De Censibus. 
 
POst quā doctrinā sunt aliqui contractus in quibus solet palliari vsura, vt est emptio & venditio ad creditũ : sed de hoc diximus. q. 77. art. 4. de cæteris verò contractibus dicemus statim. 
 
DE quatuor speciebus cōtractuũ agẽdũ nobis est; in quibus solet palliari vsura, scilicet de emptione & vẽditione censuũ . Secundo de Assecurationibus. Tertio de Societatibus. Quarto de Cambijs. De primo igitur cōtractu disputant doctores in 4. dist. 15. Conrad. de cōtract . q. 79. Ioannes de Medina in quæstione speciali de censibus. Soto lib. 6. de iust. q. 5. Couar. lib. 3. Variar. cap. 7. Nauar. super caput primũ . 14. q. 3. num. 16. Nobis autẽ circa istam materiā quatuor definienda sunt. Primum quid sit census. Secũ dum super quā rem possit constitui census. Tertium quotuplex sit census. Quartũ quæ nā cōditiones sint necessariæ ad iustificationem census. Circa primum nota, ꝙ nō accipimus hic nomen cẽsus pro re familiari, nec vero pro tributo quod soluitur regibus; sed accipitur vt significat ius percipiẽdi annuā pensionẽ ex cōtractu emptionis & vẽditionis . Vt v. g. emit Petrus à Paulo pro quatuordecim ius percipiendi ab illo vnum singulis annis: illud ius est census secundũ præ sentem considerationem. De secundo verò communis sententia est, ꝙ census potest cō stitui super re fructifera. v. g. super agro, vinea & domo. Vt si Petrus emat à Paulo ius percipiẽdi ex agro illius tres modios tritici, vel mille dipondia singulis annis. 
 
DVbium primum est: an super nudam personam possit constitui census. De qua re est differentia inter Iuristas & Theologos stando in solo iure naturali, nā ferè cō munis sententia est pars negatiua, quā in lo cis citatis supradicti doctores probāt multis argumentis. Sed partem affirmatiuam tenet Conrad. vbi sup. q. 83. & 84. Medin. vbi sup. Soto vbi sup. ar. 1. Maior. in. 4. dist. 15. quæst. 44. Couar. sup. num. 8. 
 
PRO decisione sit prima cōclusio . Stando in solo iure naturali potest constitui cẽsus super nudā personā fructiferā tamẽ & vtilẽ , vt v. g. super artificẽ . Probatur primò. Nam artifex potest locare suas operas, ergo poterit vẽdere ius ad illas singulis annis exhibendas. Secundò. Super rẽ fructiferā potest cōstitui cẽsus : ergo super personā vtilẽ & fructiferā . Vltimò probatur. Nā in quibusdam ecclesijs exigũtur decimæ nō solũ ex fructibus terræ, sed etiā ex personis fructuosis, vt habetur in. c. Apostolicæ. de decimis, ergo etiā cẽsus potest cōstitui super tales personas. 
 
Secũda cōclusio . Stādo in eodẽ iure naturali, potest cōstitui cẽsus super nudam personā . Ista cōclusio nō est tā certa sicut prima. Sed ꝓbatur . Nā stādo in solo iure naturę, illa persona potest se vẽdere & fieri seruus: ergo pari ratione poterit vẽdere ius istud ad certũ tẽpus . Secũdò probatur. Quia nulla persona est tā inutilis quæ nō possit aliqua obsequia præstare, vt comitari dominum vel assistere illi: ergo super quālibet personā potest cōstitui cẽsus . ¶ Tertiò. Obligatio cuiuslibet personæ quā super se accipit ad soluendā pensionẽ , vel pecuniā , vel seruitutẽ , ita vt illo tẽpore statuto nō sit sui iuris sed maneat vbi dominus voluerit, totũ hoc pretio æstimabile est, ergo poterit vẽdi , si fuerit emptor. Cōfirmatur . Nā nemo est tā pauper & nudus qui ex industria sua nō possit eleemosynas colligere, vnde obligetur per totam vitā singulis annis soluere pẽsionẽ vnius argẽti ; ergo persona illius poterit obligari ad illā pensionẽ . Ex hac cōclusione sequũtur tria. Primũ est, censum posse cōstitui super incerta bona. Secũdũ est, posse cōstitui super bona minoris valoris quā sit cẽsus . Tertiò. Super bona facilè peritura nō pereunte censu. Ratio omniũ istorũ est, quoniā cũ census possit cōstitui super ipsam personā immediatè inde supplet̃ , quod deficit in bonis super quæ cōstituitur cẽsus . Sed cōtra istā cōclusionẽ arguitur sic. In tali cōtractu vẽditur & emitur id quod re uera nō est, neq; in se neq; in sua causa, ergo talis cōtractus habet effigiẽ vsuræ. Ad hoc argumentũ respondetur primò, nego antecedẽs . Quia reuera id quod emitur partim est in se, partim est in sua causa: emitur enim ius ad exigendũ à Paulo pensionẽ annuā , vnde obligatio reuera est in Paulo & pretio æstimabilis: pẽsio vero est in illo tāquā in causa, qui industria sua tenetur acquirere vnde soluat. Secundò respōdetur , nego cōsequentiā , & ratio est: quia vsura nō cōmittitur vbi nō est mutuũ : at verò in casu posito neq; est mutuũ explicitè neq; implicitè, eo ꝙ ipsum capitale quod est pretiũ nũquā tenetur Paulus reddere Petro, quòd si in illo cōtractu est aliqua iniustitia: illa tenet se ex parte vendẽtis , quia vẽdit id quod nō est. Sed neq; ista iniustitia reperitur illic. Ratio est: quia scienti & propria spōte volẽti nō sit iniuria: sed emẽs censum super nudā personā est sciens quod emit, & propria spōte vult emere: ergo nulla fit iniuria illi. Et per hoc respōdetur ad aliud argumẽtũ huic simile, scilicet, nō est licitum emere à Rege iura fictitia, ergo neq; in casu posito emere cẽsum super nudā personam. Respōdetur enim ad antecedẽs , ꝙ si ille qui emit iura fictitia ignorat esse fictitia; iniuriā patitur à Rege: si autẽ sciat esse fictitia, nullā patitur iniuriā si vult emere obligationẽ Regis ad soluendam pensionem. Atque hactenus de hoc secundo dubio. 
 
De tertio vero sciẽdũ est ꝙ ex quadruplici capite sumitur multiplex diuisio censuũ , vel ex parte modi faciẽdi cōtractuum , & sic alius est census reseruatiuus alius consignatiuus: reseruatiuus est, quādo aliquis tribuit alteri sua bona reseruādo sibi aliquā pensionẽ annuā . Sed de hoc sensu fit mẽtio in. l. fin. C. de rerũ permutatione. Cōsignatiuus census est, quādo aliquis retinens sua bona obligat illa ad soluendā annuā pensionẽ : & iste est frequentissimus in vsu. Secundò diuiditur cẽsus ex parte rei super qua cōstituitur , & sic alius cẽsus est realis cōstitutus super re tẽporali : alius dicitur personalis, quia cōstituitur im mediatè super personā . Tertiò diuiditur ex parte ipsius pensionis soluẽdæ ; & sic alius cẽsus est fructuarius, quando pensio est fructus alicuius rei: alius pecuniarius quando pensio est pecunia. Itẽ eadẽ consideratione diuiditur census super quantitate pensionis, vel absolutā & certā , v. g. si pensio sit decem millia, vel proportionabilẽ , vt si pensio sit quinta pars fructus. Deniq; diuiditur census ex parte durationis, vnde deriuantur multæ diuisiones: alius est enim perpetuus, alius tẽ poralis . Itẽ temporalis alius cōstituitur pro certo tẽpore . v. g. 20. annis: alius pro certa vita, v. g. pro vita Ioannis, qui census dicuntur vitalitij. Itẽ alius est census redimibilis, alius irredimibilis. Redimibilis dicitur, quando vẽditor cẽsus pōt dato pretio quod recipit extinguere census: irredimibilis dicitur quā do hoc nō potest. ¶ Iā verò circa quartũ pũ ctũ principale quæritur, vtrũ omnes prædicti cōtractus sint liciti stādo in solo iure naturæ? De qua re varię sunt doctorũ sentẽtiæ , quidā enim aiunt, ꝙ licet aliquis possit donare censum: nō tñ potest vẽdere . Huius sentẽ tiæ est Hẽric . Gādauo quodl. 8. q. 22. & Arimin. quẽ citat Salyc. in authẽtica ad hæc. C. de vsuris, & aliqui Iurisperiti in. c. in ciuitate de vsuris. Alij vero aiunt, licitũ esse vendere cẽsum realẽ & nō personalẽ . Alij verò licitũ esse fructuariũ cẽsum nō autem pecuniarũ . Huius sententiæ dicitur esse Ancharranus. 
 
PRO decisione sit vnica cōclusio . Stādo in solo iure naturæ omnes cōtractus cẽ suũ prædictorũ liciti sunt, si fiant iusto pretio. Probatur primo. Cuilibet licitũ est bona sua pretio vendere; ergo & partẽ bonorũ suorũ . Rursus, sed pars bonorũ est cẽsus ille: ergo potest illũ vẽdere . Secundo probatur. Cẽsus ille habet rationẽ mercis pretio æstimabilis, & pecunia habet rationem pretij; ergo iustus erit contractus vbi pecunia pro cẽsu datur. Tertiò. Omnis res quę donari potest si nō sit spiritualis potest vendi; sed census nō est bonũ spirituale: ergo si potest donari potest & vendi. Quartò. Fructus terræ sunt pretio ęstimabiles; ergo si cẽsus fructuarius est licitus erit licitus pecuniarius. Vltimò probatur ex cōstitutionibus Martini V. & Calixti III. quæ habẽtur inter extrauagā tes cōmunes tit. de empt. & vendit. & ex motu proprio Pij V. de censibus, quibus in locis Pōtifices approbāt cẽsus , etiam pecuniarios quibusdā cōditionibus appositis. Itẽ in Clemẽtina . 1. de rebus eccl. nō alienādis , cōceditur episcopis facultas alienādi bona ecclesię, pro tẽpore vitæ suę. Vnde colligimus quod census pro certo tẽpore sit licitus: De qua re erit specialis difficultas in dubio. 3. ¶ Deniq; in legibus Hispaniæ eadẽ conclusio probatur, vt patet in Copilatione legũ lib. 5. tit. 15. & quāuis in his legibus prohibeatur census fructuarius propter speciales rationes: tamẽ nos loquimur stando in iure naturæ. 
 
DVbiũ secundũ est, an liceat emere cẽ sum cũ pacto retro emẽdi , vel retrouedẽdi . v. g. vẽdit Petrus censum Ioanni, & obligatur Petrus redimere censum: tũc dicitur pactũ retro emẽdi . Rursus. Si autem nō obligetur Petrus, sed Ioānes obligetur iterũ vẽdere Petro quādo ipse voluerit: tũc dicitur pactũ retro vẽdẽdi . Respōdetur ergo ad dubiũ , & sit prima cōclusio . Licitũ est emere cẽsum cũ pacto retrouendendi. Vt v. g. in casu posito licitũ est Petro obligare Ioannẽ , vt quādo Petrus voluerit redimere censum dato pretio quod recepit, teneatur Ioannes admittere redẽptionẽ illā . Probatur cōclusio . Nā si quæ ratio iniustitiæ esset in isto cō tractu maximè vsuræ; sed ista non est, ergo. Minor ꝓbatur , quia ad rationẽ vsuræ requiritur mutuũ : sed ibi nō est ratio mutui neq; implicita quidẽ , quod patet, quia ad rationẽ mutui pertinet, vt mutuatariꝰ qui recipit pecuniā obligetur illā reddere. Sed in casu posito Petrus nō obligatur reddere pecuniam, sed relinquitur in eius volũtate : ergo nō habet rationẽ mutuatarij. Secũdò . Quæcunq; alia res tẽporalis pōt emi cũ pacto retrouendẽdi , vt domus & ager; ergo cẽsus . Verũ est tñ , ꝙ cũ tali pacto retrouẽdẽdi debet diminui de pretio cẽsus , vt v. g. si mille æstimātur pretio triginta mille cũ tali pacto retrouẽdẽ di , tũc cũ tali pacto nō æstimabũtur nisi quatuordecim milliũ dipōdiorũ . Et deniq; conclusio colligit̃ ex Pōtificibꝰ citatis & legibus. 
 
Secũda cōclusio . Vsura est emere cẽsum cũ pacto retro emendi, vt v. g. in casu posito illicitũ est & vsura, obligare Petrum vt redimat cẽsum reddẽdo principale nō cōputatis singulis pẽsionibus in ipso p̃tio . Ista cōclusio ꝓbatur . Nā in tali cōtractu est mutuũ implicite. Probatur. Nā Petrus obligatur reddere pretium quod accepit, & rursus reddere aliquid amplius singulis annis; ergo est vsura scilicet mutuũ ex lucro. Sed notandũ est, ꝙ ista cōclusio intelligenda est quando perso na Petri obligatur reddere pretiũ . Cæterũ si non obligetur persona Petri, sed tantũ res super quā cōstituitur census, licitũ est emere censum cum tali pacto, vt emptor ipse posset exigere à re illa post aliquot annos pretium datum, non cōputando annuas pensiones quas receperat. Probatur: nā in tali casu nulla est ratio mutui ne implicitè quidem, quod probatur. De ratione mutui est vt mutuatarius obligetur reddere mutuum: sed in casu isto mutuatarius nō tenetur reddere: ergo ibi non est ratio mutui, ac per cōsequens neq; est vsura. Confirmatur. Nam mutuatarius semper obligatur reddere mutuum in omni euentu, sed in casu posito Petrus vendens censum non tenetur reddere pretiũ , si res super qua cōstituitur pereat: ergo nō habet rationem mutuatarij. Secũdò probatur. Nam aliæ res possunt vendi cum tali pacto retro emendi. Vt v. g. emit Ioannes vineam à Petro eo pacto vt Petrus teneatur post decennium iterum emere vineam à Ioāne eo pretio quo tũc æstimanda fuerit. Ergo similiter potest vendi census cum tali pacto, dũ modo non obligetur persona reddere pretium quod recepit, sed ista exceptio intelligenda est, dummodo pretium quod datur pro tali censu sit maius quàm esset sine tali pacto: eo quòd pactũ illud est in grauamen ipsius venditoris, alioquin posset esse iniustitia in tali contractu: eo ꝙ pretium est minus quā par est. Non autẽ erit vsura, quia nulla est ratio mutui. Et isto fortassis modo intelligẽda est sentẽtia Ioānis de Medina in quæ stione de cẽsibus , vbi tenet licitũ esse emere censum cũ pacto retro emendi, intelligẽdus est, non obligando personā sed rem ipsam. 
 
DVbium tertium est vnde pensandum sit iustum pretium in censibus emendis? Respondetur & sit prima cōclusio . Stando in solo iure naturali, illud est pretium iustum quod æstimatur à viris bonis & prudentibus, & quod est in vsu pro illo tẽpore . Hoc probatur: quia eadem est ratio quantũ ad hoc sicut de alijs mercibus de quibus diximus in quæst. 77. illud esse pretium iustũ . Sed est aduertendum, ꝙ ad æstimandũ pretium iustum, oportet aduertere ad onus siue grauamen quod suscipit venditor vel emptor. Vt v. g. si venditor obligatur vt nũquā redimat, debet esse maius pretium. Si autem emptor ipse obligatur extinguere censum redimente vẽditore , debet minui de pretio, quia illud est grauamen emptoris. Et denique attendendũ est si res super qua cōstituitur census sit firma & tuta, sic enim pretium debet esse maius quam si res sit minùs tuta. 
 
Secunda conclusio. Secundũ leges regni Hispaniæ census tẽporales redimibiles non possunt emi minoris quàm quatuordecim pro vno. Patet ex lib. 5. titul. 15. lib. 6. vbi irritantur contractus aliter facti, & tabellio qui interfuerit grauiter punitur. Sed aduertendum est circa istā legẽm , ꝙ quia facta est in fauorem vendentiũ non ponitur terminus pretij versus magnitudinem sed versus paruitatem. Itaque census redimibilis iustè venditur pluris quàm quatuordecim. Secundò aduertendũ est, ꝙ in. l. 4. ibidẽ Carolus V. reducit cẽsus fructuarios redimibiles ad pecuniarios respectu quatuordecim pro vno; sed quia nō fecerat legẽ vniuersalem de censibus pecuniarijs: ideò eius filius in. l. 6. fecit talem cōstitutionem , reducẽdo omnes antiquos census redimibiles qui minori pretio fuerant cōstituti ad quatuordecim pro vno. Deniq; aduertẽdũ est, ꝙ illa lex intelligẽda est quādo illa res super qua cōstituitur census fuerit satis tuta, alioquin si res nō est satis tuta: poterit census minori pretio emi in foro cōscientiæ , nam fortassis in foro exteriori non admittetur illa excusatio. 
 
DVbium quartum est. Vtrũ sit licitum emere cẽsum tẽporalẽ pro certo tẽpore minori pretio quā fuerit tota summa singulariũ pensionũ ? V. g. vtrũ sit licitũ Petro emere mille singulis annis soluẽda , pro quatuordecim millibus ad spatiũ 20. annorum. Pro parte negatiua est argumentũ . Petrus obligat Ioannẽ venditorem, vt intra viginti annos reddat viginti millia pro quatuordecim quæ modo recipit, quod videtur esse mutuũ implicitè & vsura. Et cōfirmatur . Si Petrus obligaret Ioannẽ vt receptis quatuordecim modo, redderet post viginti annos viginti millia simul, esset aperta vsura, ergo etiā in casu posito. Patet cōsequẽtia : nā nihil refert quòd solutio fiat sigillatim vel simul. 
 
Ad hoc dubiũ Soto lib. 6. de iust. q. 5. ar. 2. dicit, ꝙ si per talẽ cōtractũ emantur fructus incerti, quāuis sit spes ꝙ sunt valituri magis quā pretiũ datũ , licitus est contractus: si autẽ census sit pecuniarius & certus, & nullis expensis recuperādus : inquit, nō posse distingui à mutuo & vsura. Oppositā sententiā tenet Conrad. vbi suprà. q. 80. & ratio eius est: quia 100. nũmi præsentes, pluris æstimantur quàm 100. absentes; ergo poterit aliquis emere 100. de præsenti datis 110. in spatio quinq; annorũ , v. g. soluendos. Sed hæc ratio nulla est. Quia pari modo iustificaretur omne mutuũ cũ lucro. Ioannes vero de Medina vbi suprà post lōgā disputationẽ ait, ꝙ de rigore censendi scholastico, non possumus condemnare illum contractum: Nihilominus est suspectus de vsura. 
 
PRO decisione sit conclusio. Licitus est ille cōtractus si fiat iusto pretio. Probatur primo. Nā cẽsus pro certo tẽpore licitus est, & ex iure approbatus, vt diximus; sed cō muniter ita celebratur ab omnibus, vt pretiũ sit minus quā tota summa pẽsionũ : ergo ita est licitus. Cōfirmatur . Nā alias stultus iudicaretur qui daret quatuordecim millia simul, pro pẽsione milliũ soluẽdorũ singulis annis pro spatio quatuordecim annorũ . Secundo ꝓbatur . Cẽsus perpetuus emitur minore pretio quā sit tota summa pẽsionũ soluẽdarũ . Vt v. g. si emitur cẽsus mille dipondiorũ pro triginta millibus, certũ est, ꝙ trāsactis 30. annis excedit summā pẽsionũ in infinitũ pretiũ datũ . Ergo multo magis licitum erit emere cẽsum tẽporalẽ ꝓ certo tẽpore , minore pretio quā sit summa pẽsionũ . Patet cōsequẽtia . Nā cẽsus perpetuus pluris æstimatur ab omnibus. Deniq; probatur. Nā Petrus emẽs talẽ censum statim abdicat à se ius quatuordecim milliũ dipōdiorũ , simul tribuens illa Ioāni , quod quidẽ ius pluris æstimatur saltẽ nō minus quā ius percipiẽdi singulis annis mille pro spatio viginti annorũ . Et ratio est: quia multa pecunia simul, vtilior est & aptior ad quālibet negotiationẽ , quàm si sigillatim & per partes possideatur. 
 
AD argumẽtũ in oppositũ respōdetur , ꝙ idẽ argumẽtũ probaret nō esse licitũ emere censum perpetuũ minore pretio quā sit summa pẽsionũ soluendarũ . Respō detur , ergo ꝙ ius recipiẽdi sigillatim & paulatim. 2000. nō pluris ęstimatur quā ius pos sidendi simul quatuordecim millia. Ad cō firmationẽ negatur cōsequentia propter rationem dictam, & quia in illo casu obligaret venditorẽ vt teneatur simul rependere quatuordecim millia & insuper sex millia. 
 
DVbiũ vltimũ est, quæ nā conditiones sint necessariæ vt cōtractus census redimibilis sit licitus. Pro cuius explicatione notādũ est. Quòd sex cōditiones colligebā tur ex Decretis Calixti III. & Martini V. quæ habẽtur in summa Cōciliorũ in summa Cōcilij Florẽtini . ¶ Circa quas conditiones erat differẽtia inter doctores; quidā enim dicebāt Pōtifices quidẽ definisse cōtractus factos cũ illis cōditionibus licitos esse, nō tamẽ necessarias esse cōditiones illas. Alij verò aiebāt omnino necessarias esse vt census esset licitus & iustus. Hāc tamẽ differẽtiā diremit facilè Pius V. in proprio motu de cẽsibus edito anno 1569. Vbi statuit nouẽ cōditiones esse necessarias vt cōtractus cẽsus licitus sit. Prima cōditio est, vt nō cōstituatur nisi super re immobili & ex natura sua fructifera, & certis finibus determinata. Secũda cō ditio est, ꝙ nō cōstituatur cẽsus nisi numerata pecunia de præsenti corā testibus & notario celebrāte simul cōtractũ . Tertia cōditio est, ꝙ solutiones pẽsionũ nō fiāt anticipatæ. Quarta cōditio est, vt cōditiones & obligationes de casibus fortuitis nullæ sint. Quinta cōditio est, ꝙ pactũ auferẽs vel restringẽs facultatẽ vẽdẽdi rẽ super qua cōstituitur cẽsus nullũ sit, quin potiùs debitor habeat liberam potestatẽ vendẽdi rẽ sine solutione decimæ partis, vel aliquotæ: dũmodo res illa eodem pretio possit vẽdi à dño cẽsus . Sexta cōditio est, ꝙ pacta omnino sint irrita quę cōtinent , vt si vẽditor cẽsus fuerit morosus in solutione pẽsionis , ꝙ teneatur ad lucrũ cessans & ad cābia & ad pẽsiones . Sed hæc cōditio debet intelligi quātũ est ex parte pacti qđ interuenit inter emptorẽ & vẽditorẽ ; nā si aliàs iure naturæ tenebatur vẽditor morosus ad lucrũ cessans vel ad damnũ emergẽs : nō excusabitur per istā cōstitutionẽ Pontificis. Septima conditio est, quòd census semel constitutus non augeatur neq; minuatur super eadem re in fauorem ipsius emptoris. Octaua conditio est, vt census pereat pereunte re super qua constituitur & minuatur minuta re: sed hoc intelligẽdũ est, quādo ita diminuitur vt nō possit integrũ censum reddere. Itẽ in eadẽ cōditione statuit Pōtifex , vt vẽditor census possit illũ extinguere eodem pretio quo vendidit. ¶ Nona conditio est, vt pacta quæ cōtinent ; vt pretiũ census ab inuito & inuolũ tario exigantur, nulla sint, hoc est ꝙ non fiat pactũ retro emendi nisi in casu quo ipse venditor volẽs redimere cẽsum admonet ante duos mẽses dominũ , quibus trāsactis statuit Pōtifex vt dominus census intra annũ possit repetere censum ab inuito & inuoluntario: quod si aliqua via ille nō potuit soluere pretiũ , nihilominus ei facultas maneat redimẽ di quādo potuerit: ita vt nō efficiatur perpetuus cẽsus . Deniq; declarat Pōtifex , ꝙ pretiũ semel cōstitutũ nō possit crescere aut minui propter temporũ aut personarũ qualitatem. Quas omnes cōditiones Pōtifex vult habere locũ , nō solũ quādo census de nouo creatur: sed etiā quando, cōstitutus iā de nouo vẽ ditur , dũmodo talis cẽsus fuerit creatus post promulgationẽ istius motus proprij. ¶ His suppositis, respōdetur vnica conclusione ad dubiũ . Omnes istæ cōditiones sunt conformes iuri naturali, & per cōsequẽs obligāt in foro conscientiæ. Et probatur. Nā cōtractus cẽsus magnā materiā præbet palliādi vsuras; sed per istas cōditiones obuiatur his incōmodis , ergo obligāt in cōscientia , & sunt conformes rectæ rationi. Item, quāuis multa pacta quæ Pōtifex irritat ibi stando in iure naturæ essent valida, tamen si attendamus idẽ ius naturæ, necesse erat, vt stantibus pactis illis, pretiũ augeretur: quia tamẽ nō augebatur in cō suetudine hominũ , ideo Pōtifex merito irritat illa pacta. Et deniq; probatur. Nā respublica ciuilis Christiana subdita est ecclesiasticæ in omnibus quæ pertinent ad salutẽ animarũ : sed ad salutẽ animarũ expediebat (vt ait ipse Pōtifex ) ꝙ tanto malo occurreretur: ergo tales leges obligāt in foro cōsciẽtiæ . Neq; valet dicere, ꝙ istæ sanctiones non sunt acceptatæ. Quia reuera in tribunalibus Regijs admittuntur & viri timoratæ cōscientiæ ita seruant: nec aliquando fuit supplicatum ab huiusmodi constitutionibus apud ipsum Pontificem. Atque hactenus de isto dubio. 
 
DVbium vltimũ est, An licitũ sit venditori redimere censum pro partibus, v. g. reddẽdo medietatẽ pretij quod recepit, vel tertiā partem, vel quartā : ita vt emptor teneatur extinguere partẽ census proportionabiliter. Pro solutione notandũ est, ꝙ in illis sex conditionibus antiquis Calixti III. & Martini V. tertia erat, ꝙ in ipso cōtractu census expressè daretur facultas venditori redimendi censum per partes. Sed tamen huius conditionis non meminit Pius V. 
 
Sit igitur prima cōclusio . Illa cōditio iam nō est necessaria in illo cōtractu census. Probatur. Nā licet Pius V. nō reuocauerit illam expressè, tñ dũ cōstitueret omnes conditiones necessarias ad iustificandũ censum, visus est illam quasi reuocasse, cuius nō meminit. 
 
Secunda conclusio. Licitũ erit apponere illā cōditionem ex cōtractu census, vt venditor possit redimere censum per partes. Probatur. Nā illa cōditio non est cōtra ius naturæ, neque prohibita lege humana, ergo, &c. Sed notandũ est, ꝙ cum illa cōditione debet minui pretiũ ipsius cẽsus , & tāto magis quanto per minutiores partes datur facultas redimẽdi venditori. Ratio huius est, quia illa cō ditio est ei detrimẽtũ , vt obligetur extinguere cẽsum nō recepto pretio quod semel accepit. ¶ Tertia cōclusio . Si nulla fiat mentio huius conditionis in ipso cōtractu census, nō tenetur emptor ex iustitia admittere redemptionẽ cẽsus per partes: nā emptor tātũ obligatur emẽdo censum redimibilẽ , retrouendere. Probatur. Ille tantũ obligatur retrouendere quando venditor primus voluerit; sed hoc pactũ non est necessarium vt admittat redemptionem per partes, eo ꝙ ipse totum pretium dedit simul quando emit censum, & detrimentum patitur recipiendo per partes, ergo &c. 
 
Notandum tamen est, ꝙ si modo de facto venditor velit redimere medietatẽ census, cogitur in foro exteriori emptor admittere talẽ redemptionem: fortassis magis ex quadam æquitate quam ex rigore iustitiæ, vel forte quia ipsa cōsuetudo videtur obtinere vim legis. ¶ Nihilominus admissa ista cō suetudine , sit quarta cōclusio . Licitum est in cōtractu census ponere expressè, vt nō possit redimi nisi totus simul: dũmodo augeatur pretiũ . Probatur, quia ista cōditio nō est cōtra aliquod ius, sed potius valde cōformis iuri naturę, ergo potest apponi cōditio , vt nō redimatur nisi totus simul. Diximus autem, ꝙ debet augeri pretiũ supposita illa cōditione : quia talis cōditio est in fauorẽ ipsius emptoris vt venditor renuntiet illi cōsuetudini . 
 
Vltima conclusio. Siue sit diues siue pauper qui vẽdit censum, idẽ debet esse pretiũ . Hanc cōclusionem ponimus cōtra aliquos modernos qui opinantur, ꝙ si sit pauper qui vẽdit censum, nō debet obligari vt redimat simul totũ censum quando voluerit redimere: sed ꝙ possit per partes redimere. Et ratio illorũ est: quia efficitur cẽsus perpetuus si nō admittitur à paupere redemptio illa per partes. Sed nobis hæc ratio per accidẽs videtur esse. Probatur. Quia pretiũ iustũ census redimibilis idẽ est cōstitutũ secundũ leges, siue sit diues siue pauper qui vẽdit . Et confirmatur. Nam iustũ pretiũ tritici idẽ est omnino secundũ leges, siue qui vẽdit sit pauper siue diues, ergo simili ratione erit idẽ pretiũ census redimibilis. Pręterea probatur, quia cum census ille sit redimibilis ex natura sua, poterit cōtingere , vt aliquis amicus pauperis redimat illũ sibi, atq; adeo nũquā efficitur mihi perpetuus & securus. Denique, quia vel ille cẽsus constitutus est super aliqua re bona & tuta, & tũc ipse pauper poterit redimere vendẽdo illam: vel est cōstituta super re minus tuta, tũc cẽsus ipse minoris pretij est, vnde resarcitur in pretio dato secundũ leges, perpetuitas quæ per accidẽs cōsequi potest, ex eo ꝙ est pauper qui vẽdidit . Hactenus dictũ sit de censibus quod attinet ad rationẽ iustitiæ. Cæterũ ꝙ attinet ad rationẽ charitatis & misericordiæ, alia ratio esse poterit sæpe numero. Nā cōtinget quādo pauper vult vendere censum diuiti, ꝙ sit in tanta necessitate vt diues peccet cōtra charitatẽ & misericordiam emendo: quia tenebatur mutuare gratis ex præcepto charitatis. Tertio loco disputandũ est de cōtractu assecurationis, de quo est titulus expressus in iure Ciuili in. ff. & in. C. de nautico fœnore, & in iure Canonico in. c. nauiganti. de vsuris, disputant Canonistæ. Soto lib. 6. de iustit. q. 7. Couar. lib. 3. Variar. c. 2. 
 
PRO cuius rei intelligentia nota primò, ꝙ assecuratio est pactũ de suscipiẽdo in se periculo rei ad alterũ pertinentis, propter pretiũ . v. g. est negotiator habẽs nauim onu stam mercibus, quā parat mittere ad Indos: timens autem varia pericula maris, quærit assecuratorem totius capitalis dato pretio. 
 
Secũdo nota, ꝙ huiusmodi cōtractus assecurationis aliquādo quidẽ verus est & realis ex vtraq; parte. v. g. quādo ille qui petit assecurationẽ habet nauẽ onustā mercibus expositā , vel exponẽdam periculo, & alter qui assecurat habet reuera bona sufficientia ad assecurationẽ totius capitalis. Aliquando vero talis contractus est fictitius & siccus. v. g. quando ille qui petit assecurationẽ nō habet rẽ periculo exponendā , sed fingit se habere, vel etiā ille qui assecurat, nō habet bona sufficiẽtia ad assecurationẽ rei periculo exponẽ dę . ¶ Sit igitur prima cōclusio . Cōtractus primi generis iustus est dummodo fiat iusto pretio pro magnitudine periculi. Hęc cōclusio patet ex. l. 1. &. l. nihil. & ex. l. periculi. ff. vbi sup. & ex. l. 1. & 2. C. vbi sup. & est cōmunis omniũ sententia. Et ratio est manifesta: quia sucipere in seipso huiusmodi periculũ , est pretio æstimabile, ergo iustũ erit pro assecuratione pretiũ recipere, maius vel minus pro magnitudine periculi. Itẽ etiā , quia iustitia in huiusmodi cōtractu potest reduci ad cōtractũ qui dicitur depositionis, siue vadiationis, quod vulgo dicitur, apuesta, est enim perinde talis assecuratio, atq; si assecurator deponeret 100. amittẽda , si nauis perierit, cōtra quatuor lucrāda si nō perierit. Sed aduertendũ , ꝙ vt sit iustus cōtractus assecurationis, tenetur ille qui petit assecurationem explicare specialia pericula quibus exposita est res illa, quādo quidẽ pericula nō sunt manifesta omnibus, alias ipse non poterit recipere ab assecuratore pretiũ nauis si pereat. v. g. si nauigauit per aliā viā quā nō explicauit assecuratori. ¶ Secunda cōclusio . Si assecurator non habeat bona quæ fingit se habere ad assecurādā rẽ , iniustus est cōtractus ex parte illius, neq; potest pretiũ recipere, etiā si nauis salua peruenerit ad portũ . Probatur, quia tunc ille reuera nihil assecurat, cũ nō habeat vnde soluat pretiũ rei, si forte perierit: sed potius totũ periculũ imminet ipsi negotiatori. Quòd si aliquis obijciat, ꝙ etiā assecurator subijt periculũ carceris & multiplicis vexationis, ergo pro isto periculo poterit aliquid pretij recipere, si nauis salua fuerit. Respōdetur , nego cōsequẽtiā : quia huiusmodi periculũ nō est vtile in aliquo, ipsi negotiatori: sed potiꝰ molestũ erit vexare. Sed tñ quærit aliquis merito, an si ipse assecurator habeat saltẽ medietatẽ bonorũ quæ fingit se habere. v. g. habeat 50. millia, & fingit se habere 100. millia: an tũc possit recipere medietatẽ pretij promissi pro assecuratione si nauis salua fuerit. Aliqui Theologi dicũt licitũ esse: ꝗa ille se exponit periculo soluẽdi 50. millia. Sed nobis oppositũ videt̃ esse omnino verũ . Probatur: ꝗa talis assecurator nō alio titulo pōt recipere illā medietatẽ pretij, nisi ex vi cōtractus assecurationis: sed ille cōtractus fuit nullus & inuolũ tarius ex parte petentis assecurationem: ergo nihil potest recipere assecurator. Probo minorẽ : quia petẽs assecurationẽ , si sciret impotentiā assecuratoris, nullo modo faceret contractũ cũ eo, sed potius cũ alio: ergo rationabiliter est inuolũtarius interpretatiuè: & per cōsequens cōtractus est nullus. Cōfirmatur , quia ille assecurator per fraudẽ fecit maximā iniuriā petẽti assecurationẽ , quia ille petebat assecurationẽ totius nauis, & ipse assecurator reliquit eũ expositũ periculo amittendi 50. millia ducatorũ cōtra suā voluntatem, ergo ex hac iniuria facta in tali contractu, nō oritur aliquod ius ipsi assecuratori, vt recipiat medietatẽ pretij cōstituti . Cæterũ nascitur ius petenti assecurationẽ vt possit exigere saltim 50. millia quę habet fraudulentus assecurator, si nauis perierit. Et ad argumentũ contrariæ sententiæ, scilicet, ꝙ assecurator exponit se periculo amittendi 50. millia regalia; Respōdetur nego cōsequentiā : quia ipse propria tantũ voluntate se exponit tali periculo, sine volũtate alterius cōtrahẽtis , qui intẽdebat facere cōtractũ assecurationis pro toto, nō autẽ pro parte. ¶ Tertia conclusio. Qui cũ sciente & volẽte facit contractũ assecurationis nauis vacuæ, ita atq; si esset plena pretiosis mercibus, validus est cōtractus , & nulla est illic iniuria. Probatur, quia tũc talis cō tractus est cōtractus depositionis seu vadiationis. Cæterũ si talis cōtractus fiat cũ ignorā te nauim esse vacuā , quidā dicunt, ꝙ contractus est nullus: quia nihil est qđ assecuretur, & ꝗa ipse assecurator est inuictus: si enim sciret esse vacuā nauim nō faceret talẽ contractũ : eo ꝙ timeret periculũ nauis, ꝗa nō adhi beret̃ tāta diligẽtia seruādi nauim vacuā , atq; si esset mercibus onusta. ¶ Vltima tamen sit conclusio. Talis cōtractus est validus si adhibeat̃ tāta diligẽtia in seruāda vacua naui, atq; si esset onusta mercibus. Probatur, quia tunc nulla fit iniuria assecuratori, neq; exponitur maiori periculo, sed omnino est contractus depositionis siue vaditionis. Obseruādũ est tamẽ , ꝙ quādo iste cōtractus fit cũ ignorāti , & nauis nō periclitat̃ in toto sed in parte: nō tenebitur assecurator soluere totũ pretiũ nauis, sicut si esset onusta mercibus. Ratio est euidens, quia si reuera nauis esset plena, poterit in tali casu vti ea merciũ parte quæ salua facta est, ad soluendũ pretiũ pro totis mercibus: si autẽ nauis illa omnino submersa est: tenebitur soluere totũ pretiũ cōstitutũ . ¶ Verũtamen cōtra ea quæ diximus est vnicũ argumẽtũ , ex. c. nauigāti . de vsuris. vbi dicit Pō tifex nauigāti vel eunti ad nũdinas certā mutuās pecuniæ quātitatẽ ex eo ꝙ suscipit in se periculũ , recepturus aliquid vltra sortẽ , vsurarius est, ergo non est licitũ pro assecuratione aliquid recipere. Respōdet̃ , ꝙ tex. intelligitur in casu, vbi reuera nullũ erat periculũ , sed palliabatur vsura falso titulò assecurationis. Secũdo respōdetur , ꝙ licet esset aliquod periculũ , tamẽ illi mutuator nō solũ petebat iustũ lucrũ ex vi cōtractus assecurationis: sed etiā aliquid ampliꝰ ex vi cōtractus mutui, ꝙ quidẽ erat vsura palliata contractu assecurationis. ¶ Quarto loco disserẽdũ est de cōtractu societatis. De qua re Scholast. 4. d. 15. D. Tho. hoc in loco art. 2. ad 5. & Caiet. ibid. & in summ. verb. societas. & in opusc. 17. respō sionũ . resp. 5. Soto vbi sup. q. 6. & in. ff. & in C. agetur de hac re tit. pro socio. Itẽ in. c. per vestras. de donat. int. vir. & vxor. Cōrad . de cōtract . q. 92. Nauar. in Manua. c. 17. & super cap. primũ . 14. q. 3. Couar. li. 3. Variar. Resol. 
 
Ante omnia nota primò, quòd societas est cōuentio siue pactum quorundam ad negotiandum lucri gratia. Socij vero dicuntur, qui ad negotiationẽ conferunt in communi pecuniam, siue industriam & operas. 
 
Nota secundò, quòd cōtractus societatis duplex est. Quidā dicitur cōtractus eiusdẽ rationis, v. g. quādo socij cōmuni pecunia, cōmuni industria, cōmunibꝰ diligẽtijs & ministris negotiantur. Alter cōtractus est & di citur diuersæ rationis, quādo v. g. quilibet sociorũ cōfert in cōmuni rẽ differentẽ : vt si Petrus ponit pecuniā , Paulus industriā , Ioānes operas ministerij. ¶ Tertiò nota, quòd iste cōtractus diuersæ rationis potest adhuc dupliciter fieri, vno modo ita vt qui pecuniam cōfert exponat eā periculo vel lucro proportionabiliter cũ industria alterius socij, quæ tā ti æstimatur quāti ipsa pecunia. Altero modo ita vt qui pecuniā confert obliget aliũ sociũ vt saluam illā seruet. ¶ Denique nota, ꝙ de contractu societatis eiusdẽ rationis, & de contractu societatis diuersæ rationis priore modo: nulla est dubitatio aut difficultas quin licitus sit talis contractus. Sicut definitur legibus citatis: & ratio est manifesta: quia negotiatio vt diximus. q. 67. art. 4. licita est, ac proinde impertinẽs est, quòd illa negotiatio fiat ab vno vel duobus vel tribus, ergo si æqualitas seruetur inter ipsos socios licitè poterunt negotiari. 
 
DVbitatur autẽ circa vltimũ modũ societatis, Vtrũ sit licitus ille contractus, quando socius qui pecuniā confert, obligat alterũ sociũ , vt seruet eā integrā & insuper lucrũ repẽdat . ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui contulit pecuniā socio ad negotiandũ , poterit postea cũ illo facere cōtractũ assecurationis talẽ . v. g. Petrus ponit mille apud Paulũ vt Paulus negotietur, & pręterea ipse Petrus perit à Paulo vt assecuret mille pro 30. Item petit ipse Petrus à Paulo vt emat lucrũ quòd speratur pro 100. Tunc arguitur. Ecce Petrus in casu proposito saluo capitali quod cōtulit in societatẽ , recipit certũ lucrũ ab altero socio obligādo eũ vt reddat, ergo pars affirmatiua vera est. Probatur consequentia, quoniā omnes cōtractus liciti sunt. ¶ Secundò arguitur. Si qua ratione illa cōtractus esset illicitus, maximè quia Petrus est mutuator & recepit lucrũ ex mutuo: sed nō est mutuator, ergo. Probo minorẽ , quia depositarius qui assecurat depositũ nō reducit depositũ ad mutuũ , vt habetur in. c. fina. de deposito. Item qui assecurat accōmodatũ , nō reducit illud ad mutuũ , vt habetur in c. 1. de cōmodato ; ergo Paul. quādo assecurat Petro suas pecunias, non efficitur mutuatarius: sed potius depositarius ad negotiādum . ¶ Arguitur tertiò. Esto ita quòd in tali casu esset ratio mutui, tamẽ ratione lucri cessantis poterit Petrus aliquid petere à Paulo, videtur enim cessare lucrũ ipsi Petro dũ vendit speratũ lucrũ Paulo. ¶ Quartò arguitur. Mille aurei expositi negotiationi pluris æstimātur quā nō expositi, ergo Petrus potest exigere à Paulo socio & illũ obligare vt reddat plusquā mille pro mille expositis negotiationi. 
 
PRO decisione difficultatis sit prima cō clusio . Exponere pecuniā negotiationi, obligādo socium vt assecuret capitale & aliquod certũ lucrum, etiam vt emat lucrũ quod speratur, vsura est & societas leonina, vt est in prouerbio desumpto ex. l. si nō fuerit. ff. pro socio, de quo vide Eras. Chiliada. 1. centuria. 7. adag. 88. & hæc sine dubio est cōmunis sentẽtia , & probatur ex. l. citata, vbi ait Iuriscōsultus quod cōtra legẽ societatis est, percipere lucrũ & aufugere damnũ . Secundò probatur, quia in tali cōtractu est verè lucrũ ex mutuo; nā in eo casu Paulus socius efficitur mutuatarius cũ maneat dominus pecuniæ illius absq; obligatione ad negotiandũ ; ergo cessat societas & lucrũ quod exigit Petrus est ratione mutui. Et deniq; probat̃ , quoniam alias nullus cōtractus damnaretur tanquam vsurarius, si approbaretur iste, do tibi mille vt reddas 50. supra mille. 
 
Secunda cōclusio . Cōtractus societatis & cōtractus vẽditionis lucri possent fieri cum eodẽ socio: dummodo capitale relinquatur expositũ periculo. Probatur, quia illic nō inuenitur aliqua inæqualitas, neq; ratio vsuræ: igitur vera est cōclusio . Probatur antecedẽs : quia tunc seruatur proprietas vtriusq; cōtractus , neque alter alterũ destruit, & rursus lucrũ quòd speratur æstimabile est iusto pretio secundùm contingentiā vt sit maius vel minus, ergo poterit designari quoddam medium in ipso pretio quod sit iustum. 
 
Tertia conclusio. Contractus assecurationis capitalis, potest fieri cum eodem socio: dummodo non fiant contractus venditionis lucri, & dummodo iustum pretiũ detur socio pro assecuratione. Probatur cōclusio , quia iste cōtractus assecurationis secundũ se licitus est & iustus, nisi fortè corrũpatur ex coniunctione ad alterũ contractũ , & reducatur ad lucrũ ex mutuo; sed in prædicto casu non reducitur ad mutuũ : ergo. Probo mino rẽ , quia per mutuũ ipse mutuatarius efficitur dominus pecuniæ, & potest eā expẽdere in quos velit vsus: sed Paulus socius in prædicto casu nō efficitur dominus pecunię, sed tenetur ex contractu societatis cũ ea negotiari incōmodum Petri. Secundò probatur. Nā Petrus exponit se periculo amittendi pretiũ quod dedit pro assecuratione capitalis, si fortè nullum fuerit lucrum vel minus quā pretium assecurationis. 
 
Quarta cōclusio . Contractus assecurationis capitalis & cōtractus vẽditionis lucri possunt fieri cũ eodem socio: dummodo pretiũ assecurationis sit ęquale cũ pretio vẽditionis lucri. Probatur. Nā tali casu illi cōtractus reducũtur & resoluuntur in vnũ cōtractũ mutui gratis. v. g. si Petrus cōfert 100. Paulo in societatẽ , & dat 20. pro assecuratione, & rursus recipit 20. pro lucro quod speratur, tunc certè remanebit Petrus cum 100. quę à principio dederat absq; aliquo lucro vel damno. 
 
Quinta cōclusio . Si pretiũ assecurationis sit minus quā pretium quod datur pro lucro ipso quod speratur & venditur, vsura est in tali cōtractu . Probatur. Nā Petrus in tali casu saluo capitali, obligat Paulũ vt aliquid amplius reddat, ergo est lucrũ ex mutuo. Cōfirmatur . Nā in tali casu Paul. manet dominus ipsius capitalis, neq; tenetur negotiari, ergo dissoluitur cōtractus societatis, & manet purè cōtractus mutuādi cũ lucro mutuatoris, ac proinde est vsura saltem interpretatiuè. 
 
Sexta cōclusio . Si pretium assecurationis sit maius quā pretiũ lucri quod speratur, vel assecuratur, vel emitur ab altero socio: iniustus est cōtractus ex parte Paul. assecurātis . Probatur, quia tũc Petrus recipit certũ detrimentũ absq; spe lucri, ergo nō est ęqua societas ista, nō tamẽ est illic vsura: quia Paul. qui facit iniuriā nō est mutuator. Ex dictis sequitur, falsam esse sententiā Maior. in 4. d. 15. q. 48. & 49. asserẽtis , omnes illos tres cōtractus supra dictos licitè fieri cum eodem socio, saluo capitali & lucro, quā sententiā aliqui ex modernis ad pauca respicientes sequuntur. Itẽ sequitur, falsam esse aliorũ sententiā qui dicunt, per illos tres cōtractus dissolui quidẽ cōtractum societatis, sed resurgere aliũ contractũ licitũ , scilicet, venditionẽ mille aureorum negotiationi expositorũ pro mille & 50. Itẽ sequit̃ vt nobis videtur, falsam esse sententiā Caiet. respons. 11. vbi sup. vbi duo asserit. Primũ est, quòd si à principio fiat contractus societatis cũ pacto vt postea fiant etiam alij duo contractus, vsura est. Et in hoc optimè dicit Caiet. Dicit secundò, quòd si à principio bona fide & liberè fiat cōtractus societatis, & postea socij spōte sua velit alios duos cōtractus celebrare: licitũ erit hoc. Ratio Caietani est, quia illi duo cōtractus posteriores fieri poterant cũ alio tertio: ergo etiā cum socio. Probatur cōsequẽtia , quia socius qui bona fide cōtraxit societatẽ , nō debet esse peioris cōditionis quā alius tertius. Nihilominus hæc sententia falsa est. Probatur ex prima & quinta cōclusione . Quoniā siue fiant omnes illi cōtractus successiuè, siue simul cũ eodẽ socio: semper reducuntur virtualiter illi contractus ad cōtractũ mutui cũ lucro. Et ratio est: eo quòd socius ille efficitur dominus pecuniarũ quas alter socius contulit, neq; tenetur amplius negotiari, sed duntaxat cōferre lucrũ alteri saluo capitali. Verũ est tamen vt postea explicabimus, quòd si statim reddat capitale cũ aliquo pretio pro spe lucri futuri, poterit esse licitus cōtractus : quia tunc nō manet ratio mutui ac proinde neque vsuræ. 
 
AD argumenta in oppositum respōdetur . Ad primum respōdetur , quod etiā si quilibet cōtractus seorsum licitus sit, tamẽ si fiāt simul vel successiuè cum eodem socio dissoluuntur & relinquitur vnicus cōtractus mutui cũ lucro. ¶ Ad secundũ respondetur, quòd nō est eadẽ ratio de depositario assecurante depositũ , & de socio assecurāte capitale & lucro: quia depositarius nō efficitur dominus depositi, etiā si assecuret depositũ : sed tenetur seruare illud & habere in promptu ad voluntatẽ deponentis, at vero socius qui assecurat capitale & lucrũ , efficitur dominus pecuniarũ velut mutuatarius: neque tenetur amplius negotiari ad vtilitatẽ alterius socij. 
 
Ad tertiũ argumentũ respondetur, quòd si reuera cessat lucrũ , vt in casu tertiæ cōclusionis : cōcedimus licitũ esse vẽdere socio lucrũ quod speratur. At vero qñ gratis assecuratur capitale, & insuper datur vel ꝓmittit̃ certũ lucrũ : tũc efficitur ratio mutui cũ lucro ac proinde erit vsura: quod nō cōtingeret cum alio tertio, quia ibi nō est aliqua ratio mutui. 
 
Ad quartum respōdetur , quòd mille expositi negotiationi, pluris æstimantur quàm mille & 50. at verò non possunt vendi eidẽ socio negotianti: quia tunc efficeretur ratio mutui cum lucro. Magister Soto lib. 6. de iustitia, quæst. 6. tenet nostrā sententiam cōtra Caiet. & etiam Accursius in. l. si nō fuerit. ff. pro socio. Et Panor. in. c. per vestras. de donation. inter virũ & vxorem. Et quāuis Soto videatur vniuersaliter negare tres illos contractus esse licitos cum eodem socio: tamen ille loquitur quando saluo capitali speratur certum lucrũ , vnde nō est contrarius nostris tertiæ & quartæ cōclusionibus . Reliquũ est respōdere ad vnũ argumẽtũ ꝙ potest fieri in fauorẽ Caiet. Esto ita, ꝙ Petrus dederit Paulo 100. in societatẽ bona fide à principio, & in processu societatis ostenditur certa spes lucri magni, v. g. 30. tunc licitũ erit Petro petere à Paulo, vt si velit dissoluat statim societatẽ & det sibi 15. supra 100. est igitur argumentũ , ergo etiā erit licitum vt Petrus in eodem casu postulet statim 15. pro 30. quæ sperātur pro lucro relicto capitali apud sociũ assecurato, ergo vera est sententia Caiet. ꝙ successiuè possunt fieri illi tres cōtractus cũ eodem socio. Respōdetur , ꝙ si sententia Caiet. intelligatur in casu proposito à principio argumenti, scilicet, ꝙ Paulus det statim capitale simul cum pretio lucri certo sperati vera est: quia tunc nō est lucrũ ex mutuo, imò verò etiā si relinquat Petrus capitale apud sociũ , poterit recipere aliquod lucrũ pro certo lucro sperato: eo quòd cedit iuri suo recipiẽdi 30. supra 100. Cæterùm quòd relinquat illa 100. apud Paulũ mutuata vel assecurata: hoc quidẽ facit gratis, quia poterat ille statim exigere à Paulo 100. illa. Tamen si sentẽtia Caiet. vniuersaliter intelligatur, falsa nobis videtur propter rationes prædictas. Cuius falsitas apparebit in casu, quo Paulus det aliquid lucri ipsi Petro vt relinquat apud Paulũ capitale, tunc enim ipse Petrus erit vsurarius. 
 
DVbitatur secundò, An sit licitus iste cō tractus societatis. v. g. Petrus conferat Paulo. 100. in societatẽ ea conditione, vt ex illis 100. Petrus non possit amittere nisi quinque: sed neque lucrari nisi quinque, videtur enim iustus contractus, quia Petrus exponit se æquali periculo & lucro. 
 
Sed in oppositũ est, ꝙ Petrus in eo casu nō exponit negotiationi reuera nisi tantum quinque: nā reliqua. 95. relinquit mutuata, vel assecurata apud Paulũ , sed moraliter loquendo quinque negotiationi exposita non sunt apta ad lucrandum alia quinque: ergo iniquus est contractus. Ad hoc dubium respondetur breuiter in doctrina Sot. lib. 6. de iustit. quæst. 6. art. 2. ad secundum. 
 
Sit ergo prima conclusio. Qui deponit multũ pecuniæ ad negotiandũ , ea lege vt nō subeat periculũ nisi certę partis, non poterit recipere ex lucro nisi tantũ quantũ illi parti secundũ proportionẽ responderit, ( secundũ inquā proportionẽ quā habet ad totũ cumulũ ꝙ exponitur negotiationi). V. g. Petrus subit periculũ in quinque, Paulus vero in 35. est autem lucrũ 16. tunc Petrus reportabit ex lucro duo: Paul. verò ꝙ reliquum est. Ratio est manifesta, quia sicut se habẽt . 5. quæ exposuit Petrus ad 40. ita se habent duo ad 16. est enim proportio suboctupla. 
 
Secunda conclusio. Si autẽ Petrus faciat tale pactũ , scilicet, si fuerit iactura tota vsque ad quinque, sit mea tota, dummodo si lucrũ fuerit vsque ad quinque sit etiam totũ meũ , reliquum vero tuum: licitus enim tunc poterit esse cōtractus : quia Petrus exponit se damno & lucro pariter similiter & Paulus, &c. 
 
Ad argumentum pro parte negatiua conceditur intẽtum , nisi pactum fiat eis cōditionibus quas posuimus in istis cōclusionibus . 
 
DVbitatur vltimò, quomodo debeat fieri diuisio lucri inter socios? Respondetur vnica conclusione. Debet fieri diuisio inter socios, ita vt vnicuiq; tantum lucri eueniat, quāta est proportio pretij, ꝙ contulit in societatẽ , ad totũ cumulum quòd exponitur negotiationi, & periculis eius. v. g. Petrus cō tulit in societatẽ 100. aureos, Paulus vero 50. cum sua industria quæ totidẽ æstimatur, scilicet, 50. Ioannes vero cōferat 50. sine industria; in hoc casu totus cumulus æstimatur in 50. supra bis centum. Sit autem lucrum 50. tunc debet dari Ioanni quinta pars lucri, scilicet 10. Petrus verò & Paul. diuidẽt æqualiter quod reliquum est. 
 
Sed in oppositum est argumentum, ex. l. si non fuerit. ff. pro socio. vbi habetur quòd potest esse cōmune lucrũ , licet vnus socius subeat totũ periculũ . Item Instit. de societatibus. §. de illa. dicitur, posse alterũ sociũ lucri duas partes damni vero non nisi tertiā recipere. Respondetur, ꝙ in his legibus nomine periculi vel lucri intelligitur tantùm in ipsa pecunia. Quod patet ex ipso cōtextu legis, si nō fuerit. Vbi Iuriscōsultus reddit rationẽ : quia industria mercatoris solertis, plus confert in societatẽ quā pecunia. Sed pro maiori intelligẽtia huiusmodi partitionis lucri vel dāni inter socios nota ꝙ alicuius negotiātis industria tripliciter potest æstimari. Primo modo secũdũ se, v. g. si socius locaret operas suas alijs socijs pro stipendio v. g. 20. & isto modo nō cōsideratur formaliter vt socius, sed vt purè minister cōductitius . Altero modo pōt cōsiderari industria socij in ordine ad lucrādũ in negotiatione societatis: & sic multo pluris æstimari solet ad societatẽ quā priori modo. v. g. æstimabitur vt 100. ita vt si alius socius cōtulerit 100. in pecunia sit ęqualitas inter ipsos. Tertio modo considerari potest ista industria mixtim, ita vt ipse socius postquam locauerit suas operas alijs socijs tanquam minister ipsorum: dicat se velle cō ferre stipendium suum datum vel dandũ in societatem, exponẽdo illud lucro vel dāno , Dictum igitur est de priori illo modo, ꝙ talis socius nihil lucri, nihil damni reportaturus est respectu stipendij sui, vel industriæ: sed respectu aliarũ pecuniarũ quas ipse exponit negotiationi reportabit lucrũ vel dā num : secundùm proportionem illarũ ad totum cumulum dummodo ex illis pecunijs soluatur etiā pars stipẽdij , ꝙ ipse accipit pro ministerio; nō enim solũ ministrat in vtilitatẽ aliorum: sed etiā propriam. De secũdo vero modo æstimandi industriā , aliqui solent ita iudicare, ꝙ si Petrus ponit industriā quæ æstimatur vt 100. ad negotiādum in societate, & Paulus ponit 100. aureos in pecunia: ꝙ tũc totũ quidem lucrũ diuidendũ erit inter illos: at verò si fuerit damnũ in negotiatione societatis, v. g, in parte pecuniæ quā posuit Paul. s. in 50. tũc ex alijs 50. quæ reliqua sunt nihil debet reportare Petrus, etiam si totam industriā amiserit quæ æstimabatur vt 100. 
 
Sed in oppositũ est, ꝙ in ipso lucro suprà 100. aureos quos posuit alter socius, debet esse æqualis ille, qui posuit suā industriā quæ æstimabatur vt 100. ergo etiā in dāno debet esse æqualis: at verò si ex illis 50. quæ reliqua sunt quādo fit iactura aliorũ 50. nihil reportat qui posuit suā industriā : nō manet æqualis sed peioris cōditionis : siquidẽ ipse amittit totā operā quæ æstimabatur vt 100. alter vero nō amitteret nisi 50. ergo de illis 50. quæ reliqua sunt debet reportare 25. Magist. Sot. lib. 6. de iust. & iure. q. 6. art. 1. aliter meditatur de diuisione facienda inter socios. Ait enim habẽdā esse rationẽ periculi cui exponitur pecunia, potius quā ipsius quātitatis pecuniæ, v. g. confert Petrus mille aureos in societatẽ , Paulus verò 100. vel industriā quæ æstimatur vt 100. ad lucrādũ in societate; tũc dicit, ꝙ diuisio lucri debet esse æqualis inter ipsos si mille aurei quos cōtulit Petrꝰ nō sunt magis expositi periculo quā 100. inueniret enim ille aliquẽ ꝗ assecuraret illa mille ꝓ 10. Sed tñ hæc regula fallibilis est. Et ratio euidẽs : quia licet Petrus nō exponeretur nisi periculo vt 10. quia inueniret qui assecuraret pro 10. tamen neq; ipse Paulus in eadẽ negotiatione exponitur periculo nisi pro 10. inueniret enim qui pro 10. assecuraret 100. sicut alius inueniret qui pro 100. assecuraret mille, quapropter æqualitas in lucro debet esse proportionalis, ita vt Paul. reportet 10. partẽ & nō medietatẽ , vt dicebat Soto: quia ille ponit 400. in societatẽ & Paul. 1000. vbi est eadẽ proportio. ¶ Sed tota difficultas est, quā do fuerit iactura in ipsa pecunia, altero socio nō ponente nisi industriā quæ æstimabatur ad negotiādũ & lucrandũ æqualiter cũ ipsa pecunia. Pro vtraq; enim parte est optima ratio à nobis proposita. Nihilominus omnibus pẽsatis , quādo fuerit iactura in proposito casu in ipsa pecunia nihil debet reportare de reliqua pecunia, qui posuit solā industriā . Et ratio est: quia industria eius æstimabatur æqualis cũ pecunia ad lucrādũ , negotiando sicut socius, nō autẽ vt minister qui locauerit operas suas, neq; fecerat talẽ locationis cō tractũ sed merè societatis, vt ipse cũ pura industria impẽderet alterius socij pecunias in aliqua negotiatione ad lucrandum: quapropter alter socius qui posuit pecunias totas, non debet subire maius periculum vel detrimentum quam factum fuerit in ipsa negotiatione de sua pecunia; Cęterum alter socius qui posuit industriam tantùm, nil pretij potest exigere pro sua industria impensa: quia non locauerat illam, neque negotiatus est vt minister: si enim locaret industriā suam haberet titulum ad exigendum stipendium: siue contingeret lucrum siue damnũ : sed tunc non æstimaretur tanti industria illius, vt v. g. si æstimabatur vt centum in contractu societatis: æstimaretur vt decem, vel vt quindecim in contractu locationis. Et si quis dicat, quòd ille non debet esse peioris conditionis quàm minister: sed minister reportaret lucrum, etiam si fuisset in pecunia iactura: ergo socius debet etiam reportare lucrum. Respondetur, quòd eodem argumento probaretur, quòd si facta fuerit iactura totius pecuniæ, deberet reportare lucrum qui posuit industriam. Dicẽdum ergo est, quòd socius conditionis melioris, est quàm minister in contractu societatis: quoniam spes lucri maioris pretiosior, est quàm certitudo lucri ministri. Confirmant hanc doctrinam leges citatæ, in quibus assertum est, quòd potest vnus socius lucri quidem duas partes, damni vero non nisi tertiam recipere: quia præsupponunt quòd ille socius parum pecuniæ, scilicet, tertiam partem contulit, industriæ vero plurimum: ita vt pecunia quam posuit simul cum sua industria æstimaretur in duplum ad lucrandum in negotiatione, quam pecunia alterius socij qui non posuit industriam. Cæterum in tertio modo æstimandi industriam, manifestum est quomodo debeat fieri distributio lucri vel damni. Etenim si fuerit lucrum, reportabit minister ille & socius partem lucri secundùm proportionem valoris stipendij sui: si autem fuerit iactura pecuniæ patietur etiam ille damnũ secundùm proportionem sui stipendij: industria vero eius nihil amplius lucri aut damni reportabit: quàm per contractum locationis taxata fuerat. Et ex hoc amplius apparet quòd dicebamus paulò ante. Etenim socius ille qui non locauit industriam & operam suam, pluris æstimaret spem maioris lucri quam stipendium certum & iustum sui laboris: & ex hac parte iustificatur quòd admittatur ad medietatem lucri, & fortassis ad aliquid amplius. Si autem non fuerit lucrum ipse vult ex vi contractus eius amittere indu striam & proprium laborẽ . Denique circa omnia huiusmodi commercia & societates hoc vniuersale principium debet obseruari, vt vnicuique sociorum sit æqualis sua fortuna proportionabiliter cum fortuna alterius socij, tam ad lucrum quàm ad damnum. At vero quando res dubia fuerit, an sit ista æqualitas in aliquo contractu, vel non: tunc poterunt socij cedere iuri suo, & reputare æqualem esset contractum: quemadmodum diximus in materia de emptione & venditione, quòd si aliquis nesciens pretium rei, conueniat cum emptore ignorante etiam pretium rei, illud erit iustum pretium in quo ipsi conuenerint, etiam si aliàs non esset iustum. Et ratio est; quia in tali contractu propter communem ignorantiam vterque se exponit pari fortunæ. Hactenus de societatis contractibus.