus. Sicut definitur legibus citatis: & ratio est manifesta: quia negotiatio vt diximus. q. 67. art. 4. licita est, ac proinde impertinẽs impertinens est, quòd illa negotiatio fiat ab vno vel duobus vel tribus, ergo si æqualitas seruetur inter ipsos socios licitè poterunt negotiari.
DVbitatur autẽ autem circa vltimũ vltimum modũ modum societatis, Vtrũ Vtrum sit licitus ille contractus, quando socius qui pecuniā pecuniam confert, obligat alterũ alterum sociũ socium , vt seruet eam integrā integram & insuper lucrũ lucrum repẽdat rependat . ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui contulit pecuniā pecuniam socio ad negotiandũ negotiandum , poterit postea cum illo facere cōtractũ contractum assecurationis talẽ talem . v. g. Petrus ponit mille apud Paulũ Paulum vt Paulus negotietur, & pręterea ipse Petrus perit à Paulo vt assecuret mille pro 30. Item petit ipse Petrus à Paulo vt emat lucrũ lucrum quòd speratur pro 100. Tunc arguitur. Ecce Petrus in casu proposito saluo capitali quod cōtulit contulit in societatẽ societatem , recipit certũ certum lucrũ lucrum ab altero socio obligādo obligando eum vt reddat, ergo pars affirmatiua vera est. Probatur consequentia, quoniā quoniam omnes cōtractus contractus liciti sunt. ¶ Secundò arguitur. Si qua ratione illa cōtractus contractus esset illicitus, maximè quia Petrus est mutuator & recepit lucrũ lucrum ex mutuo: sed non est mutuator, ergo. Probo minorẽ minorem , quia depositarius qui assecurat depositũ depositum non reducit depositũ depositum ad mutuũ mutuum , vt habetur in. c. fina. de deposito. Item qui assecurat accōmodatũ accommodatum , non reducit illud ad mutuũ mutuum , vt habetur in c. 1. de cōmodato commodato ; ergo Paul. quādo quando assecurat Petro suas pecunias, non efficitur mutuatarius: sed potius depositarius ad negotiādum negotiandum . ¶ Arguitur tertiò. Esto ita quòd in tali casu esset ratio mutui, tamẽ tamen ratione lucri cessantis poterit Petrus aliquid petere à Paulo, videtur enim cessare lucrũ lucrum ipsi Petro dum vendit speratũ speratum lucrũ lucrum Paulo. ¶ Quartò arguitur. Mille aurei expositi negotiationi pluris æstimātur æstimantur quā quam non expositi, ergo Petrus potest exigere à Paulo socio & illũ illum obligare vt reddat plusquā plusquam mille pro mille expositis negotiationi.
PRO decisione difficultatis sit prima cō clusio conclusio . Exponere pecuniā pecuniam negotiationi, obligādo obligando socium vt assecuret capitale & aliquod certũ certum lucrum, etiam vt emat lucrũ lucrum quod speratur, vsura est & societas leonina, vt est in prouerbio desumpto ex. l. si non fuerit. ff. pro socio, de quo vide Eras. Chiliada. 1. centuria. 7. adag. 88. & hæc sine dubio est cōmunis communis sentẽtia sententia , & probatur ex. l. citata, vbi ait Iuriscōsultus Iurisconsultus quod cōtra contra legẽ legem societatis est, percipere lucrũ lucrum & aufugere damnũ damnum . Secundò probatur, quia in tali cōtractu contractu est verè lucrũ lucrum ex mutuo; nam in eo casu Paulus socius efficitur mutuatarius cum maneat dominus pecuniæ illius absq; absque obligatione ad negotiandũ negotiandum ; ergo cessat societas & lucrũ lucrum quod exigit Petrus est ratione mutui. Et deniq; denique probat̃ probatur , quoniam alias nullus cōtractus contractus damnaretur tanquam vsurarius, si approbaretur iste, do tibi mille vt reddas 50. supra mille.
Secunda cōclusio conclusio . Cōtractus Contractus societatis & cōtractus contractus vẽditionis venditionis lucri possent fieri cum eodẽ eodem socio: dummodo capitale relinquatur expositũ expositum periculo. Probatur, quia illic non inuenitur aliqua inæqualitas, neq; neque ratio vsuræ: igitur vera est cōclusio conclusio . Probatur antecedẽs antecedens : quia tunc seruatur proprietas vtriusq; vtriusque cōtractus contractus , neque alter alterũ alterum destruit, & rursus lucrũ lucrum quòd speratur æstimabile est iusto pretio secundùm contingentiā contingentiam vt sit maius vel minus, ergo poterit designari quoddam medium in ipso pretio quod sit iustum.
Tertia conclusio. Contractus assecurationis capitalis, potest fieri cum eodem socio: dummodo non fiant contractus venditionis lucri, & dummodo iustum pretiũ pretium detur socio pro assecuratione. Probatur cōclusio conclusio , quia iste cōtractus contractus assecurationis secundũ secundum se licitus est & iustus, nisi fortè corrũpatur corrumpatur ex coniunctione ad alterũ alterum contractũ contractum , & reducatur ad lucrũ lucrum ex mutuo; sed in prædicto casu non reducitur ad mutuũ mutuum : ergo. Probo mino| p. 639 rẽ min orem , quia per mutuũ mutuum ipse mutuatarius efficitur dominus pecuniæ, & potest eam expẽdere expendere in quos velit vsus: sed Paulus socius in prædicto casu non efficitur dominus pecunię, sed tenetur ex contractu societatis cum ea negotiari incōmodum incommodum Petri. Secundò probatur. Nam Petrus exponit se periculo amittendi pretiũ pretium quod dedit pro assecuratione capitalis, si fortè nullum fuerit lucrum vel minus quā quam pretium assecurationis.
Quarta cōclusio conclusio . Contractus assecurationis capitalis & cōtractus contractus vẽditionis venditionis lucri possunt fieri cum eodem socio: dummodo pretiũ pretium assecurationis sit ęquale cum pretio vẽditionis venditionis lucri. Probatur. Nam tali casu illi cōtractus contractus reducũtur reducuntur & resoluuntur in vnũ vnum cōtractũ contractum mutui gratis. v. g. si Petrus cōfert confert 100. Paulo in societatẽ societatem , & dat 20. pro assecuratione, & rursus recipit 20. pro lucro quod speratur, tunc certè remanebit Petrus cum 100. quę à principio dederat absq; absque aliquo lucro vel damno.
Quinta cōclusio conclusio . Si pretiũ pretium assecurationis sit minus quā quam pretium quod datur pro lucro ipso quod speratur & venditur, vsura est in tali cōtractu contractu . Probatur. Nam Petrus in tali casu saluo capitali, obligat Paulũ Paulum vt aliquid amplius reddat, ergo est lucrũ lucrum ex mutuo. Cōfirmatur Confirmatur . Nam in tali casu Paul. manet dominus ipsius capitalis, neq; tenetur negotiari, ergo dissoluitur cōtractus contractus societatis, & manet purè cōtractus contractus mutuādi mutuandi cum lucro mutuatoris, ac proinde est vsura saltem interpretatiuè.
Sexta cōclusio conclusio . Si pretium assecurationis sit maius quā quam pretiũ pretium lucri quod speratur, vel assecuratur, vel emitur ab altero socio: iniustus est cōtractus contractus ex parte Paul. assecurātis assecurantis . Probatur, quia tũc tunc Petrus recipit certũ certum detrimentũ detrimentum absq; absque spe lucri, ergo non est ęqua societas ista, non tamẽ tamen est illic vsura: quia Paul. qui facit iniuriā iniuriam non est mutuator. Ex dictis sequitur, falsam esse sententiā sententima Maior. in 4. d. 15. q. 48. & 49. asserẽtis asserentis , omnes illos tres cōtractus contractus supra dictos licitè fieri cum eodem socio, saluo capitali & lucro, quā quam sententiā sententiam aliqui ex modernis ad pauca respicientes sequuntur. Itẽ Item sequitur, falsam esse aliorũ aliorum sententiā sententiam qui dicunt, per illos tres cōtractus contractus dissolui quidẽ quidem cōtractum contractum societatis, sed resurgere aliũ alium contractũ contractum licitũ licitum , scilicet, venditionẽ venditionem mille aureorum negotiationi expositorũ expositorum pro mille & 50. Itẽ Item sequit̃ sequitur vt nobis videtur, falsam esse sententiā sententiam Caiet. respons. 11. vbi sup. vbi duo asserit. Primũ Primum est, quòd si à principio fiat contractus societatis cum pacto vt postea fiant etiam alij duo contractus, vsura est. Et in hoc optimè dicit Caiet. Dicit secundò, quòd si à principio bona fide & liberè fiat cōtractus contractus societatis, & postea socij spōte sponte sua velit alios duos cōtractus contractus celebrare: licitũ licitum erit hoc. Ratio Caietani est, quia illi duo cōtractus contractus posteriores fieri poterant cum alio tertio: ergo etiā etiam cum socio. Probatur cōsequẽtia consequentia , quia socius qui bona fide cōtraxit contraxit societatẽ societatem , non debet esse peioris cōditionis conditionis quā quam alius tertius. Nihilominus hæc sententia falsa est. Probatur ex prima & quinta cōclusione conclusione . Quoniā Quoniam siue fiant omnes illi cōtractus contractus successiuè, siue simul cum eodẽ eodem socio: semper reducuntur virtualiter illi contractus ad cōtractũ contractum mutui cum lucro. Et ratio est: eo quòd socius ille efficitur dominus pecuniarũ pecuniarum quas alter socius contulit, neq; neque tenetur amplius negotiari, sed duntaxat cōferre conferre lucrũ lucrum alteri saluo capitali. Verũ Verum est tamen vt postea explicabimus, quòd si statim reddat capitale cum aliquo pretio pro spe lucri futuri, poterit esse licitus cōtractus contractus : quia tunc non manet ratio mutui ac proinde neque vsuræ.
AD argumenta in oppositum respōdetur respondetur . Ad primum respōdetur respondetur , quod etiā etiam si quilibet cōtractus contractus seorsum licitus sit, tamẽ tamen si fiāt fiant simul vel successiuè cum eodem socio dissoluuntur & relinquitur vnicus cōtractus contractus mutui cum lucro. ¶ Ad secundũ secundum respondetur, quòd non est eadẽ eadem ratio de depositario assecurante depositũ depositum , & de socio assecurāte assecurante capitale & lucro: quia depositarius non efficitur dominus depositi, etiā etiam si assecuret depositũ depositum : sed tenetur seruare illud & habere in promptu ad voluntatẽ voluntatem deponentis, at vero socius qui assecurat capitale & lucrũ lucrum , efficitur dominus pecuniarũ pecuniarum velut mutuatarius: neque tenetur amplius negotiari ad vtilitatẽ vtilitatem alterius socij.
Ad tertiũ tertium argumentũ argumentum respondetur, quòd si reuera cessat lucrũ lucrum , vt in casu tertiæ cōclusionis conclusionis : cōcedimus concedimus licitũ licitum esse vẽdere vendere socio lucrũ lucrum quod speratur. At vero quando gratis assecuratur capitale, & insuper datur vel ꝓmittit̃ promittitur certũ certum lucrũ lucrum : tũc tunc efficitur ratio mutui cum lucro ac proinde erit vsura: quod non cōtingeret contingeret cum alio tertio, quia ibi non est aliqua ratio mutui.
Ad quartum respōdetur respondetur , quòd mille expositi negotiationi, pluris æstimantur quàm mille & 50. at verò non possunt vendi eidẽ eidem socio negotianti: quia tunc efficeretur ratio mutui cum lucro. Magister Soto lib. 6. de iustitia, quæst. 6. tenet nostrā nostram sententiam cōtra contra Caiet. & etiam Accursius in. l. si non fuerit. ff. pro socio. Et Panor. in. c. per vestras. de donation. inter virũ virum & vxorem. Et quāuis quamuis Soto videatur vniuersaliter negare tres illos contractus esse licitos cum eodem socio: tamen ille loquitur quando saluo capitali speratur certum lucrũ lucrum , vnde non est contrarius nostris tertiæ & quartæ cōclusionibus conclusionibus . Reliquũ Reliquum est respōdere respondere ad vnũ vnum argumẽtũ argumentum quod potest fieri in fauorẽ fauorem Caiet. Esto ita, quod Petrus dederit Paulo 100. in societatẽ societatem bona fide à principio, & in processu societatis ostenditur certa spes lucri magni, v. g. 30. tunc licitũ licitum erit Petro petere à Paulo, vt si velit dissoluat statim societatẽ societatem & det sibi 15. supra 100. est igitur argumentũ argumentum , ergo etiā etiam erit licitum vt Petrus in eodem casu postulet statim 15. pro 30. quæ sperātur sperantur pro lucro relicto capitali apud sociũ socium assecurato, ergo vera est sententia Caiet. quod successiuè possunt fieri illi tres cōtractus contractus cum eodem socio. Respōdetur Respondetur , quod si sententia Caiet. intelligatur in casu proposito à principio argumenti, scilicet, quod Paulus det statim capitale simul cum pretio lucri certo sperati vera est: quia tunc non est lucrũ lucrum ex mutuo, imò verò etiā etiam si relinquat Petrus capitale apud sociũ socium , poterit recipere aliquod lucrũ lucrum pro certo lucro sperato: eo quòd cedit iuri suo recipiẽdi recipiendi 30. supra 100. Cæterùm quòd relinquat illa 100. apud Paulũ Paulum mutuata vel assecurata: hoc quidẽ quidem facit gratis, quia poterat ille statim exigere à Paulo 100. illa. Tamen si sentẽtia sententia Caiet. vniuersaliter intelligatur, falsa nobis videtur propter rationes prædictas. Cuius falsitas apparebit in casu, quo Paulus det aliquid lucri ipsi Petro vt relinquat apud Paulũ Paulum capitale, tunc enim ipse Petrus erit vsurarius.
DVbitatur secundò, An sit licitus iste cō tractus contractus societatis. v. g. Petrus conferat Paulo. 100. in societatẽ societatem ea conditione, vt ex illis 100. Petrus non possit amittere nisi quinque: sed neque lucrari nisi quinque, videtur enim iustus contractus, quia Petrus exponit se æquali periculo & lucro.
Sed in oppositũ oppositum est, quod Petrus in eo casu non exponit negotiationi reuera nisi tantum quinque: nam reliqua. 95. relinquit mutuata, vel assecurata apud Paulũ Paulum , sed moraliter loquendo quinque negotiationi exposita non sunt apta ad lucrandum alia quinque: ergo iniquus est contractus. Ad hoc dubium respondetur breuiter in doctrina Sot. lib. 6. de iustit. quæst. 6. art. 2. ad secundum.
Sit ergo prima conclusio. Qui deponit multũ multum pecuniæ ad negotiandũ negotiandum , ea lege vt non subeat periculũ periculum nisi certę partis, non poterit recipere ex lucro nisi tantũ tantum quantũ quantum illi parti secundũ secundum proportionẽ proportionem responderit, ( secundũ secundum inquā inquam proportionẽ proportionem quā quam habet ad totũ totum cumulũ cumulum quod exponitur negotiationi). V. g. Petrus subit periculũ periculum in quinque, Paulus vero in 35. est autem lucrũ lucrum 16. tunc Petrus reportabit ex lucro duo: Paul. verò quod reliquum est. Ratio est manifesta, quia sicut se habẽt habent . 5. quæ exposuit Petrus ad 40. ita se habent duo ad 16. est enim proportio suboctupla.
Secunda conclusio. Si autẽ autem Petrus faciat tale pactũ pactum , scilicet, si fuerit iactura tota vsque ad quinque, sit mea tota, dummodo si lucrũ lucrum fuerit vsque ad quinque sit etiam totũ totum meũ meum , reliquum vero tuum: licitus enim tunc poterit esse cōtractus contractus : quia Petrus exponit se damno & lucro pariter similiter & Paulus, &c.
Ad argumentum pro parte negatiua conceditur intẽtum intentum , nisi pactum fiat eis cōditionibus conditionibus quas posuimus in istis cōclusionibus conclusionibus .
DVbitatur vltimò, quomodo debeat fieri diuisio lucri inter socios? Respondetur vnica conclusione. Debet fieri diuisio inter socios, ita vt vnicuiq; vnicuique tantum lucri eueniat, quāta quanta est proportio pretij, quod contulit in societatẽ societatem , ad totũ totum cumulum quòd exponitur negotiationi, & periculis eius. v. g. Petrus cō tulit contulit in societatẽ societatem 100. aureos, Paulus vero 50. cum sua industria quæ totidẽ totidem æstimatur, scilicet, 50. Ioannes vero cōferat conferat 50. sine industria; in hoc casu totus cumulus æstimatur in 50. supra bis centum. Sit autem lucrum 50. tunc debet dari Ioanni quinta pars lucri, scilicet 10. Petrus verò & Paul. diuidẽt diuident æqualiter quod reliquum est.
Sed in oppositum est argumentum, ex. l. si non fuerit. ff. pro socio. vbi habetur quòd potest esse cōmune commune lucrũ lucrum , licet vnus socius | subeat totũ totum periculũ periculum . Item Instit. de societatibus. §. de illa. dicitur, posse alterũ alterum sociũ socium lucri duas partes damni vero non nisi tertiā tertiam recipere. Respondetur, quod in his legibus nomine periculi vel lucri intelligitur tantùm in ipsa pecunia. Quod patet ex ipso cōtextu contextu legis, si non fuerit. Vbi Iuriscōsultus Iurisconsultus reddit rationẽ rationem : quia industria mercatoris solertis, plus confert in societatẽ societatem quā quam pecunia. Sed pro maiori intelligẽtia intelligentia huiusmodi partitionis lucri vel dāni damni inter socios nota quod alicuius negotiātis negotiantis industria tripliciter potest æstimari. Primo modo secũdũ secundum se, v. g. si socius locaret operas suas alijs socijs pro stipendio v. g. 20. & isto modo non cōsideratur consideratur formaliter vt socius, sed vt purè minister cōductitius conductitius . Altero modo pōt potest cōsiderari considerari industria socij in ordine ad lucrādũ lucrandum in negotiatione societatis: & sic multo pluris æstimari solet ad societatẽ societatem quā quam priori modo. v. g. æstimabitur vt 100. ita vt si alius socius cōtulerit contulerit 100. in pecunia sit ęqualitas inter ipsos. Tertio modo considerari potest ista industria mixtim, ita vt ipse socius postquam locauerit suas operas alijs socijs tanquam minister ipsorum: dicat se velle cō ferre conferre stipendium suum datum vel dandũ dandum in societatem, exponẽdo exponendo illud lucro vel dāno damno , Dictum igitur est de priori illo modo, quod talis socius nihil lucri, nihil damni reportaturus est respectu stipendij sui, vel industriæ: sed respectu aliarũ aliarum pecuniarũ pecuniarum quas ipse exponit negotiationi reportabit lucrũ lucrum vel dā num damnum : secundùm proportionem illarũ illarum ad totum cumulum dummodo ex illis pecunijs soluatur etiā etiam pars stipẽdij stipendij , quod ipse accipit pro ministerio; non enim solũ solum ministrat in vtilitatẽ vtilitatem aliorum: sed etiā etiam propriam. De secũdo secundo vero modo æstimandi industriā industriam , aliqui solent ita iudicare, quod si Petrus ponit industriā industriam quæ æstimatur vt 100. ad negotiādum negotiandum in societate, & Paulus ponit 100. aureos in pecunia: quod tũc tunc totũ totum quidem lucrũ lucrum diuidendũ diuidendum erit inter illos: at verò si fuerit damnũ damnum in negotiatione societatis, v. g, in parte pecuniæ quā quam posuit Paul. s. in 50. tũc tunc ex alijs 50. quæ reliqua sunt nihil debet reportare Petrus, etiam si totam industriā industriam amiserit quæ æstimabatur vt 100.
Sed in oppositũ oppositum est, quod in ipso lucro suprà 100. aureos quos posuit alter socius, debet esse æqualis ille, qui posuit suā suam industriā industriam quæ æstimabatur vt 100. ergo etiā etiam in dāno damno debet esse æqualis: at verò si ex illis 50. quæ reliqua sunt quādo quando fit iactura aliorũ aliorum 50. nihil reportat qui posuit suā suam industriā industriam : non manet æqualis sed peioris cōditionis conditionis : siquidẽ siquidem ipse amittit totā totam operā operam quæ æstimabatur vt 100. alter vero non amitteret nisi 50. ergo de illis 50. quæ reliqua sunt debet reportare 25. Magist. Sot. lib. 6. de iust. & iure. q. 6. art. 1. aliter meditatur de diuisione facienda inter socios. Ait enim habẽdā habendam esse rationẽ rationem periculi cui exponitur pecunia, potius quā quam ipsius quātitatis quantitatis pecuniæ, v. g. confert Petrus mille aureos in societatẽ societatem , Paulus verò 100. vel industriā industriam quæ æstimatur vt 100. ad lucrādũ lucrandum in societate; tũc tunc dicit, quod diuisio lucri debet esse æqualis inter ipsos si mille aurei quos cōtulit contulit Petrꝰ Petrus non sunt magis expositi periculo quā quam 100. inueniret enim ille aliquẽ aliquem qui assecuraret illa mille pro 10. Sed tamen hæc regula fallibilis est. Et ratio euidẽs euidens : quia licet Petrus non exponeretur nisi periculo vt 10. quia inueniret qui assecuraret pro 10. tamen neq; ipse Paulus in eadẽ eadem negotiatione exponitur periculo nisi pro 10. inueniret enim qui pro 10. assecuraret 100. sicut alius inueniret qui pro 100. assecuraret mille, quapropter æqualitas in lucro debet esse proportionalis, ita vt Paul. reportet 10. partẽ partem & non medietatẽ medietatem , vt dicebat Soto: quia ille ponit 400. in societatẽ societatem & Paul. 1000. vbi est eadẽ eadem proportio. ¶ Sed tota difficultas est, quā do quando fuerit iactura in ipsa pecunia, altero socio non ponente nisi industriā industriam quæ æstimabatur ad negotiādũ negotiandum & lucrandũ lucrandum æqualiter cum ipsa pecunia. Pro vtraq; vtraque enim parte est optima ratio à nobis proposita. Nihilominus omnibus pẽsatis pensatis , quādo quando fuerit iactura in proposito casu in ipsa pecunia nihil debet reportare de reliqua pecunia, qui posuit solā solam industriā industriam . Et ratio est: quia industria eius æstimabatur æqualis cum pecunia ad lucrādũ lucrandum , negotiando sicut socius, non autẽ autem vt minister qui locauerit operas suas, neq; neque fecerat talẽ talem locationis cō tractũ contractum sed merè societatis, vt ipse cum pura industria impẽderet impenderet alterius socij pecunias in aliqua negotiatione ad lucrandum: quapropter alter socius qui posuit pecunias totas, non debet subire maius periculum vel detrimentum quam factum fuerit in ipsa negotiatione de sua pecunia; Cęterum alter | socius qui posuit industriam tantùm, nil pretij potest exigere pro sua industria impensa: quia non locauerat illam, neque negotiatus est vt minister: si enim locaret industriā industriam suam haberet titulum ad exigendum stipendium: siue contingeret lucrum siue damnũ damnum : sed tunc non æstimaretur tanti industria illius, vt v. g. si æstimabatur vt centum in contractu societatis: æstimaretur vt decem, vel vt quindecim in contractu locationis. Et si quis dicat, quòd ille non debet esse peioris conditionis quàm minister: sed minister reportaret lucrum, etiam si fuisset in pecunia iactura: ergo socius debet etiam reportare lucrum. Respondetur, quòd eodem argumento probaretur, quòd si facta fuerit iactura totius pecuniæ, deberet reportare lucrum qui posuit industriam. Dicẽdum Dicendum ergo est, quòd socius conditionis melioris, est quàm minister in contractu societatis: quoniam spes lucri maioris pretiosior, est quàm certitudo lucri ministri. Confirmant hanc doctrinam leges citatæ, in quibus assertum est, quòd potest vnus socius lucri quidem duas partes, damni vero non nisi tertiam recipere: quia præsupponunt quòd ille socius parum pecuniæ, scilicet, tertiam partem contulit, industriæ vero plurimum: ita vt pecunia quam posuit simul cum sua industria æstimaretur in duplum ad lucrandum in negotiatione, quam pecunia alterius socij qui non posuit industriam. Cæterum in tertio modo æstimandi industriam, manifestum est quomodo debeat fieri distributio lucri vel damni. Etenim si fuerit lucrum, reportabit minister ille & socius partem lucri secundùm proportionem valoris stipendij sui: si autem fuerit iactura pecuniæ patietur etiam ille damnũ damnum secundùm proportionem sui stipendij: industria vero eius nihil amplius lucri aut damni reportabit: quàm per contractum locationis taxata fuerat. Et ex hoc amplius apparet quòd dicebamus paulò ante. Etenim socius ille qui non locauit industriam & operam suam, pluris æstimaret spem maioris lucri quam stipendium certum & iustum sui laboris: & ex hac parte iustificatur quòd admittatur ad medietatem lucri, & fortassis ad aliquid amplius. Si autem non fuerit lucrum ipse vult ex vi contractus eius amittere indu striam & proprium laborẽ laborem . Denique circa omnia huiusmodi commercia & societates hoc vniuersale principium debet obseruari, vt vnicuique sociorum sit æqualis sua fortuna proportionabiliter cum fortuna alterius socij, tam ad lucrum quàm ad damnum. At vero quando res dubia fuerit, an sit ista æqualitas in aliquo contractu, vel non: tunc poterunt socij cedere iuri suo, & reputare æqualem esset contractum: quemadmodum diximus in materia de emptione & venditione, quòd si aliquis nesciens pretium rei, conueniat cum emptore ignorante etiam pretium rei, illud erit iustum pretium in quo ipsi conuenerint, etiam si aliàs non esset iustum. Et ratio est; quia in tali contractu propter communem ignorantiam vterque se exponit pari fortunæ. Hactenus de societatis contractibus.
[de cambiis]

De Cambijs.

VLtima disputatio est de cambijs. De qua Theol. in. 4. dist. 15. Soto libro. 6. de iustitia, quæst. 8. Syluest. in verb. vsura. 4. Caietan. in opusculo de cambijs. Conradus quæst. 99. de contractibus, Ioan. de Medina in tract. de cambijs. Couar. in cap. nauiganti. de vsuris, vbi vide Nauarrum.
DVbium primum est, An cambium sit licitum? Pro cuius explicatione nota primò, quòd cambium in præsentia accipitur particulariter, prout est negotiatio in cōmutatione commutatione numismatum. Ex quo sequitur, quòd cum negotiatio fiat lucri gratia, vt supra quæst. 77. art. 4. docet D. Thom. quòd etiam cambium sit lucri gratia.
Secundò nota, quòd commutatio numismatum multiplex est ex parte materiæ. Aliquando enim est inter numismata diuersarum specierum etiam physicè & naturaliter, vt quando permutantur aurei pro argenteis: aliquando vero est inter numismata eiusdem naturæ & rationis physicæ, alterius tamen rationis secundùm artem, vt quando commutantur coronæ duplices pro simplicibus: Aliquando vero est permutatio inter numismata omninò eiusdem rationis etiam secundùm artem, sed tamen permutantur, quia quædam pecunia est præsens loco quæ dam vero absens.
Tertio nota, quòd pecuniæ vsus duplex est alius per se, alius per accidens. Vsus per se, est qui conuenit pecuniæ inquantum pecunia est, scilicet, inquantum est adinuenta ad negotiationes. Et iste vsus est etiam duplex. Quidam qui competit pecuniæ per se primò, scilicet, vt sit mensura rerum venalium, ad quem vsum principaliter est instituta: alius est, qui competit pecuniæ per se secundariò, vt commutatio pecuniæ pro pecunia: & dicitur per se, quia competit pecuniæ inquantum pecunia: dicitur autem secundarius, quia per se ordinatur ad illum vsum primarium. Solet afferri exemplum calcei, cuius vsus per se primò est calceatio. secundariùs vero est venditio calcei quem vendit artifex, qui per se ordinatur ad primarium vsum. Rursus pecuniæ vsus per accidens, est qui competit ei, non inquantum pecunia est sed ob alias causas, vt v. g. pecunia aurea datur aurifici ad deaurandum, vel etiam potest dari alicui ad ostentationem, vel etiam potest dari ad medicinam, item potest dari ad securitatem pro pignore.
Sit igitur vnica conclusio. Cambium secundum se turpitudinem quandam denotat; potest tamen quanuis sit de genere male sonantium honestari iustis de causis. Hæc conclusio probatur, ea ratione qua D. Tho. suprà quæst 77. art. 4. probat similem conclusionem de negotiatione: cum igitur cā bium cambium sit negotiatio, similis erit ratio de illo. Est autem ratio D. Thom. hæc. Negotiatio importat quoddam fomentum cupiditatis, cui nullus est terminus, siquidem exercetur lucri gratia. Quòd autem possit honestari probat: quia lucrum potest ordinari, vel ad necessitatem vitæ, vel ad bonum reipublicæ, vel ad alias causas honestas. Cæterùm à quibusdam assignatur ratio specialis vituperandi cambium, non solum inquantum est negotiatio, sed etiā etiam ex parte differentiæ inquantum est in permutatione numismatũ numismatum . Sed nos dicimus nullā nullam rationem specialem turpitudinis inueniri in Cambio vt sic, nisi inquātum inquantum est negotiatio, ad quam pertinet quòd lucri gratia fiat, vnde hæc differentia erit secundum magis aut minus, nisi forte dicat aliquis, quòd vituperabitur specialiter: quia est maxima occasio pecunia ad fomen tum cupiditatis: iuxta illud, crescit amor numi quantum ipsa pecunia crescit.
DVbium secundum est, an liceat cōmutare commutare vel vendere pecuniā pecuniam maiori pretio, quàm lege sit taxatam? V. g. an liceat coronam auream, quæ secundùm legem æstimatur quadringentis dipondijs, commutare pro duodecim argenteis.
Pro parte negatiua arguitur primò. Pretium legitimum consistit in indiuisibili, vt pretium tritici; ergo nullo modo licet illud variare. Et si respondeas, quòd pecuniæ pretium taxatur lege in ordine ad vsum primarium pecuniæ, non autem in ordine ad secũ darium secundarium , vel ad accidentarium, respectu cuius potest pluris æstimari pecunia, quàm lege taxetur contra hoc sic replico & arguitur secundò. Quando Princeps monetam cudit, habet rationem qualitatis materiæ. v. g. quod sit aurum, vel argentum, vel æs & ita taxat pretium iustum; ergo pecunia nũquàm numquàm debet esse pluris æstimanda ex parte materiæ neque commoditatum, quæ ex materia sequuntur. Antecedens probatur. Nam princeps qui commutat illam pecuniam cum republica vel particularibus, nihil detrimẽti detrimenti accipit, ergo vendit illam tanti quanti æstimabilis est, etiam ratione materiæ. Tertiò ex opposita sententia sequeretur, quod si quis debeat duodecim argenteos satisfaciet creditori dando coronam vnam; consequens est absurdum, & hoc esset intolerabile in republica, ergo. De hoc dubio sunt tres sentẽ tiæ sententiæ . Prima est negatiua, quam tenet Ioannes de Medina, Soto vbi suprà, & multi alij Theologi. Secunda sententia est Caietani vbi suprà capite. 6. & Syluest. vbi suprà , quæ sententia distinguit in hunc modum, scilicet, quòd pecuniæ pretium dupliciter potest considerari vno modo secundùm quòd pecunia est mensura rerum venalium, qui est vsus primarius illius: altero modo ad alios vsus secundarios, vel accidentarios supradictos. Dicit ergo hæc sententia, quòd si priori modo consideretur, non est licitum eam pluris æstimari quàm lege taxetur: bene tamen si secundo modo consideretur licitum est aliquid amplius recipere ad arbitrium boni viri. Tertia sententia est quam tenuit Cano præceptor meus, scilicet, licitũ licitum | esse commutando pecuniam non solùm pro pecunia, sed etiam pro alijs rebus venalibus: aliquid amplius accipere pro illa quā quam sit lege taxatum.
PRO decisione prima conclusio sit. Licitum est commutare vel vendere pecuniam pro alia pecunia minutiore vel diuersi metalis, maiore pretio quàm lege taxetur. Hæc conclusio non reprobatur ab autoribus secundæ sententiæ. Et probatur à nobis primò ex vsu proborum hominum satis communi, qui commutant suas pecunias aureas pro alijs pecunijs maiore pretio quā quam lege taxentur. Secundo probatur. Nam causa augendi pretium rei venalis solet esse maius commodum quod secum affert res illa; sed pecunia aurea ex natura sua habet maiorem commoditatem multipliciter, nam est facilioris asportationis, valet etiam in pluribus locis, item valet ad medicandum & ad alias commoditates, item habet maiorem securitatem; solent enim Principes inferiores pecunias antiquare cum detrimento possessorum, quod tamen non contingit in pecunijs alijs, ergo est maioris securitatis. Tertiò. Nam moneta quæ rarior est, solet pluris æstimari quàm lege taxetur propter necesssitatem illius ad negotiandum. Et hoc modo pecunia etiam inferioris metali, solet pluris æstimari quàm inferioris, propter necessitatem ad negotiandum, & in tali casu licitum erit pro pecunia inferioris ordinis amplius accipere quam lege taxetur. V. g. licitum erit accipere argentũ argentum pro triginta duobus dipondijs.
Sed est maior difficultas in commutatione pecuniæ pro alijs rebus venalibus tunc enim est primarius vsus pecuniæ ad quem taxata est, ergo videtur necessarium, quòd tunc non varietur pretium lege taxatum.
PRO cuius explicatione nota, quod cōmutationes commutationes pecuniæ pro alijs rebus sunt in duplici differentia: quæ dam ad quas tenetur homo ex antecedente iustitia: quædam vero ad quas libere procedit sine obligatione antecedenti. Exemplum primi, quando Petrus soluit mutuum vel mercedẽ mercedem operario. Exemplum secundi, quādo quando Petrus vadit ad forum emere quæ libuerit, vbi nulla præcedit obligatio emendi neq; neque vero vendendi.
Secunda cōclusio conclusio . In commutationibus primi generis, non licet pecuniam pluris æstimari quàm lege sit taxata. Hæc est conmunis sententia & probatur, quia si in huiusmodi commutationibus non haberet locum taxatio legis esset omnino frustra.
Tertia conclusio. In commutationibus secundi generis, licitum est pro pecunia tali amplius accipere vel pluris illam æstimare quàm lege taxetur. Probatur primo quia licitum est, vt etiam concedit secunda sentẽ tia sententia , emere merces viliore pretio quam cō muniter communiter valẽt valent , eo quòd solutio facienda est in auro; ergo simili ratione licitum erit stāte stante pretio rerum venalium, augere pretium pecuniæ: eo quod aurea sit. Patet cōsequentia consequentia moraliter loquẽdo loquendo eadẽ eadem est æqualitas vtriusq; vtriusque pariis. Item probatur. Nam licitum est vt diximus in prima conclusione in commutatione pecuniæ pro pecunia, aliquid ampliùs accipere propter cōmoditatem commoditatem alterius pecuniæ; ergo cum ista commoditas sit pretio æstimabilis, licitum erit emptori conuenire cum venditore vt aliquid amplius accipiat ex mercibus propter illam commoditatem eo vel maximè quia ipse venditor libenter acceptat hunc contractum vnde nulla fit ei iniuria. Et confirmatur. Nam illa permutatio perinde est atque si emptor semel soluisset pretium in pecunia minùs commoda, & postea venditor permutaret illam cum alia pecunia emptoris magis commoda, dato pretio & lucro.
Ad primum incontrarium respondetur primo, quòd pretium pecuniæ taxatur in ordine ad vsum primarium, non ad secundarium & accidentarium. Secundo respondetur quatenus argumentum militat contra aliam conclusionem, quod pecuniæ non taxatur pretium in ordine ad omnem vsum primariũ primarium , sed in ordine ad vsum primariũ primarium qui est in cōmutationibus commutationibus , quæ proueniunt ex antecedenti iustitia: non autem in alijs voluntarijs & liberis. Ex quo sequitur, quòd si aliquis semel fecerit contractum emptionis certo pretio, nulla facta mentione de qualitate pecuniæ, non poterit postea minuere de pretio, ex eo quòd soluit in auro, neque venditor tenebitur acceptare & admittere talem solutionem.
Ad secundũ secundum negatur consequẽtia consequentia . Quia quanuis princeps habeat rationem qualitatis materiæ pecuniariæ ad taxandum pretiũ pretium pecuniæ, & nullum detrimentum patiatur, quin potiùs commodum accipit & lucrum: quia reuera pecunia non habet tantũ tantum pretiũ pretium & valorem exparte materiæ & artificij, quā ti quanti taxatur per legem, eo quòd admiscetur aliquando metallum vilius cum excellentiori ad expẽsas expensas pro ministris, & ad aliquod tributum debitum Regi: cæterùm postea vna pecunia cum alia comparata habet cō moditates commoditates pretio æstimabiles.
Ad tertium negatur consequentia, quia illa solutio prouenit ex antecedente iustitia. Sed circa ea quæ diximus aduertẽdum aduertendum est, intelligenda esse stando in solo iure naturę. Nam per legem humanam poterit caueri ne in aliqua prorsus permutatione æstimetur pluris pecunia quàm lege sit taxata. Et ita Carolus V. olim pragmaticam edidit, ne quis aureum duplum aliqua ratione permutaret nisi pro viginti duobus argẽteis argenteis & duobus dipondijs; Cæterũ Cæterum illa pragmatica iam per contrarium vsum est abrogata, & antiquata.
DVbium tertium est, an in permutatione pecuniæ pro pecunia sit vera & propria emptio & venditio? Pro quo nota, quòd pecunia multipliciter transfertur in alterum. In emptione quidem, tanquàm pretium rei venalis. In mutuo transfertur cum obligatione vt iterum reddatur eadem, non in indiuiduo: sed specie. Itẽ Item potest transferri in commodato ad ostentationem & medicamen, & hoc gratis; quod si fiat propter lucrum, erit translatio locutionis. Et denique transfertur in cambio. De hoc ergo quærimus, an sit venditio.
Pro parte negatiua arguitur primò. Pecunia est prima mensura rerum venaliũ venalium : ergo ipsa non est venalis, aliàs esset mensura sui ipsius: & esset processus in infinitũ infinitum . Secũdò Secundò . Quando vna pecunia permutatur cum altera, non est maior ratio quare vna pecunia vẽ datur vendatur potius quàm alia; ergo vel vtraq; vtraque venditur quod est inconueniens, vel neutra, quod est intentum. Ad hoc dubium respondetur, & sit prima conclusio. Quando permutatur vna pecunia pro altera secundùm pretium vtriusque lege taxatum, non est propriè venditio neque emptio, sed permutatio inter res eiusdem ordinis & rationis. Et hoc probat secundum argumentum.
Secunda conclusio. Quando vna pecunia permutatur cum altera maioris commoditatis, ratione cuius datur aliquod pretium supra illud quod lege taxatur pro pecunia: est ibi propriè venditio illius commoditatis quæ pretio distincto æstimatur, ita vt illud quod amplius soluitur pro illa pecunia, non pertineat ad pretium illius pecuniæ vt pecunia est: sed ad alias commoditates.
Ad primum argumentum respondetur, quòd pecunia vt pecunia est non est vendibilis, sed inquantum habet maiorem commoditatem comparatione ad aliā aliam pecuniā pecuniam . Cæterùm non est inconueniens, quòd pecunia sit mensura pecuniæ, sicut numerus est mensura numeri: neque est processus in infinitum, quia peruenitur ad vnitatem. Ad secundum respondetur, quod probat primam conclusionem.
DVbium quartum est, quot sint genera cambiorum? Respondetur, quòd primò diuiditur cambium in cambium reale, & fictitium, quod vulgo dicitur cambio seco, quæ diuisio est analoga. Est enim cabium reale, quod reuera exercetur inter realem pecuniam ex vtraque parte, siue detur in præsenti loco siue in alio loco promittatur reddenda. Cambium autem fictitium est, quando aliquis fingit se habere pecunias Romæ reddendas, quas quidem non habet, sed vult accipere in præsenti pecunias, vt expectetur tempus solutionis ad certũ certum terminũ terminum .
Cambium autem reale diuiditur in multas partes. Primum dicitur minutum siue manuale, quando de manu in manum cō mutatur commutatur vna pecunia pro altera.
Secundum cambium est ratione loci, vt quando indigẽs indigens Petrus pecunijs Romæ, dat eas Salmanticæ sub chirographo certæ fidei, cuius virtute accipiat eas Romæ. Et hoc appellatur cambium per literas.
Tertium cambium est ratione officij, quando mercator v. g. vel aliquis alius obligatur mutuum dare negotiatoribus, ea lege vt sibi certum lucrum consignetur.
Quartum cambium fit ratione tempo| ris, quando aliquis accipit pecuniam mutuò redditurus illam cum lucro ratione expectatæ solutionis.
Quintum cambium est ratione monetæ, vt quando pecunia vnius prouintiæ vel Regni permutatur cum pecunia alterius prouintiæ vel Regni, habita ratione pretij vtriusque pecuniæ.
Sextum cambium est ratione custodiæ, quando campsor ex eo quòd pecuniam custodit negotiatorum, accipit aliquod lucrũ lucrum quotiescumque numerat illam pecuniam petenti.
Vltimum cambium est ratione copiæ vel inopiæ totius pecuniæ, vt v. g. in Hispania est maior copia pecuniæ quàm in Flandria, vnde pluris æstimatur pecunia in Flandria quàm in Hispania. Vt v. g. indiget aliquis Flandriæ mille ducatis, necesse est vt in Hispania det plusquàm mille, v. g. 50. & hæc est æqualitas pecuniæ ratione copiæ vel inopiæ.
DVbium primum est. An omnia ista genera cambiorum sint licita? Pro quo notandum est, potissimam difficultatẽ difficultatem esse in 5. 6. & 7. genere cambiorum. Vnde pro alijs cambijs sit prima conclusio. Cambium fictitium siue siccum est vsurarium. Probatur. Nam reuera est mutuũ mutuum cum lucro. Sed nota, quòd si Petrus bona fide dedit pecunias Salmanticæ Paulo fingenti se habere illas Romæ, non peccat Petrus tũc tunc : sed tamen postea cognita veritate tenetur restituere lucrum quod accepit in quantum factus est ditior. Cæterum ratione lucri cessantis vel damni emergentis propter fictionem Pauli potest lucrum retinere.
Secunda cōclusio conclusio . Cambium minutum siue manuale licitum est cum lucro moderato secundum vsum reipublicæ. Hæc conclusio probatur, ex his quæ diximus dubio secundo. Et extenditur conclusio etiam ad eos qui non sunt campsores ex officio: quia eadem est ratio cōmoditatis commoditatis pecuniæ, siue commodetur à campsore, siue à peculiari aliquo. Quanuis Caietanus in opusculo citato cap. 1. dicat solis campsoribus ex officio licitum esse cambium minutum cum lucro. Et ratio eius est: quoniam violare legem taxationis pecuniæ iniustum est; sed qui non ex officio cambiant pecuniam cum lucro, violant legem; non enim excusantur sicuti campsores ex officio, qui possunt aliquid accipere ratione officij vtilis reipublicæ. Cæterùm hæc ratio differentiæ manifestatur inefficax ex eodem Caietano vbi suprà cap. 1. eo quòd pecuniæ non taxatur pretium in ordine ad vsum secundariũ secundarium : vnde propter alias commoditates maiores, quas habet vna pecunia in ordine ad aliam, licitum erit possessori pretium accipere quicumque sit ille siue sit campsor ex officio siue alius quicunque permutator pecuniarum.
Tertia conclusio. Cambium ratione loci, quod dicitur cambium per literas, licitũ licitum est, si fiat iusto pretio. V. g. Petrus desiderat pecunias quas habet Salmanticæ habere Romæ, tunc Paulus qui promittit se Romæ daturum virtute chirographi certæ fidei, potest pretium recipere propter hanc commoditatem quam facit Petro. Probatur primò. Quia illa commoditas est pretio æstimabilis secundùm arbitrium prudentum virorum & timoratorum, ergo iustè potest Paulus pro illa aliquod pretium recipere. Item, quia talis diligentia est valde vtilis & necessaria reipublicæ ad euitanda pericula & labores in asportanda pecunia; ergo iustum est vt propter talem diligentiam detur pretium. Confirmatur. Licitum est agassoni aliquod pretium accipere pro asportanda pecunia; ergo licitum erit campsori pretium recipere in casu posito, siquidem eandem præstat vtilitatem, imo maiorem: quia campsor assecurat pecuniam à periculis omnibus, agasso vero non assecurat à periculo fortuito.
Quarta conclusio. Cambium ratione officij licitum est. Hæc conclusio probatur ex dictis quæstione. 78. vbi definitũ definitum est, quòd pro obligatione ad mutuandum, licitum est pretium recipere à mutuatarijs; ergo etiam pro obligatione ad cambiendum.
Quinta conclusio. Cambium ratione temporis vsurarium est. Ista conclusio probatur: quia nihil aliud est quàm mutuum propter lucrum. Et confirmatur. Nam hoc cambium nihil differt à cambio sicco, nisi quòd in cambio sicco palliatur vsura fictio| ne quadam, at verò in isto cambio manifestè accipitur mutuum cum promissione lucri.
DVbium sextum est. Vtrùm cambium ratione monetæ sit licitum? Pro quo, nota ex Soto libro. 6. de iust. quæst. 12. art. 1. quòd pecunia quadrupliciter potest pluris æstimari in vno loco aut tempore quàm in alio. Primò: quia pecunia conficitur ex auro vel argento puriori. Secundò ratione raritatis auri vel argenti. Tertiò ratione taxationis legitimæ. Quartò ratione raritatis totius generis pecuniæ. Est ergo nostrum dubiũ dubium , an sit licitum accipere pecuniam, quæ in vno loco pluris æstimatur, cum obligatione reddendi eandem prorsus in alio loco, vbi minus æstimatur. Prima conclusio. Licitum est pecuniam quæ in vno loco pluris æstimatur ex eo quòd est ex auro puriori recipere, reddendam eandem in alio loco, vbi propter illam rationem non tanti æstimatur: dummodo taxatio pecuniæ in vtroque loco sit eadem. V. g. si scutũ scutum Hispanicum sit ex auro puriori quàm scutum germanicum: nihilominus vtriusque scuti sit eadem taxatio legitima ratione pecuniæ, licitum est vnum scutum pro alio cambire seu permutare, non solum in diuersis locis: sed in eodem. Probatur. Quia inter vtramque pecuniam est æqualitas ratione mensuræ; ergo est iustitia in permutatione. Patet consequentia. Nam pretium taxatum maximè attenditur in ordine ad vsum primarium, scilicet vt pecunia est mensura rerum venalium. Sed nota, quòd hæc conclusio non tollit id quod dubio. 2. definitur, licitum esse pretium recipere propter maiorem cō moditatem commoditatem vnius pecuniæ in comparatione ad alteram; sed hîc tantùm loquimur quantùm est ex parte permutationis pecuniæ pro pecunia, inquantum pecunia est.
Item etiam aduerte, quòd nostra conclusio videtur contraria primæ conclusioni, quam ponit Soto vbi suprà. Sed tamen reuera non est contraria: quia ille loquitur de permutatione pecuniæ pro alia pecunia secundùm pondus, quod vulgo dicitur, a peso ; quòd si aliter intelligatur; nos falsam reputamus illam sententiam. Est enim ma nifestum exemplum quod in Regno contigit. Erat enim pecunia quædam quæ vulgo dicebatur tarja de a veynte, erant aliæ tarjæ vt ita dicam, quæ dicebantur tarjas de a diez, quæ quidem duplicatæ tanti æstimabantur in ratione pecuniæ sicut vna tarja de a veynte tamen in ratione ponderis non habebāt habebant tātũ tantum argenti sicut las tarj as de a veynte.
Sed est argumentum contra nostram conclusionem principalem. Non est licitum commutare triticum minùs bonũ bonum pro meliori, nulla facta recompensatione, ex parte minùs boni; ergo non erit licitum cō mutare commutare pecuniam ex metallo minùs bono, cum pecunia melioris metalli, nisi fiat recō pensatio recompensatio . Respondetur, nego consequentiā consequentiam ; quia triticum minùs bonum non tanti æstimatur in foro sicut melius; Cæterùm pecunia ex auro minùs puro, tanti æstimatur in taxatione legitima: quanti pecunia ex auro puriori. Secundò respondetur, quòd si triticum minus bonum tanti æstimatur in foro quanti magis bonum, licitum erit permutare triticum cum tritico. Hoc tamen non obstat, quominùs qui habet melius triticum, possit illud permutare cum illo qui habet minùs bonum triticum, exigendo aliquod pretium propter illam commoditatẽ commoditatem qua se priuat: dummodo absit fraus & dolus cō tra contra pragmaticam. Si enim fraus adsit erit illicita permutatio propter malum finẽ finem . V. g. si Petrus erat venditurus facilè triticũ triticum optimum, & eadem facilitate vendit minus bonũ bonum non erit ei licitum permutare illud cum tritico minùs bono Pauli, exigendo ab illo maiorem mensuram tritici; hæc enim est fraus contra pragmaticam.
Secunda conclusio. Commutare pecuniam in vno loco vt similis vel eadem reddatur in alio loco, vbi pluris æstimatur in ratione pecuniæ: iniustum & iniquum est. Vt v. g. Si Petrus det Salmanticæ Paulo 100. aureos reddendos Romæ vbi pluris æstimantur singula scuta. v. g. tredecim argenteis, iniquum est. Probatur. Recipit Petrus amplius quàm dat; ergo est iniquus. Et si quis contra argumentetur. Licitum est dare frumentum Petro vt idem reddatur vel simile in quantitate, etiam si in loco & tẽpore tempore vbi redditur, pluris æstimetur, ergo | licitum erit exigere tot aureos permutatos, etiamsi pluris æstimẽtur æstimentur vbi reddendi sunt. Respondetur nego consequentiam. Et ratio differentiæ est: quia triticum semper manet idem secundum vsum & commoditatem, licet pretium varietur: at verò pecunia non manet eadem secundum commoditatem variato pretio.
Sed arguitur secũdò secundò . Petrus poterat suas pecunias asportare Romam, & ibi permutare pretio currente; ergo potest exigere à Paulo, vt det illas Romæ in tanto numero sicut accepit. Respondetur nego consequentiam: quia contractus permutationis pecuniæ ratione loci, non est contractus asportationis: Nam in contractu asportationis portator non efficitur dominus pecuniæ, at verò in contractu permutationis statim efficitur dominus pecuniæ qui recipit illam: vnde non debet eam recipere maiori æstimatione quàm valeat in loco vbi recipit. Exemplum est: poterat Petrus suas merces asportare Romam soluto pretio portitori, & ibi eas vendere pretio currente Romæ, at verò si Salmanticæ vendat & tradat portitori non potest ab illo exigere pretium quod Romæ currit. Ita est de pecunia permutata, quod non debet æstimari pluris quàm valeat vbi traditur.
Tertia conclusio. Commutatam pecuniam, eandem vel similem exigere quando Princeps auxit pretium illius iniquum est. V. g. Petrus mutuauit Paulo 100. scuta quorum singula valebant quadringenta dipondia, postea vero contigit, vt tempore solutionis Princeps auxerit pretium scuti vsque ad 12. argenteos, dicimus quòd tunc Petrus non potest exigere à Paulo 100. scuta: sed tantum 98. Ratio est, quia si exigeret 100. plus reciperet quam dedit in ratione pecuniæ: quemadmodum si Petrus mutuasset Paulo, fanecam tritici, & postea tempore solutionis faneca ipsa aucta fuerit à Principe, non potest Petrus illam integram accipere, quia est aucta mensura. Ita etiā etiam in casu proposito non poterit recipere tot scuta: quia variatum est scutum in ratione mensuræ.
Et si quis contra istam conclusionem argumentetur, licitum est Petro qui mutua uit Paulo fanecam tritici recipere ab illo fanecam tritici immutatam, sed valentẽ valentem maiore pretio quàm cùm mutuauit; ergo eadem est ratio de pecunia. Ad argumentum negatur consequentia. Nam vt diximus quā do quando pecunia augetur, non manet eadem in ratione pecuniæ & mensuræ: at vero etiam si pretium tritici augeatur, manet tamen idem triticum in ratione tritici & commoditatis & vsus illius: vnde in commutatione tritici cum tritico, per accidens est quòd pretium augescat vel minuatur; nisi forte is qui permutat, obliget alium vt reddat quo tempore cariùs valuerit, tunc enim est vsura. Sed adhuc notandum est circa eandem conclusionem, quòd aliqui dicunt posse fieri pactum inter mutuantem, & mutuatariũ mutuatarium , vt etiam si à Principe augeatur pecunia, teneatur mutuatarius eundem numerum scutorum reddere. Sed tamen nos dicimus, quod istud pactum iniquum est & vsurarium, nisi excusetur propter æqualem fortunam vtriusque partis; quia tam possibile est quòd vilescat pecunia quàm quòd augescat: Aut etiam quia ille qui mutuat pecuniam seruaturus erat illam vsque ad tempus, quo probabiliter æstimatur augenda. Sed quid erit, si tempore mutuationis non æstimabatur pecunia augenda vel minuenda; & postea breuissimo tempore notabiliter augmentata est? aliqui dicunt, quòd mutuatarius tenetur non ex rigore iustitiæ sed ex quadam æquitate, reddere totidem scuta quot accepit: maximè si qui mutuauit seruaturus erat vsque ad illud tempus. Nobis tamen nulla apparet ratio sufficiens ad obligandum mutuatarium sub peccato mortali, vt reddat tot scuta quot accepit. Quemadmodum viceuersa si breui illo tempore pecunia diminuta fuisset, non tenebatur Petrus qui mutuauit contentus esse 100. scutis. Sed mutuatarius redditurus erat tot scuta donec adimpleretur numerus dipōdiorum dipondiorum quibus æstimabātur æstimabantur scuta quādo quando illa accepit, ergo similiter si aucta fuerit pecunia non debet mutuatarius esse deterioris conditionis.
DVbium septimum est. Vtrùm quando mercator remittit venditorem ad mensarium, vt ab eo recipiat pretium rei venditæ, licitum sit mensario exigere pre| tium à venditore pro numerata pecunia? Pro cuius intelligentia notandum est, triplex esse genus negotiatorum. Sunt enim quidam negotiatores qui dicuntur mercatores celebres, quorum officium est emere merces in Regno vel prouincia vbi est abundantia illarum: vt iterum vendant in alio regno vel prouincia, vbi est inopia. Et quia isti mercatores indigebant pecunijs in varijs regnis & prouincijs, ad quas quidem, aut non est licitum transferri propter legem, quæ vetat, vel cum magno periculo & labore transferrentur ad tam varia loca. Hinc ortum habuit secundum genus negotiatorum, qui dicuntur campsores qui negotiantur in mera pecunia permutantes pecuniam quam habent in vno loco, pro pecunia reddenda in alio loco. Hinc etiam ortum habuit tertium genus negotiatorum, qui dicuntur mensarij & vulgo banqueros, quorum officium est habere in deposito pecunias mercatorum & campsorum, & rationem dati & accepti in suis libris, insuper sunt fideiussores ipsorum.
Et notandum est, quòd isti mensarij dupliciter solent consignare pecuniam in suo banco campsoribus & mercatoribus. Vno modo recipientes reuera pecuniam ipsam à campsoribus & mercatoribus. Alio modo recipientes tantum chirographa, & cō sequenter consequenter ipsi mensarij solent dupliciter soluere debita creditoribus venientibus ad se. Vno modo numerantes pecuniam in præsentia, alio modo remittentes illos per syngraphas, idest, pollices ad alios mesarios.
Deinde notandum est, quàm communis sententia, & rationi naturali consona est, quòd isti mensarij iuste recipiunt stipendium à mercatoribus vel campsoribus quorum pecunias custodiunt. Probatur. Nam diligentia custodiendi, & ratio dati & accepti & fideiussio, hæc inquam pretio sunt æstimabilia. Cæterùm quod nam sit iustum pretium huius diligentiæ iudicandum erit arbitrio boni viri, si non fuerit lege taxatum.
His suppositis arguitur primo pro parte negatiua dubij propositi. ex. l. 5. titulo. 18. libro. 5. Copilationis legum Hispaniæ. Vbi reuocatur antiqua pragmatica in qua concedebatur mensarijs, vt ex mille numeratis acciperent quinque sibi ab illis quibus numerabant, ergo iam non est licitum.
Secundò mensarij suas operas impendunt in vtilitatem campsorum & mercatorum; ergo ab illis tantum debent pretium accipere. Et confirmatur. Nam numerare pecuniam debitam venditori pertinet ad mensarium vice & nomine illius cuius pecunias custodit, qui tenebatur soluere & numerare pecunias; ergo ab isto tantùm debet exigi & recipi stipendium, & non à venditore.
Tertiò. Venditor mercatori vendidit rem cuius pretium iustum erat 1000. ergo quando apud mensarium non datur illi integrum pretium sed minùs quinque iniuriam patitur, vel à mensario vel à mercatore vel ab vtroque.
Quartò. Si Petrus mutuasset Paulo 1000. non satisfaciet Paulus soluendo apud mensarium illa 1000. minùs quinque, ergo neque satisfaciet venditori mercator, qui pro re vendita pro mille remittit illum ad mensarium vbi accipiet quinque minùs.
Vltimò esto ita, quòd officium mensarij sit etiam vtile venditoribus; tamen non est iustum vt soli venditores soluant totum stipendium mensarij, siquidem mensarij sunt etiam vtiles mercatoribus & campsoribus: cuius tamen oppositum est in vsu. Nam mercatores & campsores exigunt interdum aliquid pretij à mensarijs propter depositam pecuniam apud illos, vel aliquid pretio æstimabile, scilicet, vt mensarij sint fidei iussores pro maiore summa pecuniæ, quàm recipiant. Sed in oppositum pro parte affirmatiua est communis vsus neggotiatorum negotiatorum & mensariorum. De hoc dubio est prima sententia negatiua, quæ valde verosimilis est propter facta argumenta, quam tenet Caietanus vbi suprà, & Nauarro super caput Nauiganti de vsuris. numero. 37. & deinceps. Altera sententia est affirmatiua, quam tenet Soto in lib. 6. quæst. 11. art. vnico.
PRO huius dubij decisione sit prima conclusio. Manifestum est, mensarios excusari ab iniustitia quando cognoscunt, | quòd res vendita non valebat numerata pecunia 1000. sed minus quinque. Et probatur. Nam illa quinque quæ accipit mensarius sibi, pertinent ad mercatorem non ad venditorem.
Secunda conclusio. Non est sufficiens titulus ad excusandum mensarium & mercatorem, quòd istæ remissiones fiant inter ipsosmet mercatores qui interdum sunt venditores, interdum mercatores. Dicunt enim aliqui, quòd mensarius iustè recipit à venditore illa quinque, vt interdum quando sit mercator, impendat illi suam operam. Nos autem dicimus, quòd iste titulus deficit in multis.
Primò: quia non est vniuersalis ad omnes venditores. v. g. si agricola vendidit boues & remittitur ad bancum.
Secundò deficit, quòd non semper mercator & venditor habent pecunias apud eũ dem eundem mensarium.
Tertiò, quòd non toties est aliquis mercator, quoties venditor: quæ omnia necessaria erant ad æqualitatem iustitiæ ratione huius tituli & ad hoc vt talis mensarius possit recipere illa quinque iuste à venditore.
Tertia conclusio. Verosimilis est titulus ad excusandum mensarium, quòd illorum officium est necessarium ad negotiationes emptionis & venditionis; etenim si non esset tale officium, non possent venditores continuò recipere pecuniam numeratam: eo quòd mercatores non possent pecunias ad tam varia loca secum deferre; & ideo quasi ex publico condicto decretum est stipendium mensarijs soluendum etiam à venditoribus.
Quarta conclusio. Optimus titulus qui nobis videtur ad ex cusandum mensarios est, quòd mensarij in rei veritate totum stipendium recipiunt à mercatoribus & campsoribus quorum pecunias custodiunt. Nam si quando pecuniam numerant venditoribus accipiant sibi quinque ex mille numeratis: tamen illa quinque non excipiuntur à pretio iusto debito venditoribus: sed ex pecunia mercatorum, quia tali conditione recepit mensarius pecunias custodiendas, vt quoties numeraret mille cuiuis petenti in nomine mercatoris: acciperet sibi quinque. Cæterùm mensarius non tenetur examinare an iustum pretium sit rei venditæ mille præcisè, an mille exceptis quinque sed ipse venditor videat an mercator illa via sibi satisfaciat.
Ad argumenta incontrarium. Ad primũ primum respondetur, quòd illa reuocatio Pragmaticæ non est in vsu. Secundò respondetur, quod mensarius non accipit quinque à venditore sed à mercatore: & ideo non facit contra legem.
Ad secundum argumentum & confirmationem respondetur, quòd probant quartam conclusionem. Secundò respondetur in fauorem tertiæ conclusionis quòd officium mensarij cadit in bonum venditorum, & ideo iustum est, vt & ipsi aliquā aliquam partem stipendij soluant.
Ad tertium respondetur, quòd si aliqua iniustitia fit venditori quia non datur illi integrum pretium, refundenda est in mercatorem, non in mensarium. Sed notandum est, quòd si venditor sit peritus in huiusmodi negotijs, non fit illi iniuria si non reddantur mille integra, quando pretium constitutum est soluendum à mensario, sciebat enim ille, quòd minùs quinque recepturus esset. Si autem venditor sit simplex agricola iniuriam patitur, si mercator non admoneat illum, quòd solutio facienda est apud mensarium vbi recipiet minùs quinque.
Ad quartum respondetur, quòd eadem est ratio de mutuatario, & de mercatore quando pretium rei venditæ erant mille præcisè. At verò si pretium rei venditæ erāt erant mille quatenus soluenda à mensario, non est eadem ratio: & ideò negatur consequentia.
Ad vltimum respondetur, quòd iuxta quartam conclusionem totum stipendium soluit mercator. Sed iuxta tertiam conclusionem respondetur, quòd ex illis quinque quæ accipit mensarius de mille numeratis, aliqua pars pertinet ad venditorem, quia erat necessaria ad complementum iusti pretij pro re vendita, alia vero pars pertinet ad mercatorem, quia non erat necessaria ad complementum iusti pretij. Et ita seruatur æqualitas inter mercatorem & vendi| torem in ordine ad mensarium. Cæterùm quod in eodẽ eodem argumento insinuabatur, scilicet, quòd mercatores & campsores exigunt pretium à mensarijs apud quos deponunt pecunias: iniquum & vsurarium videtur esse quibusdam. Sed nobis videtur quidem iniquum, non tamen vsurarium: quia ibi nulla est ratio mutui: siquidem mensarius non efficitur dominus pecuniæ, sed tantum est custos paratus reddere quotiescunque depositor petierit. Est autem iniquum, quia depositor tenebatur soluere stipendium mensario, vel saltem non grauare illum petendo ab eo pretium. Nihilominus mercatores, possunt se excusare ab iniustitia, dicentes quòd ipsi quidem soluunt stipendium mensarijs, scilicet, quinque pro mille: sed quia hoc stipendium est excessiuum pro ministerio illorum, defalcant (vt ita dicamus) aliquod pretium ab illo stipendio, vel aliquid pretio æstimabile, scilicet fideiussionem; nihilominus quod superest mensarijs ex stipendio est iustum pretium ministerij sui. Nos autem dicimus, quòd si hæc narratio vera est, nulla mensarijs iniustitia fit. Sed vehementer suspicamur narrationem falsam esse, & iniustitiam fieri mensarijs, quam ipsi patiuntur vt aliam maiorem irrogent alijs negotiatoribus & maiorem vtilitatem capiant.
DVbium octauum est, An cambium ratione copiæ vel inopiæ totius pecuniæ sit licitum? Pro cuius intelligentia notandum est primò, quòd æstimatio pecuniæ inquantum pecunia est, dupliciter potest fieri. Vno modo per legem Principis, & dicitur æstimatio legitima. v. g. quando in Hispania scutum æstimatur quadringentis dipondijs, & hæc æstimatio dicitur legitima. Huic æstimationi superuenit alia interdum, quæ potest dici æstimatio quasi naturalis, eo quod ex natura rei sequitur, vt vbi est maior abundantia pecuniarum minùs æstimentur pecuniæ, & vbi est minor copia magis æstimatur pecunia.
Secundò notandum est, quòd cum campsores ab vno regno in aliud cambiunt pecunias, rationem habent copiæ vel inopiæ monetæ in illis regni. Verbi gratia, qui numerat pecunias Metinæ, vt accipiat in Flandria, maiorem copiam pecuniæ numerat Metinæ, quam sit recepturus Flandriæ: quia in Hispania est maior copia pecuniæ.
Tertiò notandum est, quòd in eadem Prouincia diuersis temporibus solet esse maior inopia totius monetæ vel copia. Vnde ibidem non semper fit æquale cambium ad alia regna.
HIS positis arguitur primò pro parte negatiua. In vna & eàdem prouincia non est licitum cambium ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ diuersis temporibus: ergo neque in diuersis prouincijs eodem tempore. Antecedens explicatur. Non est licitum Petro mutuare Paulo centum scuta quando est maior pecuniæ inopia, recepturus maiorem summam pecuniæ quando fuerit maior copia monetæ in eodem Regno. Et confirmatur. Non est licitum mutuare frumentum quando & vbi est inopia ipsius, ea lege vt quando fuerit maior copia frumẽti frumenti , reddatur maior mensura frumenti, ergo est eadem ratio de pecunia.
Secundò. Nullus est titulus sufficiens ad iustificanda eiusmodi cambia quæ sunt in vsu, ergo non sunt licita. Probatur antecedens inductiuè. Nam triplex est titulus qui assignari potest in fauorem cambiorum huiusmodi. Primus est, quòd pecuniæ absentes secundùm locum non tanti æstimantur, neque sunt tantæ vtilitatis, sicuti præ sentes: eò vel maximè quòd sunt expositæ periculis. Secũdus Secundus titulus est ratione asportationis. Tertius titulus est ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ in diuersis Regnis & locis. Sed contra primũ PRIMUM titulum est prima ratio, quòd in cambijs quæ sunt in vsu, ille qui numerat pecuniam in Hispania, maiorem summam numerat quam sit recepturus in Flandria, vbi pecunia est absens domino suo: ergo pecunia absens non est minoris valoris. Item ipsi campsori pecunia absens non est minoris vtilitatis quàm præsens, neque est exposita maiori periculo: siquidem ita negotiatur cum absenti pecunia, atque cum præsenti, neque illam asportaturus est per itinera. Contra secundum titulum argumentum est, quia | quanuis ille sit sufficiens ad recipiendum aliquid vt dictum est supra, tamen non sufficit iustificare inuentiones cambiorum quæ in vsu sunt. Patet primò, quia qui numerat pecuniam vbi minor est copia, recipit amplius vbi maior est copia, ergo. Secundò. Quia licet sit eadem via & eadem pericula ab Hispania in Flandriam, & ècontra, tamen non est idem pretium cambiorum; ergo ratio lucri non est asportatio: neque asportatio est titulus sufficiens, aliàs idem deberet esse pretium. Tertiò. Quandoque fiunt cambia ad æquale, hoc est tanta summa pecuniæ numeratur in vno regno atque recipienda est in alio, ergo nihil soluitur ratione asportationis. Vnde iste titulus non iustificat cambia. Denique cambia huiusmodi damnantur si fiant intra idem Regnum; ergo titulus asportationis non est sufficiens. Patet consequentia, quia etiam intra idem regnum esset sufficiens iste titulus.
Iam vero contra tertium titulum est primum argumentum. Impossibile videtur, quòd eodem tempore sint duo iusta pretia distincta cambiorum quæ fiunt ab Hispania in Flandriam, & èconuerso: sed ita est in vsu, quòd sunt distincta pretia: ergo alterum est iniquum. ¶ Secundò. Si titulus ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ iustificaret cambia in diuersis regnis, ergo etiam in eodem regno in diuersis locis erũt erunt licita hæc cambia. Patet consequentia: quia in vno loco est maior copia totius monetæ quam in alio eiusdem regni.
IN decisione huius quæstionis difficillimæ, quidam doctores referunt iustitiam horum cambiorum ad primum titulum. Ita Caietanus in opusculo de cambijs, cap. 7. Syluest. verbo vsura. 4. quæstione. 4. Nauarro vbi supra. Alij vero referunt ad secundum titulum. Alij vero ad tertium, inter quos fuit Victoria & Soto libro. 6. de iustitia, quæst. 12. articulo. 2. quanuis ipse propter primum argumentum factum contra primum titulum, dicat sibi non patere quodnam illorum cambiorum iustum sit.
PRO decisione sit prima conclusio. Licitum est commutare pauciora dipondia, numerando illa vbi est penuria totius pecuniæ, & recipere plura vbi est copia in alio regno. Probatur. Nam vbi est penuria totius monetæ, pluris æstimatur ab omnibus quam vbi est copia: ergo ratione huius æstimationis licitum erit recipere maiorem summam vbi est maior copia monetæ. Confirmatur. Licet permutare minorem mensuram frumenti in loco vbi pluris æstimatur propter inopiam frumenti pro maiore mensura, reddenda vbi æstimatur minoris propter abundantiam: ergo idẽ idem erit de pecunia.
Secundò arguitur ab effectu. Res venales vbi est minor copia pecuniæ minus valent quàm vbi est maior copia totius pecuniæ, ergo licitum erit minorem summam pecuniæ in vno regno permutare cum maiore in alio regno. Patet consequentia, quia effectus, seu primarius finis ad quem ordinatur pecunia, est ad emendas res venales; ergo vbi respectu huius finis pluris æstimatur pecunia, licitè permutabitur pro maiore summa pecuniæ reddẽda reddenda in alio regno, vbi minoris æstimatur in ordine ad finem principalem.
Vltimò. Nam primus titulus & secundus non sufficiunt vt probatum est ad iustificandum cambia, ergo tertius titulus sufficiet, omnia enim damnare, durissimũ durissimum est.
Secunda conclusio. Duo illa cambia de quibus fit mentio in argumento primo contra tertium titulum, possunt iustificari etiam si pretium sit distinctum. Probatur. Iustum rerum pretium est illud quod æstimatur in communi foro, sed potest contingere, quòd æstimatio cambij fori Metinensis sit maior à Metina in Antuerpiam, quàm æstimatio cambij celebrati Antuerpiæ ad Metinam: ergo pretia distincta poterunt esse iusta.
Secundò. Multitudo emptorum est causa vt res venales pluris æstimentur: sed contingit plures esse qui quærant cambia à Metina in Antuerpiam quam ècontra: ergo iustè celebrabuntur maiori pretio Metinæ quàm Antuerpiæ.
AD argumenta respōdetur respondetur . Ad primum negatur consequentia, quia lucrũ lucrum ex mutuo ratione temporis expectati est vsura, non autem ratione diuersi loci. Concedimus tamẽ tamen , | licitum esse mutuanti deducere in pactum cum mutuatario, vt reddat plus pecuniæ in ea quantitate quanta est necessaria ad emendum tantam copiam rerum venalium, quantam mutuator esset empturus, si non mutuasset pecuniam. Sed in isto casu non est lucrum ex mutuo, sed tantùm mutuator se indemnem conseruat. Ad argumenta vero contra primum & secundum titulum non respondetur: sed concedo illorum intentum. Ad argumentum primum contra tertium titulum negatur antecedens propter rationem datam in secunda conclusione. Ad secundum negatur consequentia. Nam cambia eiusmodi prohibita sunt fieri intra idem regnum. Vt patet in. l. 8. titulo. 18. lib. 5. Copilationis legum Hispaniæ. Secundo respondetur: quòd licet non esset ista lex, consequentia nihil valet: quia intra idem Regnum est facilis asportatio pecuniæ de loco in locũ locum & perinde est atque si vbique esset copia pecuniæ ad huiusmodi cambia transigenda: & ideo nihil pretij potest accipi ratione copiæ vel inopiæ: sed tantùm ratione asportationis. Cæterùm in diuersis Regnis regulariter loquendo non est facilis asportatio pecuniæ: quia vel est lege prohibita, vel quia magnis exponitur periculis. Vnde superest necessarium esse ad negotiationes in mercibus diuersorum Regnorum, quod eiusmodi cambia fiāt fiant . Dixi regulariter loquendo, quia potest cōtingere contingere vt duo regna essent inter se ita conuenientia, vt pecuniæ liberè & facilè transferrentur de regno in regnum: & tunc non essent licita eiusmodi cambia de regno in regnum: sicut etiā etima viceuersa contingit, quòd in vno regno sint duo loca vsque ad eo distincta, vt transportatio pecuniæ sit difficillima & per multas ambages & pericula, & tunc licita erunt huiusmodi cambia ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ intra idem regnum: nisi fortè lege prohibeatur. Sicut v. g. potest esse licitum cambium ab Hispania ad Indos & èconuerso, & tamen idem regnum computatur sed propter difficultatem transferendi pecuniam & propter multam copiam pecuniæ apud Indos licitè fiunt huiusmodi cambia.
Plurimæ aliæ quæstiunculæ possent di sputari circa casus particulares cambiorum: sed omnes ex prædictis facilè soluentur. Vt v. g. si quæratur, an quando campsor licitè remittit venditorem, vel quemlibet alium ad mensarium, vt ibi recipiat pecuniam constitutam: an possit ipse campsor si nollet remittere accipere sibi, quinq; quinque ex mille numeratis? Respondetur, quòd secundùm quartam conclusionem & titulum ibi explicatum licitum est: quia illa, quinq; quinque ad illum pertinebant. Si vero titulus tertiæ conclusionis admittatur, respondetur, quòd non licet campsori retinere sibi, quinq; quinque integra: quia pars illorum pertinebat ad venditorem, sed licitum erit retinere medietatem. Cæterum ad alia dubia soluenda, duo principia sunt notanda. Primum est, quòd ratione temporis expectatæ solutionis non potest aliquid accrescere campsori, bene tamen ratione lucri verè cessantis vel damni emergentis. Ex hoc principio sequitur, valde suspecta esse cambia quæ fiunt à Metina in Vlyssiponam secundùm æqualitatem, quod vulgò dicitur, a ygual. Ratio est: quia communiter ista cambia fiunt quia campsor Castellanus expectat plus tẽporis temporis quā quam moris est. Nam alia cambia quæ communiter siunt, non transiguntur ad æqualitatem sed pauciora dipondia dantur Vlyssiponæ quàm recipiantur Metinæ: & communiter expectatur tempus vnius mensis. Quòd si quia dilatatur tempus hoc, cambium fiat adæquale, est vsura ex parte Castellani. Secundum principium est, quòd sicut in alijs mercibus pretium iustum iudicatur esse quod currit in communi foro, dummodo non fiat monopolium ab ipsis mercatoribus: ita etiam in cambijs æstimandum est pretium iustum, quod currit secluso monopolio pecuniæ ex parte campsorũ campsorum . Quapropter si aliquis campsor accipiat in nundinis multam summam pecuniæ ad cambium ab alijs campsoribus, reseruaturus eam ad tempus in quo maxime necessaria erat: non poterit cariore pretio cambire quā quam futurum esset si ipse non fecisset monopoliũ monopolium : at vero propriā propriam pecuniā pecuniam poterit campsor reseruare cambiendā cambiendam pro tẽpore tempore quo cariùs cambietur. Sicut quisque potest reseruare proprium frumentum vendendum tempo| re quo cariùs est valiturum; non enim peccat contra iustitiam commutatiuam: poterit autem peccare in aliquo casu contra iustitiam legalem & contra charitatem patriæ propter necessitatem reipublicæ. Etenim secundùm legalem iustitiam quisque tenetur prouidere bono communi tempore necessitatis. Et proportionabiliter dicendum est de campsoribus. Atque hactenus de cambijs.

De Monte pietatis.

SVperest specialis disputatio de mōte monte pietatis, an sit vsurarius? De qua re Caietanus edidit opusculum longum, & Ioannes de Medina in tractatu de vsuris, & Soto libro. 6. quæstione. 1. articulo. 6. Nauarrus super caput primum. 14. quæstione. 3. nu. 46.
PRO cuius decisione notandum est primò, quòd mons pietatis est cumulus rerum vtilium, siue frumenti, siue pecuniæ, destinatus ad subleuandas miserias pauperum per mutuum.
Secundò nota, quòd huius montis sunt tres conditiones. Prima est, quòd qui montis curam gerunt, teneantur pauperi petenti mutuum, dare certam summam. v. g. tres aureos, tres modios tritici soluendos intra annum. Secunda conditio, quòd pauper mutuatarius tenetur dare pignus custodiendum à ministris montis suo ipsorum periculo, ita quòd si pauper soluerit mutuum intra tempus præfixum, teneantur reddere integrum pignus: sin autem soluerit intra tempus, venditur pignus & soluitur mōti monti debitum, & reliquũ reliquum redditur pauperi. Tertia donditio, vt pauper mutuatarius teneatur vltra capitale reddere aliquam pensionem pro singulis mensibus, non quidem ratione expectatæ solutionis, sed pro stipendio ministrorum montis.
Tertiò notandum, quòd inter operas ministrorum huius montis, quædam sunt dignæ pretio. v. g. habere rationem dati & accepti in libris, custodire pignora præsertim si sunt onerosa, conducere domum necessariam ad custodiam pignorum, & super hæc omnia obligatio montis ad mutuandũ mutuandum æstimabilis est pretio. Aliæ sunt operæ ministrorũ ministrorum quę debet exhiberi gratis, vt actio mu tuandi, redditio pignioris tẽpore tempore solutionis.
Quartò notandum, quòd inter has operas ministrorum quædam sunt manifestæ in commodum pauperum, v. g. obligatio ad mutuandum, custodia pignorum; quæ dam sunt quę videntur esse in commodum montis vt conseruetur, & in vtilitatem ministrorum. v. g. habere rationem dati & accepti.
Vltimò notandum est primam & secundam conditionem iustissimas esse, de quibus nulla est dubitatio. Item manifestũ manifestum est, ministros montis posse recipere stipẽdium stipendium pro ministerio quod cedit in vtilitatem pauperum. Est ergo tota difficultas. An pro alijs ministerijs. v. g. pro habenda ratione dati & accepti, pro expensis librorum, pro custodia pignorum quæ non sunt onerosa, vt v. g. anulus aureus: licitum sit aliquid pretij accipere ab ipsis pauperibus mutuatarijs? Pro parte negatiua arguitur primò. Pauperes coguntur reddere stipendium ministris pro sustentatione, quod redundat in vtilitatem ministrorum & non pauperum: ergo iniuriam patiuntur pauperes ipsi. Patet consequentia: quia nemo tenetur dare pretium alicui pro eo quod redundat in eius vtilitatem.
Secundò. Nam & si pro diligentia custodiendi pignora onerosa, possit aliquid pretij à pauperibus exigi, tamen pro custodia pignorum quæ non sunt onerosa: non potest aliquid exigi à pauperibus; sed à ministris montis indifferenter exigitur æquale pretium à quolibet paupere: ergo iniuriā iniuriam faciũt faciunt pauperi qui deponit pignus non onerosum.
Tertiò. Maius pretium cogitur soluere pauper qui maiori tempore retinet mutuũ mutuum , quàm qui maiori tempore, ergo ratione temporis aliquid recipitur, & per cōsequens consequens est vsura.
Vltimò. Si homo particularis segregaret aliqua bona sua. v. g. frumentum aut pecunias ad mutuandum pauperibus, cum conditionibus supradictis montis pietatis, esset vsurarius, ergo & ipse mons. ¶ Sed in contrarium est. Quòd multi Pontifices approbauerunt montem pietatis, v. g. Paulus II. Sixtus IIII. Innocentius VIII. & alij qui referuntur in Concilio Lateranensi Sessione 10. sub Leone 10. Et præsertim | ipse Leo maximè montem pietatis approbat. & in Concilio Tridentino Sessio. 22. in decreto de reformatione, cap. 8. & 9. annumeratur mons pietatis inter opera pietatis. Nihilominus Caiet. vbi supra tenet partem negatiuam quem sequitur Soto vbi supra.
PRO decisione huius difficultatis, est prima conclusio. Mons pietatis cum omnibus conditionibus supra positis verè pius est & iustus. Ista conclusio probatur ex expressa definitione Concilij Lateranensis vbi supra, vbi commemoratis opinionibus contrarijs circa montem pietatis & rationibus opinionum, apertè & grauissimis verbis definitur, montem pietatis licitum esse & piũ pium , & prædicandum propter eius pietatem populis, etiam cum indulgentijs à sancta sede Apostolica concessis. Et ibidem excommunicantur qui oppositum dicere præsumpserint. Sed respondent autores contrariæ sententiæ, primò, quòd non omnia acta Concilij Lateranensis sunt vsu & more ecclesiæ recepta. Sed ista responsio nulla est. Nam quanuis interdum constitutiones Conciliorum non sint exequutioni demandatæ: tamen declarationes iuris naturalis vel diuini, non sunt annumerandæ inter constitutiones: sed inter institutiones fidei, & definitiones. Cùm ergo in dicto Concilio ex professo declaretur, iustum esse montem pietatis cum illis conditionibus: non pendet illa declaratio ex vsu & more ecclesiarum. Secundò respondent, quòd ibi non approbatur absolutè mons pietatis quantùm ad omnia capitula: sed solum declaratur licitum esse pro obligatione ad mutuandum aliquid pretij accipere. Sed neque ista solutio satisfacit: quia expressè ibi dicitur, licitum esse stipendium recipere pro expensis ministrorum necessarijs ad conseruationem montis, eò vel maximè quòd pretium pro obligatione ad mutuandum sub pignore, non sufficeret ad soluendum ministerium necessarium pro mō tis montis conseruatione. Denique respōdent respondent , quòd in prædicta Decretali approbatur mons pietatis cum omnibus suis capitulis & constitutionibus: quatenus sacris Canonibus non contrariantur. Et confirmant hanc responsionem: nam Caietanus qui interfuit illi Cō cilio Concilio optimè intellexit mentem illius Decre ti: & tamen ipse adhibet istam solutionem in opusculo dicto, ergo bona est explicatio; præsertim quòd cùm Caietanus fuerit tempore Leonis X. nunquam fuit reprehensus propter illud opusculum. Sed hæc responsio in duobus peccat. Primò, quia in illo Decreto nusquam sunt talia verba, scilicet quatenus sacris Canonibus non contrariantur; quin potius cùm ipsæ conditiones expressè numerentur & approbentur: declaratur, quod sacris Canonibus non contrariantur. Secundò peccat responsio ignorantia historiæ; nam Caietanus in fine citati opusculi dicit se illud perfecisse anno 1498. at vero Cōcilium Concilium Lateranense indictum est à Iulio II. anno 1512. & sessio illa 10. citata, habita est sub Leone X. anno 1515. ergo constat quòd Caietanus in suo opusculo non explicauit decretum Cōcilij Concilij Lateranensis, sed illa verba quæ ipse dicit, referenda sunt ad aliam antiquiorem decretalem, quæ non est in corpore iuris: quin potius creditur Caietanus retractasse suam sententiam; quia cum in Concilio Lateranensi in Sessione citata interrogatum fuisset à toto Concilio, an placeret illud decretum: responsum est ab omnibus, placere: vno excepto Hieremia Archiepiscopo Tranensi. Cùm ergo Caietanus qui ibi aderat tanquam Magister ordinis Prædicatorum tacuisset, visus est approbasse decretum & suam sententiam retractasse. Deinde probatur conclusio ratione naturali. Nam vt habetur de regulis iuris in. 6. qui sentit commodum, sentire debet & onus: sed pauperes mutuatarij soli sentiunt commodum montis: ergo ad ipsos solos pertinet sentire onus. Præterea. Ministri propter operas necessarias ad conseruationem montis merentur stipendium: sed qui erexit montem non tenetur de bonis suis illud conseruare, satis enim piè egit relinquendo montem obligatum ad mutuandum pauperibus; rursus neque respublica ad quam pertinet cura administrationis montis tenetur soluere istud stipendium: ergo reliquum est, quod pauperes teneantur ad soluendum stipendium necesssariũ necessarium ad cōseruationem conseruationem mōtis montis . Patet consequentia: nam conseruatio tantũ tantum cedit in vtilitatem pauperũ pauperum . Et confirmatur. Nam qui erexit montem cum illis cōditionibus conditionibus , abdicauit à se | dominium montis & transtulit in rempublicam, vel quòd probabilius est in communitatem pauperum: & administrationem illius reliquit in republica. Quomodolibet ergo sit, semper tamen mons cedit in cōmodũ commodum tantùm ipsorũ ipsorum pauperum; ergo ad ipsos tantum pertinet soluere stipendiũ stipendium montis.
Secunda conclusio. Multo prudentius & pius erigeretur mons, si autor illius relinqueret pensionem sufficientem pro ministris: etiam si mons ipse non esset tam pinguis. Hæc conclusio habetur expressè in Concilio citato, & ratione naturali patet. Quia meliùs est misericordia, subleuare miserias pauperum merè gratis, quam exigendo ab illis aliquod pretium pro ministris, ergo &c.
AD argumenta posita in principio dubij restat respondere. Ad primum negatur antecedens. Imo omnes operæ ministrorum cedunt in vtilitatem pauperum: siquidem sunt necessariæ ad conseruationes montis, qui totus est dedicatus & obligatus ad mutuandum pauperibus.
Ad secundum respondetur, quòd quando aliquod pretium est legitimum, non debet variari propter conditiones indiuiduales mercis. v. g. sicut idem est pretium legitimum tritici, siue sit optimum, siue mediocre, siue commune sic etiam iustum pretiũ pretium est, quod taxatum est statuto à republica cō firmato confirmato : ad administrationem montis, vt quiuis pauper soluat recipiens mutuum pro singulis mensibus certam summam, siue det pignus onerosum siue non onerosum.
Ad tertium respondetur, quòd ministri montis nihil recipiunt amplius propter expectatum tempus, sed propter suas operas quæ maiori tempore maiorem mercedem merentur.
Ad quartum respondetur primò nego consequentiam: quia homo particularis retinet apud se dominium montis, & potest cum voluerit in alios vsus illum conuertere, vnde ad ipsum pertinebit montem conseruare de bonis proprijs: nam pro actione mutuandi nihil potest recipere. Cæterum qui erexit montem pietatis de quo loquimur, abdicauit à se dominium montis & transtulit in communitatem pauperum, cum obligatione ad mutuandum singulis pauperibus: & propterea administratio montis digna est stipendio dato à pauperibus mutuatarijs. Secundo respondetur, quòd neque homo particularis esset vsurarius, si obligaret montem ad mutuandum pauperibus in perpetuum, retinendo sibi dominium directum dum viueret, & transferendo dominium vtile in vtilitatem pauperum: & sic posset recipere moderatum pretium, sicut dictum est de monte pietatis.
SED circa primam solutionem est dubium, An dominium montis transferatur in rempublicam, an potius in communitatem pauperum, & an sit verũ verum dominium? Ratio dubij est: quia ille dicitur dominus; qui potest vti re in quos velit vsus: sed neq; neque respublica neq; neque pauperum communitas potest vti hoc monte in quos velit vsus: ergo neutra est domina. Respondetur, quòd siue dominium maneat in republica siue in pauperibus, non tamen dominium est perfectum & absolutum, sed limitatum voluntate antiqui domini erectoris montis. Sicut etiam primogenitura maioricatus; est enim filius primogenitus dominus illius: & tamẽ tamen non potest in quos velit vsus expendere illa bona. Et vxor est domina suæ dotis, & tamẽ tamen non potest illam administrare viuente viro, sed tantum ipse vir. Secundò dico, quòd dominium montis pietatis translatum est ad communitatem pauperum: administratio vero pertinet ad rempublicam. Et ratio huius est, quia tota montis vtilitas pertinet ad communitatem pauperum præcisè, ergo ad ipsam pertinet dominium potiùs quàm ad rempublicam. Hactenus de iustitia & partibus eius subiectiuis dicta sufficiant. De reliquis verò partibus iustitiæ potentialibus in tertio tomo dicendum erit, Deo fauente, cui sit honor & gloria.
LAVS DEO.
Loading...