SERENISSIMO PRINCIPI PHILIPPO III. MAGNI PHILIPPI HISPANIARVM CATHOLICI REGIS AC MONARCHAE FILIO. De Iure & Iustitia Decisiones. FRATER DOMINICVS BANES Ordinis Praedicatorum Theologus, Salmanticae Primam Cathedram regens dicabat. CVM PRIVILEGIO. SALMANTICAE, Apud Ioannem & Andream Renaut fratres. M. D. XCIIII. EL REY. POR quanto por parte de vos el Maestro Fray Domingo Banes dela orden de Sancto Domingo, Cathedratico de prima de Theologia en la Vniuersidad de Salamanca, nos ha sido hecha relacion que vos auiades compuesto dos libros, el vno intitulado Decisiones de Iustitia & Iure sobre la Secunda Secundae de Sancto Thomas, desde la question cincuenta y siete en adelante, y el otro intitulado Relectio de merito & augmento Charitatis. Los quales eran de mucha erudicion, y si se imprimiessen serian de mucha vtilidad y prouecho para todos los que estudiauan y professauan la Sagrada Theologia, y los sacros Canones, como de los dichos libros constaria de que haziades presentacion, juntamente con la licencia y mandato que del Perlado y General de la dicha orden teniades para imprimirlo conforme a lo decretado en el Sancto Concilio de Trento, supplicandonos os mandassemos dar licencia y facultad para los imprimir y priuilegio por doze anos, o como la nuestra merced fuesse. Lo qual visto por los del nuestro Consejo, por quanto en los dichos libros se hizo la diligencia que la pragmatica por nos fecha dispone, fue acordado que deuiamos mandar dar esta nuestra cedula para vos en la dicha razon, e nos tuuimos lo por bien. Y por la presente por os hazer bien y merced, vos damos licencia y facultad, para que por tiempo de doze anos primeros siguientes, que corran y se cuenten desde el dia de la data desta nuestra cedula en adelante, vos o la persona que vuestro poder ouiere, podays hazer imprimir y vender los dichos dos libros que de suso se hazen mencion, y damos licencia y facultad a qualquier impressor destos nuestros Reynos que vos nombraredes, para que durante el dicho tiempo los puedan imprimir, con que despues de impressos antes que se vendan los traygays ante los del nuestro Consejo juntamente con el original que en el se vio, que van rubricados y firmados al fin del de Miguel de Ondarca Çauala nuestro Escriuano de Camara de los que en el nuestro Consejo residen, para que se vea si la dicha impression esta conforme al original, o traygays fe en publica forma, en como por el Corrector nombrado por nuestro mandado se vieron y corrigieron, y se imprimieron conforme a el, y quedan ansi mismo impressas las erratas por ellos apuntadas para cada vn libro de los que ansi fueren impressos, y se os tasse el precio que vuieredes de auer por cada volumen, y mandamos que durante el tiempo de los dichos doze anos, persona alguna sin vuestra licencia no lo pueda imprimir ni vender, so pena que el que lo contrario hiziere pierda todos y qualesquier libros y moldes que del tuuiere, e incurra en pena de cincuenta mil marauedis por cada vez que lo contrario hizieren. La qual dicha pena sea la tercia parte para el denunciador, y la otra tercia parte para el juez que lo sentenciare , y la otra tercia parte para la nuestra Camara. Y mandamos a los del nuestro Consejo Presidente y Oydores de las nuestras audiencias, Alcaldes, Alguaziles de la nuestra casa corte y Chancillerias, y otras justicias y juezes qualesquier, de todas las ciudades villas y lugares destos nuestros Reynos y senorios, ansi a los que agora son, como a los que seran de aqui adelante, que vos guarden y cumplan, y hagan guardar y cumplir esta nuestra cedula y merced que ansi vos hazemos, y contra su tenor y forma os no vayan ni passen, ni consientan yr ni passar por alguna manera, so pena de la nuestra merced, e de diez mil marauedis para la nuestra Camara. Dada en Madrid, a diez y ocho dias del mes de Enero, de mil y quinientos y nouenta anos. YO EL REY. Por mandado del Rey nuestro Senor Juan Vazquez. Censura huius operis. DECISIONES de Iustitia & Iure, a Magistro Fratre Dominico Banes, Sacrae Theologiae Salmanticae professore Primario, conscriptas , & elucubratas, haud oscitanter perlegi. In quibus mirum est, quanta cum ingenij dexteritate, reconditaque eruditione, Autor sese, cum Diui Thomae expositorem, & propugnatorem; tum caeterorum Theologorum, atque vtriusque Iuris interpretum, sequestrem ac iudicem, confessarijs denique omnibus ducem ac praeceptorem praebuerit: cum a primis Iustitiae & Iuris exordijs, vsque ad extremam, contractuum omnium, atque obligationum quae ad alterum sunt, metam; nihil inexcusum, nihil non elucidatum sit praeter gressus. Idcirco grauissimo Salmanticensis Scholae senatui, qui meam de hoc opere sententiam, quatenus Regijs consiliarijs eam referret, rogauit, Respondeo, dignissimum fore quod in omnium oculis versetur. Salmanticae 12. Kalendas Ianuarias 1589. Magister Doctor Franciscus Sanchez. YO Miguel de Ondarca cauala escriuano de camara del Rey nuestro senor, residente en corte, de los que en el su Consejo residen doy fe, que auiendo se visto por los senores del Consejo de su Magestad, vn libro intitulado Decisiones de Iustitia & Iure sobre la Secunda Secundae de Sancto Thomas, compuesto por el Maestro fray Domingo Banes cathedratico de Prima de Theologia de la Vniuersidad de Salamanca, impresso con licencia y priuilegio de su Magestad, de pedimiento del dicho Maestro fray Domingo Banes, tassaron el precio en que se ha de vender a tres marauedis y medio cada pliego del dicho libro, y a este precio y no mas mandaron se venda, y antes que se venda ninguno de los dichos libros, se ponga este testimonio de tassa al principio de cada vno dellos: y para que dello conste, de pedimiento del dicho Maestro fray Domingo Banes, y mandado de los dichos senores di la presente, que es fecha en Madrid a nueue de Agosto de mil y quinientos y nouenta y quatro anos. Y en fe dello lo firme de mi nombre. Miguel de Ondar c a c auala. SERENISSIMO PRINCIPI PHILIPPO III. Catholici Regis Philippi Magni Hispaniarum Monarchae filio, Frater Dominicus Banes ordinis Praedicatorum aeternam ac temporalem salutem plurimam in Christo Domino precatur. I NITIO libri Sapientiae Spiritus sanctus Reges ac Principes imprimis alloquitur & admonet dicens, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram, senti { Sap. c. 1. } te de Domino in bonitate. Tanto quanto superiores sunt Principes, quibus Regis Regum ac Domini dominantium vicaria fides commissa est: tanto maiores sunt illorum partes, se totos deuouendi illi, qui eos in altissimo dignitatis gradu omnium oculis suspiciendos constituit ac locauit. Ex qua certe diuina seruitute & caelestis sapientiae & generositatis vberrimi in eos fructus redundabunt. Hinc suae Reipublicae habenas tractare, gubernacula tenere, iustas ferre leges, subditos in omni officio continere valebunt. Jta fiet, vt in media communitatis tranquillitate ipse populus Deum religiosius & integrius colat, ac in diuinis frequentius versetur, aeternamque beatitudinem, autore Christo feliciter, assequatur. Quod quidem verum esse, esse autem longe verissimum, sapiens Salomon intelligens, Deum supplex his verbis olim deprecabatur. Da mihi sedium { Sap. c. 9. } tuarum assistricem sapientiam, & nolime reprobare a pueris tuis: quoniam seruus tuus sum ego & filius ancillae tuae, homo infirmus & exigui temporis, & minor ad intellectum iudicij & legum. Tu elegisti me Regem populo tuo & iudicem filiorum tuorum & filiarum. Mitte illam de caelis sanctis tuis & a sede magnitudinis tuae, vt mecum sit & mecum laboret: vt sciam quid acceptum sit apud te: & erunt accepta opera mea, & disponam populum tuum iuste, & ero dignus sedium patris mei. Quae pijssima oratio non solum in omnium Principum ore perpetua sed in men te & spiritu assidue proferri & cogitari debuisset. Et quamquam cunctae Regae potestates ex diuino illo nutu se pendere, illiusque voluntate & arbirio contineri , fateri debeant: Tu tamen, Princeps maxime, in adolescentiae primis radicibus constitute, & multorum Regnorum Regalisque posteritatis sola spes, maiore animi contentione diuinam opem semper implorare atque ex illius auxilio tui vnius pendere vitam, & illius praesidio tuas contineri actiones, debes agnoscere. Hac via maiores tui, praesertim vero felicissimus & Catholicus Rex pater tuus Hispaniarum Regna, quae olim bellorum frequentia perturbabantur , iam tranquilliora & pacatiora, & in Christiana religione magis adaucta illustrataque reddiderunt : quod nunquam effecissent, nisi Spiritui sancto crederent, per Salomonem dicenti, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram: sentite de Domino in bonitate. Jn quo diuino oraculo de duobus iudices admonentur: quorum alterum alterius causam & radicem esse intelligere oportet. Et enim quando potentes principes ita Deo famulantur, vt nihil sibi dulcius cariusque ducant , quam diuinis parere mandatis, iugumque Domini suaue esse exercitationis diuinae obedientiae assiduitate experiantur: fiet sane, vt aliorum mores grata legum & iustitiae rectitudine facile componant. Seruire namque Deo, Regnare est. Tu ergo, serenissime Princeps, Catholicum Regem potentissimum parentem tuum imitaturus diuinam sapientiam inuoca, qua possis instar Salomonis populum Dei iuste disponere, vt dignus sedium patris tui ab omnibus censearis. Hoc vniuersa Christi Ecclesia gemitibus inenarrabilibus a caelesti Patre misericordiarum & Deo totius consolationis quotidie orat & obsecrat. Gratias autem Deo ingentes agimus, quia nihil hactenus in te persepctum est, quo minus, quam de te concipimus spem, certam fore credamus. Accedit etiam spei nostrae confirmandae summa cura Catholici Regis (quae eius Regia prudentia est) qui te ab ipsis incunabulis in hanc vsque diem optimis viris omni virtute & sapientia praeditis erudiendum educandumque tradidit. Verum iam, vt vnde egressa est in eodem nostra finiatur oratio, attende obsecro, Princeps noster, diuinum illud propositum oraculum, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram. Theologicas quidem virtutes fidem spem & charitatem praecipuas esse ac reliquis dominari, nemo ambigit. Porro illarum actiones, omnibus qui sempiternam felicitatem diuina gratia freti obtinere contendunt, communes sunt. In quibus virtutibus quanto quisque excelluerit, tanto perfectius diuini aeternique Regni consors efficietur: neque enim Deus personarum acceptor est. Quinimmo , magnus ipse cum sit & immen sus, humilia respicit in caelo & in terra: ac saepe suscitat de terra inopem & de stercore erigit pauperem: vt collocet eum cum principibus, cum Principibus populi sui. Haec sit tua vera Regnandi spes, quae te vere magnum & vere beatum efficiet. Fige mentis oculos in illud Apostolicum assertum , { 1. Cor. 7. } Praeterit enim figura huius mundi. In illud etiam Christi Domini saluti ferum documentum: Quid proficit homo, si lucretur vniuersum mun { Lucae. 9. } dum, seipsum autem perdat, & detrimentum sui faciat. Deinceps vero, quod tuum proprium, & omnium Regum ministerium est, iustitiam Regnaturus dilige & amplectere: vt vulgi variam multitudinem in ordinem & conformitatem redigere queas. Haec namque virtus moralium virtutum domina ac Regina cum prudentia singulariter inhabitat. Ab hac in omne hominum genus leges & iura manarunt. Haec quae benefactis honores { Iustitia legalis. Distributiua. Commutatiua. } & praemia, malefactis ignominias atque supplicia proponens, studia bonorum excitat: malorum improbitatem coercet. Haec ius suum vnicuique tribuens vniuersitatem hominum in pace ac tranquillitate continet. Hanc denique singulariter in Regibus ac Principibus simul cum Regnatiua pru { AEquitas. } dentia coniunctam, morales Philosophi, Latini quidem, aequitatem , Grae ci autem, epicheiam merito appellauerunt. Quantum vero Ecclesiae Dei { Επικεια. } intersit, vt seculares Principes iustitiam & aequitatem colant, abunde satis nos docet Apostolus, dum ad Timotheum scribens inquit, "Obsecro igitur" { 1. Tim. 4. } "primum omnium fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus, pro Regibus & omnibus qui in sublimitate constituti sunt: vt quietam & tranquillam vitam agamus in omni pietate & castitate." Nimirum pietatis verbo, totius religionis Christianae cultum , castitatis vero, totius humani appetitus effraenatae libidinis resecationem intelligi voluit. Ecce quales quantique aestimandi sunt iustitiae desideratissimi fructus. Horret profecto animus cogitare, quot quantaque mala, si iustitia sublata de medio fuerit, in omni Republica grassarentur. Equidem si quot scelera, facinora, impietates, publicarum rerum euersiones, pestilentissimas haereses, ecclesiarum ruinas, Sathanica scandala , & vt verbis Ecclesiastici vtar, quot Regna de gente in gentem translata fuerint { Eccli. 10. } propter iniustitias & iniurias & diuersos dolos, enarrare tentarem , nuncupatoriae epistolae fines transgrederer. Hoc solum dixerim, nulla alia re inferorum simulachrum magis ad viuum effingi posse, quam si quis iustitiam de Reipublicae medio abstulerit. Jtaque Christianissime Princeps, si ad Regiae maiestatis nomem & rem aspiras, induere loricam iustitiae & galeam spei tuo capiti impone, diuinum auxilium semper implorans: vt virtute valeas dirumpere iniquitates. Sic enim ipse Deus Optimus Maximus cui immensa & aeterna maiestas propria est, non antea illo magno & ineffabili maiestatis nomine Iehouah in arcanis literis vocari & honora { ‎‏יהים‏‎ } ri voluit, quam per Mosem diuinae voluntatis, Spiritu sancto inspirante fidum interpretem, in rerum creatarum ordine ac debita dispositione sapientissimus iudex, ius suum & locum vnicuique creato tribuens, ostenderetur. Jnterim autem saepe repetita voce Elohim, hoc est iudex, appellari { ‎‏אליהים‏‎ } contentus est. Tunc vero Moses ineffabile & immensae maiestatis nomem { Genes. 1. } Iehouah, in honorem iudicis protulit, quando iam rerum creatarum perfectum ordinem & ornatum in epilogum reduxerat. Sic enim scripsit ille. Istae sunt generationes caeli & terrae, quando creatae sunt in die, quo { Genes. 2. } fecit Dominus Deus caelum & terram. Id quod in lingua sancta ita protulit, Iehouah Elohim, tribuens Deo maiestatis nomem , officio iudicis peracto. "Et nunc Reges intelligite, erudimini qui iudicatis terram." Nam { Psal. 2. } qui se sapientissimos iudices & integerrimos, ac solicitos in Regni gubernatione non praestant: indigni prorsus maiestatis nomine, tamet si illud vsurpauerint, existimandi sunt. SED iam clementissime Princeps, si causam rationemque cognoueris: quare tibi has meas de Iure & Iustitia decisiones dicare fidenter ausus fuerim, audaciae veniam facile dabis. Cum enim olim Regiae maiestati Catholici Regis de Theologicis virtutibus tractatum dicauerim, in quibus ille colendis, praesertim in catholicae fidei defensione plurimum desudauerat, plurimos labores susceperat: idque munusculum meum sibi placuisse, quae sua Regia benignitas est, insinuauerit, ac plane ostenderit, non mirum si Regio fauore recreatus animosiorque factus, filio Regis a Patre non degeneranti doctrinam iustitiae, quae initium est dominandi, offeram. Accedit etiam me saepenumero a Regij Senatus ministris, alijsque iudicibus saepe fuisse solicitatum ac postulatum, vt circa S. Thomae doctrinam, quae de illorum debito ministerio agit, breues sed compendiosos commentarios ederem: vt quidquidex Theologica sapientia tum ad illorum spiritualem salutem, tum etiam ad debitum & fidele Regium ministerium praestandum , attineret, in vno libello quasi in promptuario habere possent. Quamobrem huic operi meo, Decisiones de Iure & Iustitia tibi dicatas, titulum inscripsi. An vero optatis illorum responderim ipsi iudicabunt. Tu vero, Serenissime Princeps, pro tua clementia, hos nostros labores tuo nomini dicatos in publicum exire non dedignaberis. Vale plurimum in Christo Domino . Datis Salmanticae. 18. die mensis Iunij. Anno 1594. FRATER DOMINICVS Banes Lectori Salutem. POST Commentarios in Secundam Secundae Diui Thomae de Theologicis virtutibus a me iam olim in communem vtilitatem editos, non parum ad alios consequentes de Cardinalibus virtutibus conscribendos & in publicum proferendos excitabar. Audiebam enim a plurimis, & partim ipse experiebar, quantum Sacrae Theologiae discipuli vbique ex illorum frequenti lectione proficerent. Verum quotidianis lectionibus & varijs non parui ponderis ac momenti vrgentibus negotijs implicatus, id quod tantopere optaram, hactenus perficere non potui. Iam vero opportunitatem nactus decisiones de Iure & Iustitia ante annos quatuor a me compositas, & Regia facultate, vt moris est, legitime ex commissione Salmanticensis Academiae per sapientissium ac integerrimum virum Franciscum Sanctium Sacrae Theologiae Salmanticensem Complutensemque Magistrum, necnon in Cathedrali Salmantina ecclesia Magistralis prae bendae dignissimum Canonicum examinatas & approbatas, libenti ac fidenti animo palam Theologorum scholae proferendas decreui. Scio non defuisse interim Theologos non infimi nominis, qui diligentia freti sua vel aliena cogitata de argumento eodem fidenter euulgauerint. Sed ea res tantum abest, vt me ab instituto auocauerit, vel spem minuerit, quo minus crederem, praesentes meos labores non minorem fructum, quam praeteritos allaturos, nec minorem apud Theologorum scholam gratiam assequuturos; vt potius ob eam causam tanto hilarior & animosior factus sim: quanto in illorum scriptis instructior docendi methodus & stylus compendiosior cum maiori perspicuitate a lectoribus desiderabatur. Etenim cum, vt habet Philosophus, sapientis sit ordinare: non ex multitudine eorum quae dicuntur, sed ex distincta ipsarum assertionum ad propria & prima principia reductione, doctorum scripta aestimanda & amplectenda sunt. An vero in nostris scriptis eam legem, quam alijs prae scripsimus, seruauerimus; alij incorruptius iudicabunt. Vnum scio, pie Lector, me plus laboris in meo conciso docendi stylo impendisse, quam si aliena scripta confusius in vnum congererem & coaceruarem. Quamobrem futurum spero, eos qui has nostras Decisiones de Iure & Iustitia sincere & attente perlegerint, inuenturos, me, dum breuis esse laboro, non parcum in rebus enodandis, neque in verbis concinnandis obscurum fuisse. Denique obserua, in hoc secundo volumine Commentariorum in Secundam Secundae duntaxat me illa pertractare voluisse, quae de Iu stitia & Iniustitia strictim & proprie dictis dubitari poterant. Reliqua vero, quae ad Religionis virtutem & alias Iustitiae, quas vocant potentiales & imperfectas, partes attinent: cum Commentarijs de fortitudine & temperantia & hominum statibus copiosius in tertio volumine iuuante Domino, & vita comite, quamtocius prodibunt. Interim plurimum vale in Christo Seruatore. Ex nostro Praedicatorum Sancti Stephani Salmanticensis Conuentu, in die solenni corporis Christi. Anno Domini. 1594. Obserua inter columnas cuiusque paginae quatuor literas medias, A. B. C. D. indicare vtriusque columnae portiunculam in Jndice designatam, vbi indicatum inuenias, & Errata corrigas. ERRATA SIC CORRIGITO. Pagina. Columna . Litera. Erratum. Emenda. 13 2 D magis quam. magisque. 17 2 D homo est animal rationale. homo qui est animal rationale. 50 1 D commune. diuinum. 51 1 C impresio. imperfectio. 66 2 C non est speciale vitium. dele, non. 84 2 A secundam conditionem. primam conditionem. 85 1 C secunda conditio. prima conditio. 102 1 C Respondet. dele. 115 1 D ecce vbi Cicero statuit idem esse dominium quod nos dicimus mancipium & nexus. idem esse mancipium & nexum, quod nos dicimus dominium. 115 2 A apud Lucam. Lucanum. 117 1 B eon non 155 2 D reddere filio. fisco. 195 2 C anullari. ancillari. 205 2 D reparanda est restitutio. restitutione. 209 2 D quanuis sit dignior. quod non sit dignior. 241 1 D an litis perditione. in litis perditione. 257 2 C ac posset. an posset. 294 1 D elector sumat: id facere. elector sum, & id facere. 311 2 D primogenitum. primogenitura. 365 2 B debitam. dubitatam. 373 1 A ex hoc. & hoc. 404 2 C consilium. concilium. 409 1 C conclusio est affirmatiua. negatiua. 411 2 D & Ioanne 22. & a Ioanne XXII. 416 1 C ipsi iudices non peccant. non minus peccant. 425 2 D in quaest. art. vltimo. in quaest. 4. art. vltimo. 430 2 B cui si alia via prouideri potest. prouideri non potest. 442 2 B non cedere iuri. non tenetur cedere iuri. 501 1 C Logica vel Physica, vel Metaphysica. dele, vel Physica. 522 2 C conclusio est affirmatiua. est negatiua. 526 2 B ad contumeliam autem si fiat intendendo. ad contumeliam: si autem inten dendo, &c. 536 2 C carius vendere. emere. 537 1 B pretium rei iustae. iustum. 539 2 B si fuerit excessus. nisi fuerit excessus. 543 2 D non est inualidus. est inualidus. 548 1 D si vitium rei sit occultum inferat damnum. & inferat damnum. 561 2 D etiam si sit multo minus. etiam si sit multo maius. 563 2 B ex facilitate. ex difficultate. 565 2 D non est proprie. non est proprius. 593 2 C explicatur conclusio prima. primo. 597 2 C si nunc pecunias mutuet absolutio. sic nunc pecunias mutuanti absolute. 606 1 B vi sint. vt sint. # 57 [De iure] COMMENTARII FRATRIS DOMINICI BANES SVPER SECVNDAM SECVNDAE SANCTI THOMAE. Quaestio Quinquagesimaseptima, De Jvre. PROLOGVS AVTORIS. COnsideratio de Iure & Iustitia omnibus, qui grauiora tractant studia, communis est. Philosophi quidem morales eam sibi propriam arbitrantur. Inter quos Princeps Aristoteles libro. 5. Ethicorum exactissime illam prosequitur. Ibidemque eiusdem interpretes, similiter vtriusque Iurisconsulti titulos de Iustitia & Iure designarunt, vt patet. ff. de Iustitia & Iure. Item Gratianus quatuor primas Decreti distinctiones de Iure & Iuris differentia disposuit: atque in eisdem locis omnis vtriusque Iurisperitorum multitudo de Iure & Iustitia sermonem facit. At vero sacra nostra Theologia, quae omnibus scientijs praedominatur, & de omnibus, quantum ad finem aeternae vitae attinet, iudex est: hanc etiam tractationem de Iustitia & Iure, vt hominum saluti consulat, sibi legitime ascribit. Nam, vt ait Apostolus ad Titum. 2. "Apparuit gratia Dei Saluatoris nostri omnibus hominibus erudiens nos vt abnegantes impietatem & saecularia desideria sobrie & iuste & pie viuamus in hoc saeculo." Sobrie quidem, erga nos ipsos. Iuste ad proximos. Pie erga Deum . Theologi itaque munus est de iustitia & iure, quatenus ad spiritualem vitam attinet, dubitationes dissoluere. Quapropter inter Theologos D. Isidorus lib. 5. Etimologiarum per multa capita singularem tractatum edidit: ex quo Gratianus vbi supra , fere omnia desumpsit. Magister autem Sententiarum pauca quidem, nec satis opportune de Iustitia & Iure collegit. Nam in 3. Sententiarum dist. 37. agens de praeceptis secundae tabulae, quaedam circa quintum & septimum mandatum de pertinentibus ad iustitiam profert, & iterum in 4. Sententiarum dist. 15. dum de tertia parte poenitentiae ageret, scilicet, de satisfactione, quaedam miscet quae ad iustitiam attinent, scilicet, de restitutione. Vnus autem Divus Thomas inter omnes scholasticos, quicquid ad Iustitiam attinens a Theologo cognoscendum erat, suis numeris absolutum dedit, ab ista Quaest. 57. vsque ad 122. disserens etiam de partibus potentialibus virtutis iustitiae. Sed nos in hoc opere duntaxat quae ad partes subiectiuas pertinent, quae proprie sub iustitia continentur disseremus, vsque ad Quaest. 78. DVbitatur ante omnia in hoc prooe mio cuiusnam facultatis sit magis proprium de iure & iustitia disserere? Num Philosophia moralis; An sacra Theologia; An vero vtriusque iuris peritia primas tenere debeat in hoc munere praestando? Ad hoc respondetur, & sit prima conclusio. Ad moralem Philosophiam proprie & directe spectat de iure & iustitia quaestiones definire quatenus homo ordinatur ad conuictum politicum & finem naturalem. Ratio est, quoniam ad philosophiam moralem spectat de humanis actibus iudicare, in quibus reperitur ratio virtutis & vitij, at vero iustitia post prudentiam primum locum inter virtutes obtinet, ergo. Secunda conclusio. Sub eadem fere ratione pertinet ad Iuris ciuilis peritos, quos vulgo Legistas vocamus, definire de questionibus Iustitiae & iuris iuxta normam humanarum legum . Haec conclusio magis indiget explicatione quam probatione. Dixi enim sub eadem fere ratione; hoc est respectu eiusdem finis moralis philosophi. Caeterum peritia illorum qui Iuri ciuili operam dant, non erit scientifica, nisi rationes humanarum legum ex philosophia deduxerint, & tunc exercent illi officium moralium philosophorum: & reuera sunt philosophi morales ex parte, scilicet, ex materia Iustitiae, & adhuc imperfecti nisi fuerint dialectici. Tertia conclusio. Ad sacram Theologiam maxime pertinet de Iustitia & Iure perscrutari vsque ad minima respectu boni spiritualis & finis supernaturalis. Pro cuius intelligentia. Nota quod sicut gratia dicitur perficere naturam non solum in se ipsa, sed etiam eleuans illam ad aliquid altius & diuinius: Ita sacra Theologia quando conuenit cum aliqua scientia in obiecto materiali, non solum perficit illam scientiam intra suos limites & in se ipsa, sed etiam eleuat obiectum illius, ad suam rationem formalem eminentiorem. Verbi gratia, metaphysicus considerat de Deo, de illius vnitate, immutabilitate, aeternitate, & omnipotentia. Sed haec omnia attributa Theologus profundius attingit: & distinctius cognoscit, vt videre est apud Diuum Dionysium in tractatibus de diuinis nominibus, de mystica Theologia, & de caelesti hierarchia. Vbi eadem quae alias metaphysici contemplantur , multo diuinius ipse distinguit. Ad hunc itaque modum sacra Theologia cum sit practica saltem eminenter, considerat omnia quae philosophus moralis multo altius & diuinius quam ille. Confirmatur ex illo Sapientiae. 8. Vbi dicitur de diuina sapientia. "Sobrietatem enim & prudentiam, & iustitiam & virtutem docet." Vbi fit mentio quatuor virtutum Cardina lium. Nam per sobrietatem intelligitur omnis temperantia : per virtutem autem, fortitudo. Vbi obiter obserua quare primo loco posuit sobrietatem, cum tamen prudentia sit prima omnium virtutum. Ratio huius est, quoniam in natura corrupta ad acquirendam prudentiam, necessarium est exercitium temperantiae, quam vocat sobrietatem: nihil enim magis impedit iudicium prudentiale quam vitia carnalia quae causa sunt hebetudinis & caecitatis mentis. Sit quarta conclusio , ad Iuris Canonici peritos pertinet canones ecclesiasticos discere: praesertim illos qui accommodantur ad causas fori exterioris decidendas. Si quid vero aliud considerant mutuatum accipiunt partim a Theologis partim a Iure ciuili. Probatur & explicatur ista conclusio, quoniam in toto corpore Iuris canonici continetur triplex differentia canonum: quidam enim desumpti sunt ex sacris literis, aliquando ex definitionibus Conciliorum circa fidem vel circa sacramenta. Haec omnia constat, quod legitime pertinent ad Theologiam sacram. Sunt alij Canones propositi vt regulae ad decidendas lites ecclesiasticas. Et isti vt in plurimum habent suam rationem & fundamentum in Iure ciuili. Itaque si a Iure canonico auferantur, quae pertinent ad Theologiam & ad ius ciuile fere nihil remanebit nisi quaedam caeremonialia. Et confirmatur tota doctrina praecedens, quoniam supra scientias quas naturali ratione cognouit Aristoteles non est introducta alia scientia in mundo nisi illa quae deducta est ex fide reuelata. Haec autem est sacra Theologia, ergo necesse est, quod Iuris canonici peritiam reducamus vel ad sacram Theologiam vel ad moralem philosophiam, sicut & Iuris ciuilis reduximus peritiam. Nihilominus ex praedictis deducamus vnum corollarium, videlicet, quod prudens Theologus, quoties occurrerit aliquis casus conscientiae decidendus, de quo decernunt leges siue ecclesiasticae, siue ciuiles, debet consulere Iurisperitos, nisi alias ipse cognouerit illas leges sufficienter. Ratio huius est, quoniam Theologo satis est nosse legem naturalem & diuinam & quanuis non erat alienum ab illo scire omnes leges ecclesiasticas: tamen quia Theologus diuinis intendens rebus, quae plurimae sunt & multam habent subtilitatem, non valebat tantam sarcinam legum memoria tenere: idcirco accepit diuina prouidentia sui laboris auxiliatores dominos Canonistas quemadmodum in lege Veteri, vt habetur Numerorum capit. 34. erant quidam Leuitae inferioris classis: quorum officium solum modo erat portare vasa & ornamenta inuoluta tabernaculi: quae sacerdotes superioris ordinis tangebant & disponebant intra tabernaculum: ita se habent Canonistae & Theologi, quod Theologi intrant tabernaculum & facultatem habent disserendi de quidditate & effectibus sacramentorum & aliorum instrumentorum fidei & religionis. At vero Iuris canonici periti solum debent curare fideliter memoria tenere quae in sacris Canonibus continentur cum literali intelligentia ad obsequium Theologorum. Interdum etiam opus habent ex Iure ciuili rationes acquirere ad decidendas causas ecclesiasticas, vt melius munus suum possint perficere. Atque in hoc iuris Canonici periti nostri temporis excellentiam habent. Diuisio huius tractatus de Justitia & iure. VNIVERSAM considerationem de Iustitia & iure in quatuor partes diuidit quidem Diuus Thomas . In prima parte agitur de Iustitia. In secunda parte de partibus illius. In tertia parte, de dono Spiritus sancti correspondenti sibi: quod est pietas. In quarta parte, de praeceptis Iustitiae. Duae priores partes magnum negotium nobis in hoc opere facessunt: praesertim ab ista quae stione 57. vsque ad 78. Aliae vero posteriores breuissime expediuntur a Diuo Thoma in quaestione 121. & 122. Iam vero illa pars de iustitia rursus diuiditur in quatuor partes. Primo quidem disputatur de Iure, quod est obiectum iustitiae. Secundo de ipsa Iustitia. Tertio de iniustitia. Quarto de iudicio. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum ius sit obiectum iustitiae. AD Primum sic proceditur.{ Infra. questio 60. art. 1. cor. } Videtur, quod ius non sit obiectum iustitiae. Dicit enim + { In digesto veteri lib. 1. tit. 1. in princip. } Celsus Iurisconsultus, quod ius est ars boni & aequi. Ars autem non est obiectum iustitiae, sed est per se virtus intellectualis. Ergo ius non est obiectum iustitiae. ¶ 2 Praeterea. Lex sicut + { Li. 5. Etymo. cap. 3, in princ. } Isidorus dicit in libr. Etymolo. iuris est species. Lex autem non est obiectum iustitiae, sed magis prudentiae. Vnde & + Philosophus legis positiuam partem prudentiae ponit. Ergo ius non est obiectum iustitiae. ¶ 3 Praeterea. Iustitia principa{ Li. 6. Etymo. cap. 6. tom. 5. Capit. 15. circa med. tom. 1. } liter subijcit hominem Deo. Dicit enim + August. in libr. de moribus ecclesiae , quod "iustitia est amor Deo tantum seruiens", & ob hoc bene imperans caeteris quae homini subiecta sunt. Sed ius non pertinet ad diuina, sed solum ad humana. Dicit enim + { Lib. 5. capit. 2. } Isidorus in libro Etymolog. quod "fas lex diuina est, ius autem lex humana". Ergo ius non est obiectum iustitiae. SED contra est quod + { Lib. 5. ca. 3. in prin. } Isidorus dicit in eodem, quod "ius dictum est, quia est iustum". Sed iustum est obiectum iustitiae. Dicit enim + { Lib, 5. ca. 1. in prinbi. tom. 5. } Philosophus in quinto Ethicorum, quod omnes talem habitum volunt dicere iustitiam, a quo operatiui iustorum sunt: ergo ius est obiectum iustitiae. RESPONDEO dicendum, quod iustitiae proprium est inter alias virtutes, vt ordinet hominem in his, quae sunt ad alterum. Importat enim aequalitatem quandam, vt ipsum nomen demonstrat, dicuntur enim vulgariter ea, quae adae quantur, iustari. AEqualitas autem ad alterum est. Aliae autem virtutes perficiunt hominem solum in his, quae ei conueniunt secundum seipsum. Sic ergo illud, quod est rectum in operibus aliarum virtutum, ad quod tendit intentio virtutis quasi in proprium obiectum, non accipitur nisi per comparationem ad agentem . Rectum vero quod est in opere iustitiae, etiam praeter comparationem ad agentem, constituitur per comparationem ad aliud. Illud enim in opere nostro dicitur esse iustum quod respondet secundum aliquam aequalitatem alteri, puta recompensatio mercedis debitae pro seruitio impenso. Sic ergo iustum dicitur aliquid, quasi habens rectitudinem iustitiae ad quod terminatur actio iustitiae, etiam non considerato qualiter ab agente fiat. Sed in alijs virtutibus non determinatur aliquid rectum nisi secundum quod aliqualiter fit ab agente. Et propter hoc specialiter iustitiae prae alijs virtutibus determinatur secundum se obiectum , quod vocatur iustum . Et hoc quidem est ius. Vnde manifestum est quod ius est obiectum iustitiae. AD Primum ergo dicendum, quod consuetum est, quod nomina a sui prima impositione detor queantur ad alia significanda. Sicut nomen medicinae impositum est primo ad significandum remedium quod praestatur infirmo ad sanandum: deinde tractum est ad significandam artem, qua hoc fit: ita etiam hoc nomen, Ius, primo impositum est ad significandum ipsam rem iustam. Postmodum autem est deriuatum ad artem, qua cognoscitur quid sit iustum. Et vlterius ad significandum locum, in quo ius redditur: sicut dicitur aliquis comparere in iure. Et vlterius dicitur etiam quod ius redditur ab eo, ad cuius officium pertinet iustitiam facere: licet etiam id quod decernit, sit iniquum. AD Secundum dicendum, quod sicut eorum quae per artem exterius fiunt, quaedam ratio in mente artificis praeexistit, quae dicitur regula artis: ita etiam illius operis iusti, quod ratio determinat, quaedam ratio praeexistit in mente , quasi quaedam prudentiae regula. Et hoc si in scriptum redigatur, vocatur lex. Est enim lex secundum + { Lib. 5. Etimol. ca. 3. parum a princip. } Isidorum constitutio scripta. Et ideo lex non est ipsum ius, proprie loquendo, sed aliqualis ratio iuris. AD Tertium dicendum, quod quia iustitia aequalitatem importat. Deo autem non possumus ae quiualens recompensare; inde est, quod iustum secundum perfectam rationem non possumus reddere Deo. Et propter hoc non dicitur proprie ius lex diuina, sed fas: quia videlicet sufficit Deo, vt impleamus quod possumus. Iustitia ta men ad hoc tendit, vt homo quantum potest, Deo recompenset, totaliter animam ei subijciens. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Conclusionem istam directe probat Diuus Thomas ex testimonijs Isidori & Aristot. Deinde in articulo explicat conclusionem & differentiam, quae est inter iustitiam & alias virtutes colligens triplicem differentiam inter obiectum iustitiae & obiecta aliarum virtutum. Differentia quidem iustitiae ab alijs est, quod illa est ad alterum: quae aequalitatem importat. Hinc colligitur prima differentia inter obiectum iustitiae, & obiecta aliarum virtutum: scilicet, quod rectum in operatione iustitiae, praeter comparationem ad agentem, constituitur per comparationem ad alterum. Secunda differentia est, quod iustum siue ius dicitur aliquid ad quod terminatur actio iustitiae, non considerato qualiter ab agente fiat. Tertia differentia est, quod iustitiae determinatur obiectum secundum se. Alijs vero virtutibus Cardinalibus non determinatur obiectum secundum se, & a parte rei. Et haec est differentia quae aliter solet dici, scilicet, quod medium iustitiae est medium rei, medium autem aliarum virtutum est medium rationis. COMMENTARIVS. NOtandum primo, pro huius articuli & sequentium intelligentia, quod hoc nomen ius multipliciter vsurpatur. Primo & principaliter, vt nominet illud quod fit per actionem iustitiae: & ad quod terminatur. Secundo accipitur pro lege quae est regula faciendi ipsum ius seu iustum. Tertio accipitur pro ipsa peritia legum. Quarto pro sententia iudicis, qui praecipit iustum fieri. Denique accipitur pro ipsomet loco publico vbi istae sententiae feruntur. Vt patet in cap. 1. de in ius vocando. lib. 2. titul. 2. Nobis tamen in praesenti de iure primo modo agendum est. Notandum est secundo, quod nomina iustitiae, iustificationis, & iusti, dupliciter accipiuntur in sacris literis: vno modo generaliter pro omni vir tute vel omni actione virtutis quae secundum regulam rationis & legis exercetur. Itaque iustus idem est, atque studiosus & omni virtute praeditus. In hac acceptione intelligitur illud Abacuc capit. 2. iustus ex fide viuit. & ad Romanos. 8. "Vt iustificatio legis impleretur in nobis." Illud Matthaei. 6. "Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus," & ponit exemplum in eleemosyna, & ieiunio quae proprie non sunt iustitiae specialiter dictae opera. Altera acceptio est specialior, quatenus iustitia nominat virtutem condistinctam inter quatuor virtutes cardinales. Et ita iustus dicitur ille qui huius virtutis actiones exercet. Iustificatio autem dicetur rectitudo illa quae inuenitur in huius virtutis officijs. Vt solutio debiti est iustificatio. Et in hac secunda acceptione nobis procedendum est in praesentibus disputationibus. Magister Soto de Iustitia & iure libro. 3. quaest. 1. merito reprehendit Buridanum qui negat ius accipi pro obiecto iustitiae, sed solum pro ipsa lege. DVbitatur primo circa praedictas differentias sint ne bene & vere assignatae. Arguitur primo pro parte negatiua. Etenim Diuus Thomas videtur sibi contrarius in prima & secunda differentia, inter obiectum iustitiae & obiecta aliarum virtutum. Probatur: nam prima differentia, ponit ordinem actionis iustitiae ad ipsum agentem, dum inquit praeter comparationem ad agentem , sed in secunda differentia videtur negare talem ordinem, dum inquit, non considerato qualiter fiat ab agente, ergo non sunt bene assignatae istae differentiae. Arguitur secundo, ex Arist. 2. Ethicorum cap. 4. asserente, quod contingit operari temperata non temperate, ergo non est differentia inter obiectum iustitiae & obiectum temperantiae quantum ad hoc, quod in operatione circa obiectum iustitiae contingat attingere obiectum absque debita dispositione agentis secundum formalem rationem virtutis iustitiae. Arguitur tertio, ex doctrina Diui Thomae videntur sequi duo inconuenientia. Alterum est, quod habitus iustitiae non sit intrinsece determinatus ad bene operandum circa suum obiectum: sed sit omnino indifferens, ita vt salua ratione obiecti formalis aliquando male quis operetur reddendo debitum propter malum finem vanae gloriae. Alterum est, quod habitus iustitiae in sua operatione non respiciat bonitatem agentis magis quam habitus artis quae solum respicit & intendit bonitatem artificiati. Est enim perfecta operatio artificis si artificiatum sit perfectum & conforme ideae, etiam si artifex sit alias vitiosus. Arguitur quarto. Videtur esse implicatio contradictionis, quod aliquid habeat rationem specificam & non genericam. Verbi gratia quod aliquid habeat rationem hominis & non animalis, ergo similiter impossibile est quod aliqua actio habeat rationem formalem iustitiae obiecti, & quod non habeat rationem virtutis quae est ratio generica. At vero si actio iustitiae respicit obiectum, non considerato qualiter fiat ab agente, verificabitur, quod illa actio habet rationem formalem specificam iustitiae & non genericam. Probatur minor, quoniam de ratione virtutis est, quod taliter fiat ab agente, & quando & vbi oportet & propter finem bonum. Arguitur quinto, Aut Diuus Thomas loquitur in illa secunda differentia materialiter de obiecto iustitiae, aut formaliter. Si loquitur materialiter, profecto non assignat differentiam inter obiectum iustitiae & obiectum temperantiae. Possumus enim designare obiectum etiam temperantiae materialiter, cui nihil desit de his quae pertinent praecise ad temperantiae materiam, desit tamen aliquid quod pertinet ad rationem virtutis in communi. Verbi gratia, si quis loco & tempore debito comedat quantum sibi conuenit. At vero ordinet istam actionem ad hypocrisim & vanam gloriam aut alium turpem finem. Tunc profecto inuenitur materiale obiectum temperantiae sine debita dispositione agentis: sicut cum quis soluit debitum sine debita dispositione agentis. Si autem Diuus Thomas loquitur de obiecto iustitiae vere specificante actionem, implicat contradictionem, quod agens operetur propter malum finem. Corrumperet enim rationem virtutis, & per consequens rationem iustitiae. Denique arguitur contra tertiam differentiam: quae libet virtus per se loquendo desumit suam speciem ab obiecto per se: vt quilibet habitus operatiuus, ergo nulla est specialis ratio & differentia in iustitia ipsa cur determinemus ei obiectum secundum se & non alijs virtutibus. Propter obscuritatem Diui Thomae doctrinae in hoc articulo quidam illam reijciunt: sicut Buridanus vbi supra, quaestione. 1. libro. 5. Ethicorum. Alij vero interpretes Diui Thomae putant esse intelligendam doctrinam huius articuli materialiter. Ita sane vt saluetur materiale obiectum iustitiae & materialis actio iustitiae absque vera ratione virtutis. Huius sententiae est Caietanus. Et fuit doctissimus Victoria & Soto vbi supra. Nobis tamen salua eorum autoritate non videtur, quod Diuus Thomas materialiter loquatur. PRO decisione ergo difficultatis sit prima conclusio. Impossibile est, quod specificatio iustitiae & virtutis inueniatur formaliter in aliqua actione, nisi illa actio vndequaque sit bona omnibus modis & ex omnibus circunstantijs. Haec conclusio efficaciter probatur quarto argumento facto pro parte negatiua. Secunda conclusio. Possibile est, quod detur obiectum & actio quae materialiter pertineant ad aliquam virtutem & obligationem illius, ita vt satisfaciat homo prae cepto illius virtutis per talem actionem. Verbi gratia, Ieiunat quis in quadragesima adimplet praeceptum de temperantia eo tempore, etiam si hoc faciat propter hypocrisim. Similiter dat eleemosynam pauperi virgini quam ex praecepto naturali tenebatur dare, sed intendit stuprum, ille materialiter impleuit praeceptum naturale misericordiae. Dicitur autem actio materialis alicuius virtutis, cui nihil deest de proprijs pertinentibus ad speciem illius virtutis, praeterquam quod apponitur mala circunstantia aliqua vel contra aliam virtutem, vel contra rationem genericam virtutis. Atque in hoc non differt iustitia a reliquis virtutibus, sed differentia est, quod rectitudo etiam materialis respectu iustitiae commensuratur secundum commen surationem quandam ad alterum. At vero in alijs virtutibus omnis commensuratio rectitudinis etiam materialis commensuratur secundum commensurationem ad operantem . Tertia conclusio. Quando Diuus Thomas inquit in secunda differentia, quod iustum dicitur aliquid quasi habens rectitudinem iustitiae ad quod terminatur actio iustitiae, non considerato qualiter ab agente fiat, loquutus est formaliter de actione verae virtutis iustitiae. Probatur quoniam intentio Diui Thomae est agere de vera iustitiae virtute & incipere a diffinitione illius, ergo in hac quae stione & articulo loquitur de iure & iusto prout est obiectum formale verae iustitiae ad quod formaliter terminatur actio iustitiae. Alias profecto non procederet Diuus Thomas scientifice, vt decet grauissimum authorem. Haec doctrina multo magis explicabitur in solutione argumentorum. Ad primum argumentum respondetur. Nullam esse contradictionem inter primam & secundam differentiam, cum enim dicit in secunda differentia, non considerato qualiter ab agente fiat, intelligenda sunt haec verba secundum abstractionem mentis. Nam vt est in communi proloquio abstrahentium non est mendacium. Est igitur Diui Thomae sensus, non quidem negare praerequiri commensurationem & comparationem ad agentem in ratione generica virtutis, imo hoc asserit in prima differentia cum inquit propter comparationem ad agentem : sed intendit asserere, quod ratio specifica differentiae iustitiae non est cum consideratione actuali ad ipsum agentem: sed praesupponendo istam considerationem in ratione virtutis generica tanquam in materia, etiam intelligitur cum comparatione ad alterum, non considerato tunc qualiter ab agente fiat talis actio. Exemplum huius potest esse in relatione de praedicamento ad aliquid. Relatio enim & est accidens sicut & reliqua prae dicamenta praeter primum, & ex hac parte conuenit ei esse in hoc vel in illo subiecto. At vero secundum propriam rationem relationis penes quam diuersificatur ab alijs accidentibus, non consideratur vt est in subiecto, neque id explicatur: sed vt est ad aliud. Idem exemplum potest poni in accidenti bus respectiuis comparando illa cum absolutis. Verbi gratia, scientia & albedo conueniunt in genere qualitatis, cum tamen scientia vltra hoc, quod est calificare subiectum sicut albedo specificatur per ordinem & commensurationem ad aliquid extrinsecum, quod est obiectum: ita prorsus se habent iustitia & temperantia, quod vtraque in ratione generica virtutis bonum facit habentem. At vero iustitia differt ab alijs virtutibus per hoc quod rectificat habentem illam in ordine ad alterum . Simili modo potest explicari doctrina Diui Thomae 1. 2. quaest. 62. Vbi ait, quod in quibusdam operationibus bonum vel malum attenditur secundum commensurationem ad alterum, in quibusdam vero operationibus attenditur solum secundum commensurationem ad operantem. Ac si diceret Diuus Thomas quod omnes operationes virtutis secundum rationem genericam habent rationem boni per ordinem ad habentem & operantem. At vero quaedam operationes utranque rationem boni & genericam & specificam habent per ordinem ad habentem & operantem. Aliae vero operationes specificam differentiam habent per comparationem & commensurationem ad alterum. Ad secundum argumentum respondetur, quod testimonium illud Aristoteles non militat contra nos sed militat, contra eos qui dicunt Diuus Thomas materialiter loqui de obiecto & actione iustitiae (non considerato qualiter fiat &c.) In quorum sententia possumus respondere, quod quanuis verum sit testimonium Aristotelis: adhuc est differentia, quod actio materialis iustitiae consideratur per quandam commensurationem ad alterum. Ad tertium argumentum negatur sequela. Imo nos ponimus habitum & actionem iustitiae virtutis cum omnimoda determinatione ad bonum, & quanuis respiciat commensurationem ad alterum: tamen praesupponit conuenientiam ad seipsum. Ad quartum argumentum respondetur, quod probat efficaciter nostram primam conclusionem. Ad quintum patet, ex doctrina tertiae conclusionis. Ad vltimum argumentum respondetur, quod est specialis ratio, quare acturi de iustitia designamus specialem quaestionem de obiecto illius, potiusquam cum agimus de alijs virtutibus. Et ratio differentiae est, quoniam obiectum iustitiae habet specialem commensurationem cum lege ipsa, & non solum consideratur in illo quid ratio operantis eligat, vt medium virtutis (hoc enim deterninatum est ex natura rei & propterea dicitur medium iustitiae medium rei.) At medium aliarum virtutum dicitur medium rationis. De qua re plura dicemus in quaest. sequenti. DVbitatur secundo. Circa conclusionem articuli, ex Arist. 5. Ethic. cap. 7. Vbi ait esse differentiam inter iustum & ius. Nam iustum dicitur esse anteaquam fiat, ius vero importat iniuriae emendationem: & similiter distinguit inter iniustum & iniuriam. Nam iniustum dicitur esse etiam antequam fiat: iniuria vero cum fit, ergo ius non est obiectum iustitiae. Probatur consequentia, quoniam iustitia non solum habitualis, sed etiam actualis est voluntas faciendi quod iustum est antequam fiat & exerceatur: ergo tunc debet habere obiectum. At vero secundum Aristoteles non est ius nisi cum fit, ergo non habet rationem obiecti iustitiae . Item Diuus Tho. artic. sequenti dicit, quod ius est opus ad aequatum alteri, ergo non est obiectum iustitiae, sed operatio iustitiae. Probatur consequentia, quia est actio illius, ergo, &c. Respondetur ad hanc dubitationem , quod vniuersi diffinientes iustitiam diffiniunt illam per comparationem ad ius tanquam ad obiectum, vt videbimus quaestione sequenti. Ad argumentum ex Aristotele respondetur, quod secundum translationem antiquam non est contra nos testimonium illud. Habet enim loco iuris, iustificationem, & ita bene constat differentia posita ab Aristotele . Respondetur secundo, quod si sequamur translationem Argiropili, dicendum erit, quod Aristoteles in illo loco accepit nomen iuris in lingua Graeca specialiori quodammodo vt directe contrariatur iniuriae, quae videtur importare actionem inferendi illam. Nos autem in praesenti disputatione vtimur nomine iuris, vt sit idem quod iustum. Ad testimonium Diui Thomae respondetur dupliciter. Primo, quod actio cuiuslibet habitus, aut virtutis potest dupliciter considerari : vno modo quantum ad executionem, vt est in exercitio, & sic erit effectus illius habitus, aut virtutis. Altero modo potest considerari prout est in intentione habentis habitum, & sic habet propriam rationem obiecti talis actio: praesertim cum illa actio est exterior, vt reddere depositum, restituere alienum. Atque isto modo bene dicit Diuus Thomas quod ius est opus iustitiae: quoniam ipsa operatio exterior tenet se ex parte rei debitae, quae redditur alteri. Imo aliquando ipsamet operatio exterior est res quae redditur alteri, sicut lectio mea est ius debitum vniuersitati. Respondetur secundo, quod commune est in scientijs, vt nomina obiectorum transferantur ad actiones & vice versa. Quemadmodum etiam in religione Christiana dicimus sacrificium non solum esse hostiam oblatam, sed etiam ipsam sacrificationem, hoc est actionem sacrificandi. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum ius conuenienter diuidatur in ius naturale & ius positiuum. AD Secundum sic proce{ Infra. quaestio 60. art. 5. co. Et 1. 2. quaest. 95. arti. 4. co. Et 5. Ethicorum lect. 12. col. 2. fin. 1. } ditur. Videtur, quod ius non conuenienter diuidatur in ius naturale & ius positiuum. Illud enim quod est naturale, est immutabile: & idem est apud omnes. Non autem inuenitur in rebus humanis aliquid tale: quia omnes regulae iuris humani, in aliquibus casibus deficiunt, nec habent suam virtutem vbique. Ergo non est aliquod ius naturale. ¶ 2 Praeterea. Illud dicitur esse positiuum quod ex voluntate humana procedit. Sed non ideo aliquid est iustum, quia a voluntate humana procedit, alioquin voluntas hominis iniusta esse non posset. Ergo cum iustum sit idem quod ius, videtur quod nullum sit ius positiuum . ¶ 3 Praeterea, Ius diuinum non est ius naturale, cum excedat naturam humanam. Similiter etiam non est ius positiuum: quia non innititur autoritati humanae, sed autoritati diuinae. Ergo inconuenienter diuiditur ius per naturale & positiuum . SED contra est, quod + { Li. 5. Ethicor. c. 7. in prin. to. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum, quod politici iusti hoc quidem naturale est, hoc autem legale, id est, lege positum. RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. praec. } dictum est, ius siue iustum, est aliquod opus adaequatum alteri secundum aliquem aequalitatis modum. Dupliciter autem potest alicui homini esse aliquid ad aequatum. Vno quidem modo ex ipsa natura rei, puta cum aliquis tantum dat, vt tantundem recipiat: & hoc vocatur ius naturale. Alio modo aliquid est adaequatum vel commensuratum alteri ex condicto, siue ex communi placito, quando scilicet aliquis reputat se contentum, si tantum accipiat. Quod quidem potest fieri dupliciter. Vno modo, per aliquod priuatum condictum, sicut quod firmatur aliquo pacto inter priuatas personas. Alio modo, ex condicto publico, puta cum totus populus consentit quod aliquid habeatur quasi adaequatum & commensuratum alteri: vel cum hoc ordinat princeps, qui curam populi habet & eius personam gerit: & hoc dicitur ius positiuum. AD primum ergo dicendum, quod illud quod est naturale habenti naturam immutabilem, oportet quod sit semper & vbique tale. Natura autem hominis est mutabilis: & ideo id quod naturale est homini, potest aliquando deficere. Sicut naturalem aequalitatem habet, vt deponenti depositum reddatur. Et si ita esset, quod natura humana semper esset recta, hoc esset semper seruandum. Sed quia quandoque contingit quod voluntas hominis deprauatur, est aliquis casus in quo depositum non est reddendum, ne homo peruersam voluntatem habens, male eo vtatur, vt puta si furiosus vel hostis reipublicae arma deposita reposcat. AD secundum dicendum , quod voluntas humana ex communi condicto potest aliquid facere iustum in his, quae secundum se non habent aliquam repugnantiam ad naturalem iustitiam: & in his habet locum ius positiuum. Vnde{ Lib. 5. ca. 7. in prin. tom. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicor. quod legale iustum est, quod ex principio quidem nihil differt sic, vel aliter: quando autem ponitur, differt. Sed si aliquid de se repugnantiam habeat ad ius naturale, non potest voluntate humana fieri iustum: puta si statuatur, quod liceat furari, vel adulterium committere. Vnde dicitur Isai. 10. "Vae qui condunt leges iniquas." AD tertium dicendum, quod ius diuinum dicitur quod diuinitus promulgatur. Et hoc quidem partim est de his, quae sunt naturaliter iusta, sed tamen eorum iustitia homines latet. Partim autem est de his, quae fiunt iusta institutione diuina. Vnde etiam ius diuinum per haec duo distingui potest, sicut & ius humanum. Sunt enim in lege diuina quaedam praecepta, quia bona: & prohibita, quia mala. Quaedam vero bona, quia praecepta, & mala, quia prohibita. SVMMA ARTICVLI. IN articulo. 2. quaerit Divus Thomas . Vtrum ius conuenienter diuidatur in ius naturale & ius posituum . Prima conclusio est affirmatiua. Secunda conclusio notetur in solutione ad primum. Naturale ius quanuis per se sit immutabile: tamen aliquando potest deficere in exercitio propter naturam hominis mutabilis. Tertia conclusio notetur in solutione ad tertium. Ius diuinum quod diuinitus promulgatur, potest proportionabiliter diuidi sicut ius politicum ab Aristotele, videlicet, vt dicamus ius diuinum aliud immutabile, & in illo ordine quasi naturale, aliud positiuum. Hanc conclusionem explicat Diuus Thomas quia in lege diuina sunt quaedam praecepta quia bona & quaedam prohibita quia mala. Alia vero sunt bona, quia praecepta sunt, & mala quia prohibita. COMMENTARIVS. DVbitatur itaque principaliter circa conclusionem articuli . Vtrum diuisio iuris in naturale & positiuum sit prima & bona diuisio. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Lex est quadruplex, scilicet, aeterna, naturalis, humana, & diuina. Ita diuidit D. Tho. 1. 2. q. 91. Igitur ius saltem debet esse quadruplex, & per consequens diuidi in quatuor membra. Probatur consequentia. Quia lex est ratio & regula iuris, vt dicit D. Tho. art. 1. ad secundum huius quaestionis. Igitur multiplicata regula & mensura debet multiplicari mensuratum. Arguitur secundo. Si ius naturale & positiuum distinguuntur, maxime in hoc quod ius naturale est quid immutabile: positiuum autem est mutabile. Sed ius naturale etiam est quid mutabile, vt patet de reddendo deposito dicitur esse naturale ius: & tamen in aliquo casu non est reddendum depositum etiam petenti, ergo. Et confirmatur, quia ius positiuum interdum mutat ius naturale, ergo minus mutabile est quam illud. Probatur. Quoniam iure naturali omnia sunt communia, & tamen iure positiuo facta est diuisio rerum & dominiorum, ergo ius positiuum immutat ius naturale. Arguitur tertio. Ius naturale vt definitur a Iurisconsultis. ff. de iustitia & iure, & Instituta de iure naturali gentium & ciuili: est, quod natura omnia animalia docuit, & vt ibi adijcitur, naturale ius, non humani generis proprium sed omnium animalium quae in terra, quae in mari nascuntur, auiumque commune est, ergo proprie naturale ius non est ius quod est obiectum iustitiae, quae solis hominibus competit: sicut & lex secundum proprietatem & veram rationem legis non inuenitur in brutis, sed solum metaphorice, vt ait D. Thom. 1. 2. quaest. 91. artic. 2. ad tertium. Confirmatur. Si quid pertineret ad ius naturale maxime esset religio erga Deum & venerari parentes, & vim vi posse repellere: sed haec omnia ad ius naturale pertinere negant Iurisconsulti vbi supra. l. 2. & 3. sed aiunt pertinere ad ius gentium. Imo & Divus Thomas articulo sequenti ius naturale etiam brutis conuenire asserit. Denique arguitur quarto. Praedicti Iurisconsulti diuidunt ius in ius naturale, ius gentium & ciuile, ergo non sufficit diuisio bimembris posita in articulo. Circa hanc dubitationem aduertendum est, fuisse olim errorem antiquissimum negantium esse aliquod naturale ius. Ita refert Aristot. lib 1. Ethicorum cap. 3. & lib. 5. cap. 7. & D. August. lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 14. Alius error fuit modernior negantium esse aliquod ius positiuum, quem tenuit Vvitcleff, & vniuersi Lutherani qui negant esse aliquam vim in legibus humanis obligantem in foro conscientiae. Atque ideo ipse Lutherus combussit omnia Pontificum iura & Bullas Pontificias & Sanctorum Patrum Decreta vt referunt historiographi moderniores , Verbi gratia, Ioannes Coclaeus in actibus & scriptis Lutheri, anno Domini 1520. Videatur etiam Rossensis in artic. 37. PRO decisione huius veritatis, sit prima conclusio. Error est manifeste contrarius philosophiae morali & fidei, asserere omne ius esse positiuum, & negare esse ius naturale. Probatur primo ex Psal. 4. "Signatum est super nos lumen vultus tui Domine," vbi respondet Propheta, iniquis qui dicunt; Quis ostendet nobis bona? Ac si diceret, in nobis ipsis est impressio luminis naturalis quo cognoscimus bonum & Deum. Vnde Ioannis 1. "Erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum." Quae duo testimonia non solum de illuminatione gratiae, sed etiam de illuminatione naturali explicantur communiter. Sed est locus necessario explicandus de illuminatione naturali, ad Roman. 2. "Gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt." Hoc est, non habentes legem Decalogi scriptam: sicut habebant Iudaei; naturaliter, hoc est ex naturali instinctu & illuminatione naturali Dei, non ex illuminatione gratiae, quae legis sunt faciunt , non dicit omnia sed quaedam: huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium perhibente illis conscientia ipsorum . Probatur secundo conclusio ratione. Certum est secundum fidem catholicam ante legem scriptam aut positiuam fuisse peccatum. Etenim Cain peccauit maximum peccatum occidens fratrem suum Abel. Et ante diluuium dicitur in sacris literis, quod multa erat malitia hominum super terram, ergo erat lex naturalis. Probatur consequentia. Quia vbi non est lex nec praeuaricatio est. Probatur tertio conclusio. Praecepta de cultu diuino vsque adeo sunt immutabilia, vt per nullam potentiam possint dispensari neque immutari, ergo non sunt positiua praecepta sed sunt naturalia. Imo secundum communem opinionem Thomistarum omnia praecepta Decalogi sunt indispensabilia, vt patet apud D. Thom. 1. 2. quaest. 108. & apud Soto lib. 2. de iustitia, quaest. 3. art. 8. ergo huiusmodi praecepta naturalia sunt, alioquin poterant dispensari ex beneplacito hominum legislatorum. Confirmatur. Quia inter ea quae praecipiuntur & prohibentur, quaedam dicuntur praecipi, quia bona sunt, & quaedam prohibentur, quia mala, ergo secundum se ex natura rei habent bonitatem vel malitiam, ac proinde ius naturale est. Quarto probatur conclusio vera secundum philosophiam moralem. Sic enim sensit Aristoteles esse quoddam ius naturale & quoddam legale seu positiuum, vt patet libro. 1. Rhetoricorum cap. 3. & lib. 1. magnorum moral. cap. 34. & 1. Ethicot. cap. 3. & lib. 5. cap. 7. Diuus Isidorus lib. 5. Etymol. cap. 4. & refertur a Gratiano dist. 1. can. ius naturale est commune omnium nationum, & quod instinctu naturae non constitutione humana habetur. Cicero etiam iuris naturalis mentionem facit, vt patet in lib. de Inuentione, de Legibus, de Aruspicum responsis. Et denique iste error negantium ius naturale similis est errori in naturalibus quem habuerunt Heraclitus & Cratillus qui aiebant: nullum esse verum nisi quod vnicuique apparet. Sic etiam videntur hi in moralibus errare negantes esse aliquod ius secundum se ex natura rei, sed quod humano beneplacito constituebatur, illud erat ius. Secunda conclusio. Diuisio iuris quam Diuus Thomas ponit in articulo est maxime philosophica desumpta ex Arist. lib. 5. Ethic. cap. 7. Pro cuius explicatione notandum est primo, quod Diuus Thomas quanuis Theologice intendat agere de iure & iustitia, tamen prudenter & de industria voluit prius definire & diuidere rationem iuris secundum ordinem naturae quae praesupponit gratia & fides & Theologia, ac deinde in solutione ad tertium docuit, Quomodo ius diuinum quod est supra ordinem naturae, poterat diuidi proportionabiliter in ius immutabile & quasi naturale in ordine gratiae & ius positiuum ex beneplacito Dei. Notandum est secundo vt ostendamus quomodo inter se se opponantur membra praedictae diuisionis, quatuor esse differentias inter ius naturale & ius positiuum. Prima differentia est ex parte causae efficientis . Etenim naturalis iuris efficiens causa est ipse Deus vt autor naturae. Iuris autem positiui efficiens causa est homo secundum triplicem modum quem D. Tho. docet in art. Primo quidem per singulare pactum inter eos qui ad inuicem con trahunt & sic iustum pretium erit illud de quo conuenit inter ementem & vendentem . Secundo modo per condictum publicum in quo conueniunt communiter qui emunt & vendunt, & sic iustum pretium erit alicuius rei illud quo communiter res venditur in foro publico. Tertio modo constituitur iustum seu ius positiuum lege Principis vel statuto reipublicae vel ministrorum illius. Inter hos praedictos modos aduertenda est differentia. Primo quidem, quod pretium primo & secundo modo constitutum patitur aliquam latitudinem secundum magis & minus, non enim consistit in indiuisibili. At vero iustum pretium postremo modo consistit in indiusibili: aliquando quantum ad maius, aliquando quantum ad minus, raro autem quantum ad vtrunque. Exemplum primi est in taxatione tritici , Verbi gratia, quod tritici faneca non possit vendi vltra ducatum. Nihilominus potest vendi iustissime citra ducatum propter abundantiam tritici sicut in foro publico valet. Ita sane vt si carius vendatur, etiam si non excedat taxationem pragmaticae teneatur venditor ad restitutionem. Exemplum secundi est in censibus quos vulgo dicimus de al quitar, quorum pretium statutum est lege quantum ad minimum, videlicet, vt non dentur minus quam quatuordecim pro annua pensione vnius, sic tamen quod si quis velit dare viginti pro illo censu, iustum esse poterit pretium. Caeterum quantum ad vtrunque licet possit respublica condere legem iusti pretij, tamen non occurrit exemplum nisi forte in quotidianis taxationibus rerum comestibilium quae in foro vaeneunt. Item etiam est alia differentia inter hos tres modos, quod primus modus ita subordinatur secundo & tertio quod prae supponit non esse aliter statutum per illos, similiter se habet secundus modus ad terrium: praesupponit enim quod non sit aliter statutum per tertium modum. Secunda differentia principalis inter ius naturale & positiuum est ex parte causae exemplaris & regulae, quoniam regula & exemplar iuris naturalis est lex aeterna quatenus imprimitur mentibus hominum mediante lumine naturali ostendente quid sit bonum & iustum. At vero ius positiuum habet pro regula legem humanam, quae debet regulari per legem naturalem, inquantum nihil debet continere quod legi naturali repugnet, imo debet habere conuenientiam cum lege naturali, vt docet D. Thom. in hoc artic. ad secundum. & 1. 2. quaest. 95. Secundo in hac differentia maxime obseruandum est, quod quemadmodum in Physicis speculatiuis necesse est attendere ad materiam & sensum, vt comprehendamus principia naturalia (alioquin errabimus sicut Plato errauit propter nimiam a materia & sensibilibus abstractionem.) Ita etiam ad cognitionem moralium principiorum necesse est vt non solum attendamus speculatione per nos metipsos quid naturale lumen dictet, & quid ex illo colligatur: sed oportet attendere ad documenta seniorum & maiorum & prudentum, qui secundum doctrinam Aristot. 6. Ethicor. capit. 11. ita venerandi sunt vt illorum dicta & documenta in morali philosophia habeantur pro demonstratione. Haec doctrina confirmatur ex illo Prouerb. cap. 1. "Audiens sapiens sapientior erit." Animaduertet parabolam, & interpretationem eius, verba sapientum, & aenigmata eorum. Et Ecclesiastes capit. vlt. "Verba sapientum quasi stimuli, & quasi claui in altum defixi." Quibus verbis significat, quod verba sapientum excitant ad bene operandum, & confirmant vehementer in bona operatione. Tertia differentia sumitur ex parte extensionis siue amplitudinis potestatis. Etenim ius naturale omnes obligat: sicut omnibus communis est rationalis natura. At vero ius positiuum obligat tantum subditos Principi legislatori. Quarta differentia consideratur secundum immutabilitatem vel mutabilitatem vtriusque iuris. Etenim ius positiuum mutabile est per se loquendo secundum legislatoris beneplacitum. Ius autem naturale simpliciter & per se loquendo immutabile est, sicut & sua regula est immutabilis & firma. In qua differentia maxime obseruandum est: quod ius naturale non in omnibus principijs parem immutabilitatem retinet. Quaedam enim sunt immutabilia: ita vt per diuinam potentiam mutari non possint. Verbi gratia, Bonum est agendum, malum est fugiendum. Non est periurandum, non est falsum testimonium dicendum. Alia vero sunt immutabilia quidem per totam naturam & potestatem humanam, sed mutabilia per diuinam potentiam absolutam Dei , Verbi gratia, Non est occidendus innocens, ita immutabile est ius istud naturale: quod non sit in toto orbe potestas in oppositum. Nihilominus videtur Deus de facto dispensare in isto iure. Dum praecepit Abrahae, vt immolaret suum filium innocentem: & iterum filijs Israel praecepit, vt interficerent infantes Innocentes Amorrhaeorum, & Cananaeorum. Veruntamen sapientioribus & prudentioribus Theologorum videtur quod illa non fuerit proprie dispensatio: sed potius fuerit mutatio materiae circa quam versatur illud ius, scilicet, vitam alienam innocentis. Sed cum Deus sit dominus vitae & mortis, sicut ipse potest occidere innocentem: ita potest concedere hanc facultatem alteri tanquam ministro diuini beneplaciti. Caeterum proprie dispensatio esset quando, manente materia legis & iuris, fieret licitum oppositum eius, quod praecipitur per legem. Ac proinde ijdem Theologi dicunt: quod prae cepta Decalogi sunt indispensabilia, etiam per diuinam potentiam. Et ratio est, quoniam si Deus concedit alicui vt accipiat rem & vxorem vicini: iam mutat materiam praecepti tanquam Dominus absolutus omnium rerum: & iam qui accipit vxorem vicini, non accipit rem alienam, neque attrectat vxorem alienam. His tamen non obstantibus, negare non possumus, quin huiusmodi praecepta habeant aliquam varietatem & mutabilitatem quanuis contingat ex parte materiae: quod quidem non contingit in alijs praeceptis, Verbi gratia, Non falsum testimonium dices. Alia sunt praecepta quae vt in plurimum, stantibus humanis moribus rectis & compositis, non variantur: sed aliquando necesse est variari propter malitiam alicuius hominis. Cuiusmodi est praeceptum de reddendo deposito, quod respicit ius naturale. At vero propter malitiam deponentis: quia petit depo situm gladium ad occidendum innocentem, non debet depositarius depositum reddere gladium: imo tenetur non reddere, vt docet Diuus Thomas in solutione ad primum. Hoc autem non contingit quia ius naturale mutetur secundum se, sed quia mutatur ille cui reddendum erat depositum, & cui adaequandum erat tale ius. Ratio huius doctrinae ea est, quoniam in illo euentu est aliud ius naturae quod est defensio innocentis aut reipublicae. Imo etiam concurrit praeceptum de non occidendo. Quod si tunc redderem depositum gladium essem ego cooperans ad mortem alterius. Et quoniam ista prae cepta de defensione innocentis & de non occidendo, sunt principaliora & vniuerfaliora quam illud praeceptum de reddendo deposito, idcirco non reddendum est. Possumus duo exempla in naturalibus pro explicatione huius nostrae doctrinae proferre. Primum sit. Videmus enim quod in naturalibus quaedam ita sunt necessaria vt per nullam potentiam possint variari , Verbi gratia, quatuor & tria sunt septem. Alia vero sunt quae per nullam naturalem potentiam variari possunt , Verbi gratia, caelum est: Angelus est. At vero per potentiam Dei absolutam aliter se possunt habere. Alia vero sunt necessaria naturaliter, quatenus vt in plurimum ita contingunt , Verbi gratia, Hominem nasci duobus pedibus & duabus manibus: licet aliquando videamus aliter contingere. Alterum exemplum est valde accommodatum ad explicandam rationem, quare quaedam naturalia praecepta aliquando aliter se habeant. Videmus enim in rebus naturalibus, quod quanuis graue habeat naturalem inclinationem ad motum deorsum, tamen aliquando quasi obliuiscitur illius naturalis inclinationis particularis, & non quidem propter violentiam, sed propter bonum vniuersi ascendit sursum ne detur vacuum. Ad quod quidem bonum omnis res naturalis habet superiorem quandam inclinationem magis quam dominantem, quam propriam particularem inclinationem. Ita contingit in moralibus, quod quaedam praecepta naturalia inferiora cedunt superioribus praeceptis quantum ad exercitium quando simul exerceri nequeunt. Vt patet de prae cepto de reddendo deposito gladio, quod cedit in praedicto euentu alijs praeceptis superioribus de defensione innocentis, & de non occidendo. Et hoc est egregium documentum. Quarta conclusio. Si velimus Theologice & a prima origine iuris diuisionem in tota sua latitudine constituere: aliter procedere debemus, quam Diuus Thomas in articulo, moralis philosophi officium exercens , processit. Haec conclusio non aliter probatur quam si vniuersalem diuisionem iuris ante oculos proposuerimus. Ius itaque in tota sua latitudine primum omnium diuidatur in ius diuinum, cuius Deus est actor, & in humanum , cuius homo est conditor. Rursus ius diuinum diuiditur in diuinum pertinens ad naturae ordinem, & in diuinum pertinens ad ordinem gratiae. Exemplum prioris membri sunt praecepta Decalogi. Exemplum secundi sunt praecepta Theologicarum virtutum. Deinceps tertio diuiditur ius diuinum pertinens ad naturae ordinem in ius naturale & ius superadditum ex beneplacito Dei. Dicitur autem ius naturale non solum quia pertinet ad ordinem naturae, sed quia naturali instinctu luminis naturalis cognoscitur & obligat: vel per consequentiam euidentem ex illo lumine naturali, qualiter multa prae cepta Decalogi deducuntur. At vero ius diuinum pertinens ad ordinem naturae, sed superadditum iuri naturali a Deo: est illud quod per specialem reuelationem Dei constituitur hominibus in ordine ab bonam gubernationem reipublicae secundum humanam politiam. Talia sunt praecepta iudicialia veteris legis: quae ex parte obiecti & materiae non excludunt ordinem naturae, huiusmodi sunt multa Exod. 22. Denique ius diuinum pertinens ad ordinem gratiae diuiditur iuxta doctrinam Diui Thomae in solutione ad tertium, in ius connaturale ipsi gratiae & immutabile: & in ius positiuum. Exemplum primi membri, sunt praecepta de virtutibus Theologicis, sine quibus omni tempore impossibile fuit placere Deo. Exemplum secun di sunt praecepta de sacramentis tam veteris quam nouae legis. Nam sacramenta veteris legis quanuis non conferant gratiam, significant illam. At vero in lege noua certum est quod conferunt gratiam: sunt autem pertinentia ad legem positiuam in nouo testamento. Circa praedictam diuisionem obseruandum est quod diuisimus ius in magna vniuersalitate, non solum vt est obiectum iustitiae specialiter dictae: sed etiam vt est obiectum omnis virtutis cuius actus est in praecepto. Pertinet enim ad iustitiam legalem, obseruare leges, ac propterea merito ea quae cadunt sub prae cepto dicuntur ius. Aduerte secundo breuiter, quod non vltra diuisimus ius humanum: quia huiusmodi diuisionem ad sequentem articulum reseruamus. Ad argumenta in oppositum reliquum est respondere. Ad primum respondetur, quod considerando ius praecise secundum ordinem naturae vt a morali philosopho consideratur, sufficienter diuiditur in illa duo membra. Non enim inuenitur lex quae non sit vel naturalis vel positiua. Etenim lex aeterna naturalis est. Et rursus lex naturalis lex diuina est. Caeterum quanuis sit aliqualis differentia inter legem aeternam & legem naturalem, quod lex naturalis dicitur quatenus naturae hominum indita est ab autore naturae: & lex aeterna dicitur quatenus est in ipso Deo, & quatenus ipsa lex naturalis regulatur ab illa, sic etiam dicitur aeterna. Nihilominus non propterea oportet distinguere ius aeternum contra ius naturale & positiuum. Et ratio est, quia lex aeterna respectu hominum in quibus est lex naturalis, respicit idem ius quod lex naturalis: sunt enim subordinatae istae leges. Quemadmodum causae inferiores & causae superiores. Vnde sicut non oportet distinguere quoddam animal genitum ab alio animali, & aliud genitum a Sole: sic non oportet distinguere ius quod est obiectum legis naturalis, a iure quod est obiectum legis aeternae. Eadem enim aequalitas regulata lege naturali regulatur lege aeterna. Quapropter consequentia argumenti nihil valet. Haec praedicta solutio videtur conuenientior, quam alia quae assignatur a Magistro Soto lib. 1. de iustitia, artic. 1. quaest. 3. ad primum. Vbi dicit, quod propterea non diuiditur ius aeternum , quia ius est aequitas quae in temporalibus rebus constituitur. Sed tamen haec doctrina non videtur omnino vera. Etenim non minus aeternum est hoc quod dicimus, quod tibi non vis alteri ne feceris: quam quod dicimus in speculatiuis quatuor & tria sunt septem, ergo ius non dicitur quia temporaliter sit constitutum: quanuis temporaliter exerceatur inter homines. Sed dicitur ius quatenus est obiectum iustitiae, ad quod terminatur, vel terminari actio iustitiae potest. Ad secundum argumentum respondetur ex doctrina quae explicata est in tertia & quarta differentia inter ius naturale & ius positiuum. Ad hoc etiam facit quod inquit Arist. lib. 1. Ethicor. c. 3. iustum mathematicum non esse exigendum in moralibus. Ad confirmationem argumenti respondetur cum D. Tho. 1. 2. quaest. 94. quod ius naturae multipliciter potest dici. Vno modo proprie & positiue, quatenus lex praecipit aliquid fieri vel prohibet. Altero modo dicitur aliquid esse secundum ius naturae negatiue quatenus lex naturalis non determinat aliquid fieri vel non fieri circa rem illam, & hoc modo dicimus quod stando in iure naturae omnia sunt communia , hoc est lex naturalis non determinauit rerum diuisionem & appropriationem. Dicimus ergo quod circa ius primo modo nunquam facit ius positiuum mutationem aut nouitatem. At vero circa ius naturale secundo modo potest ius positiuum facere, imo fecit aliquam mutationem & nouitatem, nempe diuisionem rerum & appropriationem illarum. Ad tertium argumentum non possumus conuenienter respondere vsque ad articulum. 3. sed dicimus breuiter quod ius naturae definitur a Iurisconsultis non quidem proprie, sed prout est aliquid quod materialiter habet quandam aequalitatem etiam in brutis, qualis est coniunctio maris & foeminae; at vero sicut in brutis non est proprie iniuria, ita neque in illis proprie ius. Nos vero agimus de iure morali modo vt est obiectum iustitiae, ac propterea ius naturae appellamus quod soli naturae rationali proprium est. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum ius gentium sit idem cum iure naturali. AD Tertium sic procedi{ i. 2. q. 95. ar. 4. ad 1. & 5. Ethicorum lect. 12. co. 1. fin. } tur. Videtur quod ius gentium sit idem cum iure naturali. Non enim omnes homines conueniunt, nisi in eo quod est eis naturale. Sed in iure gentium omnes homines conueniunt . Dicit enim + { In digesto veteri lib. 1. tit. 1. lege. 9. } Iurisconsultus, quod ius gentium est, quo gentes humanae vtuntur. Ergo ius gentium est ius naturale. ¶ 2 Praeterea. Seruitus inter homines est naturalis: quidam enim sunt naturaliter serui, vt + { Lib. 1. Polit. c. 3. & 4. tom. 5. } Philosophus probat in 1. Politic. Sed seruitutes pertinent ad ius gentium, vt + { Li. 1. Etimol. ca. 6. } Isidorus dicit: ergo ius gentium est ius naturale. ¶ 3 Praeterea. Ius, vt + { Art. prae ced. } dictum est, diuiditur per ius naturale & positiuum. Sed ius gentium non est ius positiuum . Non enim omnes gentes vnquam conuenerunt, vt ex communi condicto aliquid statuerent: ergo ius gentium est ius naturale. SED contra est, quod + { Lib. 5. Etimol. ca. 4. in princ. } Isidorus dicit, quod ius aut naturale est, aut ciuile, aut gentium: & ita ius gentium distinguitur a iure naturali. RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. prae ced. } dictum est, ius, siue iustum naturale est quod ex sui natura est adaequatum vel commensuratum alteri. Hoc autem potest contingere dupliciter. Vno modo secundum absolutam sui considerationem: sicut masculus ex sui ratione habet commensurationem ad foemi nam, vt ex ea generet, & parens ad filium, vt eum nutriat. Alio modo aliquid est naturaliter alteri commensuratum , non secundum absolutam sui rationem , sed secundum aliquid, quod ex ipso sequitur, puta proprietas possessionum. Si enim consideretur iste ager absolute, non habet vnde magis sit huius, quam illius. Sed si consideretur ad opportunitatem colendi, & ad pacificum vsum agri, secundum hoc habet quandam commensurationem ad hoc, quod sit vnius & non alterius: vt patet per + { Lib. 2. c. 3. tom. 5. } Philosophum in 2. Politic. Absolute autem apprehendere aliquid non solum conuenit homini, sed etiam alijs animalibus: & ideo ius quod dicitur naturale secundum primum modum, commune est nobis & alijs animalibus. A iure autem naturali sic dicto recedit ius gentium, vt Iurisconsultus dicit: quia illud omnibus animalibus, hoc solum hominibus inter se commune est. Considerare autem aliquid, comparando ad id quod ex ipso sequitur, est proprium rationis. Et ideo hoc idem est naturale homini secundum rationem naturalem, quae hoc dictat. Et ideo dicit Caius + { In digesto veteri lib. 1. titul. 1. leg. 9. } Iurisconsultus . Quod naturalis ratio inter omnes homines constituit; id apud omnes gentes custoditur: vocaturque ius gentium. Et per hoc patet responsio ad Primum. AD secundum dicendum , quod hunc hominem esse seruum, absolute considerando, magis quam alium, non habet rationem natu ralem, sed solum secundum aliquam vtilitatem consequentem: inquantum vtile est huic, quod regatur a sapientiori: & illi quod ab hoc iuuetur, vt dicitur in 1. + { Lib. 1. ca. 3. in fine, praecipue, tom. 5. } Polit. Et ideo seruitus pertinens ad ius gentium est naturalis secundo modo, sed non primo modo. AD tertium dicendum, quod quia ea quae sunt iuris gentium, naturalis ratio dictat, puta ex propinquo habentia aequitatem: inde est quod non indigent aliqua speciali institutione, sed ipsa naturalis ratio eam instituit, vt + { Arg. 1. & in fin. corpore art. } dictum est in autoritate inducta. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Ius naturale quod est alteri adaequatum secundum absolutam considerationem est commune omnibus animalibus. Secunda conclusio. Ius gentium recedit a iure naturali in praedicta consideratione. Tertia conclusio. Ius naturale quod est adaequatum alteri secundum aliquid quod inde sequitur, est homini proprium & naturale, & hoc apud Iurisconsultos vocatur ius gentium. COMMENTARIVS. DVbium primum circa primam conclusionem D. Thomae; An sit verum quod ius naturale reperiatur in brutis. Pro parte negatiua arguitur primo. In brutis nulla est iustitia, ergo non est ius. Probatur consequentia. Quia iustum est obiectum adaequatum iustitiae, ergo solum est respectu iustitiae, & vbi iustitia reperitur. Confirmatur. Quia ratio iuris est lex, in brutis non est lex nec ratio, ergo nec ius naturale. Secundo arguitur. Eadem ratione sequeretur quod in alijs rebus etiam inanimatis, Verbi gratia, in lapide esset ius naturale. Consequens est falsum, ergo in brutis non est ius. Sequela probatur. Quia etiam in lapide est quae dam naturalis commensuratio illius ad suam proprietatem & ad finem sibi debitum. Tertio arguitur. Nam secundum Arist. 5. Politicorum capit. 7. Ius politicum diuiditur in ius naturale & ius legale, sed bruta non habentius politicum, ergo nec naturale nec legale. In oppositum est Diuus Thomas . Et in doctrina eius sit prima conclusio. In brutis non est proprie ius naturale. Hoc probant praedictae rationes, nec Diuus Thomas oppositum docet cum inquit, quod ius naturale quod importat absolutam commensurationem rerum est commune nobis & brutis. Nam loquitur de communitate secundum analogiam . Vnde sit secunda conclusio. Ius naturale solum ponitur in brutis per quandam similitudinem & proportionem. Haec sequitur ex prima conclusione. Pro cuius intelligentia, nota quod homo habet triplicem inclinationem & sibi respondent tria iura. Prima inclinatio est communis hominibus & omnibus rebus. Verbi gratia, conseruare seipsum & huic respondet praeceptum naturale de omnibus medijs necessarijs ad suam conseruationem acquirendam, Alia inclinatio est communis hominibus & brutis, videlicet, quod apprehendant bonum proprium & coniungantur in se inuicem ad procreandam sobolem, ex quo oritur ius inter patrem & filium, & inter masculum & foeminam . Tertia inclinatio, est propria soli homini, quae videlicet exercetur media ratione & discursu, vt quod neminem laedere debeamus. Huic respondet ius quod est lumen rationis & omnia principia ad quae immediate inclinat intellectus practicus. Dicimus ergo in conclusione , quod quia bruta conueniunt cum hominibus in quibusdam operationibus sequentibus apprehensionem & inclinationem naturalem: quemadmodum in homine ponimus simpliciter ius, vbi est simpliciter & formaliter iustitia & similiter apprehensio finis & mediorum formaliter: ita & brutis quodammodo & per proportionem & similitudinem ad nos, ponimus ius naturale, quemadmodum communiter philosophi solent ponere quandam rationem discursus in brutis: quae quidem non est proprie discursus, sed habet proportionem & similitudinem cum discursu hominis formali. De quo vide Diuum Thomam 1. 2. quaest. 13. artic. secundo, & ibi interpretes. Sit alterum exemplum ad hoc etiam explicandum. Verbi gratia, coniunctio maris cum foemina communis est hominibus cum brutis: sed tamen est differentia. Nam brutis ab authore naturae tantum indita est illa commensuratio maris cum foemina, quibus commensurationis ratio est ipsa lex aeterna quae est in Deo. At vero in hominibus vltra hoc est etiam ratio formalis legis naturalis inditae ab ipso Deo cui libere obedit & exercet coniunctionem illam maris & foeminae conformiter vel difformiter ad ipsam legem. Volumus ergo dicere in conclusione, quod huiusmodi coniunctio maris & foeminae est vere & proprie ius naturale respectu hominum, quando conformiter ad legem exercetur ab hominibus. At vero in brutis dicitur ius naturale, quia eadem actio secundum materialem substantiam exercetur ab illis iuxta inclinationem naturalem. Ex dictis etiam colligo, quod cum aliqua proprietate competit ius naturale etiam brutis, quatenus commensuratio maris & foeminae habet rationem in lege aeterna, & est obiectum legis aeternae & iustitiae distributiuae: quae est in Deo, secundum quam ipse Deus facit aequalitatem ipsis rebus, tribuens vnicuique inclinationem & potentiam & operationem secundum quod naturae rei debitum est. Quod si quis obijciat hanc rationem iuris naturalis communem esse homini cum plantis & lapidibus: at vero a Iurisconsultis & a Diuo Thoma dicitur specialiter quod ius naturale commune est hominibus cum brutis, ergo non bene explicatum est hoc ius secundum rationem communem homini cum alijs rebus omnibus. Respondetur, quod aliquid specialius est in animalibus, propter quod ius naturale potius dicitur commune homini cum brutis, quae conueniunt cum homine in genere animalis immediato. Etenim non solum homo, sed etiam animalia operantur cum quadam cognitione finis, quanuis non cognoscunt proportionem mediorum ad finem, vt a nobis explicatum est. 1. 2. quaest. 6. de voluntate. & quaest. 1. Hinc est, quod quando homo est animal rationale, & facit aliquid quod est contra naturale ius primo modo, quod sibi commune est cum brutis; tunc vehementius reprehenditur ex comparatione ad bruta quae in illis operationibus seruant perpetuo tenorem iuris naturalis. Verbi gratia, si homo indebito modo se habeat circa vxoris vsum vel erga filios, merito obijcitur illi, quod sit peior brutis & feris animalibus. Iuxta illud Ieremiae Threnorum capit. 4. "Lamiae nudauerunt mammas lactauerunt catulos suos. Filia populi mei crudelis." Ad hoc facit quod dicit Isaiae. cap. 1. "Cognouit bos possessorem suum & asinus prae sepe Domini sui, Israel autem me non cognouit, & populus meus non intellexit." Simile est illud Ieremiae. 8. "Miluus in caelo cognouit tempus suum ." Hinc est, quod peccata Sodomiae specialiter dicuntur esse contra naturam: quia sunt contra ordinem communem brutis & hominibus, quanuis alia omnia peccata sint contra naturam rationalem. Sic ergo quando Iurisconsulti dicunt, Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit, loquuntur de illis actionibus in quibus bruta operantur cum quadam cognitione finis secundum quandam commensurationem sibi inditam in aestimatiua naturali: quae est quasi quaedam ratio iusti naturalis. Caeterum notandum est iuris gentium aequalitatem placuisse Iurisconsultis significare per iustitiam quae non nisi ratione humana exercetur: hoc est colere Deum: & parentes venerari, de quo agemus dubio sequenti. DVbitatur secundo. Vtrum ius gentium sit naturale. Arguitur primo pro parte affirmatiua, ex dictis a Diuo Thoma, & Aristotele & Iurisconsultis. Nam Diuus Thomas in praesenti articulo expresse ait, Ius gentium esse ius naturale consideratum secundum aliquid quod inde sequitur: quanuis non sit ius naturale priori illo modo qui communis erat brutis. Item Diuus Thomas in lectione. 10. libr. 5. Ethicorum capit. 7. Explicans Arist, dicit, quod iuxta Aristotelem sententiam ius gentium comprehenditur sub naturali iure. Item Iurisconsulti vbi supra, hoc ipsum videntur sentire: dum aiunt, quod colere Deum, venerari parentes, ius gentium est. Constat autem nihil naturalius esse ra tionali naturae quam colere Deum, venerari parentes. Secundo arguitur ratione. Omne quod colligitur per bonam consequentiam ex principijs moralibus ius naturale est, sed ius gentium colligitur ex huiusmodi principijs, ergo est ius naturale. Probatur maior, ex Diuo Tho. 1. 2. quaest. 95. art. 2. & probatur etiam ratione, & a simili, quoniam conclusio physica, quae colligitur ex principijs physicis per bonam consequentiam pertinet ad ordinem naturalis luminis, ergo conclusio moralis quae necessario sequitur ex primis principijs moralibus, pertinet ad ius naturale morale. Et confirmatur, quia omnia praecepta decalogi vel fere omnia sunt conclusiones primorum principiorum moralium, videlicet, bonum secundum rationem est prosequendum, & malum fugiendum. Item quod tibi non vis alteri ne feceris. Ex istis colligitur, non esse furandum, non occidendum, &c. quae sunt praecepta naturalia. Confirmatur secundo vehementius. Nam simplicem fornicationem esse illicitam de iure naturae est, & tamen non est primum principium: sed conclusio deducta ex primo principio. Verbi gratia, coniunctio maris & foeminae inter hominem naturaliter ordinatur, non solum ad generationem animalis, sed etiam ad debitam educationem hominis qui est animal rationale. Sed quia hoc sine perpetua coniunctione maris & foeminae commode fieri non potest, quantum est ex natura rei: idcirco simplex fornicatio & varius concubitus dicitur esse contra ius naturale. Similiter & proportionabiliter cum in hoc principio morali & naturali, quod homines tenentur se ipsos sustentare inferatur necessario, quod agri sunt colendi. Et rursus ex alia propositione certa moraliter, videlicet, non possunt agri conuenienter coli nisi rerum diuisio fiat & earum appropriatio, eo quod homines negligentes sunt in cultu communium bonorum. Cum ergo ex dictis inferatur, quod fiat rerum diuisio, & fiant propria rerum dominia, consequens est, vt haec pertineant ad ius naturale. Constat autem, quod rerum diuisio dicitur esse de iure gentium, ergo ius gentium ius naturale est. Tertio arguitur. Si ius gentium esset ius positiuum, sequitur quod possit mutari, & abrogari humana voluntate principis. Et quanuis princeps peccaret abrogando, nihilo minus factum teneret. Sequela videtur manifesta, quia ius positiuum solum pendet ex legislatoris beneplacito. Consequens tamen falsum est, quia in tali euentu nemo condemnaret proprios dominos rerum qui defenderent bona sua vel a principe vel ab alijs qui intentarent illa vsurpare. Denique arguitur, ius gentium apud omnes gentes bene institutas custoditur & debitum esse iudicatur: & si quis oppositum faciat iudicatur male facere, ergo nunquam humana constitutione sancitum est. Probatur consequentia , quia nullus princeps potuit toti mundo legem ferre de huiusmodi iure seruando, ergo ius naturale est istius modi ius gentium. In hac difficultate dissoluenda sciendum est, quod Iurisconsulti distinguunt ius in ius naturale & ius gentium asserentes ius naturale esse commune homini cum brutis, ius autem gentium diffiniunt ex eo, quod gentibus commune est, neque brutis competit. Et profecto quantum videtur, ius gentium diffiniunt & denominant non ex eo, quod a gentibus sit institutum, sed ex eo, quod inuenitur in gentibus & non in brutis. Ex quo colligitur, quod nomine iuris gentium includunt ius naturale, quod proprium est rationalis naturae, de quo loquitur Diuus Thomas in tertia conclusione. Et simul etiam includunt ius gentium, quod gentes stabilierunt, in quo & gentes conueniunt. At vero Theologi nomine iuris gentium in communi vsu loquendi excludimus ius naturale, non solum quod est commune nobis cum brutis: sed etiam quod est proprium rationalis naturae. Similiter est aequiuocatio in hoc nomine ius ciuile. Potest enim denominari ex eo, quod vis illius iuris communis est ciuitatibus, vel ex eo, quod a ciuitatibus vel earum principe institutum est. Et in hac secunda significatione vtuntur hoc nomine Iurisconsulti, in qua etiam significatione nos solemus appellare leges regni, quae ab ipso Rege regni institutae sunt eadem aequiuocatio potest esse in hoc nomine ius humanum, vt dicatur, vel quod homines habent in vsu, vel quod homines instituerunt. PRO decisione veritatis, sit prima conclusio. Ius gentium & ius humanum, & ius ciuile, si priori modo accipiatur, commune est ad ius naturale proprium rationalis naturae & ad ius positiuum. Conclusio probatur quantum attinet ad ius gentium, ex doctrina Iurisconsultorum vbi supra asserentium diuinum cultum & venerari parentes esse ius gentium, cum tamen sit res certissima, quod haec praecepta sunt maxime naturalia rationali naturae. Similiter ijdem Iurisconsulti, vt patet in. l. manumissiones. ff. de Iustitia & Iure. aiunt seruitutes esse de iure gentium. Et tamen etiam constat seruitutem introductam fuisse iure positiuo. Caeterum quantum ad ius humanum. Probatur conclusio, quod vtroque modo conueniat. Etenim secundum Isidorum libro Etymolog. capit. 2. quem citat Diuus Thomas artic. 1. argumento. 3. Ius differt ab eo quod dicitur fas, eo quod ius est inter homines ipsos: Fas autem erga Deum. Cum igitur ius humanum, quod est inter homines, versetur circa aequalitatem ex natura rei, & circa aequalitatem ex lege positiua: consequens est, quod ius humanum possit esse etiam positiuum. Deinceps probatur conclusio quantum attinet ad ius ciuile. Quoniam Arist. libr. 5. Ethicorum cap. 7. diuidit ius politicum, quod constat esse idem atque ciuile, in naturale & positiuum: quod ille appellat legale, hoc est lege positum, ergo ius naturale etiam positiuum continetur, sub iure ciuili. Probatur secundo ratione eadem conclusio, quoniam ius gentium, & ius humanum & ciuile in priori illa significatione nihil aliud importat, quam ius illud quo vtuntur gentes vel homines vel ciues: sed gentes & homines & ciues vtuntur iure naturae & positiuo, ergo conclusio vera. Secunda conclusio. Ius humanum in secunda acceptione conuertitur cum iure positiuo: & sic diuiditur in ius gentium & ciuile. Haec conclusio habet duas partes. Et probatur prima. Ius humanum in priori significatione nihil aliud est quam ius ab homine constitutum , sed hoc ipsum dicitur ius positiuum, quod homines posuerunt, ergo. Altera pars conclusionis asseritur a D. Tho. 1. 2. quaest. 95. artic. 4. Vbi citat & explicat Isidorum lib. 5. Etymolog. cap. 5. Quo circa aduertendum est, quod nulla est difficultas in eo quod asseritur, ius ciuile contineri sub iure positiuo. Est enim ius ciuile quod populus seu ciuitas, seu princeps ciuitatum sibi proprium constituit. Vt ait Isidorus vbi supra cap. 5. & Iurisconsulti vbi supra. Sed tota difficultas est in explicando, quomodo ius gentium sit pars iuris positiui. Nihilominus probatur hoc multipliciter. Primo ex Cicerone lib. 2. de Inuentione cap. 5. Vbi ait rerum diuisionem tribuendam esse iuri positiuo. At rerum diuisio introducta est iure gentium, ergo ius gentium positiuum est. Quod autem hoc intelligat Diuus Thomas patet ex. 1. 2. quaest. 94. art. 5. ad tertium. Vbi ait, rerum diuisionem & seruitutem non esse introductas a natura, sed per hominum rationem. Caeterum quod ex doctrina Diui Thomae potest afferri in oppositum in hoc articulo leue est. Etenim in corpore articuli, & in responsione ad argumentum, solum negat ius gentium pertinere ad ius naturae priori illo modo: vt brutis commune est. Caeterum cum dicit pertinere ad ius naturae: posteriori modo loquutus est in gratiam Iurisconsultorum , qui nomine iuris gentium intellexerunt, quo gentes vtuntur. Quapropter aequiuocatio est in ipso nomine ius gentium . Nec Diuus Thomas sibi contrarius est: quoniam in hoc articulo loquutus est more Iurisconsultorum: accipiens nomen iuris gentium prout commune est naturali & positiuo. At vero in. 1. 2. loquutus est de iure gentium prout distinguitur ab omni iure naturali, non solum ab illo quod dicitur esse commune homini cum brutis, sed etiam a iure naturali proprio rationalis naturae, quo pacto fere semper sumitur apud Theologos, & ita dicit Turrecremata super distinct. 1. decreti capit. ius autem. quod ius gentium pertinet ad ius positiuum. Ratione vero probatur conclusio, quantum ad istam secundam partem: quoniam ea quae iure naturae praecipiuntur vel prohibentur, sunt vel per se bona, vel per se mala. Sed non omnia de iure gentium, sunt huiusmodi, er go non omnia sunt de iure naturae. Probatur minor. Nam rerum diuisio, quae de iure gentium dicitur, non est per se bona: neque rursus communis rerum possessio est per se mala , ergo ius gentium non praecipit quae per se sunt bona vel per se mala. Antecedens probatur, quia legitur in Actibus Apostolicis, quod fidelibus in primitiua ecclesia erant omnia communia: quod perfectissimae charitatis signum erat. Nam distribuebatur vnicuique prout cuique opus erat. Sicut modo in religionibus approbatis & reformaris omnia sunt communia. Deinde probatur conclusio ex differentia inter ius naturae & inter ius gentium & ius ciuile positiuum . Etenim quod est ius naturae vel est principium per se notum vel conclusio quae ex illo per necessariam consequentiam colligitur. At vero ea quae introducta sunt iure gentium neque sunt principia per se nota: neque ex illis per necessariam consequentiam deducuntur, quanuis colligantur per consequentiam usque adeo probabilem & vtilem humanae societati, vt nullae sint nationes, quae talem consequentiam non admittant. Sint exempla vtriusque iuris, naturalis quidem : in illo principio: quod tibi non vis: alteri ne feceris, & in illa conclusione , non est furandum, non falsum testimonium dicendum. Exemplum vero iuris gentium , in illa conclusione , rerum diuisio facienda est: propria dominia distribuenda: quae quidem non est principium per se notum , sed conclusio, quae colligitur ex alijs principijs, scilicet, agri sunt colendi ad sustentationem humanae vitae, & pacem Reipublicae seruandam. Ex quibus ita licet colligere sub sumendo, scilicet, sed supposita hominum malitia, neque agri communes commode colerentur, neque pax in republica retineretur, ergo expedit, vtrerum diuisio fiat. Iam vero ius ciuile positiuum illud est, quod minorem habet conuenientiam quam ius naturale: & ideo minus commune est gentibus: quanuis habeat aliquam conuenientiam cum iure naturali. Cuius exemplum sit in illa lege Hispaniae, quod fures suspendantur, quae sequitur ex illo principio malefactores sunt puniendi. Non tamen per necessariam consequentiam, sed per conuenientem regno Hispaniae. Tertia conclusio. Ius gentium est quasi medium affinitatem habens cum iure naturali & ciuili positiuo: quoniam cum iure naturali conuenit. Primo in hoc quod neutrum ius oportet esse scriptum. Secundo conueniunt in hoc quod ad sui promulgationem non requiritur conuocatio hominum: sed in omnibus nationibus absque praecone acceptatur. Tertio, quia ius gentium habet modum iuris naturae: quia ius naturae est principium vel conclusio necessaria. At vero ius gentium est quasi modus quidam maxime necessarius, vt ius naturae seruetur. Quarto conueniunt in hoc, quod ius naturae & ius gentium vbique apud omnes gentes custoditur: etsi oppositum fiat, omnes iudicant male fieri. Caeterum quanuis ius gentium conuenientiam habeat cum iure ciuili positiuo: tamen multum differt ab illo. Vt videbimus in sequentibus. Quapropter absolute loquendo nomine iuris positiui, non solemus intelligere ius gentium propter affinitatem quam ius gentium habet cum iure naturali. Nihilominus sit quarta conclusio, ius gentium possibile est abrogari ex humano beneplacito, ita vt etiam si culpabiliter fiat talis abrogatio, facta tamen teneat. Explicatur haec conclusio . Si Rex Hispaniarum vellet modo abrogare rerum diuisiones in suo Regno & de consensu Regni: quanuis notabiliter mortaliter peccaret contra bonam gubernationem Regni, tamen facta abrogatio valeret, & omnia essent communia: neque quisquam aliquid proprium possideret. Haec conclusio est Magistri Soto libro. 3. de Iustitia & iure, quaest. 1. artic. 3. Vbi ait, esse quaedam de iure gentium ita necessaria ad humanum conuictum, vt dispensare in illis non liceat. Imo forsan dispensatio facta esset irrita. Exemplum ponit in rerum diuisione. Veruntamen ille potest intelligi, si sola Principis authoritate fiat dispensatio absque consensu Regni. Etenim quanuis Regnum dicatur transferre in Regem totam suam authoritatem, tamen hoc intelligitur seruatis seruandis non solum iure naturali, sed etiam iure quod commune est omnibus gentibus: idcirco nos diximus de consensu regni. Nunc igitur probatur conclusio. Ius gentium est positiuum eo modo, quo diximus, sed de ratione intrinseca iuris positiui est, vt sicut ex hominum beneplacito & constitutione constat, ita ex eodem possit abrogari, ergo &c. Probatur minor, ex Aristot. libr. 5. Ethicorum capit. 7. & confirmatur a simili. Nam ius ciuile propterea potest abrogari: quia vim habet ex hominum beneplacito, etiam si abrogatio male fiat, ergo proportionabiliter poterit abrogari ius gentium ex beneplacito Principis & Regni, quorum interest gaudere iure gentium, & in eorum potestate est renuntiare tali iuri. Probatur conclusio secundo, & intendimus ostendere, quod etiam ius gentium possit in aliquo euentu abrogari. Et est argumentum. Ea quae sunt de iure gentium non sunt per se bona: neque ea quae iure gentium prohibentur per se mala ita, quin pro loco & tempore possint variari, ergo non solum abrogatio facta tenebit: sed etiam erit licita aliquando. Explicatur & confirmatur ista ratio. Quoniam rerum diuisio & proprietas dominiorum, quae iure gentium dicitur introducta, iustissime & sanctissime olim in primitiua ecclesia: & nunc in religionibus locum non habet. Non igitur vniuersaliter est per se bona rerum diuisio. Probatur consequentia: quoniam ea quae sunt per se bona & iure naturae obligant, nunquam desinunt obligare propter perfectionem communitatis . Hoc dixerim quasi respondens tacitae obiectioni. Poterat enim aliquis obijcere, quod reddere depositum est iustum naturale: & tamen in aliquo euentu non est licitum reddere depositum, vt in superioribus dictum est. Ergo non obstat quominus ius gentium sit ius naturale & per se bonum, quod in aliquo euentu non sit seruandum. Cui obiectioni responsum est in hoc quod diximus, quod per se bonum non desinit obligare propter perfectionem communitatis. Imo gratia & sanctitas & charitas perficit naturam. Est aliud exemplum, quoniam seruitus eorum, qui capiuntur in bello iusto, iure gentium introducta est, sed in hoc iure mutationem fecit ecclesia, vt Christiani quantumlibet in bello iusto caperentur non sint serui. Et hoc in fauorem Euange lij & baptismi, ergo quae sunt de iure gentium non pertinent ad ius naturae, alias ecclesia non haberet authoritatem circa illa immutanda. Ex hac doctrina sequitur, quod Sarraceni qui capti sunt in bello Granatensi vltimo, ante annos viginti merito potuerunt in seruitutem redigi in poenam Apostasiae & rebellionis a fide Catholica. Ratio huius est, quia quemadmodum in fauorem Euangelij statutum est ab Ecclesia: Vt Christiani non possent fieri serui; Ita etiam in poenam Apostatantium, & rebellantium reuocari potuit illa gratia & permitti, vt ius gentium erga huiusmodi rebelles exerceretur. Eo vel maxime: quod ipsi Sarraceni quos ex nostris bello capiebant in seruitutem redigebant & vendebant. Accessit etiam ad iustificationem huius negotij authoritas Pij Quinti, & Catholici Regis Philippi Secundi, quorum consensu huiusmodi Sarraceni in seruitutem sunt redacti. Habemus itaque ex prae dictis, quod ius gentium non est ex natura sua immutabile: quin potius aliquando potest licite mutari. Aliquando vero tametsi licite non abrogetur: tamen abrogatio facta valet, dum modo fiat de consensu Principis & populi sibi subditi. Caeterum Rex Hispaniae non poterit abrogare ius gentium , quod sibi commune est cum Rege Galliae. Verbi gratia, quod tempore belli legati vtriusque Regis pacifice recipiantur. Hoc enim ius gentium est, quod colligitur ex illo principio, quod pax & tranquillitas Reipublicae est finis belli, Legati autem negotium pacis agere praesumuntur : ergo audiendi sunt in pace. Item etiam , quia bellum indicitur per sententiam Principis contra aliam rempublicam. Ergo sicut in sententia forensi audiendus est reus si vult audiri: multo magis in sententia contra aliam Rempublicam audire oportet iustificationem, vel satisfactionem quam intendit Regnum illud ad euitanda mala quae ex bello sequuntur. Dicimus ergo, quod ius illud de pacifice recipiendis legatis, non potest abrogari ab vno Principe sine consensu alterius. At vero de consensu vtriusque partis poterit abrogari. Ad argumenta vero proposita in principio dubij, respondetur ad primum quod desumebatur ex illis testimonijs. Respondetur, quod in illis est sermo de iure gentium in priori acceptione & significatione prout in prima conclusione explicatum est. Ad secundum argumentum respondetur negando minorem. Si intelligatur quod ius gentium per necessariam consequentiam colligitur ex principijs naturalibus. Et per hoc patet ad primam confirmationem. Ad secundam confirmationem respondetur simplicem fornicationem esse illicitam, iure naturali certissimum est. Et oppositum contrariatur fidei Catholicae quanuis corruptis & vitiosis hominibus non omnibus appareat necessitas consequentiae ex principijs per se notis lumine naturali: tamen tenentur se subijcere sententiae doctiorum & studiosorum, qui iudicant de necessitate consequentiae & condemnant simplicem fornicationem tanquam legi naturali contrariam. At vero diuisio rerum non colligitur absolute per euidentem consequentiam, & quamuis peccatu esset abrogare tale ius, tamen de consensu partium abrogatio facta valet. Ad tertium respondetur, quod iam diximus quod Princeps absque consensu populi non potest abrogare ius gentium de rerum diuisione. Ad vltimum negatur consequentia. Ad probationem respondetur, quod non opus est, quod aliquis singularis Princeps totius orbis legem tulerit de iure gentium: sed sufficit, quod ex beneplacito communi hominum & ex consuetudine tale ius fuerit introductum tanquam maxime conueniens cum iure naturali. Et certe argumentum probat, quod ius gentium magnam habet affinitatem cum iure naturali. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum debeat specialiter distingui ius paternum & dominatiuum. AD Quartum sic procedi{ Infra. quaestio . 58. art. 7. ad 3. & 2. dist. 44. q. 2. ar. 1. co. & 5. Ethico. lec. 11. } tur. Videtur quod non debeat specialiter distingui ius paternum & dominatiuum. Ad iusti tiam enim pertinet reddere vnicuique quod suum est, vt dicit + { Libr. 1. de officijs. ca. 24. circa finem to. 1. Art. 1. huius quaest. } Ambros. in. 1. de Officijs. Sed ius est obiectum iustitiae: sicut + dictum est. Ergo ius ad vnumquenque aequaliter pertinet: & sic non debet distingui specialiter ius patris & domini. ¶ 2 Praeterea, Ratio iusti est lex: vt + { Arti. 1. ad primum. } dictum est. Sed lex respicit commune bonum ciuitatis & regni: vt supra + { 1. 2. q. 90. artic. 2. } habitum est. Non autem respicit bonum priuatum vnius personae, aut etiam vnius familiae. Non ergo debet esse aliquod speciale ius vel iustum dominatiuum vel paternum , cum dominus & pater pertineant ad domum , vt dicitur in. 1. + { Cap. 3. tomo. 5. } Politic. ¶ 3 Praeterea, Multae aliae sunt differentiae graduum in hominibus, vt puta quod quidam sunt milites, quidam sacerdotes, quidam principes. Ergo ad eos debet aliquod speciale ius vel iustum determinari. SED contra est, quod + { Lib. 5. ca. 6. circa finem to. 5. } Philosophus in. 5. Ethic. specialiter a iusto politico distinguit dominatiuum & paternum, & alia huiusmodi. RESPONDEO dicendum, quod ius, siue iustum dicitur per commensurationem ad alterum. Alterum autem potest dici dupliciter. Vno modo quod simpliciter est alterum sicut quod est omnino distinctum: sicut apparet in duobus hominibus, quorum vnus non est sub altero, sed ambo sunt sub vno principe ciuitatis. Et inter tales secundum + { Lib. 5. ca. 6. circa finem to. 5, } Philosophum in. 5. Ethic. est simpliciter iustum. Alio modo dicitur aliquid alterum non simpliciter, sed quasi aliquid eius existens. Et hoc modo in rebus humanis filius est aliquid patris: quia quodammodo est pars eius, vt dicitur in. 8. + { Lib. 8. ca. 12. to. 5. } Ethic. & seruus est aliquid domini: quia est instrumentum eius, vt dicitur in. 1. + { Lib. 1. Politic. ca. 3. & 4. to. 5 } Polit. Et ideo patris ad filium non est comparatio, sicut ad simpliciter alterum . Et propter hoc non est ibi simpliciter iustum, sed quoddam iustum, scilicet paternum : & eadem ratione, nec inter dominum & seruum , sed est inter eos dominatiuum iustum. Vxor autem, quanuis sit aliquid viri, quia comparatur ad eum sicut ad proprium corpus, vt patet per Apostolum ad Ephes. 5. tamen magis distinguitur a viro quam filius a patre, vel seruus a domino. Assumitur enim in quamdam socialem vitam matrimonij. Et ideo: vt + { Lib. 5. Ethic. ca. 6. in fine, tomo. 5. } Philosophus dicit inter virum & vxorem plus est de ratione iusti, quam inter patrem & filium, vel dominum & seruum: quia cum vir & vxor habeant immediatam relationem ad domesticam communitatem, vt patet in. 1. + { Libr. 1. ex ca. 3. elicitur, & ex vlti. to. 5. } Politic. ideo inter eos non est etiam simpliciter politicum iustum, sed magis iustum oeconomicum. AD Primum ergo dicendum, quod ad iustitiam pertinet reddere ius suum vnicuique: supposita tamen diuersitate vnius ad alterum. Si quis enim sibi det quod sibi debetur, non proprie vocatur hoc iustum : & quia quod est filij, est patris, & quod est serui, est domini: ideo non est proprie iustitia patris ad filium, vel domini ad seruum. AD secundum dicendum, quod filius inquantum filius, est aliquid patris: & similiter seruus inquantum seruus, est aliquid domini. Vterque tamen prout consideratur, vt quidam homo, est aliquid secundum se subsistens ab alijs distinctum. Et ideo inquantum vterque est homo, aliquo modo ad eos est iustitia. Et propter hoc etiam aliquae leges dantur de his quae sunt patris ad filium , vel domini ad seruum. Sed inquantum vterque est aliquid alterius, secundum hoc deficit ibi perfecta ratio iusti vel iuris. AD tertium dicendum, quod omnes aliae diuersitates personarum , quae sunt in ciuitate, habent immediatam relationem ad communitatem ciuitatis & ad principem ipsius: & ideo ad eos est iustum secundum perfectam rationem iustitiae. Distinguitur tamen istud iustum secundum diuersa officia. Vnde dicitur ius militare, vel ius magistratuum, aut sacerdotum: non propter defectum a simpliciter iusto, sicut dicitur ius paternum & dominatiuum , sed propter hoc quod vnicuique conditioni personae, secundum proprium officium aliquid proprium debetur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Inter ciues, quorum neuter est sub potestate alterius vterque tamen sub vnius Principis, est iustum simpliciter. Ratio huius est, quia simpliciter est iustum ad alterum. Secunda conclusio. Inter patrem & filium non est iustum simpliciter, sed iustum quod dicitur paternum: & inter dominum & seruum non est etiam iustum simpliciter, sed iustum dominatiuum. Tertia conclusio. Neque inter virum & vxorem est simpliciter iustum politicum: est tamen potior ratio iuris quam inter patrem & filium : quae dicitur oeconomica. Ratio primae partis est, quia vir & vxor non ordinantur immediate in bonum commune Reipublicae. Ratio secundae partis, quia potissimum coniunguntur, vt socij ad exercendum maritale consortium. COMMENTARIVS. DVbitare possemus qualiter Aristo. & Diuus Thom. loquentes de iusto simpliciter, ponunt illud solum in conciuibus sub eodem principe. Nam profecto inter homines diuersorum regnorum est iustitia simpliciter, vt inter Gallos & Hispanos, inter quos & exercentur contractus iusti. Respondetur breuiter, quod Diuus Thom. & Aristot. loquuntur de iusto legali, non per hoc volentes excludere iustum naturale, quod est inter homines diuersorum regnorum, quod est iustum simpliciter. DVbitatur circa secundam conclusionem , de veritate illius & arguitur pro parte negatiua. Primo, inter patrem & filium est vera amicitia, ergo est proprie iustum. Antecedens est D. Tho. 2. 2. quaest. 24. arti. 8. & infra. Consequentia vero probatur, quia sicut iustitia & iustum est ad alterum , ita amicitia. Secundo , inter patrem & filium in diuinis est iustitia proprie, ergo & in humanis. Antecedens patet ex D. Tho. 3. par. q. 1. artic. 3. Vbi dicit, quod filius satisfecit patri de rigore iustitiae. Consequentia vero probatur. Nam filius in diuinis magis vnum est cum patre & magis de substantia patris quam filius in humanis. Tertio arguitur. Inter hominem gratum & Deum est simpliciter iustum , licet homo gratus sit filius adoptiuus & seruus Dei, ergo. Antecedens patet ex D. Tho. 1. 2. q. 114. Vbi ponit meritum simpliciter inter hominem & Deum. Et confirmatur. Nam inter hominem conditum in puris naturalibus & Deum authorem naturae est meritum: vt docet D. Thom. 1. 2. quaest. 114. Ergo multo magis reperietur iustum inter filium naturalem genitum a patre. Quarto. Inter filium emancipatum & patrem est iustum simpliciter, ergo inter filium dum est sub tutela parentum. Antecedens patet. Nam inter illos sunt contractus ciuiles emptionis & venditionis, in quibus simpliciter est iustum . Consequentia vero probatur. Quia quando filius emancipatur, non desinit esse aliquid patris per naturam aut ex substantia illius genitus, sicut antea, ergo, &c. Et confirmatur. Nam quanuis filius sit genitus a patre, & dependeat in fieri: tamen non dependet in conseruari: sed per ipsum conseruatur suppositum distinctum existens: eo vel maxime quod semen non est aliquid de substantia patris sed superfluum quoddam. Quinto sequeretur, quod eadem ratione inter duos fratres non esset proprie iustum . Consequens est falsum, ergo &c. Sequela patet, quia etiam vterque est aliquid patris, sicut dextera & sinistra est aliquid hominis, ergo &c. Sexto. Inter patrem & filium est ius naturale, ergo est simpliciter ius. Consequentia patet, quia ius naturale est membrum simpliciter iuris, ergo vbi illud reperitur, reperietur iustum simpliciter. Antecedens vero patet, quia inter se commensurantur secundum absolutam rationem: & etiam quia si filius occidat patrem , maxime laeditur ius naturae. Caietanus in hoc articulo non solum dicit, quod inter patrem & filium formaliter non est iustum simpliciter: verum etiam quod inter eosdem secundum quod homines, non est tale ius: & probat ex D. Tho. hic ad secundum. vbi distinguens patrem a filio, qua ratione sunt diuersi ordinis, dicit quod quodammodo est inter illos iustum, ergo non simpliciter. Et eiusdem sententiae videtur esse Soto de iustitia & iure lib. 3. q. 1. art. 4. & multi ex magistris. Pro huius explicatione supponendum est primo, quod ad iustum simpliciter requiruntur tres conditiones . Prima, quod sit ordo ad alterum . Secunda, quod sit debitum simpliciter. Et tertia, quod sit aequalitas. Secundo est supponendum , quod simpliciter, dupliciter dicitur. Primo prout distinguitur contra secundum quid aut metaphoricum, qualiter homo viuus dicitur simpliciter homo ad differentiam hominis picti. Alio modo simpliciter dicitur aliquid quod omnibus modis est tale. Distinctio ista est Arist. 2. Topic. in fin. lib. Et ea vtitur D. Tho. 3. p. q. 50. art. 5. & possumus addere tertium modum quo aliquid dici tur simpliciter. Videlicet, quando dicitur tale absque aliqua dependentia : quomodo Deus solus dicitur ens & bonus simpliciter. Et proportionabiliter possumus distinguere triplicem modum quo aliquid dicitur secundum quid. Primo, quia per metaphoram & non vere dicitur , Verbi gratia, pictura dicitur homo. Secundo, quia licet vere & proprie dicatur tale, non sufficit tamen denominare totum . Sicut album quod dicitur de AEthiope secundum dentes . Et tertio per hoc quod aliquid dicitur dependenter , qualiter accidens secundum quid est ens. Prima conclusio . Non est iustum simpliciter inter patrem & filium : si simpliciter dicatur illud quod omnimodo est tale. Hoc patet ex Arist. 5. Ethic. ca. 6. Et ex D. Tho. in praesenti. Et probatur ratione illius. Nam filius non est simpliciter alter a patre, idest, non omnimodo diuersus, ergo ius inter illos non est simpliciter omnibus modis. Antecedens patet ex Arist. vbi supra. & 8. Ethic. c. 11. Et 1. Polit. c. 3. &. 1. oeconomic. c. 5. Praeterea, quia inter patrem & filium non est aequalitas simpliciter. Haec autem requiritur ad ius simpliciter. Antecedens est Arist. 8. Ethic. cap. 14. Et consequentia est manifesta, quia si deficit aliqua conditio iusti simpliciter: iustum quod ibi reperitur, non erit omnimodo tale. Tandem probatur, quoniam ad virtutem pietatis pertinet reddere parentibus debita, vt Theologi conueniunt . Pietas vero non est iustitia simpliciter sed pars potentialis iustitiae, ergo inter patrem & filium non est iustum omnimodo. Etenim si iustum simpliciter esset: esset subinde simpliciter iustitia seruans tale ius: ac proinde non ad pietatem pertineret talis actus. Secunda conclusio. Nihilominus simpliciter est iustum inter illos, idest, vere & proprie & non metaphorice. Conclusio ista colligitur ex D. Tho. quaest. seq. art. 2. quem locu interpretans Magist. Soto lib. 3. de iustit. q. 2. art. 2. expresse tenet nostram sententiam . Probatur primo ratione. Nam inter illos proprie & vere est debitum & aequalitas & habitudo ad alterum prout sufficit ad verum ius, ergo proprie & vere est ius. Consequentia patet, quia solum illa tria sunt de essentia iuris proprij . Antecedens vero per singula probatur primo, omnium sententia est debitum maxime filij ad patrem : patris autem ad filium vel est debitum vel ali quid altius. Quod vero sit aequalitas saltim moralis. Probatur. Quia ad aequalitatem moralem sufficit commensuratio proportionalis. Haec vero est filij ad patrem, ergo &c. Maior patebit quaestione sequenti. Minor probatur. Nam filius vere & proprie reddit patri debitum proportionale, quod ex praecepto iuris paterni debet. Etenim certum est filium probum implere omnia prae cepta ad quae tenetur ex vi iuris paterni, eo modo quo potest, ergo inter illos est aequalitas proportionalis. Quam vt commodius intelligamus supponendum est, quod aequale dicitur dupliciter. Vno modo absolute: quod contingit in commutationibus emptionis & venditionis. Alio modo secundum proportionem, vt cum quis non reddit quod absolute debet, reddit autem quod potest & ad quod tenetur hic & nunc , Verbi gratia, debens mille & reddens centum quia non plus habet. Et quanuis vtraque aequalitas conueniat in hoc quod exercens illam impleat praeceptum: est tamen discrimen, quod qui aequalitate absoluta adimplet praeceptum, manet omnino liber. AEqualitate vero proportionali adimplens praeceptum, manet liber hic & nunc: non tamen absolute. Vnde si venerit ad meliorem fortunam, & diues factus fuerit, tenebitur plenum debitum soluere. Et hoc modo est aequalitas inter patrem & filium , & redditio aequiualentis proportionalis. Quod vero haec aequalitas sit ad alterum prout sufficit ad iustitiam; Probatur. Quia taliter pater & filius sunt diuersi etiam formaliter, quod inter illos potest esse actio & passio etiam moralis, ergo sufficienter filius est alter a patre. Antecedens patet ex argumentis in principio positis. Consequentia vero probatur ex Diuo Thoma quaestione sequenti, artic. 2. Vbi explicans quid requiratur ad iustum verum & proprium, solum dicit requiri illam diuersitatem quae sufficit ad actionem & passionem. Et confirmatur. Nam hac ratione dicit D. Thom. quod inter partes eiusdem hominis est solum iustitia metaphorice, quia non est actio & passio inter illas quasi inter diuersa supposita: sed quasi inter instrumenta eiusdem operantis. Cum ergo filius & pater qualitercunque consi derentur sunt supposita & personae inter quas est passio & actio, vere & proprie erit habitudo & commensuratio ad alterum. Et denique conclusio probatur. Quia D. Thomas & Aristot. ideo non ponunt ius simpliciter inter patrem & filium, quia non immediate respiciunt bonum commune: bene tamen mediate. Quod vero mediate respicit aliquam rationem communem vere & proprie est tale. Tertia conclusio. Iustum inter patrem & filium non reperitur perfectum. Probatur. Quia non perfecte reperiuntur omnes conditiones iusti. Non enim perfecte & omnino filius est alter neque perfecte reddit aequiualens, ergo, &c. Ex quo sequitur quod non dicitur iustum istud sine dependentia & habitudine. Imo vero dependet & respicit per se iustum ciuile: non tamen ita quod ratio iuris analoga sit. Secundo sequitur, quod diuiditur optime ius in ciuile, paternum, & dominatiuum, tanquam in membra formaliter diuersa. Tertio sequitur, quod proportionabiliter sentiendum est de iure inter seruum & dominum, inter virum & vxorem: atque inter patrem & filium loquuti sumus, supposita differentia quam ponit D. Tho. in articulo, quae amplius patebit solutionibus argumentorum. AD primum argumentum respondetur, quod amicitia quae est charitas, proprie est inter patrem & filium: quia illa immediate & per se respicit Deum, ac subinde coniungit omnes homines qui ordinantur ad Deum. Verumtamen loquendo de amicitia naturali, illa non proprie reperitur inter patrem & filium. Quia pater quando diligit filium amat illum quasi seipsum & non distinctum a se. Inter vero seruum & dominum multo minus est amicitia ista: quia dominus diligit seruum propter commodum proprium, quod est contra rationem amicitiae. Seruus vero diligit dominum amore quodam seruili & multum inaequali. Similiter inter virum & vxorem licet maior ratio amicitiae reperiatur: quam inter praedictos, tamen adhuc non est proprie amicitia, quia semper vir diligit tanquam caput, vxor vero diligit tanquam subiecta. Quo circa non est inter illos aequalitas amicitiae. Ad secundum respondetur, quod inter patrem & filium in diuinis non est iustum: quia non est debitum proprie. Nihilominus difficultas est de filio secundum quod satisfacit in natura assumpta, qualiter videlicet sit satisfactio ad alterum. Quidam enim explicant per hoc quod satisfacit patri, qui alius est. Alij vero per hoc quod satisfacit Deo qui in alijs personis a filio reperitur. Nihilominus istae solutiones non explicant qualiter filius satisfaciat de iustitia sibi ipsi. Vnde alij dicunt quod verbum vt sustentans naturam humanam, habet rationem formalem alterius suppositi, saltim formaliter. Neque ista solutio mihi placet, quia constituit diuersitatem ex natura rei in Christo Domino inter suppositum diuinum & humanum. Igitur respondeo dupliciter ad argumentum quod procedit etiam de filio sibi ipsi satisfacienti. Primo, quod licet non sit alter omnino, nihilominus tamen in rigore satisfacit: quia rigor iustitiae non attenditur ex omnimoda & rigurosa diuersitate suppositorum: sed ex solutione debiti aequalis omnino, & ex proprijs, sicut filius exoluens patri centum quae debet, de rigore satisfacit, licet non sit omnimoda diuersitas inter illos. Secundo respondetur, quod in iustitia requiritur diuersitas satisfacientis, ea solum quae sufficit, vt inter satisfacientem & cui fit satisfactio sit actio aut passio moralis. Et quia in Christo Domino taliter facta est coniunctio naturarum quod ratione vnius potest habere actionem ad seipsum in alia natura, perinde ac si essent in diuersis suppositis; Consequenter est diuersitas quae sufficit ad actiones morales, cuiusmodi est satisfactio rigurosa. Exemplum horum omnium est in obedientia quam Christus in humana natura exercet in ordine ad suppositum diuinum. Vere enim & proprie obedit Deo licet a Deo non distinguatur. Ad secundum de merito respondetur, quod nullo modo Deus dicitur obligari ex iustitia commutatiua respectu creaturarum : quia nullo modo est debitor. De quo. 1. parte, quaestio. 21. diximus. Nihilominus tamen opus meritorium dicitur de iustitia commutatiua exigere praemium quia inter se proportionantur, quia tamen istud meritum est a Deo libere donante gratiam, consequenter non facit Deum debitorem respectu nostri. Vnde August. ait; "Factus est omnium redditor nulli debens". Ad quartum respondetur, quod inter filium emancipatum & patrem, ita reperitur iustitia sicut inter alios ciues. Nihilominus tamen debitum naturale ad quod tenetur filius etiam emancipatus, quia contrahit naturam ex patre non potest satisfacere ad aequalitatem. Vnde semper manet cum obligatione honorandi parentes & illos alendi si graui laborent necessitate. Ad confirmationem respondetur, quod filius habet duo. Primum quod sit ex patre. Secundum quod fiat & conseruetur suppositum diuersum ab illo. Ex prima consideratione filius habet quandam vnitatem cum Patre non solum physicam sed moralem. Quare ab Aristot. dicitur aliquid patris. Et in Scriptura filius appellatur fructus parentum, quia est quasi fructus arboris non omnino diuersus ab illo, & licet ex hac parte deficiat a ratione iustitiae rigurosa: fundat tamen illam in secunda consideratione, qua videlicet consideratur vt diuersum suppositum. Ad quintum respondetur quod in opinione Iurisconsultorum inter fratres qui viuunt sub tutela parentum non est proprie ius. patet in. l. frater a fratre. ff. de condictione indebiti. Nihilominus tamen nos intimius considerantes hanc rem, proprie & vere ponimus ius licet imperfecte. Ad sextum respondetur, quod variatur appellatio in prima consequentia, quando enim dicitur est iustum naturale simpliciter. Simpliciter , applicat suum significatum ad naturale. Et sensus est, ius quod reperitur inter patrem & filium est naturale simpliciter. In consequenti vero applicat ad iustum. Et sensus est inter patrem & filium est ius perfectum. Ex his facile intelligitur modus loquendi D. Thom. in articulo, quando videlicet loquens de iure paterno, dicit non esse simpliciter, sed quodammodo . Illud quodammodo , non est dictio diminuens veritatem & proprietatem iuris: sed explicans deficientiam cuiusdam perfectionis: vt explicatum est. Et hoc colligo ex solutione ad secundum, quem locum Caiet. adducit contra nostram sententiam. Nam dicit, quod inter patrem & filium vt homines sunt, est iustum quodammodo. Et quidem certum est in opinione omnium quod inter illos secundum quod homines vere est iustum, ergo illud, quodammodo, non dicit deficientiam proprietatis. DVbitatur circa tertiam conclusionem ; Vtrum ius quod reperitur inter virum & vxorem sit perfectiori modo ius, quam quod est inter patrem & filium. Pro parte negatiua arguitur primo. Iustum istud est oeconomicum, ergo non ita est perfecte iustum sicut ius paternum. Oeconomicum enim solum respicit iustum vnius domus. Secundo. Maior vnitas est vxoris & viri quam filij & patris, ergo minus est de rigore iusti. Consequentia patet ex D. Thom. in artic. Et antecedens probatur Genes. 2. "Propter hanc relinquet homo patrem & matrem, & adhaerebit vxori suae." Pro explicatione sciendum est, quod vir & vxor considerantur dupliciter. Primo in ordine ad vsum matrimonij. Secundo in ordine ad regimen domus. Dico ergo quod si considerentur primo modo: magis iustum est & reperitur inter vxorem & virum quam inter filium & patrem. Probatur. Quia est aequiualens traditio corporum , vt patet. 1. Corinth. 7. Vir potestatem non habet sui corporis sed vxor: vxor non habet potestatem sui corporis sed vir: Nolite fraudari inuicem . Secundo dico. Ad regimen si attendamus: minus est iusti inter illos, quam inter Patrem & filium. Patet 1. Corinth. 11. vbi vir appellatur caput vxoris. Quocirca maximam inaequalitatem inter se habent: eo vel maxime quod vxor subdita est totaliter viro. Vnde Genes. 2. dicitur; "Educta de costa viri." In quo non solum denotatur quod homines inde procedentes mutuam deberent inter se habere dilectionem: quia ab hominis vnius principio descendunt, vt ait August. 11. de Ciuit. cap. 21. sed etiam denotatur qualiter vxor subdita debeat esse viro. Etenim non ex capite viri educta est, quia non habebat aequalitatem cum capite: neque ex pedibus, quia non seruiliter subditur viro: sed ex costa, quae media est, & circa cor. Vbi & amor & media subiectio denotatur. Ex his sequitur, quod vir non habeat simpliciter ordinariam potestatem erga vxorem: habet tamen illam in ijs quae pertinent ad regimen domus. Vnde aliquando poterit illam aliqualiter punire, irritare vota illius, & similiter irritare omnes contractus, quos illa fecerit, etiam circa facultates suae dotis. Ad primum, aliqui dicunt ius oeconomicum secundum quid appellari ius. Et ita videntur sibi colligere ex Diuo Thoma in vltimis verbis articuli. Mihi tamen videtur quod licet secundum praecisam rationem qua oeconomicum est, sit multum deficiens a iure: tamen ex ea parte qua respicit bonum commune, & ordinatur non solum in bonum reipublicae , sed in bonum speciei humanae, appellabitur vere & proprie ius. Ad secundum respondetur, quod nunquam vxor fit vnum realiter cum viro, aut efficitur pars illius. Sed solum metaphorice: Qua ratione, quae copulantur in aliquo siue corporis siue animae vnum dicuntur. Neque valet illa consequentia: sicut non valet propter virtutem relinquet homo patrem & matrem, ergo magis vnum est cum virtute, quam cum Patre. # 58 [De iustitia] QVAESTIO LVIII. De Iustitia. DEINDE considerandum est de iustitia. Circa quam quae runtur duodecim. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum conuenienter diffiniatur iustitia, quod est perpetua & costans voluntas, ius suum vnicuique tribuens. AD Primum sic procedi{ 4. d. 33. q. 3. ar. 1. ad 3. Et veri. q. 1. art. 5. ad 12. } tur. Videtur quod inconuenienter diffiniatur iustitia a + { In. ff. veteri lib. 1. tit. 1. l. 10. in princ. } Iurisperitis, quod iustitia est perpetua & constans voluntas, ius suum vnicuique tribuens. Iustitia enim secundum Philos. in 5. Ethicor. { Li. 5. c. 1. non longe a prin. tomo. 5. } est habitus, a quo sunt aliqui operatiui iustorum , & quo operantur & volunt iusta. Sed voluntas nominat potentiam , vel etiam actum : ergo inconuenienter iustitia dicitur esse voluntas . ¶ 2 Praeterea. Rectitudo voluntatis non est voluntas: alioquin si voluntas esset sua rectitudo, sequeretur quod nulla voluntas esset peruersa. Sed secundum + { In dialogo de veritate. c. 13. } Anselmum in lib. de Veritate, iustitia est rectitudo: ergo iustitia non est voluntas. ¶ 3 Praeterea. Sola Dei voluntas est perpetua. Si ergo iustitia est perpetua voluntas, in solo Deo erit iustitia. ¶ 4 Praeterea. Omne perpetuum est constans, quia est immutabile. Superflue ergo vtrunque ponitur in diffinitione iustitiae, & perpetuum & constans. ¶ 5 Praeterea. Reddere ius vnicuique, pertinet ad principem. Si ergo iustitia sit vnicuique ius suum tribuens, sequitur quod iustitia non sit nisi in principe, quod est inconueniens . ¶ 2 Praeterea. August. + { Ca. 15. circa medium , tom. 1. } dicit in libro de Moribus Ecclesiae , quod iustitia est amor Deo tantum seruiens, non ergo reddit vnicuique quod suum est. RESPONDEO dicendum, quod praedicta iustitiae diffinitio conueniens est, si recte intelligatur. Cum enim omnis virtus sit habitus, qui est principium boni actus, necesse est quod virtus diffiniatur per actum bonum, qui est circa ea, quae ad alte rum sunt, sicut circa propriam materiam virtutis. Est autem iustitia praecipue circa ea quae ad alterum sunt, sicut circa propriam materiam , vt infra + { Art. seq. } patebit. Et ideo actus iustitiae per comparationem ad propriam materiam virtutis & obiectum tangitur, cum dicitur: Ius suum vnicuique tribuens . Quia vt + { Lib. 10. c. 9. incipit, Ingeniosus: parum a princ. } Isidorus dicit in lib. Etymolog. "Iustus dicitur, quia ius custodit." Ad hoc autem, quod aliquis actus circa quancunque materiam sit virtuosus, requiritur quod sit voluntarius, & quod sit stabilis & firmus: quia + { Libro. 2. Ethic. ca. 4. tom. 5. } Philosophus dicit in 2. Ethic. quod ad virtutis actum requiritur: primo quidem , quod operetur sciens: secundo autem, quod eligens, & propter debitum finem: tertio, quod immobiliter operetur. Primum autem horum includitur in secundo: quia quod per ignorantiam agitur, est inuoluntarium : vt dicitur in 3. + { Li. 3. c. 1. tom. 5. } Ethic. Et ideo in diffinitione iustitiae primo ponitur voluntas , ad ostendendum quod actus iustitiae debet esse voluntarius. Additur autem de constantia & perpetuitate, ad designandam actus firmitatem . Et ideo praedicta diffinitio est completa diffinitio iustitiae, nisi quod actus ponitur pro habitu, qui per actum specificatur: habitus enim ad actum dicitur. Et si quis vellet eam in debitam formam diffinitionis reducere, posset sic dicere, quod iustitia est habitus, secundum quem aliquis constanti & perpetua voluntate ius suum vnicuique tribuit. Et quasi est eadem diffinitio cum ea, quam + { Li. 5. c. 1. & 5. simul to. 5. } Philosophus ponit in. 5. Ethic. dicens : quod iustitia est habitus, secundum quem aliquis dicitur operatiuus secundum electionem iusti. AD primum ergo dicendum, quod voluntas hic nominat actum, non potentiam. Est autem consuetum quod apud autores habitus per actus diffiniantur: sicut + { Tract. 79. in Ioann. paulo a prin. to. 9. } Augustinus dicit super Ioan. quod fides est credere quod non vides. AD secundum dicendum , quod neque etiam iustitia est essentialiter rectitudo, sed causaliter tantum . Est tamen habitus, secundum quem aliquis recte operatur & vult. AD tertium dicendum, quod voluntas potest dici perpetua dupliciter. Vno modo ex parte ipsius actus, qui perpetuo durat. Et sic solius Dei voluntas est perpetua. Alio modo ex parte obiecti: quia scilicet aliquis vult perpetuo facere aliquid. Et hoc requiritur ad rationem iustitiae. Non enim sufficit ad rationem iustitiae, quod aliquis velit ad horam in aliquo negotio seruare iustitiam : quia vix inuenitur aliquis qui velit in omnibus iniuste agere, sed requiritur quod homo habeat voluntatem perpetuo & in omnibus iustitiam conseruandi. AD quartum dicendum, quod quia perpetuum non accipitur secundum durationem perpetuam actus voluntatis, non superflue additur, Constans. Vt sicut per hoc, quod dicitur, Perpetua voluntas, designatur, quod aliquis gerat in proposito perpetuo iustitiam conseruandi: ita etiam per hoc, quod dicitur constans , designetur quod in hoc proposito firmiter perseueret. AD quintum dicendum, quod iudex reddit quod suum est per modum imperantis & dirigentis : quia iudex est iustus animatum & princeps est custos iusti, vt dicitur in 5. Ethicorum + { Li. 5. c. 6. a med. tomo. 5. }. Sed subditi reddunt quod suum est vnicuique per modum executionis. AD sextum dicendum, quod sicut in dilectione Dei includitur dilectio proximi, vt supra + { Quaest. 25. art. 1. } dictum est: ita etiam in hoc quod homo seruit Deo, includitur quod vnicuique reddat quod debet. SVMMA ARTICVLI. PR Ima conclusio est affirmatiua. Secunda conclusio. Haec diffinitio potest reduci ad illam, scilicet, Iustitia est habitus secundum quem constanter quis reddit vnicuique quod suum est. COMMENTARIVS. DVbium est circa primam conclusionem. Videtur enim quod non sit vera. Arguitur primo. In illa definitione nullum ponitur genus, ergo non est bona, si dicas subintelligitur habitus. Contra. Habitus non est immediatum genus quia inter iustitiam & habitum mediat virtus, tam virtus moralis quam Cardinalis. Secundo. Per charitatem tribuitur suum ius vnicuique, ergo non est proprium iustitiae. Probatur antecedens. Quia charitas respicit omne bonum alterius, & fugit omne malum, ergo, &c. Antecedens patet 1. ad Corinth. 13. "Charitas non inflatur, non agit perperam, non quaerit quae sua sunt." Et ideo D. August. de moribus ecclesiae dicit, quod iustitia est amor Deo seruiens. Et Arist. 8. Ethicor. cap. 1. dicit, quod si esset amicitia, non requireretur iustitia. Tertio arguitur. Proprietates illae, quae ponuntur in definitione iustitiae, videlicet, perpetua constansque voluntas, sunt communes omni virtuti, ergo non particulariter debentur iustitiae: neque in ea poni debent. Nam ibi non ponuntur tanquam genus: ac subinde deberent esse peculiares & propriae iustitiae. Confirmatur. Nam D. Tho. dicit ad secundum. Rectitudo quam dicit iustitia non est rectitudo voluntatis , ergo male diffinitur per hoc quod sit constans voluntas. Quarto arguitur. Quoniam iustitiae sunt tres actus necessarij, ergo male diffinitur per vnum. Antecedens patet. Nam proprius actus illius est honeste viuere, neminem laedere, & ius suum vnicuique tribuere: vt ait Vlpianus ff. de iustitia & iure, in. l. iustitia. Quinto arguitur. Ius multipliciter diuiditur, imo diuersa ratione vt ex supradictis patet, ergo non est obiectum iustitiae constituens illam in ratione vnius virtutis formaliter. Et confirmatur. Nam ius paternum & ius religiosum non exercentur a iustitia sed a virtute pietatis & religionis, ergo ius absolute non est obiectum iustitiae. Sexto arguitur. Iustitia legalis est simpliciter iustitia, & tamen non per se habet tribuere iustum alteri, ergo, &c. Minor probatur. Nam si Verbi gratia ciuis non ita accurate respiciat bonum commune ciuitatis, ille peccat contra iustitiam legalem: & tamen non tenetur alicui facere restitutionem. PRO decisione sit prima conclusio. Prae dicta diffinitio optima est. Probatur. quia est communis Theologorum & etiam Iuristarum cum Vlpiano. Est etiam Arist. 5. Ethicor. cap. 1. Ciceronis lib. 5. de Inuent. cap. 5. & lib. 2. officiorum, cap. de iustitia. Consimilem ponit D. Ambr. lib. 1. officior. cap. 24. vbi dicit, quod iustitia est virtus ius suum vnicuique tribuens . Idem D. August. li. 19. de Ciuit. Dei. c. 21. & lib. 1. de liber. arbit. cap. 13. Vnde conclusio debet esse certa. Secunda conclusio. Iustitia hic diffinitur non secundum quod est virtus communis omnibus virtutibus idemque cum illis: sed secundum quod est specialis virtus essentialiter distincta ab alijs includens sub se iustitiam legalem distributiuam & commutatiuam. Pro intellectu huius nota. Quod communiter iustitia in vsu Scripturae & Sanctorum accipitur prout nominat omnem virtutem: quia in omni virtute est aliqualis ratio debiti. Ita illud intellige, Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, &c. Et illud; Nisi abundauerit iustitia vestra. Alio modo sumitur specialiter a Theologis, prout nominat virtutem quandam residentem in voluntate. Probatur modo conclusio. Nam iustitia vt communis est, non habet vllam diffinitionem neque explicat essentiam virtutis: sed quandam rationem ibi consideratam, ergo haec diffinitio non est de iustitia sic accepta. Antecedens patet, quia omnes virtutes in nullo essentialiter conueniunt, praeterquam in ratione generica, ergo iustitia generaliter accepta cum non significet rationem genericam virtutum non definietur neque importat aliquid essentiale illis, sed quandam debiti rationem. Ex quo euidenter sequitur, quod iustitia hic diffinita importat specialem rationem ab alijs virtutibus distinctam. Tertia conclusio. Hic sumitur iustitia vt includens sub se non solum tres species commemoratas, verum etiam vt includit omnes partes potentiales iustitiae, quae respiciunt debitum simpliciter: vt sunt pietas & religio. Prima pars probatur, quia eam iustitiam definit hic D. Thom. de qua in sequentibus disputat de illis tribus speciebus iustitiae. Videlicet legali, distributiua, & commutatiua, ergo &c. Secunda vero pars probatur. Nam ius quod respicitur a iustitia hic definita, non coarctatur ad iustum perfectum, sed ad iustum verum & simpliciter. Cum ergo iustum verum dicatur de iusto quod attendit pietas & religio, consequenter diffinietur iustitia, prout communis est etiam his virtutibus. Et confirmatur . Nam illud est ius quod ponitur in diffinitione iustitiae, de quo egimus in quaestio praecedenti, sed in illa determinauimus de iusto paterno seruili & vxorio, & probauimus esse verum in illis, ergo iustitia hic definita includit etiam partes potentiales: quae respiciunt debitum simpliciter. Dixi autem simpliciter debitum, quia debitum secundum quid, non sufficit, vt aliqua virtus comprehendatur simpliciter sub iustitia hic diffinita. Quare liberalitas quae respicit debitum secundum honestatem nec dicitur iustitia, nec in hac diffinitione includitur. Ad argumenta respondetur . Ad primum argumentum respondetur, quod quandoque species qualitatis commode diffiniuntur per genus mediatum qualiter Aristot. definit habitum per dispositionem: & hoc vel maxime fit, quando tale genus est receptum ab omnibus & manifestum. Et ita in proposito, quia actus vel habitus secundum omnes est genus manifestum & notum, non vero virtus aut Cardinalis virtus: optime diffinitur iustitia per habitum. Ad secundum argumentum respondetur concedendo quod charitas respicit omne bonum, non tamen qua ratione est debitum. Vnde oportuit ponere virtutem specialem quae respiciat bonum debitum vt sic. Licet enim charitas, vt est virtus vniuersalis & inferens alias virtutes, versetur circa iustum debitum simpliciter; non tamen quia illud sit materia propria charitatis: sed quia est materia charitati subiecta, qualiter intelligitur illud Pauli; Charitas non agit perperam . Illud vero D. August. quod iustitia est amor Dei, intelligitur causaliter, quatenus, videlicet, ad impletio cuius vis boni ex amore procedit, ad Roman. 13. Qui diligit proximum legem impleuit. Hoc modo multoties nomen virtutis imperantis tribuitur actibus imperatis: qualiter mors pro Christo dicitur maxima charitas. Licet sit actus fortitudinis: & illud. Plenitudo legis est dilectio. & D. Thom. hac quaest. art. 6. omnes actus reliquarum virtutum qui a iustitia diriguntur , iustitiam appellat. Ad illud vero Aristot. respondetur ex D. Thom. ibi, quod si omnes essemus amici, omnia essent communia. Vnde non indigeremus iustitia quae applicat rem vero domino. Ad tertium, quod illae particulae peculiari ratione ponuntur in definitione iustitiae. Primo ad denotandum discrimen iustitiae ab alijs virtutibus moralibus: quia sola ipsa in voluntate ponitur. Secundo, quia peculiaris difficultas est in voluntate ad tribuendum alteri ius suum: quae non inuenitur in hoc, quod voluntas eligit proprium bonum , respectu vero alieni retardatur & impeditur voluntas ab vtilitate ipsa proprij boni. Quocirca requiritur peculiaris constantia & firmitas in iustitia. Vnde Sapien. 5. dicitur. "Induet pro thorace iustitiam, & accipiet pro galea iudicium certum, scutum inexpugnabile aequitatem." Quae omnia po nuntur ad denotandam constantiam & firmitatem iustitiae. Ad confirmationem respondetur, quod licet omnis virtus suo modo ordinetur ad rectitudinem habentis, vnde dixit Arist. 1. Magnorum moralium cap. 22. quod virtus est optimus habitus: aliter tamen & aliter rectificant. Quaedam enim rectitudinem essentialem tribuunt, vt charitas & gratia. Aliae vero dicuntur rectificare potentiam: quia moderantur passiones illius constituentes medium inter excessum & defectum. Vt temperantia respectu concupiscibilis. Fortitudo respectu irascibilis. Aliae autem rectificant eo solum quia ordinant potentiam ad rectum. Et hoc modo iustitia dicetur rectitudo voluntatis. Et sic Anselmus in Dialogo de veritate. & cap. 13. dicit enim iustitiam esse rectitudinem propter se: loquitur causaliter, quia videlicet causat rectitudinem. Haec amplius explicantur infra artic. 9. & 1. 2. quaest. 60. art. 2. & 3. Ad quartum respondetur, quod per vnum actum in diffinitione iustitiae positum reliqui actus explicantur. Nam eo ipso quod ius alteri tribuimus, ipsum non laedimus: & in hoc honeste viuimus. Eo vel maxime quod honeste viuere est commune omni virtuti. Arist. vbi supra, ait: "virtus est honesti ad honestum." Vnde non debuit poni in definitione specifica virtutis. Et similiter laedere est actus negatiuus: quare non debuit poni in definitione positiui. Ad quintum, aliqui ex Thomistis dicunt , iustum in definitione positum solum accipi pro iusto perfecto. Quare ibi non includitur iustum paternum aut dominatiuum: quod isti appellant secundum quid & improprium. Isti tamen deseruntur: quia Diuus August. lib. 19. de Ciuit. cap. 21. sub hac diffinitione claudit non solum pietatem: sed etiam religionem & iustum illius. Neque ratio istorum aliquid valet. Nam bene stat quod obiectum alicuius potentiae aut habitus sit analogum: & in quibusdam reperiatur secundum quid: & nihilominus quod specificet & det vnitatem maiorem, quam habet in se. Patet in ente, quod specificat intellectum & habitum scientiae Metaphysicae: tamen dat vnitatem intellectui. Vnde in nostra sententia respondetur, quod omne ius verum, etiam si non sit perfectum, includitur sub obiecto iustitiae: ac subinde sub virtute ipsa. Ad confirmationem quae difficilis est, respondetur quod idem actus potest pertinere ad diuersas virtutes, a quibus secundum diuersam rationem producitur: maxime in subordinatis. Exemplum est in demonstratione physica quae secundum materiam producitur ab habitu physico, secundum vero formam & modum producitur a Dialectica. Similiter actus poenitentiae formaliter producitur a poenitentiae virtute: est tamen ibi dilectio intrinsece respiciens habitum charitatis. Ita in proposito formaliter ius paternum exercetur a pietate: inuenitur tamen ibi ratio iustitiae secundum quod ius patri tribuitur, vnde etiam respicit iustitiam . Ad vltimum respondetur, quod inferius patebit artic. 5. & infra qualiter laedens iustitiam legalem & bonum commune non semper teneatur ad restitutionem. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum iustitia semper sit ad alterum. AD Secundum sic proce{ Supra quaestio 57. arti. 4. & infr. arti. 8. cor. et ad tertium & vir. quaestio 2. artic. 7. ad 12. } ditur. Videtur quod iustitia non semper sit ad alterum. Dicit enim Apostolus ad Roman. 3. quod iustitia Dei, est per fidem Iesu Christi. Sed fides non dicitur per comparationem vnius hominis ad alterum . Ergo neque iustitia. ¶ 2 Praeterea. Secundum + { Ca. 15. circa medium tom. 1. } Augustinum in lib. de Moribus Ecclesiae, ad iustitiam pertinet ob hoc, quod seruit Deo bene imperare caeteris, quae homini sunt subiecta. Sed appetitus sensitiuus est homini subiectus, vt patet Genes. 4. vbi dicitur: "Subter te erit appetitus eius, scilicet peccati, & tu dominaberis illius ." Ergo ad iustitiam pertinet domina ri proprio appetitui. Et sic erit iustitia ad seipsum. ¶ 3 Praeterea. Iustitia Dei est ae terna. Sed nihil aliud est Deo coae ternum: ergo de ratione iustitiae non est, quod sit ad alterum. ¶ 4 Praeterea. Sicut operationes quae sunt ad alterum, indigent rectificari: ita etiam operationes quae sunt ad seipsum. Sed per iustitiam rectificantur operationes, secundum illud Prouerb. 11. "Iustitia simplicis diriget viam eius". Ergo iustitia non est solum circa ea quae sunt ad alterum, sed etiam circa ea quae sunt ad seipsum. SED contra est, quod + { Libr. 1. in ca. de iustitia in principio. } Tullius dicit in 1. de Offic. quod iustitiae ea ratio est, qua societas hominum inter ipsos & vitae communitas continetur. Sed hoc importat respectum ad alterum: ergo iustitia est circa ea quae sunt ad alterum. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Quaest. prae ced. art. 1. 2. & 3. } dictum est, cum nomen iustitiae aequalitatem importet, ex sua ratione iustitia habet, quod sit ad alterum: nihil enim est sibi aequale, sed alteri. Et quia ad iustitiam pertinet actus humanos rectificare, vt + { Arti. prae ced. & quaestio 57. art. 1. & 1. 2. q. 113. articul. 1. } dictum est: necesse est quod aequalitas ista quam requirit iustitia, sit diuersorum agere potentium . Actiones autem sunt suppositorum & totorum, non autem proprie loquendo partium, & formarum, seu potentiarum. Non enim proprie dicitur quod manus percutiat, sed homo per manum: neque proprie dicitur quod calor calefaciat, sed ignis per calorem: secundum tamen si militudinem quandam haec dicuntur. Iustitia ergo proprie dicta requirit diuersitatem suppositorum, & ideo non est nisi vnius hominis ad alium. Sed secundum similitudinem accipiuntur in vno & eodem homine diuersa principia actionum , quasi diuersa agentia: sicut ratio & irascibilis & concupiscibilis , & ideo metaphorice in vno & eodem homine dicitur esse iustitia, secundum quod ratio imperat irascibili & concupiscibili : & secundum quod haec obediunt rationi, & vniuersaliter secundum quod vnicuique parti hominis attribuitur quod ei conuenit . Vnde & + { Lib. 5. ca. vlti. to. 5. } Philosophus in. 5. Ethicor. hanc iustitiam appellat, secundum metaphoram dictam. AD primum ergo dicendum, quod iustitia quae fit per fidem in nobis, est per quam iustificatur impius: quae quidem in ipsa debita ordinatione partium animae consistit, sicut supra + { Prima secundae quaestio 113. ar. 1. } dictum est, cum de iustificatione impij ageretur. Hoc autem pertinet ad iustitiam metaphorice dictam, quae potest inueniri etiam in aliquo solitariam vitam agente. Et per hoc patet responsio ad secundum . AD tertium dicendum, quod iustitia Dei est ab aeterno, secundum voluntatem, & propositum aeternum. Et in hoc praecipue iustitia consistit: quanuis secundum effectum non sit ab aeterno: quia nihil est Deo coaeternum. AD quartum dicendum, quod actiones, quae sunt hominis, ad se ipsum sufficienter rectificantur, rectificatis passionibus, per alias vir tutes morales. Sed actiones quae sunt ad alterum, indigent speciali rectificatione non solum per comparationem ad agentem, sed etiam per comparationem ad eum, ad quem sunt. Et ideo circa eas est specialis virtus, quae est iustitia. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Affirmatiua de iustitia proprie loquendo. Secunda conclusio. Inter partes eiusdem hominis & potentias eiusdem animae est iustitia metaphorice. COMMENTARIVS. HIC articulus post illa quae diximus articulo vltimo praecedentis quaestionis parum habet difficultatis. Intendit enim Diuus Thom. explicare illam particulam, vnicuique: ita sane, vt necessarium sit ad iustitiam proprie dictam, quod exerceatur circa aliud suppositum. Quae doctrina est Aristot. lib. 5. Ethicorum cap. vltimo. Imo vero cap. 1. dicit iustitiam solam ex omnibus virtutibus esse bonum alienum, eo quod agit ea quae conferunt alteri. Hoc ipsum docet Diuus Hieronymus super Psalmum. 14. Vbi ait omnes alias virtutes delectare magis habentem, & ipsi prodesse. Circa quam doctrinam duo breuiter aduerte. Primum est, quod diuersitas suppositorum, quae dicitur necessaria ad rationem iustitiae proprie & stricte dictae, intelligenda est secundum ordinem naturae. Caeterum si Deus assumeret humanitatem terminatam immediate ad ipsum Deum: nihilominus poterat esse in operationibus illius hominis satisfactio iustitiae de condigno: quamuis ipse Deus non esset aliud suppositum a supposito hominis satisfacientis. Sufficeret enim, quod illud suppositum haberet rationem duorum suppositorum, & duobus modis suppositaret. Quatenus subsisteret in duabus naturis substantialibus & intellectualibus. Et probatur hoc, quia ille homo proprie obediret. Obedientia autem proprie dicta debet esse ad alterum. Imo vero nunc de facto proprie obediebat sibi Christus Dominus, quatenus suppositum filij erat verus homo obediens, & verus Deus cui obediebatur. Neque ratio Diui Thomae in articulo oppositum huius concludit. Quoniam omnes Theologi secundum fidem Catholicam asserunt in Christo Domino esse duplicem voluntatem, & duas operationes voluntatum harum satis distinctas. Et nihilominus philosophi dicunt. Quod voluntas est inclinatio totius suppositi, & quod actio voluntatis actio suppositi est. Quemadmodum ergo non licet inferre ex hoc quod in Christo Domino est duplex voluntas & duplex actio voluntatis, quod sint in eo duo supposita: quamuis actiones suppositorum sint: propterea, quod in Christo est maximum mysterium duarum naturarum in vno supposito: ita vt in Christo sit vera ratio iustitiae, non licet inferre, quod sunt in eo distincta supposita. Alterum satisfaciens, alterum cui fit satisfactio. Sed sufficit, quod sint duae naturae substantiales diuersis rationibus suppositatae in vno supposito. Et profecto si Aristot. cognouisset mysterium incarnationis, sentiret nobiscum in hac parte. Secundo notandum est; quod iustitia dicitur specialiter respicere bonum alterius, & alterum delectare: non quia verus iustus non delectetur in operibus iustitiae (est enim de ratione virtutis in communi, quod faciat habentem prompte & delectabiliter operari) sed quia iustitia quantum ad effectum pertinentem ad suam speciem, terminatur ad bonum alterius, neque sistit in propria vtilitate & delectatione operantis: sed extenditur ad delectationem & vtilitatem alterius: propterea ita loquutus est Aristo. & Diuus Hieronymus. Intelligimus autem hic nomine iustitiae etiam omnes eius partes potentiales. Omnes enim debent esse ad alterum, & respiciunt bonum alterius. Circa secundam conclusionem videatur Diuus Augustinus lib. 2. de Genes. contra Manichaeos cap. 11. vbi ait iustitiam pertinere ad omnes animae partes. Et libr. 19. de Ciuita. cap. 21. inquit esse iustitiam, quod ratio imperet & appetitus obediat. Quae omnia intelligenda sunt de iustitia metaphorice. Aduerte denique in solutione ad tertium argumentum D. Tho. quomodo non requiritur ad hoc, quod iustitia sit in aliquo etiam actualiter, quod alter ad quem dicitur iustitia realiter existat. Exemplum est in diuina iustitia quae est Dei voluntas aeterna reddendi vnicui que quod sibi competit secundum suam rationem & operationem. At vero creaturae circa quas ipsa iustitia diuina effectum erat habitura fuerunt in tempore. Exemplum etiam esse potest in humanis: tenetur enim aliquis ex iustitia seruare legatum paterni testamenti in fauorem nepotis qui nondum natus est. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum iustitia sit virtus. AD tertium sic proceditur.{ 5. Ethicor. lect. 2. & tertia. } Videtur, quod iustitia non sit virtus. Dicitur enim Lucae 17. Cum feceritis omnia quae prae cepta sunt vobis, dicite, Serui inutiles sumus: quod debuimus facere, fecimus. Sed non est inutile facere opus virtutis. Dicit enim + { Libr. 2. capi. 6. circa prin. to. 1. } Ambrosius in. 2. de Officijs. Vtilitatem non pecuniarij lucri aestimationem dicimus, sed acquisitionem pietatis. Ergo facere quod quis debet facere, non est opus virtutis. Est autem opus iustitiae: ergo iustitia non est virtus. ¶ 2 Praeterea. Quod fit ex necessitate, non est meritorium. Sed reddere alicui quod suum est, quod pertinet ad iustitiam, est necessitatis. Ergo non est meritorium. Actibus autem virtutum meremur: ergo iustitia non est virtus. ¶ 3 Praeterea. Omnis virtus moralis est circa agibilia. Ea autem quae exterius constituuntur, non sunt agibilia, sed factibilia: vt pater per + { Li. 9. tex. 16. to. 3. } Philosophum in nono Metaphy. Cum ergo ad iustitiam pertineat exterius facere aliquod opus secundum se iustum, videtur quod iustitia non sit virtus moralis. SED contra est quod + { Lib. 2. capit. 36. in princip. } Gregorius dicit in. 2. Morali. quod in quatuor virtutibus, scilicet temperantia, prudentia, fortitudine, & iustitia, tota boni operis structura consurgit. RESPONDEO dicendum, quod virtus humana est quae bonum reddit actum humanum, & ipsum hominem bonum facit: quod quidem conuenit iustitiae. Actus enim hominis bonus redditur ex hoc, quod attingit regulam rationis, secundum quam humani actus rectificantur. Vnde cum iustitia operationes humanas rectificet, manifestum est quod opus hominis bonum reddit. Et vt + { Libr. 1. in cap. de iustitia. circa princip. } Tullius dicit in. 1. de Officijs, "ex iustitia praecipue viri boni nominantur ". Vnde sicut ibidem dicit: "In ea virtutis splendor est maximus." AD primum ergo dicendum, quod cum aliquis facit quod debet, non affert vtilitatem lucri ei, cui facit quod debet, sed solum abstinet a damno eius, sibi tamen facit vtilitatem, inquantum spontanea & prompta voluntate facit illud quod debet: quod est virtuose agere. Vnde dicitur Sapien. 8. quod sapientia Dei sobrietatem & iustitiam docet, prudentiam & virtutem, quibus in vita nihil est vtilius hominibus, scilicet virtuosis. AD secundum dicendum, quod duplex est necessitas, vna coactionis: & haec quia repugnat volunta ti, tollit rationem meriti. Alia autem est necessitas ex obligatione praecepti, siue ex necessitate finis: quando scilicet aliquis non potest consequi finem virtutis nisi hoc faciat: & talis necessitas non excludit rationem meriti, inquantum aliquis hoc quod sic est necessarium, voluntarie agit, excludit tamen gloriam supererogationis: secundum illud 1. ad Corinth. 9. "Si euangelizauero, non est mihi gloria: necessitas enim mihi incumbit." AD tertium dicendum, quod iustitia non consistit circa exteriores res quantum ad hoc, quod est facere quod pertinet ad artem, sed quantum ad hoc, quod vtitur eis ad alterum . SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua, quia competit ei definitio virtutis, quod bonum facit habentem & opus eius bonum reddit. COMMENTARIVS. IN hoc articulo intendit Diuus Thomas explicare genus immediatum iustitiae, quod est virtus humana siue moralis: quam definiuit Aristot. libr. 2. Ethicorum cap. 6. quae est, Bonum facit habentem & opus eius bonum reddit. Aduerte secundo, egregiam doctrinam in solutionibus ad primum , & secundum argumentum aduersus nostri temporis haereticos: qui volunt auferre meritum a votis monasticis, quasi necessitas praecepti diminuat rationem meriti. Cum tamen reuera non diminuat rationem virtutis, quae ex natura sua habet actum meritorium. Ex eadem doctrina possumus colligere quam falsa & periculosa sit opinio eorum, qui negant in Christo Domino obedientiam praecepti moriendi fuisse meritoriam quantum ad substantiam obediendi & quantum ad speciem. Sed aiunt fuisse meritoria propter intensionem actus, quae non erat in praecepto. Quae doctrina mihi semper visa est plus quam periculosa, & nunc videtur quoniam Apostolus ad Philippenses. 2. Exaltationem Christi attribuit tanquam praemium humilitati & obedientiae Christi vsque ad mortem crucis: non quia libentius & intensius se humiliauit & obediuit quam tenebatur. Ait enim, humiliauit se metipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, &c. propter quod exaltauit illum, &c. Ratio item Philosophica destruit eam opinionem . Quoniam actus obedientiae secundum propriam rationem specificam meritorius est: siquidem est actus virtutis. Est autem indifferens ad rationem meriti, quod actus virtutis cadat sub praecepto, vel sub consilio. Imo caeteris paribus magis meritorius est actus qui cadit sub praecepto, quam qui cadit sub consilio tantum. Cum igitur in Christo Domino obedientia praecepti moriendi fuerit actus virtutis proprie: necesse est secundum propriam speciem & substantiam fuisse meritorium. & non solum propter maiorem intensionem quam non tenebatur habere. Vnde procedit illa opinio ex mala intelligentia liberi arbitrij definitionis & actionis liberae, putant enim necessitatem praecepti coniunctam cum efficacia gratiae & cum eius necessitate destruere indifferentiam voluntatis & libertatis. Quod demonstrauimus. 1. part. quaest. 19. art. 10. esse plusquam falsum. Rursus nota circa solutionem ad primum, vbi quod ait Diuus Thomas, quod qui facit quod debet non affert vtilitatem lucri. Intellige quod non negat absolute non afferre vtilitatem ei cui soluit. Diximus enim supra quod iustitia hoc habet peculiare, quod respicit bonum alterius siue delectabile siue vtile siue honorificum. Sed solum intendit Diuus Thom. negare quod non affert vtilitatem lucri supererogationis. Circa solutionem ad tertium argumentum. Aduerte, quod facere, si proprie & formaliter loquimur non refertur ad bonum facientis, sed ad bonum rei factae. Dicitur enim facere proprie de operatione transeunte per quam aliqua res recipit in se formam. Atque ita ars respicit per se loquendo bonum artificiati, & ideo vt sic, non est virtus moralis ad quam pertineat bonum facere habentem. Caete rum agere, proprie loquendo, dicitur quando ipsa actio ordinatur ad bonum ipsius agentis. Quemadmodum vsus & vti, proprie loquendo ordinantur ad bonum vtentis. Atque ita virtus humana, cuius proprius actus est vsus, facit bonum habentem. Similiter agibile vt sic, quod est obiectum humanae rationis respicit bonum agentis. Huius doctrinae sit exemplum. Cum statuarius facit imaginem propter pretium, tunc illa fabricatio qua ratione ordinatur ad statuam sculpendam, dicitur factio & artis operatio. Sed qua ratione ordinatur ad bonum ipsius fabricantis, videlicet, vt reddat ius debitum ei qui pretio conduxit illum, dicitur vsus artis habens respectum ad vsum internum voluntatis mouentis manus artificis ad opus: vt sit iustus in reddendo debitum. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum iustitia sit in voluntate sicut in subiecto. AD Quartum sic proceditur.{ 3. dist. 33. q. 6. ar. 4. quaestio. 3. virt. q. 1. arti. 5. co. finem. Et 5. Ethicor. lect. 1. co. 2. } Videtur quod iustitia non sit in voluntate sicut in subiecto. Iustitia enim quandoque veritas dicitur. Sed veritas non est voluntatis, sed intellectus: ergo iustitia non est in voluntate sicut in subiecto . ¶ 2 Praeterea. Iustitia est circa ea, quae sunt ad alterum. Sed ordinare aliquid ad alterum est rationis: Iustitia ergo non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in ratione. ¶ 3 Praeterea. Iustitia non est virtus intellectualis, cum non ordinetur ad cognitionem: vnde relinquitur quod sit virtus moralis. Sed subiectum virtutis moralis est rationale per participationem, quod est irascibilis & concupiscibilis, vt patet per + { Li. 1. cap. vlt. to. 5. } Philosophum in. 1. Ethicorum. Ergo iustitia non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in irascibili & concupiscibili. SED contra est, quod + { In dialogo de veritate, ca. 13. } Anselmus dicit, quod iustitia est rectitudo voluntatis, propter se seruata. RESPONDEO dicendum, quod illa potentia est subiectum virtutis, ad cuius potentiae actum rectificandum virtus ordinatur. Iustitia autem non ordinatur ad dirigendum aliquem actum cognoscitiuum. Non enim dicimur iusti ex hoc, quod recte aliquid cognoscimus: & ideo subiectum iustitiae non est intellectus, vel ratio quae est potentia cognoscitiua: sed quia iusti in hoc dicimur, quod aliquid recte agimus, proximum autem principium actus est vis appetitiua, necesse est quod iustitia sit in aliqua vi appetitiua sicut in subiecto. Est autem duplex appetitus, scilicet voluntas, quae est in ratione, & appetitus sensitiuus consequens apprehensionem sensus, qui diuiditur per irascibilem & concupiscibilem: vt in. 1. + { 1. 1. quae stione. 81. artic. 2. } habitum est. Reddere autem vnicuique quod suum est, non potest procedere ex appetitu sensitiuo: quia apprehensio sensitiua non se extendit ad hoc, quod considerare possit proportionem vnius ad alterum: sed hoc est proprium rationis. Vnde iustitia non potest esse sicut in subiecto in irascibili vel concupiscibili, sed solum in voluntate. Et ideo + { Li. 5. Ethicor. c. 1. & 5. ad finem . } Philosophus diffinit iustitiam per actum voluntatis , vt ex supra + { Art. 1. huius quaest. } dictis patet. AD primum ergo dicendum, quod quia voluntas est appetitus rationalis: ideo rectitudo rationis, quae veritas dicitur, voluntati impressa, propter propinquitatem ad rationem, nomen retinet veritatis. Et inde est quod quandoque iustitia veritas vocatur. AD secundum dicendum , quod voluntas fertur in suum obiectum consequenter ad apprehensionem rationis. Et ideo quia ratio ordinat in alterum, voluntas potest velle aliquid in ordine ad alterum : quod pertinet ad iustitiam. AD tertium dicendum, quod rationale per participationem non solum est irascibile & concupiscibile, sed omnino appetitiuum, vt dicitur in. 1. + { Lib. 1. ca. vlti. to. 5. } Ethicorum: quia omnis appetitus obedit rationi. Sub appetitiuo autem comprehenditur voluntas: & ideo voluntas potest esse subiectum virtutis moralis. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est iustitia solum est in voluntate tanquam in subiecto. COMMENTARIVS. DVbitatur circa conclusionem D. Thomae, an sit vera. Arguitur primo pro parte negatiua. Iudicium est actus iustitiae, vt docet D. Tho. infra quaest. 60. & tamen est actio intellectus, ergo habitus iustitiae non est in voluntate: vel saltim non solum est in voluntate. Probatur consequentia. Quoniam habitus & actus debent esse in eodem subiecto. Secundo arguitur. Operatio exterior, qualis est solutio debiti, est actio iustitiae, & tamen est subiectiue in potentia executiua, ergo iustitia non solum est in voluntate. Argumentum est Caietani in hoc loco contra illam praemissam Diui Thomae, quod principium proximum actus est vis appetitiua. Tertio arguitur. Voluntas ex natura sua determinata est ad bonum secundum rationem prosequendum : propter ea enim dicitur appetitus rationalis, ergo non indiget habitu iustitiae superaddito. Probatur consequentia, quia habitus ponuntur ad determinandam potentiam. Confirmatur primo, quia propterea voluntas non indiget habitu temperantiae & fortitudinis, quia ex natura sua determinata est ad volendum obiectum harum virtutum tanquam proprium bonum, sed ponuntur istae virtutes in appetitu sensitiuo, vbi est difficultas propter emergentes passiones inordinatas, ergo voluntas non indiget habitu iustitiae: siquidem est determinata tanquam ad proprium bonum ad bonum rationis. Confirmatur secundo a simili: propterea enim materia prima aequaliter se habet secundum se ad omnes formas, quia ex natura sua habet immediatum, & intrinsecum ordinem ad formam substantialem: sed voluntas cum sit appetitus rationalis ex natura sua habet immediatum ordinem ad bonum rationis, ergo sicut non indiget habitu temperantiae ad volendum obiectum temperantiae, non indigebit habitu iustitiae ad volendum obiectum iustitiae. Vtrunque enim est bonum rationis. In hac difficultate dissoluenda, nemo negat conclusionem Diui Thomae quam confirmat definitio iustitiae assignata a Iurisconsultis . Vt in articulo primo satis dictum est. Est etiam sententia Aristot. libr. 5. Ethicorum capit. 1. Diui Anselmi in Dialogo de verita. capit. 15. quam conclusionem ex Philosopho demonstrat D. Tho. 1. 2. quaest. 56. arti. 6. Neque enim est praesentis loci ad vnguem distinguere differentiam inter iustitiam & alias virtutes ex parte subiecti. Quapropter ad argumenta proposita breuiter respondendum est. Ad primum respondetur. Quod omnes actus, qui versantur ex natura sua circa formale obiectum alicuius virtutis, dicuntur actus proprij & eliciti ab illa virtute vbicunque resideat illa & illi. Ita dicimus confessionem fidei exteriorem esse actum fidei proprium & elicitum ab illa: vt explicatum est supra in quaest. 3. artic. 1. Similiter oratio ad ipsum Deum est in intellectu, & tamen dicitur actus elicitus a virtute religionis quae est in voluntate. Similiter admonitio fraterna, quanuis sit actus intellectualis est tamen elicitus a misericordia quae est in voluntate. Ad eundem igitur modum non est mirum quod iudicium sit actus elicitus a iustitia quae est in voluntate quanuis illud sit in intellectu. Quoniam ex natura sua iudicium ordinatur ad finem proprium ipsius iustitiae. Caietanus autem super hunc articulum tenet operationes exteriores iustitiae non esse elicitas ab ipsa iustitia. Idem videtur sentire de iudicio, quod non sit actus elicitus a iustitia. Nobis tamen iuxta doctrinam D. Tho. non videtur necessarium quod omnis actus qui dicitur proprius alicuius virtutis, sit in eadem potentia cum virtute. Sed sufficit, quod secundum se ordinetur ad finem virtutis. Nam propterea D. Tho. vbi supra quaest. 3. asseruit confessionem exteriorem fidei esse actum proprium fidei. Et non loquitur solum de actu imperato, alias enim sequeretur quod actus temperantiae diceretur actus proprius charitatis, siquidem imperatur ab illa. Aliquid ergo specialius est in confessione exteriori fidei ad hoc, quod dicatur actus proprius ipsius fidei. Videlicet, quod pertinet ad perfectionem & integritatem actus fidei, quae est in hominibus: vt protestatio fidei sit non solum in intellectu, sed etiam in confessione exteriori. Et per hoc patet ad secundum argumentum. Dicimus enim quod operatio exterior iustitiae, qualis est solutio debiti, est actus elicitus ab ipsa virtute iustitiae. Quod autem D. Tho. ait in primo articulo, quod illa potentia est subiectum virtutis, a cuius potentiae actu rectificantur virtutes: intelligendum est de actu principali & primario ipsius virtutis, non autem de alijs actibus secundarijs, qui tantum ex natura sua ordinantur ad proprium finem virtutis. Ad tertium iam diximus, quod non est praesentis loci omnino distinguere: qua ratione temperantia & fortitudo differant a iustitia ex parte subiecti. Nunc autem breuiter respondetur, quod voluntas non est determinata ex natura sua ad quodlibet bo num rationis, nisi sit proprium . Dicitur enim amabile quidem bonum: vnicuique autem proprium. Propterea igitur indiget voluntas speciali habitu determinante ipsam, vt prompte & delectabiliter operetur bonum rationis quod est ad alterum . At vero ad temperantiae & fortitudinis bonum agendum tota difficultas est in appetitu sensitiuo. Et idcirco in illo solum ponuntur istae duae virtutes, fortitudo & temperantia. Ad primam confirmationem negatur minor. Imo voluntas ex natura sua ad bonum rationis, quod est ad alterum non est determinata. Ad secundam respondetur, quod potius illud simile potest fauere nobis: quia quanuis materia prima sit ex natura sua determinata ad formam substantialem vt sic: non est tamen determinata ad quamlibet formam specificam & indiuidualem: sed necesse est, quod determinetur ab agente mediantibus dispositionibus materialibus. Sic etiam voluntas est determinata ex natura sua ad bonum rationis in communi: verum vel apparens bonum: & tamen ad bonum proprium non ponimus aliquas dispositiones & habitus determinantes: sed sufficit quod respectu proprij boni & veri secundum rationem auferatur difficultas quae est in appetitu sensitiuo, vt statim voluntas inueniat se facilem & promptam ad operationes temperantiae & fortitudinis. Ad operationes vero iustitiae necesse habet determinari per habitum, vt prompte & delectabiliter operetur, sicut oportet. # 5 ARTICVLVS V. ¶ Vtrum iustitia sit virtus generalis. AD Quintum sic proceditur.{ Infr. q. 6. & 7. et q. 59. art. 1. Et 1. 2. q. 60. art. 3. & 5. Eth. lect. 1. 2. & 3. } Videtur quod iustitia non sit virtus generalis. Iustitia enim condiuiditur alijs virtutibus, vt patet Sapien. 8. Sobrietatem & iustitiam docet, prudentiam & virtutem. Sed generale non condiuiditur, seu connumeratur speciebus sub illo generali contentis : ergo iustitia non est virtus generalis. ¶ 2 Praeterea. Sicut iustitia ponitur virtus cardinalis: ita etiam temperantia & fortitudo. Sed temperantia vel fortitudo non ponitur virtus generalis: ergo neque iustitia debet aliquo modo poni virtus generalis. ¶ 3 Praeterea. Iustitia est semper ad alterum: vt supra + { Art. 2. huius quaest. } dictum est. Sed peccatum, quod est in proximum, non potest esse peccatum generale: sed diuiditur contra peccatum, quo peccat homo contra seipsum: ergo etiam neque iustitia est virtus generalis. SED contra est, quod + { Lib. 5. ca. 1. & 2. tomo. 5. } Philosophus dicit in. 5. Ethicorum, quod iustitia est omnis virtus. RESPONDEO dicendum, quod iustitia, sicut dictum est + { Art. 2. huius quaest. }, ordinat hominem in comparatione ad alium. Quod quidem potest esse dupliciter. Vno modo ad alium singulariter consideratum: alio modo ad alium in communi, secundum scilicet quod ille, qui seruit alicui communitati: seruit omnibus hominibus qui sub communitate illa continentur. Ad vtrunque ergo se potest habere iustitia secundum propriam rationem. Manifestum est autem, quod omnes qui sub communitate aliqua continentur, comparantur ad communitatem sicut partes ad totum. Pars autem id quod est, totius est: vnde & quodlibet bonum partis est ordinabile in bonum totius. Secundum hoc ergo bonum cuiuslibet virtutis siue ordinantis aliquem hominem ad seipsum, siue ordinantis ipsum ad aliquas alias personas singulares, est referibile ad bonum commune, ad quod ordinat iustitia. Et secundum hoc actus omnium virtutum possunt ad iustitiam pertinere, secundum quod ordinat hominem ad bonum commune. Et quantum ad hoc, iustitia dicitur virtus generalis. Et quia ad legem pertinet ordinare in bonum commune, vt supra + { 1. 2. q. 90. art. 2. & arg. 4. q. praeced. } habitum est, inde est quod talis iustitia praedicto modo generalis, dicitur iustitia legalis: quia scilicet per eam homo concordat legi ordinanti actus omnium virtutum in bonum commune. AD primum ergo dicendum, quod iustitia condiuiditur seu connumeratur alijs virtutibus, non inquantum est generalis, sed inquantum est specialis virtus: vt infra + { Art. 7. & 12. huius quaest. } dicetur. AD secundum dicendum , quod temperantia & fortitudo sunt in appetitu sensitiuo, id est, in concupiscibili & irascibili. Huiusmodi autem vires sunt appetitiuae quorundam bonorum particularium, sicut & sensus est particularium cognoscitiuus. Sed iustitia est sicut in subiecto in appetitu intellectiuo, qui potest esse vniuersalis boni, cuius intellectus est apprehensiuus. Et ideo iustitia magis potest esse virtus generalis, quam temperantia vel fortitudo. AD tertium dicendum , quod illa quae sunt ad seipsum, sunt ordinabilia ad alterum: praecipue quantum ad bonum commune. Vnde & iu stitia legalis secundum quod ordinat ad bonum commune, potest dici virtus generalis. Et eadem ratione iniustitia potest dici peccatum commune. Vnde dicitur 1. Ioan. 3. quod omne peccatum est iniquitas. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iustitia dicitur virtus generalis secundum quod ordinat hominem ad bonum commune. Secunda conclusio. Eadem iustitia dicitur merito iustitia legalis quatenus per eam homo concordat legi ordinanti actus virtutum ad bonum commune. # 6 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrum iustitia, secundum quod est generalis, sit idem per essentiam cum omni virtute. AD Sextum sic proceditur.{ 1. 2. q. 60. ar. 3. ad 2. & art. 7. cor. & 3. di. 9. q. 1. art. 1. q. 2. cor. & 5. Ethi. lect. 2. fin. } Videtur quod iustitia secundum quod est generalis, sit idem per essentiam cum omni virtute. Dicit enim + { Lib. 2. c. 1. in fine. tom. 5. } Philosoph. in 5. Ethicor. quod virtus & iustitia legalis est eadem omni virtuti: esse autem non est idem. Sed illa quae differunt solum secundum esse, vel secundum rationem, non differunt secundum essentiam: ergo iustitia est idem secundum essentiam cum omni virtute. ¶ 2 Praeterea. Omnis virtus, quae non est idem per essentiam cum omni virtute, est pars virtutis. Sed iustitia praedicta, vt ibidem + { Eodem lib. & cap. tomo. 5. } Philosophus dicit: non est pars virtutis, sed tota virtus: ergo praedicta iustitia est idem essentialiter cum omni virtute. ¶ 3 Praeterea. Per hoc quod aliqua virtus ordinat actum suum ad altiorem finem, non diuersificatur secundum essentiam habitus: sicut idem est essentialiter habitus temperantiae, etiam si actus eius ordinetur ad bonum diuinum. Sed ad iustitiam legalem pertinet, quod actus omnium virtutum ordinentur ad altiorem finem, idest, ad bonum commune multitudinis: quod praeeminet bono vnius singularis personae: ergo videtur quod iustitia legalis essentialiter sit omnis virtus. ¶ 4 Praeterea. Omne bonum partis, ordinabile est ad bonum totius. Vnde si non ordinetur in illud, videtur esse vanum & frustra. Sed illud quod est secundum virtutem, non potest esse huiusmodi. Ergo videtur quod nullus actus possit esse alicuius virtutis, qui non pertineat ad iustitiam generalem, quae ordinat in bonum commune. Et sic videtur quod iustitia generalis sit idem in essentia cum omni virtute. SED contra est, quod dicit + { Li. 5. cap. 1. paulo ante finem . } Philosophus in 5. Ethic. quod multi in proprijs quidem possunt virtute vti: in his autem quae ad alterum sunt, non possunt. Et in 3. + { Lib. 3. Polit. cap. 3. tom. 5. } Politic. dicit, quod non est simpliciter eadem virtus boni viri, & boni ciuis. Sed virtus boni ciuis est iustitia generalis, per quam aliquis ordinatur ad bonum commune: ergo non est eadem iustitia generalis cum virtute communi, sed vna potest sine alia haberi. RESPONDEO dicendum, quod generale dicitur aliquid du pliciter: vno modo per praedicationem, sicut animal est generale ad hominem & equum, & alia huiusmodi. Et hoc modo generale oportet quod sit idem essentialiter cum his, ad quae est generale: quia genus pertinet ad essentiam speciei, & cadit in diffinitione eius. Alio modo dicitur aliquid generale secundum virtutem sicut causa vniuersalis est generalis ad omnes suos effectus, vt sol ad omnia corpora, quae illuminantur vel immutantur per virtutem ipsius. Et hoc modo generale non oportet quod sit idem in essentia cum his, ad quae est generale: quia non est eadem essentia causae & effectus. Hoc autem modo secundum + { Art. 5. huius quaest. } praedicta, iustitia legalis dicitur esse virtus generalis, inquantum scilicet ordinat actus aliarum virtutum ad suum finem: quod est mouere per imperium omnes alias virtutes. Sicut enim charitas potest dici virtus generalis, inquantum ordinat actus omnium virtutum ad bonum diuinum: ita etiam iustitia legalis, inquantum ordinat actus omnium virtutum ad bonum commune. Sicut ergo charitas quae respicit bonum diuinum vt proprium obiectum, est quaedam specialis virtus secundum suam essentiam: ita etiam iustitia legalis est quaedam specialis virtus secundum suam essentiam, secundum quod respicit commune bonum vt proprium obiectum. Et sic est in principe principaliter & quasi architectonice: in subditis autem secundario & quasi administratiue. Po test tamen quaelibet virtus secundum quod a praedicta virtute, speciali quidem in essentia, generali autem secundum virtutem, ordinatur ad bonum commune, dici iustitia legalis. Et hoc modo loquendi iustitia legalis est idem in essentia cum omni virtute, differt autem ratione. Et hoc modo loquitur Philosophus. Vnde patet responsio ad Primum & Secundum. AD tertium dicendum, quod etiam illa ratio secundum hunc modum procedit de iustitia legali, secundum quod virtus imperata a iustitia legali, iustitia legalis dicitur. AD quartum dicendum, quod quaelibet virtus secundum propriam rationem ordinat actum suum ad proprium finem illius virtutis. Quod autem ordinetur ad vlteriorem finem siue semper, siue aliquando, hoc non habet ex propria ratione, sed oportet esse aliam superiorem virtutem, a qua in illum finem ordinetur. Et sic oportet esse vnam virtutem superiorem quae ordinet omnes virtutes in bonum commune, quae est iustitia legalis: & est alia per essentiam ab omni virtute. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iustitia generalis seu legalis, quae respicit bonum commune vt proprium obiectum, est specialis virtus distincta secundum essentiam ab omnibus alijs virtutibus. Secunda conclusio. Huiusmodi iustitia legalis residet principaliter & quasi architectonice in Principe: in subditis vero residet secundario & administratiue. Iustitia legalis quodammodo potest dici ea dem per essentiam cum omnibus virtutibus, distincta tamen secundum rationem. # 7 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrum sit aliqua iustitia particularis praeter iustitiam generalem. AD Septimum sic proceditur.{ Sup. ar. 5. & 6. Et infra. q. 59. arti. 1. Et 1. 2. q. 60. art. 3. & 5. Ethico. lect. 1. 2. & 3. } Videtur quod non sit aliqua iustitia particularis praeter iustitiam generalem. In virtutibus enim nihil est superfluum , sicut nec in natura. Sed iustitia generalis sufficienter ordinat hominem circa omnia quae ad alterum sunt. Ergo non est necessaria aliqua iustitia particularis. ¶ 2 Praeterea. Vnum & multa non diuersificant speciem virtutis. Sed iustitia legalis ordinat hominem ad alterum secundum ea quae ad multitudinem pertinent, vt ex + { Artic. 5. & 6. } praedictis patet. Ergo non est alia species iustitiae quae ordinet hominem ad alterum in his quae pertinent ad vnam singularem personam. ¶ 3 Praeterea. Inter vnam singularem personam & multitudinem ciuitatis, media est multitudo domestica. Si ergo est iustitia alia particularis per comparationem ad vnam personam praeter iustitiam generalem, pari ratione debet esse alia iustitia oeconomica, quae ordinet hominem ad bonum commune vnius familiae: quod quidem non dicitur. Ergo nec aliqua particularis iustitia est praeter iustitiam legalem. SED contra est quod + { hom. 15. in Matth. inter prin. & medium , tom. 2. } Chrysost. super illud Matth. 5. "Beati qui esuriunt & sitiunt iustitiam", dicit: "Iustitiam autem dicit vel vniuersalem virtutem, vel particularem auaritiae contrariam." RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. prae ced. } dictum est, Iustitia legalis non est essentialiter omnis virtus, sed oportet praeter iustitiam legalem, quae ordinat hominem immediate ad bonum commune, esse alias virtutes, quae immediate ordinant hominem circa particularia bona: quae quidem possunt esse vel ad seipsum, vel ad alteram singularem personam. Sicut ergo praeter iustitiam legalem oportet esse aliquas virtutes particulares, quae ordinant hominem in seipso, puta temperantiam & fortitudinem: ita etiam praeter iustitiam legalem oportet esse particularem quandam iustitiam, quae ordinet hominem circa ea, quae sunt ad alteram singularem personam. AD primum ergo dicendum, quod iustitia legalis sufficienter quidem ordinat hominem in his, quae sunt ad alterum: quantum ad commune quidem bonum, immediate; quantum autem ad bonum vnius singularis personae, mediate. Et ideo oportet esse aliquam particularem iustitiam, quae immediate ordinet hominem ad bonum alterius singularis personae. AD secundum dicendum , quod bonum commune ciuitatis, & bonum singulare vnius personae non differunt solum secundum multum & paucum, sed secundum formalem differentiam. Alia enim est ra tio boni communis & boni singularis, sicut alia est ratio totius & partis. Et ideo Philosophus in 1. Polit. { Li. 1. c. 1. circa prin. tom. 5. } dicit: quod non bene dicunt qui dicunt ciuitatem, & domum, & alia huiusmodi differre solum multitudine & paucitate, & non specie. AD tertium dicendum , quod domestica multitudo secundum Philosophum in 1. + { Lib. 1. ca. 3. & cap. vlt. to. 5. } Politic. distinguitur secundum tres coniugationes, scilicet vxoris & viri, patris & filij, domini & serui: quarum personarum vna est quasi aliquid alterius. Et ideo ad huiusmodi personas non est simpliciter iustitia, sed quaedam iustitiae species, scilicet oeconomica, vt dicitur in 5. + { Libro Ethi. c. 6. in fi. &. c. vlt. to. 5. } Ethicorum. SVMMA ARTICVLI. COnclusio vnica. Praeter iustitiam legalem oportet esse particularem quandam iustitiam quae ordinet hominem ad alteram singularem personam immediate. COMMENTARIVS. MENS Diui Thomae in his tribus articulis ea est, vt ostendat an iustitia sit genus, & an sit tam extensa quam est virtus humana. An potius sit genus subalternum, & simul species virtutis humanae. Possumus autem doctrinam praecedentium articulorum ad tria documenta redigere. Primum documentum sit. Iustitia generalis seu legalis dicitur generalis secundum influentiam & causalitatem, non tamen secundum praedicationem. Secundum documentum est. Huiusmodi iustitia non est genus quod cum humana virtute conuertatur. Sed est species virtutis distincta secundum essentiam a reliquis virtutibus, sicut charitas est species distincta virtutis: quanuis sit virtus generalissima secundum influentiam. Tertium documentum sit. Iustitia in communi considerata diuiditur in iusti tiam generalem seu legalem, & in iustitiam particularem, sicut genus proximum in suas species. Pro maiori intelligentia horum documentorum quatuor sunt a nobis disserenda. Primo quidem, quomodo iustitia generalis seu legalis habeat propriam & perfectam rationem iustitiae. Secundo, quomodo sit eadem per essentiam cum omnibus virtutibus. Tertio. Constituemus seriem quasi praedicamentalem specierum iustitiae, & dubitabimus de bonitate diuisionis. Quarto & vltimo disseremus de iustitia legali. An diuidatur & quomodo diuidatur. DVbitatur ergo primo, Vtrum iustitia generalis habeat veram perfectamque rationem iustitiae. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Iustitia generalis non magis retinet rationem iustitiae quam liberalitas: sed liberalitas non habet perfectam rationem iustitiae, ergo neque iustitia legalis. Probatur maior, quoniam liberalitas propterea non habet veram & perfectam rationem iustitiae, quia deficit a propria ratione debiti, siquidem liberalis ex proprijs bonis non alias debitis tribuit alteri: sed similiter iustitia legalis tribuit communitati ex proprijs ipsius tribuentis bonis , Verbi gratia, quando ciuis pro bono publico exponit periculo fortunas suas propriosque labores & etiam vitam si oportuerit, ergo eadem est vtriusque ratio. Arguitur secundo. Vera & propria ratio iustitiae consistit in hoc, quod sit virtus reddens alteri ius suum: sed iustitia legalis non reddit alteri quod suum est, ergo, &c. Probatur minor. Qui peccat contra iustitiam legalem non tenetur ad restitutionem, ergo non aufert a republica quod illius est. Et confirmatur. Quoniam qui peccat contra iustitiam commutatiuam, tenetur ad restitutionem. Imo ille qui peccat contra iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionem , vt postea videbitur. At vero qui peccat contra iustitiam legalem non tenetur aliquid restituere , Verbi gratia, Ciues qui non tribuunt eleemosynam in communibus necessitatibus, existente mandato Principis praecipientis quod omnes ciues diuites contribuant talibus necessitatibus, peccant contra iustitiam legalem, vt ait D. Thom. infra quaest. 118. artic. 3. & 4. ergo deficit illi propria ratio debiti iustitiae. Arguitur tertio. Iustitia legalis ordinat bona singulorum ciuium ad bonum commune tanquam bona partium ad bonum totius: sed inter partes & totum non est perfecta ratio iustitiae, vt patet ex dictis in artic. vltim. quaest. praeced. & in artic. 2. praesentis quaest. ergo iustitia legalis non est perfecta iustitia. Probatur maior ex D. Thom. art. 5. Denique arguitur. Pietas est virtus per quam reddimus patriae & reipublicae atque parentibus debitum ius: sed pietas non est perfecta iustitia, ergo neque iustitia legalis. Maior probatur ex D. Thom. infra quaest. 101. art. 1. & quaest. 102. art. 3. Et etiam ex Tullio lib. de somno Scipionis, & lib. 2. de Inuentione. Consequentia vero probatur, quia vtriusque eadem est ratio. Sed pro altera parte arguitur primo. Iustitia legalis est praestantior quam particularis: sed particularis est proprie & perfecte iustitia, ergo legalis. Maior est D. Tho. in art. 12. Arguitur secundo. Si iustitia legalis non esset proprie iustitia: pari ratione neque distributiua esset perfecte iustitia. Consequens tamen falsum est, quoniam alias sola iustitia commutatiua esset proprie iustitia: & sic non essent species iustitiae. Sequela vero probatur. Quoniam iustitia distributiua ordinat commune bonum ad bonum singulorum ciuium: sicut viceuersa iustitia legalis ordinat bonum singulorum ad commune bonum: ergo eadem est vtriusque ratio quantum ad perfectionem iustitiae. Probatur consequentia. Quoniam quando ex vna parte ad alterum extremum, non est perfecta iustitia neque etiam ex parte illius extremi ad illam partem non est perfecta iustitia. Vt patet in hoc exemplo. Nam si filij ad patrem & serui ad dominum non est perfecta iustitia: neque etiam erit perfecta patris ad filium neque domini ad seruum. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Iustitia legalis non habet tam exactam rationem iustitiae sicut iustitia particularis ex parte cuiusdam conditionis, quae ad iustitiam requiritur, scilicet, quod sit ad alterum. In hac enim conditione excedit iustitia particularis ipsam legalem. Hanc conclusionem probat tertium & quartum argumentum eorum quae proposita sunt pro parte negatiua. Quoniam profecto ratio alterius, non est tam exacta inter ciuem & rempublicam sicut inter duos ciues. Quapropter ex hac parte perfectior potest dici iustitia particularis quam legalis. Nihilominus sit secunda conclusio. Iustitia legalis absolute loquendo habet perfectiorem rationem iustitiae quam iustitia particularis. Quemadmodum dicimus quod mathematicae sunt perfectiores alijs scientijs quo ad claritatem: & nihilominus simpliciter & absolute loquendo multo perfectior est metaphysica propter dignitatem obiecti. Probatur primo conclusio. Quoniam iustitia legalis comparata particulari excedit in ratione debiti. Caeterum in ratione aequalitatis, & in ratione ad alterum, habet quantum satis est ad propriam rationem iustitiae, ergo simpliciter & absolute loquendo est perfectior. Probatur consequentia. Quia ratio debiti est potissima conditio iustitiae. Quod autem ex alijs duabus conditionibus habeat quantum satis est ad rationem iustitiae propriam; Probatur ex D. Thom. art. 5. vbi ait esse ad alterum contingit dupliciter, scilicet, ad alterum singulariter consideratum, & ad alterum in communi. Ad vtrunque autem ait se potest habere iustitia secundum propriam rationem iustitiae: atque ita diuisit iustitiam legalem a particulari. Caeterum ratio aequalitatis proprie & perfecte inuenitur in iustitia legali: siquidem per illam reddit homo quantum debet reddere reipublicae secundum legem. Praeterea D. Thom. in artic. 7. ad secundum & tertium intendit ostendere propriam & perfectam rationem iustitiae inueniri in iustitia legali. Ait enim in solutione ad secundum, quod bonum commune ciuitatis & bonum singulare vnius personae non differunt tantum secundum multum & paucum : sed secundum differentiam formalem. Vbi dat intelligere quod obiectum iustitiae legalis & obiectum iustitiae particularis habent suas differentias specificas contrahentes genus iustitiae. Item D. Thom. in solutione ad tertium argumentum intendit docere, quod iustitia legalis est proprie iustitia: & quod non est eadem ratio de iustitia oeconomica quae non est simpliciter iustitia. Praeterea D. Thom. diuisit tractatum istum de iustitia in duas partes. In prima agit de iustitia perfecta & de speciebus illius vsque ad quae stionem 79. In secunda vero parte a quae stione 80. & deinceps agit de partibus iustitiae imperfectis, ergo iustitia legalis: de qua agitur in priori parte, est perfecte iustitia. Deinde Arist. 5. Ethicor. cap. 1. & 2. multa praedicat de iustitia legali, cum quibus non stat illam non esse proprie & perfecte iustitiam. Eandem conclusionem probant illa duo argumenta quae pro altera parte sunt proposita. Et denique probatur conclusio. Quoniam ius circa quod versatur iustitia legalis est proprie ius, ergo ipsa iustitia est proprie & perfecte iustitia. Probatur antecedens. Quoniam ius illud habet immediatum ordinem ad bonum commune in ratione debiti, ergo est perfectum ius, & multo magis quam illud quod versatur inter duos ciues particulares. AD argumenta vero in oppositum respondetur. Ad primum quidem distinguendum est duplex debitum, aliud morale aliud legale. Legale quidem illud est ad quod soluendum tenetur aliquis ipsa lege. Morale autem accipimus non prout significat vniuersaliter omne illud quod ad mores hominum pertinet. Sic enim debitum morale est etiam legale, sed debitum morale specialiter dicimus illud ad quod reddendum tenetur aliquis ex morum honestate. Prioris generis debitum, simpliciter est debitum, & tale est quod inuenitur in iustitia legali: siquidem ciues possunt compelli a iudice ad reddendum tale ius reipublicae. Caeterum morale debitum est duplex. Aliud quod necessario seruandum est ad morum honestatem, & si nulla lege praecipiatur a republica. Aliud est commodum & vtile ad seruandam morum honestatem. Prioris generis debitum inuenitur in gratitudine, secundi generis debitum in liberalitate & magnificentia quod non est simpliciter debitum sed secundum quid, & per hoc patet ad primum. Ad secundum respondetur , quod iustitia legalis tribuit reipublicae debitum & qui illam violat tollit ius & debitum a republica, non tamen tenetur restituere nisi aliquando interueni at laesio iustitiae commutatiuae: & ratio est, quia illud debitum nondum est appropriatum reipublicae, sed adhuc est accommodatum ipsi ciui. Aliquando vero admiscetur ratio iustitiae commutatiuae vt in principe & ministris reipublicae qui tenentur ex officio prospicere bonum reipublicae. Et isti tenentur ad restitutionem si illorum negligentia vel malitia aliquod damnum emergit & cessat bonum & lucrum reipublicae. Et ratio est, quia huiusmodi ministri tenentur ex contractu & promisso prouidere bonum commune sub promisso fidelitatis. Similiter tenentur ad restitutionem qui vsurpant bona iam fisco appropriata ab ipsismet solutoribus: etiam si antea non tenerentur ex iustitia commutatiua appropriare illa. Ad tertium respondetur, quod partes quae sunt separatae ab ipso toto sunt in duplici differentia. Quaedam quae necessario, idest, non libere habent ordinem ad totum & dependent ab illo sicut filius qui habet necessarium ordinem ad patrem velit nolit, & seruus ad dominum , inter huiusmodi partes & totum non potest esse iustum perfectum. Aliae vero sunt partes quae voluntarie & libere habent ordinem ad totum ipsum: sicut ciues habent ordinem ad rempublicam, qui absque iniuria reipublicae possunt transmigrare ab illa in alteram vel in alterum regnum. Dicimus ergo quod inter huiusmodi partes & totum bene potest esse exacte & perfecte iustitia, siue legalis, siue commutatiua siue distributiua. Ad vltimum respondetur cum D. Tho. infra quaest. 101. art. 3. ad 3. quod patria potest considerari dupliciter. Vno modo qua ratione est principium natiuitatis nostrae. Et hoc modo colimus patriam virtute pietatis. Sicut enim filij a parentibus dependent : ita nos ab illa. Et eadem virtute pietatis quisque debitum cultum reddit. Et isto modo non est perfecta ratio iustitiae inter ciues & patriam, patrem & filium: sed imperfecta. Semper enim manemus debitores & ad patriam & ad patrem. Alio modo consideratur patria, vt est quaedam respublica & locus habitationis multorum ciuium sub vno principe, cui per accidens est quod sit principium natiuitatis eorum. Dicimus ergo quod isto modo respicitur patria a iustitia legali, cuius commune bonum est proprium obiectum illius: & isto modo est propria & perfecta ratio iustitiae inter ciues & patriam, quatenus quaedam respublica est. AD argumenta vero quae in fauorem partis affirmatiuae proposita sunt: respondendum est quatenus militant contra primam conclusionem. Ad primum aliqui dicunt iustitiam legalem esse praestantiorem virtutem, non autem perfectiorem iustitiam quam sit iustitia particularis. Quemadmodum D. Thom. 1. 2. quaest. 66. art. 3. ait, quod ratio virtutis magis competit virtutibus moralibus quam intellectualibus: eo quod morales tribuunt vsum & facultatem boni operis: quod non competit virtutibus intellectualibus. At vero in specie & ex parte obiecti praestantiores sunt virtutes intellectuales. Ad eundem modum aiunt philosophandum esse de iustitia legali & particulari: quod iustitia legalis sit perfectior virtus, sed non perfectior iustitia quam particularis. Et iste modus dicendi non caret sua probabilitate. Et adijciunt rationem, quoniam in rebus respectiuis, quales sunt virtutes, aliunde sumitur ratio generis, aliunde speciei. Genus quidem ab intrinseco ex parte modi. Species vero ab extrinseco ex parte obiecti. At vero res absolutae, vt aiunt ipsi, omnino ab intrinseco sumunt rationem generis & speciei. Verumtamen probabilior sententia nobis videtur, quod iustitia legalis non solum sit perfectior virtus, verumetiam perfectior iustitia quam particularis. Neque enim bene potest intelligi quomodo absolute loquendo maior perfectio competat generi si species de qua praedicatur sit imperfectior alia specie, quae ad inuicem comparantur sub illo genere. Imo vero absolute loquendo, maior perfectio generis attenditur quatenus per differentiam perfectiorem contrahitur . Et hoc verificatur tam in genere substantiae quam in genere qualitatis etiam respectiuis qualitatibus , Verbi gratia, Homo absolute loquendo perfectius animal est quam leo: quia differentia specifica qua contrahitur animal ad speciem hominis, perfectior est. Similiter albedo est perfectissimus color propter differentiam specificam determinantem genus. Deinde metaphysica absolute est perfectior scientia quam mathematicae: quanuis istae quo ad modum procedendi clariorem habeant, & maiorem perfectionem quam metaphysica: tamen quia metaphysica versatur circa nobilius obiectum dicitur simpliciter perfectissima omnium naturalium scientiarum. Ad hunc ergo modum cum ad inuicem comparantur iustitia legalis & particularis sub hoc genere, iustitia, non bene intelligitur quomodo absolute loquendo legalis sit perfectior virtus, & quod differentia specifica contrahens genus virtutis ad iustitiam legalem non sit perfectior, quam differentia specifica iustitiae particularis. Neque doctrina D. Thom. allegata supra contradicit nobis: imo iuuat, quia ille ex parte obiecti contemplatur nobilitatem virtutis. Nos autem intendimus consequenter quod obiectum iustitiae legalis est perfectius obiecto iustitiae particularis. Dicendum ergo est ad argumentum, quod secundum quid perfectior est iustitia particularis, quam legalis, scilicet, ex parte vnius conditionis iustitiae, videlicet quod sit ad alterum. Est enim iustitia particularis magis ad alterum quam legalis. Ad secundum argumentum negatur quod iustitia legalis non sit perfecte iustitia sicut distributiua. Vtraque enim, vt explicatum est, sufficienter est ad alterum, quantum attinet ad veram & propriam rationem iustitiae. DVbitatur secundo, Vtrum iustitia legalis distinguatur secundum essentiam ab alijs virtutibus. Arguitur primo pro parte negatiua ex testimonijs Arist. 5. Ethicor. cap. 1. quae refert D. Thom. art. 6. in 1. & 2. argumento. Neque solutio D. Thom. videtur satisfacere, scilicet, quod iustitia legalis dicatur ab Aristotele esse eadem per essentiam cum reliquis virtutibus: quia iustitia legalis imperat & ordinat, aliae vero virtutes suscipiunt eius imperium. Contra quam solutionem replicatur. Imperans & imperatum, mouens & motum secundum Arist. lib. 7. & 8. Physicor. distinguuntur inter se, ergo non est bona ratio, dicere quod iustitia legalis est eadem per essentiam cum reliquis virtutibus: quia illa est imperans & aliae imperantur. Imo contrarium videtur colligi, scilicet, quod distinguatur ab alijs virtutibus. Deinde Aristotel. in Moralibus, vt ipse pollicetur. 5. Ethicor. Oportet loqui aperte absque inuolucris verborum & sententiarum : sed ille ait aperte iustitiam legalem esse idem secundum essentiam cum reliquis virtutibus, ergo absque aliqua metaphora in proprio sensu est intelligendus . Item ipse. 3. Ethicorum cap. 6. tribuit fortitudini secundum se quod versetur circa pericula mortis propter bonum commune. Et libro. 4. capit. 2. tribuit magnificentiae quod versetur circa magnos sumptus propter bonum commune. Ergo iustitia legalis quae respicit tanquam proprium obiectum bonum commune eadem erit cum magnificentia, & fortitudine secundum essentiam. Id ipsum videtur docere D. Tho. 1. 2. quaest. 60. art. 3. ad 2. Arguitur secundo ratione. Omnis virtus secundum se est ordinata & determinata ad bonum commune, ergo non opus est ponere specialem virtutem iustitiam legalem: vt ordinet actus virtutum ad bonum commune. Antecedens probatur, tum quia omnis virtus est perfectio habentis, quae ordinatur ad bonum commune, sicut bonum partis ad bonum totius: tum etiam quia omnis virtus inclinat ad operationem suam cum omnibus circunstantijs debitis actui virtutis, scilicet, vt actus exerceatur quando & vbi & quomodo & quantum oportet propter bonum finem. Est autem bonum commune finis virtutum, ergo ex natura sua habet quaelibet virtus ad bonum commune ordinari. Arguitur tertio. Omnis virtus secundum se & ex natura sua est actus iustitiae, non iustitiae particularis, ergo iustitiae legalis. Maior probatur. Quia omnis actus virtutis ex natura sua est meritorius, sed omnis actus meritorius est actus cui debetur praemium a gubernatore communi, ergo ordinatur ad bonum commune. Et confirmatur ex Matthaei. 7. "Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus." Et ponit exemplum. "Cum ergo facis eleemosynam, &c. Tu autem cum ieiunas." Ergo eleemosyna & ieiunium sunt actus iustitiae. Quarto arguitur & vltimo. Omnis virtus distincta secundum essentiam a reliquis virtutibus, habet actum distinctum ab actibus aliarum virtutum: sed iustitia legalis non habet huiusmodi actum distinctum, si quidem semper versatur circa aliarum virtutum actus, referendo illos in bonum commune, ergo non est virtus distincta secundum essentiam ab alijs, De hac difficultate Buridanus lib. 5. Ethicorum quaest. 4. & alij sentiunt iustitiam legalem esse idem per essentiam cum omni virtute. Et allegatur Eustachius lib. 5. Ethic. capit. 1. & afferunt simile ad explicandam hanc sententiam. Etenim sanitas non distinguitur secundum essentiam ab ipsis humoribus proportionatis. Ad hunc modum aiunt iustitiam legalem non distingui a reliquis virtutibus. Est enim iustitia ista quasi quae dam sanitas animae, quae consurgit ex consonantia omnium virtutum. Nihilominus opposita sententia multo probabilior est & conformior doctrinae Aristotel. 5. Ethic. cap. 1. & 2. Vbi ait iustitiam legalem praestantiorem esse alijs virtutibus. Quod quidem verificari non posset nisi distingueretur per essentiam ab illis. Et iterum ait. Saepe contingere homines esse bene affectos erga priuatum bonum alterius: non tamen erga publicum bonum. Et horsum affert dictum Biantis philosophi. Magistratus virum indicat. Et ob hanc rationem distinguit iustitiam legalem, quae versatur circa bona & commoda publica a iustitia particulari. Et praeterea ex ipsis rationibus formalibus obiectorum distinguit vtramque iustitiam. Item lib. 3. Politicorum cap. 10. ait non esse eandem virtutem boni viri & boni ciuis, & quod iustitia legalis est virtus boni ciuis. Quae omnia verificari non possunt, si iustitia legalis est idem secundum essentiam cum reliquis virtutibus moralibus. Huius sententiae videtur quibusdam esse Diuum Chrysostomum, homil. 15. super Matth. in illis verbis, "Beati qui esuriunt, & sitiunt iustitiam". Vbi ait: " quam vero iustitiam?" Vtique rationalem, quae ex aduerso auaritiae opponitur. Et paulo inferius super illud, Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam: Inquit, pro virtute & pietate & defensione caeterorum: solent quippe iustitiam omnem prorsus animi appellare virtutem. Haec Chrysostomus. Cuius testimonium citat Diuus Thomas in art. 7. in argumento in contra. Et in priori loco testimonij intelligit iustitiam particularem: in secunda parte, intelligit iustitiam legalem. Sed profecto verba Chrysostomi non multum vrgent. Imo vero videntur fauere sententiae quae asserit iustitiam legalem non distingui ab alijs, cum inquit, solent quippe iustitiam omnem animi appellare virtutem. Nisi forte quis velit aliter construere verba Chrysostomi. Vt sit sensus, solent quippe iustitiam omnem, id est communem & vniuersalem, appellare virtutem. Scilicet virtutem quandam. Nostra tamen sententia est Diui Thomae art. 6. & 7. & 1. 2. quaest. 66. art. 3. ad secundum argumentum. & sequuntur illam plurimi Theologorum doctissimi. Ratio autem Diui Thomae in articulo vehementer comprobat istam veritatem . Denique probatur optima ratione. Prudentia monastica quae versatur circa agibile proprium & particulare, quae distinguitur secundum essentiam a prudentia politica, quae versatur erga agibile politicum & commune ciuitatis, ergo virtutes quae versantur erga particularia bona ex parte voluntatis distinguuntur a iustitia & virtute, quae versatur circa publicum & commune bonum. Antecedens est expresse Arist. lib. 6. Ethicorum capi. 8. & Diui Thomae supra quaest. 45. art. 11. & quaest. 50. art. 1. Consequentia vero probatur, quoniam iustitia legalis correspondet ex parte voluntatis prudentiae politicae quae est in intellectu. Vtraque enim versatur erga bonum commune. Prudentia quidem dirigendo: iustitia vero agendo & actum eliciendo. Et confirmatur, quia facilius multiplicantur & distinguuntur virtutes quae sunt in potentijs appetitiuis, quam quae sunt in intellectu, sed prudentia cum sit in intellectu distinguitur alia circa priuata bona, alia circa bona publica: quae distinctio specifica iudicatur ab omnibus moralibus philosophis, ergo multo magis iustitia multiplicabitur & distinguetur, cum sit in voluntate circa bonum particulare & bonum commune. Maior manifesta est, quoniam vnica tantum prudentia monastica versatur circa omne agibile proprium: cum tamen circa idem agibile proprium multiplicentur plurimae virtutes in potentijs appetitiuis. Ad argumenta in oppositum respondetur. Et primo ad testimonia Arist. quae adducit D. Thom. ipsemet optime respondet. Ad replicam vero dicitur quod mens Diui Thom. non est docere, quod simpliciter loquendo iustitia legalis sit eadem per essentiam cum reliquis virtutibus: sed intendit id quod nos in tertia conclusione ipsius notauimus, scilicet, quod iustitia legalis quodammodo potest dici eadem cum alijs: propterea quod in illis est impressio a iustitia legali per quam ordinantur ad bonum commune. Volumus itaque dicere, quod actus cuiuslibet virtutis potest quodammodo dici actus iustitiae legalis propter illam ordinationem passiuam, qua ordinatur ad bonum commune. Et ita voluit Aristoteli satisfacere D. Thomas. Caeterum ille habitus iustitiae legalis, quem posuimus in prima conclusione distingui, nunquam est dicendus idem per essentiam cum alijs virtutibus: neque actus proprius qui elicitur ab illo, erit actus alterius virtutis. Ad id quod obijciebamus, quia Aristot. deberet loqui clare & aperte in moralibus, respondetur: quod moraliter loquendo satis apertum est, quod minister accipiat nomen eius cuius minister est. Ita ipsae virtutes morales accipiunt nomen iustitiae legalis, quatenus illi ministrant ordinatae ab illa ad bonum commune. Ad alia testimonia respondetur, quod referri ad bonum commune non competit magnificentiae & fortitudini formaliter ex propria ratione specifica: sed quatenus ordinantur a iustitia legali ad bonum commune , quod est proprium obiectum illius. Quemadmodum eisdem virtutibus non competit referri in bonum commune ex propria ipsarum ratione: sed quatenus a charitate referuntur in illud bonum diuinum quod est proprium illius obiectum . Ad testimonium D. Tho. respondetur, quod ipse ibi satis se explicat. Ait enim, quod virtus quae a iustitia legali imperatur etiam iustitiae nomen accipit. Et sic illa virtus a iustitia legali in ista acceptione non differt nisi tantum ratione. Ad secundum respondetur, quod quanuis omnes virtutes habeant ex natura sua aptitudinem vt possint referri & ordinari ad bonum commune: tamen nunquam ordinantur nisi, vt subsunt imperio legalis iustitiae. Caeterum ille finis competit virtutibus non ex propria specie, sed ex motione superioris virtutis, quae est iustitia legalis. Ad tertium respondetur, quod actus cuiuslibet virtutis potest dupliciter accipi. Vno modo vt ordinatur ad bonum particulare, quod est obiectum proprium cuiuslibet virtutis. Alio modo vt est opus debitum secundum legem, quae lata est de actione virtutis, videlicet, quatenus est actus ciuis, qui est pars communitatis. Siquidem priori modo considerentur isti actus: nondum intelligitur esse meritum. Sed cum posteriori modo considerantur iam intelliguntur vt ordinantur ad bonum commune. Ac proinde qui est praeses communitatis tribuit prae mium studiose operanti: quatenus a iustitia legali permouetur ad operandum. Ad confirmationem iam patet ex dictis, quomodo eleemosyna & ieiunium potest dici actus iustitiae legalis. Ad vltimum nego minorem. Imo iustitia legalis habet actum proprium & realiter distinctum ab actibus aliarum virtutum . Quod si vt in plurimum actus ille inueniatur coniunctus cum actu imperato alterius virtutis: hoc non tollit distinctionem virtutis. Quemadmodum actus prudentiae vix poterit inueniri nisi circa materiam aliarum virtutum moralium, & tamen constat esse virtutem distinctam secundum essentiam ab illis. Verum est tamen, quod potest esse actus iustitiae legalis in quodam actuali proposito obseruandi legem in omnibus propter bonum commune, vbi nullus actus alterius praeter prudentiam exercetur virtutis. DVbitatur tertio circa diuisionem iustitiae. Sed antequam dubitationem proponamus, operae pretium est obseruare ordinem quem habet iustitia legalis ad reliquas iustitiae partes. Quem ordinem ostendemus partientes iustitiam in communi in omnes suas partes. Est enim prima diuisio iustitiae analoga. Alia est enim iustitia vera & propria: Alia metaphorica & similitudinaria, qualis est eiusdem ad seipsum & inter partes eiusdem suppositi. Quae quidem iustitia in praesenti consideratione seorsum relinquenda est. Agendum est autem nobis de iustitia, prout est ad alterum constituens aequalitatem. Et haec rursus diuiditur in iustitiam cardinalem & perfectam: & in iustitiam adiunctam cardinali imperfectam . Cardinalis & perfecta iustitia est, quae versatur circa ius perfectum. Cardinali vero adiuncta est, quae versatur circa ius imperfectum habens modum cardinalis virtutis: deficiens tamen ab illius perfectione. Huiusmodi est religio & pietas, de quibus agit Diuus Tho. a quaest. 80. & deinceps. Tertio diuiditur iustitia cardinalis in iustitiam generalem seu legalem, & in iustitiam particularem. De legali quidem diximus hactenus quid sit, & quodnam sit eius obiectum. Particularem vero iustitiam D. Thom. diuidit infra quae stione 61. art. 1. Legalem vero nos intendimus diuidere in dubio sequenti. Sed prius necesse est examinare secundam diuisionem. Arguitur enim contra illam. Perfectum & imperfectum non multiplicant speciem rerum, ergo illa diuisio non est generis in diuersas species. Respondetur distinguo antecedens. Si enim perfectio sit de intrinseca ratione rei, quae dicitur perfecta: & imperfectio sit de intrinseca ratione rei quae dicitur imperfecta: nego antecedens. Si autem perfectio vel imperfectio non sit de intrinseca ratione rei quae dicitur perfecta vel imperfecta: verum est antecedens : sed nihil probat contra nos, quoniam in illa diuisione perfectio quae ponitur in definitione virtutis cardinalis seu iustitiae cardinalis est de intrinseca ratione ipsius. Impressio vero est de intrinseca ratione virtutis quae dicitur cardinali adiuncta . Non quia in ratione virtutis sit imperfecta: sed quia in ratione iustitiae deficit in aliquo necessario ad perfectam rationem iustitiae cardinalis. Est exemplum ad explicandam istam doctrinam. Visio beatifica & fides sunt in genere cognitionis supernaturalis tanquam perfectum & imperfectum: sed tamen quia perfectio est de intrinseca ratione visionis beatificae, & imperfectio est de intrinseca ratione cognitionis fidei, differunt isti duo actus plusquam specie. Secundo arguitur contra eandem diuisionem. Liberalitas & affabilitas sunt partes potentiales iustitiae cardinalis. Et tamen non sunt proprie & vere iustitiae, ergo secunda diuisio analoga est: sicut & prima, aut certe membrum diuisum non est iustitia vera & propria. Respondetur, quod nos non asserimus omnem partem potentialem iustitiae cardinalis esse vere & proprie iustitiam: sed veram & propriam iustitiam diuidimus in cardinalem & in cardinali adiunctam. Itaque ea pars iustitiae cardinalis, quae respicit veram rationem debiti legalis, deficit autem, quia non potest aequale reddere, haec est vera & propria iustitia: quanuis sit imperfecta qualis est religio & pietas. Illae autem partes potentiales iustitiae, quae deficiunt a perfecta ratione iustitiae, propterea quod non retinent rationem debiti legalis: non habent veram rationem & propriam iustitiae. Huius differentiae ratio a priori potest assignari. Nam inter illa tria quae saepe diximus necessaria ad rationem iuris, videlicet, quod sit ad alterum, item quod importet rationem debiti: & denique rationem aequalitatis . Defectus primae conditionis constituit iustitiam metaphoricam: defectus vero secundae constituit rationem iustitiae tantum partis potentialis. Defectus denique tertiae constituit rationem imperfectae iustitiae, sed veram & propriam. Tertio arguitur contra eandem diuisionem & contra tertiam. Religio & pietas sunt excellentiores quam iustitia particularis, imo religio post virtutes Theologales primum dignitatis locum tenet: vt docet Diuus Thomas infra quaest. 81. artic. 6. Ergo sunt perfectiores iustitiae: quam iustitia particularis & iustitia legalis. Respondetur religionem & pietatem esse persectiores virtutes, quam iustitia particularis: imo vero religionem esse praestantiorem virtutem, quam omnis iustitia legalis: tamen non sunt praestantiores in ratione iustitiae. Haec solutio conformis est doctrinae quam protulimus in hoc articulo, dubio primo, circa fi nem in solutione cuiusdam primi argumenti. Nec tamen est contraria secundae solutioni quam illic assignauimus. Vbi diximus quod non bene intelligitur quod iustitia legalis sit perfectior virtus quam virtus particularis, & quod non sit perfectior iustitia. Etenim ibi loquebamur de duabus speciebus iustitiae perfectis. At vero religio & pietas non sunt species perfectae iustitiae. Vnde non inconuenit, quod sint perfectiores virtutes etiam in sua specie, non autem perfectiores iustitiae quam legalis & particularis. DVbitatur vltimo. Vtrum iustitia legalis sit species subalterna vel atoma. Videtur, quod sit atoma species. Primo quoniam charitas est vna species atoma, cuius actus & officium est referre omnes actus aliarum virtutum in bonum diuinum , ergo similiter iustitia legalis cuius officium est referre omnes actus virtutum in bonum commune, quod est illius proprium obiectum, erit vna species atoma virtutis. Hoc exemplo vtitur Diuus Thom. artic. 6. vt explicet nobis rationem iustitiae legalis. Secundo arguitur. Non possumus nos imaginari, nisi duas diuisiones iustitiae legalis. Prior quidem in qua constituatur quaedam species iustitiae legalis: quae dicitur Epicheia. Altera in qua diuidatur iustitia legalis tanquam genus in species, videlicet in iustitiam legalem quae residet in Principe architectonice, & in iustitiam legalem: quae residet in ministris vel subditis Principi administratiue: sicut dixit Diuus Thomas artic. 6. conclusione secunda. sed neutra istarum diuisionum est generis in species, ergo est species atoma. Probatur minor quantum ad priorem diuisionem. Nam Epicheia est tantum pars potentialis iustitiae, non subieua, ergo non est species iustitiae. Probatur antecedens, quia D. Tho. disserit de Epicheia non in hac priori parte tractatus, de iustitia, sed in posteriori parte, scilicet, in quaest . 120. post tractatum omnium partium potentialium iustitiae. Probatur eadem minor, quantum ad secundam diuisionem . Idem formaliter est obiectum (scilicet bonum commune ) respectu iustitiae legalis quae est in Principe, & quae est in subditis, ergo eadem est virtus specifica legalis. Sed pro alia parte est Arist. 5. Ethic. cap. 10. Vbi constituit vnam partem iustitiae legalis Epicheiam: quae latine dicitur aequalitas. Item Diuus Tho. loco citato, art. secundo. ad primum docet hoc ipsum. Secundo arguitur, & probatur, quod iustitia legalis quae est in Principe distinguatur specie a iustitia legali, quae est in ciue. Quoniam prudentia principalis siue monarchica quae residet in Principe seu Monarcha distinguitur specie a prudentia politica & monastica, quae est in ciuibus, vt docet D. Tho. supra quaest . 50. art. 2. & Arist. 6. Ethicorum cap. 8. sed iustitia legalis in ipso Principe correspondet ex parte voluntatis prudentiae quae est in intellectu Principis: iustitia vero legalis quae residet in ipsis ciuibus, correspondet etiam ex parte voluntatis prudentiae politicae quae est in intellectibus ipsorum, ergo sicut ipsae prudentiae distinguuntur specie, ita ipsae iustitiae legales debent distingui specie. Et confirmatur quoniam iam diximus supra dub. 2. facilius multiplicantur & distinguuntur virtutes morales ex parte appetitus quam ex parte intellectus, sed ex parte intellectus distinguuntur specie prudentia regnatiua & prudentia politica, ergo iustitiae correspondentes illis distinguuntur specie. Denique arguitur. Virtus Architectonica distinguitur specie a virtute vsuali & administratiua, sed iustitia legalis quae est in Principe habet se vt virtus Architectonica secundum, quod est in Principe: secundum autem, quod est in ciuibus se habet vt administratiua & vsualis, vt docet Diuus Thomas artic. 6. ergo differunt specie. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Iustitia legalis generaliter dicta diuiditur primum in Epicheiam, & in iustitiam legalem stricte dictam . Pro intelligentia huius conclusionis. Notandum est, quod lex a qua denominatur iustitia legalis, duplicem finem habet. Alterum intrinsecum & immediatum, quem immediate respicit ipse legislator. Alterum extrinsecum & meidatum sed magis principalem : quem principaliter respicit ipse legislator. Sit exemplum. Est lex de non aperiendis portis ciuitatis tempore belli: ne hostes ciuitatem occupent : finis immediatus & intrinsecus huius legis est ille, quem verba immediate prae se ferunt, ne hostes in ciuitatem irruant. Finis vero remotus, sed magis principalis est salus & incolumis status reipublicae. Iustitia igitur legalis in ampla & generali acceptione, respicit vtrumque finem indifferenter. Et secundum hanc considerationem accipitur a nobis in praesenti, tanquam genus quod diuiditur in Epicheiam siue aequitatem, & iustitiam legalem stricte dictam: quae quidem respicit tantum finem proximum legis. Epicheia vero seu aequitas respicit tanquam proprium obiectum finem remotum, sed magis intentum a legislatore. Et hinc est, quod iustitia legalis attendit ipsa verba legalia sicut scripta sunt: aequitas vero praetermissis verbis ipsius legis aliquando sequitur legem secundum id quod postulat iustitiae ratio & communis vtilitas. Accommodatur autem nomen iustitiae legalis propter penuriam nominum iustitiae illi quae respicit verba legis. Quemadmodum diuidit Arist. dispositionem in habitum & dispositionem: ita vt nomen generis approprietur speciei imperfectiori. Conclusio itaque ad hunc modum explicata habetur ex Arist. & D. Tho. locis citatis in primo argumento eorum, quae fecimus pro parte affirmatiua. Item habetur apud Arist. lib. 1. Rhetorices. ca. 11. & lib. 2. magnorum moralium cap. 1. Probatur autem conclusio praeter argumenta. Primo quoniam vt docet D. Tho. in. q. 51. art. 3. & 4. synesis & Gnomi sunt diuersae virtutes partes potentiales prudentiae. Nam synesis iudicat de rebus agendis secundum regulas communes . Gnomi vero iudicat de eisdem rebus praeter regulas communes: per altiora quaedam & vniuersaliora principia: sed iustitia legalis stricte dicta correspondet ex parte voluntatis iudicio synesis secundum communes regulas. AEquitas vero correspondet iudicio Gnomi praeter regulas communes per altiora principia & vniuersaliorem finem, ergo distinguuntur specie. Secundo arguitur. Obiectum iustitiae legalis specialiter dictae & obiectum aequitatis distinguuntur formaliter: ergo ipsae virtutes sunt distinctae specie. Probatur antecedens, quia regula & regulatum mensura & mensuratum in ratione obiecti virtutis distin guuntur formaliter: sed obiectum aequitatis est ratio & mensura obiecti legalis specialiter dictae iustitiae: ergo distinguuntur formaliter ista obiecta. Minor explicatur in exemplo posito in illa lege de non aperiendis portis ciuitatis tempore belli. Vbi manifestum est, quod salus ciuitatis & tranquillitas reipublicae status est regula & mensura, per quam debemus metiri, an illo tempore hostes debeant arceri, an introduci intra ciuitatem, si speratur victoria ex ingressu illorum. Vltimo probatur conclusio. Obiectum aequitatis habet peculiarem difficultatem quandam supra obiectum iustitiae legalis specialiter dictae: ergo requiritur specialis virtus ad vincendam illam difficultatem. Antecedens probatur experientia. Videmus enim saepe homines alias doctos Iurisque peritos & zelum legis habentes: & tamen vsque adeo scrupulose haerent verbis & literis ipsius legis: vt nulla ratione etiam vtiliori ad bonum commune permoueantur, vt attendant legislatoris intentum. Hinc est quod Paulus Iurisconsultus ait: lege si seruum. ff. de verborum obligationibus. Dicit enim citans Celsum dicentem: quod in eo genere quae stionis in quo agitur de bono, & aequo: plerumque sub authoritate iuris scientiae periculose erratur. Vide Diuum Thom. infra quaest. 60. artic. 5. ad secundum argumentum . Vbi refert aliud dictum Iurisconsulti huic simile. Item Cicero in Oratione pro Cecina, inquit quoties aliqui in iudicio habent causam pro bono & aequo: si contra, literis & verbis, & vt dici solet, summo contenditur iure: solent huiusmodi iniquitati aequi & boni nomen dignitatemque opponere: & dicere, Iurisconsultorum authoritati non oportere obedire. Arist. etiam vbi supra ca. 13. Rhetoricorum inquit. Arbitrium eligi, vt praeualeat bonum & aequum : quoniam in foro & apud iudicis tribunal magis praestat iustum legale. Hinc etiam illud Prouerbium ortum habuit, " summum ius summa iniuria". Etenim summum ius in hoc prouerbio non accipitur pro eo quod est rigor & seueritas iuris: nunquam enim iuris rigor est iniuria. Sed summum ius idem est, acsi diceretur summitas atque superficies iuris, quod est id quod verba & literae legis sonant. Contin git saepe, quod intus lateat summa iniuria. Tunc autem maxime a vero iure disceditur & fit summa iniuria: cum iudex hae ret literis & verbis legis: & non attendit voluntatem & beneplacitum legislatoris. Cae terum iustitia legalis specialiter dicta ita ad haeret literis verbisque legis, vt parata sit & subordinata limitari per beneplacitum & voluntatem legislatoris secundum aequitatem iustitiae. Et idcirco Paulus Iurisconsultus. ff. de regulis iuris. asserit hanc regulam in omnibus quidem, maxime tamen in iure, scilicet, aequitatem spectandam esse. Et ob hanc causam ascripsit sibi aequitas hoc nomen, quod videtur genericum omni iustitiae, scilicet per Antonomasiam & excellentiam quandam: eo quod iustitia legalis stricte dicta si comparetur cum aequitate ipsa, quasi seorsum illi opposita, est iniquitas. Omnis enim aequitas quae in illa inuenitur debet esse subordinata virtuti aequitatis: quae sic dicitur per excellentiam. Secunda conclusio . Iustitia legalis eadem & vna est secundum speciem atomam in principe & subditis. Probatur quia est idem obiectum formale iustitiae legalis quae est in Principe & subditis. Probatur antecedens . Princeps per aequitatem procurat bonum commune praeter leges communes, similiter per iustitiam legalem stricte procurat bonum commune per communes regulas: sed hoc ipsum efficiunt subditi per aequitatem & per iustitiam legalem stricte dictam , ergo idem est obiectum formale vtriusque . Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio huius dubij per parte negatiua, sed necesse est ad illa respondere quatenus militant contra primam conclusionem. Ad primum respondetur negando consequentiam. Obiectum enim charitatis est vnum & idem formaliter secundum speciem, neque particularis difficultas est in referendis actibus virtutis omnis in bonum diuinum, praeter illam quae est in diligendo Deum. Caeterum vt iam ostendimus obiectum iustitiae legalis variatur secundum speciem & formalem rationem obiecti respectu iustitiae legalis quae dicitur aequitas, & respectu iustitiae legalis specialiter dictae. Item maior difficultas est in procurando bono communi praeter regulas communes , quam in procurando illo per communes regulas & leges. Quapropter non est eadem ratio de charitate & iustitia legali. Ad secundum argumentum respondetur, quantum ad priorem partem: quod Diuus Thom. in tractatu de aequitate seu Epicheia seruauit ordinem & naturae & disciplinae. Naturae quidem, quoniam processit ab imperfectioribus iustitijs ad aequitatem quae omnium perfectissima est. Disciplinae vero, quoniam prius egit de illis iustitijs, quae attendunt communes regulas & leges. Reposuit tamen in vltimum locum aequitatem, quae praeter communes regulas iustum operatur, corrigens opera aliarum virtutum iustitiae. Altera pars argumenti probat secundam conclusionem neque obstat primae. Similiter non est soluendum primum argumentum in oppositum: fauet enim primae conclusioni. Neque obstat secundae. Ad secundum vero in oppositum respondetur quatenus militat contra secundam conclusionem . Facilius quidem multiplicari virtutes vt in plurimum in voluntate, quam in intellectu: quoniam intellectus simplicior & perfectior potentia est, quam ipsa voluntas . Ea vero quae in inferioribus dispersa sunt, solent adunari in superioribus. Caeterum interdum contingit oppositum, videlicet, quod in intellectu multiplicentur lumina, per quae res illustrantur & perficiuntur: & ex parte voluntatis non multiplicetur inclinatio & propensio ad res ipsas. Exempli gratia in intellectu sunt duo habitus circa prima principia. Alter qui dicitur intellectus circa speculabilia principia. Alter vero qui dicitur synderesis circa principia practica & moralia. Ex parte vero voluntatis neque sunt duo habitus, imo neque vnus respectu boni connaturalis quod ostenditur per illa diuersa lumina: sed ipsa voluntas absque habitu super addito, est propensa & inclinata in huiusmodi bonum: imo voluntas est ipsa propensio & inclinatio. Item est aliud exemplum. Ex parte intellectus est alius habitus circa prima principia & alius circa conclusiones in speculabilibus: & tamen ex parte voluntatis vnus & idem habitus virtutis est circa media eligibilia & circa finem virtutis. Verbi gratia, Vnus habitus temperantiae facit bonam intentionem circa illam materiam, & bonam electionem mediorum ad finem intentum: cum tamen in intellectu etiam in practicis sint quatuor habitus siue virtutes ad operationem virtutis temperantiae & cuiuslibet; scilicet Eubulia & Synesis & Gnomi & prudentia. Ad istum modum dicimus in praesenti , quod cum distinctione prudentiae in monasticam & politicam, potest esse identitas secundum essentiam iustitiae legalis in subditis & Principe. Ad vltimum negatur minor. Proprie loquendo: non enim iustitia legalis in Principe est Architectonica secundum naturam suam, nec respicit secundum naturam suam nisi eundem finem quae respicit iustitia legalis in subditis, scilicet bonum commune . Virtus autem Architectonica, idest superintendens ex natura sua debet habere vniuersaliorem finem. Verum est tamen quod dicit D. Tho. in arti. 6. Iustitia legalis prout residet in Principe est quasi Architectonica quoniam licet ipsa secundum se non magis habeat Imperare in Principe quam in subditis: tamen ratione subiecti, quod est ipse Princeps, deseruit magis ad imperium : quam prout est in subditis, quorum est obedire Principi ad procurandum bonum commune . Imo vero ad eundem modum omnis virtus quae residet in Principe potest quodammodo dici Architectonica: quae vero residet in subditis vsualis & quasi administratiua. Et ratio est quoniam Princeps imperat omnes actus aliarum virtutum quatenus a iustitia legali ordinantur ad bonum publicum. Subditi vero exequuntur huiusmodi actus de quibus imperat Princeps propter eundem finem boni publici. # 8 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrum iustitia particularis habeat specialem materiam. AD Octauum sic proceditur.{ 1. 2. q. 69. art. 2. cor. & 3. dist. 33. q. 2. arti. 2. quaestio . 3. & 2. Ethico. lect. 8. col. 2. } Videtur quod iustitia particularis non habeat materiam specialem. Quia super illud Gen. 2. "Fluuius quartus ipse est Eu phrates", dicit Glos. Euphrates frugifer interpretatur, nec dicitur contra quos vadat: quia iustitia ad omnes animae partes pertinet. Hoc autem non esset, si haberet materiam specialem : quia quaelibet materia specialis ad aliquam specialem potentiam pertinet. Ergo iustitia particularis non habet materiam specialem. ¶ 2 Praeterea, August. dicit in libro 83. + { Lib. 83. q. 61. to. 4. } quaestio. quod quatuor sunt animae virtutes, quibus in hac vita spiritualiter viuitur, scilicet temperantia, prudentia, fortitudo, & iustitia: & dicit quod quarta est iustitia, quae per omnes diffunditur. Ergo iustitia particularis quae est vna de quatuor virtutibus cardinalibus, non habet specialem materiam. ¶ 3 Praeterea. Iustitia dirigit hominem sufficienter in his, quae sunt ad alterum . Sed per omnia quae sunt huius vitae, homo potest ordinari ad alterum : ergo materia iustitiae est generalis & non specialis. SED contra est, quod + { Libr. 5. ca. 2. tom. 5. } Philosophus in 5. Ethicor. ponit iustitiam particularem circa ea specialiter, quae pertinent ad communicationem vitae. RESPONDEO dicendum, quod omnia quaecunque rectificari possunt per rationem, sunt materia virtutis moralis, quae diffinitur per rationem rectam: vt patet per Philosophum in 2. + { Lib. 2. ca. 2. & 6. tomo. 5. } Ethic. Possunt autem per rationem rectificari & interiores animae passiones, & exteriores actiones, & res exteriores, quae in vsum hominis veniunt: sed tamen per exteriores actiones & per exteriores res, quibus sibi inu icem homines communicare possunt, attenditur ordinatio vnius hominis ad alterum: secundum autem interiores passiones consideratur rectificatio hominis in seipso. Et ideo cum iustitia ordinetur ad alterum, non est circa totam materiam virtutis moralis, sed solum circa exteriores actiones & res secundum quandam rationem obiecti specialem: prout scilicet secundum eas vnus homo alteri coordinatur. AD primum ergo dicendum , quod iustitia pertinet quidem essentialiter ad vnam partem animae, in qua est sicut in subiecto, scilicet ad voluntatem, quae quidem mouet per suum imperium omnes alias animae partes. Et sic iustitia non directe, sed quasi per quandam redundantiam ad omnes alias animae partes pertinet. AD secundum dicendum, quod sicut supra + { 1. 2. q. 61. ar. 3. & 4. } dictum est, virtutes cardinales dupliciter accipintur. Vno modo, secundum quod sunt speciales virtutes habentes determinatas materias: alio modo, secundum quod significant quosdam generales modos virtutis: & hoc modo loquitur ibi + { Eodem libro &. c. in argu. citatis. } Augustinus: dicit enim quod prudentia est cognitio rerum appetendarum & fugiendarum . Temperantia est refrenatio cupiditatis ab his quae temporaliter delectant. Fortitudo est firmitas animi aduersus ea, quae temporaliter molesta sunt. Iustitia est quae per caeteras diffunditur, dilectio Dei & proximi , quae scilicet est communis radix totius ordinis ad alterum . AD tertium dicendum, quod passiones interiores, quae sunt pars materiae moralis, secundum se non ordinantur ad alterum, quod pertinet ad specialem rationem iustitiae , sed earum effectus sunt ad alterum ordinabiles, scilicet operationes exteriores. Vnde non sequitur quod materia iustitiae sit generalis. SVMMA ARTICVLI. COnclusio vnica affirmatiua. Iustitia solum est circa actiones exteriores, & res secundum quandam obiecti rationem specialem, scilicet, prout secundum illas vnus homo ordinatur ad alium. # 9 ARTICVLVS IX. ¶ Vtrum iustitia sit circa passiones. AD nonum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 1. q. 2. ad secundum. } Videtur, quod iustitia sit circa passiones . Dicit enim Philosoph. in 2. + { Lib. 2. ca. 3. tomo. 5. } Ethic. quod circa voluptates & tristitias est moralis virtus. Voluptas autem, id est, delectatio, & tristitia sunt passiones quaedam , vt supra + { 1. 2. q. 23. artic. 4. } habitum est cum de passionibus ageretur: ergo iustitia cum sit virtus moralis, erit circa passiones. ¶ 2 Praeterea. Per iustitiam rectificantur operationes, quae sunt ad alterum. Sed operationes huiusmodi rectificari non possunt nisi passiones sint rectificatae: quia ex inordinatione passionum prouenit inordinatio in praedictis operationibus. Propter concupiscentiam enim venereorum proceditur ad adulterium . Et propter superfluum amorem pecuniae proceditur ad furtum : ergo oportet, quod iustitia sit circa passiones. ¶ 3 Praeterea. Sicut iustitia particularis est ad alterum: ita etiam & iustitia legalis. Sed iustitia legalis est circa passiones: alioquin non se extenderet ad omnes virtutes, quarum quaedam sunt manifeste circa passiones: ergo iustitia est circa passiones. SED contra est, quod Philosophus dicit in + { Li. 5. c. 1. & 2. to. 5. } 5. Ethic. quod est circa operationes. RESPONDEO dicendum, quod huius quaestionis veritas ex duobus apparet. Primo quidem ex ipso subiecto iustitiae, quod est voluntas: cuius motus vel actus non sunt passiones, vt supra + { 1. 2. q. 22. ar. 3. &. q. 59. art. 4. } habitum est, sed solum motus appetitus sensitiui passiones dicuntur. Et ideo iustitia non est circa passiones: sicut temperantia & fortitudo, quae sunt irascibilis & concupiscibilis, sunt circa passiones. Alio modo ex parte materiae: quia iustitia est circa ea quae sunt ad alterum, non autem per passiones interiores immediate, ad alterum ordinamur, & ideo iustitia circa passiones non est. AD primum ergo dicendum, quod non quaelibet virtus moralis est circa voluptates & tristitias, sicut circa materiam: nam fortitudo est circa timores & audacias. Sed omnis virtus moralis ordinatur ad delectationem & tristitiam, sicut ad quosdam fines consequentes: quia, vt Philosoph. dicit in 7. Ethicor. + { Li. 7. c. 11. in princ. tom. 5. } Delectatio & tristitia est finis principalis, ad quem respicientes vnumquodque, hoc quidem malum, hoc quidem bonum dicimus. Et hoc modo pertinent etiam ad iustitiam, quia non est iustus qui non gaudet iustis operationibus, vt dici tur in + { Li. 1. c. 8. tom. 5. } 1. Ethicorum. AD secundum dicendum , quod operationes exteriores mediae sunt quodammodo inter res exteriores, quae sunt earum materia: & inter passiones interiores, quae sunt earum principia. Contingit autem quandoque esse defectum in vno eorum sine hoc, quod sit defectus in alio. Sicut si aliquis surripiat rem alterius non cupiditate habendi, sed voluntate nocendi. Vel econuerso, si aliquis alterius rem concupiscat, quam tamen surripere non velit. Rectificatio ergo operationum, secundum quod ad exteriora terminantur, pertinet ad iustitiam. Sed rectificatio earum secundum quod a passionibus oriuntur, pertinet ad alias virtutes morales, quae sunt circa passiones. Vnde surreptionem alienae rei iustitia impedit, inquantum est contra aequalitatem in exterioribus constituendam. Liberalitas vero inquantum procedit ab immoderata concupiscentia diuitiarum. Sed quia operationes exteriores non habent speciem ab interioribus passionibus, sed magis a rebus exterioribus, sicut ex obiectis: ideo per se loquendo, operationes exteriores magis sunt materia iustitiae, quam aliarum virtutum moralium. AD tertium dicendum, quod bonum commune est finis singularum personarum in communitate existentium, sicut bonum totius finis est cuiuslibet partium. Bonum autem vnius personae singularis non est finis alterius. Et ideo iustitia legalis, quae ordinatur ad bonum commune, magis se potest extendere ad interiores passiones, quibus homo aliqualiter disponitur in seipso, quam iustitia particularis, quae ordinatur ad bonum alterius singularis personae: quamuis iustitia legalis principalius se extendat ad alias virtutes quantum ad exteriores operationes earum, inquantum scilicet praecipit lex, fortis opera facere, & quae temperati, & quae mansueti, vt dicitur in + { Libro. 5. Ethic. ca. 2. a med. tom. 5. } 5. Ethic. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est negatiua. ¶ Secunda conclusio in solutione ad primum. Omnis virtus moralis ordinatur ad delectationem & tristitiam sicut ad quosdam fines consequendos. ¶ Tertia conclusio in solutione ad secundum. Rectificatio operationum, secundum quod ad exteriorem materiam ordinantur pertinet ad iustitiam: sed secundum quod a passionibus oriuntur, pertinet ad alias virtutes morales, quae fiunt & versantur circa passiones. ¶ Vltima conclusio ad tertium . Iustitia legalis magis se potest extendere ad passiones, quam iustitia particularis: sed simpliciter loquendo non est circa passiones, sed circa operationes. Intentio D. Thom. in his duobus articulis est inquirere differentiam iustitiae quae desumitur per ordinem ad actionem illius: quae est reddere alteri ius suum , & per ordinem ad obiectum quod est ipsum ius quod alteri tribuitur. Actus autem omnis versatur circa materiam aliquam, quae dicitur materia circa quam , quae quidem eadem est cum obiecto secundum rem: sed tamen actio virtutis imponit ipsi materiae circa quam versatur, formam: constituens in illa medium quod est obiectum formale quod operatur virtus. Quemadmodum faber lignarius respicit secundum artem suam lignum tan quam materiam circa quam versatur eius ars. At vero quatenus imprimit figuram in ipso ligno, intelligitur ratio obiecti in ligno operato ab arte. In his itaque duobus articulis agit D. Tho. de materia circa quam versatur iustitia. Pro quorum intelligentia notandum est primo, quod haec vocabula operatio & passio significatione quadam ampla dicuntur de omnibus actionibus & passionibus, siue sint voluntatis siue appetitus sensitiui, siue potentiae exteriores executiuae. At vero quoniam actio appetitus sensitiui fit quadam cum alteratione physica organi in quo subiectatur appetitus: accomodatum est hoc nomen passio, vt significet tantum actiones appetitus sensitiui. Reliquae vero actiones voluntatis & potentiarum exteriorum retinent nomen operationis. Imo quoniam per passiones bene vel male disponitur homo in ordine ad seipsum: At vero per operationes disponitur bene vel male in ordine ad aliud, ideo est in vsu loquendi philosophorum moralium, vt illae tantum actiones voluntatis & potentiae exteriores dicantur operationes, per quas homo ordinatur ad alterum: non autem illae quae ordinantur ad seipsum: etiam si sint sine passione. Notandum est secundo. Iustitiam legalem aliquo modo non appropriare & determinare sibi materiam specialem sed vniuersalem aliarum virtutum. De qua iustitia potest intelligi testimonium illud glossae quod citat D. Thom. art. 8. argum. 1. Quod quidem est D. Aug. lib. 2. de Genes. contra Manich. c. 10. Intelligi etiam potest alterum testimonium quod citatur ibidem argum. 2. ex Aug. lib. 83. quaest. q. 61. siquidem de legali iustitia maxime verificantur illa testimonia: quanuis D. Tho. aliter soluat illa argumenta . Asserit etiam D. Tho. hanc explicationem articuli. 9. ad tertium. Et ratio eius est manifesta. Quoniam iustitia legalis ordinat ciues & bona ipsorum ad bonum publicum tanquam bona partium ad bonum totius, & tanquam medium ad finem. Passiones autem redactae ad medium rationis sunt bona ipsorum ciuium, ergo eas etiam ordinat iustitia legalis ad bonum publicum. Notandum est tertio, quod si velimus valde proprie & formaliter loqui, iustitia legalis versatur tantum circa operationes & non circa passiones. Haec doctrina videtur D. Tho. art. 9. ad tertium. vbi inquit, quod principalius iustitia legalis versatur circa operationes etiam illarum virtutum, quae respiciunt passiones, verbi gratia, fortitudo, vt a iustitia legali imperatur, principaliter respicit exteriorem actionem scilicet aggressionem in bello aut etiam fugam ipsam quatenus expedit bono publico. Idipsum insinuauerat D. Tho. in solutione ad tertium: non enim dixit absolute iustitiam legalem respicere passiones tanquam materiam , sed loquitur comparatiue , scilicet quod magis est circa passiones quam iustitia particularis. # 10 ARTICVLVS X. ¶ Vtrum medium iustitiae sit medium rei. AD Decimum sic proceditur.{ 1. 2. q. 64. art. 2. & 3. d. 33. q. 1. art. 3. q. 2. & 4. d. 25. q. 1. ar. 1. q. 2. & vir. q. 1. art. 13. ad 7. 12. 13. & 17. } Videtur quod medium iustitiae non sit medium rei. Ratio enim generis saluatur in omnibus speciebus. Sed virtus moralis in 2. Ethic. + { Li. 2. c. 6. tom. 5. } diffinitur esse habitus electiuus in medietate existens determinata ratione quo ad nos: ergo & in iustitia est medium rationis, & non rei. ¶ 2 Praeterea. In his, quae simpliciter sunt bona, non est accipere superfluum & diminutum, & per consequens nec medium : sicut patet de virtutibus, vt dicitur in 2. Ethic. + { Li. 2. c. 6. non procul a fine, to. 5. Li. 5. c. 1. parum ante med. } Sed iustitia est circa simpliciter bona, vt dicitur in 5. Ethic. ergo in iustitia non est medium rei. ¶ 3 Praeterea. In alijs virtutibus ideo dicitur esse medium rationis & non rei, quia diuersimode accipitur per comparationem ad diuersas personas: quia quod vni est multum, alteri est parum, vt dicitur in 2. Ethic. + { Lib. 2. ca. 6. tom. 5. } sed hoc etiam obseruatur in iustitia. Non enim eadem poena punitur, qui percutit principem, & qui percutit priuatam personam: ergo etiam iustitia non habet medium rei, sed medium rationis. SED contra est, quod Philosophus in 2. Ethic. + { Lib. 2. ca. 6. tom. 5. } assignat medium iustitiae, secundum proportionalitatem arithmeticam : quod est medium rei. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Art. praec. & 1. 2. q. 59. art. 4. &. q. 60. art. 2. } dictum est, aliae virtutes morales principaliter consistunt circa passiones, quarum rectificatio non attenditur nisi secundum comparationem ad ipsum hominem , cuius sunt passiones: secundum scilicet quod irascitur & concupiscit prout debet secundum diuersas circunstantias. Et ideo medium talium virtutum non accipitur secundum proportionem vnius rei ad alteram, sed solum secundum comparationem ad ipsum virtuosum. Et propter hoc in ipsis est medium solum secundum rationem , quo ad nos. Sed materia iustitiae est exterior operatio, secundum quod ipsa vel res cuius est vsus, debitam proportionem habet ad aliam personam. Et ideo medium iustitiae consistit in quadam proportionis aequalitate rei exterioris ad personam exteriorem. AEquale autem est realiter medium inter maius & minus, vt dicitur in 10. Metaph. + { Libr. 10. tex. 18. & 19. to. 3. } vnde iustitia habet medium rei. AD primum ergo dicendum, quod hoc medium rei est etiam medium rationis: & ideo in iustitia saluatur ratio virtutis moralis. AD secundum dicendum , quod bonum simpliciter, dupliciter dicitur: vno modo, quod est omnibus modis bonum: sicut virtutes sunt bonae. Et sic in his quae sunt bona simpliciter, non est accipere medium & extrema. Alio modo dicitur aliquid simpliciter bonum: quia est absolute bonum, scilicet secundum suam naturam consideratum : quanuis per abusum possit fieri malum: sicut patet de diuitijs & honoribus. Et in talibus potest accipi superfluum diminutuum & medium , quantum ad homines, qui possunt eis vti bene, vel male. Et sic circa simpliciter bona dicitur esse iustitia. AD tertium dicendum, quod iniuria illata, aliam proportionem habet ad principem, & aliam ad personam priuatam. Et ideo oportet aliter adaequare vtranque iniuriam per vindictam: quod pertinet ad diuersitatem rei, & non solum ad diuersitatem rationis. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istos duos articulos; Vtrum iustitia saltim particularis versetur tantum circa operationes, An vero simul circa passiones. Haec dubitatio habet aliam annexam, scilicet, An iustitia sit tantum in voluntate subiectiue, an vero simul etiam sit in appetitu sensitiuo. Vtriusque dubitationis eadem est solutio. Si enim iustitia versatur tantum circa operationes, erit tantum in voluntate subiectiue, si autem versatur simul circa passiones, erit simul in appetitu sensitiuo. Arguitur ergo primo, & probatur, quod iustitia versetur simul & circa operationes, & circa passiones, & quod sit in voluntate & in appetitu sensitiuo. Misericordia versatur simul circa operationes & passiones, & simul est involuntate & in appetitu sensitiuo, vt ostendimus . 2. 2. q. 30. ar. 3. dub. 2. ergo & iustitia saltim particularis versabitur circa operationes & passiones, & erit in voluntate & in appetitu sensitiuo. Probatur consequentia . Quia sicut iustitia est ad alterum : ita etiam misericordia est ad subleuandam miseriam alterius. Quod si misericordia nihilominus moderatur passiones appetitus sensitiui, scilicet compassionem & duritiem erga miseriam alienam, sequitur quod iustitia etiam moderetur passionem appetitus sensitiui, scilicet, nimiam cupiditatem rerum temporalium quae impedit nequis reddat alteri quod debet, aut quod non prompte & delectabiliter reddat. Confirmatur, quoniam liberalitas, quae etiam est ad alterum, versatur simul circa operationes & passiones: vt docet D. Tho. in solutione ad secundum argumentum art. 9. ergo eadem erit ratio de iustitia. Arguitur secundo. Virtutes quae sunt in appetitu sensitiuo tanquam in subiecto, quales sunt fortitudo & temperantia, versantur simul erga operationes & passiones, ergo iustitia. Antecedens probatur. Quoniam potissimus actus fortitudinis & temperantiae est electio voluntatis, iuxta doctrinam Arist. 6. Ethic. c. 2. Virtus enim moralis quaecunque, est essentialiter habitus electiuus: ipsa autem electio principaliter est actus voluntatis elicitus: quanuis sit quaedam electio participata in appetitu sensitiuo, sed haec est minus principalis vtpote deriuata ab electione voluntatis, igitur fortitudo & temperantia versantur circa operationes. Hoc argumento non solum impugnatur conclusio art. 9. sed etiam ratio prima illius. Arguitur tertio. Et probatur, quod saltim iustitia legalis versetur circa operationes & passiones, & sit subiectiue consequenter in voluntate & in appetitu sensitiuo. Nam D. Tho. in solutione ad tertium, tribuit iustitiae legali quod versetur circa passiones, quamuis minus principaliter. Hoc enim non obstat quominus ponatur aliquis habitus in appetitu sensitiuo: sicut ponitur habitus misericordiae & habitus liberalitatis in appetitu sensitiuo: quanuis istae virtutes principaliter ordinentur ad alterum. In hac quaest. Buridanus 5. Ethic. q. 1. contrarius est doctrinae D. Tho. PRO decisione sit prima conclusio . Iustitia etiam particularis versatur tantum erga operationes, & consequenter tantum est in voluntate subiectiue. Haec est expressa sententia Philosophi. 5. Ethic. c. 1. & 2. & est do ctrina D. Tho. 1. 2. q. 60. art. 2. & 3. vbi vniuersaliter de iustitia hanc conclusionem docet. Intelligenda est autem conclusio quod iustitia per seipsam respicit tantum operationes circa alterum tanquam propriam materiam circa quam versatur. Cum hoc tamen stat in veritate, quod aliqua iustitia respiciat passiones indirecte, mediantibus alijs virtutibus moderandas. Secunda conclusio . Iustitia siue legalis siue particularis tantum residet in voluntate tanquam in subiecto. Probatur, quia tantum per se respicit operationes. Non autem versatur circa passiones appetitus sensitiui, ergo tantum est in voluntate subiectiue. Antecedens ostenditur a D. Tho. in art. 8. & 9. Et ratio est, quia virtus in ea tantum potentia collocatur tanquam in subiecto, cuius actus moderatur. De hac conclusione vide quae supra dicta sunt art. 4. Ad primum argumentum respondetur negando consequentiam . Et ratio discriminis est: quoniam humana misericordia per se respicit simul & operationes & passiones, scilicet, & bonum alienum & proprium. Bonum quidem alienum: quatenus ordinatur homo per illam ad subleuandam alienam miseriam: bonum autem proprium habentis, quatenus ordinatur circa compassionem quae est in appetitu sensitiuo. Definitur enim misericordia quod sit compassio alienae miseriae ad subleuandam illam. Et idcirco postulat virtus misericordiae humanae duos habitus partiales ad sui perfectionem. Alterum in voluntate respectu boni alieni, Alterum in appetitu sensitiuo respectu boni proprij. Dicimus autem misericordiam humanam: quoniam misericordia absolute & secundum se reperitur proprie in Deo: in quo tamen nulla est passio nisi metaphorice. Eodem modo dicendum est de humana liberalitate: quod includit duos habitus: Alterum in ordine ad bonum alienum in voluntate: Alterum ad temperandam passionem auaritiae in appetitu sensitiuo. At vero iustitia humana tantum per se respicit bonum alienum : si autem aliquis propter auaritiam impeditur a reddendo debito vel a reddendo delectabiliter vt requirit virtus: tunc pertinebit ad aliam virtutem moderari talem passionem , scilicet, ad liberalitatem . Quemadmodum si iudex impeditur a recta sententia ferenda propter passionem fornicationis, tunc pertinet ad virtutem castitatis auferre illud impedimentum, sunt enim virtutes connexae & ad inuicem operas suas impendunt. Ad secundum respondetur electionem voluntatis elicitam a virtute temperantiae & fortitudinis non dici operationem eo modo quo in praesenti vtimur nomine operationis: quoniam electio voluntatis elicita ab illis virtutibus tota refertur & ordinatur ad bonum ipsius hominis habentis per moderationem passionum . Quamuis enim istae virtutes sint tantum subiectiue in appetitu, tamen ipsa electio voluntatis prompta & delectabilis circa talem materiam esse non potest nisi proficiscatur a virtutibus existentibus in appetitu sensitiuo. Et quamuis sint in potentia inferiori subiectiue, nihilominus possunt elicere actum electionis talem in voluntate. Quoniam ipsae virtutes a dictamine prudentiae quae est in intellectu, vel sunt acquisitae vel operantur ponuntque in exercitio suas operationes. Quapropter in virtute illius possunt elicere actum in voluntate quantum ad modum virtutis, quemadmodum dicunt Philosophi quod phantasmata illuminata ab agenti intellectu producunt speciem intelligibilem in intellectu possibili. In praesenti igitur dicimus quod operationem solum accipimus vt significet illam actionem quae ordinatur perfecte ad bonum alterius. Quapropter ipsamet electio quae est a iustitia non dicitur operatio neque materia circa quam operatur iustitia. Etenim materia circa quam illa dicitur, in qua actio virtutis imprimit formam & modum suum . Ipsa igitur electio iustitiae non potest esse materia circa quam operatur iustitia: sed debet esse operatio exterior vel aliqua res exterior, sic enim perpetuo D. Tho. in assignando materiam iustitiae dicit quod sunt operationes exteriores & res ipsaae . Ad vltimum respondetur. Iustitiam legalem non versari per se circa passiones. Ad confirmationem negatur antecedens. Accipimus enim medium rei, non prout dicitur transcendentalis res, sed prout distinguitur a passionibus personae secundum quod in ordine ad ipsum moderandae sunt. Caeterum quod ibidem obijcitur de fortitudine & temperantiae virtute non obstat, quoniam fortitudo & temperantia non versantur immediate nisi circa passiones quarum obiectum est delectabile gustus vel tactus vel respectu fortitudinis timor vel audacia quatenus moderantur sicut oportet, quod autem ipse miles dextere pugnet, pertinet ad artem & membrorum agilitatem & fortitudinem naturalem. Et per hoc patet ad secundam confirmationem . Etenim iustitia imperat in illo casu quod talis operatio pugnae fiat secundum quod alteri debitum est: fortitudo vero non aliter concurrit quam moderando passiones timoris & audaciae. # 11 ARTICVLVS XI. ¶ Vtrum actus iustitiae sit reddere vnicuique quod suum est. AD Vndecimum sic proceditur.{ Inf. q. 66. ar. 3. & 5. cor. & 1. par. q. 21. art. 1. cor. & 2. dist. 27. art. 3. corpor. & ad 3. } Videtur quod actus iustitiae non sit reddere vnicuique quod suum est. + { Lib. 14. c. 9. circa fin. to. 3. } August. enim 14. de Trinit. attribuit iustitiae subuenire miseris. Sed in subueniendo miseris non tribuimus eis quae sunt eorum, sed magis quae sunt nostra: ergo iustitiae actus non est tribuere vnicuique quod suum est. ¶ 2 Praeterea. Tullius in libro de Offic. + { Lib. 1. in c. de iustitia, circa princ. } dicit, quod beneficentia, (quam benignitatem vel liberalitatem appellare licet) ad iustitiam pertinet. Sed liberalitatis est de proprio dare alicui, non de eo quod est eius: ergo iustitiae actus non est reddere vnicuique quod suum est. ¶ 3 Praeterea. Ad iustitiam pertinet, non solum res dispensare debito modo, sed etiam iniuriosas actiones cohibere, puta homicidia, adulteria, & alia huiusmodi. Sed reddere quod suum est, videtur solum ad dispensationem rerum pertinere. Ergo non sufficienter per hoc notificatur actus iustitiae, quod di citur, actus eius esse reddere vnicuique quod suum est. SED contra est quod Ambros. dicit + { Lib. 1. ca. 24. circa fin. to. 1. } in 1. de Offic. Iustitia est quae vnicuique quod suum est tribuit, alienum non vendicat, vtilitatem propriam negligit, vt communem aequitatem custodiat. RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. 9. & 10. huius quaest. } dictum est, materia iustitiae est operatio exteriorum secundum quod ipsa vel res, qua per eam vtimur, proportionatur alteri personae, ad quam per iustitiam ordinamur. Hoc autem dicitur esse suum vnicuique personae, quod ei secundum proportionis aequalitatem debetur. Et ideo proprius actus iustitiae nihil aliud est, quam reddere vnicuique quod suum est. AD primum ergo dicendum, quod iustitiae, cum sit virtus cardinalis, quaedam aliae virtutes, secundariae adiunguntur: sicut misericordia, liberalitas, & aliae huiusmodi virtutes, vt infra + { Quaest. 80. art. 1. } patebit. Et ideo subuenire miseris, quod pertinet ad misericordiam , siue pietatem, & liberaliter benefacere, quod pertinet ad liberalitatem, per quandam reductionem attribuitur iustitiae sicut principali virtuti. Et per hoc patet responsio ad Secundum. AD tertium dicendum , quod sicut Philosophus + { Lib. 1. ca. 4. tom. 5. } dicit in 5. Ethic. Omne superfluum in his quae ad iustitiam pertinent, lucrum, extenso nomine, vocatur: sicut & omne quod minus est, vocatur damnum. Et hoc ideo, quia iustitia prius est exercita, & communius exercita tur in voluntarijs commutationibus rerum, puta emptione & venditione, in quibus proprie haec nomina dicuntur. Et exinde deriuantur haec nomina ad omnia, circa quae potest esse iustitia. Et eadem ratio est de hoc, quod est reddere vnicuique quod suum est. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Nota breuiter in hoc articulo, quod actus iustitiae qui dicitur esse reddere vnicuique quod suum est: dupliciter potest contingere . Vno modo vt id quod redditur alteri, sit proprium illius & in eius dominio numeratum . Verbi gratia, quando ego reddo Petro equum, quem mihi accommodauerat. Altero modo contingit, ita vt id quod redditur ante redditionem ipsam non erat proprium eius cui redditur neque in eius dominio numeratum: sed tantum ille habebat ius vt ego redderem illi, & mea operatione reddendi & tribuendi efficerem proprium illius. Verbi gratia, cum ego reddo mercenario mercedem suam pro labore diei, vel restituo tot pecunias quot mutuo acceperam. Conclusio igitur articuli vtroque modo verificatur. Non enim opus est vt id quod alteri redditur per actum iustitiae, sit proprium eius cui redditur ante redditionem: sed sufficit vt mea redditione, ad quam ius habet, fiat proprium illius. Pro intelligentia huius articuli reuocentur in memoriam quae diximus artic. 1. huius quae stionis, & 5. & 6. # 12 ARTICVLVS XII. ¶ Vtrum iustitia praemineat inter omnes virtutes morales. AD Duodecimum sic proceditur.{ Inf. q. 123 art. 12. Et q. 141. ar. 8. Et 1. 2. q. 66. art. 4. & 3. d. 35. q. 1. artic. 3. q. 1. corp. } Videtur quod iustitia non praeemineat inter omnes virtutes morales. Ad iustitiam enim pertinet, reddere alteri quod suum est. Ad liberalitatem autem pertinet de proprio dare, quod virtuosius est. Ergo liberalitas est maior virtus, quam iustitia. ¶ 2 Praeterea. Nihil ornatur nisi per aliquid dignius se. Sed magnanimitas est ornamentum & iustitiae & omnium virtutum: vt dicitur in 4. Ethicor. + { Li. 4. c. 3. ante med. tom. 5. } Ergo magnanimitas est nobilior quam iustitia. ¶ 3 Praeterea . Virtus est circa difficile & bonum , vt dicitur in 2. Ethic. + { Li. 2. c. 3. circa finem , tom. 5. } Sed fortitudo est circa magis difficilia quam iustitia, id est, circa pericula mortis, vt dicitur in 3. Ethic. + { Lib. 3. ca. 1. & 2. simul, to. 5. } Ergo fortitudo est nobilior iustitia. SED contra est, quod Tullius dicit + { Lib. 1. in cap. de iustitia, circa princ. } in 1. de Officijs. "In iustitia virtutis splendor est maximus, ex qua boni viri nominantur." RESPONDEO dicendum, quod si loquamur de iustitia legali, manifestum est quod ipsa est praeclarior inter omnes virtutes morales, inquantum bonum commune prae eminet bono singulari vnius personae. Et secundum hoc + { Li. 5. c. 1. aliquantulum ante fin. tom. 5. } Philosoph. in 5. Ethic. dicit: quod praeclarissima virtutum videtur esse iustitia, & neque est Hesperus, neque Lucifer ita admirabilis. Sed etiam si loquamur de iustitia particulari, praecellit inter alias virtutes morales duplici ratione. Quarum prima potest sumi ex parte subiecti: quia scilicet est in nobiliori parte animae, id est, in appetitu rationali, scilicet, in voluntate, alijs virtutibus moralibus existentibus in appetitu sensitiuo, ad quem pertinent passiones, quae sunt materia aliarum virtutum moralium. Secunda ratio sumitur ex parte obiecti. Nam aliae virtutes laudantur solum secundum bonum ipsius virtuosi. Iustitia autem laudatur, secundum quod virtuosus ad alium bene se habet. Et sic iustitia quodammodo est bonum alterius, vt dicitur in 5. Ethicor. Et propter hoc Philosophus dicit { Lib. 5. ca. 1. aliquantulum ante fin. to. 5. + Libr. 1. Rhetor. c. 9. paulo a prin. to. 6. } in 1. Rhetoric. "Necesse est maximas virtutes esse eas, quae sunt alijs honestissimae : siquidem est virtus potentia benefactiua." Propter hoc & fortes & iustos maxime honorant, quoniam fortitudo est vtilis alijs in bello, iustitia autem & in bello & in pace. AD primum ergo dicendum, quod liberalitas, etsi de suo det: tamen hoc facit, inquantum in hoc considerat propriae virtutis bonum. Iustitia autem dat alteri quod suum est, quasi considerans bonum commune. Et propterea iustitia obseruatur ad omnes: liberalitas autem ad omnes se extendere non potest. Et iterum liberalitas, quae de suo dat, supra iustitiam fundatur, per quam vnicuique quod suum est, tribuitur. AD secundum dicendum, quod magnanimitas quando superuenit iustitiae, auget eius bonitatem: quae tamen sine iustitia nec virtutis rationem haberet. AD tertium dicendum , quod fortitudo, etsi consistat circa difficiliora, non tamen est circa meliora, cum sit solum in bello vtilis: iustitia autem & in pace & in bello, sicut + { In cor. art. } dictum est. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Manifestum est quod iustitia legalis est praeclarior inter omnes virtutes morales. Ratio est, quia bonum commune est eius proprium obiectum. Secunda conclusio. Iustitia etiam particularis est praeclarior inter alias virtutes morales. Ratio est, quia est in nobiliori subiecto, & habet nobilius obiectum. COMMENTARIVS. IN praecedentibus articulis tradidit nobis D. Tho. absolutam iustitiae cognitionem : in hoc autem articulo comparatiuam . Comparatur autem iustitia vniuersis alijs virtutibus in 1. 2. quaest. 66. artic. 3. Vbi diffinitur quod virtutes intellectuales praestant simpliciter loquendo omnibus moralibus: ac proinde prudentia, quae ratione subiecti, inter intellectuales numeratur, excellentior est quam aliae virtutes morales: ac proinde in praesenti solum comparat D. Tho. iustitiam cum virtutibus moralibus praeter prudentiam. Nos autem non ita vniuersaliter disputabimus de excellentia virtutis iustitiae, comparando illam cum alijs virtutibus moralibus: sed solum cum misericordia. Huius instituti duplex est ratio. Prima, quoniam non potest haberi exacta notitia & cognitio comparatiua duorum extremorum, nisi prius habeatur absoluta singulorum. At vero hactenus non est habita absoluta cognitio nisi misericordiae, supra in quaest. 30. Secunda ratio est. Quoniam D. Tho. saepe de decem virtutibus quaerit eandem quae stionem, An sint excellentiores reliquis. In hac 2. 2. supra in quaest. 30. de misericordia. De iustitia vero in praesenti artic. De religione autem infra quaestio. 81. De obedientia quaest. 104. De liberalitate quaest. 117. De fortitudine in quaest. 123. De Patientia in quaest. 136. de Temperantia quaest. 141. De Virginitate quaest. 152. Et denique de Humilitate quaest. 161. DVbitatur breuiter, Vtrum iustitia sit praestantior quam misericordia. Arguitur primo pro parte negatiua. Nam D. Tho. supra quaest. 30. art. 4. ait, misericordiam esse praestantiorem omnibus virtutibus, quae ordinantur ad proximum. Secundo. Actus misericordiae est multo potior & potentior quam actus iustitiae. Ergo ipsa virtus. Probatur antecedens. Actus misericordiae est supplere & leuare miseriam proximi, actus autem iustitiae est reddere proximo quod suum est: sed leuare & supplere defectus aliorum est potentioris agentis, ergo actus misericordiae est praestantior actu iustitiae quae potest esse inter aequales. Tertio. Leuare omnem miseriam spiritualem non solum a personis priuatis, sed etiam a communitate pertinet ad actum misericordiae, sed iste actus est diuinissimus & praestantissimus, quo nullus maior excogitari potest. Ergo misericordia inter omnes virtutes praestantissima est a toto genere. Ad hoc dubium respondetur primo, ex doctrina Caietani super istum articulum, quod cum misericordia, vt dictum est includat duos habitus. Alterum qui residet in appetitu sensitiuo, & versatur circa passiones. Alterum qui existir in voluntate & versatur circa operationes exteriores supplentes miseriam alienam: prior quidem habitus est imperfectior quam habitus iustitiae. Et hoc probat D. Thom. in hoc artic. 12. Posterior vero habitus est multo praestabilior virtute iustitiae. Et hoc probant argumenta facta in hoc dubio. Neque Diuus Tho. sibi contrarius est, quoniam in praesenti articulo, dicit iustitiam praestare omnibus virtutibus moralibus: loquitur enim de virtutibus moralibus, quae communiter inter morales numerantur. At vero misericordia in posteriori illa consideratione magis videtur pertinere ad virtutem Theologicam charitatis quam ad virtutem moralem. Nam idcirco Diuus Tho. disseruit de misericordia in tractatu de charitate, ergo ibi non considerauit illam vt virtutem moralem, sic enim reseruasser illum tractatum ad considerationem de partibus potentialibus iustitiae. Respondetur secundo, & fortassis melius ex doctrina Diui Tho. artic. 11. ad primum. quod misericordia humana est virtus adiuncta iustitiae. Vnde comparatio haec non fit nisi cum alijs virtutibus quae non sunt ipsi iustitiae adiunctae. Nec mirum est, quod virtus adiuncta cardinali virtuti sit potior virtus simpliciter quam ipsa cardinalis, vt patet de religione quae potissima est post virtutes Theologicas, vt docet Diuus Tho. infra quaest . 81. Versatur enim circa cultum Dei. Ad hunc ergo modum dicimus, quod misericordia hu mana quanuis sit adiuncta virtuti cardinali est potior virtus quam illa, vt probant argumenta facta. Respondetur tertio, quod quamuis misericordia secundum se in tota sua generalitate & plenitudine possit supplere omnem miseriam alienam etiam totius mundi. Tamen humana misericordia quam in praesenti comparamus cum humana iustitia non est efficax tanti boni quod consideratur tanquam obiectum plenarium misericordiae in communi, vt etiam includit diuinam misericordiam: quinimo multum deficit humana misericordia ab efficacia exequendi actum perfectum circa suum obiectum. At vero iustitia etiam humana perfecte operatur circa suum obiectum : facit enim perfecte aequalitatem circa illud, & propterea simpliciter loquendo humana iustitia perfectior est quam humana misericordia: quae doctrina multum consonat cum doctrina Diui Thomae arti. 11. ad primum & secundum argumentum. # 59 [De iniustitia] QVAESTIO LIX. De Iniustitia. DEINDE consideran dum est de iniustitia. Et circa hoc quae runtur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum iniustitia sit vitium speciale. AD Primum sic proceditur.{ Supra quaestio . 58. art. 5. ad 3. & infra. q. 79. artic. 2. ad tertium. } Videtur quod iniustitia non sit vitium speciale. Dicitur enim primae Ioan. 3. "Omne peccatum est iniquitas." Sed iniquitas videtur idem esse quod iniustitia: quia iustitia est aequalitas quae dam. Vnde iniustitia idem videtur esse, quod inaequalitas, siue iniquitas. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. ¶ 2 Praeterea, Nullum speciale peccatum opponitur omnibus virtutibus. Sed iniustitia opponitur omnibus virtutibus. Nam quantum ad adulterium, opponitur castitati, quantum ad homicidium, opponitur mansuetudini: & sic de alijs. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. ¶ 3 Praeterea, Iniustitia iustitiae opponitur, quae in voluntate est. Sed omne peccatum est in voluntate, vt + { Li. de duabus animabus ca. 10. & 11. tomo. 6. } Augustinus dicit. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. SED contra est, quod iniustitia iustitiae opponitur. Sed iustitia est specialis virtus. Ergo iniustitia est speciale vitium. RESPONDEO dicendum, quod iniustitia est duplex. Vna quidem illegalis, quae opponitur legali iustitiae. Et haec quidem secundum essentiam est speciale vitium , inquantum respicit speciale obiectum, scilicet bonum commune quod contemnit. Sed quantum ad intentionem est vitium generale, quia per contemptum boni communis potest homo ad omnia peccata deduci. Sicut etiam omnia vitia inquantum repugnant bono communi iniustitiae habent rationem, quasi ab iniustitia deriuata: sicut & supra de iustitia + { Quaest. 58. artic. 6. } dictum est. Alio modo dicitur iniustitia secundum inaequalitatem quamdam ad alterum, prout scilicet homo vult habere plus de bonis, puta diuitijs & honoribus: & minus de malis, puta laboribus, & damnis . Et sic iniustitia habet materiam specialem: & est particulare vitium , iustitiae particulari oppositum . AD primum ergo dicendum, quod sicut iustitia legalis dicitur per comparationem ad bonum commune humanum, ita iustitia diuina dicitur per comparationem ad bonum diuinum, cui repugnat omne peccatum: & secundum hoc, omne peccatum dicitur esse iniquitas. AD secundum dicendum, quod iniustitia etiam particularis opponitur indirecte omnibus virtutibus, inquantum scilicet exteriores etiam actus pertinent & ad iustitiam, & ad alias virtutes morales, licet diuersimode, sicut supra + { Ar. 9. prae ced. quaest } dictum est. AD tertium dicendum , quod voluntas sicut & ratio se extendit ad materiam totam moralem, scilicet ad passiones & ad operationes exteriores, quae sunt ad alterum, sed iustitia perficit voluntatem solum, secundum quod se extendit ad operationes, quae sunt ad alterum, & similiter iniustitia. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iniustitia illegalis non est speciale vitium secundum essentiam , sed generale secundum intentionem & imperium. Secunda conclusio. Iniustitia particularis habet particularem materiam, & est specialius vitium. COMMENTARIVS. IN hoc articulo hoc solum obseruandum est, quod cum opposita multiplicentur tot modis vnum, quot & alterum: easdem omnino diuisiones quas tribuimus iustitiae, consequenter debemus facere respectu iniustitiae. Rursus eadem omnino materia circa quam versatur iustitia est materia circa quam versatur iniustitia: quamuis ratio formalis obiecti debeat esse differens. De hac revideatur Arist. lib. 5. Ethic. c. 2. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum aliquis dicatur iniustus ex hoc, quod facit iniustum. AD Secundum sic proceditur.{ Infra arti. 4. ad 14. et 5. Eth. lec. 13. et Psal. 35. princ. } Videtur quod aliquis dicatur iniustus ex hoc, quod facit iniustum. Habitus enim specificantur per obiecta, vt ex supra + { 1. 2. q. 54 artic. 2. } dictis patet. Sed proprium obiectum iustitiae, est iustum : & proprium obiectum iniustitiae est iniustum. Ergo & iustus dicendus est aliquis ex hoc, quod facit iustum: & iniustus hoc, quod facit iniustum. ¶ 2 Praeterea. Philosophus dicit in 5. + { Lib. 5. ca. 4. et 16. in prin. et ca. 9. a medio. tom. 3. } Ethicor. falsam esse opinionem quorundam, qui aestimant in potestate hominis esse, vt statim faciat iniustum, & quod iustus non possit minus facere iniustum, quam iniustus. Hoc autem non esset, nisi facere iniustum esset proprium iniusti. Ergo aliquis iudicandus est iniustus ex hoc, quod facit iniustum. ¶ 3 Praeterea. Eodem modo se habet omnis virtus ad proprium actum, & eadem ratio est de vitijs oppositis. Sed quicumque facit aliquid intemperatum, dicitur intemperatus, ergo quicunque facit aliquid iniustum, dicitur iniustus. SED contra est, quod + { Lib. 5. ca. 6. tom. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum, quod aliquis facit iniustum, & iniustus non est. RESPONDEO dicendum, quod sicut obiectum iustitiae est aliquid aequale in rebus exterioribus, ita etiam obiectum iniustitiae est aliquid inaequale: prout scilicet alicui attribuitur plus vel minus, quam sibi competat. Ad hoc autem obiectum comparatur habitus iniustitiae mediante proprio actu, qui vocatur iniustificatio. Potest ergo contingere , quod qui facit iniustum, non est iniustus dupliciter. Vno modo propter defectum comparationis ipsius operationis ad proprium obiectum, quae quidem recipit speciem & nomen a per se obiecto, non autem ab obiecto per accidens . In his autem quae sunt propter finem per se dicitur aliquid quod est intentum, per accidens autem quod est praeter intentionem. Et ideo si aliquis faciat aliquid quod est iniustum, non intendens iniustum facere (puta cum hoc facit per ignorantiam, non existimans se iniustum facere) tunc non facit iniustum per se, & formaliter loquendo, sed solum per accidens, & quasi materialiter faciens id quod est iniustum. Vnde & talis operatio non denominatur iniustificatio. Alio modo potest contingere propter defectum comparationis ipsius operationis ad habitum. Potest enim iniustificatio procedere quandoque quidem ex aliqua passione, puta irae vel concupiscentiae. Quandoque autem ex electione: quando scilicet ipsa iniustificatio per se placet, & tunc proprie procedit ab habitu, quia vnicuique habenti aliquem habitum est secundum se acceptum, quod conuenit illi habitui. Facere ergo iniustum ex intentione & electione, est proprium iniusti secundum quod iniustus dicitur, qui habet in iustitiae habitum: sed facere iniustum praeter intentionem, vel ex passione, potest aliquis absque habitu iniustitiae. AD Primum ergo dicendum, quod obiectum per se & formaliter acceptum, specificat habitum, non autem prout accipitur materialiter & per accidens. AD secundum dicendum, quod non est facile cuiquam facere iniustum ex electione, quasi aliquid per se placens, & non propter aliud, sed hoc proprium est habentis habitum , vt ibidem Philosophus dicit. AD tertium dicendum, quod obiectum temperantiae non est aliquid exterius constitutum, sicut obiectum iustitiae. Sed obiectum temperantiae, id est, temperatum, accipitur solum in comparatione ad ipsum hominem. Et ideo quod est per accidens & praeter intentionem, non potest dici temperatum nec materialiter nec formaliter, & similiter neque intemperatum. Et quantum ad hoc est dissimile in iustitia & in alijs virtutibus moralibus. Sed quantum ad comparationem operationis ad habitum , in omnibus similiter se habet. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Duobus modis potest contingere, quod aliquis faciat iniustum, & non sit iniustus secundum quod iniustus dicitur ab habitu iniustitiae. Primo quidem si faciat iniustum praeter intentionem . Secundo si faciat iniustum ex aliqua passione. Secunda conclusio. Facere iniustum ex intentione & electione est proprium iniusti secundum quod iniustus dicitur ab habitu iniustitiae. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo circa istas conclusiones Divi Thomae . Videntur enim falsae. Primo quidem, quoniam actio iniuriosa furti facta ex passione formaliter est actus iniustitiae, ergo facit hominem iniustum formaliter. Quemadmodum etiam qui fornicatur in loco sacro, quanuis fornicetur ex passione, & nollet cum muliere esse ibi, nihilominus facit formaliter sacrilegium, & ipse est sacrilegus, ergo impertinens est quod aliquis peccet ex passione, ad hoc, quod non sit formaliter vitium talis speciei. Secundo arguitur. Omnis actus iniquus siue ex ignorantia siue ex passione siue ex intentione, contrariatur iustitiae & corrumpit illam, ergo poterit generare habitum contrarium iniustitiae si saepius multiplicetur. Tertio arguitur. Omnis actio iniuriosa siue ex ignorantia siue ex passione siue ex intentione fiat, si peccatum mortale est auertit hominem a Deo, & corrumpit omnes virtutes infusas, imo etiam auertit hominem a Deo vt authore naturae, & manet omnino miser, ergo ille est iniustus. Denique arguitur. Si doctrina Diui Thomae vera est, sequitur quod habeat verum in alijs vitijs contrarijs alijs virtutibus moralibus: Consequens tamen est falsum, ergo, &c. Probatur sequela, quoniam rationes Diui Thomae in articulo aequaliter procedunt de omnibus vitijs. Minor autem probatur ex doctrina Divi Thomae in solutione ad tertium. Vbi docet, differentiam inter iniustitiam & alia vitia: sicut est differentia inter iustitiam & alias virtutes secundum comparationem ad obiectum. In oppositum tamen est doctrina Arist. lib. 5. Ethic. capit. 8. quam explicat Diuus Thomas in art. PRO decisione difficultatis sit prima conclusio . Recte & vere Aristoteles & morales philosophi illum sequuti attribuunt soli actioni iniustitiae ex intentione & electione factae, vt sit propria hominis iniusti faciatque iniustum. Pro intelligentia huius conclusionis. Notandum est, quod in duplici sensu potest verificari & probari. Vno modo, vt iniustus accipiatur pro homine iniusto secundum ha bitum iniustitiae. Alio modo vt proprium accipiatur pro eo quod alicui conuenit primo & per se & maxime formaliter. Probatur ergo conclusio in priori sensu: quoniam quanuis sit verum , quod attenta facultate liberi arbitrij possit aliquis homo prorumpere prima vice in actum iniustitiae ex electione & intentione factum: tamen moraliter loquendo hoc non contingit. Nemo enim repente fit summus neque in virtute neque in vitio. Est igitur argumentum . Actus iniustitiae ex electione & intentione, est summus actus in illo genere actus & vitij, ergo qui illum exercet habet habitum iniustitiae. Et confirmatur , quoniam sicut virtus est dispositio perfecti ad optimum : ita vitium, vt dicitur 7. Physicor. est dispositio imperfecti ad pessimum. Sed haec dispositio non acquiritur quolibet actu imperfecto, sed necesse est per incrementa procedere siue in bono siue in malo, ergo qui iam peccat ex intentione & electione circa tale obiectum habituatus est respectu illius. Deinde probatur conclusio in alio sensu. Iniustum non ex intentione & electione volitum, quamuis sit praeuisum & cognitum: non est per se primo volitum licet possit dici, per se secundo volitum. Similiter iniustum ex ignorantia & passione volitum non est per se & directe volitum , sed indirecte vel interpretatiue, ergo sola actio iniusta ex intentione & electione habet quod sit propria primo & per se hominis iniusti. Reliquae vero actiones etiam iniustae non habent hoc primo & per se & formaliter, sed per se secundo, vel indirecte vel per accidens & interpretatiue. Antecedens probatur, quoniam in moralibus finis expresse intentus specificat actum formalissime: sicut in numeris vltima vnitas superueniens dat speciem numero, ergo actus iniustitiae exercitus ex intentione & electione talis finis, est proprius & formalissimus iniustitiae habitus. Secunda conclusio . Doctrina Divi Thomae etiam habet verum in vniuersis vitijs, vt rationes factae probant: sed quoniam alia vitia praeter iniustitiam , versantur circa passiones, visum est aliquibus quod illa operatio in alijs vitijs dicatur fieri ex passione, quae fit ex passione circa aliam materiam , non circa propriam illius vitij. Quoniam alias omnis actio vitiosa esset ex passione in illis vitijs. Nobis tamen non placet haec intelligentia. Est enim differentia inter incontinentem & intemperatum . Quod quanuis vterque se exerceat circa passiones non moderando illas: tamen incontinens dicitur peccare ex passione: intemperatus autem ex habitu & electione. Ratio est huius differentiae, quoniam ille dicitur peccare ex passione, qui praeuenitur ab aliqua passione ab eaque irritatur, quae non est sibi voluntaria vel non omnino voluntaria. At vero quando aliquis iam habet habitum intemperantiae, iam ipsae passiones voluntariae sunt, & aliquando imo & saepe voluntarie incitatur atque irritatur. Atque hoc pacto etiam in materia intemperantiae inuenietur aliquis qui non peccet ex passione, sed ex habitu & intentione & electione. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quod actio iniustitiae facta ex passione a sciente & vidente quod est iniustitiae actio, magis accedit ad formalitatem vitij iniustitiae, quam ea quae sit ex ignorantia. Vtraque tamen non est per se primo actio iniustitiae sed per accidens intenta vel per se secundo. Ad secundum respondetur , solam actionem quae fit per se primo ex intentione & electione contrariari per se primo virtuti iustitiae: & praesupponit moraliter loquendo habitum iniustitiae. Ad tertium respondetur, quod non solum apud Theologos, sed etiam apud philosophos morales verum est quod vnicus actus iniustitiae, qui est peccatum mortale, corrumpit omnes infusas virtutes. Sed tamen ex virtutibus acquisitis semper manet quaedam habitualis dispositio virtutis ad bonum: neque statim vnico actu generatur habitus vitij. Ad quartum , ex doctrina Divi Thomae respondetur , quod potius inde colligitur nostra secunda conclusio . Quanuis aliqualis differentia assignetur a Divo Thoma inter iustitiam & alias virtutes: & consequenter inter actionem iniustitiae & actionem aliorum vitiorum. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum aliquis possit pati iniustum, volens. { Inf. q. 66. art. 4. cor. Et. 5. Eth. lec. 12. 13. & 14. } AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod aliquis possit pati iniustum volens. Iniu stum enim est inaequale vt + { Art. prae ced. } dictum est. Sed aliquis laedendo seipsum, recedit ab aequalitate, sicut & lae dendo alium. Ergo aliquis potest sibi ipsi facere iniustum sicut & alteri. Sed quicunque facit sibi iniustum, volens facit. Ergo aliquis volens potest pati iniustum, maxime a seipso. ¶ 2 Praeterea. Nullus secundum legem ciuilem punitur, nisi propter hoc, quod facit aliquam iniustitiam. Sed illi qui interimunt seipsos, puniuntur secundum legem ciuitatum in hoc, quod priuabantur antiquitus honore sepulturae: vt patet per + { Lib. 5. ca. vlt. paulo a prin. tomo. 5. } Philosophum in 5. Ethicorum. Ergo aliquis potest facere sibi ipsi iniustum: & ita contingit, quod aliquis iniustum patiatur volens. ¶ 3 Praeterea. Nullus facit iniustum nisi alicui patienti iniustum. Sed contingit, quod aliquis faciat iniustum alicui hoc volenti, puta si vendat ei rem carius quam valeat. Ergo contingit aliquem volentem aliquid iniustum pati. SED contra est, quod iniustum pati est oppositum ei, quod est iniustum facere. Sed nullus facit iniustum, nisi volens: ergo per oppositum nullus patitur iniustum nisi nolens. RESPONDEO dicendum, quod actio de sui ratione procedit ab agente, passio autem secundum propriam rationem est ab alio. Vnde non potest esse idem secundum idem agens & patiens, vt dicitur in tertio & octauo + { Li. 8. tex. 40. to. 2. } Physicor. Princi pium autem proprium agendi in hominibus est voluntas, & ideo illud proprie, & per se homo facit, quod volens facit. Et ex contrario illud proprie homo patitur quod prae ter voluntatem suam patitur, quia inquantum est volens, principium est ex seipso. Et ideo inquantum est huiusmodi, magis est agens, quam patiens. Dicendum est, ergo quod iniustum per se, & formaliter loquendo, nullus potest facere nisi volens, nec pati nisi nolens. Per accidens autem & quasi materialiter loquendo, potest aliquis id quod est de se iniustum, vel facere nolens (sicut cum quis praeter intentionem operatur) vel pati volens, sicut cum aliquis plus alteri dat sua voluntate, quam debeat. AD primum ergo dicendum, quod cum aliquis sua voluntate dat alicui id quod ei non debet, non facit nec iniustitiam, nec inaequalitatem . Homo enim per suam voluntatem possidet res: & ita non est praeter proportionem si aliquid ei subtrahatur secundum propriam voluntatem, vel a seipso, vel ab alio. AD secundum dicendum, quod aliqua persona singularis potest dupliciter considerari. Vno modo secundum se. Et sic si sibi aliquod nocumentum inferat, potest quidem habere rationem alterius peccati, puta intemperantiae vel imprudentiae: non tamen rationem iniustitiae: quia sicut iustitia semper est ad alterum, ita & iniustitia. Alio modo potest considerari aliquis homo, inquantum est aliquid ciuitatis, sci licet pars: vel inquantum est aliquid Dei, scilicet creatura & imago. Et sic qui seipsum occidit, iniuriam quidem facit non sibi: sed ciuitati & Deo: & ideo punitur tam secundum legem diuinam, quam secundum legem humanam, sicut & de fornicatore Apostolus dicit: "Si quis templum Dei violauerit, disperdet ipsum Deus." AD tertium dicendum, quod passio est effectus actionis exterioris. In hoc autem quod est facere & pati iniustum, id quod materialiter est, attenditur secundum id quod exterius agitur, prout in se consideratur, vt + { Arti. prae ceden. } dictum est. Id autem quod est ibi formale & per se, attenditur secundum voluntatem agentis & patientis, vt ex { In cor. & arti. praeceden. } dictis patet. Dicendum est ergo quod aliquem facere iniustum, & alium pati iniustum, materialiter loquendo, semper se concomitantur. Sed si formaliter loquamur, facere aliquis potest iniustum, intendens iniustum facere: tamen alius non patietur iniustum, quia volens patietur. Et econuerso potest aliquis pati iniustum, si nolens id quod est iniustum, patiatur: & tamen ille qui hoc facit ignorans, non faciet iniustum formaliter, sed materialiter tantum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio . Per se & formaliter nullus potest iniustum vel facere nolens, vel pati volens. Secunda conclusio. Per accidens vel quasi materialiter potest aliquis iniustum vel nolens facere vel volens pati. Vtraque conclusio huius articuli desumpta est ex doctrina Arist. libr. 5. Ethicorum cap. 9. Et quidem prima conclusio habetur expressa in illa regula iuris: "scienti & consentienti non fit iniuria". libr. 6. regula. 27. & desumpta est haec regula ex lege nemo. ff. de regulis iuris. COMMENTARIVS. NOtandum est circa primam conclusionem & illam regulam iuris. Primo quod consensus & voluntas eius, qui patitur iniustum non debet oriri ex ignorantia: quia talis consensus ex ignorantia ortus censetur inuoluntarius: quoniam ignorantia inuoluntarium causat. 1. 2. quaest. 76. Quocirca talis consensus non tollit rationem formalem iniusti. Et ita regula citata inquit, Scienti & consentienti . Secundo, quod consensus patientis iniustum non debet oriri ex iniustitia aut violentia inferentis iniustum, sed ex libera & spontanea voluntate ipsius patientis. Nam alias non erit consensus liber & voluntarius, sed habebit aliquid admixtum inuoluntarij. Consensus autem mixtus ex voluntario & inuoluntario non aufert rationem formalem iniusti: vt colligitur ex his quae dici solent. 1. 2. quaest. 6 , Verbi gratia, Si quis latroni minanti mortem, voluntario actu offerat pecuniam , vt saluet vitam: reuera patitur iniustum a latrone suscipiente pecuniam: quoniam illa voluntaria oblatio pecuniae non est pura, sed mixta ex voluntario & inuoluntario: trahit enim originem ex violentia a latrone illata. Similiter qui foeneratori soluit vsuras iniustum patitur formaliter: quia voluntas soluendi vsuras dimanauit ex iniustitia foe neratoris exigentis vsuras: atque adeo est voluntas mixta. Tertio notandum est, quod in casu primae conclusionis . Is qui infert iniustum, postquam illi constiterit de libero consensu patientis, ad nullam tenetur illi compensationem aut restitutionem faciendam : quia reuera ille patiens non fuit passus iniustum , Verbi gratia, qui existimans se furari centum postea certo cognouerit, Petrum libere consensisse in ablatione illorum centum, non tenetur ei aliquid restituere. Consulto dixi quod ipsi patienti iniustum non tenetur satisfacere: quoniam pote rit contingere quod licet non teneatur satisfacere ipsi patienti, teneatur tamen alteri qui passus est iniustitiam formaliter. Verbi gratia, Si quis prodigus habens vxorem & filios erogauerit prodige Petro omnem suam substantiam: Petrus nullam tenebitur facere restitutionem ipsi prodigo: tenetur tamen vxori & filijs, qui habent ius vt ex illis bonis alantur: cui iuri isti non cesserunt. SEd his suppositis arguitur contra primam conclusionem praesertim contra secundam partem. Primo qui libero consensu semetipsum alteri tradit, vt interficiatur aut vulneretur patitur formaliter iniustum, si occidatur aut vulneretur: & tamen supponimus illum simpliciter esse volentem, ergo, &c. Secundo arguitur. Si pater filiam virginem voluntarie tradat alicui, vt abutatur illa: & similiter maritus tradat vxorem alicui; formaliter patiuntur iniuriam ab illo qui vitiat virginem & vxore aliena vtitur, ergo. Probatur antecedens. Nam qui in illo casu virginem deflorauerit committit vitium stupri. Similiter qui vxore illa vtitur, committit adulterium. Sed in his duobus vitijs prae sertim in adulterio intrinsece clauditur ratio iniustitiae, secundum communem opinionem. Ad haec argumenta interpretes Diui Thomae respondent, quod bona quibus homo vtitur sunt in duplici differentia: quaedam pertinent ad nostrum dominium perfecte: ita vt per facultatem arbitrij possimus illis libere vti. Huiusmodi sunt bona externa: vt pecunia & alia quae pecunijs comparantur. Quaedam vero bona sunt, quibus non vtimur per plenum dominium: sunt tamen a natura nobis concessa & tradita in nostram tutelam & custodiam: ita quod potius sumus custodes illorum, quam domini. Huiusmodi sunt illa omnia bona de quibus procedunt duo argumenta facta. Etenim vita & membra nostra, quanuis illis vtamur, non tamen plenum eorum dominium habemus. Habemus tamen ius custodiendi & seruandi huiusmodi bona nobis concessum a natura. Imo & stricta obligatione naturali custodire tenemur huiusmodi bona. Similiter pater iure naturae est custos virginitatis filiae, quam tenetur custodire naturali obligatione: sicut tenetur vir vxoris corpus custodire. Hac ergo supposita distinctione dicunt, quod prima conclusio Diui Thomae limitanda est ad bona primi generis: in quibus vniuersaliter est verum nullum posse iniustum pati, si ipse fuerit spontaneus & voluntarius . Quoniam eiusmodi bona plenario dominio subijciuntur nostrae voluntati. Secus est autem in bonis secundi generis, quorum homo non tam est dominus quam custos a natura designatus. Ista solutio & limitatio conclusionis secundae colligitur aperte ex solutione ad primum huius articuli. Contra istam tamen solutionem est argumentum: si custos vinearum consentiat libere aliquem deuastare vineam: deuastator ille licet iniustum faciat contra verum dominum vineae: nullam tamen iniustitiam facit ipsi custodi. Et non alia ratione, nisi quia libere consentit ipse custos, ergo quanuis homo non sit dominus suorum membrorum: sed tantum custos, nihilominus si ipse consentiat liberrime in abscisionem alicuius membri, nullam patietur iniuriam. Sic dicunt ex mente domini Caietani infra quaest. 154. arti. 6. circa primum dubium. Quod homo nullum habet ius aut dominij aut custodiae supra membra corporis sui, quod habeat ortum ex eius libera voluntate. Sed totum huiusmodi ius originatum est a natura & a naturae autore: quocirca homo per liberam voluntatem non potest cedere iuri quod habet ad custodiendum membra sua, atque adeo qui ipsa laeserit laedet similiter hoc ius custodiae, & ex consequenti irrogabit iniuriam ipsi homini, qui est custos. Secus autem est in custode vinearum aut aliarum huiusmodi rerum, cui competit ius custodiendi non ab autore naturae: sed ex libera eius voluntate acceptante hoc ius custodiae. Contra hanc tamen solutionem replicatur. Primo, supponamus aliquem custodem vinearum aut agrorum non propria voluntate acquisisse ius & obligationem custodiendi vineas & alia bona huiusmodi: sed ex imperio legis aut superioris iudicis compellentis ipsum etiam repugnantem. Tunc ius quod iste habet custodiendi non pendet ab eius vo luntate, & ex consequenti neque potest ipse pro sua voluntate & libertate cedere huic iuri, neque excutere a se obligationem custodiendi. Et nihilominus si ipse consentiat libere in deuastatione vineae, nulla illi fit iniuria: quanuis ipsemet consentiens, & deuastator vineae iniustitiam faciant domino vineae, ergo eadem ratione quanuis homo non possit pro sua voluntate cedere iuri sibi tradito a natura custodiendi membra: si tamen libere consenserit in lae sionem sui corporis, nullam iniustitiam patietur. Et confirmatur, quod quis ex prae cepto naturae ius habeat & obligationem custodiendi aliqua bona, aut vero ex prae cepto legis positiuae: nihil aliud refert nisi quod ille, si non custodiat, violabit ius & legem naturae: Iste vero violabit ius positiuum & legem humanam: quod erit leuius peccatum, ergo nihil refert ad nostrum propositum quod aliquis ex lege naturae sit custos aut vero ex lege positiua. Secundo implicat contradictionem , quod aliquis patiatur iniustum formaliter in eo in quo est spontaneus & voluntarius absque vlla inuoluntarij admixtione, ergo est impossibile, quod quis volens & sciens consentiat in laesionem sui corporis, & quod in tali laesione iniustum formaliter patiatur, vndecunque illi competat ius custodiendi corpus suum. Probatur antecedens ex ratione Diui Thomae in hoc articulo. Nam is qui est volens & consentiens, non est patiens, sed potius agens moraliter loquendo respectu eius quod vult, ergo sicuti est impossibile quod quis sibi ipsi faciat iniustitiam: ita est impossibile quod in eo in quo est volens & consentiens, iniustum formaliter patiatur. Nam in tali casu potius sibi ipsi iniustitiam faceret quam illam ab alio pateretur. Quia vt dicit Diuus Thomas, ille potius est agens quam patiens. Ad haec argumenta viri docti vt respondeant, ita meditantur, quod in homine distinguenda est secundum rationem duplex voluntas. Altera est voluntas naturae & est illa quae conformatur naturali inclinationi, & quae regulatur non per discursum rationis: sed per iudicium insitum & praesc riptum a natura mensuratur. Huiusmodi est voluntas qua appetimus esse viuere & alia huiusmodi bona nobis omnino connaturalia. Altera est voluntas rationalis quae non oritur totaliter ex naturali inclinatione, neque regulatur per iudicium insitum a natura: sed per discursum rationis & per rationes excogitatas ab intellectu. Vt est voluntas qua quis vult comparare diuitias. Haec distinctio colligitur ex doctrina Diui Thomae & Caietani 1. 2. quaestione 30. articulo. 3. Per quam distinctionem non intendimus distinguere duas potentias in homine: sed vnam & eandem potentiam voluntatis comparamus ad diuersa obiecta & ad distinctas ipsius operationes. Secundo est notandum, quod ius illud & illa obligatio quae reperiuntur in homine ad custodiendum quae retulimus in duobus argumentis bona, per se primo non pertinent ad voluntatem rationalem sed ad voluntatem naturae, eo quod habent omnimodam connaturalitatem cum humana natura: quanuis verum sit quod voluntas rationalis tenetur se conformare in hac parte cum voluntate naturae, quod si non fecerit peccabit mortaliter. His suppositis, ad propositam dubitationem dicunt: quod is qui voluntarius consentit in laesione membrorum sui corporis, est quidem voluntarius voluntate rationali, dissentit tamen & repugnat virtualiter per voluntatem naturae. Quocirca simpliciter patitur iniustum formaliter: quoniam dissentit & repugnat laesioni per illam voluntatem naturae, ad quam per se primo spectant ius & obligatio custodiendi illaesa membra omnia sui corporis. Ex quo sequitur, quod si quando libere contigerit, vt homo libere consentiat in laesione sui corporis, non solum per voluntatem rationalem verumetiam per voluntatem naturae qui ita consenserit non patietur formaliter iniustum. Verbi gratia, si quispiam offerat brachium veneno infectum, vt scindatur propter bonum totius suppositi, quod est praestantius quam bonum vniuscuiusque membri, quorum quodlibet ordinatur ad bonum totius, & propter illud naturaliter se exponit periculo, nullam patietur iniustitiam ab eo qui secuerit brachium, eo quod non solum voluntate rationali, sed etiam voluntate naturae, quae inclinat magis ad bonum totius suppositi, quam particularis membri, consentit libere in sectione brachij. Ex his putant soluta duo illa priora argumenta contra primam conclusionem. Caeterum ad replicas duas contra solutionem desumptam ex Caietano quaestione 154. Respondent ad primam negando consequentiam. Ratio discriminis est, quoniam illud ius seu obligatio custodiendi quae oritur ex lege positiua siue ex praecepto superioris, non pertinet per se primo ad voluntatem naturalem sed ad voluntatem rationalem, per quam tenemur subijcere nos legi & superioris praecepto. Vnde qui per voluntatem rationalem consenserit: simpliciter consentit in his quae pertinent ad huiusmodi leges: atque adeo nullum patitur iniustum. Secus est autem in illo iure naturali quod nobis competit ex ipsa natura. Ad confirmationem respondetur, quod praeter illud discrimen assignatum in ipsa confirmatione, reperitur aliud assignatum ibidem. Ad secundam replicam respondetur conuincere quod qui offert membrum corporis laesioni non patitur iniustum, si attendamus voluntatem rationalem per quam consentit laesioni. Secus est autem si attendamus voluntatem naturae quia per illam non consentit: quin potius repugnat & ex consequenti patitur iniustum. Sed nos in materia de homicidio aliter philosophabimur. Nunc autem sequamur hanc sententiam. Ex qua sequitur quod qui infert iniustum in illis tribus casibus propositis in duobus argumentis contra primam conclusionem, si materia sit apta reparari satisfactione vel restitutione, tenetur homo satisfacere & restituere damnum illatum in illis bonis, quantumcunque patiens consenserit. Patet ex dictis, quia omne damnum per iniustitiam illatum reparandum est secundum legem iustitiae, si fuerit illatum in materia reparabili. An vero materia horum bonorum in quibus infertur detrimentum volenti sit reparabilis necne, alibi est explicandum: quoniam non est huius loci. Circa vtranque conclusionem articuli notandum est, quod vt liber consensus patientis tollat formalem rationem iniusti: non satis fuerit, quod vtcunque sit liber consensus: sed necesse est, vt respectu inferentis iniustum sit simpliciter liber consensus absque vlla inuoluntarij admixtione , Verbi gratia, cum Christus patiebatur mortem simpliciter erat voluntarius: oblatus enim est quia ipse voluit. Et nihilominus consensus eius voluntarius non abstulit rationem formalem iniustitiae a morte illata a Iudaeis: quoniam ille consensus Christi oriebatur ex charitate Patris, & ex charitate qua homines diligebat: iuxta illud quod ipse dixit Ioann. 18. "Vt cognoscat mundus quia diligo Patrem, & sicut mandatum dedit mihi Pater sic facio: Surgite, eamus hinc, scilicet, ad subeundam mortem." Respectu tamen eorum qui vitam ab illo auferebant nullum habuit consensum: sed patientissimam tantum tolerantiam: atque adeo simpliciter patiebatur iniustum ab illis. Proportionabiliter dicendum de martyribus. Circa solutionem ad secundum notandum est, quod cum docet Diuus Thomas, quod is qui se interficit si consideretur vt priuata persona committit vitium intemperantiae, non loquitur generaliter: sed de illo tantum qui se interficit per immoderatum vsum cibi aut potus. Maiorem autem habet difficultatem id quod asserit D. Thomas, quod qui se interimit peccat peccato imprudentiae: quoniam vix potest contingere quod aliquis peccet contra prudentiam, quin simul delinquat aduersus aliam peculiarem virtutem. Non ergo fecit satis Diuus Thomas assignando vitium imprudentiae: sed oportebat explicare aliud peculiare vitium. Respondetur, quod qui seipsum interficit per se primo peccat contra propriam charitatem qua naturaliter seipsum tenetur diligere. Haec autem charitas non est aliqua specialis virtus: sed potius est inclinatio naturalis quae est radix aliarum virtutum moralium . Quocirca vt Diuus Thomas assignaret virtutem aliquam moralem contra quam delinquitis qui se interimit, confugit ad prudentiam quae est virtus quae generaliter violatur in omni opere vitioso: sed specialiori quadam ratione violatur per huiusmodi interfectionem: imprudentissimus enim reputatur ille qui seipsum interficit. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum quicunque facit iniustum, peccet mortaliter. AD Quartum sic proceditur.{ Inf. q. 69. ar. 1. co. & q. 70. art. 4. eo. & q. 110. ar. 3. cor. } Videtur, quod non quicunque facit iniustum , peccet mortaliter. Peccatum enim veniale mortali opponitur. Sed quandoque veniale peccatum est, quod aliquis faciat iniustum. Dicit enim Philosophus + { Li. 5. c. 8. in fi. to. 5. } in 5. Ethic. de iniusta agentibus loquens: Quaecunque non solum ignorantes, sed & propter ignorantiam peccant, venialia sunt: ergo non quicunque facit iniustum, mortaliter peccat. ¶ 2 Praeterea. Qui in aliquo paruo iniustitiam facit, parum a medio declinat. Sed hoc videtur esse tolerabile, & inter minima malorum computandum, vt patet per Philosophum + { Li. 2. cap. vlt. circa fin. tom. 5. } in 2. Ethicor. Non ergo quicunque facit iniustum, peccat mortaliter. ¶ 3 Praeterea. Charitas est mater omnium virtutum, ex cuius contrarietate aliquod peccatum dicitur mortale. Sed non omnia peccata opposita alijs virtutibus sunt mortalia: ergo etiam neque facere iniustum semper est peccatum mortale. SED contra. Quicquid est contra legem Dei, est peccatum mortale. Sed quicumque facit iniustum, facit contra praeceptum legis Dei: quia vel reducitur ad furtum, vel ad adulterium, vel ad homicidium , vel ad aliquid huiusmodi, vt ex sequentibus + { Quaest. 64. & sequen. } patebit: ergo quicunque facit iniustum, peccat mortaliter. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Quaest. 24. art. 12. & 1. 2. q. 72. art. 5. } dictum est, cum de differentia peccatorum ageretur, peccatum mortale est quod contrariatur charitati per quam est animae vita. Omne autem nocumentum alteri illatum, ex se charitati repugnat, quae mouet ad volendum bonum alterius: & ideo cum iniustitia semper consistat in nocumento alterius, manifestum est quod facere iniustum , ex genere suo est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, quod illud verbum Philosophi intelligitur de ignorantia facti, quam ipse vocat ignorantiam particularium circunstantiarum, quae meretur veniam: non autem de ignorantia iuris, quae non excusat. Qui autem ignorans facit iniustum, non facit iniustum, nisi per accidens: vt + { Artic. 2. } supra dictum est. AD secundum dicendum , quod ille qui in paruis facit iniustitiam, deficit a perfecta ratione eius quod est iniustum facere, inquantum potest reputari non esse omnino contra voluntatem eius, qui hoc patitur: puta si auferat aliquis alicui vnum pomum vel aliquid tale, de quo probabile sit, quod ille inde non laedatur, nec ei displiceat. AD tertium dicendum, quod peccata quae sunt contra alias virtutes, non semper sunt in nocumentum alterius, sed important inordinatio nem quandam circa passiones humanas. Vnde non est similis ratio. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Omnis qui facit iniustum peccat mortaliter ex genere suo. Secunda conclusio. Ex leuitate materiae potest contingere quod tantum peccet venialiter: imo & quod nullum peccatum committat: quia qui patitur censetur voluntarius . # 60 [De iudicio] QVAESTIO LX. De Iudicio. POSTEA considerandum est de iudicio. Et circa hoc quaeruntur sex. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum iudicium sit actus iustitiae. AD Primum sic proceditur.{ Infr. q. 63. ar. 4. co. & Isa. 5. lect. 6. princ. Li. 1. c. 3. tom. 5. } Videtur, quod iudicium non sit actus iustitiae. Dicit enim + Philosophus in 1. Ethicorum, quod vnusquisque bene iudicat quae cognoscit: & sic iudicium ad vim cognoscitiuam pertinere videtur. Vis autem cognoscitiua per prudentiam perficitur, Ergo iudicium magis pertinet ad prudentiam, quam ad iustitiam, quae est in voluntate: vt + { Quaest. 58. art. 4. } dictum est. ¶ 2 Praeterea. Apostolus dicit 1. ad Corint. 2. "Spiritualis iudicat omnia." Sed homo maxime efficitur spiritualis per virtutem charitatis, quae "diffunditur in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis": vt dicitur Roman. 5. ergo iudicium magis pertinet ad charitatem quam ad iustitiam. ¶ 3 Praeterea. Ad vnamquanque virtutem pertinet rectum iudicium circa propriam materiam: quia virtuosus in singulis est regula & mensura, secundum Philosophum in lib. Ethic. + { Lib. 3. Ethic. ca. 3. ad fin. tomo. 5. } Non ergo iudicium magis pertinet ad iustitiam quam ad alias virtutes morales. ¶ 4 Praeterea. Iudicium videtur ad solos iudices pertinere. Actus autem iustitiae inuenitur in omnibus iustis. Cum ergo non soli iudices sint iusti, videtur quod iudicium non sit actus proprius iustitiae. SED contra est quod in Psal. 93. dicitur: "Quoadusque iustitia conuertatur in iudicium." RESPONDEO dicendum, quod iudicium proprie nominat actum iudicis, inquantum iudex est. Iudex autem dicitur quasi ius dicens. Ius autem est obiectum iustitiae, vt supra + { Quaest. 57. art. 1. } habitum est. Et ideo iudicium importat secundum primam nominis impositionem, diffinitionem, vel determinationem iusti siue iuris. Quod autem aliquis bene diffiniat aliquid in operibus virtuosis, proprie procedit ex habitu virtutis: sicut castus recte determinat ea quae pertinent ad castitatem. Et ideo iudicium quod importat rectam determinationem eius quod est iustum, proprie pertinet ad iustitiam. Propter quod Philosophus in 5. Ethic. + { Li. 3. c. 4. paulo ante med. tomo. 5. } dicit, quod homines ad iudicem confugiunt sicut ad quandam iustitiam animatam. AD primum ergo dicendum, quod nomen iudicij quod secundum primam impositionem significat rectam determinationem iustorum, ampliatum est ad significandam rectam determinationem in quibuscunque rebus, tam in speculatiuis, quam in practicis: in omnibus tamen ad rectum iudicium duo requiruntur, quorum vnum est ipsa virtus proferens iudicium. Et sic iudicium est actus rationis: dicere enim vel diffinire aliquid, rationis est. Aliud autem est dispositio iudicantis, ex qua habet idoneitatem ad recte iudicandum: & sic in his quae pertinent ad iustitiam, iudicium procedit ex iustitia: sicut & in his quae ad fortitudinem pertinent, ex fortitudine. Sic ergo iudicium est quidam actus iustitiae, sicut inclinantis ad recte iudicandum : prudentiae autem sicut iudicium proferentis . Vnde & synesis ad prudentiam pertinens dicitur bene iudicatiua: vt supra + { Quaest. 51. art. 3. } habitum est. AD secundum dicendum , quod homo spiritualis ex habitu charitatis habet inclinationem ad recte iudicandum de omnibus secundum regulas diuinas, ex quibus iudicium per donum sapientiae pronuntiat: sicut iustus per virtutem prudentiae pronuntiat iudicium ex regulis iuris. AD tertium dicendum, quod aliae virtutes ordinant hominem in seipso: sed iustitia ordinat hominem ad alium, vt ex + { q. 58. art. 2. 9. & 10. } dictis patet. Homo autem est dominus eorum, quae ad ipsum pertinent: non autem est dominus eorum quae ad alium pertinent. Et ideo in his, quae sunt secundum alias virtutes, non requiritur nisi iudicium virtuosi, extenso tamen nomine Iudicij: vt { In isto artic. } di ctum est. Sed in his quae pertinent ad iustitiam, requiritur vlterius iudicium alicuius superioris, qui vtrunque valeat arguere, & ponere manum suam in ambobus. Et propter hoc iudicium specialius pertinet ad iustitiam, quam ad aliquam aliam virtutem. AD quartum dicendum, quod iustitia in principe quidem est sicut virtus architectonica, quasi imperans & praecipiens quod iustum est: in subditis autem est tanquam virtus executiua & ministrans . Et ideo iudicium, quod importat diffinitionem iusti, pertinet ad iustitiam, secundum quod est principaliori modo in praesidente. COMMENTARIVS. COnclusio est affirmatiua. Notandum est in hoc articulo, quod colligitur ex Diuo Thoma in solutione ad primum , quod ista vox iudicium ex prima sua significatione significat diffinitionem & determinationem iusti: ita quod pertinet ad iustitiam. Deinde vero extensa est ad signandam sententiam & determinationem intellectus, in quacunque materia, siue speculatiua siue practica. Et ratio huius extensionis ea fuit, quoniam quaecunque sententia huiusmodi importat quandam aequalitatem & conformitatem. Nam in speculatiuis vera sententia intellectus consistit in quadam conformitate intellectus ad rem speculatam. In practicis vero consistit in conformitate intellectus ad appetitum rectum: quia veritas practica est consentanea appetitui recto. Et ad hanc posteriorem acceptionem, quae est minus propria, pertinet illa acceptio secundum quam dicimus pertinere ad quamlibet virtutem moralem recte iudicare in propria materia. Praeter has acceptiones quae sunt valde vsitatae, & apud Theologos & apud Philosophos morales: reperiuntur aliae quibus vtuntur sacrae li terae. Quandoque enim iudicium significat legem Dei. Psalm. 118. "Statui custodire iudicia iustitiae tuae." Aliquando accipitur pro causa de qua agitur in iudicio. In eodem Psalmo; "Iudica iudicium meum", vt vertit Hieronymus. Accipitur etiam pro punitione inflicta a superiori, Exodi. 6. "Ego Dominus educam vos & redimam vos in iudicijs magnis." Idest, in magnis punitionibus & plagis AEgyptiorum. Marci 12. Hi accipient prolixius iudicium. Idest, grauiorem punitionem. Accipitur praeterea pro effectibus diuinae virtutis, quorum nescimus rationem adinuenire. Psalm. 35. "Iudicia tua abyssus multa". Denique sumitur iudicium pro actu iudicis definientis causam publicam. Psalm. 1. "Non resurgent impij in iudicio neque peccatores in consilio iustorum." IN praesenti ergo tota disputatio versatur de iudicio secundum eius primam & potissimam acceptionem, nimirum pro definitione iuris seu iusti. ¶ Dubitatur ergo, An iudicium sic acceptum sit actus elicitus a virtute iustitiae, an potius a virtute prudentiae. Vniuersi Theologi conueniunt in tribus. Conueniunt primo, quod si iudicium sumatur speculatiue, neque a iustitia neque a prudentia elicitur: sed vel a philosophia morali seu a Iurisperitia. Vnaquaeque enim scientia habet proferre iudicium speculatiuum in propria materia. Quocirca in praesenti non speculatiue sed practice disputamus de iudicio. Secundo, quod iudicium practicum materialiter & entitatiue procedit a ratione, & elicitur a virtute prudentiae. In quo sensu accipienda est doctrina Diui Thomae ad primum, qua dicit ad rationem pertinere & ad prudentiam per synesin proferre iudicium. Tertio conueniunt, quod iudicium pertinet dispositiue ad virtutem iustitiae. Nam commune est omni virtuti morali bene disponere ad rectum iudicium in propria materia. Vt optime Diuus Thomas explicat in corpore articuli, & ad primum. Colligitur etiam ex Aristot. 3. Ethicorum. cap. 1. qualis vnusquisque est talis sibi finis videtur. Id est, ita homo iudicat de rebus pertinentibus ad mores: sicut ipse dispositus est in appetitu & affectu per virtutes aut vitia. Idipsum insinuauit Comicus dicens; Cum semel se quis cupiditate deuinxit mala, necesse est consilia consequi consilia. Diuus Paul. Roman. 1. inquit, quod tradidit Deus illos antiquos Philosophos superbos & elatos in reprobum sensum. Idest, quia elati erant & superbi, peruersum iudicium habuerunt de Deo & rebus spectantibus ad mores: etsi alias essent sapientes. Et 1. ad Timoth. 1. ait, quod quidem repellentes bonam conscientiam circa fidem naufragauerunt. Difficultas autem est inter graues Theologos, Vtrum iudicium sumptum formaliter & secundum quod expectat ad mores sit actus elicitus a virtute iustitiae, an a virtute prudentiae . Et probatur primo, quod sit actus elicitus a iustitia. Diuus Thomas in hoc articulo praesertim ad tertium, docet, quod iudicium speciali ratione pertinet ad iustitiam prae alijs moralibus virtutibus quae pertinent ad appetitum. Sed iudicium dispositiue aeque pertinet ad omnes virtutes morales residentes in appetitu: nam quaelibet virtus eiusmodi disponit ad rectum iudicium ferendum in propria materia, ergo iustitia non solum dispositiue, sed etiam elicitiue concurrit ad iudicium in propria materia, alias nihil speciale habet. Secundo arguitur. Iudicium, vt docet Diuus Thomas in hoc articulo, & cum eo omnes Theologi est actus iustitiae, sed non est actus imperatus a iustitia, ergo elicitus ab ea. Consequentia patet ex sufficienti diuisione. Nam omnis actus alicuius virtutis vel est ab ipsa elicitus vel imperatus. Probatur minor. Nam si iudicium tantum pertineret ad iustitiam, vt actus imperatus ab ipsa, non esset specialiter tribuendum iustitiae, quoniam etiam potest imperari a charitate. Omnis enim actus cuiuscunque virtutis moralis est imperabilis a charitate. Et confirmatur. Prudentia habet imperium super caeteras morales virtutes, ipsa vero non subijcitur earum imperio per se loquendo, quia superior est omnibus alijs: superioris autem est non subijci sed imperare, ergo si iudicium est actus elicitus a prudentia, non potest esse per se loquendo imperatus a iustitia. Tertio arguitur. Actus qui formaliter respicit obiectum alicuius virtutis est elicitus ab eadem, sed iudicium formaliter respicit obiectum iustitiae, ergo elicitur ab illa. Maior est euidens, & minor probatur. Quia iudicium formaliter respicit ius seu iustum: ius autem & iustum est formale obiectum iustitiae, vt ex superioribus patet, ergo &c. Quarto arguitur. Iudicium immediate regulatur in esse moris a iustitia, ergo moraliter loquendo est actus elicitus a iustitia. Consequentia patet: quia ille actus immediate regulatur ab aliqua virtute, & secundum esse morale simpliciter elicitur in esse moris ab illa virtute, etiam si actus secundum substantiam non procedat ab eadem potentia in qua residet talis virtus. Verbi gratia, actus exterior eleemosynae elicitur simpliciter in esse moris a virtute misericordiae existente in voluntate: eo quod in esse morali immediate regulatur per virtutem misericordiae. Nam tota bonitas moralis huius actus exterioris desumitur ex bonitate virtutis misericordiae. Similiter oratio quae est actus secundum substantiam & entitatem procedens ab intellectu, elicitur in esse moris a virtute religionis quae residet in voluntate, eo quod tota moralitas orationis immediate regulatur per virtutem religionis. Sed probatur antecedens, quod iudicium sit rectum necne, non aliunde pensatur quam ex rectitudine iustitiae, siquidem si fuerit iudicium iustum, erit rectum & verum iudicium. Si autem fuerit iniustum, erit peruersum & iniquum, ergo regula iudicij est iustitia ipsa. Vltimo arguitur. Si iudicium non a iustitia, sed a prudentia elicitur: sequitur quod iudicium prolatum a iudice differat specie a iudicio prolato ab homine particulari. Consequens tamen falsum est, & non consentiens doctrinae Diui Thomae in hoc articulo, ergo. Probatur sequela. Virtus iustitiae, vt supra dictum est quaestione. 58. eiusdem speciei est in Principe & in homine priuato: prudentia autem non ita. Etenim vt docet Diuus Thomas supra quae stione. 50. articulo. 1. & praecipue artic. 2. in solutione ad secundum. Prudentia gu bernatiua quae est in Principe specie differt a prudentia, quae est in homine priuato, ergo si iudicium pronuntiatum a iudice seu Principe elicitur a prudentia, & similiter iudicium prolatum a persona priuata est actus elicitus a prudentia, manifestum est haec iudicia differre specie: sicut differunt virtutes a quibus eliciuntur. Propter haec argumenta vtcunque fit probabilis sententia quorundam Thomistarum asserentium iudicium in esse moris esse actum elicitum a virtute iustitiae. Sed nihilominus statuitur haec conclusio. Iudicium non est actus elicitus a virtute iustitiae: sed a prudentia per synesim formaliter & in esse moris. Istam conclusionem peritiores Thomistae docent interpretantes istum articulum. Et probatur primo ex Diuo Thoma in solutione ad primum, dicente, quod proferre iudicium ad rationem pertinet. Et tandem subiungit quod iudicium est actus prudentiae per synesim. Respondent authores contrariae sententiae Diuum Thomam loqui materialiter & entitatiue, non autem in esse morali. Contra hanc responsionem arguitur efficaciter. Prudentia est virtus moralis essentialiter loquendo: & quae in omni sua operatione attendit formaliter ordinem moralem: est enim essentialiter regula moralis, ergo si iudicium a prudentia profertur, non solum profertur materialiter & entitatiue, sed formaliter in esse moris. Inepte sane Diuus Thomas docuisset in hoc articulo prudentiam esse principium per se requisitum ad iudicium, si intelligeret quod tantum materialiter & entitatiue iudicium a prudentia procedit. Et confirmatur. Iudicium, de quo in praesenti Diuus Thomas loquitur, est iudicium morale. Est enim proxima regula electionis moralis in materia iustitiae, ergo cum docet Diuus Thomas prudentiam esse principium per se requisitum ad iudicium, non loquitur materialiter & entitatiue: sed formaliter secundum ordinem moralem. Arguitur secundo ex eadem solutione Diui Thomae ad primum, vbi secundum eumdem modum docet iustitiam esse principium iudicij in propria materia quo & reliquae virtu tes in suis materijs: sed aliae virtutes non concurrunt elicitiue, sed tantum dispositiue ad proferendum iudicium in proprijs materijs, ergo idem est censendum de iustitia. Minor apud omnes est certissima. Nam alias iudicium in nulla materia elicitiue procederet a prudentia: quod est stultum. Et confirmatur. Prudentia ex aequo versatur circa materias omnium virtutum moralium : obiectum enim prudentiae est agibile & operabile a nobis moraliter, ergo sicuti prudentia elicit iudicium in materia aliarum virtutum moralium, ita & in materia iustitiae. Tertio probatur. Formale obiectum iudicij est ius seu iustum non secundum eam rationem formalem quae respicitur a iustitia: sed secundum aliam, quoniam iudicium non vtcunque respicit iustum, sed quatenus est dirigibile per rationem & prudentiam: quam formalitatem iustitia non respicit, ergo iudicium non est actus elicitus a iustitia: sed a ratione & prudentia. Quarto probatur. Iudicium non adaequate regulatur per iustitiam, sed per prudentiam, ergo in esse morali non a iustitia sed a prudentia elicitur. Probatur antecedens. Cum quis iudicat soluenda esse centum Petro quae illi debebantur, ad rectitudinem illius iudicij non satis est attendere, quod illa centum erant reuera debita Petro, quod pertinet ad rationem iustitiae, sed praeterea necessum est considerare debitas circunstantias loci temporis possibilitatis, &c. At consideratio circunstantiarum in materia iustitiae non ad virtutem iustitiae per se pertinet, sed ad prudentiam, ergo prudentia est regula immediata & adaequata rectitudinis iudicij, & non iustitia. Denique probatur. Virtus moralis in appetitu residens duos tantum elicit actus. Alterum circa finem, qui est intentio. Et alterum circa medium, qui est electio. Etenim virtus quae est in appetitu, nequit respicere aliud obiectum nisi finem aut medium, ergo iudicium quod est actus medius inter intentionem & electionem non elicitur a virtute morali appetitus: sed necesse est eliciatur a prudentia. AD argumenta in oppositum respondetur primo, quod idcirco Diuus Thomas docuit iudicium specialiter pertinere ad iu stitiam, quoniam illa tantum sententia quae profertur circa materiam iustitiae habet propriam rationem iudicij. Nam vt diximus ex Diuo Thoma per quandam extensionem & minorem proprietatem sententia, quae profertur in materijs aliarum virtutum, appellatur iudicium. Secundo respondetur, quod iustitia inter omnes virtutes morales specialiter concurrit ad iudicium in propria materia: quoniam virtutes morales quae respiciunt bonum proprium operantis, quae proinde non in voluntate sed in appetitu subiectantur, vt temperantia , fortitudo, non aliter disponunt ad rectum iudicium circa proprias materias, quam remouendo prohibens, moderando scilicet passiones appetitus sensitiui: quibus moderatis, sua naturali inclinatione voluntas, quae determinata est ad bonum proprium operantis, inclinat & determinat intellectum practicum ad rectum iudicium ferendum. Caeterum virtus iustitiae non concurrit ad iudicium in propria materia remouendo prohibens, sed positiue inclinando & determinando. Etenim voluntas non est a seipsa sufficienter inclinata & determinata ad bonum iustitiae: ex eo quod respicit alterum. Sed inclinatur & determinatur per virtutem iustitiae residentem in eadem voluntate: qua inclinatione voluntas media determinat, etiam mediante intellectu practico ad recte iudicandum in propria materia. Merito ergo Diui Thomae propter istas duas rationes asseruit iudicium specialiter ad iustitiam pertinere: quanuis non sit actus elicitus ab ea. Ad secundum argumentum respondetur, quod actus imperatus ille proprie dicitur, qui secundum se & prout elicitur ab habitu, qui est proximum suum principium, respicit vnum finem. Dirigitur autem & ordinatur ab alio habitu in alium finem , Verbi gratia, actus temperantiae potest esse imperatus a virtute charitatis aut a virtute iustitiae, quatenus dirigitur & ordinatur a charitate ad finem ipsius charitatis: quem sua natura & prout elicitur a temperantia, non respicit ipse actus. Et simile est, si imperetur a iustitia. Ordinabitur quidem ad finem iustitiae: sed ipse actus non respiciet illum finem ex natura sua. Iudicium autem elicitum seu pro latum circa materiam iustitiae, non habet aliquem finem prout elicitur a prudentia distinctum a fine quem intendit virtus iustitiae: quoniam iudicium versatur circa media proportionata fini intento a iustitia, & in vniuersum omne iudicium prudentiale non versatur circa finem, sed circa media proportionata fini intento a virtute morali existente in appetitu. Quocirca iudicium non est proprie actus imperatus a iustitia, neque ab alia virtute morali appetitus. Vnde illa distinctio actuum moralium in actus elicitos & imperatos, tantum habet locum in actibus virtutum moralium appetitus. Istae enim virtutes sibi ipsis adinuicem quandoque imperant. Vt patet in exemplis adhibitis. At si fiat comparatio virtutum moralium appetitus ad prudentiam, aut ex conuerso non habet locum ista distinctio. Actus enim virtutis moralis, scilicet electio non imperatur a prudentia, neque actus prudentiae, scilicet iudicium imperatur a virtute morali appetitus. Sed electio quae est actus elicitus a virtute morali regulatur per prudentiam: & iudicium quod elicitur a prudentia pendet a virtute morali appetitus tanquam a disponente & inclinante. Ad argumentum ergo negatur consequentia. Ad confirmationem admitto iudicium non esse actum imperatum a iustitia. An vero iustitia habeat aliquem actum imperatum a prudentia, non est praesentis loci definire. Agitur enim de hac re. 1. 2. quaest. 16. & 17. Ad tertium argumentum negatur minor, ad probationem dicitur, quod ius alia ratione est obiectum iudicij, & alia iustitiae. Nam quatenus est obiectum iustitiae, est materia circa quam versatur iudicium, & non eius formale obiectum, sed obiectum fortitudinis est materia circa quam versatur iudicium, quod prudentia elicit in materia fortitudinis. Ad quartum negatur antecedens . Ad probationem dicitur quod ad prudentiam pertinet iudicare de legibus iustitiae: atque adeo est immediata regula iusti iudicij. Verum est quod praesupponit inclinationem , quam virtus iustitiae praestat voluntati in ordine ad bonum iustitiae. Vnde iustitia est quidem radix, ex qua desumitur rectitudo iudicij: non tamen est proxima eius regula. Actus autem ab illa solum virtute elicitur, quae est proxima & immediata eius regula. Vltimum argumentum duas inuoluit difficultates. Altera est an iudicium pronuntiatum a superiori sit actus elicitus a iustitia vel potius a prudentia. Altera, vtrum ad essentialem rationem iudicij requiratur authoritas superioris, ita vt iudicium prolatum a persona priuata non sit simpliciter iudicium, sed imperfectum & secundum quid. Circa primam difficultatem videtur colligi ex Diuo Thoma in solutione ad tertium huius articuli, quod iudicium superioris sit elicitum a virtute iustitiae. Dicit enim Diuus Thomas quod iudicium pertinet per se ad iustitiam, eo quod iudicare per se est actus superioris & iudicis: qui censetur iustitia animata, vt inquit Arist. 5. Ethicorum citatus a Diuo Thoma in fine corporis articuli. Intelligit ergo Diuus Thomas quod iudicium superioris est actus elicitus a iustitia, quae quasi architectonice residet in principe. Sed breuiter respondetur ad hanc difficultatem; quod iudicium sicut in priuata persona non elicitur a virtute iustitiae: ita neque in superiori & iudice. Quomiam vt supra definitum est quaest. 58. Virtus iustitiae etiam legalis eiusdem est speciei in superiori & in persona priuata. Ergo si in priuata persona non elicit actum iudicij, neque in superiori. Ad Diuum Thomam respondetur quod iudicium ex eo specialiter pertinet ad superiorem, quia superior est custos iustitiae: & iudicium ab eo pronuntiatum habet quandam vim coerciuam, quam non habet iudicium personae priuatae: at secundum substantiam iudicium superioris a prudentia elicitur. Ad secundam difficultatem Diui Thomae videtur insinuare partem affirmatiuam. Dicit enim in solutione ad tertium: quod ad iudicium requiritur authoritas superioris qui vtrunque valeat arguere. Et articulo sequenti dicit, quod ad iustum iudicium requiritur, quod procedat ab authoritate praesidentis. Ergo iudicium procedens a persona priuata non erit simpliciter iustum iudicium. Respondetur quod absque dubio ad rationem essentialem iudicij iusti non est necesse, vt procedat a superiori. Probatur hoc in persona priuata repe ritur vera & essentialis operatio virtutis iustitiae, sicut reperitur ipsa vera virtus iustitiae: sed operatio iustitiae necesse est procedat a iudicio iusto, ergo in priuata persona reperitur vere & essentialiter iustum iudicium: atque adeo ad essentiam iusti iudicij non requiritur superioris authoritas. Ad Diuum Thomam respondetur nihil aliud intelligere, quam quod ad perfectam & consummatam rationem iusti iudicij requiritur quod procedat ab habente authoritatem . Ex qua authoritate prouenit in iudicio vis coerciua: quae licet non sit de essentia iusti iudicij, est tamen magna eius perfectio intra latitudinem iustitiae: quae oritur a superiori quatenus est iustitiae custos. His ergo difficultatibus semotis & separatis, ad vltimum argumentum negatur sequela. Ad probationem dicitur, quod in superiori duplex prudentia reperitur. Altera quae est simpliciter virtus moralis: & est proxima regula non solum iustitiae, sed omnium virtutum moralium, quae pertinent ad appetitum. Et haec prudentia eiusdem est speciei & in principe & in priuata persona. Ad hanc autem prudentiam pertinet essentialiter iudicium iustum tam in superiori quam in persona priuata. Altera prudentia est quae reperitur in superiori, & est prudentia gubernatiua. Et haec differt specie ab alia prudentia quam modo explicuimus, & a prudentia politica: quae reperitur in ciuibus. Et de hac prudentia loquitur Diuus Thomas loco citato in vltimo argumento. Ad hanc autem prudentiam non pertinet essentialiter iudicium iustum: quanuis illud ab ea sumat magnam perfectionem, quae est vis coerciua adiuncta authoritate iudicis & superioris. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum sit licitum iudicare. AD Secundum sic proceditur.{ Infr. ar. 3. et 6. & q. 67. art. 1. & 4. dist. 48. corpo. princi. Et Ro. 1. cor. 3. prin. & ca. 14. cor. 3. fin. & 1. cor. 4. co. 4 } Videtur, quod non sit licitum iudicare. Non enim infligitur poena nisi pro illicito. Sed iudicantibus imminet poe na, quam non iudicantes effugiunt : secundum illud Matth. 7. "Nolite iudicare, vt non iudicemini." Ergo iudicare est illicitum. ¶ 2 Praeterea, Roman. 14. dicitur: "Tu quis es, qui iudicas alienum seruum? suo domino stat aut cadit." Dominus autem omnium Deus est. Ergo nulli homini licet iudicare. ¶ 3 Praeterea, Nullus homo est sine peccato, secundum illud 1. Ioan. 1. "Si dixerimus quia peccatum non habemus, nosipsos seducimus." Sed peccanti non licet iudicare, secundum illud Rom. 2. "Inexcusabilis es o homo omnis qui iudicas. In quo enim alterum iudicas, teipsum condemnas: eadem enim agis quae iudicas." Ergo nulli est licitum iudicare. SED contra est, quod dicitur Deut. 16. "Iudices & magistros constitues in omnibus portis tuis, vt iudicent populum iusto iudicio." RESPONDEO dicendum, quod iudicium in tantum est licitum, inquantum est iustitiae actus. Sicut autem ex + { Arti. proceden. } praedictis patet, ad hoc quod iudicium sit actus iustitiae, tria requiruntur. Primo quidem, vt procedat ex inclinatione iustitiae. Secundo, quod procedat ex auctoritate praesidentis. Tertio, quod proferatur secundum rectam rationem prudentiae. Quodcunque autem horum defuerit, iudicium erit vitiosum & illicitum. Vno quidem modo quando est contra rectitudinem iustitiae, & sic dicitur iudicium peruersum vel iniustum. Alio modo, quando homo iudicar de his, in quibus non habet auctoritatem: & sic dicitur iudicium vsurpatum. Tertio modo, quando deest certitudo rationis, puta cum aliquis de his iudicat, quae sunt dubia vel occulta propter aliquas leues coniecturas: & sic dicitur iudicium suspiciosum vel temerarium . AD primum ergo dicendum, quod Dominus ibi prohibet iudicium temerarium, quod est de intentione cordis, vel de alijs incertis, vt + { Lib. 2. ca. 28. to. 4. } Augustinus dicit in libro de sermone Domini in monte . Vel prohibet ibi iudicium de rebus diuinis: de quibus cum sint supra nos, non debemus iudicare, sed simpliciter ea credere: vt + { Canone 5. in Matth. non procul a fin. } Hilarius dicit super Matthaeum. Vel prohibet iudicium quod non sit ex beneuolentia, sed ex animi amaritudine, vt + { Hom. 17. in opere imperfecto. tomo. 2. } Chrysostomus dicit. AD secundum dicendum, quod iudex constituitur, vt minister Dei. Vnde dicitur Deuter. 1. "Quod iustum est iudicate." Et postea subdit: "Quia Dei est iudicium." AD tertium dicendum, quod illi qui sunt in grauibus peccatis, non debent iudicare eos, qui sunt in eisdem peccatis vel minoribus, vt + { Hom. 24. non remote a prin. toma. 2. } Chrysostomus dicit super illud Matth. 7. "Nolite iudicare." Et praecipue hoc est intelligendum quando illa peccata sunt publica: quia ex hoc generaretur scandalum in cordibus aliorum. Si autem non sunt publica, sed occulta, & necessitas iudicandi immineat, propter officium potest cum humilitate & timore vel arguere, vel iudicare. Vnde + { Lib. 2. ca. 30. a medio to. 4. } Augustinus dicit in lib. de sermone Domini in monte. "Si inue niremus nos in eodem vitio esse, congemiscamus, & ad pariter conandum inuitemus." Nec tamen propter hoc homo sic seipsum condemnat, vt nouum condemnationis meritum sibi acquirat: sed quia condemnans alium, ostendit se similiter condemnabilem esse, propter idem peccatum vel simile. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iudicare est licitum si ad sint tres requisitae conditiones. Prima quod procedat ex inclinatione iustitiae. Secunda quod procedat ex authoritate prae sidis. Tertia quod procedat secundum rectam rationem prudentiae. Secunda conclusio. Defectu cuiusque istarum conditionum reddit iudicium illicitum . Ex defectu quidem primae efficitur iniquum & peruersum: ex defectu secundae vsurpatum: ex defectu tertiae praesumptuosum & temerarium. COMMENTARIVS. IN hoc articulo primo est notandum, quod Diuus Thomas non eo hanc difficultatem mouet in praesenti, vt definiat licitum esse iudicare. Hoc enim definitum fuerat articulo praecedenti: hoc ipso quod Diuus Thomas docuit iudicium esse actum iustitiae. Sed instituit praesentem articulum, vt explicaret tres illas conditiones in prima conclusione positas, requisitas esse vt iudicium licite fiat. Notandum secundo, quod prima conditio harum trium sumitur ex parte finis. Nam vt dixi articulo praecedenti, finis immediatus iudicij est bonum iustitiae. Secunda conditio sumitur ex parte agentis, scilicet iudicantis. Et haec conditio, vt constat ex dictis in fine articuli praecedentis, non est necessaria ad essentialem rationem iudicij iusti absolute loquendo, erit tamen simpliciter necessaria, vt iudicium vim habeat coerciuam. Quocirca, si priuata persona taliter intendat iudicare, vt eius iudicium vim habeat coerciuam mortaliter peccat, & eius iudicium est vsurpatum: quia reuera vsurpat autoritatem superioris, & facit seipsum custodem iustitiae communis, cum tamen non sit. Tertia conditio sumitur ex parte mediorum & circunstantiarum. Ad prudentiam enim spectat, ita circunspicere, vt rectum iudicium proferat. Prima conditio caeteris praestat, sicuti finis est prima causa & potissima ex qua totus ordo moralis desummitur . Tertia conditio praestat secundae: tum quia necessaria est ad omne iudicium iustum, siue in superiori siue in persona priuata, tum etiam quia tota rectitudo moralis ex ratione & prudentia pendet tanquam ex propria regula. Hinc fit, quod quanuis ex defectu cuiusque istarum conditionum iudicium reddatur illicitum : specialiter hoc continget ex defectu primae conditionis: eo quod est praecipua conditio. Et ideo illud iudicium quod non habet istam primam conditionem quasi per Antonomasiam appellatur iniustum & peruersum. Has tres conditiones esse requisitas ad iudicium iustum , insinuauit socer Moysis Exodi 18. Vbi dixitei, "Prouide tibi de omni plebe viros sapientes timentes Deum, in quibus sit veritas, & oderint auaritiam: & constitue eos tribunos." In illis verbis: timentes Deum & qui oderint auaritiam expressit primam conditionem. In illis autem verbis, sapientes in quibus sit veritas, expressit tertiam conditionem . In vltimis vero verbis, constitue eos tribunos, significauit secundam conditionem . De conditionibus secunda & tertia disputabimus in sequentibus articulis. In articulo praesenti specialiter disputatur de prima conditione. Notandum est tertio, quod haec prima conditio in triplici sensu explicatur a Magistro Soto lib. 3. de Iustitia. quaest. 4. arti. 2. Primo , quod non iudicet contra iustitiam. Secundo, quod iudicet ex amore iustitiae. Tertio, quod non iudicet ex aliqua affectione priuata, ex ira, odio, auaritia, aut alia passione. Primumque sensum praefert alijs. At communiter interpretes Diui Thomae existimant secundum sensum esse magis germanum & intentum a Diuo Thoma. Et quidem merito. Quoniam ad secundum sensum caeteri reducuntur. Nam qui iudicat ex amore iustitiae, idest, ex intentione qua vult seruare bonum iustitiae, & reddere vnicuique quod suum est, quae intentio est primus actus elicitus a virtute iustitiae; non iudicabit contra iustitiam. Vnde primus sensus est quasi effectus secundi. Item vt quis iudicet ex amore iustitiae, necessum est, vt non sit affectus ira vel odio. Vnde tertius sensus praerequiritur ad secundum, tanquam necessaria dispositio ad illum. Hanc secundam conditionem insinuauit Aristo. esse necessariam. 4. Ethicorum capit. 5. dicens, "Iudicem debere esse medium & mediatorem inter eos quorum causam iudicat." Itaque sicut medium aequaliter se habet ad vtrumque extremum, ita affectus iudicis in neutram partem debet propendere: sed sequi inclinationem iustitiae, cuius est medium ponere inter partes. Et quidem in naturalibus, vt oculi pupilla possit percipere omnem colorem expers debet esse totius coloris. Nam alias intus existens prohibebit extraneum, vt ait Aristote. 2. de anima. Ita similiter, vt iudex possit proferre iudicium rectum inter duas partes, necesse est careat omni affectione priuata ad alteram partem: imo cum amicus censeatur alter ego, si iudex in alteram partem propendeat, censebitur iudicare in causa propria, in qua vix vnus est rectus iudex. Quare merito vocat Aristot. vbi supra. Iudicem iustitiam animatam. Cuius duplex est sensus. Primus quod anima iudicis, vt iudex est, debet esse ipsa virtus iustitiae: quae totum animum iudicis ita occupet sicut anima totum corpus. Et sicut omnis operatio totius suppositi ab anima procedit, ita omnis operatio iudicis necesse est proficiscatur ex inclinatione iustitiae. Secundus sensus est, quod iustitia secundum se censetur quasi mortua, debet autem viuificari ex affectu iudicis sicut corpus viuificatur per animam. Ob istam causam Arist. lib. 1. Rhetoricorum capit. 1. & 2. libr. cap. 1. Eum iudicem qui conatur in alteram partem inclinare, dicit esse similem illi, qui regula qua vti debemus in mensuratione alicuius rei, in alteram partem inclinare & flectere contendit. Idcirco Areopagitae fuerunt iudices seuerissimi, qui voce publica praeconis inter dicebant illi, qui erat ius dicturus, ne prooemio, neue Epilogo vteretur coram eis. Eo quod istae partes orationis potissimum deseruiant ad flectendum animum iudicis. Aristotel. 3. Rhetoricorum capit. 11. animum iudicis comparat arae deorum: quia sicut Deus in omni sua operatione est summe rectus, & omnis passionis expers: ita animus iudicis omni passione debet esse vacuus, & ideo sacrae literae Deum appellant iudicem. Genesis. 1. Vbi nos legimus, I"n principio creauit Deus", Hebraice habetur Heloim, id est iudices creauit, & ex contra iudices appellantur dij. Vt dicitur in Psalm. "Deus stetit in synagoga Deorum", id est iudicum. Insinuatur enim quod affectus iudicis valde similis esse debet affectui Dei. Istum affectum & inclinationem ad iustitiam quam iudex tenetur habere explicatur Sapientiae capit. 1. "Diligite iustitiam qui iudicatis terram." Idipsum insinuatur Exodi 23. Leuitici 19. Deuteronomij capit. 1. & 16. sed praecipue Matth. 5. "Beati qui esuriunt & sitiunt iustitiam." Ita que affectus iustitiae non debet esse qualiscunque sed auidissimus, qualis est appetitus cibi & potus in eo qui fame & siti laborat. Vltimo est notandum, quod ista secunda conditio ex suo genere obligat sub culpa mortali: quoniam, vt diximus sumitur ex fine. Caeterum in particulari non semper erit peccatum mortale iudicium non procedens ex inclinatione iustitiae. Satis fuerit ad euitandum peccatum mortale, quod iudicium secundum substantiam procedat quasi ex affectu iustitiae , Verbi gratia, quod iudex reddat vnicuique quod suum est: & hoc intendat, quanuis admisceatur ibi aliquis amoris affectus vel odij. In quo casu tantum erit culpa venialis obleuitatem passionis, quae non tanta fuit, vt perturbaret rationem iudicis & iustitiae. DVbitatur circa solutionem ad tertium . Vtrum mortaliter peccet iudex, qui existens in peccato mortali profert iudicium vtens officio & authoritate iudicis. In hac re primo cauendus est error Vvitcleph, qui asseruit per quodcunque peccatum mortale iudicem siue secularem siue ecclesiasticum ipso iure amittere iurisdictionem & officium iudicis. Damnatus est iste error Concilio Constantiensi sessione 8. errore quintodecimo. Ex hoc sequitur iudicem existentem in peccato mortali non ex eo peccare neque peccato mortali, neque veniali, quia iurisdictionem vsurpet: quia secundum fidem tenemur fateri illum esse verum iudicem. Tota autem dubitatio est, vtrum mortaliter peccet, eo quod male vtatur iurisdictione & authoritate publica quam habet. In qua re Alexander Alensis, quem refert Syluester in summa, verbo. Iudex. §. duodecimo. indiscriminatim docet, tam iudicem ecclesiasticum, quam secularem peccare, si proferat iudicium existens in peccato mortali, quanuis sit peccator occultus. Alij Theologi distinguunt de seculari & ecclesiastico iudice. Et dicunt secularem non peccare mortaliter pronunciando iudicium si eius peccatum fuerit occultum. Putant autem iudicem ecclesiasticum peccare mortaliter proferendo iudicium, quanuis sit peccator occultus. Ita Syluester verbo, Correctio. §. 16. & sequitur in hac sententia Paludanum docentem illam in. 4. distinctione 19. quaestione. 3. Imo & Diuus Thomas eadem distinctione, quae stione. 2. articul. 2. eiusdem fuit opinionis. Argumentum potissimum quo mouentur est, quoniam materia spiritualis qualis est sententia prolata a iudice ecclesiastico, non est prophane & irreligiose tractanda, ergo iudex ecclesiasticus manens in peccato mortali, non debet proferre sententiam , quia prophane & irreligiose profert illam spiritualem, qualis est ecclesiastica. PRO decisione sit prima conclusio. Si iudex existens in peccato mortali proferat sententiam, non peccabit mortaliter, si peccatum eius non fuerit publicum & scandalosum. Haec conclusio intelligitur de vtroque iudice. Est etiam intelligenda siue eius peccatum fuerit occultum siue publicum, dummodo non sit scandalosum. Voco scandalosum ex quo sententia iudicis contemnitur, & fit quasi irrisoria in populo , Verbi gratia, Si iudex fuerit publicus concubinarius & proferat iudicium contra alium concubinarium suae iurisdictionis, tale iudicium merito contemnetur a subditis & fiet irrisorium. Caeterum si iudex existens publicus concubinarius condemnauerit latronem ad patibulum: eius concubinatus licet sit scandalosus simpliciter in republica: non tamen in ordine ad istam sententiam censebitur scandalosus. Quia non reddit contemptibile iudicium. Istam conclusionem docent multi viri docti: quanuis non ita explicatam. Caietan. 3. tomo, opusculorum, opusculo de vsu rerum spiritualium. Magister Soto vbi supra. Diuus Thomas absque dubio fauet huic sententiae: & mutauit illam quam tenuit in quarto Sententiarum in hoc articulo solutione ad tertium. Et supra quaestione. 33. articulo. 5. Et tertia parte quaestione 64. articul. 6. Et probatur conclusio. Primo, Iudex in tali peccato existens, si sententiam proferat iuxta leges iustitiae, non peccat contra iustitiam neque contra charitatem, nullum ergo peccatum mortale committit in tali casu. Consequentia patet, quia non est alia virtus, quam ille iudex possit violare: cuius transgressus sit culpa mortalis. Probatur antecedens. Primo, quod non violet iustitiam, supponimus: ex eo quod seruat omnes leges iustitiae. Quod autem non violet charitatem. Probatur quoniam non est scandalosum eius iudicium, & non potest aliter violare charitatem, nisi scandalosum sit, ergo &c. Et confirmatur, quia vt supponimus eius iudicium non redditur contemptibile. Probatur secundo conclusio de iudice ecclesiastico. Iudex ecclesiasticus nulla sanctitate sacratur ad exercendum iudicis officium ergo sententia quam profert in causa spirituali non expostulat per se loquendo sanctitatem in iudice, atque adeo eius peccatum non reddit ipsam sententiam illicitam saltim mortaliter, si alias fuerit iusta & non scandalosa populo. Prima consequentia probatur. Quoniam si ministerium iudicis ecclesiastici per se expostulat sanctitatem in iudice, insufficienter prouisum esset ab ecclesia, imo & a Christo, quod iudex ecclesiasticus non consecraretur speciali sanctitate, sicut consecratur sacerdos ad ministerium altaris, & ad iudicium quod exercet in sacramento confessionis. Haec autem insufficientia non est admittenda in ecclesia. Ex hoc soluitur argumentum pro opposi ta sententia. Respondetur enim, quod materia iudicij ecclesiastici non ita est sancta, quod sanctificet animas: sicut sacramenta. Neque est adeo proxima sanctitati gratiae, vt expostulet per se specialem sanctitatem in iudice: sicut expostulant ministeria diaconatus & subdiaconatus: quocirca non debet regulari eius tractatio per regulas religionis per se loquendo: sed per regulas iustitiae, & ex consequenti quanuis non religiose tractetur, non erit peccatum mortale. Secunda conclusio. Iudex qui existens in peccato mortali scandalose profert sententiam, peccat mortaliter & contra charitatem: quia scandalizat populum, & quodammodo contra iustitiam: quia publicam sententiam alias iustam & necessariam, reddit contemptibilem. Scandalosum peccatum intelligo ad sensum expositum supra. Ex quo sequitur quod iudex existens in tali peccato si immineat necessitas reipublicae, vt proferatur sententia super aliquod crimen: tenetur vel resipiscere publicam agendo poenitentiam, aut officium iudicis deponere: vt iudex de nouo creatus sententiam pronuntiet, quia est periculum in mora. Tertia & vltima conclusio. Iudex existens in peccato mortali occulto si proferat sententiam, nullum peccatum committit, etiam veniale: quanuis sit iudex ecclesiasticus. Committet autem peccatum veniale si eius peccatum fuerit publicum, non tamen scandalosum. Primam partem conclusionis existimo probabiliorem quam contrariam sententiam, quam docet Soto vbi supra. Existimat enim esse peccatum veniale in tali iudicio, eo quod iudex talem sententiam proferens ipso opere profitetur se immunem a culpa mortali, atque adeo censetur hypocrita: & ex consequenti venialiter saltim delinquit. Sed nostram conclusionem docet vt credo Diuus Thomas in solutione ad tertium huius articuli. Asserit enim iudicem existentem in peccato occulto, si cum humilitate proferat sententiam, non peccare. Atsi peccaret venialiter, minime diceret Diuus Thomas absolute non peccare. Praeterea probatur ratione, qua probaui primam conclusionem. Aequa enim vide tur illa ratio de vtraque culpa. Id vero quod dicit Magister Soto de hypocrita parum mouet: quia supponimus iudicem constringi legibus iustitiae ad iudicandum, ergo non est dicendus hypocrita si iudicet. Et hoc est, quod docet Diuus Thomas, cum dicit in solutione ad tertium. quod si cum humilitate iudicet, non peccat. Cum humilitate, idest, non animo ostendendi se zelosum communis boni: sed satisfaciendi officio suo, qui si hac ratione non obligaretur, cessaret a iudicio cognoscens se minus dignum tanto ministerio. Secunda pars conclusionis est manifesta: quoniam iudicium prolatum a tali iudice non potest non generare aliquale scandalum, & aliqualem sui contemptum atque adeo non potest non esse aliquale peccatum . # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum iudicium ex suspicione procedens, sit licitum? AD Tertium sic proceditur. { Locis supra art. 2. inductis. Et quolib. 12. ar. 25. } Videtur, quod iudicium ex suspicione procedens, non sit licitum. Suspicio enim videtur esse opinio incerta de aliquo malo. Vnde & + { Lib. 6. ca. 3. tom. 5. } Philosophus in 6. Ethicorum, ponit quod suspicio se habet & ad verum & ad falsum. Sed de singularibus contingentibus non potest haberi opinio nisi incerta. Cum ergo iudicium humanum sit circa humanos actus, qui sunt in singularibus & contingentibus, videtur quod nullum iudicium esset licitum, si ex suspicione iudicare non liceret. ¶ 2 Praeterea. Per iudicium illicitum sit aliqua iniuria proximo. Sed suspicio mala in sola opinione hominis consistit: & sic non videtur ad iniuriam alterius pertinere. Er go suspicionis iudicium non est illicitum. ¶ 3 Praeterea, Si sit illicitum, oportet quod ad iniustitiam reducatur: quia iudicium est actus iustitiae, vt + { Artic. 1. } dictum est. Sed iniustitia ex suo genere semper est peccatum mortale, vt supra + { Quaest. 59. artic. 4. } habitum est. Ergo suspicionis iudicium esset semper peccatum mortale, si esset illicitum. Sed hoc est falsum: quia suspiciones vitare non possumus, vt dicit + { Tract. 90. in Ioan . circa medium tom. 9. } Gloss. August. super illud 1. ad Corinth. 4. "Nolite ante tempus iudicare." Ergo iudicium suspiciosum non videtur esse illicitum. SED contra est, quod + { Homi. 17. in opere imperfecto in prin. to. 2. } Chrysostomus super illud Matthaei 7. "Nolite iudicare", &c. dicit: Dominus hoc mandato non prohibet Christianos ex beneuolentia alios corripere, sed ne per iactantiam iustitiae suae Christiani Christianos despiciant, & solis plerunque suspicionibus odientes caeteros, & condemnantes . RESPONDEO dicendum, quod sicut Tullius dicit, suspicio importat opinionem mali, quando ex leuibus indicijs procedit. Et contingit ex tribus. Vno quidem modo ex hoc, quod aliquis ex seipso malus est: & ex hoc ipso, quasi conscius suae malitiae, faciliter de alijs malum opinatur, secundum illud Eccles. 10. "In via stultus ambulans, cum ipse sit insipiens, omnes stultos aestimat." Alio modo prouenit ex hoc, quod aliquis male afficitur ad alterum : cum enim aliquis contemnit vel odit aliquem, aut irascitur, vel inuidet ei, ex leuibus signis opinatur mala de ipso: quia vnusquisque faciliter credit quod appetit. Tertio modo prouenit ex longa experientia. Vnde + { Li. 2. Rheto. c. 13. parum a princ. tom. 6. } Philosophus dicit in 2. Rhetoric. quod senes sunt maxime suspiciosi: quia multotiens experti sunt aliorum defectus. Primae autem duae suspicionis causae, manifeste pertinent ad peruersitatem affectus. Tertia vero causa diminuit rationem suspicionis, inquantum experientia ad certitudinem proficit, quae est contra rationem suspicionis. Et ideo suspicio vitium quoddam importat: & quanto magis procedit suspicio, tanto magis est vitiosum. Est autem triplex gradus suspicionis. Primus quidem gradus est, vt homo ex leuibus indicijs de bonitate alicuius dubitare incipiat. Et hoc est veniale & leue peccatum. Pertinet enim ad tentationem humanam, sine qua vita ista non ducitur: vt habetur in + { Est Aug. tracta. 90. in Ioan . parum ante med. to. 9. } Gloss. super illud 1. ad Corinthios. 4. "Nolite ante tempus iudicare." Secundus gradus est, cum aliquis pro certo malitiam alterius aestimat ex leuibus indicijs. Et hoc si sit de aliquo graui, est peccatum mortale, inquantum non est sine contemptu proximi: Vnde glossa ibidem subdit. Etsi ergo suspiciones vitare non possumus, quia homines sumus, iudicia tamen, id est, diffinitiuas firmasque ; sententias continere debemus. Tertius gradus est, cum aliquis iudex ex suspicione procedit ad aliquem condem nandum, & hoc directe ad iniustitiam pertinet: vnde est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, quod in humanis actibus inuenitur aliqua certitudo, non quidem sicut in demonstratiuis, sed secundum quod conuenit tali materiae, puta cum aliquid per idoneos testes probatur. AD secundum dicendum, quod ex hoc ipso quod aliquis malam opinionem habet de alio sine causa sufficienti, indebite contemnit ipsum: & ideo iniuriatur ei. AD tertium dicendum, quod quia iustitia & iniustitia est circa exteriores operationes (vt + { Quaest. 59. arti. 2. ad tertium. } dictum est) tunc iudicium suspiciosum directe ad iniustitiam pertinet, quando ad actum exteriorem procedit: & tunc est peccatum mortale, vt + { In corpore artic. } dictum est. Iudicium autem interius pertinet ad iniustitiam, secundum quod comparatur ad exterius iudicium, vt actus interior ad exteriorem, sicut concupiscentia ad fornicationem, & ira ad homicidium. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Suspicio est opinio mali ex leuibus indicijs procedens. Secunda conclusio. Iudicium ex suspicione procedens illicitum est & vitiosum. Tertia conclusio. Tres sunt suspicionis gradus, primus cum quis ex leuibus indicijs incipit dubitare de malitia alterius, & tunc est peccatum veniale. Secundus quando quis ex leuibus indicijs pro certo aestimat & iudicat malitiam alterius. Et tunc si fuerit in re graui erit peccatum mortale. Tertius cum iudex ex leuibus indicijs aliquem in foro exteriori condemnat . Et tunc est peccatum mortale contra iustitiam. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem notandum est, quod quanuis D. Thom. a principio articuli sequutus Ciceronem definierit stricte suspicionem prout distinguitur a dubio & a iudicio temerario, quae definitio continetur in prima conclusione ; Cae terum in prosecutione articuli confundit ista tria: quoniam in primo gradu suspicionis comprehendit dubium de malitia proximi. In secundo gradu iudicium certum & determinatum de malitia proximi vocat suspicionem. Et hoc quidem non fuit peculiare Diui Thomae: sed communiter viri doctissimi ista tria confundunt: & vt in plurimum solent ea appellare quasi communi nomine iudicium temerarium. Et fortassis ratio huius confusionis ea fuit, quod haec tria in duobus conueniunt . Primo quod sunt de malo proximi, voco malum proximi non ipsum malum materialiter in semetipso, sed formaliter sumptum quatenus suam malitiam in operantem refundit. Vt explicat Diuus Thomas in articulo sequenti ad secundum. & propterea dixi de malo proximi, idest, quod reddit ipsum proximum malum moraliter. Secundo conueniunt in hoc quod procedunt ex indicijs leuibus, quibus vir prudens moueri non debet. Sed nihilominus ista tria distinguuntur quamplurimum. Etenim dubium secundum propriam sui rationem tunc duntaxat contingit, quando animus leuioribus indicijs in vtramque partem mouetur, sed in neutram declinat, manetque in ambiguo pendens. Et ideo Aristoteles in 3. Metaphysic. capit. 1. dubitantes comparat hominibus ligatis, qui neque huc neque illuc se vertere possunt. Iudicium vero temerarium si proprie sumatur, est certa & determinata sententia cui nulla dubitatio admiscetur de malitia proximi. Suspicio autem importat assensum de malo proximi, sed cum magna formidine alterius partis. In primo differt a dubio, in secundo vero a iudicio temerario. Et ob id me rito definitur quod sit quaedam opinio mali. Opinio etiam est assensus incertus & formidolosus. Distinguitur autem suspicio ab opinione in eo quod opinio autore Aristo. 6. Ethicorum, cap. 9. indifferenter se habet ad bonum & malum, & potius sumitur speculatiue quam practice: suspicio vero denotat assensum practicum, & proprie loquendo tantum est de malo, & ita definitur opinio mali. Sed mihi videtur quod suspicio sit debilis opinio. DVbium est, Vtrum suspicio stricte sumpta ex suo genere sit peccatum mortale, & in materia graui sit in indiuiduo & de facto peccatum mortale. Probatur pars negatiua primo ex Diuo Thoma qui expresse docet in hoc articulo quod in primo gradu suspicionis solum interuenit peccatum veniale. In primo autem gradu comprehendit Diuus Thomas dubitationem & suspicionem : quae importat assensum vnius partis, cum formidine alterius. Et hoc aperte constat quia primum gradum suspicionis distinguit Diuus Thomas a secundo gradu. In secundo vero gradu loquitur expresse Diuus Thomas de iudicio temerario, in quo nulla admiscetur formido, & dubietas alterius partis. Igitur in primo gradu comprehendit suspicionem. In eadem sententia videtur esse Diuus Augustinus cuius est glossa super 1. ad Corinth. capit. 14. relata hic a Diuo Thoma, & desumpta ex Augustino tractatu. 90. in Ioannem. Confirmatur. Nam vt inquit Diuus Augustinus loco citato, suspicio pertinet ad humanam tentationem sine qua vita hominis duci nequit, ergo tantum est peccatum veniale. Secundo iudicium temerarium ex eo tantum est peccatum veniale aut mortale, quatenus per illud proximus despicitur & contemnitur: sed per suspicionem proximus non perfecte despicitur, ergo non excedit limites peccati venialis. Consequentia patet, quia vbi est leuis iniuria & leuis proximi contemptus, non committitur graue peccatum, cuiusmodi est mortale. Minor probatur. Quia proximus tunc duntaxat perfecte contemnitur, quando absque dubitatione de eius malitia iudicatur. Confirmatur. Nam suspicio de malitia proximi non contrariatur fraternae charitati: contingit enim inter amicos, quod vnus suspicatur male de altero: ergo non est peccatum mortale ex suo genere. In hoc dubio Caietanus in praesenti, & in Summa, verbo suspicio, & in verbo iudicium temerarium, docet suspicionem etiam in re graui non esse peccatum mortale quamdiu suspicio manet intra limites suspicionis: ita quod non excludat omnem formidinem. Aliqui ex Summistis verbis citatis. Et in verbo prae sumptio, inclinant in hanc sententiam: prae sertim summa Rossela. Magister Soto vbi supra, articulo. 3. asserit cum Caietano suspicionem non esse peccatum mortale ex suo genere, addit tamen quod in indiuiduo erit aliquando peccatum mortale propter nimiam grauitatem materiae. Peccaret enim mortaliter, qui leuibus indicijs inductus suspicaretur aliquem esse haereticum aut crimen nefandum commisisse. Quidam nouiores Theologi dicunt, quod suspicio in materia graui erit culpa venialis si per modicum tempus duraret: erit autem mortalis culpa si longo tempore perseuerauerit in animo. PRO decisione primo explicandum est, quid sit materia grauis: Deinde quae appellentur leuia indicia. Materia grauis in hoc loco illa censetur, ex qua valde contemnitur & despicitur proximus. Haec autem materia licet vt communiter dicunt, sit regulariter mortale peccatum: sed tamen neque est necesse quod sit semper mortale, neque omne peccatum mortale reputatur semper materia grauis in ordine ad suspicionem & iudicium temerarium. Etenim si quis suspicaretur de aliquo qui inter ingenuos haberi solet, ex leuibus indicijs; ex vili sanguine natum esse: ista suspicio in materia graui versaretur, quanuis nullum malum mortale suspicetur de proximo. Item qui ex leuibus indicijs suspicaretur aliquem virum probum in consuetudinem duxisse mentiri in familiaribus collocutionibus, quanuis haec mendacia non sint peccata mortalia: erunt tamen materia grauis respectu suspicionis huiusmodi. Denique si quis suspicaretur de viro aulico & profano quod inhonesto amore prosequitur foeminam: quanuis inhonestus amor sit peccatum mortale, non tamen respectu huius hominis censetur materia grauis in ordine ad suspicionem & iudicium: quia istius modi homo non reputat iniuriam sibi fieri per tale iudicium: quin potius gloriatur. Itaque grauitas materiae in hac parte non est secundum seipsam expendenda ponderandaque, sed per respectum ad personam cui applicatur per suspicionem aut iudicium. Nam quod graue reputatur respectu vnius hominis, leuissimum esse poterit comparatione alterius. Circa iudicia leuia generalis regula sit. Illa reputari leuia moraliter quae non sufficiunt ex seipsis mouere animum viri probi & prudentis ad suspicandum malum de proximo. Sed in particulari leuitas aut grauitas indiciorum ex multis pensanda est. Primo ex proportione ipsorum ad illud malum quod indicant. Reputantur enim indicia quasi signa, & malum ipsum, de quo est suspicio, tanquam signatum. Secundo debet haberi respectus ad grauitatem materiae circa quam versantur illa indicia. Etenim indicia quae in materia non multum graui censentur sufficientia, in materia grauissima, vt in crimine hae resis, non sunt habenda vt sufficientia ad iudicandum: sed vt leuissima. Tertio debet haberi respectus ad qualitatem personae de qua fit suspicio. Nam aliqua indicia sufficient ad iudicandum aliquod malum de homine priuato & profano: quae leuissima erunt ad id suspicandum de viro grauissimae authoritatis & virtutis, maxime si est persona publica. Denique indicia comparari debent ad animum iudicantis. Nam aliqua sufficient ad dubitandum, quae non sufficient ad suspicandum. Et aliqua sufficient ad suspicandum quae non ad iudicandum. Quae omnia committenda sunt prudentis & timorati viri arbitrio. HIS suppositis sit prima conclusio. Suspicio ex leuibus indicijs procedens de malo proximi ex genere suo est peccatum mortale. Hanc conclusionem docent viri grauissimi & moderni & multi ex antiquis. Et probatur primo. In sacris literis prohibetur iudicium temerarium, Matth. 7. "Nolite iudicare, & non iudicabimini." Et Roman. 14. & 1. Corinthiorum. 4. & Iacobi. 4. dicitur: "quod qui detrahit fratri suo aut iudicat, legi detrahit & de lege iudicat," sed iudicium temerarium secundum vsum sapientium appellatur etiam illa sententia, quae cum assensu alterius partis admittit formidinem alterius: quae est suspicio, ergo suspicio prohibetur in sacris literis, atque adeo ex suo genere est peccatum mortale. Confirmatur. Sacrae literae prohibent iudicium temerarium, quod est in vsu apud homines: nam iudicium omnem formidinem excludens, raro contingit: at suspicio est frequens apud homines, ergo & illa prohibetur nomine iudicij locis citatis, ergo suspicio potissime prohibetur. ¶ Secundo probatur. Malitia suspicionis consistit in iniuria, quae fit proximo quatenus despicitur & contemnitur: sed iniuria ex suo genere est culpa mortalis, ergo &c. ¶ Vltimo probatur, & specialiter arguitur contra sententiam Magistri Soto. Illud vitium, quod intra limites suae materiae absque hoc quod trahatur ad speciem alterius vitij, est aliquando mortale peccatum, ergo ex suo genere est mortale. Sed secundum Magistrum Soto iudicium in re grauissima manens intra limites suspicionis est peccatum mortale, ergo ex suo genere est peccatum mortale. Dicunt aliqui, istum modum dicendi Magistri qui est communis apud Theologos, ita esse accipiendum & intelligendum: quod suspicio indeliberata quandiu indeliberata, non est ex suo genere peccatum mortale: quia quandiu subest indeliberationi non potest esse peccatum mortale. Haec solutio nullam habet apparentiam: quia si Theologi loquuntur cum Magistro de suspicione indeliberata, falso dictum est, quod cum fuerit in re grauissima est peccatum mortale. Nam indeliberatio tollit grauitatem culpae mortalis in quacunque materia. Secunda conclusio. Suspicio in materia graui est in indiuiduo culpa mortalis, etiam si per breue tempus duret: si sit deliberarata. Prima pars conclusionis sequitur ex prae cedenti. Nam illud vitium quod ex suo genere est mortale, redditur mortale in indiuiduo ex grauitate materiae. Sed suspicio ex genere suo est mortale peccatum, ergo &c. Et confirmatur. Nam alias fere nullum esset peccatum mortale in materia iudicij temerarij: quoniam vt dicebamus, rarissime contingit, quod ex leuibus indicijs procedat iudicium temerarium omnino certum & determinatum, ergo si suspicio cui admiscetur aliqua dubietas non est peccatum mortale etiam in materia graui, rarissime continget mortale peccatum in iudicio temerario: quod falsum est. Secunda pars conclusionis probatur. Quod iniuria illata proximo sit grauis aut leuis non prouenit ex temporis breuitate aut longitudine, ergo vt suspicio in materia graui sit culpa mortalis non requiritur temporis longitudo. Hoc tamen debet intelligi dummodo sit deliberata suspicio: quae est tertia pars conclusionis. Quae dicimus de suspicione a fortiori sunt dicenda de iudicio temerario. De dubio autem prima conclusio etiam est certissima. An vero secunda conclusio procedat eodem modo de dubio atque de suspicione explicandum est articulo sequenti. Ad primum argumentum respondetur, Diuum Thomam in primo gradu suspicionis non loqui stricte de suspicione vt differt a dubio & a iudicio, sed potius comprehendere & dubium & iudicium: & omnia haec appellat suspicionem in primo gradu: quanuis non procedant ex deliberatione: quod insinuauit Diuus Thomas in illis verbis cum incipit dubitare, idest cum non ex deliberatione, sed indeliberate suspicatur aut iudicat. Iudicium enim tunc censetur incipere, quando ex deliberatione procedit. In secundo vero gradu suspicionis non solum Diuus Thomas comprehendit iudicium cui nulla admiscetur formido, sed etiam suspicionem stricte sumptam quando & iudicium & suspicio ex deliberatione procedunt , & plenam animi deliberationem in iudicio aut suspicione interuenientem vocat Diuus Thomas certitudinem & firmitatem sententiae. Ad confirmationem negatur suspicionem deliberatam pertinere ad tentationem humanam : quin potius pertinet ad tentationem diabolicam. Ad secundum argumentum respondetur, quod licet in iudicio temerario reperiatur perfectior & magis consummata iniuria proximi: in suspicione tamen tanta fit iniuria proximo in materia graui, quae sufficiat constituere peccatum mortale, & laedere mortaliter amicitiam & charitatem fraternam, Pugnat enim cum vera proximi amicitia quod quis ex leuibus indicijs grande malum de proximo suspicetur: quia ille excessus asserendi prouenit ex malitia voluntatis. Et per hoc soluitur argumentum & confirmatio. Circa solutionem ad tertium Diui Thomae nota, quod non solum in iudice, verum in persona priuata iudicium temerarium animo conceptum per se loquendo disponit ad exteriorem iniuriam proximi: disponit enim ad verba externa prolatiua talis iudicij, per quae iniuriam exteriorem irrogabit proximo. Disponit etiam ad hoc quod taliter iudicans opere externo siue facto siue verbo contemnat & despiciat proximum: de quo graue malum suspicatur, & quem in sua mente contemnit: in qua etiam ei iniuriam facit. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum dubia sint in meliorem partem interpretanda. AD Quartum sic proceditur. Videtur quod dubia non sint in meliorem partem interpretanda. Iudicium enim magis debet esse de eo, quod vt in pluribus accidit. Sed in pluribus accidit, quod aliqui male agant : quia "stultorum infinitus est numerus", vt dicitur Ecclesiast. 1. "Proni enim sunt sensus hominis ad malum ab adolescentia sua", vt dicitur Genes. 8. Ergo dubia magis debemus interpretari in malum, quam in bonum. ¶ 2 Praeterea. Augustin. + { Lib. 1. de doctr. Christiana, in prin. to. 3. } dicit, quod ille pie & iuste viuit, qui rerum integer est aestimator, in neutram partem declinando. Sed ille qui interpretatur in melius quod dubium est, declinat in alteram partem. Ergo hoc non est faciendum. ¶ 3 Praeterea. Homo debet diligere proximum sicut seipsum. Sed circa seipsum homo debet dubia interpretari in peiorem partem: secundum illud Iob. 9. "Verebar omnia opera mea." Ergo videtur quod ea quae sunt dubia circa proximos, sint in peiorem partem interpretanda. SED contra est quod Rom. 14. super illud, "Qui non manducat, manducantem non iudicet." Dicit Gloss. "Dubia in meliorem partem sunt interpretanda." RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. praec. ad 2. } dictum est, ex hoc ipso, quod aliquis habet malam opinionem de alio absque sufficienti causa, iniuriatur ei, & contemnit ipsum. Nullus autem debet alium contemnere vel nocumentum quodcunque inferre, absque causa cogente. Et ideo vbi non apparent manifesta indicia de malitia alicuius, debemus eum vt bonum habere, in meliorem partem interpretando quod dubium est. AD primum ergo dicendum, quod potest contingere quod ille qui in meliorem partem interpretatur, frequentius fallatur. Sed melius est, quod aliquis frequenter fallatur, habens bonam opinionem de aliquo malo homine, quam quod rarius fallatur habens malam opinionem de aliquo homine bono: quia ex hoc fit iniuria alicui, non autem ex primo. AD secundum dicendum , quod aliud est iudicare de rebus, & aliud de hominibus. In iudicio enim in quo de rebus iudicamus, non attenditur bonum vel malum ex parte ipsius rei de qua iudicamus, cui nihil nocet qualitercunque iudicemus de ipsa, sed attenditur ibi solum bonum iudicantis, si vere iudicet: vel malum, si falso: quia verum est bonum intellectus, falsum autem est malum ipsius, vt dicitur in 6. Ethicorum: & ideo vnusquisque{ Li. 6. Ethicor. ex c. 2. colligitur, tom. 5. Li. 6. Metaph. tex. 8. habetur express e tom. 3. } debet niti ad hoc, quod de rebus iudicet, secundum quod sunt. Sed in iudicio, quo iudicamus de hominibus, praecipue attenditur bonum & malum ex parte eius de quo iudicatur: qui hoc ipso honorabilis habetur quod bonus iudicatur, & contemptibilis , si iudicetur malus. Et ideo ad hoc potius tendere debemus in tali iudicio, quod hominem iudicemus bonum, nisi manifesta ratio in contrarium appareat. Ipsi autem homini iudicanti falsum, iudicium, quo bene iudicat de alio, non pertinet ad malum intellectus ipsius: sicut nec ad eius perfectionem pertinet secundum se cognoscere veritatem singularium contingentium, sed magis pertinet ad bonum affectum. AD tertium dicendum, quod interpretari aliquid in deteriorem vel meliorem partem contingit dupliciter. Vno modo per quandam suppositionem: & sic cum debemus aliquibus malis adhibere remedium, siue nostris, siue alienis, expedit ad hoc, vt securius reme dium apponatur, quod supponatur id quod est deterius: quia remedium quod est efficax contra maius malum, multo magis est efficax contra minus malum. Alio modo interpretamur aliquid in bonum vel malum, diffiniendo, siue determinando: & sic in rerum iudicio debet aliquis niti ad hoc, vt interpretetur vnumquodque, secundum quod est. In iudicio autem personarum, vt interpretetur in melius: sicut dictum + { In cor. ar. & ad 2. } est. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Et ratio est, quia alias fit iniuria proximo, dum contemnitur absque causa cogente. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istum articulum , Vtrum in dubijs teneamur ex praecepto declinare positiue in meliorem partem. Arguitur primo pro parte negatiua, dum in sacris literis prohibemur, ne proximum contemnamus: solum dicitur: Nolite iudicare, & non iudicabimini, Nolite condemnare & non condemnabimini. Tu quis es qui iudicas alienum seruum. At vero qui iudicat taliter quod non declinat in alteram partem, sed est dubius, non iudicat alienum seruum, ergo non facit contra prae ceptum. Secundo. Nemo tenetur extra necessitatis articulum impendere honorem vel aliquod beneficium proximo: sed in casu dubio declinare in meliorem partem est impendere honorem proximo positiue, ergo ad hoc non tenemur in omni re dubia: sed sufficiet quod nos habeamus negatiue vel quod suspendamus iudicium. Tertio. Si in re dubia esset peccatum suspendere assensum & iudicium: sequeretur quod in materia graui semper esset peccatum mortale, siquidem est peccatum iniustitiae quod ex genere suo est mortale. Consequens tamen videtur falsum, & contra iudicium Diui Thomae in articulo. 3. vbi ait, quod quando ex leuibus indicijs de bonitate alicuius incipit homo dubitare, est veniale & leue peccatum. De hac difficultate sunt duae opiniones. Altera Caietani in hoc articulo asserentis, nunquam esse peccatum suspendere intellectum: & habere nos negatiue erga bonitatem vel malitiam proximi in rebus dubijs. Altera est Magistri Soto lib. 3. de iustitia, quaest. 4. art. 4. vbi ait, quod non solum tenemur non male iudicare de proximo: sed etiam tenemur de illo bonam positiue habere opinionem in dubijs. Et ita intelligit Diuus Thomas in hoc artic. 4. Inter has duas sententias magis nobis placet quaedam media: quae sequentibus conclusionibus explicatur. Prima conclusio. Regula illa celebris, dubia sunt in meliorem partem interpretanda, duplicem sensum potest habere. Alterum mere negatiuum, hoc est nemo in casu dubio debet in peiorem partem declinare. Quem sensum insinuat Diuus Thomas in hoc articulo. Quoniam tunc fit iniuria proximo si declinemus in peiorem partem. Si autem omnino suspendimus iudicium, non infertur nocumentum proximo. Alterum potest habere sensum, facta suppositione, videlicet, quod aliquis rem dubiam velit interpretari in meliorem partem in fauorem proximi. Ista conclusio videtur certa: & colligitur ex regula. 11. de regulis iuris in 6. Vbi dicitur, cum iura partium sunt obscura: reo potius fauendum est quam actori. Sed habet rei locum ille de quo infertur iudicium dubium, an sit bonus vel malus, ergo illi fauendum est similiter est regula. 65. ibi eodem. In pari delicto & causa, melior est conditio possidentis. At vero in rebus dubijs proximus est possidens honorem suum & bonam famam , ergo si volumus iudicare: tenemur in eius fauorem declinare. Secunda conclusio. Absolute & per se loquendo in casu dubio, nemo tenetur rem dubiam in meliorem partem positiue interpretari. Neque est aliquod peccatum in tali casu suspendere actum iudicij. Probatur primo argumentis factis in principio dubij. Deinde quia in tali casu obiectum in tellectus est vere dubium secundum rectam rationem: ergo intellectus suspendens iudicium secundum rectam rationem se se habet. Quemadmodum in speculatiuis: si quaeratur, Vtrum astra sint paria vel imparia, recte suspenditur iudicium, propter dubietatem obiecti: ergo similiter contingit in practicis dubijs. Tertia conclusio. Quando indicia sunt leuia ad dubitandum potest interdum esse peccatum mortale dubitare de bonitate proximi per iudicium expressum positiue vel interpretatiue. Verbi gratia, dubitat aliquis ex leuibus indicijs; Vtrum Petrus commiserit crimen haeresis, aut peccauerit contra naturam. Tunc peccat mortaliter. Probatur hoc. Quia multo magis contemnit proximum qui ita dubitat, quam qui leuiora peccata mortalia suspicatur vel temere iudicat. Sed iste peccat mortaliter, vt supra dictum est, ergo multo magis ille. Confirmatur. Quia nemo est qui non velit potius, quod alius de se temere iudicet commisisse simplicem fornicationem: quam quod dubitet se commisisse peccatum haeresis aut contra naturam. Haec videtur nobis moralis demonstratio. Diximus per iudicium positiuum expresse vel interpretatiue: quoniam si homo mere negatiue se habeat, non peccat mortaliter suspendendo iudicium: nisi quando tenetur proferre illud. Et tunc profecto non se habet mere negatiue, sed priuatiue: & vult interpretatiue iudicare rem esse dubiam, & hoc sufficit, vt aliquis peccet mortaliter in illa haesitatione: an proximus sit haereticus. Sed obijciet aliquis: quod in illo casu non tenetur aliquis proferre iudicium in meliorem partem, ergo si suspendit illud: non peccat mortaliter, siquidem se se habet mere negatiue. Respondetur, quod est valde probabilis sententia in tali casu, quod tenetur homo interpretari illud dubium in meliorem partem. Et ratio est, quia tunc proximus quando leuia sunt indicia, est velut in extrema necessitate constitutus: ergo teneor illi succurrere excusando illum apud me ipsum. Quemadmodum teneor excusare illum apud infamatorem ex leuibus indicijs. Et confirmatur. Quoniam in illo euentu, eo ipso quod homo dissimulat proferre iudicium, relinquit rem tanquam vere dubiam, & interpretatiue consentit in hac propositione, dubium est, an ille sit haereticus. Quae assertio est valde iniuriosa. Quarta conclusio. In omnibus peccatis mortalibus dubitare positiue iudicando, rem dubiam esse, an proximus illud peccatum commiserit, idque ex leuibus indicijs, est peccatum mortale per se loquendo. Probatur. Qui hoc modo dubitat contemnit proximum in re grauissima, qualis est peccatum mortale quod efficit hominem infamem apud Deum, & illi inimicum, ergo per se loquendo talis dubitatio peccatum mortale est: quoniam maximum nocumentum infert homini in suo honore. Diximus autem per se loquendo peccatum mortale esse ita dubitare: hoc est ex parte obiecti. At vero ex circunstantia subiecti & personae de qua iudicatur, continget esse peccatum veniale taliter iudicare: imo etiam temere iudicare, continget esse peccatum veniale. Verbi gratia, est aliquis adolescens, qui gloriatur de amore mulierum, non erit peccatum mortale de huiusmodi persona ex leuibus indicijs dubitare seu iudicare, quod ille sit fornicator. Ratio est, quia ille in tali casu non patitur detrimentum in suo honore: quem ipse prodigit. Et haec est potissima regula obseruanda in huiusmodi suspicionibus & iudicijs temerarijs & dubitationibus. Imo & in murmurationibus & detractionibus est obseruanda ista regula ad iudicandum quando est peccatum mortale. Videlicet, quod attendamus ad nocumentum quod patitur proximus in suo honore. Etenim quanuis sit grauissimum delictum de quo agitur, si tamen ex circunstantia personae, cui tale crimen obijcitur, vel ex circunstantia personae cum qua agitur de tali crimine: non patitur proximus detrimentum in honore: tunc non erit peccatum mortale: sed tantum peccatum veniale. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod eodem praecepto solet prohiberi grauissimum peccatum & alia peccata minus grauia & minus nota. Verbi gratia, in illo praecepto. Non occides, prohibetur omnis percussio proximi etiam non occisiua. Imo & prohibentur affectus irae. Sic etiam in illo praecepto non licet iudicare: prohibetur etiam suspicio & dubitatio iniuriosa erga proximum. Ad secundum respondetur , quod vt diximus in explicatione tertiae conclusionis , proximus est in illo casu in extrema necessitate constitutus: & tenetur homo tunc succurrere illi. Caeterum quod obijcitur, quod non teneor cum periculo errandi in intellectu interpretari vere dubia in meliorem partem: optime dissoluitur ex doctrina D. Thomae, quoniam cognitio singularium in speculatiuis non pertinet ad perfectionem humani intellectus: propterea nulla virtus est in intellectu ad cognitionem speculatiuam singularium. At vero in practicis cognitio singularium perfectio est intellectus, & ideo secundum prudentiam declinat homo in dubijs practicis in meliorem partem propter periculum maximum nocendi proximo, si voluntarie dubitet, maxime in leuibus indicijs. Ad tertium respondetur, quod iam diximus esse peccatum mortale aliquando suspendere assensum in rebus grauibus: quando ex leuibus indicijs offertur dubium: in quo ipse proximus notabiliter laeditur in honore. Tunc enim ostendimus quod non se habet homo pure negatiue. # 5 ARTICVLVS V. ¶ Vtrum sit semper secundum leges scriptas iudicandum. AD Quintum sic proceditur.{ Inf. art. 6. cor. } Videtur, quod non sit semper secundum leges scriptas iudicandum . Semper enim vitandum est iniustum iudicium. Sed quandoque leges scriptae continent iniustitiam: secundum illud Isaiae 10. "Vae qui condunt leges iniquas, & scribentes iniustitiam scripserunt." Ergo non semper est secundum leges scriptas iudicandum. ¶ 2 Praeterea. Iudicium oportet esse de singularibus euentibus . Sed nulla lex scripta potest omnes singulares euentus comprehendere: vt patet per Philosophum in + { Li. 6. c. 10. tom. 5. } 5. Ethic. Ergo videtur quod non semper sit secundum leges scriptas iudicandum . ¶ 3 Praeterea. Lex ad hoc scribitur, vt sententia legislatoris manifestetur. Sed quandoque contingit quod si ipse legislator praesens esset, aliter iudicaret. Ergo non est semper secundum leges scriptas iudicandum . SED contra est, quod August. dicit in libr. de vera + { Capi. 31. a med, to. 1. } Relig. in istis temporalibus legibus, quanquam de his homines iudicent cum eas instituerint, tamen cum fuerint institutae & firmatae, non licebit iudicibus de ipsis iudicare, sed secundum ipsas. RESPONDEO dicendum, quod sicut dictum + { Art. 1. huius quaest. } est, iudicium nihil aliud est, quam quaedam diffinitio vel determinatio eius quod iustum est. Fit autem aliquid iustum dupliciter. Vno modo ex ipsa natura rei, quod dicitur ius naturale. Alio modo ex quodam condicto inter homines: quod dicitur ius positiuum, vt supra habitum + { Quaest. 57. art. 2. } est. Leges autem scribuntur ad vtriusque iuris declarationem, aliter tamen & aliter. Nam legis scriptura, ius quidem naturale continet, sed non instituit. Non enim habet robur ex lege, sed ex natura. Ius autem positiuum, scripturam legis & continet & instituit, dans ei auctoritatis robur. Et ideo necesse est quod iudicium fiat secundum legis scripturam : alioquin iudicium deficeret vel a iusto naturali, vel a iusto positiuo. AD primum ergo dicendum, quod lex scripta, sicut non dat robur iuri naturali, ita nec potest eius robur minuere, vel auferre: quia nec voluntas hominis potest immutare naturam. Et ideo si scriptura legis contineat aliquid contra ius naturale, iniusta est, nec habet vim obligandi. Ibi enim ius positiuum locum habet, vbi quantum ad ius naturale, nihil differt, vtrum sic vel aliter fiat, sicut supra + { Quaest. 57. art. 2. } habitum est. Et ideo nec tales scripturae, leges dicuntur, sed potius legis corruptiones: vt supra dictum + { 1. 2. q. 95. art. 2. } est, & ideo secundum eas non est iudicandum. AD secundum dicendum, quod sicut leges iniquae secundum se contrariantur iuri naturali vel semper, vel vt in pluribus: ita etiam leges, quae sunt recte positae, in aliquibus casibus deficiunt: in quibus si seruarentur, essent contra ius naturale. Et ideo in talibus non est secundum literam legis iudicandum, sed recurrendum ad aequitatem, quam intendit legislator. Vnde Iurisperitus + { In digesto veteri, li. 1. titu. 3. l. 24. } dicit: "Nulla ratio iuris aut aequitatis benignitas patitur, vt quae salubriter pro vtilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad seueritatem." Et in talibus etiam legislator aliter iudicaret: & si considerasset, lege determinasset. Et per hoc patet responsio ad Tertium. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Necesse est quod iudicium fiat secundum legis scripturam. Ratio est, quoniam alias iudicium desiceret vel a iusto naturali vel a iusto positiuo. Secunda conclusio. In aliquo euentu non est secundum literam legis iudicandum : sed recurrendum est ad aequitatem, seu Epicheiam, Ista conclusio colligitur ex Diuo Thoma in solutione ad secundum. COMMENTARIVS. IN hoc articulo ante omnia aduertendum est, quod Diuus Thomas in duobus articulis praecedentibus explicuit tertiam conditionem iudicij in priuatis personis, ostendens quomodo sit peccatum illam conditionem praetermittere. Nunc autem in hoc articulo id ipsum ostendit verificari oportere in iudicio principis, siue cuiuslibet ministri Reipublicae. Explicat autem talem iudicij conditionem seruari in publicis iudicijs & tribunalibus, quando ex legis praescripto iudicia pronuntiantur, alias essent iudicia suspiciosa & temeraria. Haec conclusio verum habere debet in iudicijs quae pronuntiatur non solum a iudicibus inferioribus, sed etiam a supremo senatu Principis. Probatur primo. Ex testimonio expresso Diui Augustini, quod habetur in argumento , sed contra lib. de vero regimine capit. 31. Item etiam ex Arist. 5. Ethic. cap. 6. & lib. 10. c. 9. Et 2. Politicorum cap. 8. Et copiosius libr. 3. cap. 11. & 12. Et Diuus Thom. 1. 2. quaest. 95. artic. 1. ad secundum. Probatur autem conclusio vnica ratione. Lex positiua quantum ad vim directiuam obligat in conscientia non solum subditos, sed etiam ipsum Principem legislatorem, ergo in pronuntiando sententias, omnes debent obseruare huiusmodi legis praescripta . Sed obseruandum est, vsque adeo veram esse conclusionem Diui Thomae quod rarissime possit princeps vel supremus senatus in causis ciuilibus dispensare in ipsa lege, & aliter iudicare quam ipsa lex docet. Probatur quia est contra ius naturae, quod postquam aliquis per contractum legitimum constitutus est dominus praedij vel alterius rei, expolietur inuitus re illa. Quin potius illa expoliatio dicetur furtum siue depraedatio. Sed princeps non potest dispensare in furto neque in aliquo quod sit contra ius naturae, ergo in proferendo sententias debet seruare legis scripta. Deinde probatur. Quoniam si liceret Principi ita se gerere: sequeretur quod posset eum qui litigat, priuare suis bonis & adiudicare illa aduersario: ita vt factum teneret. Hoc autem est manifeste falsum. Diximus autem quod rarissime possit princeps dispensare. Quoniam aliquando expediet ad bonum publicum, vt bona vnius ciuis accommodentur alteri, & tunc poterit princeps hoc facere. Diximus etiam in causis ciuilibus: quoniam in criminalibus saepe contingit, satisfacta parte, quod princeps dispenset in rigore legis scriptae, vbi commune bonum non periclitatur. De qua re disputandum erit infra quaest. 67. artic. 4. DVbium tamen in hoc articulo se offert, vtrum sententia iniusta quae contra legis praescripta pronuntiatur: obliget in foro conscientiae . Pro cuius intelligentia aduertendum est primo, tripliciter contingere quod aliqua sententia sit iniqua. Primo quidem ex animo & affectu malo pronuntiantis illam , Verbi gratia, quando iudex condemnat reum , seruato ordine iuris & talem reum qui realiter debet condemnari : nihilominus ipse iudex profert sententiam animo vindicandi se de illo. Secundo dicitur iniusta sententia propterea quod non seruatur ordo iuris. Tertio dicitur iniusta ex ipsa causa: quando pronuntiatur sententia contra reuera innocentem, secundum tamen allegata & probata est nocens. Dicimus ergo quod duobus primis modis sententia iniusta obligat in foro conscientiae: & ita seruatur secundum leges regni Hispaniae. Quamuis enim constet quod iudex protulit sententiam animo se vindicandi vel non seruauit ordinem iuris, si tamen processit in pronuntiando secundum allegata & probata, habetur valida & executioni mandatur talis sententia. Secundo aduertendum est quod iniusta sententia per se adhuc est duplex, Alia quae continet errorem intolerabilem , Verbi gratia, in qua praecipitur aliquid impossibile vel aliquid manifeste malum: vt si quis puniatur pro bene factis. Et haec dicitur apud iuris peritos sententia nulla. Et huiusmodi manifestum est quod non obligat in foro conscientiae. Alia vero est sententia iniusta, quae quanuis contineat errorem, non tamen intolerabilem. Et haec dicitur a Iurisconsultis iniusta sententia, Sed valida & tenenda. Vt habetur capit. sententiam. 11. quaest. 3. imo vero executioni mandata est. Vt habetur extr. in cap. pastoralis. de officio delegati. In praesenti ergo quaestio solum controuertitur de sententia quae continet errorem tolerabilem. Nam constat sententiam continentem errorem intolerabilem esse nullam. Notandum est tertio, quod causae in quibus pronuntiatur sententia: aliae sunt seculares & prophanae in quibus agitur de rerum temporalium possessione siue iure. Aliae vero sunt ecclesiasticae in quibus agitur de iure seu possessione beneficiorum . Huiusmodi rursus causae aliquando requirunt sententiam declaratiuam tantum, hoc est vt iudex declaret ius beneficij cui pertineat & debeat ascribi absque condemnatione alterius partis litigantis. Aliquando vero sententia quae profertur est priuatiua , Verbi gratia, quando iudex per sententiam expoliat alteram partem litigantem beneficio propter aliquod crimen : & adiudicat beneficium alteri. His suppositis sit prima conclusio . In causis secularibus sententia iniusta ex causa, quamuis pronuntietur secundum allegata & probata, non tamen obligat reum in foro conscientiae, neque confert talis sententia ius alteri parti pro qua pronuntiatur, neque reuera expoliat partem condemnatam suo iure, quod habebat ad rem. Ista conclusio est communis sententia Theologorum . Videatur Caietanus infra quaest. 70. artic. 4. & in opusculo 27. quaestionum. 13. quaest. ad secundum. Et in opusculo 17. respons. 14. responsione. Et Soto lib. 3. de Iustitia. quaest. 4. artic. 5. Et quarto Sententiarum, distinct. 22. quaest. 1. artic. 3. conclus. 4. Et est expressa sententia Diui Thomae infra quaest. 70. loco citato ad secundum argumentum. Vbi ait iudicium iniustum non esse iudicium. Et hinc sumitur primum argumentum ad probandam conclusionem. Iudicium eatenus obligat in conscientia quatenus habet rationem iudicij: sed eatenus habet rationem iudicij, quatenus est determinatio iuris, vt dictum est articulo primo: ergo iudicium iniustum non habet rationem iudicij, siquidem non est determinatio iusti seu iuris: sed potius est determinatio iniusti. Secundo probatur quoniam sententia & iudicium est quasi quaedam lex particularis in particulari euentu: vt docet Diuus Thomas articulo sequenti, & infra quaestione 67. artic. 1. sed lex iniusta nullo modo obligat in conscientia, ergo neque sententia iniusta. Tertio probatur, quoniam communis est Theologorum regula, scilicet, quod sententia quae fertur in foro exteriori obligat in foro conscientiae, nisi fundetur in falsa praesumptione. Ecce vbi Theologi excludunt errorem omnem, vt sententia obliget in conscientia, etiam si ille error fuerit legitime praesumptus. Secunda conclusio. In causis beneficiarijs omnis sententia iniusta propter errorem tolerabilem, siue illa sit declaratiua, siue priuatiua, dummodo pronuntietur secundum allegata & probata, & inter partes bona fide litigantes, confert ius in foro conscientiae ei in cuius fauorem pronuntiatur: & reuera expoliat alterum iure quod habebat , Verbi gratia, litigabat Petrus & Paulus apud iudicem. Et vterque contendit sibi competere ecclesiam parochialem. Declarauit autem ipse iudex talem ecclesiam Petro esse ascribendam per sententiam secundum allegata & probata pronuntiatam, Tunc Petrus est parochus illius ecclesiae, non obstante quod Paulus reuera secundum iura communia habebat ius ad illud beneficium. Sed non probauit legitime intentionem suam. Idem continget, si Petrus & Paulus litigarent de parochia cuius Paulus habebat titulum & possessionem . Petrus autem apud Episcopum bona fide accusauit Paulum de aliquo crimine, propter quod merebatur priuari beneficio. Et episcopus secundum allegata & probata protulit sententiam, per quam expoliat Paulum suo beneficio: & ascribit illud Petro. Tunc dicimus quod Petrus est verus parochus illius ecclesiae. Haec conclusio quantum ad id quod asserit de sententia declaratiua est contra Magistrum Soto vbi supra. Et contra omnes fere iuris peritos. Quantum vero ad alteram partem de sententia priuatiua conceditur a Magistro Soto vbi supra. Negatur tamen a plurimis iuris Canonici peritis & Summistis: inter quos est Panormitanus capit. 1. de concessione prae bendae. Et Innocentius capit. quia plerique. de immunitate ecclesiarum. quos referunt & sequuntur Angelus in summa, verbo, sen tentia. §. vltim. & Syluester noster ibidem. Dicunt isti doctores quod sententia priuatiua, etiam si iniusta sit in causis beneficiarijs, quando reus non appellat legitime & opportune, confert ius in conscientia alteri parti. Et ratio illorum est: quia tunc videtur reus consentire & cedere iuri suo. Et idcirco si Episcopus conferat alteri beneficium, quod iam vacare censetur per alterius partis concessionem, valida erit collatio. Si tamen reus, aiunt appellauerit opportune, etiam si eius appellatio non admittatur, non erit valida sententia, neque confertius alteri in cuius fauorem pronuntiatur. Nos autem contra contendimus ostendere huiusmodi authores sibi ipsis contradicere. Sitque primum argumentum ad ipsos. In causis prophanis & secularibus eo ipso, quod reus non appellat, non censetur iuri suo cedere, vt ipsimet authores concedunt. Ergo neque in causis beneficiarijs. Probatur consequentia . Quia non habet minus ius ad beneficium qui possidet illud, quam habet ille qui possidet rem temporalem. Ergo si iste per hoc quod non appellat non amittitius in conscientia, ergo neque ille. Arguitur secundo. Nam non appellare non est maius signum cedendi iuri suo quando per sententiam priuatiuam condemnatur reus, quam cum talis sententia est declaratiua, sed iuris periti concedunt, quod quando est iniusta sententia declaratiua, non est valida siue fiat appellatio siue non. Ergo idem debent concedere in sententia priuatiua. Vel potius negare in declaratiua: ita vt sit vtriusque eadem ratio. Sit tertium argumentum specialiter contra Magistrum Soto. Sententia priuatiua iniusta confert ius in conscientia, vt ipse fatetur, ergo multo magis declaratiua. Probatur consequentia, quia maiorem iniustitiam continet sententia iniusta priuatiua: quam iniusta declaratiua, siquidem per priuatiuam expoliatur homo suo beneficio, & imponitur illi falsum crimen. At vero per declaratiuam solum manifestatur quod ille non habet ius ad beneficium, ac proinde praesumendus est magis inuoluntarius quando condemnatur per sententiam priuatiuam, quam quando per declaratiuam. Haec ad homines. Modo probatur conclusio directe. In ecclesia est pote stas conferendi & auferendi beneficia cum opus fuerit ad salutem animarum & ad spirituale ecclesiae commodum : sed expedit ad animarum salutem, & conscientiarum tranquillitatem, vt talis sententia etiam iniusta valeat, siue declaratiua siue priuatiua sit ergo in conscientia manet tutus ille cui confertur beneficium , & est verus parochus: quoniam alias esset in ecclesia magnus error & scrupulus conscientiae, si iura beneficiorum penderent a rei veritate, & non a sententia iudicis: quae licet iniusta: procedit tamen secundum allegata & probata. Haec ratio manifesta est, quia saepe numero haberentur pro veris parochis & Episcopis, qui tales non essent. Neque haberent veram iurisdictionem. Et confirmatur a simili. Quoniam quando expedit ad bonum temporale reipublicae secularis, potest princeps qui est custos illius, expoliare vnum ciuem suis bonis proprijs & illa alteri adiudicare. Ergo multo magis iudex spiritualis poterit hoc prae stare, quando expedierit ad bonum spirituale ipsius ecclesiae . Sed expedit, vt tales sententiae etiam iniustae obligent in foro conscientiae & veram iurisdictionem conferant ipsis parochis & episcopis. Ergo de facto valent & tenent in foro conscientiae. Confirmatur secundo. Quoniam beneficia instituta sunt immediate propter bonum commune & spirituale ecclesiae, ergo quando huiusmodi bonum periclitatur, necesse est vt ecclesia vtatur potestate sua, & vere conferat beneficia in foro conscientiae, illis quibus in foro exteriori per sententiam secundum allegata & probata prolatam, adiudicat, licet illa sit iniusta a parte rei. Sed contra praedictam conclusionem arguitur primo argumentis factis pro prima conclusione. Nam in causis prophanis quando sententia est iniusta secundum se, etiam si pronuntietur secundum allegata & probata, non confert ius in conscientia, ergo neque in causis beneficiarijs ecclesiasticis. Omnes enim rationes quae militant pro causis prophanis, videntur similiter concludere de causis ecclesiasticis. Ad hoc argumentum respondetur, quod pariter procedit contra nostram sententiam, & contra communem Canonistarum, & quorundam Theologo rum: qui tenent, quando sententia est priuatiua, valere. Et ideo omnes tenemur ad illud respondere. Negatur igitur consequentia. Et ratio differentiae est, quoniam nullum omnino est incommodum communi bono temporali, si in causis temporalibus iudicium huiusmodi non obliget in foro conscientiae . At vero in spiritualibus magnum inconueniens emergit, si in causis beneficiarijs ad collationem veri iuris, esset necessarium quod a parte rei ita se haberet res: si modo iudex pronuntiat secundum allegata & probata. Sed nos contendimus quod ipsa pronuntiatione confertur illi ius quod antea non habebat. Arguitur secundo. Ille in cuius fauorem pronuntiatur talis sententia iniusta, tenetur cum primum sententiae vitium cognouerit alteri restituere beneficium acceptum ex tali sententia. Ergo per illam sententiam non accepit ius in foro conscientiae. Ad hoc argumentum respondetur concedo antecedens. Tenetur enim ille resignare beneficium in manibus praelati: vel saltim tenetur admonere alteram partem de vitio commisso in sententia: vt si ille voluerit prosequi litem & sibi consulere, faciat libere. Si autem noluerit ad monere proximum, sed manere cum ipso beneficio: Nihilominus est verus parochus veram habens iurisdictionem. Quemadmodum indignus aliquis cui semel collatum fuerit beneficium , tenetur illud resignare: & nihilominus omnes concedunt quod talis indignus habet veram iurisdictionem. Peccat tamen circa iustitiam legalem & charitatem. # 6 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrum iudicium per vsurpationem reddatur peruersum. AD Sextum sic proceditur.{ Supra art. 2. corp. & infr. q. 67. artic. 1. Et 4. dist. 17. q. 3. art. 3. q. 4. Et di. 48. q. 1. arti. 1. cor. } Videtur quod iudicium per vsurpationem non reddatur peruersum. Iustitia enim est rectitudo quaedam in agendis, Sed nihil deperit veritati a quocunque dicatur, sed a quocunque est accipienda , Ergo etiam nihil deperit iustitiae, a quocunque iustum determinetur, quod pertinet ad rationem iudicij. ¶ 2 Praeterea. Peccata punire ad iudicium pertinet. Sed aliqui laudabiliter leguntur peccata punisse, qui tamen auctoritatem non habebant super illos quos puniebant: sicut Moyses occidendo AEgyptium, vt habetur Exod. 2. & Phinees filius Eleazari, Zambri filium Salumi: vt legitur Nume. 25. & reputatum est ei ad iustitiam: vt dicitur in Psalm. 105. Ergo vsurpatio iudicij non pertinet ad iniustitiam. ¶ 3 Praeterea. Potestas spiritualis distinguitur a temporali . Sed quandoque praelati, habentes spiritualem potestatem, intromittunt se de his quae pertinent ad secularem potestatem. Ergo vsurpatum iudicium non est illicitum. ¶ 4 Praeterea. Sicut ad recte iudicandum requiritur auctoritas: ita etiam & iustitia iudicantis & scientia, vt ex supradictis + { Artic. 2. } patet. Sed non dicitur iudicium esse iniustum , si aliquis iudicet, non habens habitum iustitiae, vel non habens scientiam iuris. Ergo etiam neque iudicium vsurpatum, quod fit per defectum auctoritatis, semper erit iniustum. SED contra est, quod dicitur Roman. 14. "Tu quis es, qui iudicas alienum seruum?" RESPONDEO dicendum, quod cum iudicium sit ferendum secundum leges scriptas, vt dictum + { Art praet. } est, ille, qui iudicium fert, legis dictum quodammodo interpretatur, applicando ipsum ad particulare negotium. Cum autem eiusdem aucto ritatis sit legem interpretari, & legem condere, sicut lex condi non potest nisi publica auctoritate, ita nec iudicium ferri potest nisi publica auctoritate: quae quidem se extendit ad eos qui communitati subduntur. Et ideo sicut iniustum esset, vt aliquis constringeret alium ad legem seruandam, quae non esset publica auctoritate sancita: ita etiam iniustum est, si quis compellat aliquem ferre iudicium, quod publica autoritate non fertur. AD primum ergo dicendum, quod pronuntiatio veritatis non importat compulsionem ad hoc, quod suscipiatur: sed liberum est vnicuique eam recipere, vel non recipere, prout vult. Sed iudicium importat quandam impulsionem. Et ideo iniustum est, quod aliquis iudicetur ab eo qui publicam auctoritatem non habet. AD secundum dicendum, quod Moyses videtur AEgyptium occidisse, quasi ex inspiratione diuina auctoritatem adeptus: vt videtur per hoc quod dicitur Actuum 7. quod percusso AEgyptio aestimabat Moyses intelligere fratres suos, quoniam Dominus per manum ipsius daret salutem Israel. Vel potest dici quod Moyses occidit AEgyptium defendendo eum qui iniuriam patiebatur, cum moderamine inculpatae tutelae. Vnde Ambrosius dicit in libro + { Libr. 1. ca. 36. in princip. tom. 1. } de Offic. quod qui non repellit iniuriam a socio cum potest, tam est in vitio, quam ille qui facit. Et inducit exemplum Moysi. Vel potest dici sicut dicit + { Lib. 2. c. 2. to. 4. & libro. 22. con tra Faustum capit. 70. tom. 6. } August. in quae stionibus Exod. quod sicut terra, ante vtilia semina, herbarum inutilium fertilitate laudatur: sic illud Moysi factum , vitiosum quidem fuit: sed magnae fertilitatis signum gerebat, inquantum scilicet erat signum virtutis eius, qua populum liberaturus erat. De Phinees autem dicendum est, quod ex inspiratione diuina, zelo Dei commotus, hoc fecit, Vel quia licet nondum esset summus Sacerdos, erat tamen filius summi Sacerdotis: & ad eum hoc iudicium pertinebat, sicut & ad alios iudices, quibus hoc erat praeceptum. AD tertium dicendum, quod potestas secularis subditur spirituali, sicut corpus animae. Et ideo non est vsurpatum iudicium, si spiritualis praelatus se intromittat de temporalibus, quantum ad ea, in quibus subditur ei secularis potestas, vel quae ei a seculari potestate relinquuntur . AD quartum dicendum, quod habitus scientiae & iustitiae sunt perfectiones singularis personae. Et ideo per eorum defectum non dicitur vsurpatum iudicium: sicut per defectum publicae auctoritatis, ex qua iudicium vim coactiuam habet. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Ratio est, quia iudicium est quaedam interpretatio legis applicando illam ad particulare negotium: sed eiusdem est legem condere & interpretari: ergo iudicium per vsurpationem redditur peruersum. Probatur consequentia , quia vsurpatio iudicij nihil aliud est quam exercere iudicium sine autoritate publica per quam leges conduntur. COMMENTARIVS. IN hoc articulo Diuus Thomas intendit explicare secundam conditionem iusti iudicij ex illis tribus quas ponit in arti. 2. quae quidem conditio est, vt qui iudicat habeat iurisdictionem ex publica authoritate. Est autem argumentum contra rationem conclusionis Diui Thomae, quoniam iuris periti & Theologi saepe numero interpretantur leges etiam in casibus singularibus quomodo in illis obligent vel non obligent . Ergo non est eiusdem authoritatis legem interpretari, & condere legem. Patet consequentia. Quoniam prae dicti non habent autoritatem condendi legem. Et confirmatur: quoniam iudices inferiores iudicant & legem ipsam in particulari negotio hic & nunc interpretantur & applicant. Ergo non est eiusdem rationis interpretari & condere legem. Ad primum argumentum respondetur ex mente Diui Thomae in solutione ad primum , quod interpretari legem dupliciter potest fieri. Vno modo speculatiue etiam in casu particulari: quod quidem fit per simplicem assertionem eius quod rectum est & fieri debet. Alio modo practice, ab illo qui habet virtutem compulsiuam, vt ita fiat quod rectum est. Ratio Diui Thomae intelligitur de interpretatione respondetur, secundo modo. Ad confirmationem quod autoritas iudicis particularis inferioris & autoritas iudicis supremi non reputantur duae autoritates, sed vna participata in ministro inferiori: vt exequatur voluntatem legislatoris. Et ita ad autoritatem inferioris secundum quod illa est in Principe pertinet condere legem, in cuius virtute inferior interpretatur & applicat illam. DVbitatur autem primo circa conclusionem. Vtrum solum iudicium publicum iudicis non habentis veram iurisdictionem, sedentis tamen pro tribunali, dicatur iudicium vsurpatum: an vero etiam iudicium priuatum cuiuslibet hominis qui iudicat proximum, possit dici vsurpatum iudicium ? Primo arguitur. Et probatur quod solum iudicium publicum tantum. Quoniam ratio Diui Thomae in isto articulo solum procedit de publico. Ait enim quod interpretari sicut condere legem pertinet ad publicam autoritatem propter cuius defectum iudicium redditur peruersum. Et confirmatur ex eo quod inquit, iniustum esse restringere aliquem ad sustinendum iudicium, quod non fertur autoritate publica. Idipsum videtur colligi ex solutione ad primum. Secundo arguitur. Qui iudicat priuatum iudicium in sua mente, nullius vsurpat autoritatem: sed iudicium vsurpatum dicitur propterea quod aliquis se intromittit in aliena iurisdictione. Ergo priuatum iudicium improprie dicitur vsurpatum: sed tantum dicitur temerarium. Tertio. Quando homo ex sufficientibus indicijs iudicat peccatum proximi, suspicatur vel dubitat, etiam si non habeat autoritatem praesidentis, non dicitur vsurpare iudicium: alias peccaret iudicando, ergo iudicium priuatum non est vsurpatum. Sed in oppositum est: quoniam vt dictum est art. 2. ad iustum iudicium requiruntur tria: quorum vnum est authoritas praesidentis. Ad hoc dubium respondetur & sit prima conclusio. Quicunque iudicat priuatum iudicium temerarium vel suspicatur vel dubitat ex leuibus indicijs, vsurpat iudicium Dei & authoritatem illius: qui solus habet iudicare de occultis. Probatur testimonijs sacrae Scripturae. Nam ad Romanos 14. intendens Apostolus temeraria iudicia prohibere, reddit talem rationem . Deus illum assumpsit, scilicet proximum, quem tu iudicas: assumpsit sibi iudicandum . Et iterum quis es tu qui iudicas alienum seruum ? domino suo stat aut cadit. Item Diuus Iacobus in sua Canonica cap. 4. prohibens iudicia temeraria, dicit: "qui iudicat fratrem constituit se iudicem legis:" Vnus enim est legislator & iudex, qui potest perdere & liberare. Secundo probatur ratione, quoniam solus Deus est iudex cordis & rerum occultarum. Iuxta illud 1. Regum 17. "Homo videt quae apparent: Deus autem intuetur cor." Ergo qui ex leuibus indicijs & coniecturis iudicat proximum , vsurpat diuinam authoritatem. Secunda conclusio. Nihilominus negare non possumus quin sit manifestior & perfectior ratio vsurpationis in iudicijs publicis, quam in priuatis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio. Nam in iudicijs publicis cogitur ille qui iudicat ad sustinendum iudicium: non autem in iudiciis particularibus priuatis. Deinde probatur. Quoniam in iudicijs priuatis, solum vsurpat homo diuinam autoritatem: at in publicis & diuinam & humanam. Et denique in iudicijs priuatis semper est coniuncta secunda conditio cum tertia: ac proinde quotiescunque deficit secunda conditio, statim deficit tertia & posita tertia ponitur secunda. At vero in publicis iudicijs, etiam si non deficiat tertia, siquidem iudex procedit secundum allegata & probata: nihilominus erit iudicium vsurpatum: quoniam ille non habet autoritatem a republica. Propterea Diuus Thomas in hoc articul. 6. posuit exemplum vsurpati iudicij, in publico tribunali: quanuis in citatis Apostoli & Iacobi testimonijs colligatur, quod in iudicijs priuatis sit quaedam vsurpatio diuinae autoritatis. Quin etiam ipsa ratio Diui Thomae etiam concludit, quod in iudicijs priuatis possit esse huiusmodi vsurpatio: si quidem ille qui habet sufficientia indicia ad taliter iudicandum de proximo, autoritatem habet ab ipso Deo eo ipso quod dedit illi rationalem discursum. Et propterea non vsurpat iudicium Dei. Caeterum ille qui non habet sufficientia indicia, non habet autoritatem a Deo: qui solus est occultorum iudex. Et per hoc patet ad argumenta in oppositum . DVbitatur secundo. Vtrum publicum iudicium tyranni Principis obliget in conscientia si procedit secundum allegata & probata, & secundum leges iustas. Verbi gratia. Si Turca, qui in suo regno detinet aliquam Christianam rempublicam vi armorum oppressam, habeat autoritatem ad componendas lites Christianorum: ita vt ipsi teneantur in foro conscientiae parere huiusmodi sententijs. Pro parte negatiua videtur esse doctrina Diui Thomae in hoc articulo, & ratio conclusionis, & tota Theologorum schola in 4. distinct. 17. Deinde confirmatur ex decretis Pontificum asserentium, nullam esse sententiam a iudice non legitimo: vt dicitur in cap. at si clerici. de iudicijs. & in multis alijs similibus. & in cap. sententia. 11. quaest. 3. Vbi non asseritur quamlibet sententiam esse timendam: sed Pastoris & praelati. Idipsum habetur ex decretis Imperatorum: vt in. l. Barbarius. ff. de officio praetoris. in quibus locis omnes iuris periti hoc ipsum asse runt. Videatur etiam Magister Soto lib. 3. de Iustitia. quaest. 4. artic. 6. Vbi in particulari tenet partem negatiuam dubij propositi: ita vt talis sententia non obliget in conscientia, nisi ex communi consensu reipublicae Christianae oppressae. Nihilominus opposita sententia videtur nobis verosimilior: ita vt in foro conscientiae in casu proposito, postquam semel iam cessauit actualis violentia, & strepitus armorum, & in pace de facto Tyrannus possidet rempublicam, obliget illius sententia: quae pronuntiatur secundum allegata & probata. Haec conclusio dicitur fuisse sapientissimi Magistri Victoria. Et probatur optima coniectura desumpta ex Euangelio. Constat enim Romanos Principes per Tyrannidem occupasse principatum Iudaicae regionis, maxime eo tempore quo Christus Dominus versabatur apud Iudaeos, & nihilominus ipse Dominus docuit tributa danda esse Caesari. Vt patet Matth. 22. & 17. & Ioan. 8. militibus interrogantibus Baptistam quid essent facturi vt salui fierent, non respondit Ioannes Baptista, vt discederent a militia & praesidio Caesaris: sed solum vt contenti essent stipendijs suis, & neminem concuterent in via. Deinde probatur ratione. Ad bonam gubernationem reipublicae pertinet tanquam vnicum & necessarium remedium, vt in tali euentu sit aliquis iudex qui componat lites inter Christianos, tam in ciuilibus quam in criminalibus: sed in illo euentu oppressionis non potest esse alius iudex nisi Tyrannus vel constitutus a Tyranno, ergo ratio naturalis dictat, quod illa respublica Christiana in tali euentu tenetur stare iudicio Tyranni procedentis secundum allegata & probata. Et confirmatur. Quia in illo casu respublica consentit saltim virtualiter & interpretatiue in illo iudicio, ergo talis sententia obligat. Antecedens probatur, quia tenetur illa respublica constituere aliquem iudicem, sed non potest alium constituere, ergo quandiu non resistit illi Tyranno, videtur consentire in tali sententia. Quin potius cum accedit ad illum vt iudicium dicat, videtur saltim interpretatiue consentire: & ex duobus malis eligere minus malum, minus autem ma lum est reipublicae, subijci Tyranno quam sine iudice esse. Ex dictis colligitur, quod etiam si Hispani Principes per Tyrannidem & vim armorum obtinuissent regiones Indorum, de quo nihil asserimus nunc: tamen posteaquam fuerunt in possessione ipsorum tenebantur Indij stare Principum Hispaniae iudicio: & praedicatores qui illuc aduentabant, tenebantur dicere, Reddite quae sunt Caesaris Caesari & quae sunt Dei Deo: quod quidem Christus dicebat Iudaeis. Ad argumenta vero, quae facta sunt proprima sententia respondetur vnica solutione distinguendo in Tyranno duplex principium, vnde eius sententia progreditur. Si enim illa sententia consideretur, vt procedens a Tyranno praecise, iniusta & vsurpata est, sicut regimen. Si autem consideretur, vt in ea conuenit consensus captiuae reipublicae expresse vel interpretatiue, non est iudicium vsurpatum, sed ab habente autoritatem ipsius reipublicae: quae vtitur ipso tyranno tanquam ministro ad componendas lites communitatis. Caeterum testimonia Pontificum & Imperatorum verificantur, vt in plurimum & fere semper: nisi quando respublica est in extrema necessitate. Tunc enim tenetur eligere minus malum, quale est subijci Tyranno in suo iudicio, supposito quod siue velit siue nolit, ab eo opprimitur: quam esse sub illius oppressione carens omnino iudice. DVbitatur tertio. Circa solutionem ad secundum. An Moyses excusandus sit omnino a crimine homicidij, quando occidit Aegyptium Exod. cap. 2. Diuus Thomas refert tres sententias. Prima excusat Moysen, propterea quod occidit instinctu diuino, & quod hoc ita sit, videtur colligi, ex eo quod postea Dominus publice declarauit multis miraculis factis per manum Moysis, quibus dabatur intelligi, quod Moyses destinatus erat tanquam dux & liberator diuina autoritate Israelitici populi. Haec sententia est Diui Augustini libro. 2. quaestionum super Exod. quaest. 72. Idem sentit Rabanus & Rupertus & Lyra & Abulens . Aloysius super illum locum, & Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromatum prope finem excusat Moysen propter eandem rationem. At tamen adijcit mysteriorum peritos dicere, quod Moyses solo verbo interfecit Aegyptium: quemadmodum Petrus Actorum 2. legitur interfecisse solo verbo Ananiam . Quidam autem Iudaeorum, vt refert Abulensis, dicunt quod Moyses interfecit Agytium per inuocationem nominis Tetragrammaton , scilicet Iehoua. Sed iste modus dicendi qua facilitate dicitur, eadem reijcitur. Altera sententia excusat Moysen etiam a peccato alia via, scilicet, quod Moyses per modum defensionis cum moderamine inculpatae tutelae occiderit Aegyptium. Ita sentit Ambrosius lib. 1. officiorum cap. 36. & quidam ex doctoribus citatis sicut Rupertus, & Aloysius. Tertia sententia vituperat factum Moysi, sed laudat zelum illius. Haec sententia asseritur ab August. lib. 2. contra Faust. c. 70. & ab Hierony. in epist. ad Damasum, & a Chrysost. in lib. 3. de prouidentia. Quarta sententia est Caieta. super Exod. ca. 2. quae quidem media via incedit. Dicit enim se non inuenire certam rationem excusandi Moysen, neque condemnandi . Primum probat ex contextu, vbi dicitur, cum circunspexisset huc atque illuc &c. Haec autem circunspectio non videtur stare cum instinctu diuino. Item quia illa occisio, non videtur per modum defensionis , sed per modum vindictae fuisse. Secundum probat Caietanus quia si ille Aegyptius esset publice constitutus ad afflictionem Iudaeorum , vt probabilis potest esse coniectura , potuit Moyses illum licite interficere, tanquam communem hostem reipublicae Hebraeorum: sicut dicemus infra quaest. 64. art. 2. ergo non inuenitur ratio efficax qua condemnari debeat Moyses. Inter has omnes sententias duae primae sunt probabiliores: tum quia a pluribus sanctis affirmantur , tum etiam quia D. Aug. vbi supra, super Exod. refert sententiam quam tenuerat, contra Faustum & deserit illam . Et denique quoniam excusare Moysen a peccato, praeterquam quod est excusare hominem iustum a peccato, est etiam consentaneum cum eo quod dicit scriptura Numer. 12. Erat autem Moyses mitissimus super omnes homines, ergo non est credendum quod vir mitissimus occiderit Aegyptium absque iusta causa. Inter duas priores sententias prima est eligenda & habet coniecturam magnam in verbis Diui Stephani, quae citat D. Tho. in solutione. ad secundum. # 61 [De divisione iustitiae] QVAESTIO LXI. De diuisione Iustitiae in commutatiuam & distributiuam. DEINDE considerandum est de partibus iustitiae. Et primo, de partibus subiectiuis, quae sunt species iustitiae, scilicet distributiua & commutatiua. Secundo, de partibus quasi integralibus. Tertio, de partibus quasi potentialibus, scilicet de virtutibus adiunctis. ¶ Circa primum occurrit duplex consideratio. Prima, de ipsis iustitiae partibus. Secunda, de vitijs oppositis. Et quia restitutio videtur esse actus commutatiuae iustitiae, primo considerandum est de distinctione iustitiae commutatiuae & distributiuae. Secundo de restitutione. ¶ Circa primum quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum conuenienter ponantur duae species iustitiae, scilicet commutatiua & distributiua. AD Primum sic proceditur.{ 1. q. 21. art. 1. cor. 2. 3. d. 33. q. 3. ar. 4. q. 5. & 4. d. 46. q. 1. art. 1. q. 1. } Videtur quod inconuenienter ponantur duae species iustitiae, iustitia distributiua & commutatiua. Non enim potest esse iustitiae species, quod multitudini nocet, cum iustitia ad bonum commune ordinetur. Sed distribuere bona communia in multos, nocet bono communi multitudinis: tum quia exhauriuntur opes communes , tum etiam quia mores hominum corrumpuntur. Dicit enim Tullius in lib. { Li. 2. paulo a medio illius: in. c. duplex liber alitatis genus: & cap. quatenus ad conciliandum , &c. } de Offic. Fit deterior qui acci pit, & ad idem semper expectandum paratior. Ergo distributio non pertinet ad aliquam iustitiae speciem. ¶ 2 Praeterea. Iustitiae actus est reddere vnicuique quod suum est: vt supra habitum + { quaestio 58. art. 11. } est. Sed in distributione non redditur alicui quod suum erat, sed de nouo appropriatur sibi id quod erat commune . Ergo hoc ad iustitiam non pertinet. ¶ 3 Praeterea. Iustitia non solum est in principe, sed etiam in subditis: vt supra habitum + { 1. 2. q. 58. ar. 6. & arti. 1. & 5. } est. Sed distribuere semper ad principem pertinet. Ergo distributiua non pertinet semper ad iustitiam. ¶ 4 Praeterea. Distributiuum iustum est bonorum communium, vt dicitur in + { Li. 5. c. 2. circa finem & cap. 3 } 5. Ethic. Sed communia pertinent ad iustitiam legalem. Ergo iustitia distributiua non est species iustitiae particularis, sed iustitiae legalis. ¶ 5 Praeterea. Vnum & multa non diuersificant speciem virtutis. Sed iustitia commutatiua consistit in hoc, quod aliquid redditur vni: iustitia vero distributiua in hoc quod aliquid datur multis. Ergo non sunt diuersae species iustitiae. SED contra est, quod Philosophus + { Li. 5. c. 2. circa finem , tom. 5. } in 5. Ethic. ponit duas partes iustitiae, & dicit quod vna est directiua in distributionibus, & alia in commutationibus. RESPONDEO dicendum, quod sicut dictum + { q. 58. artic. 8. } est, iustitia particularis ordinatur ad aliquam priuatam personam, quae comparatur ad communitatem , sicut pars ad totum. Potest autem ad aliquam partem duplex ordo attendi . Vnus quidem partis ad partem, cui similis est ordo vnius priuatae personae ad aliam . Et hunc ordinem dirigit commutatiua iustitia, quae consistit in his quae mutuo fiunt inter duas personas adinuicem. Alius ordo attenditur totius ad partes. Et huic ordini assimilatur ordo eius, quod est commune ad singulas personas, quem quidem ordinem dirigit iustitia distributiua, quae est distributiua communium secundum proportionalitatem. Et ideo duae sunt iustitiae species, scilicet commutatiua & distributiua. AD primum ergo dicendum, quod sicut in largitionibus priuatarum personarum commendatur moderatio, effusio vero culpatur: ita etiam in distributione communium bonorum est moderatio seruanda, in quo dirigit iustitia distributiua. AD secundum dicendum , quod sicut pars & totum quodammodo sunt idem: ita id quod est totius, quodammodo est partis. Et ita cum ex bonis communibus aliquid in singulos distribuitur, quilibet aliquo modo recipit quod suum est. AD tertium dicendum, quod actus distributionis, qui est communium bonorum, pertinet solum ad prae sidentem communibus bonis. Sed tamen iustitia distributiua est etiam in subditis, quibus distribuitur: inquantum scilicet sunt contenti iusta distributione. Quanuis etiam distributio quandoque fiat bonorum communium, non quidem ciuitati, sed vni familiae: quorum distri butio fieri potest autoritate alicuius priuatae personae. AD quartum dicendum, quod motus accipit speciem a termino ad quem. Et ideo ad iustitiam legalem pertinet ordinare ea, quae sunt priuatarum personarum in bonum commune. Sed ordinare econtrario bonum commune ad personas particulares per distributionem, est iustitiae particularis. AD quintum dicendum, quod iustitia distributiua & commutatiua non solum distinguuntur secundum vnum & multa, sed secundum diuersam debiti rationem . Alio enim modo debetur alicui id quod est commune, & alio modo id quod est proprium. SVMMA ARTICVLI. COnclusio. Conuenienter ponuntur duae species iustitiae particulares, &c. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum medium eodem modo accipiatur in iustitia distributiua, & commutatiua. AD Secundum sic proceditur.{ Infr. ar. 4. cor. fin. & 2. dist. 27. art. 3. cor. & 3. dist. 33. q. 1. ar. 3. q. 2. cor. Et vir. q. 1. art. 13. ad 7. } Videtur, quod medium eodem modo accipiatur in iustitia distributiua, & commutatiua. Vtraque enim sub iustitia particulari continetur, vt dictum + { Art. prae ceden. } est. Sed in omnibus temperantiae vel fortitudinis partibus accipitur vno modo medium. Ergo etiam eodem modo medium est accipiendum in iustitia distributiua & commutatiua. ¶ 2 Praeterea . Forma virtutis moralis in medio consistit, quod secundum rationem determinatur. Cum ergo vnius virtutis sit vna forma, videtur quod in vtraque sit eodem modo medium accipiendum. ¶ 3 Praeterea. In iustitia distributiua accipitur medium, attendendo diuersam dignitatem personarum. Sed dignitas personarum attenditur etiam in commutatiua iustitia, sicut in punitionibus. Plus enim punitur qui percutit principem, quam qui percutit priuatam personam. Ergo eodem modo accipitur medium in vtraque iustitia. SED contra est, quod Philosophus dicit in + { Li. 5. c. 3. tom. 5. } 5. Ethic. quod in iustitia distributiua accipitur medium secundum Geometricam proportionalitatem, in commutatiua autem secundum Arithmeticam. RESPONDEO dicendum, quod sicut dictum + { Art. praec. } est, in distributiua iustitia datur aliquid alicui priuatae personae, inquantum id, quod est totius, est debitum parti. Quod quidem tanto maius est, quanto ipsa pars maiorem principalitatem habet in toto. Et ideo in distributiua iustitia tanto plus alicui de bonis communibus datur, quanto illa persona maiorem habet principalitatem in communitate. Quae quidem principalitas in aristocratia communitate attenditur secundum virtutem , in olicratia secundum diuitias: in democratia secundum libertatem, & in alijs aliter. Et ideo in iustitia distributiua non accipitur medium secundum aequalitatem rei ad rem, sed secundum proportionem rerum ad personas, vt scilicet sicut vna persona excedit aliam, ita etiam res, quae datur vni personae, excedit rem quae datur alij. Et ideo dicit + { Li. 5. Eth. ca. 3. a medio, to. 5. } Philosophus, quod tale medium est secundum geometricam proportionalitatem, in qua attenditur aequale non secundum quantitatem, sed secundum proportionem. Sicut si dicamus quod sicut se habent sex ad quatuor, ita se habent tria ad duo, quia vtrobique est sesquialtera proportio, in qua maius habet totum minus, & mediam partem eius. Non autem est aequalitas excessus secundum quantitatem, quia sex excedunt quatuor in duobus: tria vero excedunt duo in vno. Sed in commutationibus redditur aliquid alicui singulari personae propter rem eius, quae accepta est, vt maxime patet in emptione & venditione , in quibus primo inuenitur ratio commutationis. Et ideo oportet adae quare rem rei: vt quanto iste plus habet, quam suum sit de eo quod est alterius, tantundem restituat ei, cuius est. Et sic fit aequalitas secundum arithmeticam medietatem , quae attenditur secundum parem quantitatis excessum: sicut quinque est medium inter sex & quatuor, in vnitate enim excedit & exceditur. Si ergo a principio vterque habebat quinque, & vnus eorum accepit vnum de eo quod est alterius, vnus scilicet accipiens habebit sex, & alij relinquentur quatuor. Erit ergo iustitia si vterque reducatur ad medium vt accipiatur vnum ab eo qui habet sex, & detur ei qui habet quatuor. Sic enim vterque habebit quinque, quod est medium. AD primum ergo dicendum, quod in alijs virtutibus moralibus accipitur medium secundum rationem: & non secundum rem. Sed in iustitia accipitur medium rei: & ideo se cundum diuersitatem rerum, diuersimode medium accipitur. AD secundum dicendum , quod generalis forma iustitiae est aequalitas, in qua conuenit iustitia distributiua cum commutatiua. In vna tamen inuenitur aequalitas secundum proportionalitatem geometricam , in alia secundum arithmeticam. AD tertium dicendum, quod in actionibus & passionibus conditio personae facit ad quantitatem rei: Maior enim est iniuria, si percutiatur princeps, quam si percutiatur priuata persona. Et ideo conditio personae in distributiua iustitia attenditur secundum se. In commutatiua autem, secundum quod per hoc diuersificatur res. SVMMA ARTICVLI. COnclusio. Medium in distributiua accipitur secundum proportionem rerum ad personas: in commutatiua vero, secundum aequalitatem rei ad rem. Et probatur prima pars. In distributiua iustitia debetur vnicuique tanto plus quanto talis persona habet in republica dignitatum: sed hoc est attendere proportionem rerum ad personam in illius medio determinando, ergo. Confirmatur testimonio Aristot. 5. Ethic. Secunda pars probatur. In commutatiua iustitia tantum debetur alicui quantum acceptum est ab illo, sed hoc ipsum est attendere aequalitatem rei ad rem, ergo. Confirmatur eodem testimonio Arist. 5. Ethicorum. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum materia vtriusque iustitiae sit diuersa. AD Tertium sic proceditur. Videtur quod materia vtriusque iustitiae non sit diuersa. Diuersitas enim materiae facit diuersitatem virtutis, vt patet in temperantia & fortitudine. Si ergo distributiuae iustitiae & commutatiuae sit diuersa materia, videtur quod non contineantur sub vna virtute, scilicet sub iustitia. ¶ 2 Praeterea. Distributio, quae pertinet ad iustitiam distributiuam , est pecuniae vel honoris, vel aliorum quaecunque dispartiri possunt inter eos, qui communitate communicant: vt dicitur in + { Li. 5. c. 2. circa finem , tom. 5. } 5. Ethic. quorum etiam est commutatio inter personas adinuicem , quae pertinet ad commutatiuam iustitiam. Ergo non est diuersa materia distributiuae & commutatiuae iustitiae. ¶ 3 Praeterea. Si sit alia materia distributiuae iustitiae & alia materia commutatiuae propter hoc, quod differunt specie, vbi non erit differentia speciei, non debebit esse materiae diuersitas. Sed Philosophus + { Li. 5. Eth. ca. 2. ante med. to. 5. } ponit vnam speciem commutatiuae iustitiae, quae tamen habet multiplicem materiam . Non ergo videtur esse multiplex materia harum specierum. IN contrarium est quod dicitur in + { Li. 5. c. 2. circa finem , tom. 5. } 5. Ethic. quod vna species iustitiae est directiua in distributionibus & alia in commutationibus. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra dictum + { Ar. 1. huius quaest. & q. 58. ar. 9. ad 2. & ar. 10. } est, iusti tia est circa quasdam operationes exteriores, scilicet distributionem & commutationem: quae quidem sunt vsus quorundam exteriorum vel rerum, vel personarum , vel etiam operum. Rerum quidem, sicut cum aliquis vel aufert, vel restituit alteri suam rem. Personarum autem , sicut cum aliquis in ipsam personam hominis iniuriam facit, puta percutiendo, vel conuitiando , aut etiam cum irreuerentiam exhibet. Operum autem, sicut cum aliquis iuste ab alio exigit, vel alteri reddit aliquod opus. Si ergo accipiamus, vt materiam vtriusque iustitiae ea, quorum operationes sunt vsus, eadem est materia distributiuae & commutatiuae iustitiae. Nam & res distribui possunt a communi in singulos, & commutari de vno in alium. Et etiam est quae dam distributio laboriosorum operum & recompensatio. Si autem accipiamus vt materiam vtriusque iustitiae actiones ipsas principales, quibus vtimur personis, rebus, & operibus : sic inuenitur vtrobique alia materia. Nam distributiua iustitia est directiua distributionum. Commutatiua ve ro iustitia est directiua commutationum , quae attendi possunt inter duas personas: quarum quaedam sunt inuoluntariae, quaedam vero voluntariae. Inuoluntariae quidem quando aliquis vtitur re alterius, vel persona, vel opere, eo inuito. Quod quidem contingit quandoque occulte per fraudem, quandoque etiam manifeste per violentiam. Vtrunque autem contingit aut in rem, aut in personam propriam, aut in personam coniunctam. In rem quidem , si occulte vnus rem alterius accipiat, & vocatur furtum : si autem manifeste, vocatur rapina. In personam autem propriam, vel quantum ad ipsam consistentiam personae, vel quantum ad dignitatem ipsius. Si autem quantum ad consistentiam personae, sic laeditur aliquis occulte per dolosam occisionem, seu percussionem, & per veneni exhibitionem . Manifeste autem per manifestam occisionem , aut per incarcerationem, aut verberationem, seu membri mutilationem. Quantum autem ad dignitatem personae , laeditur aliquis occulte quidem per falsa testimonia, seu detractiones, quibus aliquis aufert famam suam, & per alia huiusmodi. Manifeste autem per accusationem in iudicio, seu per conuitij illationem. Quantum autem ad personam coniunctam laeditur aliquis in vxore, vt in pluribus occulte per adulterium. In seruo autem cum aliquis seruum seducit, ita vt a domino discedat. Et haec etiam manifeste fieri possunt. Et eadem ratio est de alijs personis coniunctis, in quas etiam possunt omnibus modis iniuriae committi, sicut & in personam principalem. Sed adulterium & serui seductio sunt propriae iniuriae circa has personas: tamen quia seruus est possessio quae dam, hoc refertur ad furtum. Voluntariae autem commutationes dicuntur quando aliquis voluntarie transfert rem suam in alterum. Et siquidem simpliciter in alterum transferat rem suam absque debito, sicut in donatione, non est actus iustitiae, sed liberalitatis. In tantum autem ad iustitiam, voluntaria translatio pertinet, inquantum est ibi aliquid de ratione debiti. Quod quidem contingit multipliciter. Vno modo, quando quis transfert simpliciter rem suam in alterum pro recompensatione alterius rei, sicut accidit in venditione & emptione. Alio modo, quando aliquis tradit rem suam alteri, concedens ei vsum rei cum debito recuperandi rem. Et siquidem gratis concedit vsum rei, vocatur vsusfructus in rebus, quae aliquid fructificant: vel simpliciter mutuum seu accommodatum in rebus, quae non fructificant: sicut sunt denarij, vasa, & huiusmodi. Si vero nec ipse vsus gratis conceditur, vocatur locatio & conductio . Tertio modo aliquis tradit rem suam vt recuperandam, non ratione vsus, sed vel ratione conseruationis, sicut in deposito: vel ratione obligationis, sicut cum quis rem suam pignori obligat, seu cum aliquis pro alio fideiubet. In omnibus autem huiusmodi actionibus siue voluntatijs, siue inuoluntarijs, est eadem ratio accipiendi medium, secundum aequalitatem recompensationis. Et ideo omnes istae actiones ad vnam speciem iustitiae pertinent, scilicet ad commutatiuam . Et per hoc patet responsio ad obiecta. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Eadem est materia remota vtriusque iustitiae, videlicet, personae, res, opera. Diuersa vero est materia proxima, videlicet, actiones quibus vtimur, rebus personis operibus. Probatur. In om nes distributiones & commutationes vniuntur personae, res, opera: sed commutationes sunt inter eosdem ciues, ergo. Secunda conclusio. Omnes commutationes siue inuoluntariae siue voluntariae pertinent ad vnam & eandem speciem iustitiae, scilicet, commutatiuam. Explicat Diuus Thomas probatque quoniam in omnibus commutationibus attenditur aequalitas, &c. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum iustum sit simpliciter idem quod contrapassum. AD Quartum sic proceditur.{ 5. Ethic. lect. 8. } Videtur, quod iustum sit simpliciter idem quod contrapassum. Iudicium enim diuinum est simpliciter iustum . Sed haec est forma diuini iudicij, vt secundum quod aliquis fecit, patiatur: secundum illud Matth. 7. "In quo iudicio iudicaueritis, iudicabimini: & in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis." Ergo iustum est simpliciter idem quod contrapassum. ¶ 2 Praeterea. In vtraque iustitiae specie datur aliquid alicui secundum quandam aequalitatem, in respectu quidem ad dignitatem personae, in iustitia distributiua, quae quidem personae dignitas, maxime videtur attendi secundum opera, quibus aliqui communitati seruiunt: in respectu autem ad rem, in qua quis damnificatus est, in iustitia commutatiua . Secundum autem vtranque aequalitatem aliquis contrapatitur secundum quod fecit. Ergo videtur quod iustum simpliciter sit idem quod contrapassum. ¶ 3 Praeterea. Maxime videtur quod non oporteat aliquem contra pati, secundum quod fecit, propter differentiam voluntarij & inuoluntarij. Qui enim inuoluntarie fecit iniuriam, minus punitur. Sed voluntarium & inuoluntarium, quae accipiuntur ex parte nostra, non diuersificant medium iustitiae: quod est medium rei, & non quoad nos. Ergo iustum simpliciter videtur esse idem quod contrapassum. SED contra est, quod + { Li. 5. c. 5. tom. 5. } Philosophus in 5. Ethic. probat non quodlibet iustum esse contrapassum. RESPONDEO dicendum, quod hoc quod dicitur contrapassum, importat aequalem recompensationem passionis ad actionem praecedentem . Quod quidem proprijssime dicitur in passionibus & actionibus iniuriosis, quibus aliquis personam proximi laedit, puta si percutit, quod repercutiatur. Et hoc quidem iustum determinatur in lege, Exod. 21. "Reddet animam pro anima, oculum pro oculo," &c. & quia etiam auferre rem alterius, est quoddam iniustum facere: ideo secundario etiam in his dicitur contrapassum, prout scilicet aliquis qui damnum intulit, in re sua etiam ipse damnificatur. Et hoc etiam iustum damnum continetur in lege, Exod. 22. "Si quis furatus fuerit bouem, aut ouem, & occiderit vel vendiderit, quinque boues pro vno boue restituet, & quatuor oues pro vna oue." Tertio vero transfertur nomen contrapassi ad voluntarias commutationes, in quibus vtriusque est actio & passio: sed voluntarium diminuit de ratione passionis, vt dictum est + { q. 59. art. 3. & 1. 2. q. 6. ar. 5. &. q. 34. art. 3. }. In omnibus autem his debet fieri secundum rationem iustitiae commutatiuae recompensatio secundum aequalitatem , vt scilicet passio recompensata sit aequalis actioni: non autem semper esset aequalis, si idem specie aliquis pateretur, quod fecit. Nam primo quidem cum aliquis iniuriose laedit alterius personam maiorem, maior est actio, quam passio eiusdem speciei quam ipse pateretur. Et ideo ille qui percutit principem, non solum repercutitur, sed multo grauius punitur. Similiter etiam cum quis aliquem inuoluntarium in re sua damnificat, maior est actio, quam esset passio si sibi sola res illa auferretur. Quia ipse qui damnificauit alium in re sua, nihil damnificaretur. Et ideo punitur in hoc, quod multiplicius restituat: quia etiam non solum damnificauit personam priuatam, sed rempublicam, eius tutelae securitatem infringendo. Similiter etiam nec in commutationibus voluntarijs esset semper aequalis passio, si quis daret rem suam, accipiens rem alterius: quia forte res alterius est multo maior quam sua. Et ideo oportet secundum quandam proportionatam commensurationem adaequare passionem actioni in commutationibus, ad quod inuenta sunt numismata. Et sic contrapassum est commutatiuum iustum. Quod in distributiua iustitia locum non habet, quia in distributiua iustitia non attenditur aequalitas secundum proportionem rei ad rem, vel passionis ad actionem, vnde di citur contrapassum: sed secundum proportionalitatem rerum ad personas, vt supra dictum + { Art. 2. huius quaest. } est. AD primum ergo dicendum, quod illa forma diuini iudicij attenditur secundum rationem commutatiuae iustitiae, prout scilicet recompensat praemia meritis, & supplicia peccatis. AD secundum dicendum , quod si alicui qui communitati seruisset, retribueretur aliquid pro seruitio impenso, non esset hoc distributiuae iustitiae, sed commutatiuae. In distributiua enim iustitia non attenditur aequalitas eius quod quis accipit, ad id quod ipse impendit: sed ad id quod alius accipit, secundum modum vtriusque personae. AD tertium dicendum, quod quando actio iniuriosa est voluntaria, excedit iniuria: & sic accipitur vt maior res. Vnde oportet maiorem poenam ei recompensari, non secundum differentiam quo ad nos, sed secundum differentiam rei. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Vide Arist. lib. 5. Ethicor. cap. 5. & Caiet. hic. COMMENTARIVS. DVbium primum est circa praecedentes articulos, Vtrum iustitiae distributiuae & commutatiuae media, & materia proxima distinguantur specie: An vero tantum accidentaliter intra eandem speciem. Arguitur primo. Videtur enim quod tantum accidentaliter. Quia ratio formalis vtriusque iustitiae est eadem formaliter secundum speciem, scilicet, reddere priuatae personae quod suum est, ergo. Confirmatur . Restituere famam & restituere diuitias distinguuntur tantum materialiter non for maliter & specifice, ergo similiter tribuere bona communia, quod est proprium distributiuae, & tribuere particularia quod est commutatiuae distinguuntur tantum materialiter. Secundo. Iustitia commutatiua respicit quandoque dignitatem personarum sicuti & iustitia distributiua, ergo solum differunt accidentaliter: quoniam haec videbatur vna & potissima ratio distinctionis specificae inter vtramque iustitiam: quod altera respiciat dignitatem, alia non. Antecedens praeterquam quod est D. Tho. in 3. dist. 3. quaest. 1. art. 3. quaest. 1. ad tertium . Probatur. Iustitia commutatiua praecipit maiorem compensationem iniuriae illatae faciendam esse personae digniori. Itaque quanto dignior est persona, tanto maior satisfactio illi facienda est. In hoc dubio Buridanus 5. Ethicorum, quaest. 7. absque vlla ratione asserit esse tantu accidentalem distinctionem inter vtramque iustitiam, Sed opposita sententia est expresse Arist. 5. Ethic. cap. 2. 3. & 4. & vtriusque scholae Philosophicae & Theologicae. Probatur conclusio a priori. Primo, triplex est ordo ad alterum qui est de intrinseca ratione iustitiae & iuris. Primus est ciuis ad rempublicam, qui est ordo partis ad totum: in quo ordine moderatur iustitia legalis, de quo non agimus in praesentia: sed de particulari. Secundus est reipublicae ad ciues: qui est totius ad partes. Hunc moderatur iustitia distributiua. Tertius est ordo ciuis ad alterum ciuem: qui est partis ad compartem . Sed duo postremi ordines sunt formaliter & specifice distincti, vt per se manifestum est, ergo. Secundo probatur. Ratio debiti iuris est distincta secundum speciem, in distributiua & commutatiua, ergo. Antecedens probatur. In iustitia distributiua reperitur ratio debiti eo quod id quod est totius, videlicet reipublicae, debetur aliquo modo parti, scilicet, ciui. Debetur autem non tanquam illi applicatum: sed applicandum tanquam proprium. In commutatiua vero debetur aliquid ciui tanquam iam proprium & applicatum illi, & tanquam ipsiusmet ciuis & partis, ergo. Hae sunt demonstrationes quibus vtitur D. Tho. a priori. A posteriori vero, in solutionibus argumentorum, videlicet, ad secundum & vltimum eiusdem articuli. Confirmatur ex decisionibus articulorum secundi & tertij. Probatur vltimo a posteriori duobus signis. Primum est. Violatio commutatiuae iustitiae secundum omnium sententiam obligat ad restitutionem, & Theologi & iurisperiti certant: & adhuc sub iudice lis est, an distributiuae iustitiae violatio obliget ad restitutionem. Quam quaestionem nos reseruamus definiendam infra quaest. 63. Vbi agitur de acceptione personarum: quae opponitur iustitiae distributiuae. Secundum signum est. Vitia opposita vtriusque iustitiae sunt diuersa specie: distributiuae nanque opponitur acceptio personarum: commutatiuae vero iniustitia, non enim habet nomen speciale, ergo &c. Ad argumenta respondetur ad primum negatur antecedens: quia illa ratio est generica. Ad confirmationem negatur consequentia propter rationes assignatas. Ad secundum primo respondetur quod distributiua iustitia primo, & per se respicit dignitatem personarum: commutatiua vero, licet aliquando respiciat illam, videlicet, in actionibus iniuriosis: non tamen semper. Secundo respondetur, quod distributiua iustitia formaliter & directe respicit dignitatem personarum , hoc est proportionem quam habet persona ad personam & ad bona communia distribuenda inter alias partes & personas. Et ita quanto plures personae fuerint dignae: tanto minus obueniet vnicuique personae bonorum communium . Caeterum commutatiua tantum respicit aequalitatem. Si quando autem respicit dignitatem, hoc antecedenter & praesuppositiue respicit, vt compenset ad aequalitatem iniuriae. Et ita non minorem satisfactionem tenetur facere si plures personae fuerint in republica aeque dignae, quam si vna tantum esset cui iniuriam intulit. Vide Caietanum artic. 2, ad tertium . DVbium secundum est circa eandem distinctionem. Vtrum sit legitima, ita vt diuisum conuertatur cum ambabus partibus diuidentibus simul sumptis disiunctim . Et est dubium peculiare quod mouetur propter rationem iustitiae quae dicitur vindicatiua. Etenim vindicatiua iustitia est: non tamen distributiua nec commutatiua , ergo. Probatur quantum ad priorem partem . Vindicatiua iustitia compensat iniuriam factam secundum aequalitatem rei ad rem, infligit siquidem poenam iuxta delicti quantitatem . Quantum ad secundam partem probatur. Commutatiua iustitia residet non solum in Principe, verum in subiectis ciuibus: sed vindicatiua iustitia solum residet in Principe, ergo non est commutatiua . In oppositum est quod vindicatiua iustitia continetur sub commutatiua , sicut species sub genere: sed species non condiuiditur contra genus, ergo neque vindicatiua contra commutatiuam . Maior est ex D. Tho. infra quaest. 108. artic. 2. ad primum . Vbi ait, punitio peccatorum secundum quod pertinet ad iustitiam publicam , est actus iustitiae commutatiuae . Et in 3. part. quaest. 85. arti. 3. ad tertium . inquit iustitia vindicatiua respicit personam iudicis & sub iustitia commutatiua continetur, quo loco Caieta. D. Tho. autore, asserit expresse conclusionem illam, videlicet, quod sub iustitia commutatiua continetur tanquam eius species iustitia vindicatiua. Magist. Soto lib. 3. de Iustitia. quaest. 5. art. 1. ad tertium . inquit, quod iustitia vindicatiua potest considerari duobus modis, primo quatenus ad iustitiam publicam pertinet & refertur ad bonum commune reipublicae: & sic est actus elicitus a commutatiua iustitia, imperatur vero a legali iustitia, quae est in Principe & illius ministris. Secundo consideratur respectu particularis personae, quatenus refertur iustitia vindicatiua ad tollendum nocumentum, quod factum est parti laesae : qua consideratione vindicatiua iustitia non solum est in Principe, sed etiam in ciue qui affectus est iniuria: cui licitum est vindictam petere modo & ordine debitis, vt compensatio illi fiat. Et hac consideratione non est actus iustitiae, sed actus specialis virtutis: quae sumit sibi nomen iustitiae vindicatiuae & ad commutationem reducitur. Probat hanc sententiam. Respublica per vltionem aequalem crimini recuperat suum honorem, & reddit quodammodo malefactori aequale. Caeterum persona priuata quando vindicat, nihil omnino recipit aut recuperat, neque reddit malefactori aequale: sed ipse malefactor est qui recipit & patitur: & iudex est qui reddit aequale, ergo &c. Sed pro huius rei intelligentia notandum est, quod vindicatio siue vltio, etiam qua ratione di stinguitur a defensione, sumitur interdum pro actu, qui est in iudice qui publica autoritate potest legitime talem vltionem exequi, siue intendendo bonum reipublicae, siue delinquentis emendationem, siue demum immunitatem ciuis laesi per iniuriam. Interdum vero sumitur vindicatio pro vltionis a iudice exercendae petitione. Et hac consideratione iste actus non solum est in iudice, sed etiam in priuatis hominibus. Sic ergo difficultatem decidimus. Prima conclusio. Vindicatio secundum quod est in iudice est actus iustitiae commutatiuae , non tantum qua ratione ordinatur vindicatio ad bonum reipublicae. Verum etiam qua ratione ordinatur ad bonum particulare ciuis, cui illata est iniuria, ad seruandam , scilicet, illius immunitatem. Probatur primo. Iudex ex iustitia commutatiua , & ex officio tenetur non solum prospicere bono publico & communi , verum etiam ad seruandos immunes singulos ciues, ergo non tantum in ordine ad rem publicam, sed etiam in ordine ad singulos vindicat, &c. Antecedens probatur. Quia iudex recipit non solum a republica verum etiam a singulis ciuibus tributa & stipendia, vt propulset iniurias singulorum ciuium. Confirmatur. Iudex tenetur ex commutatiua iustitia seruare ciues immunes a furtis: ita vt si per negligentiam iudicis fures furentur & fiant crebra latrocinia & furta in republica, teneatur iudex ad restitutionem omnium damnorum . Ergo tenebitur ex iustitia commutatiua ad compensandas quaslibet iniurias ciuibus factas. Secunda conclusio . Petitio vindictae exercendae per iudicem est actus iustitiae commutatiuae in persona quae habet famam suam alijs obligatam, si non potest alio pacto famam recuperare , Verbi gratia, in praelato . Probatur. Talis persona tenetur ex iustitia commutatiua exequi officium suum, sed non potest id exequi si infamis sit, & non petat vindictam. Ergo tenetur ex iustitia commutatiua petere. Confirmatur, sicut iudex potest lege cogi ad vlciscendas iniurias ciuium ab ipsis ciuibus: ita talis persona potest lege cogi a suis subditis ad petendam vindictam & vltionem, ergo est par ratio. Tertia conclusio petitio vindictae exer cendae per iudicem, in alijs priuatis personis non est actus iustitiae: quae dicitur Cardinalis & perfecta virtus, sed est actus cuiusdam virtutis, quae est pars potentialis iustitiae cardinalis & reducitur ad illam, quae dicitur a philosophis moralibus vindicatiua iustitia. Probatur. Iustitia cardinalis respicit legale debitum, hoc est debitum ad quod persoluendum potest quis lege compelli. Sed priuata persona, de qua in conclusione loquimur, quae, videlicet, non habet suam famam alijs obligatam, non potest lege compelli ad petendam vindictam : sed tamen poterit compelli ex debito honestatis & morali. Haec est sententia D. Tho. infr. q. 80. & q. 108. art. 2. Et sic conciliatur Diuus Thomas cum alijs locis allegatis pro sententia Caietani imo ipse Diuus Thomas se se conciliat ad hunc modum in allegato arti. 2. ad primum . Hinc colligitur manifeste responsio ad argumentum factum in principio. Dicimus enim quod iustitia vindicatiua proprie loquendo non est iustitia cardinalis & perfecta quae diuiditur in hac diuisione. Ad argumentum vero quo Magister Soto probat suam sententiam , respondetur , deficere in multis. Etenim priuata persona, dum vindicatur, recipitae quale iniuriae illatae quantum licet per leges, non secus atque ipsa respublica: at in tantum deficit a ratione iustitiae commutatiuae talis petitio vindictae, inquantum deficit ratio debiti legalis. Est simile in virtute quae dicitur gratitudo, quae quidem licet interdum reddat pro beneficijs acceptis, nunquam tamen potest accedere ad rationem iustitiae commutatiuae: quia reddit aequale non ex debito legali sed morali. Vt autem bene dicit Cicero, quod in beneficio, gratia: in iniuria, vltio nominatur. Atque adeo, qui petit vindictam, licet reddat par ei qui intulit iniuriam , non tamen reddit per commutationem : quia non ex debito legali. Caiet. in hoc artic. 3. super D. Tho. dicit iustitiam commutatiuam esse speciem specialissimam , quo loco melius sentit quam in 3. parte loco citato. Circa solutionem ad primum in arti. 4. solet disputari. Vtrum iustitia commutatiuam reperiatur in Deo: sed haec quaestio pertinet ad primam partem quaestion. 21. arti. 1. In praesentia siquidem solum disputamus de iustitia hominum ad alios homines. # 62 [De restitione] # 62, praeambulum de dominio PRAEAMBVLVM DE DOMINIO AD QVAESTIONEM SEXAGESIMAM SECVNDAM. ANTEQVAM tractatum valde necessarium de restitutione aggrediamur, necesse est, vt de dominio prius disseramus. Etenim in diffinitione restitutionis ponitur dominium . Vt patet ex articulo primo huius quae stionis. Et quidem Diuus Thomas agit de dominio infra quaest. 66. artic. 1. & 2. breuiter quidem, & occasione tractatus de furto. Item etiam alia consideratione agit de dominio in prima parte quaest. 96. per totam, scilicet, quatenus primo homini competebat vniuersale dominium. Doctores Theologi agunt de dominio in. 4. sent. distin. 15. Iuris periti, Instituta de rerum diuisione. & ff. de acquirendo rerum dominio, & acquirenda rerum diuisione. & in titulo de vsu & vsufructus. Et Gerson tractatu de potestate ecclesiastica consideratione 13. & in libr. de vita spirituali lect. 3. Item quidam Conradus presbyter. in lib. de contractibus. tractatu. 1. & Ioan. de Medina in tractatu de restitutione. quaest. 1. Magister Soto libr. 4. de Iustitia. statim in principio. Quinque quaestiones principales sunt hic a nobis disserendae. # 1 [Quid sit dominium] Quaestio prima quidnam sit dominium? PRO cuius intelligentia ante omnia operaepretium est obseruare id quod attinet ad quid nominis dominij. Est enim vocabulum Latinum quod saepe inuenitur in Sacris literis & prophanis: quanuis non sit vocabulum Ciceronianum: sed pro dominio vtitur hoc vocabulo mancipium & hoc vocabulo nexus. Vt patet libro. 7. epistolarum ad Atticum, vbi ait: "Attice scribis te esse proprium mancipio & nexu: meum autem esse vsu & fructu." Ecce vbi Cicero statuit idem esse dominium quod nos dicimus mancipium & nexus. Item mancipa re apud Lucam idem est, quod transferre dominium, & mancipatio idem quod translatio dominij. Secundo notandum est dominij vocabulum dupliciter vsurpari. Vno modo in ampla quadam significatione, quatenus dicit ordinem & respectum ad rem quomodocunque possessam vel habitam siue superiorem siue inferiorem: siue res illa sit pars naturalis nobis, siue pars possessionis vel hae reditatis, siue sit aliquod bonum commune, siue priuatum, & in hac ampla significatione dicuntur Reges dominari rebus publicis, & ciues dicuntur dominari vijs publicis & fluminibus ac montibus. Patres etiam isto modo dicuntur dominari filijs, imo etiam seruus hac significatione habet quodam dominium erga herum suum, scilicet, ius vt sustentetur ab illo: & filij habent hoc ius erga parentes: & ciues habent ius incedendi per viam publicam. Secundo modo accipitur dominium magis stricte & proprie, prout dicit ordinem & rationem iuris ad rem inferiorem quae ordinatur ad commodum illius qui dicitur dominus. Hoc modo Arist. lib. 5. Ethicorum cap. 6. distinxit ius dominatiuum siue herile ab omnibus alijs speciebus iuris. Et dixit quod solum ius, quod habet herus respectu serui, est dominatiuum. In hac acceptione Reges non sunt domini regnorum: neque parentes filiorum. Reges enim gubernare debent rem publicam propter bonum ipsius reipublicae: & patres educare filios propter filiorum commodum. At herus habet ius ordinandi seruum ad proprium commodum ipsius heri. Quapropter Cicero eos qui dominantur rerum publicarum appellat Tyrannos. Et in hac doctrina principum magistri & paedagogi deberent eos educare. Iam vero dicendum est de diffinitione quid rei. Necesse est autem duplicem definitionem assignare iuxta duplicem acceptionem dominij praefatam. Prima sit domi nium est facultas propria vtendi re in omnes vsus lege permissos. Altera definitio addit supra dictam haec verba, referendo rem ipsam in proprium commodum. In istis definitionibus ponitur facultas tanquam genus: & est idem quod potestas legitima & iuridica quae secundum leges & iura habetur. Propria vero ponitur tanquam differentia quae distinguit dominium a possessione: quia aliquis potest habere possessionem & non proprietatem nec dominium vtendi re in omnes vsus: ponitur, vt distinguatur dominium ab vsufructu. Quia in eo qui solum habet vsumfructum , non est potestas ad vtendum substantia rei proprie loquendo: quia non potest alienari ab vsufructuario. Caeterum, lege permissos, non ponitur ad aliquid excludendum quod per priores particulas non sit exclusum. Nam vsus qui non est lege permissus, non est vsus, sed abusus: & facultas ad vsum non permissum lege, non dicitur proprie facultas, quae debet esse iuridica, imo nec est potestas moraliter loquendo. Nam moraliter loquendo, id possumus quod iure possumus. Ponitur ergo illa particula (lege permissos) explicationis gratia potius quam necessitatis. Caeterum quod in posteriori definitione additur (referendo rem in proprium commodum) necessarium fuit, vt distingueretur dominium stricte dictum a dominio in ampla significatione. Nam dominium stricte dictum, est ius tantum respectu rerum inferiorum ipsi domino , Verbi gratia, respectu serui, vineae, & domus: quae sunt propter dominum. Deinde aduertendum est quod iuxta prae dictam duplicem acceptionem & definitionem dominij, poterunt reconciliari doctores disserentes de dominio. Quidam enim considerantes dominium in priori acceptione: definiunt illud priori modo. Alij vero, inter quos est Magister Soto vbi supra, definiunt posteriori modo. Nobis tamen necessarium visum fuit, vtranque acceptionem & definitionem proponere. Et ratio est quia dominium vt pertinet ad prae sentem disputationem de restitutione, non solum accipitur stricte, sed etiam generali & ampla significatione secundum quam accipitur in definitione restitutionis. Quie nim laesit alterum in re cuius erat dominus secundum amplam significationem dominij: tenetur nihilominus illi restituere. Comparantur itaque istae duae definitiones inter se, sicut superius & inferius, quasi homo & animal. Sed contra vtramque definitionem arguitur. Primo de bonis primogeniturae, quae Hispane dicitur (mayorazgo) primogenitus est dominus illorum bonorum . Et tamen non habet facultatem expendendi in omnes vsus, ergo &c. Confirmatur . Pupillus quandiu sub tutoribus est: est verus dominus haereditatis, & non habet facultatem expendendi aliqua bona per seipsum: iuxta illud ad Galatas 4. "Nihil differt a seruo, cum sit dominus omnium." Secundo arguitur. Qui habent Ecclesiastica beneficia, quales sunt parochi & Episcopi, habent dominium beneficiorum, & non possunt vendere beneficia, neque super illis ponere pensionem aut censum, ergo. Ad primum argumentum, non desunt qui negent primogenitos esse veros dominos: sed solum esse aiunt vsufructuarios primogeniturae . Opposita tamen sententia tenenda est. Et ratio est manifesta, quia illa bona habent aliquem verum dominum, non enim sunt Regis vel communitatis, sed non est alius qui possit assignari nisi primogenitus, ergo. Confirmatur. Quia si quis illa bona retineat, tenetur restituere ipsi primogenito, ergo est vere dominus. Ad duo argumenta ergo respondetur . Ad primum, quod primogenitus & pupillus habent verum dominium, tamen impeditum lege iustissima & conuenientissima ad conseruationem Reipublicae in splendore & potentia. Ad secundum respondetur eodem modo pro nunc, etenim lege diuina impeditur emptio vel venditio beneficiorum ecclesiasticorum. Caeterum, An praeter vitium simoniae, quod committitur cum quis intendit vendere beneficium, sit etiam translatio beneficij impedita iure diuino & naturali, an solum Ecclesiastico: disputatio est inter Theologos, cuius definitio non est praesentis loci. Vtraque tamen pars est probabilis, vt in altero tractatu de partibus potentialibus iustitiae, vita comite ostendemus. Deinde explicanda a nobis consequenter sunt quaedam vocabula: quae magnam habent cum dominio coniunctionem & affinitatem. Verbi gratia, titulus, possessio, vsus, & vsusfructus. Titulus quidem est principium & veluti causa efficiens moralis dominij. Verbi gratia. Electio est titulus principatus vel episcopatus &c. Emptio vero est titulus dominij rei emptae: possessio est detentio voluntaria. Vel si vis definitionem formalem, est ius quod causatur ex detentione voluntaria per actum corporalem iuris adminiculo interueniente . Voluntaria, quoniam per liberum arbitrium homo possidet. Sed quia voluntas nisi manifestetur exterius, non sufficit ad possessionem, propterea additur, per actum corporalem explicatiuum voluntatis. Quemadmodum in possessione domus acquirenda solent homines claudere & recludere fores. Postrema particula distinguit possessionem ab iniquis detentionibus. Fur enim & latro non dicuntur possidere quae detinent. Quapropter a iuris peritis vocantur, Detentores. Deinde vsusfructus & vsus accipiuntur proprie. Et hoc modo dicuntur de illis rebus quae vnico actu & vsu consumuntur: cuiusmodi sunt omnia comestibilia & potabilia. Et sic diffinitur vsus quod sit ius alienis rebus vtendi salua earum substantia. Vsusfructus vero definitur quod sit ius alienis rebus fruendi, salua eorum substantia. Verbi gratia, si quis habet facultatem a vero domino vescendi vuis ex vinea eius, non potest vendere vuas: sed tantum frui. Si tamen accipiamus, vsum & vsumfructum generali acceptione indifferens est ad res illas siue vsu consumantur siue non. His praeiactis. Dubium est solenne non solum inter Scholasticos, sed etiam inter summos Pontifices , vtrum vsus distinguatur a dominio. Ita videlicet, vt vsus possit esse apud vnum, & dominium apud alterum. In qua re habemus decretum Nicolai. in capit. exit qui seminat. de verborum significatione. libro. 6. Vbi contendit dominium & vsum res esse distinctas, ac proinde quod fratres Minores Diui Francisci (ait) habent verum vsum rerum, non tamen dominium: sed dominium illarum rerum, quibus vtuntur, residere apud summum Pontificem, etiam vsu con sumptibilium, vt potabilium. Ac proinde quotidie sunt conuiuae summi Pontificis apud quem est dominium. Huic decisioni subscribit Clemens V. in Clementina. exiui de paradiso. de verborum significatione. Contrarium videtur sentire Ioann. XXII. in extrauaganti. Ad conditorem. de verborum significatione. Et quod fratres Minores habent in communi dominium rerum quibus vtuntur. Item in extrauaganti. Quia quorundam. Eidem ait, Quod si quis contra id definire ausus fuerit, tanquam contumax Romanae Ecclesiae habeatur. Et propterea Diuus Thomas quaest. 78. articulo. 1. Idem videtur sentire, scilicet, quod vsus non distinguitur a dominio in ijs quae vsu consumuntur. Idem sentit Syluester in verbo, dominium §. tertio. Ratione vero arguitur: pro ista sententia vsus est ius vtendi rebus, salua earum substantia, sed impossibile est, quod aliquis vtatur rebus quae vnico actu consumuntur, salua illarum substantia, ergo saltim in huiusmodi non distinguitur vsus a dominio. Et confirmatur. Quoniam actus dominij in huiusmodi rebus est consumptio ipsarum, ergo vsus illarum non distinguitur a dominio. Pro huius difficultatis intelligentia notandum est, quod vsus rerum vsu consumptibilium potest dupliciter considerari . Vno modo per modum habitus, & est ius vtendi huiusmodi rebus: & ita diffinitur apud Iuris peritos. Altero modo, vt est actus vtendire. Et iste dicitur vsus facti: alter vero dicitur iuris vsus. Notandum est secundo, quod huiusmodi res vsu consumptibiles duplicem possunt habere vsum. Alterum proprium ipsarum rerum ex natura sua: sicut panis ex natura sua ordinatur vt comedatur, vinum vt bibatur. Alter vsus potest esse aduentitius & quasi extraneus: ad quem ordinantur istae res ex beneplacito hominum. Verbi gratia. Si quis vtatur pecunia ad ostentationem . Similiter etiam comestibilia, & alia huiusmodi possunt ad istum finem ordinari. His ita constitutis sit prima conclusio. Manifestum est, quod vsus rei quae non consumitur vsu distinguitur a dominio. Verbi gratia. Vsus domus locatae est apud Petrum , dominium vero est apud Paulum. Sic etiam vsus quo res consumptibilis non consumitur, distinguitur a dominio: quia ostentatio est vsus rei: & tamen ostentatione non consumitur panis nec vinum nec carnes. Et ideo huiusmodi vsus potest distingui a dominio. Atqui in hac conclusione non est difficultas. Secunda conclusio. Vsus rerum, quae vsu proprio consumptibiles sunt, at vero vsu extraneo non consumuntur: constat etiam, quod distinguitur a dominio haec etiam est manifesta. Tertia conclusio. Vsus proprius in habitu, qui dicitur vsus iuris, distinguitur a dominio. Verbi gratia. Si Petrus concedat Paulo, vt possit vesci cum voluerit, fructibus vineae suae, certe dominium manet apud Petrum etiam fructuum, ius autem vtendi illis manet apud Paulum. Probatur primo. Quoniam Deuteronomij capit. 23. Concedebatur vnicuique facultas ingrediendi vineam, & vescendi vuis: & tamen dominium vuarum erat apud dominum vineae. Similiter in Actibus Apostolorum legimus capit. 2. quod erant illis omnia communia & distribuebatur vnicuique prout cuique opus erat: & tamen dominium illarum rerum non erat penes singulos fideles. Item §. minus. Instituta. de vsu & habitatione. dicitur, quod potest quis habere vsum olerum & florum pomerij, non tamen habere dominium vt possit eas vendere & alienare. Deinde probatur eadem conclusio. Dominium est ius siue facultas propria vtendi re in omnem vsum: at vero vsus habitualis siue vsus iuris proprius istarum rerum non est facultas vtendi illis in omnem vsum, ergo distinguitur a dominio. Praeterea in extrema necessitate omnia sunt communia, etiam istae res vsu consumptibiles, imo istae maxime, & tamen non sunt communia quantum ad dominium: alias diues, qui non facit eleemosynam pauperi in extrema necessitate constituto, teneretur ad restitutionem. Quod est contra communem sententiam Theologorum supra quae stione 32. qui asserunt, quod solum tenetur ex charitate & misericordia dare illam eleemosynam. Denique singuli religiosi non ha bent dominium rerum & habent vsum cibi & potus, ergo distinguitur a dominio. Deinde sit quarta conclusio . Vsus facti siue vsus in actu in istis rebus vsu consumptibilibus multo magis distinguitur a dominio, quam vsus in habitu siue vsus iuris: non tamen distinguitur a dominio improprie dicto, quod alias dicitur dominium actuale. Pro cuius intelligentia est notandum, quod quemadmodum distinximus vsum in habitualem & actualem: ita solet distingui dominium, in habituale & actuale taliter vt habituale sit facultas illa propria vtendi rebus, actuale vero dominium iudicatur ipsum exercitium dominij. Sed est maxima differentia: quoniam vsus proprie est in actu ipso: in habitu vero improprie & secundum quid. Dominium autem vice versa, nam in actu non est proprie dominium: in habitu vero est proprie dominium, quoniam est ipsa facultas siue potestas essentialiter. At vero dominium in actu potius est effectus dominij, quam ipsum dominium. Probatur igitur prima pars conclusionis, quoniam dominium per se loquendo est facultas. Vsus in habitu etiam est facultas: sed vsus in actu non est facultas, ergo multo magis distat a dominio proprie dicto. Secunda vero pars conclusionis probatur, quoniam dominium in actu nihil aliud est quam effectus & vsus dominij siue exerceatur a proprio domino siue ab habente licentiam ab illo. Ergo vsus actualis istarum rerum non distinguitur a dominio improprie dicto. Per hanc doctrinam possunt conciliari dicta Pontificum locis citatis. Ita vt Ioannes XXII. intelligatur iuxta secundam partem huius conclusionis. Alij vero Pontifices intelligantur iuxta priorem partem, & iuxta alias conclusiones. Ex dictis sequuntur tria corollaria. Primum est, quod fratres Minoritae etiam in communi non habent dominium rerum etiam illarum, quae vsu consumuntur: sed habent vsum iuris & vsum facti omnium rerum quae vsu illis conceduntur. Etsi quae ras, vbi nam est dominium istarum rerum? Respondetur, quod illarum dominium est, vel apud summum Pontificem, vel apud illos qui elargiuntur fratribus illas tales res in eleemosynam, vel dicatur, quod est apud rempublicam donantem. Aliqui distinguunt dupliciter. Dicunt enim quod fratres minores tantum habent vsum facti. Item aiunt, quod dominium vsu consumptibilium rerum est apud summum Pontificem. Ita vt quotidie sint conuiuae illius. At vero pecuniarum dominium, dicunt quod est apud illos qui largiti sunt illas. Sed tamen istae duae differentiae & distinctiones non bene a nobis intelliguntur. Primo quidem, quia vsus iuris non repugnat paupertati Euangelicae siue in particulari siue in communi. Probatur: nam singuli fratres aliarum religionum sunt vere & proprie Euangelici pauperes non minus quam fratres Minores, & tamen isti habent vsum rerum, non solum facti, sed etiam iuris. Ergo quod communitas fratrum Minorum habeat vsum iuris etiam per modum habitus, non repugnat paupertati illorum. Similiter non bene intelligitur distinctio pecuniarum ab alijs rebus vsu consumptibilibus. Nam qua ratione cibi & potus dominium est apud Pontificem erit etiam & pecuniarum, & rursus qua ratione dominium pecuniarum dicitur manere apud eum qui elargitus est: erit etiam dominium cibi & potus, donec consumantur. Quapropter nos non admittimus istas distinctiones. Sed vniuersaliter dicimus ipsos habere vsum iuris & facti: dominium autem esse vel apud Pontificem, vel apud rempublicam vel apud largitorem: ita quod non est necessarium, quod illa Minorum communitas habet aliquod dominium proprie dictum . Secundum corollarium est, quod non ea ratione negandum est esse dominium in ordine Minorum, quia non possint vendere res quae sibi conceduntur. Probatur, nam quilibet religiosi aliarum religionum de facultate Praelati possunt vendere & donare res sibi concessas ad quemlibet vsum, & tamen non propterea sunt domini, ergo neque communitas fratrum Minorum erit domina illarum rerum, etiam si possit eas vendere vel donare de facultate vel summi Pontificis, vel dominorum qui res illas concesserunt. Et quanuis illi non dicant expresse quod fratres possint vendere: dicunt tamen interpretatiue. Deinde probatur, quia pauper qui est in extrema necessitate habet vsum omnium rerum ad supplendam illam: ita vt possit vendere & donare, & tamen non est dominus ipsarum rerum, ergo similiter potest esse eadem facultas in fratribus Minoribus. Ratio huius veritatis est, quia tam Praelati ipsius religionis, quam tota communitas censentur mere dispensatores de voluntate dominorum, qui res illas concesserunt. Et quia facultas expendendi illa bona non est propria ipsius religionis: propterea non censetur esse ibi dominium, magis quam in dispensatore famulo alicuius domini: qui liberam habet facultatem expendendi bona illius. Tertium corollarium. Nullus religiosus cuiusuis religionis potest vendere vel alienare, quae sibi conceduntur ad vsum, etiam comestibilia absque licentia Praelati expressa vel interpretatia ad iudicium boni viri. Ad argumenta posita in principio patet ex doctrina conclusionum. Ad autoritatem Diui Thomae, respondetur quod loquitur de distinctione dominij & vsus quantum ad hoc quod seorsum non est pretio aestimabile dominium rerum quae vnico actu & vsu consumuntur. DVbitatur iam consequenter in hac quaestione de subiecto dominij, quod nam sit proprium subiectum dominij. Gerson & alij iuniores, vt refert Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quaest. 1. artic. 2. tenent quod bruta inter se inuicem dominantur. Et probant argumento ducto a gruibus, & a leone, quae quidem animalia videntur exercere dominatum erga alia: leo siquidem fortissimus bestiarum, qui communiter dicitur; Rex animantium. Idipsum probatur ex Genes. cap. 1. vbi herbae signantur in pabulum bestiarum, ac subinde illarum habent dominium. Alij vero distinguunt de dominio, quod aliud sit naturale puta a natura inductum . Aliud vero regale. Et primum dominium constituunt in animalibus. Secundum vero in sola creatura rationali. Potest probari haec opinio. Nam vt patet ex praecedentibus bruta habent suas leges naturae, ergo habent facultatem vtendi aliquibus rebus in vsus permissos a tali lege. Nihilominus pro huius intelligentia supponendum est, quod subiectum est duplex, aliud inhaesionis aliud vero denominationis. Verbi gratia. Crispitudo solis capillis inhaeret: at vero denominat totum hominem. Similiter solet distingui subiectum duplex: aliud totale vt compositum corporeum, aliud vero subiectum, vt quo, qualiter a Metaphysicis quantitas appellatur subiectum accidentium corporalium. Secundo, nota ex Diuo Thoma de potentia quaestione. 7. artic. 1. ad quartum. quod dominium importat tria. Primo potentiam coerciuam subditorum. Secundo ordinem ipsius dominij ad sibi subditos: qui ordo consequitur ad potentiam praedictam. Tertio connotat rationem termini ipsorum subditorum ad dominum, quatenus relatiue consistunt in respiciendo se inuicem. Sit prima conclusio. Solus Deus est proprie perfectissimus Dominus earum quibus vtitur rerum. Probatur, quia solus ipse est creator & gubernator omnium , ergo &c. Etenim quatenus creator est dominus totius entitatis & cuiusuis actionis: & quatenus gubernator habet dirigere omnia ad finem. Vnde qua ratione creator est, omnia sibi subijcit: & qua ratione gubernator subijcit illa sibi tanquam vltimo fini. Vnde constituitur hoc discrimen inter dominium Dei & hominum: quod homo non est dominus naturae, sed dumtaxat vsus. Deus autem & naturae & vsus. Hinc est, quod Deus dicitur solus Dominus, non tantum quia Antonomatice dominus est, sed quia solus ipse dominus est naturae rerum. Qua ratione in scriptura solet dici non solum dominus, sed dominator Isaiae 3. & 10. Secunda conclusio. Angelus etiam est subiectum dominij. Probatur, quia angelus intellectualis est & liber, ergo dominus earum actionum quae subduntur proprie eius libertati. Vnde maxime dicitur sui compos. Quod si quaeras, vtrum angelus habeat dominium aliquarum rerum corporalium? Respondetur negatiue, quia nullibi legimus dominium istud esse traditum angelis, & ratio congruit, quia angelus caret corpore, ergo incongruenter dominaretur creaturae corporali. Quod si aliquan do legimus in scriptura angelis fuisse traditam potestatem vtendi rebus corporeis. Apocalyp. 7. "Quibus datum est nocere terrae, & mari," intelligendum est de vsu ministeriali & tanquam exequentes mandatum domini, Quod innuitur ibi, "Nolite", &c. Sic etiam mouent caelestia corpora. Sed contra hanc conclusionem arguitur. Nam angelus per naturam habet potestatem vtendi his rebus corporeis in quoscunque vsus lege permissos, ergo vere est dominus. Antecedens patet, quia habet virtutem naturalem transmutandi res istas, ergo multo magis illis conceditur vsus. Secundo, homo est dominus istarum rerum corporalium: quia conditus est ad imaginem & similitudinem Dei, vt communiter docent sancti, sed angelus potiori iure conditus est ad similitudinem Dei, ergo erit dominus sicut homo. Minor probatur. Quia angelus non solum imago dicitur, sed signaculum similitudinis Dei. Ad primum argumentum respondetur, quod angelus solum habet vsum istarum rerum corporalium applicando actiua passiuis, non autem immediate transmutando res istas inferiores. Vnde D. Tho. 1. par. quaestione . 110. artic. 2. contra Platonem & Auicennam concludit quod solum composita corporalia sunt immediata causa transmutationis formalis istarum rerum, aut etiam Deus qui est eminenter omnia etiam corporalia, nec sufficit quod angelus operetur vt potestas superior gubernatiua potestatis inferioris. Nam vt respondet D. Tho. ibi arti. 1. est solum potestas ministerialis. Ad secundum respondetur. Primo quod potius inde sequitur oppositum, quia illo loco Deus voluntarie tradidit dominium rerum corporalium homini. Quare si angelus futurus esset dominus earundem rerum dispensatione diuina illud fieret. Secundo respondetur, quod non solum tribuitur dominium homini quia imago Dei, sed etiam quia conditus ad similitudinem eius. Quod importat nomen ipsum, scilicet, ad imaginem & similitudinem: per imaginem enim anima designatur. Et in eo quod ait, ad similitudinem, significatur ipsum corpus. Vt intelligit Diuus Ambrosius de fide Orthodoxa cap. 8. Diuus Basilius aduersus Eunomium lib. 2. Gregor. Nazianz. serm. de Epiphania. Tertia conclusio. Solus homo est subiectum dominij proprie inter creaturas corporales. Hanc conclusionem probat Soto vbi supra quinque rationibus quibus alias duas superaddimus. Prima est, quia ius & iustum solum reperiuntur in brutis metaphorice & non proprie, ergo dominium verum & proprium non erit in illis. Consequentia patet, quia dominium idem est quod ius aut facultas vtendi re. Secundo. Nam si alia animantia iure naturae haberent dominium proprium istarum rerum, iniuste subijceretur dominio hominis: quod est contra illud Psalm. 8. "Omnia subiecisti sub pedibus", &c. & Genes. 1. "Dominamini piscibus maris & bestijs terrae." Nihil tamen inconuenit concedere dominium improprium in brutis sicut concedimus ius aut iustum secundum quid. Quarta conclusio. Inter homines nullus est qui non sit subiectum capax dominij proprie in quacunque sit aetate seu statu & conditione. Probatur. Quia dominium competit homini eo quod rationalis est, hoc autem omni homini conuenit, ergo quod sit subiectum capax dominij. Maior ab omnibus admittitur. Ex quo sequitur primo, quod pueri nondum vtentes ratione possunt habere verum dominium: quod non solum constat ex legibus ciuilibus, sed etiam ex D. Paul. ad Galat. 4. " Quanto tempore haeres paruulus est nihil differt a seruo cum sit dominus omnium." Secundo sequitur quod amentes etiam possunt verum dominium habere proprium. Quod patet, quia iure haereditario succedunt parentibus. Verum est tamen quod amentes quibusdam dominijs iuste priuantur: quia illa instituta sunt in bonum Reipublicae, cui non pussunt consulere carentes ratione. Tertio sequitur, quod amentia superueniens iuri in re & dominio acquisito non priuat ipso facto tali dominio, amentem, etiam si amentia fuerit perpetua. Verbi gratia, si quis electus Rex, aut institutus Episcopus postmodum incidat in amentiam: Rex & Episcopus manet. Verum est tamen , quod illa dementia est sufficiens ratio vt deponatur amens. Quare Caietanus opusculo de potestate Papae cap. vltimo. inter causas depositionis Pontificis, vltimam refert, si incidat in amentiam. Tunc inquit deponendus est. Quarto sequitur ex his quod dominium non consistit in vsu rationis aut libertatis actuali vel habituali: sed in natura rationali cui tribuitur. Ex quo etiam sequitur, quod in definitione dominij facultas vtendi quae ibi ponitur non importat habilitatem aut potentiam vsus proximam, sed potentiam radicalem. Quod si obijcias contra , quia religiosi non sunt capaces dominij: & tamen habent rationalem naturam; Respondetur , quod ipsi abdicauerunt voluntarie potestatem : & ius dominij: habent tamen radicalem potestatem : vt si mutent statum sint domini. Verbi gratia, si fiant episcopi: erunt domini, vt quidam opinantur. Hactenus de subiecto totali. De subiecto vero formali sit quinta conclusio. Subiectum quo aut ratio subiecti ipsius dominij, est intellectus simul & voluntas libera. Probatur. Nam facultas vtendi re in quoscunque vsus lege permissos radicatur simul in intellectu & voluntate libera, ergo. Antecedens patet, quia homo non dicitur sui compos neque vtens aliqua re, nisi quatenus est intelligens & libere volens. Quod colligitur ex D. Tho. 1. 2. q. 1. art. 1. & 2. & quaest. 16. per totam. Quod si quaeras in qua istarum potentiarum potissimum radicetur dominium? probabile est quod in intellectu: quia illa est potentia praestantior & dirigens voluntatem. Mea tamen sententia, potissimum radicatur dominium in libertate voluntatis: quia in ipsa completur facultas vtendi rebus nobis subiectis. Vnde D. Tho. sequutus Damascenum. 1. 2. quaest. 1. artic. 1. potissimum reducit dominium hominis in liberum arbitrium. Vbi acute Caietanus notat, quod actiones intellectus praeuenientes voluntatem, licet sint hominis secundum quod homo, non tamen sunt hominis secundum quod dominus suarum actionum. Sexta conclusio. Subiectum inhaesionis dominij totale in nobis, mihi verosimile est, quod sit anima rationalis vt coniuncta corpori: subiectum autem totale denominationis erit ipsum compositum . Prima pars huius conclusionis probatur primo, quia dominium est ius & facultas operatiua secundum rationem & voluntatem , ergo ibi subiectatur. Probatur consequentia, quia facultas intellectus & voluntatis inhaeret vel voluntati vel intellectui, aut animae. Vt patet in habitibus qui dicuntur animae facultates. Et confirmatur. Dominium quod habet homo suarum actionum, subiectatur in anima, ergo quodlibet dominium. Consequentia patet a paritate rationis. Antecedens vero probatur. Nam tale dominium non potest esse accidens corporale: alias actiones spirituales animae, quarum dominatur homo, subderentur accidenti corporis sibi inferioris. Secundo. Dominium est accidens conueniens homini secundum propriam dignitatem qua distinguitur ab alijs animantibus, ergo illud est perfectio animae: ac subinde animae inhaeret. Sed contra. Nam sequeretur quod anima separata retineret dominium, quod habebat in corpore, quod est absurdum. Respondetur negando sequelam: quia ea facultas, vt dixi in conclusione, solum competit animae vt coniuncta corpori. Quod si huius rationem exigas: ea est, quia dominium importat facultatem vsus rei in propriam vtilitatem. Hanc autem non potest habere anima separata ab istis rebus corporalibus. Et secundo, quia vsus dominij est secundum leges, & qui exercetur medijs contractibus externis, vt venditione, emptione, aut alienatione: quae nullatenus possunt conuenire animae separatae. Et tertio, quia anima separata non habet proportionem cum his rebus externis, vt de angelo diximus. Vltima conclusio. Dominium hoc non est relatio inhaerens animae: sed quaedam perfectio absoluta. Hoc dico contra quosdam tenentes dominium formaliter consistere in relatione. Imo quod sit respectus rationis. Contra quos arguitur primo. Quia facultas vtendi re in quoscunque vsus, &c. non est relatio formaliter: sed potestas absoluta ordinata ad actus reales. In hoc autem consistit ratio formalis dominij: siquidem est eius definitio, ergo non in relatione consistit. Secundo, dominium est ius: ius autem non est formaliter relatio, quia est obiectum iustitiae: & insuper, quia est virtus executiua agentis. Tertio, quia dominium est perfectio animae, & hominis dignitas, ergo non est relatio formaliter. Sed est argumentum. Nam Aristoteles constituit dominium in praedicamento relationis, dicens, quod totum esse domini est ad seruum. Similiter Diuus Thomas de potentia, quaestione. 10. vbi supra dicit, quod dominium formaliter importat praeter potentiam , relationem quandam ad subditos. Quod confirmatur, quia dominium in Deo secundum sententiam Theologorum formaliter est relatio, imo respectus rationis. Respondetur nihilominus, quod Aristoteles ibi solum apponit exempla, vt explicet naturam relatiuorum, non vero determinat illa exempla in relatione formaliter contineri: alioquin scientia & scibile & caput in relatione consisterent. Et ad Diuum Thomam respondetur, quod se explicat, cum dicit quod dominium importat potentiam , & ad ipsam consequitur relatio. Ad confirmationem respondetur, quod licet dominium in Deo dicat respectum rationis: in nobis tamen est perfectio realis. Quemadmodum creator & gubernator in Deo de formali dicunt respectum rationis: in nobis autem gubernator & productor, formaliter important aliquid absolutum & reale. Ad argumenta Gersonis in principio dubij facile patet solutio. DVbium est aliud circa hoc ipsum; Vtrum solus intellectus & voluntas sint radix totalis dominij, an vero requiratur aliquid superadditum talibus potentijs, vt scientia fides aut charitas? Pars affirmatiua probatur. Nam Genesis 1. quando Deus concessit dominium omnium rerum primo parenti. Antea benedictionem illi contulit, quae designabat aliquid superadditum pertinens ad ordinem gratiae, ergo iste est titulus dominij, quod statim illi contulit. Circa hoc dubium fuit error Vualdensium, qui dicebantur pauperes de Lugduno. Dicebant enim quod charitas & gratia sunt quae constituunt hominem dominum rerum omnium. Hos sequitur Vvitcleph: & eam sententiam tenuit Armachanus libro. 10. de quaestionibus Armenorum capit. 2. & 4. Fuit secundus error & Hostiensis in cap. super his. de voto & voti redemptione qui dicit, quod titulus dominij est fides supernaturalis. Ter tia sententia est Gersonis consdieratione 13. & Conradi lib. 1. de contractibus cap. 2. Isti tenent, gratiam & charitatem conferre homini dominium, qua sublata, homo non habet dominium rerum externarum. Et vocant hoc dominium gratificatiuum. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Error est manifestus ponere charitatem & gratiam conferre dominium ciuile rerum externarum. Definitur haec conclusio contra Vvitcleph Concilio Constantiensi Sessione. 8. articulo. 8. & 15. de qua vide Doctores quos adducit Vvaldensis in suo doctrinali antiquae fidei, capit. 81. Quod autem non sit dominium gratificatiuum, vt ponebant Gerson & Conradus , licet non sit certum secundum fidem, mihi tamen videtur sententia affinis sententiae Vvitcleph: siquidem dominium aliquando constituunt propter charitatem. Praeterea. Nam sequeretur, quod si homo non sciret se habere charitatem, non posset vti isto dominio: ac subinde sicut impossibile est cognoscere se esse in gratia, ita impossibile est cognoscere huiusmodi dominium, & per consequens homo non posset habere iustum & liberum vsum rerum: cum non sit certus an sint propriae. Secunda conclusio. Multo minus fides confert dominium rerum corporalium. Haec sententia est omnium doctorum Theologorum & Iurisperitorum, excepto Hostiensi. Probatur. Nam tunc omnes Christiani & singuli haberent dominium omnium rerum externarum. Siquidem omnes habent fidem: & ita indiscriminatim quilibet posset vti rebus possessis ab alio domino. Secundo sequeretur, quod nullus infidelis haberet verum dominium: quandoquidem non habet titulum fidei verae: & sic non essent Regna ante fidei susceptionem, contra illud Matth. 22. "Reddite quae sunt Caesaris Caesari, & quae Dei Deo." Ad argumentum quod erat Armachani respondetur, quod illa benedictio non erat collatio alicuius doni supernaturalis: quia etiam reliqua animantia benedicta sunt a domino: & praeterea, sequeretur quod si conferretur homini dominium ex tali benedictione, quod etiam post peccatum ha beret totum illud dominium. Nam peccatum non tollit dominium, vide Magistrum Victoriam in relect. 1. de Indis. p. 1. & Caietan. infra quaestione. 66. Haec de subiecto dominij, & de prima parte tractatus dicta sufficiant. # 2 [Quotuplex sit d./quaenam sit materia d.] ¶ Secunda Quaestio seu disputatio de dominio continet duas partes. Jn prima dicemus quotuplex sit dominium. In secunda vero dicetur quaenam sit materia dominij. # 1 [Quotuplex sit dominium] CIrca primam partem est prima conclusio. Dominium sequentibus diuisionibus ab origine repetitis diuidendum est. Prima sit dominium aliud diuinum aliud humanum. Diuinum dominium in prae sentia non dicitur id quod est in Deo tanquam in subiecto: quoniam de hoc egimus in praecedenti quaestione. Neque pertinet ad nos: sed dicitur in praesentia dominium diuinum ab autore Deo, quod Deus concessit homini. Contra vero ius humanum dicitur id quod homo homini concessit. Diuisum itaque huius diuisionis est dominium hominis. Secunda diuisio est, qua diuiditur ius diuinum seu dominium diuinum in dominium quod pertinet ad naturae ordinem, & dominium quod pertinet ad gratiae ordinem. Exemplum primi est erga res naturales , Verbi gratia, erga elementa, terram, fruges. Exemplum secundi in dominio quod habemus ad gloriam per gratiam & per sacramenta. Tertia diuisio est in qua subdiuiditur rursus dominium diuinum pertinens ad naturae ordinem in dominium naturale & dominium quod ex placito diuino superaddito naturae habetur. Dominium naturale est illud quod non solum habetur erga res naturales, verum habetur erga res naturales per inclinationem naturae : quale est dominium erga elementa. Dominium vero quod habetur ex placito diuino superaddito naturae est illud quod licet sit erga res naturales, non tamen ex inclinatione naturae. Exemplum est in dominio quod habuit Saul & Dauid in regno Israelitico. Quarta diuisio in qua diuiditur dominium diuinum pertinens ad ordinem gratiae, quod erat secundum membrum secundae diuisionis, in dominium quod est connaturale ipsi gratiae, & sequitur ad naturam illius in omni tempore & statu. Exemplum est in dominio quod habet homo ad beatitudinem per idem , & per praecepta fidei, spei, & charitatis: & in dominium quod habetur ex placito & institutione diuina superadditum gratiae, cuiusmodi est dominium iurisdictionis spiritualis, quod habet Summus Pontifex in tota ecclesia, quodque est dominium monarchiae ex placito Christi superaddito gratiae. Exemplum item est in dominio quod homo habet ad beatitudinem per praecepta sacramentorum, quae sunt superaddita gratiae ex placito Christi. Et hoc secundum dominium dicitur dominium positiuum: quod superuenit gratiae per positionem & institutionem diuinam. Hactenus diuisimus dominium diuinum. Quinta diuisio est dominij humani in dominium erga res spirituales & coniunctas gratiae, & erga res naturales corporales. Exemplum primi est in dominio Episcopatus, Decanatus, parochiae, & aliorum beneficiorum spiritualium, quod dominium confert Summus Pontifex alijs hominibus. Exemplum secundi est in dominio Regis & in dominio cuiuslibet alterius ciuis. Vltimo. Dominium erga res temporales, corporales & naturales, diuiditur in dominium quod ex iure gentium habet ortum, & in dominium quod habet ortum ex iure ciuili. Exemplum primi sit in dominio quod habet homo erga seruum bello captum. Exemplum secundi. In dominio quod habet ciuis substantiae suae respectu legum & iuxta leges Regni. Probatur modo has omnes diuisiones esse legitimas: tum quia videre licet in illis omnibus conditiones quas Dialectici & Metaphysici tribuunt bonis diuisionibus, tum maxime quoniam dominium, vt ostendimus quae stione praecedenti , est idem quod ius formaliter loquendo. Ius autem vt ostendimus supra quaestione. 57. articulo. 5. 2. & 3. his diuisionibus diuiditur formaliter loquendo & exacte & perfecte, ergo dominium formaliter loquendo eisdem diuisionibus est diuidendum. Sequitur secundum corollarium. Perperam & sine arte Gerson, Conradus & alij iuniores, quos reprehendit Magister Soto libro. 4. de iustitia, quaestione. 2. artic. 1. multiplicant innumeras species dominij sine arte. Nam multiplicatio specierum desumenda est a ratione formali, sed isti autores multiplicant species dominij per obiecta materialia ipsius dominij, ergo perperam & sine arte multiplicant. Secundum corollarium multo commodior & aptior est haec diuisio a nobis assignata, quam diuisio assignata a Magistro Soto loco citato. Diuisio enim illius est: dominium est quadruplex, scilicet, naturale, diuinum, humanum, quod oritur ex iure gentium, & humanum quod oritur ex iure ciuili. Probatur modo nostrum corollarium ostendendo commoditatem quae est in nostra diuisione, & incommoda quae sequuntur ex diuisione illius. Prima est. Nam ipse distinguit ius diuinum a iure naturali, cum tamen omne dominium naturale sit diuinum, scilicet, a Deo, vt autor est naturae. Sed videtur Magister Soto excusari ab hac incommoditate: quoniam inquit, quod omne dominium diuinum est positiuum dominium, quod non conuenit homini ex debito suae naturae, sed est ei superadditum diuinitus, & hoc distinguit contra naturale. Sed contra hanc excusationem est argumentum. Tota illa ratio, quam Magister tribuit dominio diuino positiuo, est communis dominio diuino spirituali, & connaturali gratiae: cuiusmodi est dominium quod habemus per fidei & charitatis praecepta: sed tale dominium citra dubium distinguendum est a dominio quod habetur per institutionem diuinam superadditam, non solum naturae, verum & gratiae: quod proprie loquendo dicendum est positiuum, ergo non excusatur ab incommoditate maxima. ¶ Secunda commoditas in nostra diuisione & incommoditas in diuisione Magistri est. Nos etenim sequendo nostram diuisionem facilius & commodius reducemus ad artem diuidendi illas innumeras species: quas multiplicant memorati autores, ergo nostra diuisio est melior. Probatur antecedens. Nam Magister Soto reducit dominium quod habuit Adam ad vescendum pomis ligni vitae, quod illi autores vocabant originale, ad dominium diuinum positiuum. Item dominium beatificum, vt est dominium absoluendi, imo dominium quod habuit Dauid in Regnum Israeliticum, reducit ad dominium diuinum positiuum: cum tamen reuera dominium illud Adae pertineat ad ordinem naturae: quemadmodum dominium quod habet homo in nostro statu praesenti ad vescendum pomis arborum quarumcunque. Rursus dominium beatificum per praecepta fidei alterius rationis est, vt iam nos aduertimus, a dominio quod habemus ad beatitudinem per praecepta sacramentorum. Ac demum dominium Regium quod habuit Dauid, per se loquendo non pertinet ad ordinem supernaturalem: sed ad naturae ordinem, sicut potentia visiua restituta caeco per miraculum per se loquendo naturalis potentia est: quanuis per accidens habeat modum supernaturalem. Esset longum alias multiplicare commoditates. Arguitur tamen contra huius conclusionis doctrinam. Genera dominiorum non differunt ratione autoris: sed omnia conueniunt in vno & eodem autore, ergo. Antecedens probatur. Omnia in vniuersum iura & dominia siue naturalia siue supernaturalia sunt a Deo autore, ergo. Propter hoc argumentum Magister Soto in 4. libro de iustitia, quaestione. 2. articulo. 1. ait, dominia non differre ratione autoris: sed ex eo potius quod naturale dominium est naturae debitum, diuinum vero est superadditum naturae nostrae. Caeterum nostra sententia est asserenda: tum quoniam ius, quod est de ratione dominij, multiplicatur & distinguitur formaliter in ratione autoris: tum etiam quoniam Magister Soto non distinguit per suam illam rationem dominium humanum a naturali: siquidem dominium humanum, secundum naturam est, idest non naturae superadditum. Ad argumentum facile respondetur . Omnia dominia esse a Deo autore, qui est primo & per se dominus, sed non eodem ordine & modo. Diuinum siquidem dominium siue naturale siue supernaturale, est a Deo immediate. Caeterum humanum dominium siue pertineat ad res supernaturales siue ad naturales, est a Deo mediate per hominis placitum & voluntatem. Rursus dominium diuinum aliud quidem est a Deo, vt autor est naturae, aliud vero ab eodem Deo, vt autor est gratiae. Hactenus de prima parte quaestionis huius. # 2 [Quaenam sit materia dominii] PRo secunda parte sit prima conclusio vniuersalis. Cunctae res naturales homini inferiores, sunt materia dominij nostri, siue iure naturali siue humano: res vero supernaturales sunt etiam materia dominij nostri iure diuino supernaturali, & iure humano pertinenti ad res spirituales. Haec conclusio non aliter probatur in praesenti quam exemplis allatis ex praecedenti diuisione. Naturae iure dominatur homo cae lo, elementis, bestijs, &c. Humano vero iure appropriatae sunt vel applicatae his vel illis hominibus in particulari. Vt Hispanis Hispania: & singulis ciuibus sua praedia. Item dominium supernaturale habet homo quatenus habet ius per opera meritoria ad beatitudinem. Et habet ius similiter ex dominio humano concesso per Pontificem quicunque episcopus ad gubernandam suam dioecesim. Sed circa hanc conclusionem superest disputatio magis in particulari, quaenam res naturales & spirituales sint aut possint esse materia dominij? Vtrum homo ipse, & libertas & vita & fama & honor, ac demum bona ipsa spiritualia. Circa hanc disputationem sit tertia con clusio quantum ad libertatem. Seruitus vnius hominis siue naturalis siue legalis potest esse iusta & sancta. Itaque vnus homo potest iuste alteri dominari dominio naturali & legali. Pro huius conclusionis intelligentia, notandum est quod seruitus est duplex: altera naturalis, altera legalis. Naturalis est cum vnus homo propter inopiam & defectum rationis seipsum gubernare non potest, is enim naturae lege subiectus est alteri ho mini qui consilio valeat ad eum gubernandum : sicuti pars sensitiua in homine subiecta est lege naturae rationi. Verum est tamen quod inter huiusmodi homines rationis inopes sunt gradus. Alij siquidem sunt amentes omnino & rationis expertes: qualis natio forte non est inuenta, sed falso a nonnullis existimatum est, Indorum esse eiusmodi nationem. Alij vero ita sunt ratione inopes, vt quanuis non sint amentes, habeant tamen mores ferinos. Vt qui vescantur humanis carnibus impune, innocentes interficiunt. Eiusmodi sunt apud Indos quidam qui dicuntur Canibales. Et hi secundum aliquos possunt iuste debellari. De qua re a me late disputatum est supra quaestione. 10. super artic. 10. dubio quarto. Caeterum non possunt in perpetuam seruitutem more mancipiorum redigi. Demum alij sunt, qui habent secundas prudentiae partes, vt videlicet qui apti sunt vt regantur ab alijs, quanuis non habeant primas partes prudentiae, scilicet, vt per se sapiant & seipsos gubernent . Omnes igitur hi seruire poterunt seruitute naturali. Verum est tamen, quod ista seruitus naturalis in rigore & proprietate non est appellanda seruitus. Quia seruitus proprie significat carentiam libertatis: qui autem seruiunt istam seruitutem, sunt omnino liberi. Tum etiam quia seruitus proprie loquendo significat malum & incommodum eius qui seruit, bonum autem & incommodum eius qui dominatur, siquidem seruus quicquid est domini est. Qui autem seruiunt istam seruitutem naturalem, non propter dominorum commodum, sed propter suum commodum seruiunt. Et eadem ratione dominium naturale, quod respondet isti seruituti, non est proprie dicendum dominium, nisi in generali quadam significatione & ampla acceptione. Altera seruitus est legalis, hoc est, quod per legem introducta est. Titulus autem legitimus, quo introducitur ista lex, est duplex. Alter quidem emptionis & venditionis: potest siquidem vnus homo seipsum alteri vendere: imo quandoque pater filium potest vendere. Alter titulus est introductus iure belli. Siquidem ij, qui bello capiuntur, iure gentium serui fiunt eorum qui eos ceperunt. Imo inde serui appellati sunt: quia cum iuste possent interfici, seruantur tamen. Probatur conclusio quantum ad primam partem de seruitute naturali. Primo in sacris literis commendatur Melchisedech, qui erat Rex Salem: commendatur Ioseph praefectus toti AEgypto. Et in Deuteron. Summus sacerdos constitutus est a Deo iudex vitae & mortis: & praecipitur filijs Israel: vt si velint aliquando eligere Regem, non eligant alienigenam, quinimo & ipse Deus complures iudices & Reges illis praefecit, vsque ad Christi tempora, quando iam per tyrannidem Romani Hebraeis dominabantur. Diuus Paulus item 1. ad Timoth. 2. ad Titum. 3. Et D. Petr. 1. canonica. 2. dominium Regium approbant. Secundo probatur ratione. In statu innocentiae, si perseuerasser, vxores viris: filij parentibus: plebeij principibus parerent hac seruitute & seruirent: vt ostendit D. Thom. 1. parte, quaest. 96. art. 4. ergo multo magis in statu naturae lapsae, vbi maior est rationis defectus. Confirmatur. Inter angelos alij alijs dominantur, superiores videlicet inferioribus, ergo multo magis inter homines oportet, vt alij alijs dominentur. Quantum ad secundam partem patet eadem conclusio ex sacris literis. Exodi 21. Leuitic. 25. approbatur seruitus legalis. D. Paul. item 1. Corin. 7. Coloss. 6. Titum. 3. 1. ad Timoth. 6. & D. Petr. vbi supra, eandem seruitutem approbat. Approbatur item eadem seruitus multorum Conciliorum & Pontificum decisionibus quas Gratianus cogit in vnum 12. quaest. 2. & in distin. 1. cap. ius gentium, quod desumitur ex Isidoro libro. 7. Etymologiarum cap. 6. vbi dicitur captiuitas introducta iure gentium est. Probatur item eadem conclusio multorum Regum & Caesarum constitutionibus. Caesarum constitutiones habentur titulo de statu personarum, & titulo de iustitia & iure. ff. & Instit. de iure naturali gentium & ciuili. Regum vero constitutiones habentur in legibus cuiuscunque Regni. Sed aduertendum est quod inter Christianos nunquam ista seruitus potest superuenire Euangelio: & ita videtur receptum quasi iure gentium inter ipsos Christianos. Sed hinc ego excipio apostatas desertores totius Christianae religionis. Hi enim iure belli, mea sententia, serui fiunt capientium: quanuis Euangelium & baptismum antea susceperint. Et similiter excipiuntur iure communi, quod habetur in cap. ita quorundam. Et in cap. ad liberandam terram sanctam. de Iudaeis. Illi qui merces prohibitas Sarracenis deferunt, & qui in piratarum Sarracenorum nauibus cupiditatis gratia versantur, etiam si Christiani sint. Vide quae dixi in nostris commentarijs supra quaestio ne. 40. dubio. 12. Sit quarta conclusio. Solus Deus est dominus vitae hominis: respublica autem est custos vitae ciuium: vnus quilibet autem ciuis est tutor & custos vitae propriae. Idem intelligendum de membris corporis & salute & alijs pertinentibus ad naturae bona. Explicatur conclusio. Sicut fieri potest, quod aliquis habeat dominium, rerum pertinentium ad bona fortunae: vt sunt agri, domus, & alius habeat vsum, & vsumfructum: ita intelligendum est, quod Deus sibi retinuerit dominium vitae nostrae, membrorum, & salutis: nobis vero concessit vsum & custodiam. Haec conclusio est Diui Thomae infra quaest. 64. art. 5. ad primum, secundum & tertium. Et quaest. 57. art. 3. ad secundum. Caiet. infra quaest. 73. ar. 2. & quaest. 150. art. 2. circa fin. & quaest. 154. art. 6. Et Magistri Victoriae in relectione de homicidio num. 23. quanuis solet citari tanquam autor oppositae sententiae, vt videtur insinuare ibi in citata relectione. Probatur modo prima pars. Vita hominis regitur per liberum Dei arbitrium antecedens ipsam vitam: at eadem vita nostra antecedit dominium nostrum tanquam fundamentum & origo illius, ergo solus Deus est dominus vitae nostrae. Secundo probatur. Vita nostra in prae sentia aut sumitur pro anima qua ratione informat corpus: aut certe pro operatione animae vegetatiuae, quae necessaria est ad detinendam animam in corpore: sed tam coniunctio animae cum corpore, quam operatio animae vegetatiuae non pendet a libero arbitrio humano, sed a solo diuino, ergo &c. Tertio. Ingressus in hanc vitam & transitus ex hac vita in aliam pendet ex solo ar bitrio diuino, ergo solus Deus est dominus vitae. Antecedens probatur. Solus Deus potest etiam innocentes pro voluntate sua interficere: nemo vero hominum potest quacunque de causa sibi mortem inferre, neque respublica innocentes interficere, ergo solus Deus est dominus vitae, quia dominus potest vti re in vsus alios consumendo rem ipsam. Vltimo. Si fieri posset, quod is qui infert iniuriam alteri in vita aut in membris, restitueret eam iniuriam reparando vitam aut membra, non posset vllo pacto qui laesus erat remittere restitutionem magis, quam cum habet ipsam vitam aut membra non conseruare illa, ergo certissimum argumentum est, non esse hominem dominum vitae aut membrorum. Secunda pars probatur. Qui interficit ciuem iniuriam infert & reipublicae & ciui. Rursus ciuis qui sibi ipsi mortem intulit, iniuriam fecit reipublicae, ergo ipse non est dominus sed custos. Vltimo probatur. Respublica non potest ciuis cuiuscunque vitam periculo exponere nisi pro salute ipsius reipublicae: neque ciuis item potest periculo propriam vitam exponere nisi pro virtute colenda. Verbi gratia, pro amico, pro patria: ergo respublica habet ius custodiendi vitam ciuium, sicut & ipsi ciues & non absolutum dominium: & nota quod sat est ad hoc, vt homini sit facienda restitutio cum laeditur in eadem vita, quod habeat tutelam & custodiam vitae ad vsum illius. Iam vero quod attinet ad famam & honorem: sit quinta conclusio . Homo est dominus propriae famae & honoris. Haec conclusio est D. Tho. infra quaestione. 73. articulo. 4. ad primum. & Magistri Soto libro. 4. de iustitia. quaestione. 6. articulo. 4. libro. 5. de iustitia, quaestio. 10. art. 2. & in relect. de ratione tegendi & detegendi secretum, memb. 1. q. 3. & asseritur contra Caiet. infra. q. 73. art. 2. & in summa, verbo, Detractio. Probatur autem ratione. Homo est dominus eorum quae per arbitrij facultatem regit & gubernat, sed famam & honorem homo gubernat per arbitrij facultatem, vt Diuus Thomas asserit loco allegato, ergo est dominus famae. Secundo. Interdum homo iuste & sancte patitur propriae famae detrimentum, imo perdit seipsum & infamat, ergo est dominus famae, quia idcirco denegabamus homini propriae vitae dominium, quoniam nulla de causa poterat sibi mortem inferre, ergo si propriam famam ipse potest perdere, est dominus illius. Antecedens probatur. Si quispiam commiserit aliquod occultum crimen propter quod alius innocens torquetur: potest iuste reus & nocens seipsum prodere, vt eruat innocentem a morte, ergo ipse seipsum infamat. Sed contra hanc conclusionem est argumentum Caietani. Fama cuiuscunque ciuis est bonum reipublicae & communitatis, ergo non ciuis, sed respublica est domina famae cuiuscunque ciuis. Miror non animaduertisse virum alias eruditissimum, quod ista ratio pariter procedat ad probandum, quod ciuis quicunque non sit dominus diuitiarum. Respondetur ergo ad argumentum, quod fama ciuis est quidem bonum reipublicae: quemadmodum bonum partis est bonum totius, & debitum subinde ipsi reipublicae per iustitiam legalem. Caeterum fama cuiuscunque ciuis est ipsiusmet ciuis tamquam bonum proprium ipsiusmet partis, ac subinde debitum illi ex iustitia commutatiua . Sexta conclusio. Homo est dominus bonorum spiritualium. Pro cuius intelligentia notandum est spiritualia bona esse in duplici differentia. Quaedam externa, quae non faciunt ipsum habentem bonum. Cuiusmodi sunt iurisdictiones ecclesiasticae ad determinandas causas spirituales: & similiter beneficia spiritualia, iura scilicet ad percipiendas decimas, pro officijs ecclesiasticis. Vt parochia, Episcopatus, Decanatus, &c. Alia vero bona sunt interna: quae faciunt subiectum bonum. Vt gratia & virtutes infusae. De bonis primi generis probatur conclusio. Episcopus & parochus potest abalienare a se iurisdictionem ecclesiasticam omnem, quam habet & iura ad percipiendas decimas, si non vendendo, certe resignando in fauorem alicuius, & donando, ergo est dominus, &c. Caeterum aduertendum est, quod cum dicitur Episcopus dominus beneficij spiritualis: dicitur dominus illius beneficij, quod sibi secundum iura retinet & possidet vt epi scopatus. Similiter Pontifex summus sui Pontificatus, Decanus decanati. Non tamen est censendus dominus eorum beneficiorum, quae secundum iura tenetur distribuere: sic summus Pontifex non est dominus Episcopatus Salmantini, Episcopus autem Salmantinus est dominus sui episcopatus, non autem decanatus, aut parochiae, quam distribuit. De secundi generis bonis probatur conclusio . Primo, homo per facultatem liberi arbitrij (Deo auxiliante) per peculiare quoddam auxilium comparat sibi a Deo gratiam & reliquas virtutes infusas, ergo est dominus illarum. Secundo. Si homo non esset dominus gratiae & charitatis, sequeretur quod cum peccat peccatum furti, aut quodlibet aliud peccatum, committeret geminum peccatum: vnum furti contra proximum: alterum iniustitiae contra propriam animam & contra Deum quia aufert vitam spiritualem: & infert mortem, sicut si seipsum occideret, quod est falsum & contra omnium sententiam. Confirmatur. Si quis dum occidit proximum, consequenter occideret seipsum, citra dubium committeret geminum peccatum: alterum contra proximum: alterum contra charitatem propriam, ergo ad eundem modum esset in praesentia, si homo non esset dominus horum bonorum spiritualium, committeret semper duo peccata. Vltimo probatur. Sequeretur ex opposita sententia, quod qui peccaret mortaliter, teneretur continuo ad poenitendum sub praecepto: quod est falsum, vt ostenditur latius in materia de poenitentia, ergo. Sequela probatur. Praeceptum restituendi aliena obligat statim, vt docet D. Tho. art. 8. quaest. 62. ergo si gratia & reliquae virtutes infusae sunt alienae; continuo tenebimur, postquam eas per iniuriam laeserimus, restituere. Libet in hoc loco contemplari diuinam charitatem, vita siquidem nostram, vt paulo antea dicebamus, retinuit sibi tanquam verus dominus: vt nos iam vitam nostram, non quasi humanam, sed quasi rem diuinam procuraremus veluti depositarij & custodes illius. Contra vero, gratiam & reliquas virtutes infusas, quae sunt ordinis diuini, nobis concessit tanquam veris dominis: vt sic exaequaret humana diuinis, & vt tandem amicorum omnia essent communia, hominis scilicet & Dei. Sed quomodo fieri debeat restitutio, quando laeditur homo in huiusmodi bonis siue diuinis siue humanis, dicendum erit infra quaest. 62. artic. 2. Hic autem aduertendum est non esse certum quod asserit Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quae stione. 2. arti. 3. post tertiam conclusionem, scilicet, quod nunquam Deus vsus fuerit absoluta potestate, quam habet erga vitam humanam. Oppositum enim colligo ex Deutero. 20. & Iosue 6. Vbi legimus Deum prae cepisse filijs Israel, vt interficerent etiam innocentes quarundam gentium habitantium in terra promissionis, quod praeceptum impleuerunt filij Israel. item lib. 1. Regum capit. 15. Praecepit Dominus Sauli, vt interficeret omnes Amalechitas etiam paruulos. Et 4. lib. Regum cap. 9. Praecepit Iehu, vt interficeret omnem domum Achab Regis, in cuius familia verosimile est fuisse aliquos paruulos innocentes. Et denique innocentem Iob percussit Dominus licet ministerio Satanae in omnibus bonis & eius filios interfecit. Ex quibus omnibus videtur colligi, quod saepe Dominus vsus fuerit absoluta potestate sua erga vitam & salutem hominum . # 3 [De rerum divisione] Quaestio III. De rerum diuisione. ANTE omnia pro huius quaestionis intelligentia aduertendum est, quod ea quae possunt diuidi & proprijs dominis adiudicari, sunt in triplici differentia. Quae dam enim sunt principatus & iurisdictiones, quaedam vero sunt personae ipsae: sicut in matrimonio vterque coniux alterius corporis potestatem accipit. Alia sunt possessiones & diuitiae, quae appellari solent res prout distinguuntur a personis. Verum est tamen quod etiam serui quanuis personae sint, tamen in hoc tertio rerum genere continentur: propterea quod sunt partes possessionis & ad vendendum, & ad emendum habiles. Venduntur enim & emuntur. Prima conclusio. Dominium esse coepit simul cum homine: rerum autem diuisio non fuisset facta, si status innocentiae perseuerasset, sed coepit rerum diuisio post peccatum quando coeperunt homines multiplicari. Prima pars huius conclusionis probatur: quoniam ratione liberi arbitrij debetur homini dominium. Inde enim factus est homo totius vniuersi dominus, sed primi parentes creati sunt cum libero arbitrio, ergo &c. Altera pars conclusionis est communis sententia Theologorum : sed diximus in illa particulariter de rerum diuisione, quoniam personarum & iurisdictionum diuisio fuisset in statu innocentiae. De qua re vide D. Tho. 1. parte, quaest. 96. artic. 3. & 4. Tertia denique pars conclusionis colligitur ex Genes. cap. 4. Vbi dicitur, quod Abel pastor ouium obtulit Deo sacrificium de optimis primogenitis gregis sui. Ergo iam habebat rerum diuisionem propriam & distinctam a possessionibus Caim fratris sui. Secunda conclusio. Iurisdictiones omnes iam de facto applicatae sunt proprijs dominis, personae vero applicantur quantum ad ius coniugij & consensum vtriusque coniugis. Ex quo etiam sequitur applicatio filiorum quantum ad ius patrium. Res autem non omnes sunt de facto applicatae. Haec conclusio , non tam probatione quam explicatione indiget. In prima parte conclusionis intendimus, quod nemo hominum est in vniuersum qui non sit subditus alicui Principi, praeter ipsos supremos Principes: qui soli Deo subijciuntur, iuxta illud Prouerb. cap. 21. "Cor Regis in manu Domini sicut diuisiones aquarum." Secunda pars conclusionis manifesta est ex ipsa ratione matrimonij requirentis consensum viri & foeminae. Tertia denique pars manifestatur exemplis. Siquidem flumina & montes & ferae syluestres & aues non sunt vniuersaliter applicatae: ita vt ius piscandi & venandi sit prohibitum. De qua re copiosius dicemus suo loco quaestione 62. Tertia conclusio. Licita est rerum diuisio & appropriatio, non solum pro laicis, verum etiam pro ecclesiasticis & religiosis secundum illorum professionem. Haec conclusio est contra quosdam Philosophos, scilicet, Platonem & Socratem: vt patet apud Platonem in Tymaeo , qui aiebat omnia esse debere communia, etiam vxores. Est etiam contra quosdam haereticorum vocatos apostolicos, qui negabant esse licitum proprium aliquid possidere. Vt refert Augu. in lib. de haeresibus ad Quod vult deum cap. 40. Et lib. 2. de gratia Christi cap. 11. & epistol. 106. ait Pelagium in eodem fuisse errore. Hos sequuti sunt aliqui, qui dicebantur Pseudoapostoli, vt refert Alphonsus de Castro lib. 2. de haeresibus. in verbo, apostolus haeresi. 2. Alij vero haeretici fuerunt negantes licitum esse ecclesiasticis viris quidquam tanquam proprium possidere. Quorum meminit Diuus August. libr. 2. de haeresibus capit. 50. Hos sequuti sunt postea Ioannes Hus, & Vvitcleff, & Lutherus, & Rex Angliae Henricus Octauus: quorum iussu Germaniae & Anglicanae Ecclesiae bonis suis sunt spoliatae. Nostra tamen conclusio vniuersalis confessio est Ecclesiae catholicae. Et probatur. Nam ab antiquo Patriarchae, & amici Dei Reges & ciues Israelitici populi semper possederunt proprium . Caeterum post Christi etiam aduentum nulla vnquam fuit necessitas ad salutem, vt qui conuerteretur ad fidem, abijcerent diuitias. Vt constat ex Actibus apostolicis, & Epistolis Pauli. Quinimo & Christus Dominus in communi collegio Apostolorum aliquid possedisse videtur. Quoniam Iudas loculos habens ea quae mittebantur portabat. Haec etiam conclusio definita est contra Pelagianos in concilio Palaestino, & contra Vuitcleph, in concilio Constantiensi, quaest. 8. Errore 10. & 36. & 39. In concilio item Tridentino in Decreto de regularib. sess. 25. ca. 3. vbi concedit sancta synodus, omnibus monasterijs tam virorum , quam mulierum etiam mendicantium, exceptis domibus Sancti Francisci, quod bona immobilia possideant. Gratianus denique . 1. 2. quaest. 1. & 2. 3. & 4. colligit in vnum, multa Conciliorum & Pontificum & Sanctorum patrum testimonia, quibus probat licitum esse ecclesiasticis proprium possidere. Videatur Diuus Thomas infra quaest. 66. articulo. 2. & Thomas Vvaldensis libro. 3. doctrinalis antiquae fidei capit. 81. & Ioannes de Medina libr. de restitutione. quaestio ne prima. dub. 1. & Alphonsum a Castro, in verbo, Ecclesia. haeresi. 4. & in verbo, pau pertas. haeresi. 2. Soto libro. 4. de Iustitia. quaestione. 3. Vide Aristot. lib. secundo. Politicorum. a principio, & deinceps per multa capita disserentem contra Socratem & Platonem. Et Aristotelem sequuti sunt omnes philosophi Peripatetici. Rationes autem pro ista conclusione sunt petendae a Diuo Thoma, & caeteris autoribus locis allegatis: & nos dicemus pro conclusione sequenti, quae quidem talis est. Quarta conclusio. Iure positiuo humano introducta est iurisdictionum & rerum diuisio: iure gentium quidem in communi: iure autem ciuili in particulari. Explicatur haec conclusio quantum ad secundam & tertiam partem. Quia iure gentium introductum est, vt iurisdictiones & res non sint communes omnibus: sed ius ciuile supra hoc ius addidit, quod haec respublica sit huius principis, illa illius, Hispania Philippi, Gallia sui Regis, & quod hic ager sit huius ciuis, ille alterius. Prima pars probatur. Iure naturae res omnes erant communes. Similiter iurisdictiones & principatus nemini erant adiudicati & applicati, ergo solum ius positiuum applicuit. Secundo ea quae iure naturae constituta sunt: per se bona sunt, & illis opposita per se mala: sed iurisdictionum, & rerum appropriatio & diuisio non sunt per se bona nec communio per se mala, ergo non iure naturae, sed positiuo humano introducta sunt. Secunda pars probatur. Rerum diuisio & appropriatio sequitur ex his principijs: Pacem esse retinendam in rebus publicis, agros esse colendos, per consequentiam quanuis non euidentem: vsque adeo tamen apparentem & probabilem, vt nemo sit hominum qui eam negare possit. Ergo pertinet ad ius gentium. Consequentia ista simul cum antecedente patet ex dictis supra quae stione 57. artic. 2. & 5. Tertia pars asseritur a Diuo Augustino tract. 6. super Ioannem, cuius verba allegat Diuus Thomas infra quaest. 66. artic. 2. Ratione vero probatur. Ius ciuile illud est, quod sibi quisque populus vel ciuitas constituit colligens illud ex principijs naturalibus, sed per consequentiam tantum probabilem, non necessariam: sed iurisdictionum & rerum diuisio in particulari est huiusmodi, nec enim admodum necessarium erat, quod hic Rex huic reipublicae, ille vero alteri praeficeretur: aut quod hic ager huic homini, ille vero alteri applicaretur, ergo &c. Confirmatur ex lege. 1. ff. de constitutionibus principum. Vbi dicitur quod respublica & ciuitas quaelibet transtulit in Principem omnem suam potestatem. Vltimo probatur. Quoniam, vt ostendemus quae stione. 5. de dominio. Per ius ciuile transferuntur quandoque dominia inuitis dominis: quandoque vero etiam volentibus dominis prohibentur transferri, ergo &c. Sed contra tertiam conclusionem, ac subinde contra quartam arguitur primo. Quia Lucae 14. inquit Christus "qui non renuntiat omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus": sed esse discipulum Christi nihil aliud est, quam esse bonum Christianum, Ergo Christianus bonus non potest esse dominus. Respondetur hunc locum habere duplicem intelligentiam. Prima est, si intelligatur de renuntiatione per affectionem prauam, & inordinatam erga res temporales per quam anteponitur Christo possessio & haereditas. Secunda est, quod intelligatur de his qui profitentur Euangelicam perfectionem. De monachis videlicet, quibus non licet aliquid proprium in particulari possidere. Sed prior intelligentia videtur magis germana & consona his quae paulo ante praemiserat Christus, si quis venit ad me & non oderit patrem & matrem filios & vxorem adhuc & animam suam, non potest meus esse discipulus. Quae verba intelligenda sunt necessario de amore prauo & inordinato. ¶ Secundo arguitur, ex testimonio D. Thom. infra quaest. 66. artic. 1. dicentis, res exteriores subiacere humanae potestati, quantum ad vsum, soli autem diuinae potestati, quantum ad naturam . Hinc arguitur ex eo quod dictum est supra, quod homo non est dominus vitae suae quia licet habeat illius vsum & custodiam, non tamen potest eam sibi tollere. Sed D. Tho. dicit quod rerum omnium exteriorum tantum habet homo vsum & non potest naturam mutare, ergo. Respondetur Diuum Tho. solum velle quod solus Deus potest naturam rerum exteriorum om nibus modis mutare, creando & in nihilum redigendo. Sed homo nihilominus potest in multos vsus, in omnes quidem lege permissos vti rebus externis: ita vt si animatae sint possit eis vitam auferre: quod dominium non habet supra propriam vitam. # 4 [De peculiari quorundam dominio] Quaestio IIII. De peculiari quorundam dominio. ANTE disputationem hanc, vtrum aliquis homo sit totius orbis dominus & Rex. Duo fundamenta praeiacienda sunt. Primum est. Nullus omnino princeps est dominus secundum proprietatem bonorum, quae applicata sunt ciuibus. Hoc asseritur ab omnibus Theologis, philosophisque & Iuris peritis, vno excepto Hostiensi, quem reprehendit merito Magister Soto libro. 4. de Iustitia. quaest. 4. art. 1. conclus. 1. Asseritur etiam iure Regio Hispaniensi. partitione. 2. tit. 1. lege 2. & 3. Ratione vero probatur. Princeps is dicitur, qui rempublicam gubernat propter ipsius reipublicae commodum & vtilitatem : Contra vero Tyrannus in gubernatione, is diffinitur qui oblitus commodorum reipublicae ad suum commodum & vtilitatem gerit principatum . Ergo non erit legitimus Rex qui sibi appropriat bona subditorum . Sed arguitur contra hoc fundamentum. Nam libro. 1. Reg. cap. 8. Praecepit Dominus Samueli, vt exponeret populo Israelitico volenti creare sibi Regem, ius Regis eligendi. Illud autem ius est, quod vxores, filios & filias, ciuium substantias, & fortunas eorum conuerteret in proprium commodum ipsius Regis. Respondeo primo: Regem illa omnia posse cum id expedierit bono publico. Respondetur secundo. In eo loco voluisse dominum quodammodo auocare populum Israeliticum a proposito creandi Regem sibi, & idcirco exposuit illis Tyrannidem Regiam, quam solebant, vt in plurimum Reges exercere, erga ciues subiectos: & hoc appellauit ius Regis qui regnaturus erat super eos. Ius inquam, quod sibi statuebant tyrannice. Secundum fundamentum . Potestas ciuilis ad gubernandam rempublicam habetur ex iu re diuino naturali. Hoc asseritur in allegata partitione Hispanici iuris. lege. 2. & 4. cum sequentib. habetur etiam apud Aristotelem 1. Politic. cap. 25. Vide Victoriam nostrum in relectio. de potestate ciuili. & Soto supra quaest. 4. artic. 1. conclus. 2. Item reuocanda sunt in memoriam, quae nos supra diximus quaest. 2. huius tractatus, dum ageremus de seruitute naturali. Sed probatur ratione naturali. Respublica ciuilis non potest consistere in societate nisi sit potestas in illa superior apud vnum vel plures: sed homo iure naturali est animal sociabile quod in republica & societate degere debet, ergo eodem iure debet respublica eligere gubernatorem. Secundo probatur. Iure naturali diuino necessaria est potestas in republica ad puniendos reos: sed talis potestas non potest esse priuata singulorum, sed necessario debet esse publica, ergo. Minor probatur. Prae cepto quinto Decalogi prohibetur hominis occisio autoritate priuata, nisi in sui defensionem vel proximi. Ad puniendum ergo reos necessaria est autoritas publica quae homicidas iudicet & puniat. Vltimo probatur. Multitudo sine ordine constare non potest, imo necesse est ibi ad sit perturbatio & confusio . Respublica vero quaedam multitudo est, ergo constare non potest sine ordine inferioris & superioris. Confirmatur exemplis . Nam in vniuerso toto diuersis rerum gradibus composito praeest Deus tanquam Princeps & Dux totius vniuersi. Item in Microcosmo idest, minori mundo qui est homo, sunt diuersi gradus & ordines potentiarum quibus omnibus perficitur ratio tanquam Dux quinimo inter angelos & inter beatos est ordo inferioris & superioris. Ergo naturalis ratio dictat in republica esse necessarium talem ordinem. ¶ Contra fundamentum arguitur. Respublica constituit sibi Regem in quem transfert suam potestatem: aut si mauult plures optimates consules, in quos transfert suam potestatem, ergo talis potestas iure humano habetur non diuino. Respondetur nego consequentiam. Quoniam respublica tenetur creare vel vnum vel plures, qui eam gubernent, iure diuino naturali, non positiuo gentium vel ciuili. Non itaque pendet ex beneplacito reipublicae creare ciuilem po testatem, sed iure naturae tenetur. Cum autem creat talem gubernatorem vel gubernatores, transfert in illum vel illos suam potestatem. Quae quidem potestas, cum in ipsa republica existat diuino naturalique iure, necesse est vt eodem iure sit in rege constituto. Neque enim fingere licet duas supremas potestates: alteram in Rege, alteram in republica. Sed vna est tantum, quam ipsa respublica in Regem transtulit, propterea quod sic non solum melius gubernaretur, imo aliter gubernari non posset, nec vera gubernatio esset. IAM vero latius dicendum est de peculiari quorundam dominio vniuersi. Nimirum de dominio Christi, & summi Pontificis, & Imperatoris. ¶ Et quidem quantum ad Christi dominium attinet, quoniam variae sunt opiniones, visum est pro vtraque parte argumenta proponere: deinde nostram meditationem circa hanc controuersiam adiungere. DVbitatur ergo primo. An Christus habuerit dominium temporale huius mundi. Pro parte affirmatiua videtur esse Diuus Thomas in opusculo 20. de regimine principum. libro. 3. cap. 12. 13. & 14. Vbi expresse ait, quod Christus secundum humanitatem fuit monarcha & habuit omnem potestatem in caelo & in terra: & quod eius monarchia successit Romanis, & excessit omnes monarchias ex triplici parte. Scilicet ex dominij vniuersalitate, & ex annorum quantitate, & ex dignitate dominij. Et ibidem dicit, capit. 13. quod Augustus Caesar gerebat vices dominij Christi Domini post eius natiuitatem annos quatuor decim. Et capit. 14. assignat Diuus Thomas rationes, quare Christus Dominus, cum habuerit tale dominium , in tanta humilitate & paupertate viuere elegerit. Ergo Diuus Thomas plane sentit quod Christus non solum spirituale dominium, sed etiam temporale huius mundi habuerit. Confirmatur, quia in 3. par. quaest. 59. artic. 4. ad primum. ait, quod iudiciaria potestas consequitur regiam dignitatem: Christus autem quanuis esset Rex constitutus a Deo: non tamen in terris viuens regnum terrenum administrare voluit. Similiter etiam iudiciariam potestatem exercere noluit supra res temporales, qui venerat homines ad diuinas transferre. Haec Sanctus Thomas videtur ergo expresse sentire, quod Christus fuerit vere Rex & dominus temporalis: quanuis noluerit vti illa potestate. Deinde D. Tho. in eadem. 3. par. q. 13. arti. 2. & ad 1. intendit tribuere animae Christi omnem potestatem , quae possibilis est dari creaturae absque implicatione contradictionis . Sed quod Christus Dominus talem habuerit potestatem non implicat contradictionem , neque est aliquod inconueniens. Ergo pertinet ad dignitatem Christi, quod habeat tale dominium , talemque potestatem. Confirmatur, quoniam habere temporale dominium supra totum orbem, est quaedam perfectio, quae conuenire potest creaturae. Ergo non est deneganda Christo domino. Antecedens probatur . Quia huiusmodi temporale dominium includit potestatem ad gubernandos subditos, & ad condendas leges, quibus homines abstrahuntur a malis & ad virtutis opera diriguntur. Per talem etiam potestatem redduntur bonis praemia & malis supplicia: ergo conueniens est, quod Christus dominus talem habuerit potestatem. Secundo arguitur. Ex testimonijs Sacrarum literarum quae plurima sunt, in quibus videtur affirmari tale dominium & regnum attribuendum esse Christo. Verbi gratia, Psalm. 2. "Postula a me, & dabo tibi gentes haereditatem tuam & possessionem tuam terminos terrae." & Psal. 71. "Dominabitur a mari vsque ad mare, & a flumine vsque ad terminos orbis terrarum." Et Zachariae. 9. "Ecce Rex tuus venit tibi, & dominium eius a mari vsque ad mare." Et Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas in caelo & in terra." At vero, si non habet dominium temporale , non est data ei omnis potestas in terra. Et Ioan. 13. "Sciens quia omnia dedit ei pater in manus." Lucae. 10. "Omnia mihi tradita sunt a patre meo." Et ad Hebr. 1. " Quem constituit haeredem vniuersorum ." Et Apocal. 1. " Princeps regum terrae asseritur." & cap. 19. dicitur, quod habebat scriptum in vestimento & in foemore. Rex regum & Dominus dominantium . Vbi significatur in eo quod dicitur in vestimento & in foemore, quod regnum illius non solum competebat ei secundum diuinitatem , sed etiam secundum humanitatem : & quod non solum erat spirituale dominium , sed etiam temporale. Confirmatur , quoniam alias Christus non diceretur proprie Rex secundum quod homo, sed solum metaphorice: sicut dicitur pastor ouium . Probatur sequela. Quoniam nomine Regis intelligimus proprie loquentes Regem temporalem qualis fuit Salomon: semperque in Sacris literis quotiescumque nomem Regis tribuitur homini, accipitur pro Rege temporali . Ergo praeiudicamus dignitati Christi, si negemus esse etiam Regem temporalem . ¶ Tertio arguitur ratione. Quoniam omnes Theologi concedunt quod Christus fuit dominus temporalis quantum attinet ad necessitatem & ordinem & sinem spiritualem propter quem Christus principaliter venit, sed omnia temporalia facta sunt propter finem hunc spiritualem & super naturalem : ergo Christus dominabatur in omnibus temporalibus . Minor patet, quia totus ordo naturae est factus a Deo propter ordinem gratiae. Confirmatur, ex doctrina S. Tho. 2. 2. q. 40. art. 2. Vbi ait omnis persona vel ars, vel virtus, ad quam pertinet finis, habet disponere de ijs quae sunt ad finem , vbi ponderandum est quod dicit omnis persona ad quam pertinet finis. Ergo cum Christus in qunatum homo sit persona ad quam pertinet finis: cum sit constitutus a Deo rerum omnium dux iudex & Pontifex habens plenam potestatem dirigendi homines in vltimum finem: sequitur, quod ipse sit dominus rerum omnium temporalum , siquidem omnes creatae sunt a Deo propter finem vltimum . ¶ Quarto arguitur, ex D. Bernardo lib. 3. de consideratione ad Eugenium Papam , cui dicit: "dispensatio tibi credita est, non data possessio, non tu ille, de quo ait propheta, Et erit omnis terra possessio eius: Christus hic est, qui possessionem sibi vendicat, & iure creationis & merito redemptionis, & dono patris." Vbi Diuus Bernardus tres titulos dominij amplissimi in Christo numerauit. Primus est creationis, de quo non est nostra disputatio. Alter est titulus redemptionis: quem Abulensis super Matth. cap. 25. q. 307. confirmat ex illo ad Rom. 14. "Mortuus est & resurrexit, vt viuorum & mortuorum dominetur." Eo quod morte & resurrectione sua & mortuos & viuos redemit. Confirmatur , quia titulo redemptionis sumus serui Christi: at vero quicquid seruus acquirit domino suo acquirit, vt habetur in. l. placet. ff. de acquir. haered. & l. etiam inuitis. de acquirendo rerum dominio. Ergo omnia nostra temporalia Christi sunt tanquam domini. Tertius titulus est ex dono patris qui in superioribus explicatus est, & confirmatus ex illo Hebr. cap. 2. "Quem constituit haeredem vniuersorum." Et Lucae 11. "Omnia mihi tradita sunt a Patre meo." Quinto arguitur. Omnes fere Theologi concedunt Christum futurum regem omnium & dominum in aeternitate, maxime post diem iudicij: sed secundum doctrinam Sancti Thomae, omnia quae Christus nunc habet & habiturus erat, habuit etiam in vtero virginis, praeter illa quae repugnabant conditioni viatoris & mortalitati corporis, sed habere talem potestatem & tale dominium non repugnabat, ergo ex tunc habuit, quamuis noluerit habere vsum illius potestatis & dominij. Cui consonat illud ad Galat. cap. 4. "Quanto tempore haeres paruulus est nihil differt a seruo cum sit dominus omnium." Sic ergo Christus Dominus potuit habere quidem temporale dominium huius mundi, non tamen vsum: quia ita expediebat ad redemptionem humani generis, quod Christus se gereret vt pauper & humilis in terra dum mortalem vitam agebat. His & alijs rationibus confirmant hanc affirmatiuam partem ij quibus placet Christum habuisse temporale dominium & regnum huius seculi inquantum homo: quia hoc ad dignitatem eius pertinere arbitrantur. Denique pro hac parte fit argumentum ex perfectissimo sacerdotio Christi, ad cuius perfectionem videtur pertinere potestas regia temporalis . Et probatur, quia finis sacerdotij est superior quam potestatis regiae temporalis, ergo cum in Christo fuerit perfectissimum Sacerdotium, necesse est, quod habuerit in se omnem potestatem temporalem regnandi & dominandi . Quemadmodum ad artificem artis architectonicae pertinet principari & imperare inferioribus, & eos gubernare: vt attulimus ex S. Tho. sup. q. 40. art. 2. PRO altera vero parte sunt argumenta magni momenti. Arguitur enim primo pro parte negatiua autoritatibus Sacrarum literarum & Sanctorum patrum: deinde argumentabimur rationibus Theologicis. Primo quidem se offert testimonium Ieremiae c. 22. Vbi post regem Iechoniam nullum iam amplius regem de semine Dauid, qui temporaliter regnaret, futurum esse prae dicitur, his verbis. Haec dicit Dominus. Scribe virum istum sterilem, qui in diebus suis non prosperabitur, nec enim erit de semine eius vir qui sedeat super solium Dauid & potestatem habeat vltra in Iuda. Ergo Christus non fuit Rex temporalis huius mundi, alioquin etiam esset rex temporalis super solium Dauid & super Iudam. Est aliud testimonium Ioannis 18. Vbi dixit Christus Pilato. "Regnum meum non est de hoc mundo, si ex hoc mundo esset regnum meum ministri mei vtique decertarent, vt non traderer Iudaeis. Nunc autem regnum meum non est hinc." Nec valet respondere quod illud testimonium intelligendum est ita, quod Christus non habuerit nec habere voluerit vsum & exercitium regis temporalis. Hoc enim constabat tunc Pilato, cum pauperem vitam duceret Christus. Rogabat ergo Pilatus an haberet ius regni, vt Caesari posset contradicere : cui respondit Christus, "regnum meum non est de hoc mundo". Deinde quotienscunque in Sacris literis fit mentio de regno Christi semper adiungitur aliquid quo intelligamus spiritualitatem regni illius & aeternitatem: non ergo temporaliter & seculariter regnandi in hoc seculo accepit potestatem Christus. Antecedens inductiue patet. Primo quidem Zachariae. 9. dicitur, "Ecce rex tuus venit tibi Iustus & Saluator ipse pauper & ascendens super asinam." Vbi non solum vsum regni, sed etiam dominium & proprietatem rerum denegari videtur Christo. Item in eo quod dicit Iustus & Saluator: satis explicatur spiritualitas regni Messiae. Praeterea Psalmo. 2. "Ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius praedicans praeceptum eius." Quibus verbis insinuatur qualitas regiae potestatis Christi. Videlicet, ad praedicandum spirituale forum Dei. Similiter & illud Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas in caelo & in terra." Determinatur per illud quod sequitur, euntes ergo in mundum vniuersum praedicate Euangelium omni creaturae. Baptizantes eos, &c. Vbi particula illa, ergo, denotat explica tionem qualitatis regni & potestatis Christi: alioquin non esset consentanea illatio, dum inferretur ex regno & potestate temporali, potestas praedicandi ac baptizandi Apostolis collata. Item Luc. 19. "Benedictus qui venit Rex, Osanna." Id est salua nos. Vbi salus spiritualis non temporale iudicium expectabatur a rege Christo. Praeterea Ieremiae 23. "Regnauit rex & sapiens erit & faciet iudicium & iustitiam in terra." Sed vt intelligatur quale iudicium facturus erat in terra: subiungitur. In illa die saluabitur Iuda, & Israel habitabit considenter, & hoc est nomen quod vocabunt eum Dominus iustus noster. Quod testimonium non potest intelligi de salute temporali regni Iuda. Constat enim illud non fuisse reparatum per aduentum Christi. Amplius Isaiae 9. Super solium Dauid, & super regnum eius sedebit in aeternum, vt confirmet & corroboret illud amodo usque in sempiternum. Quae sessio, quae confirmatio & corroboratio intelligi non potest secularis & temporalis: sed omnino spiritualis. Similiter Psalm. 44. Intende prospere procede & regna, & statim ratio & modus regnandi describitur, dum inquit, propter veritatem & mansuetudinem & iustitiam & deducet te mirabiliter dextera tua. Vbi officium Christi in praedicatione veritatis, in exemplo mansuetudinis, in virtute redemptionis, quae nomine iustitiae intelligenda est, describitur. Praeterea quo modo verificabitur quod inquit Paulus 2. Corint. 8. Qui cum diues esset pro nobis egenus factus est. Si Christus fuit dominus temporalis totius mundi? Non enim fuisset vere pauper nec egenus, sed ditissimus omnium hominum. Et denique quo modo verum erit: quod vulpes foueas habent & volucres caeli nidos: filius autem hominis non habet vbi caput suum reclinet? Habebat siquidem vitae temporalis commoditates supra omnes Reges etiam si nollet vti illis possessionibus. Iam vero si Sanctorum Patrum intelligentiam sacrarum literarum requiramus, omnes illi videntur parti negatiuae adhaerere. Principio D. August. lib. 17. de ciui. cap. 7. ait quod populi Israel personam figurate gerebat Saul, qui populus regnum fuerat amissurus, Christo Iesu Domino nostro per nouum Testamentum , non carnaliter sed spiritualiter regnaturo. Item idem August. tractatu 115. super Ioannem explicans illud Psalmi 2. Ego autem constitutus sum Rex ab eo super Sion montem Sanctum eius, inquit, Sion illa, & mons ille, non sunt de hoc mundo. Quod est regum eius, nisi credentes in eum? Et iterum dabo tibi gentes haereditatem tuam, quas possideas ad earum salutem, & quae tibi fructificent spiritualia. Ambrosius etiam aperte lib. 3. in Lucam cap. penulti. Negat regnum Christi fuisse temporale, quale fuit Dauid vel Roboam vel Iechoniae. Ait enim, Ipsum regem secundum honorem seculi non accipimus Christum. Quomodo ergo dictum est: de fructu ventris tui ponam super sedem tuam? Quomodo etiam dictum est, Dabit illi Dominus Deus sedem Dauid patris eius & regnabit in domo Iacob in aeternum ? Non seculari honore regnauit Christus. Et paulo post, exponens illud Psal. 88. "Thronus eius sicut dies caeli," inquit, non vtique hunc thronum Salomon sedit, non Roboam, non Iechonias. Et denique ait, Qui dicit regnum meum non est de hoc mundo: ostendit esse supra mundum . Ita & regnum eius erat & non erat in seculo, sed supra seculum erat. Diuus Hieronymus lib. 4. super Ieremiam cap. 22. explicans illud, "Scribe virum istum sterilem", inter alia multa dicit, quod regnum Christi non erat terrenum & breue, sed perpetuum & caeleste. Diuus etiam Gregorius homil. 8. super euangelia , Non solum regnum mundi, sed & dominium rerum habuisse Christum secundum humanam naturam negat. Ait enim non in parentum domo, sed in via nascitur: vt profecto ostenderet, quia per humanitatem quam assumpserat quasi in alieno nascebatur. Alienum non secundum potestatem dico, sed secundum nostram naturam . Nam de potestate eius scriptum est, in propria venit. Athanasius praeterea tom. 3. in oratione de Sanctissima Deipara prope finem ait, "Rimantur haeretici & se se inuicem adhortantes, & affectuose quaerunt, an acceperit thronum Dauid patris sui, & regnauerit in domo Iacob in aeternum." Et paulo post. Ergo accipiens thronum Dauid, transtulit illum & dedit Sanctis Christianorum regibus, vt conuer teret eos ad doimum Iacob: qua tradita in opprobrium & direptionem regnabit in Christianis in aeternum . Siquidem genitus ex virgine, vt consummatis omnibus, quae ad negotium mortis & crucis pertinebant , post resurrectionem ad suos dicebat, Data est mihi omnis potestas in caelo & in terra. Et quandoquidem ipse rex est, qui natus est ex virgine, idemque ac dominus & Deus, ea propter & mater quae eum genuit & regina & domina & Deipara proprie & vere censetur. Haec Athanasius. Vbi considera, quomodo regnum Christi non temporale sed spirituale affirmet secundum humanitatem. At vero dominij rationem vniuersalem diuinitati tribuit. Et propterea ipsam Dei genitricem reginam & dominam appellat. Constat autem, quod virgo mater non fuit temporaliter regina vel domina: sentit ergo Athanasius quod ex vnione hypostatica erat ille homo Dominus omnium . Chrysost. item homil. 6. super. c. 2. Matth. sic ait, Quo nam pacto Magi ex stella illa Iudaeorum regem illum esse didicerunt : cum certe non istius regni iste sit rex, sed vilem hanc prorsus vitam egit ac pauperem? Basil. quoque quem refert D. Tho. in catena aurea. Lucae. c. 1. explicans illud: "regnabit in domo Iacob", ait. Non in materiali sede Dauid Dominus sedebit, translato Iudaico regno ad Herodem, sed sedem appellat Dauid, in qua residet dominus, indissolubile regnum. Denique omnes patres antiqui explicantes illud Lucae. 1. Dabit eit Dominus sedem Dauid, vniuersi negant temporale regnum Christo competere: & omnino asserunt rationem regni Christi spiritualem & aeternam fuisse. ¶ Tertio loco rationibus agendum est, Prima itaque ratio & potissima mihi est, quae tali fundamento innititur. Quoniam Christus Dominus assumpsit humanitatem talibus conditionibus exornatam & affectam qualibus conueniebat exornari & affici ad finem intentum per incarnationis mysterium. Finis autem fuit, vt Christus Dominus plenus gratiae & veritatis esset caput influens in membra veritatem & gratiam . Et quidem quod attinet ad veritatem , oportebat illum esse perfectissimum caput. Et idcirco assumpsit animam beatam lumineque gloriae illustratam , tam eximie, vt in illo crescere non oporteret. Fuit itaque testis ocula tus veritatis: & ad hoc venit in mundum vt testimonium perhiberet veritati & praedicaret nobis forum Dei & beneplacitum eius circa media necessaria ad salutem hominum a nobis credenda & facienda . Deinde venit Christus vt exemplo suo nobis viam ad salutem ostenderet, non solum necessariam , sed etiam eius perfectionis quae in consilio est semitam demonstraret . Cum igitur, qui venit facere & docere, dixerit: Si vis perfectus esse, vade & vende omnia quae habes, & sequere me, consequens est, quod Christus Dominus temporale dominium, aut regnum non assumpserit . Alioquin Euangelicam perfectionem exemplo suo non docuisset. Confirmatur, quoniam perfecta paupertas non solum consistit, imo non consistit in abdicando omnino vsu rerum, sed consistit in abdicando dominio ipsarum , id quod religiosi faciunt : qui quidem, quamuis multis rebus vtantur, tamen nullius dominium habent singuli. Ergo cum ipse Christus exemplum euangelicae paupertatis se ipsum proposuerit inconueniens videretur, quod ipse secundum humanitatem temporaliter rerum omnium dominium & regnum haberet, quanuis paucis vteretur ad vitae sustentationem. ¶ Secunda ratio est. Quamuis ex gloria animae Christi quasi naturaliter consequeretur corporis gloria, tamen immortalis Deus assumpsit mortalem humanitatem , eo quod sic expediebat, tum ad exemplum patientiae , tum ad redemptionem humani generis per mortem & crucem suam . Ita etiam fuit conuenientissimum , vt dominus & rex vniuersi assumeret naturam humanam absque dominio & regia potestate temporali huius mundi, quamuis haec dignitas videretur ad decorem & ornatum naturae humanae pertinere: nisi Christus venisset seipsum totius perfectionis exemplum proponere. Cum igitur ista carentia dominij & regni temporalis non deroget plenitudini gratiae & veritatis & adiuuet ad perfectionem exemplaris nobis propositi ad imitandum , conuenientissimum est, quod Christus qui alias secundum diuinitatem & propter gratiam vnionis est vniuersorum dominus , sit vere & proprie simul pauper in hoc temporali seculo, in quo exemplum discipulis dare venit. Huic doctrinae consonat quod Apostolus dicit, qui cum esset diues pro nobis egenus factus est. Sic enim locutus esse vi detur, ac si diceret, qui cum esset immortalis, pro nobis mortalis factus est, videlicet, cum esset immortalis secundum diuinitatem, factus est mortalis secundum humanitatem. Sic etiam cum esset diues secundum diuinitatem & virtute vnionis, tamen simul factus est vere pauper secundum humanitatem . Tertia ratio. Christus nunquam vsus est illa potestate regia & dominatiua, ergo frustra assumpsisset talem potestatem, frustra enim est potentia quae in actum non reducitur. Quod si quis respondeat, quod etiam assumpsit potentiam ridendi licet nunquam riserit: Contra est, quod potentia ridendi pertinet ad veritatem & integritatem humanae naturae, neque esset perfectus homo nisi omnes naturae humanae proprias potentias haberet: noluit autem ridere, quia venerat praedicare poenitentiam, & beatitudinem lugentibus. Quarta ratio. Si Christus esset constitutus Rex & iudex temporalis teneretur consequenter gubernare mundum in temporalibus secundum leges naturales & humanas, sed nihil tale gessit, nec ministros creauit qui ius dicerent, imo tyrannidem permisit multorum regum , ergo non habuit tale officium & potestatem talem , alioqui non esset bonus rex temporalis & iudex. Confirmatur haec ratio. Christus Dominus respondit cuidam dicenti sibi, Dic fratri meo vt diuidat mecum haereditatem ,{ Lucae. 10. } Respondit , homo quis me constituit iudicem super vos. Vbi Christus Dominus visus est negare se constitutum iudicem litium temporalium , alioquin ad illum pertineret lites componere . Nec valet dicere quod noluit vti illa potestate: ipse enim non dixit, Nolo de vobis iudicare, sed dixit, Quis me constituit iudicem super vos? quasi negans se iudicem constitutum super temporalia vt seculariter iudicaret. In hac controuersia viri doctissimi ac pijssimi inter Theologos modernos & antiquiores diuisi sunt, quibusdam illorum negantibus, quibusdam asserentibus Christum esse Regem & Dominum & iudicem temporalium , quibusdam vero dicentibus vtranque opinionem esse probabilem. Sed alteram probabiliorem , sunt etiam qui alteram partem amplectentes, alteram erroris vel temeritatis nota inurere audeant. PRO decisione huius controuersiae notandum est primo, quod in discursu huius di sputationis noluimus distinguere triplicem quaestionem, videlicet, An Christus fuerit Rex temporalis , An fuerit Dominus temporalis, An fuerit iudex temporalis: quoniam profecto quod attinet ad praesentem difficultatem, eadem est ratio arbitrandi. Notandum est secundo , quod de Christo possumus loqui in hac disputatione dupliciter. Vno modo inquantum est Deus. Altero modo inquantum est homo. Siquidem loquamur de illo ratione personae diuinae, constat secundum fidem catholicam illum esse Regem & Dominum & iudicem totius vniuersi & omnium quae sunt in illo. Etenim sicut filius Dei est vere homo passibilis & mortalis: ita ille homo est vere Deus & creator omnium , & Dominus & Rex & iudex angelorum & hominum . Itaque Christus non solum inquantum Deus: sed etiam inquantum hic homo, est vere Rex & Dominus omnium . Nam dictio illa, inquantum , reduplicat personae rationem & non tantum naturam humanam . De hoc nulla est controuersia . Si autem loquamur de Christo secundum ea quae sibi conueniunt ratione humanae naturae assumptae: adhuc distinguere debemus. Quaedam enim sunt propria & communia omnibus hominibus, vt Verbi gratia, esse risibilem, habere intellectum & voluntatem: & similia. Quaedam vero sunt propria illius naturae humanae singularis. Verbi gratia . Quod Christus conceptus de Spiritu sancto & natus ex Maria Virgine fuerit, secundum humanam naturam sibi competit . Nunc igitur non loquimur priore modo de Christo inquantum est homo: Sic enim quilibet homo esset Rex & Dominus , si particula, inquantum reduplicaret aut specificaret rationem communem hominis. At vero si loquamur de Christo posteriori modo, inquantum homo est, ita vt dictio illa, inquantum , accipiatur specificatiue: hoc est designatiue, scilicet, determinando naturam singularem vbi est illa proprietas. Vt Verbi gratia, si dicamus, Christum esse album , inquantum est homo, designamus, albedinem subiectari formaliter in eius humana natura. Sic ergo nunc quaerimus, An Christus secundum quod homo, fuerit Rex temporalis & Dominus temporalis vniuersi, vel alicuius regni, ita vt dominium formaliter subiectaretur in natura eius humana. Hoc igitur modo loquentes, statuimus sequentes conclusiones attentione dignas. Prima conclusio. Christus non fuit Rex temporalis specialiter Israelitici populi. Hanc conclusionem pono contra Iudaeos vel Iudaizantes, qui volunt Messiam iure haereditario, quia descenderet ex Dauid Rege futurum esse legitimum Regem temporalem illius populi, & quod peius est, temporaliter regnaturum . Et quidem quod iure haereditario regnum Israel temporale obtineret nulla ratione aut testimonio confirmari potest, sed qua facilitate dicitur, eadem negari potest. Imo vero oppositum videtur esse certum, quoniam alias Beata Virgo mater eius fuisset Regina illius populi, siquidem Christus non alio titulo temporali poterat regnum Israel haereditare. Quanuis ergo quidam Theologi probabiliter opinentur Christum fuisse Regem & dominum temporalem etiam illius populi, nemo tamen Theologi nomine dinus asserit haereditario titulo regnum illud obtinuisse: sed ex generali commissione Dei & traditione potestatis regiae & dominatiuae fuisse Regem & dominum affirmant. Secunda conclusio. Vtraque sententia videlicet affirmans vel negans Christum fuisse Regem & dominum temporalem vniuersi secundum quod homo ex commissione & traditione Patris potest salua fide, sustineri, & absque periculo sanae doctrinae. Probatur. Quoniam viri doctissimi & catholici vtranuis sententiam sequuntur. Partem quidem negatiuam nostris temporibus tenuit Magister Franciscus a Victoria, vt patet in relectione prima de potestate ecclesiae quaest. 5. numero. 15. & Soto libro. 4. de iustitia & iure quaest. 4. art. 1. quos sequuti sunt multi alij. Partem vero affirmatiuam tenet Burgensis super caput primum Matthaei. Quam etiam fuit secutus Magister Cano praeceptor meus. Quam amplectuntur multi alij nostris temporibus, & quidam minus bene considerantes oppositam sententiam periculosam putant. Rationes vero & argumenta vtriusque factionis abunde satis proposita sunt a nobis. Caeterum vtraque opinio competenter respondet argumentis & testimonijs quae pro altera afferuntur: vt amplius in sequentibus patebit. Tertia conclusio. Mihi sane probabilior est absolute loquendo & in sensu in quo di ximus disputanda quaestio, pars negatiua. Probatur. Quoniam rationes, quae pro illa fiunt non tam facile soluuntur, quam oppositae. Et profecto magis consolatorium videtur & magis excitatiuum amoris, & magis decens benignitatem & humanitatem Dei, vt assumeret veram paupertatem simul cum mortali natura, & non solum se gereret vt pauper non vtens Regia potestate & temporali dominio, sed esset vere pauper: siquidem hoc possibile neque indecens sed maxime decens ad finem humanae redemptionis, & exemplum Euangelicae perfectionis erat. Quarta conclusio. Christus secundum quod homo habuit instrumentalem potestatem dominij vniuersalis circa omnia temporalia. Haec conclusio non repugnat tertiae. Quod sic explico. Decernunt Theologi humanitatem Christi potestatem habuisse instrumentalem ad facienda miracula ad efficiendam gratiam iustificantem & ad alios effectus supernaturales, respectu quorum solus Deus potest esse principalis causa efficiens. Ratio ergo quae me mouet, vt talem potestatem dominij asseram Christo conuenire, non est quia non potuit habere talem potestatem vt causa principalis & multo perfectius quam habent Reges terrae: sed quia sic expediebat ad finem incarnationis & Ecclesiae & regni spiritualis gubernationem. Cum enim finis gubernationis Regni spiritualis sit simpliciter vltimus finis, necesse est, vt qui praeest regno spirituali habeat potestatem supra temporalia inquantum opus fuerit ad finem spiritualem consequendum qui est vltimus simpliciter. Et quia saepe impediri vel molestari poterat ecclesiastica gubernatio per temporalem potestatem: expediebat, vt ipse Christus haberet instrumentalem potestatem dominij fundatam tum in gratia vnionis, tum in ipso fine aduentus Christi. Hanc ministerialem potestatem etiam tradidit vicario suo Summo Pontifici in terris ad huiusmodi impedimenta tollenda vel alia conuenientia exercenda ad finem spiritualem & animarum salutem. Hac potestate forte vsus est Christus quando misit daemones in gregem porcorum qui in mare sunt praecipitati. Hac etiam vi detur vsus quando facto flagello de funiculo eiecit cathedras vendentium & mensas nummulariorum subuertit. Hac etiam vsus videtur Petrus quando verbo occidit Ananiam & Saphiram . Hac vtitur Summus Pontifex quando circa contractum matrimonialem irritandum vel ratum faciendum leges condit . Quanuis enim iste contractus , stando in solo iure naturae ciuilibus legibus subijci poterat: tamen, quia iste contractus inter baptizatos est sacramentum nouae legis, idcirco Summus Pontifex conditiones talibus contractibus ratificandis vel irritandis sibi reseruat, & causas matrimoniales facit ecclesiasticas. Imo vero in ordine ad conscientias fidelium circa contractum censuum leges tulit, vt patet in Motu proprio Pij V. Eadam potestate vtitur Summus Pontifex , quando principem vel Regem haereticum vel schismaticum punit temporaliter, priuando illum etiam regno. Talem igitur potestatem tribuimus Christo excellentiori modo vt capiti, quoniam eius humanitas etiam in vita mortali instrumentum coniunctum erat verbo diuino per quod fiunt omnia quae conueniunt ad salutem hominum. Quanta vero sit differentia inter potestatem principalem & instrumentalem manifestum est. Quoniam potestas quae se habet vt causa principalis ad iudicandum vel ad dominandum, est potestas ordinaria ad quam pertinet in omni euentu exercere officium iudicis aut domini. Potestas vero instrumentalis exercetur in quibusdam casibus in ordine ad finem superiorem, neque proportionatum tali potestati. Quod si quis obijciat sic contra praedictam doctrinam. Sequeretur, quod Christo Domino inquantum est homo non competeret aliqua potestas etiam spiritualis tanquam causae principali, sed solum tanquam instrumentali. Probatur sequela. Quoniam respectu finis supernaturalis solus Deus videtur esse principalis causa effectiua gratiae & gloriae. Respondetur, negando sequelam. Et ratio est, quia quanuis in genere causae efficientis ad modum causae physicae solus Deus dicatur & sit principalis causa gratiae & gloriae: tamen in genere causae moralis, qualis est causa meritoria, Christus etiam est causa principalis gratiae. Sic ergo Christus habet potestatem iudiciariam ad iudi candum bonos & malos in ordine ad finem spiritualem. Accepit enim a Patre hanc vniuersalem potestatem, iuxta illud Ioan. ca. 5. Pater non iudicat quenquam, sed omne iudicium dedit filio, & potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est. Hoc est neminem iudicat Pater, nisi mediante iudicio filij hominis. Est itaque Christus Rex & Dominus & gubernator & iudex inquantum homo vt causa principalis respectu spiritualium & aeternorum & vltimi finis. At vero respectu temporalis & secularis gubernationis & potestatis & dominij sicut nec vsum accepit vniuersalem, ita nec ius earum rerum in se habere, idest, in sua humana natura, dignatus est, vt nos eius paupertate diuites efficeret. Hic modus noster dicendi medius videtur esse inter duas opiniones extremas. Neque enim omnino conceditur Christo dominium temporale & seculare vniuersi inquantum est homo, neque omnino negatur. Sed quodammodo conceditur: & quodammodo negatur. Negatur quidem tale dominium & potestatem talem esse in Christo formaliter tanquam in causa principali quatenus est homo, conceditur autem instrumentale dominium, & instrumentalis potestas in illo quatenus homo est: quia hoc expediebat ad finem Saluatoris & iudicis mundi. Hac via forsan poterimus conciliare oppositas sententias, & respondere argumentis quae pro vtraque parte a principio proposita sunt. Et quoniam diximus, vtranque opinionem esse probabilem , vtriusque opinionis argumenta dissoluenda sunt. AD argumenta pro parte affirmatiua. Ad primum argumentum pro parte affirmatiua quod desumptum est ex autoritate & testimonijs Sancti Thomae respondetur. Ad primum quidem testimonium ex opusculo. 20. Fateor, quod Theologi Thomistae magnam occasionem habuerunt opinandi partem affirmatiuam fuisse setentia Diui Thomae . Comparat enim illic monarchiam Christi praecedentibus monarchijs. Quarum prima fuit Assyriorum , quae durauit per 1240. annos, vt ait Aug. lib. 4. de Ciuit. Secunda fuit Medorum & Persarum: quae perstitit annos 233. Tertia fuit Graecorum, quae coepit in Alexandro & in eo finita fuit duodecim annis. Quarta fuit Romanorum notissima monarchia. Quintam monarchiam ponit Diuus Thomas fuisse Christi, qui post Resurrectionem suam dixit, "Data est mihi omnis potestas," &c. ergo sicut illae quatuor fuere temporales & circa temporalem gubernationem, ita etiam oportet quod Christi monarchia sit temporalis: & quod in illo inquantum homo est, sit potestas gubernandi temporaliter res temporales huius seculi. Nihilominus Diuus Thomas bonam habet intelligentiam nec repugnantem intentioni eius in illo opusculo, neque parti negatiuae. Etenim monarchia Christi quanuis sit vniuersalissima respectu omnium hominum , ita vt in caelo & in terra, & viuorum & mortuorum dominetur: tamen eius dominium & potestas non respiciebat per se secularem gubernationem circa res temporales & lites seculares huius seculi componendas. Dixi quod non respiciebat per se huiusmodi res: intelligens quod non respiciebat tanquam obiectum neque primarium neque secundarium per se loquendo: non tamen negandum est quod respiciat omnes actiones hominum quatenus in illis est ratio boni vel mali in ordine ad vltimum iudicium Christi ad reddendum vnicuique secundum opera eius in ordine ad finem aeternum bonum vel malum . Caeterum quia monarchia Christi inquantum homo temporaliter coepit in eius natiuitate & temporaliter procedit in hoc seculo per vicarios illius summos Pontifices potest dici temporalis . Peregrinatur enim Ecclesia temporaliter in hoc seculo: nec alia monarchia est in mundo. Non autem est temporalis & secularis monarchia quasi de rebus omnibus temporalibus & secularibus in hoc seculo componendis se se exerceat, & ad hoc officium respectum per se habeat. Fuit itaque monarchia Christi alterius ordinis quam aliorum principum praecedentium monarchiae . Quoniam Christi monarchia ad aeternam pacem & tranquillitatem dirigebatur: aliorum vero principum monarchiae ad temporalem pacem & temporalem reipublicae tranquillitatem respiciebant & prouidebant : imo ad suam vanam gloriam omnia referebant. Et quod haec ita se habeant, patet ex triplici excellentia monarchiae Christi, scilicet, ex dominij vniuersalitate, ex annorum quantitate seu potius aeternitate, & ex dignitate dominij. Quia nimirum est spirituale & ad finem spiritualem ordinatum . Quod autem in illo opusculo dicit Diuus Thomas quod Augustus Cae sar, nato Christo, fuit eius vices gerens dum fecit, vt describeretur vniuersus orbis: hoc magis fauet parti negatiuae. Constat enim quod Caesar Augustus neque diuina reuelatione neque ex commissione Christi nati tale edictum protulit. Sed potius, sicut ibidem dicit Diuus Thomas quemadmodum Caiphas prophetauit nesciens quid diceret, ita etiam Augustus nesciens quid faceret, significauit monarchiam Christi recens nati vniuersalem futuram. Hoc autem non est esse proprie substitutum & vicarium monarchiae Christi: erat enim tyrannus Augustus. Sed sicut Caiphas non fuit proprie & vere propheta, quanuis materialiter protulit prophetiam : ita Augustus potest dici vicarius & substitutus Christi monarchae, cui mundum adunabat ignorans ipse quid faceret. Ad testimonium S. Thomae ex 3. parte, respondetur negando consequentiam. Sed solum colligitur, quod si Christus voluisset temporaliter iudicare res humanas, potuisset quidem illud facere, si hoc expediret ad finem iudiciariae potestatis eius, quae erat vniuersalior: sed quia non expediebat ad finem illum, imo vero impediebat, propter rationem quam ibidem assignat Diuus Thomas noluit extendere vniuersalem illam & iudiciariam potestatem ad temporaliter iudicandum. Caeterum cum expedierit, non solum ipse Christus, sed & vicarius eius in terris habet talem potestatem plenissimam sed ministerialem, vt iam explicatum est a nobis. Sed nota quod Diuus Thomas duo dicit illic. Alterum est quod Christus constitutus est Rex a Deo. Alterum est quod habuit potestatem iudiciariam . Dico ergo quod ratio Regis conuenit Christo primo ex vnione hypostatica. Secundo ex commissione respectu spiritualium & aeternorum per se & formaliter, consequenter vero & ministerialiter respectu temporalium prout expediret ad finem spiritualem. Et hoc non destruit veram paupertatem. Caeterum iudiciaria potestas quantum libet vniuersalis etiam respectu temporalium non confert dominium temporalium. ¶ Ad aliud testi monium ex quo desumebatur ratio ex verbis Diui Thomae in. 3. parte, respondetur, quod sicut gloria corporis Christi esset perfectio Christi, & tamen noluit illam assumere statim: quia hoc non expediebat ad finem redemptoris, ita non assumpsit temporale dominium formale rerum temporalium omnium; vt esset vere & proprie pauper: vt merito & exemplo paupertatis suae nos diuites essemus in rebus spiritualibus dum paupertatem amplectimur. Caeterum accepit illam potestatem ministerialem, sicut ad facienda miracula. Ad confirmationem vltimam ex dictis patet. Ad secundum argumentur respondetur, quod omnia illa testimonia intelligenda sunt de regno spirituali Christi, & de vniuersali eius dominio in ordine ad finem spiritualem , & aeternum regnum illius secundum quod regnabit in aeternum , quod consummabitur in die iudicij. Tunc enim, vt inquit Apostolus 1. Corin. 15. & Hebr. 2. "Omnia erunt subiecta sub pedibus eius": nunc autem necdum videmus omnia subiecta. Ad confirmationem respondetur, quod si de proprietate huius nominis, Rex, agitur, non minus proprie dicitur Rex in spiritualibus regens & gubernans & imperans & praemians & puniens quam in temporalibus. Caeterum etiam si nomem Regis frequentissime in sacris literis significet potestatem respectu temporalis Regni huius seculi, tamen inde non sequitur, quod regnum spirituale non sit proprie regnum. Etenim Rex, vt ait S. Tho. Psal. 2. dicitur, cui committitur vniuersalis gubernatio. Cum ergo non sit commissa vniuersalis gubernatio circa temporalia, fuerit autem commissa circa spiritualia, sequitur quod fuit constitutus a Deo rex in spiritualibus tantum . Sed quia in spiritualibus nullus homo futurus erat Rex & dominus vniuersalis praeter Christum, non mirum est, si vt in plurimum nomine Regis intelligantur huius seculi principes. Sed illud speciale testimonium Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas" specialiter explicandum est. Hieronymus illic ait, vt qui antea regnabat in cae lo: per fidem credentium regnet in terris. Ecce de spirituali regno intelligit. Item S. Tho. 3. p. q. 13. art. 2. ad primum, sic ait. Dicitur autem sibi omnis potestas data, ratione vnionis per quam factum est, vt homo esset omnipotens. Ecce de qua potestate loquitur. Ad tertium argumentum & eius confirmationem negantur consequentiae. Et est instantia manifesta. Quoniam ars equestris & ars nauigatiua versantur circa fines artium fraenefactiuae & nauifactiuae: & tamen non pertinet ad illas artes architectonicas ars faciendi fraenum vel nauim: sed solum dirigere inferiores artes ad finem suum. Ad hunc modum potestas Christi regia se habet vt ars architectonica respectu aliorum principum terrae: dirigit enim eos ad finem beatitudinis praedicatione exemplo & redemptione, minatur etiam nisi obedierint, quod puniet in aeternum. Non autem pertinet ad potestatem Christi habere formaliter ius ad gubernationem secularem instar aliorum principum terrae: & temporaliter se huiusmodi se exercendi vel tale officium respicere tanquam effectum sibi proportionatum & proprium. Sed per eminentiam ad hoc potestatem habuit, vt cum opus fuisset illa vteretur. Ad quartum & quintum argumentum respondetur, quod verba Diui Bernardi & assertum Theologorum optime intelliguntur de dominio & regno Christi aeterno. Hoc enim quantum ad ius & potestatem ab instanti incarnationis datum est Christo: Quanuis manifestationem eius & exercitium plenum huiusmodi dominij & potestatis meruerit Christus per humilitatem & passionem & mortem crucis, iuxta illud Apostoli ad Philip. cap. 2. "Humiliauit semetipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, mortem autem crucis, propter quod & Deus exaltauit illum , & donauit illi nomem quod est super omne nomem , vt in nomine Iesu omne genuflectatur, caelestium, terrestrium, & infernorum, & omnis lingua confiteatur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris." Ecce quomodo potestas & ius dominij iam ab incarnatione inerat Christo: & nihilominus exercititum omnino plenum non assumpsit vsque in diem iudicij: quamuis interim paulatim & per incrementa vtatur suo dominio & Regia potestate. Temporalem vero potestatem temporaliter & seculariter gubernandi & temporaliter dominandi circa bona temporalia non est dignatus assumere, sicut neque exercere per suam humanam naturam nisi in casibus particularibus quando expediret ad spiritualem gubernationem suae superioris reipublicae spiritualis. Quam potestatem etiam suo vicario in terris contulit. Et per hoc patet ad alia testimonia. IAM vero, quoniam oppositam sententiam probabilem reputauimus, ad argumenta partis negatiuae respondere operae pretium erit. Ad primum testimonium respondetur, quod probat neminem iure haereditario se disse postea super regnum Iechoniae: non autem inde conuincitur, quod Christus vniuersali titulo ex commissione Patris non habuerit Regiam potestatem temporalem super omnem gentem & regnum. Ad alterum testimonium ex cap. Ioan. ca. 18. respondetur illud esse intelligendum quantum ad exercitium Regiae potestatis in hoc mundo: nunquam enim illam exercere intendebat. Et hoc sufficiebat ad pacandum animum Pilati qui zelabat Caesaris potestatem. Ac si diceret Christus, "Regnum meum non est de hoc mundo sicut tu existimas, vel interrogas." Ad alia vero testimonia respondetur, quod quanuis in illis asseratur spiritualitas Regni Christi, non tamen negatur temporalis potestas temporaliter regnandi & dominandi: quanuis non esset regnaturus nec dominaturus. Ad Sanctorum Patrum testimonia respondetur, quod quanuis illa multum videantur fauere parti negatiuae, tamen non conuincunt quod Christus non habuerit talem potestatem: sed quod illa vsus non fuerit. Ad primam rationem quae facta est pro parte negatiua, respondetur, quod tenentes partem affirmatiuam, aiunt quod illa conuenientia ad finem incarnationis etiam consequuntur ex eo quod Christus non fuerit vsus illa potestate Regia & iure dominandi. Ad secundam rationem respondetur quod Christus dominus sufficientissimum exemplum dedit paupertatis, dum noluit vti potestate dominandi quam habebat. Vitium enim aut virtus circa diuitias non in illarum dominio, sed in illarum vsu consistit. Sed quia rerum dominium solicitudinis nimiae imperfectis hominibus causa est. Idcirco consilium est euangelicum renuntiare omnibus quae possidemus homines non solum quantum ad vsum, sed etiam quantum ad dominium. Caeterum episcopi sunt in statu perfectiori, quam religiosi, & tamen dominium habent rerum temporalium: imo probabilis sententia est, quod quando religiosus assumitur ad episcopatum efficitur dominus rerum temporalium: & non solum est dispensator, vt tenet Diuus Thomas 2. 2. quaestione. 175. artic. 8. Christus autem nulla ratione periclitabatur ex eo quod haberet dominium rerum temporalium: sed potius hoc pertinebat ad ornatum & dignitatem ipsius inquantum homo: & idcirco exemplum paupertatis dedit in abstinendo ab vsu, non in carendo potestate & iure dominij. Ad tertiam rationem respondetur, quod sicut Christus Dominus habebat omnem scientiam & artem practicam, & tamen non vtebatur omni habitu practico, pingendo vel fabricando aliquid, & tamen illi habitus non reputabantur superflui, quia pertinebant ad ornatum animae & dignitatem eius, eo quod non decebat, quod aliquis homo posset aliquid operari, quod non posset Christus: ita etiam non decebat vt aliquis homo haberet potestatem & dominium alicuius rei, qualem potestatem non haberet Christus. Verum est tamen, quod tenentes partem negatiuam dicemus sufficere, quod Christus haberet potestatem & rationem dominij instrumentalem, vt iam explicatum est. Etenim nemo concedet, quod si vir habet potestatem & dominium circa corpus vxoris, quod Christus inquantum homo haberet similem potestatem formalem. Ad quartam & vltimam rationem responderi potest, quod quemadmodum ipse Deus, cum sit rerum omnium dominus, permittit tamen multam tyrannidem & plurimas iniustitias propter maius bonum : ita etiam Christus intelligens & videns voluntatem Dei, permisit & permittit principum terrae iniquam gubernationem & tyrannidem prout ipse Pater vult, quod permittat, donec veniat dies iudicij, vbi erit iudex bonorum & malorum , & deinceps in aeternum omnibus dominabitur: tribuens vnicuique secundum opera eius, vt in omnibus glorificetur Deus per lesum Christum; cui est gloria & imperium in sempiterna secula, Amen. DVbitatur secundo, Vtrum Summus Pontifex habeat dominium temporale supra totum orbem. Arguitur primo pro parte affirmatiua. Probabile est vt diximus, quod Christus Dominus habuit tale dominium, ergo & quod Summus Pontifex. Probatur consequentia, quia Christus Dominus tribuit Petro tanquam suo vicario potestatem, quam ipse habuit ad pascendas oues, quas commisit Petro & successoribus eius. Et confirmatur ex illo Ioann. 20. quod dixit Dominus post resurrectionem suam Apostolis, "Pax vobis, sicut misit me Pater, & ego mitto vos." Sed Pater ipsum Christum misit cum potestate dominij temporalis supra totum orbem, ergo Christus eadem potestate misit Apostolos, maxime Petrum: & per consequens Summum Pontificem Petri successorem & Vicarium ipsius Christi. Arguitur secundo . Nam sicut habetur ex Innocentio III. in cap. solitae. de maioritate & obedientia. "Tanta est inter sacerdotalem & regiam dignitatem differentia, quanta est inter Solem & Lunam." Sacerdotalis itaque dignitas comparatur Soli: Regia vero Lunae: sed Sol praeest omnibus corporalibus, ergo & Pontificia dignitas omnibus secularibus, & per consequens Summus Pontifex est dominus temporalis. Confirmatur primo. Nam saepe habetur in iure quod Regia potestas est subiecta Pontificiae, & hoc etiam habetur in eod. cap. solitae . Et. d. 10. Decreti per plura capita. Vide praesertim cap. lege Imperatoris. & cap. constitutiones. & cap. suscipitis. &. d. 96. etiam multa capita. Prae sertim cap. si Imperator. cum quatuor cap. sequent. Confirmatur secundo ex Bonif. 8. In extrauag. vnam sanctam Ecclesiam. de maiorit. & obedien. vbi definitur quod omnes Christi fideles de necessitate salutis sunt subiecti Romano Pontifici . Et insuper ait, Vtrunque gladium & materiale & spirituale esse in potestate Ecclesiae. Item etiam D. Tho. in fine lib. 2. Sententiarum, in expositione literae Magistri in solutione ad quartum, inquit, quod Summus Pontifex qui est vicarius Christi ex eius traditione vtriusque potestatis tenet apicem. Arguitur tertio. Nam Summus Pontifex imperat omnibus alijs potestatibus temporalibus, ergo habet dominium supra illas. Consequentia videtur bona, & antecedens patet. Tum ex testimonijs adductis in secundo argumento cum suis confirmationibus. Tum etiam quia Summus Pontifex habet potestatem quae respicit finem principalem , scilicet, spiritualem ad quem omnia temporalia ordinantur. In omnibus autem artibus & potestatibus ordinatis hoc videmus, quod illa quae respicit finem principalem imperat alijs quae sunt ad finem. Sicut militaris fraenefactiuae & potestas Ducis exercitus potestati aliorum ministrorum inferiorum . Et hoc etiam docet Arist. 8. Ethicor. cap. 2. Confirmatur. Quoniam quando alicui committitur aliqua potestas. Datur etiam ei autoritas supra omnia illa quae sunt necessaria ad illum finem consequendum, ad quem datur talis potestas. Ad finem autem spiritualem nempe ad salutem animarum ad quam data est potestas Summo Pontifici, necessarium est quod habeat potestatem supra omnes potestates inferiores, alias enim non posset eos compellere in ordine ad dictum finem spiritualem, quando id expedierit, ergo habet talem potestatem. Quarto. Synagoga habuit dominium temporale supra totum orbem, ergo ipsum habet Ecclesia & Summus Pontifex. Consequentia videtur bona. Nam Ecclesia & Summus Pontifex maiorem habet & prae stantiorem potestatem quam Synagoga & illius Summus sacerdos. Antecedens autem probatur ex cap. 1. Threnor. vbi Synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum. In contrarium est quod licet demus quod Christus habuerit dominium temporale supra totum orbem, non tamen est vsus illa potestate, vt patet ex dubio praecedenti , ergo frustra tribuitur Vicario eius. Quidam ex Iuristis tenent Summum Pontificem esse dominum totius orbis etiam in temporalibus. Hanc sententiam tenuit Innocentius & Hostiensis super cap. quod super his. de voto & voti redemptione. Item etiam Panorm. & Archidiaconus. Item etiam gloss. super extrauagantem citatam Bonifacij VIII. Eosdem sequuntur aliqui ex Summistis. Hanc sententiam tenet Summa Angelica in verbo infidelitas, Et eandem videtur sequi Syluester in eodem verbo infidelitas quaest. 7. & in verbo Papa quaest. 7. 10. & 11. & in verbo legitimus quaest. 4. Eandem sententiam tenuit D. Antoninus in. 3. par. quaest. 8. cap. 5. & alij etiam quos citant praedicti Doctores. Theologi autem communiter tenent sententiam oppositam. Quorum aliquos infra citabimus. PRO solutione aduertendum est primo, quod in praesenti tantum quaerimus de dominio temporali. Nam de potestate spirituali quantum habeat diximus latissime in nostris commentarijs supra quaest. 1. art. 10. & quaest. 10. super art. 8. Et in 4. in materia de clauibus solet tractari de hac potestate. Secundo est aduertendum , quod Summum Pontificem habere dominium temporale supra totum orbem, potest intelligi dupliciter. Vno modo directe & per se in ordine ad finem temporalem. Alio modo indirecte & veluti per accidens in ordine ad finem spiritualem. Sit prima conclusio. Loquendo per se & directe in ordine ad finem temporalem, non habet Summus Pontifex dominium temporale supra totum orbem. Istam sententiam tenent Cardinalis a Turrecremata lib. 2. summ. de ecclesia cap. 113. cum tribus sequentibus, vbi dicit plura quae pertinent ad hanc difficultatem. Eandem tenet Caietanus infra in quaest. 66. super art. 8. & colligitur etiam ex doctrina Diui Thomae ibidem in solutione ad secundum . Magister Franciscus a Victoria tenet eandem sententiam in Relectione. 1. de potestate ecclesiae, maxime num. 8. quaest. 5. Vide ibidem a numer. 1. vsque ad 14. inclusiue. Vide eundem in Relectione. 1. de Indis num. 27. Et Magister Fr. Dominicus Soto tenet eam lib. 4. de Iustitia & iure quaest. 4. art. 1. Et probatur primo ista sententia. Nam non est censendus habere per se directe Summus Pontifex ea, quae Christus inter dixit omnibus Apostolis. Sed dominium temporale in ordine ad finem temporalem interdixit Christus omnibus Apostolis, ergo non competit vicario Christi. Maior videtur nota: nam Christus potestatem quam dedit Summo Pontifici, contulit in beato Petro. Et minor probatur ex illo Matth. 20. "Scitis quia Principes gentium dominantur eorum, & qui maiores sunt potestatem exercent inter eos: non ita erit inter vos. Sed quicunque voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister, & quicunque voluerit inter vos primus esse erit vester seruus: sicut filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, & dare animam suam", &c. Idem habetur Lucae. 22. Secundo probatur ex D. Bernardo in lib. 2. de consideratione ad Eugenium Papam, vbi loquens cum eodem Pontifice inquit, "Quid tibi amplius dimisit Sanctus Apostolus, Quod habeo inquit, tibi do. Quid illud? Vnum scio non est aurum neque argentum , Cum ipse dicat: argentum & aurum non est mihi." Et infra. "Neque enim ille Sanctus Petrus tibi dare, quod non habuit, potuit." Quod habuit dedit, solicitudinem super ecclesiam , nunquid dominationem? Tertio probatur ex pluribus iuribus: quae habentur in Decreto dist. 10. Praesertim cap. quoniam. vbi Cyprianus Pontifex inquit, Iuliano Imperatori. Quod mediator Dei & hominum Christus Iesus. Sicut discreuit vtranque potestatem, & Pontificiam & Imperatoriam, vt Christiani Imperatores pro vita aeterna Pontificibus indigerent, & Pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum, imperialibus legibus vterentur. Ecce constituuntur diuersae potestates & Pontificia & Imperialis. Ita vt neque Imperialis possit quae Pontificis sunt: neque econuerso. Vide in dist. 96. cap. cum ad verum. vbi Nicolaus Pontifex statuit, ne Imperator iura Pontificia neque Pontifex iura Imperatoria vsurpet: & notandum maxime est verbum vsurpet. Vide in Decretalibus in titulo, Qui filij sint legitimi. cap. causam. quod est Alexandri III. & ibi decernitur, quod de causa ciuili inter laicos non cognoscit ecclesia. Vide in titul. de appellationibus, cap. si duobus. vbi idem Pontifex in. §. denique. inquit, quod a ciuili iudice, qui non est de temporali iuris dictione Ecclesiae, non appellatur ad Papam . Si autem summus Pontifex haberet praedictum dominium temporale supra totum orbem in rei veritate posset intromittere se in ea quae sunt Imperatoris, & cognoscere de causa ciuili inter laicos: posset insuper appellari ad ipsum a ciuili iudice: quorum tamen oppositum decernitur in praedictis capitibus. Quarto probatur. Nam si Summus Pontifex haberet praedictum dominium, illud haberet iure diuino. Sed hoc non, ergo &c. Maior patet. Nam non habet iure naturali aut humano, vt constat . Minor vero probatur. Nam si iure diuino id haberet, constaret ex Sacris literis, aut ex traditione. Ex sacris autem literis id non colligitur: quin potius oppositum: vt constat ex autoritatibus, quae adduximus in primo argumento pro ista conclusione. Ex traditione autem non habetur. Nam in ecclesia non est talis traditio. Aduertendum tamen circa hanc conclusionem, quod non modo Summus Pontifex non habet dominium temporale supra totum orbem in ordine ad finem temporalem : verum etiam neque habet dominium aliquod temporale directe ex traditione Christi. Habet tamen verum dominium temporale directe super ea bona temporalia, quae contulerunt Ecclesiae Principes Christiani, vt Constantinus & alij. Quod autem ex traditione Christi non habeat huiusmodi dominium, probant argumenta facta. Quod vero illud habeat super bona temporalia collata Ecclesiae a Principibus Christianis, patet. Nam donatio facta a Principibus Christianis fuit vera donatio conferens verum dominium temporale ipsi Ecclesiae, etiam in ordine ad finem temporalem. Et hoc patet in Constantini Imperatoris donatione facta Syluestro Pontifici. De qua habetur in cap. Constantinus. 96. dist. & in cap. futuram . 12. quaest. 1. Et idem patet in donationibus aliorum Principum factis Ecclesiae. Et hinc sumitur quintum argumentum pro nostra conclusione. Nam si summus Pontifex haberet dominium vniuersale supra totum orbem, de quo loquuti sumus in prima conclusione , sequeretur: quod donatio facta Ecclesiae per Principes non esset vera donatio, sed restitutio. Consequens tamen est falsum ergo. Sexto probatur eadem conclusio. Nam ex opposita sententia sequeretur quod Summus Pontifex esset vniuersalis Rex & Imperator totius orbis. Consequens tamen est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam habere praedictum dominium proprium est Regis seu Imperatoris vniuersalis. Minor vero probatur. Nam hoc est inauditum in ecclesia. Imo & Christus Dominus id videtur prohibuisse locis citatis Matth. 20. & Lucae 22. Et rursus in cap. cum ad verum citato. dist. 96. Disponitur ne Pontifex iura aut nomen Imperatoris sibi vsurper. Id ipsum colligitur ex cap. citato. Quoniam dist. 10. Septimo probatur. Ex opposita sententia etiam sequeretur, quod Summus Pontifex posset pro sua voluntate in ordine ad finem temporalem statuere leges in vniuerso orbe: posset etiam pro suo libito abrogare omnium aliorum Principum leges. Hoc autem est falsum & contra communem sententiam. Vltimo probatur eadem conclusio. Nam si Summus Pontifex haberet dominium temporale directe in ordine ad finem temporalem supra totum orbem, sequeretur, quod etiam quilibet Episcopus haberet idem dominium in sua dioecesi. Consequens est falsum, ergo. Minor patet ex communi sententia, nullus enim illud concedit. Sequela tamen probatur. Nam tantam potestatem proportionabiliter habet quilibet Episcopus in suo episcopatu iure diuino: quantam habet Summus Pontifex in tota Ecclesia, quanuis habeat illam subordinatam Pontifici. Secunda conclusio. Summus Pontifex habet dominium temporale instrumentale & indirecte supra totum orbem videlicet in ordine ad finem spiritualem. Hanc conclusionem tenent Doctores citati pro prae cedenti conclusione: quanuis illi non vtantur illa voce, instrumentale, quae dictio nobis placet: quia vere exprimit rationem dominandi non esse formalem vt in causa principali respectu temporalium. Hanc probant argumenta facta a principio si quid probant . Et vlterius probatur primo. Nam vt constat ex pluribus capitibus iuris in ordine ad finem spiritualem potest Summus Pontifex antiquos Reges & Imperatores deponere, & nouos constituere, ergo. Consequentia vi detur bona. Et antecedens patet. Nam Zacharias Romanus Pontifex Regem Francorum, eo quod tantae potestati esset inutilis a Regno deposuit: & Pipinum qui fuit Caroli Magni Imperatoris pater in eius locum substituit, & omnes Francigenas a iuramento fidelitatis absoluit. Vt habetur in capit. alius. 15. quaest. 6. Praeterea Innocentius Quartus, Regi Portugaliae qui prodigus & dilapidator erat, & ecclesias, monasteria pia loca, & personas ecclesiasticas, viduas, pupillos & orphanos grauabat, & grauari sinebat, dedisse adiutorem, & illi administrationem Regni interdixisse, legitur. Vt patet ex capit. grandi. de supplenda negligentia praelatorum. libro. 6. Praeterea Summus Pontifex Imperium Romanum a Grae cis transtulit in Romanos: & ius ac potestatem eligendi Imperatorem certis Principibus contulit. Vt patet in capit. venerabilem. de electione, & electi potestate. De qua vide Syluestrum in verbo, electio. quaest. 4. & 5. Multo magis verificatur conclusio, si Reges seculares sunt haeretici vel schismatici. Secundo probatur. Nam ea quae sunt necessaria ad exercendum officium commissum, simul committuntur & conferuntur cum ipsomet officio, sed ad exercendam spiritualem potestatem datam Summo Pontifici vt Christi vicario necessarium est, quod habeat praedictum dominium supra totum orbem, ergo. Maior habetur ex capit. 1. de officio & potestate iudicis delegati. Et minor probatur. Nam si non haberet praedictum dominium, non posset impedientibus suam potestatem & iurisdictionem resistere per bellum, nec posset etiam contradicentes temporaliter punire. Quod tamen est falsum imo & contra fidem. Probatur, constat enim ex multis iuribus, quod potest Summus Pontifex statuere leges circa temporalia: & similiter leges ciuiles aliorum Principum abrogare, quando viderit id expedire, in ordine ad spirituale bonum Ecclesiae & fidelium. Et hoc etiam patet, ex ipsomet vsu antiquae Ecclesiae, ergo. Plura alia argumenta pro hac conclusione vide apud Cardinalem a Turrecremata lib. 1. Summae de ecclesia. capit. 90. Vbi agit de eminentia potestatis spiritualis supra secularem . Et in libr. 2. cap. 114. Vbi tractat qualiter Romano Pontifici iure sui principatus competat habere iurisdictionem temporalem in toto orbe Christiano. Denique tam in eodem capit. 114. quam in praecedenti, & duobus sequentibus multa reperientur egregia, quae conducunt ad praedictas conclusiones probandas. ¶ Ad omnia argumenta respondetur, quod probant secundam conclusionem. Quatenus autem militant contra primam: respondetur ad primum argumentum. Primo dicitur quod adhuc est in opinione, An Christus dominus habuerit dominium temporale supra totum orbem, vt constat ex dictis dubio praecedenti. Veruntamen concesso antecedenti: negatur consequentia. Vt enim diximus in superioribus. quaest. 1. super arti. 10. & quaest. 10. super art. 8. Non omnem potestatem quam Christus habuit, etiam inquantum homo communicauit Summo Pontifici. Nam potestatem excellentiae, quam habuit in sacramentis non communicauit Summo Pontifici. Vt docet Diuus Tho. 3. parte quaest. 64. artic. 4. ad primum. licet potuisset communicare si voluisset: vt docet Diuus Thomas in eodem articulo. Vide de hac re Magistrum Soto in. 4. dist. 1 quaest. 5. artic. 4. dubio vltimo. ¶ Ad confirmationem dicitur quod Pater misit filium non ad exequendum dominium temporale, sed spirituale. Et ita misit Christus suos Apostolos. Et sic possunt verificari verba illa Ioan. 20. Etiam si non contulerit dominium temporale suis Apostolis. Praeterea dicimus, quod si illa auctoritas aliquid probaret, non tantum conuinceret Beatum Petrum habuisse dominium temporale supra totum orbem, verum etiam & reliquos Apostolos, quod tamen falsissimum est. Ad secundum argumentum , cum suis confirmationibus dicendum, quod omnia illa iura loquuntur de potestate, & dominio in ordine ad spiritualia cum opus fuerit illam exercere: vt patet manifeste intuenti ipsa iura. Et ita in illo capit. solito. ad probandam potestatem Summi Pontificis, adijcitur illud Ioannis 20. "Pasce oues meas." Et illud etiam Matthaei 16. "Quodcunque ligaueris super terram," &c. Quae quidem loca loquuntur de potestate spirituali in ordine ad finem spiritualem. Eodem modo intelligendus est Diuus Thomas, & quod hoc modo intelligatur, manifeste colligitur ex verbis paulo ante praecedentibus. Inquit enim quod secularis potestas est sub spirituali, inquantum est a Deo subiecta, scilicet, In his quae ad salutem animae pertinent. Ad tertium. Cum sua confirmatione satis patet per praecedentia. Ad quartum argumentum , antecedens negatur ad probationem dicitur, quod synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum: quia aliquae gentes & prouinciae erant illis subiectae licet non omnes. Praeterea dicebatur Princeps & domina gentium propter religionis & legis nobilitatem supra omnes leges & religiones omnium nationum. Et haec dicta sufficiant de temporali potestate Summi Pontificis. Neque enim sedes Apostolica indiget nostro mendacio: quae vera & propria potestate abundat ad omnia quae ad spiritualem finem necessaria sunt. Nam qui volunt assentatione quadam Summis Pontificibus dominium temporale directe & formaliter tribuere supra totum orbem: odiosam regibus terrae fidelibus & infidelibus sedem Apostolicam efficiunt. DVbitatur tertio. Vtrum Imperator habeat dominium temporale supra totum orbem. ¶ Primo arguitur pro parte affirmatiua. Nam in spiritualibus est vnus Summus Pontifex qui prae est toti Ecclesiae, ergo in temporalibus debet esse vnus Imperator, qui prae sit toti orbi. Antecedens secundum fidem tenendum est, vt constat ex his quae diximus supra quaestione. 1. artic. 10. Consequentia autem videtur tenere ex paritate rationis. Secundo arguitur. Octauianus Augustus Caesar, qui praeerat Imperio Romano quando natus est Christus, habuit dominium temporale supra totum orbem, ergo &c. Consequentia videtur nota: nam caeteri Imperatores maxime Christiani non debent esse deterioris conditionis quam Augustus, qui erat Gentilis. Antecedens autem probatur primo, ex illo Lucae 2. "Exijt edictum a Caesare Augusto, vt describeretur vniuersus orbis." Secundo probatur ex D. Tho. in illo opuscul. 20. de regimine Principum lib. 3. ca. 13. Vbi inquit, quod Christus verus erat mundi Dominus, & Monarcha cuius vices gerebat Augustus, licet non intelligeret, ergo si Christus Dominus habuit dominium temporale totius vniuersi, ita & Augustus eius vices gerens. Confirmatur. Nam Tyberius Cae sar qui Augusto successit, qui quidem prae erat Imperio Romano quando Christus passus est, etiam habuit dominium temporale supra totum orbem: siquidem habuit dominium supra Iudaeos, vt patet ex eo quod dixit Dominus Matth. 22. & Lucae 20. "Reddite quae sunt Caesaris Caesari, & quae sunt Dei Deo." Tertio arguitur, ex Diuo Hieronymo in Epistola ad Rusticum monachum, de viuendi forma. Et referuntur eius verba. 7. quaestione. 1. capit. in apibus. Vbi inquit, quod in apibus vnus dux est, grues vnam sequuntur ordine literato, vnus & imperator. Confirmatur, ex l. precatio. ff. ad legem Rhodiam, vbi habetur, quod Antoninus Imperator dixit, "Ego mundi dominus sum." Quarto. Adam fuit vniuersalis dominus totius vniuersi, quod quidem videtur colligi ex illo Genesis. 1. "Faciamus hominem ad imaginem, & similitudinem nostram. Vt praesit piscibus maris & volatilibus caeli." Et infra, "Crescite & multiplicamini & replete terram, & subijcite eam." Et similiter videtur dicendum de Noe: & hoc apparet colligi ex capit. 8. Genes. Vbi habetur quod dixit Dominus Noe & filijs eius. "Ingredimini super terram. Crescite & multiplicamini super eam." Illis autem alij successerunt, ergo maxime Romani Imperatores, & per consequens habent dominium vniuersale totius orbis. Quinto. Optimus modus gubernandi est per monarchiam vniuersalem, ergo eam instituit dominus. Et per consequens eam habet Imperator. Nam videtur quod non possit alius excogitari vniuersalior rex. Antecedens videtur Aristotel. 3. Politicorum. Et id docet expresse Diuus Thomas in opusculo citato de regimine principum. lib. & capit. 2. Consequentia autem probatur. "Nam Deus qui omnia in sapientia facit", vt habetur Psalmo 103. Optimum modum gubernandi instituisse censendus est. Vltimo arguitur. Nam Imperator communiter appellatur orbis dominus. Et ita in cap. futuram, 1. 2. quaest. 1. dicitur quod Imperatores Romani tenebant totius orbis monarchiam, ergo. &c. In contrarium est lex cunctos populos. C. de summa Trinitate, & fide Catholica. Vbi limites Romani Imperatoris circunscribuntur , cum dicitur a Romano Imperatore cunctos populos, quos clementiae nostrae regit Imperium. De hac difficultate agit Magister a Victoria in relectione de Indis nu. 24. & 25. & Magister Soto lib. 4. de Iustitia & iure. q. 4. arti. 2. Qui pro vtraque parte adducunt autores. Pro parte affirmatiua Hostiensem, Ioannem Andream, Bartolum, Baldum & alios doctores ex Italia. Et Bartolus adeo certam existimat hanc sententiam, vt dicat quod forte incurret haeresim, qui eam negauerit. Et praecipue ad hoc mouetur propter autoritatem adductam in secundo argumento ex Lucae ca. 2. Pro parte autem negatiua adducunt Fabrum & Vltramontanos. Et istam sententiam praedicti autores tanquam certam tuentur & est communis inter Theologos, & quia praedicti Magistri late eam probant nos breuiter definiemus in hoc loco. Sit vnica conclusio. Imperator non habet dominium temporale supra totum orbem. Dicimus temporale, quoniam de spirituali certius est quam vt indigeat probatione. Illud enim solum Summo Pontifici competit iuxta ea quae diximus quaest. 1. artic. 10. Et intelligimus conclusionem de dominio temporalis iurisdictionis. Nam si loquamur de dominio temporali proprietatis rerum adhuc est certius, vt optime probat Magister Soto libr. 4. de Iustitia & iure. quaest. 4. artic. 1. Probatur conclusio sic explicata primo. Nam si haberet dominium temporale supra totum orbem, omnes Reges terrae essent ei subiecti in temporalibus tanquam superiori & vniuersali domino. Hoc autem est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam ex eo quod Rex Catholicus Philippus Secundus habet dominium supra omnia sua Regna, omnes qui habitant huiusmodi regiones sunt ei subiecti in temporalibus. Minor vero probatur ex capit. cum per venerabilem. qui filij sint legitimi. Vbi inquit Innocentius III. quod Rex superiorem in temporalibus non recognoscit. Vnde obiter collige veram esse nostram sententiam in dubio praecedenti. Secundo probatur. Si Imperator haberet dominium temporale supra totum orbem: vel haberet iure naturali vel iure diuino vel humano, sed nullo istorum , ergo. Consequentia est manifesta & maior patet a sufficienti diuisione. Minor vero probatur quod non naturali. Nam hoc iure omnes nascuntur liberi, neque est aliquod dominium iure naturali praeter id quod habent parentes super filios & maritus supra vxorem. Vt docet Diuus Thomas. 1. parte quaest. 22. arti. 1. ad secundum. Et quaest. 96. artic. 4. Confirmatur quia vt docet idem D. Tho. in 2. 2. quaest . 10. arti. 10. Dominium & praelatio inducta sunt iure positiuo: quod vero non iure diuino probatur quoniam nullibi id legimus, sicuti legimus de Saule & Dauide habuisse regnum a Deo vt constat lib. i. Regum. quod vere non iure humano . Probatur . Quia si illud haberet competeret ei, vel autoritate legis, & hoc non : quia nulla talis extat lex. Etsi extaret maxime quia facta esset ab Imperatoribus, & licet facta esset, non haberet vim obligandi: quia ante talem legem Imperator non haberet iurisdictionem: lex autem facta a non habente iurisdictionem non habet vim obligandi. Aut Imperator haberet legitima successione, aut donatione aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, vel alio titulo. Nullum autem istorum dici potest, ergo non habet tale dominium . Multa alia possemus afferre pro hac conclusione , sed non existimo in re certa opus esse pluribus. Vnum tamen aduertendum est, quod licet Imperator non habeat dominium temporale supra totum orbem: nihilominus est superior quantum ad aliquid omnibus Principibus Christianis. Est enim fidei protector ab Ecclesia designatus: & propterea coronatur a Summo Pontifice. Vnde in ordine ad exaltationem fidei & Ecclesiae & protectionem potest conuocare Principes Christianos contra inimicos Ecclesiae. Veruntamen Rex Hispaniae exemptus est ab imperatore. Et hodie est maximus protector Ecclesiae. Ad primum argumentum negatur consequentia. Ad probationem dicitur, non esse eandem rationem, Nam in spiritualibus conuenit vnum esse totius Ecclesiae Summum Pontificem : iuxta ea quae diximus supra quae stione. 1. artic. 10. & cum Christus Dominus, cuius Vicarius est Summus Pontifex, sit vniuersalis Redemptor & vnicus Rex regni caelorum, & caput vnicum Ecclesiae per totum orbem diffusae, & infinita sua virtute omnia disponat: potest per vnicum vicarium totum regere orbem. Eo vel maxime quod sub vno pastore alios inferiores praelatos ei subordinatos constituit. Veruntamen Reges accipiunt potestatem a republica. Et ita non est necessarium, quod ab vno totus orbis dependeat: quin potius nec totus orbis potest vnum vniuersalem dominum eligere. Non enim potest conuenire ad huiusmodi electionem. Et licet posset conuenire, non expediret ad bonam vniuersi gubernationem talem eligere vniuersalem dominum. Vt enim docet Aristotel. 7. Politicorum capit. 4. "Respublica non eo est melior, quia maior." Sed talis debet esse & tanta sub vno Principe: quanta ipse potest commode gubernare. Vnus autem Princeps non potest temporalibus commode gubernare totum vniuersum. Quare potentes Reges deberent aduertere, quod non minor est virtus, quam quaerere parta tueri. Ad secundum argumentum negatur antecedens. Ad primam probationem primo dicitur, quod Euangelista non approbauit illud edictum: quin potius videtur condemnasse. Nam ad hoc apparet Euangelistam retulisse illam historiam, vt ostenderet non Augustum, qui tunc Romano Imperio praeerat, sed Christum, qui tunc nascebatur esse Domnium vniuersi. Secundo dicitur, quod nomine vniuersi orbis, non intelligitur in illo loco totus mundus: quoniam multae erant tunc prouintiae, quae non erant subiectae Imperio Romano. Sed vniuersus orbis sumitur ibi pro magna parte orbis. Ad quam Romani peruenerant. Vide expositores Euangelistarum super eadem loca, qui plura adducunt testimonia scripturae ad ostendendum hanc esse legitimam ipsius loci explicationem . Et ad hoc deseruit illud quod habetur. Genes. 41. cum dicitur: "Omnis terra venit in AEgyptum:" intelligitur id est bona pars terrae . & Genes. etiam secundo dicitur de Eua, quod erat mater cunctorum viuentium, quod tamen non extenditur ad irrationalia & insensibilia. Ad secundam probationem . Si teneamus Christum dominum non habuisse dominium temporale supra totum orbem, eo modo quo explicauimus dubio praecedenti, facile potest responderi, quod Diuus Thomas intelligitur, quod Augustus gerebat vices Christi, quatenus eius potestas temporalis erat subiecta spirituali Christi & illius ministra. Quemadmodum etiam & potestates etiam Regiae dicuntur ministrae Pontificum. Veruntamen etiam tenendo alteram sententiam, quod Christus Dominus habuit dominium temporale supra totum orbem. Respondetur quod Diuus Thomas intelligit. quod Augustus gerebat vices Christi, etiam quantum ad dominium temporale, non quidem supra totum orbem sed supra magnam illius partem: nempe super totam illius partem quae subiecta erat Imperio Romano. Quemadmodum etiam solemus dicere, quod gubernator constitutus a Rege super aliquam prouinciam, gerit illius vices. Non quidem supra omnia regna subiecta ipsimet Regi: sed super illam prouintiam, super quam constitutus est. Veruntamen Augustus non erat, vt iam diximus, proprie Vicarius institutus a Christo, sed permissus a Deo, vt nesciens quid faceret, prodesset monarchiae Christi. Ad confirmationem pariter negatur Tyberium habuisse dominium temporale supra totum orbem. Et ad probationem dicitur quod licet daremus simpliciter & absolute Tyberium habuisse dominium supra Iudaeos & de iure, non inde consequeretur, quod habuisset dominium supra totum orbem. Secundo dicitur, quod Iudaei non erant subiecti Imperio Romano de iure, sed de facto. Gens enim Iudaeorum libera erat a dominio cuiuscunque alienigenae. Imo & in lege prohibitum erat, vt Iudaei haberent dominum alienigenam, vt patet ex illo Deuteronom. 17. "Eum constitues", scilicet, Regem: "quem dominus Deus tuus elegerit de numero fratrum tuorum: non poteris alte rius gentis hominem Regem facere, qui non sit frater tuus." Cum ergo Christus dominus in illis locis iubet dari Caesari, quod ipsius erat, non approbat, vt ait Magister Soto, dominium Caesaris, sed volens se eximere a calumnijs Iudaeorum, ius tantum naturae retulit. Ac si diceret, Si quid debetis Cae sari, soluite. Sed primum Deo quod illi debitum est reddite. Praeterea possumus dicere quod ideo Christus iussit reddenda esse Caesari quae illius erant: quoniam, vt inquit Nicolaus de Lyra super verba Matth. 22. citata, Iudaei iurauerant Romanis fidelitatem se seruaturos, & tributa reddituros a tempore Pompei , qui fecerat Iudaeam tributariam . Et ita propter reuerentiam iuramenti illa iubebat reddi. Sed prior solutio est melior. Ad tertium argumentum respondetur, quod Diuus Hieronymus minime intendit, quod sit vnus Imperator qui habeat dominium supra totum vniuersum, sed quod vnius reipublicae debet esse vnus Rex, & totius Christianismi vnus Imperator, sicut vnius albearis est vna Apis ductrix aliarum. Et vnius congregationis gruum est vna, quae alias ducit. Sicut autem non est vna apis omnium apum ductrix. Ita neque vnus Imperator totius orbis dominus. Ad confirmationem respondetur, quod Antoninus Imperator, illud dixit arroganter, & ita inde nullum sumitur argumentum. Ad quartum respondetur, quod Adam & Noe fuerunt domini orbis quando ipsi soli erant in mundo : continuo autem diuiserunt filijs terras, vel filij eorum conuenerunt ex communi consensu, vt vnusquisque suam partem occuparet, vel alio modo facta est diuisio rerum inter eos. Ad quintum argumentum respondetur, quod optimus modus gubernandi, non est per monarchiam vniuersalem totius mundi: neque id docet Aristoteles aut Diuus Thomas, sed eam gubernationem dicunt esse optimam quae fit per vnum circa vnam multitudinem, non quae fit per plures. Intelliguntur autem de ea multitudine quae potest commode per vnum gubernari. Vt enim dicebamus ad primum ex Aristotele respublica non eo melior, quo maior. Ad vltimum argumentum respondetur , quod Imperator, non ideo dicitur orbis dominus, quia totius vniuersi sit dominus, sed quia dominatur magnae parti mundi inter Christianos Principes habens quandam ex officio eminentiam. # 5 [De translatione dominiorum] Disputatio Quinta. De translatione Dominiorum. ANTE omnia definire oportet, quid sit translatio dominij, & quae nam sint huius translationis causae. Deinde circa ipsas causas sunt examinandae grauissimae quae stiones. ¶ Dominij ergo translatio nihil aliud est, quam transmissio rei ab eo qui legitime possidet in alterum qui incipit de nouo esse dominus eius. Apertissima est definitio ex supra dictis: sed explicatur assignando causas huius translationis: quae sunt tres. Prima voluntas diuina quae declaratur nobis aut iure diuino naturali. (Deus enim manifestat nobis quaedam vt autor est naturae) aut certe per particularem reuelationem quae expresse facta sit ad manifestandam Dei voluntatem. Sic transtulit Deus regnum a Chananaeis in filios Israel: a Saule in Dauidem. Ratio huius rei est. Quoniam cum Deus sit vniuersorum dominus, poterit voluntate sua quando illi placuerit, dominia transferre. Et quidem haec prima causa parum facessit nobis negotij, quoniam supra id quod manifestissimum est ex naturae iure, requirit expressam Dei reuelationem. Quae si constet transfertur dominium, si autem non constet talis expressa reuelatio, nunquam censendum est dominium transferri per hanc causam. Secunda causa est voluntas domini possidentis. Etenim cum homo sit Dominus per facultatem arbitrij, potest per eandem facultatem per quam res possidet, easdem alienare vt habetur. Instituta. de rerum diuisio. §. traditione. Et ex. l. quam: §. literae. ff. de acquiren. rerum dominio. Eo vel maxime quod rei possessae vsus, est venditio, donatio, aut denique abalienatio rei. Tertia causa est voluntas legislatoris & Principis transferentis res ciuium in alios dominos. Declaratur autem nobis haec voluntas Principis aut legibus editis, aut pronuntiatis sententijs. Ratio huius rei est. Quoniam cum homo sit natura sua animal sociale & politicum, eodem naturae iure necesse est, sit subiectus legibus & sententijs Principis, quae ordinantur ad bonum reipublicae in qua degit homo & vitam agit. Rursus cum Principi liceat malefactores & reos propter bonum Reipublicae etiam vita mulctare: multo magis licebit propter bonum ipsius Reipublicae spoliare ciues, omnibus suis fortunis & bonis. Hoc autem efficit voluntas Principis vno duorum modorum. Primus est cohibendo voluntatem veri domini, ne transferat etiam si velit, dominium in alterum . Quo pacto impediuit ne pupillus abalienet bona sua reddendo ipsum pupillum inhabilem (aut quod in idem reducitur) reddendo alterum cum quo fit contractus, inhabilem ad recipiendum. Vt patet in lege de simonia. Vbi is qui recipit pretium, est inhabilis ad recipiendum. Secundus modus est transferendo, velit nolit verus rei dominus, dominium in alium possessorem. Vt patet in lege praescriptionis. de his omnibus agendum est per singula. DVbium primum est. Circa secundam causam, vtrum per solam interiorem voluntatem possit homo transferre dominium suae rei in alterum. Aliquis , Verbi gratia, intra se cogitans promittit Petro sine verbis domum: Rogamus num iste teneatur Petro patefacere illam suam promissionem interiorem: etsi Petrus acceptet, donare illi domum. Neque dubitamus in praesentia, cum tantum interius propositum habetur, & non promissum: tunc enim certum est nullam esse obligationem; sed tota controuersia est, quando interius promittimus vel donamus. Videtur autem, quod tunc transfertur dominium, & fit obligatio. ¶ Primo arguitur. Homo est dominus rerum suarum per facultatem arbitrij, ergo per eandem solam sine exteriori signo transfert dominium. Confirmatur. Vocalis oratio tantum habet quod sit signum & declaratio interioris orationis, sed si exterius quis proferat promissionis , obligabit: ergo signum erat, quod promissio interior obligauerat antea. ¶ Secundo arguitur. Interior promissio absque vllo exteriori signo Deo facta, obligat secundum ius reli gionis, quae est inter Deum & homines, ergo facta homini obligat secundum ius, quod est vnius hominis ad alterum. Confirmatur , talis promissio homini facta si iuramento confirmetur transfert ius & dominium , obligatque in conscientia. Ergo si citra iuramentum fiat. Probatur consequentia. Iuramentum promissorium tunc obligat tantum , quando promissio alias obligabat, & erat valida. Vltimo arguitur. Promissio explicata verbis sed absenti facta, obligat in conscientia, & transfert dominium. Ergo & interior, quoniam in oratione ad absentem non magis conferunt verba, quam sola cogitatio interior. ¶ In hoc dubio Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quaest. 5. arti. 1. ad primum. Et copiosius lib. 8. quaest. 2. artic. 1. asserit tria. Primum citra controuersiam vllam, promissionem mentalem non obligare in conscientia : neque transferre dominium, nisi verbis declaretur. Exemplum est in matrimonio: vbi per solum consensum mentalem non transfertur dominium corporis: nisi declaretur signis talis consensus. Idem est in alijs contractibus mutuis. Secundum est, promissionem non mutuam, quae signis non explicatur, non obligare in exteriori foro neque transferre dominium. Tertium stando in mero iure naturae , problema est, an promissio ista simplex non mutua obliget in conscientia, si non exprimatur signis. Et quidem duo dicta primum & secundum certissima sunt. Sed circa tertium dictum. Sit nobis conclusio. Citra dubium videtur asserenda pars negatiua, videlicet, Promissio interior verbis non explicata non obligat in conscientia neque transfert dominium. Haec videtur colligi ex Sacris literis. Prouerb. 6. vbi promissionis vinculum & obligatio vocibus tribuitur. Illaqueatus es (inquit sapiens) verbis oris tui, & captus proprijs sermonibus. Haec videtur esse sententia communis doctis & indoctis hominibus. Inter doctos est D. Thom. infra quaest. 88. arti. 1. Indocti vero & vulgus solent affirmare: verba ligant homines. Ratione vero probatur. Homo non refertur & ordinatur ad alterum hominem per solam cogitationem internam & conceptam, sed per signa sensibilia externa, inter quae primatum obtinent voces: sed in translatione dominij, ordinatur is qui dominium transfert ad alterum in quem transfert dominium, ergo. Secundo. Promissio mutua nisi explicetur externis signis non transfert dominium, vt omnes consentiunt, ergo nec promissio non mutua: quoniam promissio mutua in hoc tantum differt a non mutua, quod mutua est obligationis reciproca ex vtraque parte, at non mutua ex altera parte tantum, ergo si in mutua promissione neutra pars tenetur suam mentalem cogitationem alteri explicare, vt videat an altera pars acceptet: neque in non mutua tenebitur. Ad primum respondetur, non tantum per internam promissionem voluntariam transferri dominium: sed per eam ordinatam ad alterum, politice & sensibiliter. Ad confirmationem respondetur, quod sicut voces sunt per se signa instrumentaria & vicaria ipsorum conceptuum ad significandas alijs hominibus eas res, quas conceptus ipsi repraesentant habenti, ita sunt per se instrumenta quaedam obligatoria erga alios homines: quamuis absque illis inducatur obligatio religionis erga Deum. Et per haec patet ad secundum negando consequentiam: quia Deus intuetur cor. Ad confirmationem similiter negatur consequentia. Ad probationem dicitur, iuramentum inducere obligationem quando promissio erat licita, licet non obligatoria. Et idcirco quanuis promissio interior verbis non explicetur, licita est, quod si iuramento confirmetur, obligatoria est: quanuis alias non obligaret. Simile est si latro per vim & metum extorqueat promissionem iuramento confirmatam, citra dubium is qui iurauit propter reuerentiam diuini nominis, tenetur adimplere promissum: talis enim promissio licita erat, quamuis non esset obligatoria sine iuramento: de qua re copiosius dicetur infra quaest. 89. Ad tertium dicemus dubio sequenti. DVbitatur secundo, Vtrum promissio signis externis aut verbis declarata, sed absenti facta, transferat dominium. Videtur vera pars negatiua. Primum in. l. 1. ff. de pollicitationibus. dicitur, quod pollicitatio non semper obligat. Pollicitatio vero apud Iurisperitos nihil aliud est quam promissio facta absenti. Rursus in. l. iuris gen tium. ff. de pactis. §. igitur. nuda pactio obligationem non parit. Arguitur secundo. Ex conclusione praecedentis dubij, & illius rationibus, quae omnes videntur procedere pariter in promissione absenti facta. Quoniam quemadmodum ad praesentes, non refertur homo per solum internum consensum , sed necesse est superaddantur verba, ita & ad absentes non refertur per verba sed per scripturam. Tertio arguitur contendendo quod etiam promissio, quae fit absenti coram testibus, non obliget & transferat dominium. Testes non inducunt obligationem vllam, sed solum testificantur eam obligationem quae oritur ex contractu , cui testes adsunt: sed vt ostendimus , in promissione ista, quando testes non adsunt, nulla est obligatio, ergo etiam si coram testibus fiat nulla erit obligatio. Item si talis promissio transferret dominium , sequeretur quod qui eam facit, teneretur indicare illam absenti cui facta est, vt si ille velit acceptam habere, & tunc qui promisit tenebitur dominium rei tradere: quod durum videtur, & contra communem vsum. In oppositum est, quod ratio naturalis dictat vt promissa impleantur, fides seruetur: alioquin, is qui promisit perfidus & infidelis censetur, ergo cum talis promissio sit absolute dicenda promissio, seruanda est. Confirmatur ex. l. 1. ff. de pactis. vbi Vlpianus asserit antecedens argumenti huius, & in. c. 1. & in. c. qualiter. de pactis. dicitur studiose agendum est vt ea quae promittuntur opere compleantur, ac demum in capit. iuramenti. 22. quaest. 5. ex D. Chrysost. dicitur inter simplicem fidelium loquelam & iuramentum nullam esse debere distantiam. In hoc dubio Sotus lib. 4. de Iustitia. vbi sup. idem videtur sentire de promissione quae verbis explicatur absenti facta, quod de promissione interna. Item turba non solum hominum vulgarium, verumetiam Theologorum, non videtur vllam obligationem saltem iustitiae ponere in tali promissione. PRO huius dubij intelligentia nota primo, quod vinculum seu obligatio orta ex promissione est duplex. Altera est quae pertinet ad virtutem veracitatis seu fidei seruandae, de qua disputat Diuus Thomas copiose infra quaest. 109. quam obligationem, qui non ser uat dicetur perfidus & infidelis, & mendax. Altera obligatio pertinet ad virtutem iustitiae, quoniam per promissionem vt statuimus, transferuntur dominia rerum. Hanc obligationem qui violat iniustus erit. Et de hac obligatione disputatur in praesentia potissimum. Secundo nota, quod promissio externis signis facta & declarata, quae sola & omnis illa habet veram & propriam rationem promissionis, est duplex. Altera formata solennitate, vt vocato tabellione, adhibitis testibus cum subscriptione promittentis, &c. Alia vero promissio est pura ab istis solennitatibus. De priori promissione non dubium, quin etiam si absenti fiat, transferat dominium . De secunda vero promissione suppono in praesentia tanquam rem meo iudicio certam, quod si praesenti fiat, obligat transferre dominium. Quam quaestionem disputant interpretes D. Tho. infra. q. 88. art. 1. & 3. ad primum. Quinimo ex definitione huius nostri dubij, sequitur a fortiori ista sententia quam modo supponimus. Tota igitur controuersia in praesentia est de promissione externis signis declarata, sed in absentia eius cui promissio fit. Prima conclusio. Si attendamus merum ius Caesareum aut merum naturae ius, promissio etiam verbis declarata facta in alterius absentia, non transfert dominium, neque obligat ex iustitia. Hanc conclusionem concedimus libenter argumentis factis pro parte negatiua huius dubij. Secunda conclusio. Si attendamus eadem iura, ac multo magis Ius canonicum Pontificium, aut denique ius Regium Hispaniense, citra dubium talis promissio obligat ex virtute fidelitatis, & veracitatis: ita vt qui eam non seruauerit sit mendax & fide fragus. Hanc concedimus argumento in oppositum simul & confirmationi eius. Sed quantum attinet ad Hispaniense ius, sit nobis tertia conclusio. Apud Hispanos, qui vtuntur legibus & foro Castellae, promissio quae in iudicio externo probari potest, si appareat animo obligandi fidem facta, obligat ex iustitia, & transfert dominium etiam in animae foro. Dixi in conclusione qui vtuntur legibus Castellae, vt excipiam inde Aragonios, Valentinos, Cathalanos, & Lusitanos, qui vtuntur suis legibus. Ista conclusio colligitur ex lib. 1. fori Castellani, tit. 11. De los pleytos que deuen valer, o no. Sed expresse habetur ista conclusio sancita in lib. 3. de ordinationibus Regijs, tit. 8. De las excepciones que se ponen en el juyzio, la ley. 3. vbi expresse Alfonsus XI. Compluti statuit eam legem, quod omnis promissio seu contractus qui vere probari potuerit, obliget etiamsi inter absentes fiat. Neque possit excipere, is, qui promisit, quod facta sit ea promissio sine solennitate aut inter absentes. Et in hac re debent multum Castellani Regi Alfonso, qui voluit quod fides data a Castellanis seruaretur inuiolabiliter, quicquid Caesares statuerint in re hac de iure communi. Sed exposcit praedicta lex duo, vt talis promissio obliget. Primum est quod in iudicio probari possit. Deinde quod appareat facta animo obligandi fidem: & hoc item probandum est iuridice. Primum requiritur, quoniam testes gerunt vicem partis absentis cui facta est promissio: & loco illius acceptant promissionem, quousque absens refutauerit promissionem factam. Nisi malumus, quod Rex ipse acceptet promissionem per legem suam. Requirit autem testes, tum ne falso quis mentiretur, & diceret promissionem sibi factam in absentia, tum maxime quoniam voluit Rex vt fides data coram Hispanis, nullo pacto violaretur. Secundum requiritur, quoniam promissio simplex, quae non praesumitur fieri animo obligandi fidem, non est reuera promissio. Et sic patet responsio ad tertium argumentum, quod procedebat contra istam tertiam conclusionem. Etenim testes non inducunt iure naturae nouam obligationem, sed iure Hispaniensi requiritur propter causas dictas. Ac demum respondetur ad vltimum argumentum, nec enim necesse fuerat, quod promissio in absentia facta indicaretur absenti: sed tantum , quod post quam semel indicata fuerit, si petierit dominium, reddatur. Hoc enim cautum est in. l. praedicta, quae obligat in conscientia . Quod vero leges iustae ciuiles transferant dominium etiam in foro interiori animae : patet sup. q. 3. huius tractatus: scilicet, in causa tertia translationis dominiorum , quae tertia causa copiosius deinceps explicanda est a nobis. Pro huius itaque tertiae causae explicatione notandum est primo, quod haec tertia causa quanuis primo aspectu videatur pugnare cum praecedenti, etenim si homo iure naturae, vt dictum est in praecedenti causa, per voluntatem propriam transferre potest dominium suarum rerum : videbatur nullo pacto fieri posse quod per voluntatem Principis, & per legem impediretur a tali translatione , ac multo magis videbitur fieri non posse quod etiam inuito domino lex transferret dominium rerum suarum. Caeterum haec quae apparet pugnantia & contra dictio, nulla est re vera, quoniam homo considerari potest, vt pars est reipublicae, & vt ordinatur ad bonum ipsius reipublicae, ad quod proinde bonum refertur per voluntatem publicam & vniuersalem ipsius Principis procurantis bonum commune ex officio, quae inclinatio & ordinatio est secundum naturam hominis: quamuis posterior sit magis secundum eius naturam, ac subinde cum ad bonum commune expedit, vt proprius appetitus, & propria voluntas hominis cohibeatur, haec ipsa cohibitio & impeditio magis est homini naturalis quam translatio dominij per propriam voluntatem. Simile est in natura. Lapis enim naturali inclinatione fertur per grauitatem in locum inferiorem propter incolumitatem & consistentiam sui. Multo tamen maiori inclinatione naturali fertur, propter bonum commune in locum superiorem cum opus est ad supplendum vacuum. Idem est in parte integrali totius, vt in manu, quae multo maiori inclinatione fertur etiam cum sui dispendio ad conseruandum totum, quam ad conseruandam seipsam. Secundo loco notandae sunt duae regulae. Prima est. Is cui secundum legem siue Pontificiam, siue ciuilem iuris communis Caesaream, siue iuris Regij peculiaris cuiusque Prouinciae & Regni, tribuitur dominium alicuius rei, est censendus in foro conscientiae legitimus dominus talis rei. Secunda est praecedentis appendix & corollaria. Omnis sententia quae in foro exteriori tribuit dominium, eadem in foro conscientiae interiori tribuit dominium: nisi senten tia poenalis sit, aut nisi fundetur in falsa prae sumptione. Excipitur quidem sententia poe nalis, quoniam poenam nemo tenetur subire ante iudicis condemnationem. Sententia vero iusta, in foro exteriori, quae poenalis non est, non modo obligat post condemnationem iudicis, & post pronuntiationem : sed etiam antequam pronuntiaretur, obligabat etiam in conscientia . Excipitur rursus sententia fundata in falsa praesumptione: quoniam haec nec ante nec post illius pronuntiationem reuera obligat. Dicitur autem fundari in falsa praesumptione, quando pronuntiatur iuxta testimonia testium falso testificantium: aut certe pronuntiatur per ignorantiam iudicis. Notandum est tertio, has regulas pati tres limitationes. Prima est quando lex est permissiua non praeceptiua. Exemplum est in. l. de venditione, quae negat decepto infra dimidium, actionem in iudicio. Etenim citra dubium, qui decipit infra dimidium non est dominus illius summae, in qua decipit: etiam si lex permittat ei dominium: & iudex pronunciet sententiam pro illo. Secunda moderatio est, quando leges decernunt in contractibus, in quibus concedunt repetitionem, & restitutionem in integrum. Etenim tunc ante iudicis sententiam licite possidet is, a quo lex concessit repetitionem. Post sententiam vero tenetur restituere & desinit esse dominus. Exemplum est in legibus quae de ludo decernunt . Tertia limitatio est quando leges decernunt in contractibus, quos annullat propter defectum solennitatis essentialis in iure. Tunc enim is, in cuius fauorem contractus est celebratus, ante iudicis sententiam est verus dominus: postea vero desinit esse dominus, & tenetur restituere. Exemplum est in eo, qui est dominus per testamentum, cui deficit solennitas essentialis iuris: de quibus omnibus dicendum est deinceps per singula. Nunc enim exempla in communi ponimus. Ex his sequitur corollarium . Prudens Theologus debet ante omnia consulere in hac parte Iurisperitos, qui dant operam scientiae iuris communis , & particularis cuiusque regni. Postquam autem eos consuluerit & sciuerit leges de illa re, super quam consulit: debet postmodum ipse iudicare, sitne talis lex permissiua, an praeceptiua, an vero poenalis: & denique an habeat alias exceptiones de quibus egimus. His praemissis disputandum est in praesentia primum de legibus, quae impediunt translationem dominij: neque certe de omnibus, sed de his tantum de quibus est controuersia inter viros doctissimos. Et deinde de legibus quae transferunt dominium inuito domino. Sed circa primam partem sunt tres disputationes principales. Prima de legibus quae decernunt circa filios illegitimos. Secunda de legibus quae decernunt in ludo. Tertia de legibus quae decernunt in contractibus , quibus deficit aliqua iuris solennitas essentialis. Prima disputatio sit de legibus quae impediunt translationem dominij in filios illegitimos. Pro cuius intelligentia animaduertendum est, quod filij illegitimi sunt in duplici differentia. Quidam, qui geniti sunt ex carnali copula, quae accedente fornicantium consensu, poterat esse coniugalis & matrimonialis nullo obstante legis impedimento. Verbi gratia, qui geniti sunt ex soluto & soluta, nec consanguineis, neque affinibus. Alij qui geniti sunt ex concubitu, qui non poterat esse matrimonialis, etiam accedente consensu fornicantium propter aliquod impedimentum iuris, quod irritat matrimonium. Verbi gratia, propter impedimentum religionis, aut consanguinitatis, aut affinitatis. Primae classis illegitimi filij dicuntur vulgo naturales. Secundae vero dicendi sunt a nobis in praesentia geniti ex damnato concubitu, & simplici vocabulo dicentur spurij. Et quidem de primae classis illegitimis filijs non est in praesentia controuersia: sed tota est de filijs spurijs, seu genitis ex damnato concubitu. ET est quaestio difficilis. Vtrum leges quae sanciunt non esse transferendum dominium, in tales filios illegitimos, sic adeo impediant translationem , vt si de facto translatio fiat, facta non teneat, neque ipsi filij comparent dominium. Primo arguitur. Quod talis translatio facta contra leges teneat. Et primo. Leges poe nales non obligant in conscientia neque impediunt dominij translationem sic, vt facta non teneat ante iudicis sententiam, & condemnationem. Sed leges quae in hac materia decernunt contra filios illegitimos sunt poenales punientes crimen incontinentiae, seu impudicitiae parentum in filijs, ergo &c. Secundo arguitur. Leges, quae prohibent translationem dominij, per contractus, quibus defuit essentialis solennitas iuris, non impediunt translationem, sic adeo vt factum non teneat: sed multo vrgentius & efficacius prohibent istae leges translationem dominij per tales contractus, quam leges quae decernunt contra filios illegitimos. Ergo si illae , neque istae impediunt. Maior, ostendetur a nobis infra disputatione tertia tanquam probabilior sententia. Minor autem probatur ex tenore legum. Siquidem illae leges tales contractus dicunt nullos & habendos pro infectis. Caeterum leges prohibentes donationes faciendas filijs illegitimis, non continent tam odiosa verba, neque dicunt eas donationes esse nullas, aut habendas pro infectis, ergo. Tertio, leges saltem illae quae loquuntur circa filios illegitimos secularium: tantum prohibent tales filios esse parentum haeredes. Ergo parentes illorum possunt extra testamentum sine peccato vllo donare filijs, siue per donationem inter viuos, siue cum moriuntur, bona sua. Rursus ex eodem antecedenti colligitur, ergo si de facto per testamentum talibus filijs aliquid donetur, donatio facta tenebit. Antecedens probatur. Quoniam in toto iure communi non reperitur aliqua prohibitio translationis dominij extra testamentum, imo vero neque iure Regio Hispaniensi, quoniam in tali iure nihil arctius & odiosius inuenitur & definitur quam quod habetur lib. 3. titul. 15. Partita. 4. Et lib. 3. Fori regalis tit. 6. De las herencias, en la ley primera. In quibus locis solum habetur quod non possint tales filij iure haereditario succedere in bona parentum. Vltimo arguitur, sequeretur ex opposita sententia, quod si parens institueret bonorum suorum haeredem amicum , aliquem fidum: qui praestiterit parenti fidem de restituenda haereditate filio spurio, teneatur talis haeres ante iudicis condemnationem reddere filio illa bona. Consequens videtur durum, ergo. Sequela probatur. Tale fidei commissum dirigitur omnino in filium incapacem & inhabilem iuxta oppositam sententiam ad suscipiendum dominium , ergo is cuius fidei commissa est talis haereditas tenebitur non filio, sed fisco eam reddere. In hoc dubio grauissimo est prima sententia extrema, quorundam qui propter duo prima argumenta asserunt, quod omnino talis donatio siue per testamentum siue extra testamentum fiat, quanuis sit contra leges, facta tamen teneat. Secunda sententia est extrema aliorum asserentium, quod talis donatio facta non teneat quocunque pacto fiat. Tertia est aliorunt qui mediant inter istas duas sententias, distinguentes inter filios illegitimos secularium ex vna parte, & filios illegitimos clericorum seu religiosorum ex altera. Et in filijs illegitimis secularium concedunt, quod facta donatio tenet propter argumentum, tertium, quod nos fecimus. In filijs autem clericorum, & religiosorum, dicunt, quod talis donatio facta non tenet. Magister Soto, quem sequuntur multi Thomistae tenet istam sententiam lib. 4. de iustitia, quaest. 5. art. 1. ad quartum. Prima conclusio. Parentes & possunt & { Decisio. } debent iure naturali diuino, alere filios etiam genitos ex damnato concubitu. Probatur primo ex cap. cum haberet. de eo qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, vbi Clemens III. praecipit, quod parentes necessaria subministrent filijs ex damnato coitu genitis, secundum quod eis suppetunt facultates. Item Regia Hispaniensis lex decima inter Taurenses, permittit parentibus alimentorum titulo donare filijs istis illegitimis quintam partem bonorum suorum. Et quanuis Constantinus Imperator & Iustinianus legibus editis, dixerint tales filios non esse alendos, vt patet ex authentico ex amplexu. C. de incestuosis nuptijs. & §. finali. l. vnica in authentico, quibus modis naturales efficiantur: tamen reuera, istae leges seuerissimae sunt & minus piae: & idcirco merito reuocatae sunt, tum per ius Pontificium, tum etiam per ius Hispaniense. Ratione vero probatur conclusio. Pater tam communicat naturam filijs illegitimis quam legitimis: sed educare filios & conseruare in illis naturam semel communicatam est iuris diuini, & naturalis, ergo. Conclusio haec intelligenda est sic vt parentes quidam minus potentes faciant satis obligationi iuris naturalis, si eiusmodi filijs ea praestent alimenta, quae necessaria sunt in naturae subsidium. Alij possunt multo ampliora alimenta praestare, attenta facultate census patrij & substantiae, & qualitate filiorum. Vt si filius vir probus euaserit, dederit literis operam, insigniri cupiat, & ornari ornamentis Licenciati, vel Doctoris aut Magistri, &c. Aut certe si dederit militiae operam , vel sit Dux belli, &c. Et quidem in secularium filijs hanc summam videtur taxasse praedicta lex Taurensis, ita tamen vt si ea quinta bonorum pars non sit sufficiens pro alimentis quae requiruntur ad vitam istam conseruandam: superaddendum sit aliquid, naturae iure, supra istam quintam partem. Si autem quinta pars, vsque adeo sit ampla, vt excedat eam summam quae filiorum dignitati, & qualitati conuenit , nullo pacto diminuetur. Dixi tamen in secularium filijs, quoniam lex Taurensis nona, quanuis concedat matri, quod ex testamento designet filio ex damnato concubitu progenito, quintam bonorum partem, excipit tamen inde filios clericorum, & religiosorum: in quibus vult seruari legem Soriae seu Numantiae editam a Rege Ioanne Primo, qui stricte nimium & odiose loquitur de his filijs. Quibus quidem filijs clericorum poterunt parentes praestare alimenta necessaria pro qualitate filiorum. Si autem quinta pars excedat qualitatem filiorum, non poterunt eam praestare. Secunda conclusio. Iure Caesareo & iure Regio Hispaniensi antiquo filius ex damnato concubitu susceptus, inhabilis & incapax est ad suscipiendum aliquid a parentibus, siue ex testamento siue per donationem quamlibet inter viuos & contractum quemcunque. Haec conclusio probatur primo in Authentico, quibus modis naturales efficiuntur . §. fin. sic habetur. Omnis qui ex complexibus aut nefarijs, aut incestuosis, aut damnatis processerit, neque naturalis nominabitur, neque alendus est a parentibus. Similia verba habentur in Authen. ex complexu. C. de incest. nuptijs. Vbi dicitur ex complexu nefario, aut incestuoso aut damnato liberi neque naturales nominandi sunt, sed substantiae paternae beneficio indigni vt a patre alantur. Item in Authentico licet. C. de naturalibus liberis. in postremis verbis dicitur. Sed qui ex damnato sunt coitu omni prorsus beneficio excludantur. Deinde iure Regio Hispaniensi in l. 10. tit. 3. part. 6. in vniuersum prohibetur patribus, ne aliquam donationem filijs spurijs saciant . Et concedit filijs legitimis aut fratribus patris aut auis, vt intra duos menses , possint eam donationem sibi reuocare. Illis autem non existentibus aut certe negligentibus applicat fisco Regis id quod donatum erat. Deinde. l. 1. tit. 6. de las herencias. & lib. 3. fori prohibetur ne filij spurij (de quibus loquimur) haereditario iure succedere possint patri. &. l. 3. tit. 5. part. 4. prohibetur, ne tales filij patri vel matri, vel auo aut auiae aut consanguineis descendentibus, eodem iure haereditario succedere possint. Denique speciatim de clericorum filijs decernitur libro. 1. in ordinationibus Regijs, tit. 3. & lib. 5. tit. 3. l. 2. ne filij clericorum habeant bona aut parentum aut consanguineorum neque per testamentum neque per donationem, neque per venditionem. Quam legem Ioanna Caroli V. Caesaris mater extendit in allegata lege. 9. Taurensi ad filios religiosorum & monialium. Secundo probatur conclusio. Iurisperiti, quorum in hac parte non est mediocris auctoritas , in legum interpretatione, intelligunt legibus supra allegatis fieri omnino inhabiles & incapaces istos filios ad comparandum dominium bonorum parentum suorum per testamentum siue extra testamentum, ergo ita intelligendae sunt leges. Antecedens probatur, allegando vnum nostri temporis Episcopum doctissimum Segobiensem Couarruuias in epitome supra. 4. Decret. par. 2. ca. 8. conclusione. 1. nu. 3. 7. & 8. qui ita sentit. Vltimo arguitur, pro hac conclusione speciatim contra opinionem illam mediam , quam retulimus in principio. Illa opinio asserit quod clericorum filij & religiosorum sunt omnino inhabiles eo quod in ordinationibus Regijs supra allegatis dicitur. Ni ayan ni puedan auer, sed multo significantiora sunt verba allegata a nobis superius ex iure Caesareo ad inhabilitandum filios illegitimos etiam secularium , ergo non est distinguendum . Minor patet ex illis verbis iuris Caesarei supra allegatis. Hinc sequitur corollarium inter illas duas sententias , verisimilior est quae asserit omnes filios spurios, non posse de facto suscipere bona a parentibus per testamentum. Consequentia patet ex argumento modo facto. Et quanuis Magister Soto sequutus fuerit illam mediam sententiam, non modo in lib. allegato superius, sed etiam in. 4. Sententiarum dist. 41. quaest. vnica, art. 4. non tamen est mirum quod in re, quae pertinebat ad ius Caesareum , & Regium errauerit, neque consulens ipsum ius, neque ipsos Iurisperitos. Secundum corollarium manifestum est peccare mortaliter tam parentes quam filios, qui contra legum tenorem, quae in hac materia decernunt , aliquid donant vel suscipiunt. Hoc corollarium habet verum in omni sententia. Agunt enim in materia graui contra leges iustas & sanctas, quod est peccatum mortale. Tertia conclusio . Iure nouo Regio Hispaniensi filius ex damnato coitu susceptus potest matri succedere etiam ex testamento sine vllo peccato, modo tamen mater propter concubitum illum non incurrerit poenam mortis, aut non susceperit illum ex patre clerico, aut religioso. Vt si mater soluta susceperit filium ex coniugato viro, potest eum instituere hae redem bonorum suorum . Haec conclusio quo ad omnes suas partes expresse definitur a Regina Ioanna in allegata. l. 9. Taur. Estque haec conclusio exceptio quaedam , & moderatio praecedentis conclusionis . Ob quam causam in praecedenti nos adiecimus illud verbum (de iure antiquo) idem est, de los demas parientes de la madre. Quarta conclusio. Ante iudicis sententiam filius spurius qui contra tenorem legum praedictarum quidpiam susceperit: tenetur illud restituere donatori, aut si is, defunctus fuerit, haeredibus illius succedentibus ab intestato siue ex testamento succedentibus . Post iudicis vero sententiam tenetur illud restituere fisco. Prima pars probatur. Filius spurius inhabilis sit & incapax, vt patet ex praecedentibus , ad ea bona suscipienda , ergo tenetur ante iudicis sententiam illa restituere: sed verus dominus illorum bonorum est, qui illa donauit: & eo defuncto illius haeres, ergo illis est facienda restitutio. Consequentia patet, quoniam donator non fit inhabilis per donationem quam fecit ad dominium illorum bonorum quae donauit, sed tantum puni tur per legem poenalem vt priuetur a iudice dominio illorum, nec haeredes illius fiunt inhabiles per vllam legem. Propter peccatum tamen illius, qui succedunt puniuntur , vt priuentur a iudice haereditate illorum bonorum. Ergo ante iudicis sententiam illis est facienda restitutio. Secunda pars probatur. Leges iustae & sanctae, potuerunt punire eum qui talia bona donauit, vt priuaretur haerede, qui ei alias secundum leges succederet. Si autem viueret, priuaretur dominio bonorum quae donauit; sed lex poenalis iusta obligat in conscientia post iudicis sententiam, ergo. Maior explicatur. Nam qui donauit talia bona filio spurio commisit crimen inobedientiae, contra legem quae prohibuit talem donationem. Quinta conclusio. Princeps secularis potest legitimos efficere filios spurios, etiam filios clericorum quantum ad successionem haereditariam, & donationem aliam quancumque in bonis paternis seu patrimonialibus, siue ex redditibus Ecclesiasticis acquisitis. Probatur ex principijs iuris. Res per quas causas nascitur per easdem dissoluitur, & cessante causa, cessat effectus. Hinc arguitur. Impedimentum seu inhabilitas filij spurij ad bona paterna suscipienda ( quaecumque illa sint) tota oritur ex Principis placito, ergo per idem Principis placitum potest dissolui. Secundo. Omnis Princeps potest in suis legibus dispensare, sed leges quae inhabiles faciunt filios spurios ad suscipienda bona paterna, sunt leges ciuiles Principum secularium & nulla est Pontificia, ergo. Ad primum respondetur, leges istas inhabiles & incapaces facere filios spurios: & idcirco obligare ante iudicis sententiam, eo modo quo explicauimus. Ad secundum respondetur pro nunc, negando consequentiam, quoniam leges illae non faciunt inhabiles, eos in quorum fauorem fiunt contractus minus solennes. Sed de hac re copiosius dicetur infra in disputatione tertia huius quaestionis quintae. Ad tertium respondetur antecedens esse falsum, vt copiose ostendimus legibus allegatis pro secunda conclusione. Ad quartum respondebitur dubio sequenti. DVbitatur consequenter, Vtrum hae res institutus, praestita fide de reddenda haereditate filio spurio, sit verus haeres & comparet dominium illorum bonorum, & teneatur in conscientia reddere illa bona haereditaria filio spurio. Eadem est difficultas de donatario extra testamentum, qui data fide de reddendis bonis, quae illi donantur filio spurio, accipit ea dona, contra tenorem legum, quae in hac re decernunt. Neque dubitamus in praesentia , quin hi omnes peccent mortaliter: sed quod quaerimus est, Vtrum tales comparent dominium, & teneantur filijs spurijs donare illa bona. Arguitur primo. Videtur quod iste talis non sit verus haeres neque verus dominus. Primum in. l. praedonis. ff. de petitione hae reditatis. Dicitur quod talis haeres sit censendus praedonis loco: & priuatur proinde hae reditate, quae applicatur fisco, qua etiam priuatur. l. ita fidei. ff. de iure fisci. & in. l. in tacitis. & in. l. Lucius. §. finali. ff. de legat. 1. Secundo arguitur. Sequeretur, quod si talis fideicommissarius esset verus haeres, posset sibi retinere haereditatem: & non teneretur ante iudicis sententiam alicui reddere. Consequens est falsum: quia ille talis non comparat dominium absolutum, sed sub fide reddendi alteri, scilicet filio spurio. Rursus probatur quod non teneatur reddere filio. Primo. Ille tantum tenetur (si qua ratione tenetur) ratione fidei datae & promissi: Omnis autem promissio contra leges facta non obligat, ergo. Et confirmatur. Tale fideicommissum dirigitur in filium incapacem & inhabilem, vt ostendimus in praecedenti dubio, ergo &c. In hoc dubio est prima sententia asserens hunc non esse verum haeredem: & non modo non teneri, verum nec posse illa bona reddere filio spurio. Secunda sententia est asserens hunc esse verum haeredem & dominum . Sed hoc supposito, autores huius sententiae variant circa obligationem ad reddendam haereditatem spurio. Quidam enim aiunt, non teneri ad reddendam haereditatem filio spurio. Alij vero asserunt teneri quidem, non ex iustitia, sed ex fidelitate tantum. Alij demum asserunt teneri ex iustitia. Tertia sententia est media distinguens inter filios secularium spurios ex vna parte, & filios clericorum religiosorum & monialium ex altera parte. Et concedit, quod filijs spurijs secularium potest sine peccato praestari fides de restituenda haereditate illis: & teneri iure naturae haeredem sic institutum ad seruandam fidem. In filijs autem clericorum religiosorum monialium esse peccatum mortale praestare talem fidem, nec haeredem esse verum dominum illorum bonorum: neque posse illa reddere filio spurio. Haec sententia media est Magistri Soto in allegatis locis lib. 4. de iustitia, & libro. 4. Sententiarum. PRO decisione sit prima conclusio. Hae res institutus a parentibus non praestita fide de reddenda haereditate filijs spurijs, quanuis parentes certam fiduciam conceperint quod reddet filio spurio, & ob hanc causam quaesierint amicum fidum; Ille talis est verus haeres & dominus illorum bonorum . Neque in conscientia tenetur reddere illa bona haereditaria filio spurio. Probatur prima pars iuxta leges omnes, talis amicus potest scribi haeres non minus quam aliquis ignotus: quod autem testator speret certo amicum benefacturum filijs spurijs illius, non aduersatur alicui legi, imo est maxime consonum iuri naturae, & quod illud speret, & quod ob eam causam instituat eum haeredem, ergo ille est verus haeres. Secunda pars probatur. Talis haeres est legitimus & absolutus dominus illorum bonorum, nulla omnino praestita fide neque apposita conditione, sed legitimus & absolutus haeres non tenetur donare bona haereditaria, ergo nec ille tenebitur reddere haereditatem. Secunda conclusio. Nihilominus haeres iste tenetur ex iustitia alere filios spurios testatoris: imo ex gratitudine tenetur ad alia multa obsequia & beneficia impendenda, & nonnunquam sub poena peccati. Probatur prima pars. Omnis obligatio ex iustitia qua tenebatur testator simul cum haereditarijs bonis descendit ad haeredem, sed parentes ex iustitia, imo multo maiori vinculo quam ex iustitia, videlicet, ex pietate, tenentur alere filios spurios, ergo. ¶ Secunda pars probatur. Is qui accipit beneficium tenetur ex gratitudine ad rependendum aliquid, & nonnunquam omissio huius rei est peccatum mortale, sed iste haeres suscipit illud a testatore, ergo. Explicatur antecedens. Quoniam ad gratitudinem pertinet, cum foenore etiam , remetiri beneficia, imo ordo charitatis exposcit sub poena peccati mortalis: vt beneficus anteponatur ei a quo nullum suscepimus beneficium. Quinimo vix potest omnino iste haeres filijs spurijs nullum impendere beneficium , absque eo quod paruipendat & despiciat in animo suo, testatorem beneficum & illius beneficium: quod est formaliter loquendo peccatum mortale ingratitudinis. Tertia conclusio. Haeres institutus, prae stita fide de donanda haereditate filio spurio, est verus haeres & dominus illorum bonorum . Probatur. Nulla est omnino lex inter eas quae in hac materia relatae sunt, quae talem hae redem inhabilem faciat ad suscipiendum dominium, sed tantum in poenam praestitae fidei contra legem, priuant eum, & mulctant haereditate. Sed leges poenales non obligant in conscientia ante iudicis sententiam, ergo ille est verus dominus quousque per iudicis sententiam spolietur dominio. Simile est in legibus quae prohibent aliquem ludum: quae tamen non tollunt quin reuera per talem ludum transferatur dominium, quamuis in poe nam criminis commisi contra leges, concedant ei qui amisit pecunias, restitutionem earum intra tempus certum. Quarta conclusio. Talis haeres tenetur ex fidelitate, simul & ex iustitia reddere hae reditatem filio spurio. Probatur. Ex fidelitate talis haeres sine peccato potest reddere illa bona haereditaria filio spurio: sed ille dedit fidem de reddendis illis bonis spurio, ergo tenetur ex fidelitate. Antecedens probatur. Ille est verus dominus, vt ostendimus tertia conclusione . Neque lege vlla prohibetur donare illa bona filio spurio, ergo. Probatur autem quod ex iustitia teneatur. Primo ad hominem , contra eos qui dicunt teneri ex fidelitate tantum , sed sub peccato mortali. Virtus fidelitatis in materia quamtumlibet graui, nunquam obligat sub peccato mortali nisi admisceatur transgressio alicuius alterius virtutis, ergo si talis haeres solum tenetur ex fidelitate, impossibile est, quod teneatur sub peccato mor tali. Antecedens probatur. Quoniam virtus quae ex genere suo tantum obligat sub poena venialis peccati, in quacunque materia obligat tantum sub veniali: sed fidelitas tantum obligat ex genere suo sub veniali peccato, ergo. Confirmatur. Mendacium siue iocosum siue officiosum quantum libet graue illud sit, nisi perniciosum simul existat contra iustitiam: nunquam est peccatum mortale, ergo nec infidelitas quaecunque. Secundo probatur ostensiue. Promissio secundum probabilem sententiam, si liberalis sit & simplex, non obligat in conscientia ex iustitia. Promissio vero quae non est simplex neque liberalis, sed conditionata quaedam pactio in pretium alicuius alterius rei facta, citra dubium obligat ex iustitia. Sed haeres iste promisit non simplici promissione sed conditionata in pretium promissionis haereditariae, ergo. Hinc sequitur corollarium, si iste fideicommissarius non reddiderit spurio bona: haeredes qui illi fideicommissario succedunt, tenentur ea bona filio spurio reddere ex iustitia. Corollarium est manifestum. Quoniam obligatio & iustitia simul transit ad haeredes cum bonis haereditarijs. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum respondetur, leges illas poenales esse, neque obligare ante iudicis sententiam. Ad argumentum secundum, quo quidem Episcopus Segouiensis conuincitur in loco allegato numer. 9. Respondetur, primo, quod si haeres iste non teneretur ad reddenda illa bona filio spurio eo quod promissio fuit facta contra leges: certe teneretur ad non reddendum & non donandum. Etenim quo casu promissio facta contra leges non obligat, eadem lex, contra quam facta est promissio obligat, vt non impleatur. Et sic talis haeres sine peccato non posset reddere illa bona filio spurio, quod est falsum. Ideo dicimus secundo, quod promissio facta contra leges, duplex potest intelligi. Primo quando materia ipsius promissionis seu res promissa est contra legem: & talis promissio citra dubium, non obligat. Imo lex obligat quod talis promissio non impleatur. Vt si quis promittat mentiri, aut non ieiunare contra legem ecclesia sticam. Secundo dicitur promissio facta contra legem, eo tantum, quia ipse actus promittendi contra legem est: & tum temporis talis promissio obligat, siue Deo fiat, siue homini. Vt si quis ex animi vana gloria promittat religionem: aut si quis scorto in pretium corporis promittat pecuniam. Et sic ad tertium respondetur negando sequelam, & dicimus, quod tenetur restituere filio spurio. Filius enim spurius est inhabilis ad suscipiendum bona ex donatione parentum, vel testamento nominatus hae res, non tamen ex donatione haeredis, cuius fideicommisit pater illa bona. Secunda disputatio esse poterat de legibus quae definiunt circa ludos: de qua re, multa diximus supra in nostro priore tomo. q. 32. art. 7. ad secundum. vbi abunde satis haec difficultas dissoluitur. Quapropter illuc recurrendum est. Tertia disputatio principalis est de legibus quae irritos faciunt contractus propter defectum alicuius solemnitatis essentialis, vel caeremoniae, Vtrum tales leges impediant translationem dominij per huiusmodi contractus . PRO cuius explicatione notandum est, eiusmodi contractus dupliciter posse esse irritos & nullos. Vno modo absolute & simpliciter & propter defectum personae contrahentis : vt si pupillus vendat aut emat, &c. de quibus contractibus nulla est controuersia, certum enim est: quod in illis nullum transfertur dominium. Secundo modo contractus fit cassus & irritus a iure, propter defectum alicuius caeremoniae & solennitatis, quam ius praescribit tali contractui : & de his contractibus est tota nostra controuersia, & disputatio. Verbi gratia, in testamento, quod fit in scriptis, requiritur testium subscriptio, & testatoris: requiruntur etiam sigillatio & aliae caeremoniae iure ciuili & communi. Vt habetur in. l. hac consultissima. C. de testamentis. Iure etiam Regio Hispaniensi, quod habetur in part. 6. in. l. 1. & 2. tit. 1. idem requiritur. Vltra quae omnia lex. 3. Taurina, requirit tabellionem qui subscribat proprio nomine & signo illam obligationem seu testamentum: licet remittat testium sigilla. Testamentum hoc dicitur testamentum in scriptis, a nostris vero, testamento cerrado. Vt habet praedicta lex Taurensis. Testamentum vero nuncupatiuum, quod a nostris dicitur, abierto, secundum ius commune requirit totidem numero testes: septem videlicet. vt habetur in allegata. l. hac consultissima. Caeterum iure Regio, requirit tantum vt fiat coram tabellione & tribus testibus. Quod si non possit haberi tabellionis copia: fieri debet coram quinque testibus. Si autem tot numero testes haberi non possint; debet, vt minimum, fieri coram tribus testibus. Hoc sancitum est in. l. 1. titul. 2. lib. 5. in ordinationibus Regijs. Et sic declaratum est in allegata. l. Taurina. Ecce solemnitatem , quam ius ciuile exposcit in testamentis: sic adeo vt si deficiat haec solennitas, testamentum sit irritum, & habeatur pro infecto. DVbitatur. Vtrum haeres institutus per testamentum cui deficit solennitas ista essentialis: factum tamen ex libera & spontanea testantis voluntate coram duobus tantum testibus, sit verus dominus & haeres illorum bonorum: an vero succedat in illa bona tanquam verus dominus haeres ab intestato. Est exemplum. Iure communi Pontificio in alienandis rebus Ecclesiasticis, prae scripta est haec solennitas: vt abalienatio illa fiat tribus tractatibus. Est igitur etiam dubium, vtrum si abalienatio rei Ecclesiasticae per venditionem aut per quencumque alium contractum fiat, praetermissa hac solennitate, ex libera tamen voluntate ipsius Ecclesiae & capituli abalienantis: talis abalienatio transferat dominium in alterum cum quo contraxit. Primo arguitur. Videtur enim quod re vera transferatur dominium. Nam solennitas haec solum requiritur in contractibus, vt obuietur fraudibus & dolis, qui in talibus contractibus committi solent plerumque: sed quando constat manifeste voluntas eorum qui contractus huiusmodi faciunt, etiam si praetermissa sit solennitas illa, cessat ista ratio obuiandi fraudibus & dolis. Ergo cessat iuris dispositio: quia cessante causa cessat effectus. ca. cum cessante. de appellationib. Et capit. et si Christus. de iure iurando. Confirmatur. Lex diuina & naturalis cessat, cum illius finis & ratio cessat: vt manifestum est in. l. de corripiendo fratre, quae non obligat cum non speratur salus fratris, qui est finis legis. Ergo multo magis lex positiua cessabit, cessante illius ratione. Secundo arguitur. Lex & sententia iudicis quae fundatur in falsa praesumptione, non habet locum in foro conscientiae: quando illa praesumptio cessat, sed in contractu minus solenni, cum manifesta est voluntas contrahentium , omnis abest praesumptio falsa, ergo. ¶ Tertio arguitur. Contractus huiusmodi minus solennes, reuera inducunt obligationem iuris naturalis: sed ius ciuile non potest abrogare ius naturae, ergo &c. Maior probatur. Quoniam qui talem contractum faciunt per liberam suam voluntatem , etiam declaratam coram testibus, obligant seipsos inuicem. Vltimo arguitur. De facto, & reipsa multi sunt, qui possident res Ecclesiasticas, vno tantum tractatu abalienatas. Multi item sunt qui possident iure haereditario amplissimas fortunas & diuitias per testamentum minus solenne. At hos omnes spoliare suis bonis ante omnem iudicis sententiam durissimum est. In oppositum est, quod lex iusta ciuilis, seu Canonica in foro conscientiae impedit translationem dominij, ita vt translatio facta non teneat: sed leges quae irritos & nullos faciunt contractus propter defectum solennitatis essentialis, impediunt translationem dominij, & annullant illam, ergo. Minor patet, quoniam decernunt tales leges hos contractus habendos esse pro infectis & irritis. ¶ Confirmatur in exemplo posito. Testamentum minus solenne, non tribuit maius ius haeredi, qui per tale testamentum instituitur: quam si testator decederet intestatus. At si testator intestatus decederet, citra dubium talis haeres nullum haberet ius ad illa bona: sed succederet in defuncti hae reditatem haeres ab intestato, ergo. Maior probatur, quoniam tale testamentum iure habetur pro infecto. Secundo arguitur, sententia iudicis quae non fundatur in falsa praesumptione , obligat in conscientia & confert ius & dominium, imo obligat reuera in conscientia antequam pronuntiaretur, vt nos declarauimus in principio huius quaestionis de dominiorum translatione : sed iudex, etiam si sciat eos qui faciunt eiusmodi contractus minus solemnes , facere libere & sponte etiam cessante omni fraude & dolo consensisse in eos contractus. Nihilominus tamen pronuntiabit eos esse irritos & nullos, & non conferre dominium. Ergo reuera non conferunt. Minor patet, ex vsu iudicum in omnibus tribunalibus. Tertio arguitur. Electio quae est nulla propter defectum solennitatis praetermissae , quanuis facta sit ex libero consensu eorum ad quos electio pertinebat, non confert ius in conscientia ipsi electo. Item matrimonium contractum ex libero consensu contrahentium, sed absque solennitate essentiali: quam praescripsit Concilium Tridentinum, Sessione 24. in Decreto, de reformatione matrimonij, reuera nullum est, neque confert dominium corporum inter sic contrahentes, vt si fiat absque parocho & duobus testibus. Ergo idem dicendum est in omnibus alijs contractibus. Quarto arguitur. Si herus praescribat oeconomo formam & modum, quem seruare debet in contractibus, quos heri nomine celebraturus est, annullans & cassans contractus quos illo modo praetermisso fecerit: citra dubium tales contractus facti, praetermissa forma heri, non conferunt ius. Sed respublica habet potestatem ad praescribendum ciuibus formas & modos quos seruare debent in celebrandis contractibus, non minus quam herus respectu serui & oeconomi, ergo. Vltimo arguitur. Leges quae decernunt irritas facientes donationes filijs illegitimis impediunt omnino translationem dominij, vt nos docuimus supra: sed multo significantiora verba habentur in legibus quae irritos faciunt contractus propter defectum solennitatis, quam in illis, quae definiunt circa filios illegitimos, vt patet, quoniam in prae senti proposito, tales leges expresse dicunt esse contractus nullos haberique pro infectis, leges vero aliae de filijs illegitimis nihil tale dicunt, ergo &c. In hac difficili controuersia autores fere omnes secantur in duas partes extremas propter argumenta vsque adeo contraria & opposita quae proposuimus. Nam propter ar gumenta priore loco posita, est sententia asserens, quod omnis contractus, qui est iure naturae validus, etiam si iure ciuili irritetur, confert dominium in foro conscientiae. In hac sententia sunt innumeri Iurisperiti. Innocentius cap. quod sicut. de electione. Panormitanus cap. quia plerique. nu. 28. de immunitate ecclesiarum. Et capit. 1. de in integrum restitutione. Hos sequuntur Ancharranus, Antonius de Butrio, Bartolus, Iason, Felinus, Decius, Alciatus, & alij quos refert Episcopus Segobiensis cap. cum esses. de testamentis. nu. 5. Et in relectione regulae peccatum. part. 2. §. 4. & Menchaca libr. 2. de successionum creatione & progressu. §. 3. Illatione 23. Inter Theologos sunt in eadem sententia Syluester verbo. haereditas. quaest. 7. & verbo, testamentum. 1. quaest. 5. verbo, alienatio. §. 13. Adrianus quodlibeto. 6. arti. 1. conclusione. 2. illatione. 2. Altera sententia extrema ex diametro huic opposita negat per huiusmodi contractus irritos iure ciuili, quantumlibet alias validos iure naturae transferri dominium. Et conuincuntur argumentis secundo loco positis. In hac sententia sunt inter Iurisperitos Baldus. C. de sacrosanctis ecclesijs. repetitione legis primae, Alexander & Imola in. l. nemo potest. ff. de legatis. 1. Fortunius in tractatu de vltimo fine. illatione. 35. quos sequitur Couarrub. in locis citatis. Et denique haec sententia est Iurisperitis communis. In hac sententia, inter Theologos dicitur fuisse M. Frater Melchior Cano. quem sequuntur multi ex interpretibus Diui Thomae. ¶ Sunt quidam, qui mediam viam sequuntur inter has extremas sententias asserentes, quod prima sententia habet locum quando is, in cuius fauorem lex ciuilis irritum facit contractum, non dubitat de voluntate illius, qui per talem contractum etiam minus solenne voluit transferre dominium, Secunda vero sententia habet locum, quando talis voluntas est dubia. Hoc vult allegatus autor Hispanus Menchaca, vbi supra. Illatione 24. PRO decisione huius difficultatis. Sit prima conclusio. Ille in cuius fauorem lex irritum facit contractum , potest propter defectum solennitatis iuste agere coram iudice contra talem contractum & petere de clarationem, quod talis contractus sit irritus & nullus. Imo in vniuersum potest perinde se habere, ac si talis contractus, nunquam factus fuisset, exceptis pijs causis. Exemplum est. In testamento minus solenni haeres abintestato succedens potest iuste petere coram iudice, vt declaret tale testamentum irritum , & nullum, & quod adiudicet sibi haereditatem defuncti: nec tenetur legata adimplere, nisi legata sint pia: quoniam legatum in causis pijs habet priuilegium in hoc particulari. Ista conclusio est contra Panormitanum & illius sequaces, qui volebant peccare mortaliter talem haeredem, & teneri ad restitutionem illorum bonorum: si ageret contra testamentum. Sed ista conclusio probatur manifeste argumentis secundo loco factis in hoc dubio. Quam etiam probat Soto multis argumentis vbi supra. Quorum primum est. Contractus quilibet validus iure naturae & iure positiuo iuste & sancte potest impugnari interdum, videlicet, quando lex concedit in integrum restitutionem, ergo multo magis contractus, qui licet iure naturae alias validus sit, iure tamen ciuili irritus est. Antecedens probatur. Contractus ludi iure naturae & ciuili validus est: tamen iuste in foro exteriori petitur coram iudice rescisio, & reuocatio talis contractus infra tempus a lege praescriptum . Idem est in vniuersis alijs contractibus, de quibus agitur in titulo de in integrum restitutione. Confirmatur . Contractus validus, vtroque iure naturae & ciuili, quando reuocatur per in integrum restitutionem, rescinditur de nouo is contractus , qui antea validus erat. At contractus qui iure naturae irritus est: non rescinditur a iudice, sed declaratur irritus & nullus, ergo prae dictus haeres licite petit rescindi vel declarari nullum esse talem contractum vel testamentum. Secundo arguitur. Sequeretur quod tutor pupilli succedentis ab intestato ei qui condidit testamentum minus solenne, citra culpam vllam suam esset perplexus, idest dubius omnino quidnam faceret, & quidquid ageret male ageret. Quod non est asserendum, ergo. Sequela patet. Si talis tutor coram iudice petat bona illa sua pupillo, peccat mortaliter iuxta oppositam senten tiam, si non petat, postea iudex praecipit, vt ille reddat suo pupillo totam illam defuncti haereditatem: quam negligentia tutoris pupillus amisit, cum haberet ius ad illam. Secunda conclusio. Qui possidet per contractum minus solennem, iuste possidet, quousque a iudice spolietur, nec tenetur indicare vitium talis contractus alteri parti. Verbi gratia, in exemplo posito, haeres institutus per testamentum minus solenne iuste adit hae reditatem & possidet defuncti bona antequam spolietur a iudice: & potest reticere vitium testamenti, neque tenetur reuelare haeredi ab intestato tale vitium. Prima pars huius conclusionis probatur. Leges positiuae in toto aut in parte obligant, quatenus aut in toto aut in parte recipiuntur per vsum: sed leges ciuiles, positiuae siue Pontificiae, quae irritos faciunt contractus minus solennes, non sunt receptae per communem vsum sapientum, quantum ad hoc vt spolietur ante iudicis sententiam, qui per talem contractum possidet, ergo reuera ille iuste possidet. Confirmatur. Hominum sapientum declaratio plurimum valet ad obligationem per leges inducendam, aut certe tolllendam , sed inter viros sapientes innumeri fere sunt, qui asserant eum qui sic possidet iuste possidere, ergo reuera iuste possidet. Secundo probatur. In dubijs melior est possidentis conditio, ergo in tanta opinionum varietate, quanta est in praesenti controuersia, inclinandum est in fauorem possidentis: & dicendum quod iuste possidet. Secunda pars probatur. Ille, vt ostensum est in priori parte, iuste possidet: & rursus nec tenetur ex charitate cum tanto detrimento proprio, commodum alterius procurare, nec ex iustitia: cum non sit illius tutor vel custos, ergo non tenetur. Ex hac parte sequitur corollarium. Hae res institutus per testamentum minus solenne, si tutor sit pupilli succedentis ab intestato, tenetur ex iustitia contra seipsum agere pro pupillo suo. Patet, quoniam tutor tenetur ex iustitia procurare pupilli commodum. Quapropter consultissimum erit, vt talis haeres institutus non acceptet tutelam, aut si acceptauerat repudiet eam. Tertia conclusio, qua respondetur ad quaestionem per huiusmodi contractus, iure irritos propter defectum solenitatis essentialis, transfertur quidem dominium : sed infirmum & reuocabile. Haec colligitur manifeste ex duabus praecedentibus: siquidem in secunda dictum est eum qui possidet, per huiusmodi contractus, iuste possidere. Vnde manifeste sequitur, quod habeat dominium antequam a iudice spolietur. In prima vero conclusione dictum est, quod altera pars in cuius fauorem lex fecit irritos tales contractus , potest coram iudice contra talem contractum agere, & spoliare eum, qui possidebat bonis suis per iudicis sententiam. Ergo tale dominium infirmum erat. Quo circa nostra haec sententia est media inter illas duas sententias relatas. Concedimus siquidem primae sententiae, quod per tales contractus transfertur dominium: negamusque id esse firmum, & irreuocabile, contra eandem primam sententiam . Secundae vero sententiae concedimus illud dominium esse infirmum & reuocabile. Ex dictis sequitur primum corollarium . Tutior est in conscientia, is, qui praetendit contractum minus solennem esse irritum vel irritandum, quam is qui possidet per talem contractum. Vt verbi gratia, haeres ab intestato, tutior est in conscientia, quam hae res institutus per testamentum minus solenne. Hoc patet manifeste. Quoniam ius illius, qui possidet per talem contractum est reuocabile per actionem alterius qui praetendit tales contractus esse irritos. Secundum corollarium. Si is, qui possidet per contractum minus solennem, dum altera pars in iudicio agit contra talem contractum, occultet contractum, adducat testes falsos, aut denique fraude aliqua vtatur: amittit dominium illorum bonorum: & tenetur ad restitutionem faciendam alteri parti, ante omnem iudicis sententiam . Probatur. Altera pars habebat ius in conscientia, ad ea bona petenda coram iudice: is autem qui possidebat per talem contractum impediuit per iniquitatem ius illius. Ergo verum est corollarium, saltem quantum ad hoc quod tenetur restituere. Quarta conclusio. Duos contractus excipimus, in quibus si solennitas essentialis iuris desit, nullum transfertur dominium, neque firmum, neque infirmum, neque re uocabile, neque irreuocabile. Primus est matrimonium: in quo citra dubium, verum habet haec exceptio: Vt insinuabamus in argumento tertio pro secunda sententia huius contractus . Exceptionis ratio est. Quoniam matrimonium in hoc distinguitur ab vniuersis alijs contractibus, quod matrimonium natura sua est irreuocabile & indissolubile: reliqui vero contractus reuocari possunt: ac subinde matrimonij contractus aut nullum omnino transfert dominium, aut si transfert, est irreuocabile & firmum. Alter contractus est electio, quae si iure sit irrita, verosimilius est quod nullum transferat in electum dominium : neque electus potest illam acceptare. Ratio huius exceptionis est. Quoniam per electionem confertur electo iurisdictio spiritualis, quae est res maxime grauis: at rem vsque adeo magni momenti, non est tutum concedere, quod transferatur per contractum irritum ab ecclesia. Et idcirco viri sapientes , qui in reliquis contractibus concesserunt rerum transferri dominium: illud omnino formidabant asserere in electionibus. Verum est quod Panormitanus, & alij Iurisperiti eum sequuti idipsum concedunt de electione, quod de alijs contractibus. Sed verosimilior est multo nostra sententia & tutior. Reliquum est, vt respondeamus ad argumenta vtriusque partis extremae. Ad argumenta primae partis patet, quatenus procedunt , contra primam conclusionem & contra tertiam & quartam: respondetur enim legem non cessare cessante fine in particulari: sed tantum, quando cessat in vniuersali finis. At quanuis in vno, aut altero contractu minus solenni, cessent fraudes, manet tamen finis legis in vniuersali, scilicet, obuiare fraudibus: quod si talis solennitas praetermittatur sae pissime committerentur in huiusmodi contractibus. ¶ Ad confirmationem respondetur finem correctionis fraternae , esse bonum particulare fratris: & idcirco quando tale particulare bonum cessat, cessat praeceptum correctionis. Caeterum legis facientis irritos contractus minus solennes, finis est bonum publicum, quod proinde constare potest, etiam si cesset bonum huius aut illius in particulari. Ad secundum respondetur leges istas (de quibus modo loquimur, & sententias iudi cum, quae nihil aliud sunt quam applicationes quaedam legis ad particularem casum, non fundari in falsa praesumptione. Et idcirco etiam si constet de voluntate eius, qui fecit talem contractum minus solennem: decreuit lex talem contractum esse irritum. Declarat etiam iudicis sententia legis decretum, eo quod quanuis modo constet de veritate: sae pius contingit quod voluntas talis est coacta. Ad tertium respondetur ius naturae non determinare formam contractus sed hoc determinat ius positiuum, quod quidem in transferendis dominijs autoritate legislatoris habet potius rationem boni communis, quam boni particularis ipsius proprij domini facientis tales contractus. Ad vltimum respondetur nostram sententiam esse piam & clementem: & idcirco tribuimus dominium licet debile ijs, qui possident quousque spolientur a iudice. Ad argumenta secundae sententiae qua parte procedunt contra secundam & tertiam conclusionem respondetur. Ad primum & ad secundum dicimus, leges quae in hac parte decernunt, solum velle (vt vsus & consensio sapientum declarauit) quod quando sit, qui petat tales contractus esse irritos: declarentur reuera irriti: & pronuntietur sententia in illius fauorem. Ad tertium respondetur iuxta ea, quae dicta sunt in quarta conclusione. Ad quartum vero respondetur esse maximum discrimen inter oeconomum cui herus prae scripsit formam celebrandi contractus declarando irritos, qui alio pacto celebrarentur, & ciuem cui lex praescripsit eandem formam . Quoniam oeconomus non est dominus illorum bonorum , quae abalienat per tales contractus, sed dominium est penes herum. Cae terum ciuis est verus dominus bonorum quae abalienat per eiusmodi contractus, & non est dominus ipse legislator, Princeps, aut respublica. Ad vltimum respondetur leges irritas facientes donationes, factas filijs illegitimis, efficere inhabiles ipsos filios illegitimos, & incapaces ad habendum dominium: leges vero de quibus loquimur, non id efficere, quod colligimus, primo ex vsu & declaratione virorum sapientum, qui aliter has leges interpretati sunt. Secundo ex sermone & verbis ipsarum legum. Etenim in illis sermo est ad ipsos filios illegitimos indignos eos dicens, omni beneficio, & substantia paterna. At in his alijs sermo refertur, ad ipsos contractus, non ad personas, quibuscum fiunt contractus ipsi. Ac denique hoc colligimus ex eo quod in illis legibus punitur crimen non praesumptum, sed reuera, perpetratum (incontinentiae, videlicet aut adulterij) quod est in parentibus filiorum, qui sunt illegitimi. In praesentibus vero legibus proceditur ex praesumptione fraudum quae in talibus contractibus fere semper solent committi . Et idcirco leges illae multo magis odiosae sunt & molestae si lijs illegitimis, quam istae illis personis quibuscum fiunt tales contractus. Hactenus dictum sit de tertia disputatione, & de illis legibus in vniuersum quae impediunt translationem dominij non volente proprio domino. Quarta & vltima disputatio est de illis legibus, quae transferunt rerum dominium etiam inuitis proprijs dominis. Quae leges sunt illae, quae feruntur de praescriptione , & de vsucapione. De qua materia extant tituli in vtroque iure ciuili & Pontificio: quibus locis tractatur de hac re a Iurisperitis. In regula etiam, possessor. Item in regulis iuris. in. 6. & in Decreto. 16. quaest. 3. A Theologis vero in. 4. distin. 15. A Diuo Tho. in quodlibeto. 12. art. 25. ab Adriano IIII. in materia de restitutione. quaest. de praescriptione . A Summistis verbo, praescriptio. & verbo, vsucapio. Exordium autem sit a Notione vocabulorum. Praescriptio itaque, praeter alias significationes Ciceronianas & Latinas, quas habet, significat idem, quod exceptio: similiter praescribere, id quod exceptionem agenti seu petenti opponere. In qua significatione vsi sunt his vocabulis Latini autores. Cicero saepius. Quintilianus lib. 7. Institutionum oratoriae artis. Iurisconsulti in titulis de praescriptionibus. Caeterum varij vtriusque interpretes vtuntur hoc vocabulo, in alia significatione. Vt videlicet significent, ius siue dominium acquisitum ex possessione, confecto tempore legibus definito. Et hac significatione vsi sunt Summi Pontifices in Sacris Canonibus. Caeterum hoc vocabulum vsucapio, verbum Ciceronianum est: & significat etiam dominium, siue ius acquisitum ex rei possessione, confecto tempore legibus definito. Sed iuris vtriusque interpretes voluerunt, esse distinctionem inter vsucapionem, & praescriptionem. Quod vsucapio sit tantum circa mobilia bona, & sit triennalis: praescriptio autem, sit circa immobilia bona, & requirat longius tempus , quam triennium. Nobis autem Theologis pro quiete conscientiae incumbit disputare, vtrum praescriptio, siue vsucapio & in vniuersum possessio rei cuiusque alienae post confectum tempus legibus statutum, conferat dominium possessori, etiam si post illud tempus sciat rem illam fuisse alienam. Videtur quod quaelibet possessio exacto illo tempore conferat dominium. Primo arguitur, ex. l. si quis. §. 1. &. l. cum notissimi. C. de praescriptionib. Vbi sancitur triginta vel quadraginta annorum praescriptionem , etiam cum mala fide procedere. Id ipsum definitum est in. l. Regia. 21. titul. 29. Partita. 3. Sed dicet quis has leges iam fuisse abrogatas & antiquatas a Summis Pontificibus. Ab Alexandro III. in cap. vigilanti. de praescriptionibus. Ab Innocentio III. in concilio Lateranensi. Et refertur in ca. finali. eodem titul. a Bonifacio VIII. in regula possessor, de regu. iur. Contra hanc dispositionem . Secundo arguitur. Post editas has leges Pontificias Carolus Quintus Catholicus Rex Hispaniae in conuentu Madritio Anno quod Domini 1528. Petitione 157. edidit legem, mercedes a famulis & seruientibus exigi non valeant post triennium ab eo die, quo a famulitio cessarunt, nisi intra id triennium stipendium illud petijsse probauerint. Ecce Rex Catholicus approbat praescriptionem solo triennio, quae absque mala fide rarissime constitui potest. Similia sunt multa statuta in alijs Regnis & plerisque ciuitatibus. Quinimo vt ius Pontificium iuri Pontificio opponamus, in cap. 1. de praescriptionibus. conceditur Episcopo, vt triennio, partem alienae dioecesis quam scit esse alienam, praescribat. Simile quid habetur in Concilio Mileuitano. cap. 24. & refertur 16. quaest. 3. in cap. placuit. Confirmatur. Respublica ciuilis per se perfecta est, ergo leges illius non possunt antiquari per aliam potestatem. In oppositum est quod fundamentum praescriptionis bona fides est, vt allegato. capit. habetur, ergo si possessor etiam post transactum tempus legibus definitum habeat malam fidem & conscientiam rei alienae, corruit ipsa prae scriptio, & non confert ius. ¶ Secundo arguitur: triplex finis potest esse legum, quae de praescriptione seu vsucapione latae sunt. Primus ne dominia rerum sint incerta. Secundus vt exterminentur lites. Tertius denique vt puniatur negligentia & socordia proprij domini in procurandis bonis suis & repetendis: sed propter nullum horum finium potest conferri dominium in foro conscientiae, ergo tales leges non conferunt dominium . Probatur minor. Primus & secundus finis tantum procedunt in exteriori foro. Etenim in foro interiori facile est vt quisque non possideat quod non est suum. Item dominia sunt certa in foro interiori. Tertius vero finis non est sufficiens causa, vt priuetur quis re sua , quoniam talis negligentia in repetendis proprijs bonis non est digna tanta poena. Et rursus quando digna esset tanta poena, saltem se queretur, quod praescriptio seu vsucapio non conferret ius in conscientia, quando verus dominus non fuisset negligens in inquirendis bonis suis, ergo. Vltimo arguitur. Leges quae denegant actiones in foro exteriori, decepto intra dimidiam iusti pretij in rei venditione, non conferunt in conscientia ius & dominium. Vt ostendemus infra quaest. 77. ergo neque leges de praescriptione: quoniam finis tam harum quam illarum legum est minuere lites. IN hoc dubio est prima sententia, asserens leges illas seculares, quae concedunt malae fidei possessori ius & dominium, non esse antiquatas, & abrogatas, imo vero non posse abrogari a Pontificibus . Sic habet glossa in allegata regula. Eam etiam refert glossa in allegato cap. finali. de praescriptionibus. Et nonnulli Iurisperiti: quanuis non adeo communiter, tamen quantum ad aliquas actiones sequuntur hanc sententiam. Quos refert Couarruu. in relect. super regul. possessor. part. 2. §. 11. ¶ Secunda sententia est Adriani quodlibeto. 6. artic. 3. dicentis illas leges seculares esse iustas, non tamen conferre ius in conscientia rei possessae: sed tantum denegare actionem vero domino, vt post exactum illud tempus lege definitum , posset res suas pe tere a possessore coram iudice: exemplum est in legibus quas paulo antea dicebamus denegare actionem decepto intra dimidium. Altero modo inuenitur sententia eiusdem Adriani in. 4. in. q. de praescriptione dicentis , praedictas leges habere locum in conscientia, quando possessor, licet habeat scientiam se possidere alienum , tamen ex aliqua iusta causa non restituit, & verus dominus est negligens in repetenda re sua. Sed abrogatae, inquit, sunt illae leges a Summis Pontificibus: quoties is, qui possidet non excusatur, a restituendo ex aliqua iusta causa, & verus dominus non est negligens in repetendo. Hanc sententiam , sequuntur multi iurisperitorum , quos refert Couarruu. vbi supra. ¶ Tertia sententia est quorundam asserentium , non modo leges illas seculares, verum etiam Pontificias quae concedunt possessori bonae fidei cum reliquis conditionibus possessionem: non tamen ferre ius in conscientia . Ita tenent multi Iurisperiti: quos refert Syluester verb. praescriptio. 1. §. 13. & Couar. 3. par. relect. allegatae. §. 2. Hos sequitur summa Rosella in verb. praescriptio. PRO decisione sit prima conclusio. Merito Summi Pontifices abrogarunt leges illas, quae concedebant dominium possessori malae fidei tanquam iniquas, & contra ius naturae. Explicatur conclusio. Non modo volumus dicere, quod nunquam istae leges ante abrogationem contulerint ius & dominium: verum etiam quod erant iniquae quantum ad hoc quod negabant, actionem petendi vero domino contra possessorem malae fidei. Probatur conclusio . Ratione desumpta ex Innocentio III. in allegato loco cap. finali. Omnis constitutio quae sine peccato mortali obseruari non potest, deroganda est: sed supradictae leges non poterant sine peccato mortali obseruari, ergo. Probatur tamen a nobis Minor, ostendendo eas leges, esse iniquas, ac subinde non posse sine mortali obseruari. Primo. Tota aequitas legis desumitur ex bono publico, & communi ad quod lex ordinatur: sed illae constitutiones erant in magnam perniciem boni publici. Etenim quisque praesumeret occupare res alienas, si posset: vt post aliquod tempus haberet dominium illarum, & a iudice defenderetur contra verum dominum. Secundo proba tur minor, lex quae fouet mortalia peccata, non potest sine mortali obseruari: sed istae leges fouebant mortalia peccata, videlicet, possidere contra conscientiam propriam rem alienam, ergo. Vltimo probatur illa minor. Contra ius naturae est quod fur eo quod est in mora restituendi comparet sibi dominium circa rem furtiuam , aut quod ea de causa defendatur a iudice in possessione: sed hae leges seculares concedebant furibus dominia ob istam causam & defendebant eos in possessione, ergo iniquae erant. Secunda conclusio. Praescriptio seu vsucapio perfecta illis conditionibus, quas ius Pontificium exposcit, confert verum ius & dominium in conscientia rei possessae , etiam si post transactum tempus legibus definitum, sciat rem illam fuisse alienam . Conclusio haec asseritur a Iurisperitis omnibus fere, in allegatis locis: & a Theologis. Et probatur ratione manifesta. Leges iustae & sanctae, sicut impedire possunt translationem dominij in alios, inuitis proprijs dominis: ita possunt transferre dominia in alios inuitis proprijs dominis, quando expedierit ad bonum commune : sed expedit maxime ad bonum commune, vt praescriptio seu vsucapio perfecta iuxta leges Pontificias, conferant verum ius in conscientia, ergo. Minor patet ex finibus harum legum, quorum vnus & potissimus est, ne rerum dominia tanto tempore maneant incerta: quoniam alias illi qui possident res negligerent illas, & non curarent timentes, ne quando & post longum tempus, veri domini eas repeterent . De hoc fine proximo & potissimo agitur in. l. 1. ff. de vsucapionib. & in cap. vigilanti. citato. & 16. q. 3. §. potest. Secundus item finis, scilicet minuere lites, non est parum vtilis bono publico, de quo fine Cicero in oratione pro Caecina inquit: "Vsucapio est finis solicitudinis ac periculi litium." ¶ Ad argumenta vero primo loco posita, quae procedunt contra primam conclusionem respondetur. Et quidem ad primum responsum est ibidem. Ad replicam vero seu instantiam positam in secundo argumento ex. l. Caroli Quinti. Respondetur , illa lege non concedi dominium stipendij illis dominis, qui non soluerint toto triennio si habuerint malam fidem: sed concedit duo. Alterum est, quod in casu dubio pronuntianda est sententia pro dominis contra famulos transacto triennio. Alterum est, quod cum fuerit res certa quod dominus mala fide possederit, non continuo sit parata executio contra illum: sed admittatur ad probationem . Ita intelligit legem Couar. sup. par. 2. §. 11. sed melius respondetur, quod non datur actio in iudicio famulis. Ad capitulum vero primum de praescriptionibus respondetur, legem illam, non concedere Episcopo dominium illius partis alienae dioecesis proprie loquendo, titulo praescriptionis: sed potius in poenam culpae proprij Episcopi: qui toto illo triennio neglexit procurare filios suos nouiter conuersos ad fidem. Et in huius delicti poenam priuatur illo dominio, & confertur illud dominium & iurisdictio Ecclesiastica, ei qui conuertit infideles ad fidem. Lex autem de praescriptione non respicit potissimum culpam proprij domini, neque infert illi poenam vt ostendimus cum ageremus de fine legis huius. Ad confirmationem respondetur rempublicam ciuilem esse quidem secundum se & in ordine ad suum finem perfectam, caeterum subijci omnino reipublicae spirituali in ordine ad spiritualem finem. Et idcirco cum contra spiritualem finem aliquid statuit ciuilis potestas, potest tale statutum abrogari ab spirituali principe. Imo potest Princeps spiritualis, si expediat bono spirituali, Principes ipsos seculares & legislatores antiquos deponere, & nouos creare. Ad argumenta vero secundae partis quae procedunt contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respondetur: post exactum tempus ad praescribendum legibus definitum, iam esse certam scientiam in possessore habente conditiones legis ad praescribendum, quod talis res possessa, sit propria, etiam si certo sciat, quod olim fuerit aliena. Non secus atque is qui emit rem aliquam, quanuis certo sciat eam rem fuisse alienam ante emptionem : post emptionem vero certo scit esse propriam , sed tempore ipso (quod legibus requiritur, ad praescribendum ) decurrente: requiritur ea scientia & bona fides in possessore, vt scilicet, non sciat eam esse alienam. Ad secundum respondetur quod primus finis sine dubio habet locum & in foro exteriori & in interiori. Secundus vero finis, quanuis in exteriori tantum foro procedat, quantum ad litium decrementum & diminutionem: tamen confert ius in conscientia . Etenim pax in interiori foro, & est magnum bonum publicum : ac subinde lex quae respicit talem finem, iusta est & conferre potest ius in foro interiori conscientiae . ¶ Tertius vero finis est nimium remotus & parum aut certe nullo pacto intentus a lege, sed permissus tantum : & idcirco siue verus dominus negligens fuerit, siue diligens, in re sua inquirenda, possessor habens legis conditiones praescribit seu vsucapit illam . Ad tertium copiose respondebimus . q. 67. pro nunc vero respondeo negando consequentiam : quoniam leges illae de venditione latae sunt tantum permissiue. Leges autem de praescriptione, sunt praeceptiuae. Leges autem praeceptiuae differunt a permissiuis, quia illae conferunt ius in conscientia , istae vero non. Sed argumentabitur quispiam ex hisce dictis contra primam conclusionem . Leges illae de venditione iuste potuerunt permittere, quod non daretur actio in foro exteriori decepto intra dimidium contra eum qui deceperat. Ergo leges ciuiles iuste potuerunt permittere, quod vero domino non daretur actio contra possessorem malae fidei, post transactum tempus legibus praestitum . Ad hoc respondeo negando consequentiam : quoniam in deceptione citra dimidium fuit voluntarius aliquo pacto deceptus, neque datur occasio per leges illas ad decipiendum , neque ad alienas res occupandum. Caeterum in malae fidei possessore verus dominus non est voluntarius vllo pacto: & per leges permittentes ne daretur actio in foro exteriori, dabatur fomentum, & occasio magna ad occupandas res alienas & possidendas per iniquitatem. DVbium aliud est consequens pro intelligentia secundae conclusionis in praecedenti dubio, quae nam sint requisitae conditiones ad perfectam iure humano praescriptionem. Pro cuius dubij intelligentia, sit conclusio vnica. Quatuor sunt numero conditiones requisitae ad praescribendum iure Pontificio . Prima conditio est. Vera & propria possessio rei praescribendae. Propter huius conditionis defectum monachus non potest rem aliquam praescribere: quoniam non potest habere possessionem & proprietatem illius. Item laici non possunt praescribere rem aliquam spiritualem. Secunda conditio est continuatio huius possessionis toto tempore legibus praestituto. Itaque si tempus illud interrumpatur in possidendo non praescribit possessor. Tertia conditio est bona fides, hoc est, conscientia quod illa res quam possidet non sit aliena. Etenim fides in praesentia accipitur pro existimatione, qua quis existimat rem aliquam quam possidet esse propriam: quae tertia conditio magni momenti est in praesentia, & explicanda inferius copiosius. Quarta conditio est titulus ad possidendum. Potest autem titulus iste esse triplex, naturalis, aut legitimus, aut denique lege praesumptus. Naturalis titulus est ille qui positus est in ipsa rerum natura, & veritate rei. Legitimus titulus est ille, qui si consulamus leges, dominium confert : quanuis reuera praesupponat aliquid falsum. Denique titulus lege praesumptus est ille, vt nomen prae se fert, qui lege praesumitur, iudicis sententia. Verbi gratia, qui innititur rei veritati & verae testium depositioni, & iuris scientiae. Caeterum iudicis sententia quae fertur secundum allegata & probata iuxta leges ipsas, sed fundata in falsa praesumptione, in falsa videlicet testium depositione: est titulus legitimus: quoniam est secundum leges lata & contraria sententia est etiam illegitima sententia. Sententia denique iudicis, quae non est lata secundum allegata & probata, sed omnino contra leges, est titulus lege praesumptus. Etenim lex praesumit sententiam iudicis, quanuis alias iniqua sit, esse iustam, imo praecipit eam mandari executioni, quandiu non reuocatur per superiorem. Ex his sequitur primo, quomodo distingui possent inter se se titulus naturalis & legitimus ex vna parte: & bona fides ex altera. Etenim si quispiam per sententiam iuxta allegata & probata pronuntiatam, sed quae innititur falsae testium depositioni, possidet rem aliquam, sciens tamen vitium illud falsae depositionis testium, citra dubium titulo legitimo possidebit, tamen nullo pacto bona fide. Contra vero si possideat per sententiam iniquam, tamen quam ipse opinatur aequam: possidet manifeste bona fide: non tamen possidet titulo legitimo lege naturali. Rursus datur bona fides sine titulo in eo, qui possidet rem triginta annis vel quadraginta inani titulo: per quem res ad eum peruenerit & in eo est. Item qui existimat rem quam possidet sibi donatam a vero domino aut legatam, cum tamen reuera donata aut legata non fuerit. Item filius, qui succedit in bona paterna iure hae reditario, credit tamen illa bona esse patris tantum propter testimonium patris: bonam fidem habet sine titulo. Sed tam circa conclusionem, quam circa hoc corollarium nota, bonam fidem esse multo magis necessariam ad praescribendum , quam titulum : vsque adeo vt saepius detur praescriptio sine titulo, nunquam tamen sine bona fide. Exemplum est in praescriptione triginta vel quadraginta annorum. & in cap. placuit. §. potest. 16. quaestio. 3. Exemplum aliud est in praescriptione immemoriali, & in praescriptione centenaria contra Romanam Ecclesiam. De quibus legantur Iurisperiti in locis allegatis. Titulus ergo requiritur semper, tantum in praescriptionibus vsitati temporis decem aut viginti annorum. Sequitur secundo, quod haeres latronis, qui bona fide succedit in defuncti haereditatem , non habet titulum aliquem ad praescribendum. Hoc corollarium est contra Magistrum Soto in allegato loco. Caeterum est res constitutissima in iure, & communis apud vtriusque Iurisperitos, & certum est quod non habet titulum naturalem. Quod vero non habeat titulum etiam lege praesumptum , probatur. Leges de prae scriptione expresse asserunt eum non esse titulum aliquem , ergo non est titulus lege praesumptus . Antecedens probatur in. l. cum haeres. ff. de diuersis temporum praescriptionibus. & in l. vltima. C. coram de vsucapionib. Verum est tamen quod talis haeres spatio triginta vel quadraginta annorum, poterit res has legitime praescribere , quoniam vt paulo antea dicebamus, ad praescriptionem istam longissimi temporis non requiritur titulus: & hoc habetur vt probabilior opinio apud Iurisperitos. Sequitur tertio, quod qui emit a latrone rem furtiuam similiter non habet titulum ad praescribendum , neque reuera praescribit vsitato tempore sed solum praescriptione longissimi temporis triginta vel quadraginta annorum: hoc habetur in §. quod autem. & §. furtiuae. Instituta de vsu capionibus. vbi dicitur furtiuae res, & quae vi possessae sunt, etiam si longo tempore possessae fuerint, vsucapi non possunt, sed intelligendum est hoc de vsucapione vsitati temporis, nam de ea quae longissimi temporis est contrarium colligitur ex. l. omnes. C. de praescriptione triginta vel quadraginta annorum . & ex. l. si aliena. ff. de vsucapionibus. Hoc item corollarium est contra Sotum vbi supra. Caeterum tam haeres latronis, quam qui ab illo rem quampiam emit, si bona fide possideant, praescribunt & vsucapiunt , fructus rei possessae etiam vsitato tempore. Hoc habetur in. l. bonae fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur. Illi qui non possunt vsucapere propter rei vitium, fructus suos faciunt. Idem habetur in. l. si aliena. §. Scaeuola. ff. de vsucapionibus. Itaque si pater furatus est vrbem aliquam: filius haeres illius non potest praescribere vrbem , nisi spatio longissimi temporis. Caeterum fructus vrbis vsitato tempore vsucapit. Vide Syluestrum verb. praescriptio. 1. & 2. §. 8. & 12. & Couar. in allegata relectione. par. 2. §. 9. DVbium vltimum est pro intelligentia praecedentium. Vtrum bona fides necessaria ad praescribendum patiatur secum haesitationem & dubium . Videtur vera pars affirmatiua. Primo ex cap. vltim. de praescriptionibus. Ex quo loco desumimus geminam argumentationem. Alteram quidem ex conclusione ipsa, & ex ratione illius. Pontifex siquidem ibi definit necessariam esse bonam fidem ad praescribendum, & non sufficere malam: quoniam possidere mala fide est peccatum mortale. Tunc sic. Qui possidet rem aliquam cum haesitatione & dubio sit ne propria, sed eo animo vt quando sciuerit esse alienam, donet eam vero domino, non peccat mortaliter: quoniam melior est possidentis conditio, ergo ille talis habet bonam fidem necessariam ad praescribendum simul cum dubio. Item argumentum desumimus ex corollario quod Pontifex colligit in eodem cap. Oportet vt qui praescribit nulla temporis parte habeat conscientiam rei alienae. Tunc sic. Qui dubitat sit ne res quam possidet aliena, non habet conscientiam rei alienae, ergo ille talis habet bonam fidem. Probatur antecedens. Du bium seu haesitatio non est assensus, aut dissensus in alteram partem, ergo non habet conscientiam rei alienae. In oppositum est: Quia qui cum dubio & haesitatione possidet rem tanquam propriam, peccat mortaliter: ergo cum dubio non potest habere bonam fidem ad prae scribendum. Antecedens probatur. Exponit se ille talis periculo retinendi rem alienam, quanuis habeat animum reddendi illam vero domino cum sciuerit esse alienam . At vero qui amat periculum peribit in illo, Ecclesiast. 3. In hoc dubio est prima sententia quorundam asserentium quod dubium istud non tollit bonam fidem. Ita asserit gloss. in cap. finali de praescriptionibus. & cap. si diligenti. eodem titulo. & Panormitanus, quem sequuntur multi Iurisperiti, est in eadem sententia. Secunda sententia est Adriani in materia de restitutione, quaest. de praescriptione in. 4. Sententiarum: & in quodlibeto. 2. dicentis, eum qui habet dubium sit ne res propria, non posse sine peccato mortali possidere illam tanquam propriam, ac subinde nec praescribere posse: debere tamen seruare illam vero domino, & adhibere diligentiam ad eum inquirendum. Quod si hoc faciat, praescribit etiam cum dubio illo. Adriani ratio est, quoniam si possideat tanquam proprium peccat mortaliter: vt dicebamus in argumento in oppositum. Si autem seruat eam vero domino non peccat mortaliter. Tertia sententia est media inter has extremas. Eum qui dubitat posse quidem possidere illam rem tanquam propriam, debere tamen pro qualitate dubij partem restituere, aut illi, cuius dubitat sit ne res illa, aut certe pauperibus, si post factam diligentiam verum dominum non inuenerit: si manet dubius adhuc post diligentiam factam. Caeterum inquit, quod eiusmodi dubium interrumpit praescriptionem. ¶ Quarta sententia item media inter has sententias explicatur sequentibus conclusionibus . Prima conclusio . Qui dubitat probabiliter, An res sit aliena, non habet bonam fidem . Probatur primo, quia dubium verisimile & probabile est medium inter bonam , & malam fidem , sicut pallidum est me dium, inter album, & nigrum. Probatur secundo, quod non sit bona fides ex. l. 48. ff. de acquir. rerum domin. vbi dicitur, Bonae fidei, & indubiae possessor. En distinguitur manifeste bona fides contra dubiam. Secundo probatur. Bona fides in vniuersis alijs materijs non patitur secum haesitationem & dubium, ergo nec in ista materia. Antecedens probatur inductione. Si quis dubitet, An hodiernus dies sit dies ieiunij non habet bonam fidem, vt vescatur carnibus. Etenim si cum illa haesitatione vesceretur carnibus, peccaret mortaliter: si autem cum bona fide illis vescatur non peccat mortaliter. Idem est in vniuersis alijs. Quarto. Si dubium esset bona fides, sufficeret ad incipiendam praescriptionem: at hoc consequens est falsum iuxta omnium tam Iurisperitorum, quam Theologorum sententiam, ergo & antecedens. Secunda conclusio. Qui cum dubio verisimili, sit ne res propria vel aliena possidet, adhibet autem diligentiam ad inquirendam veritatem rei: si dubium sit aequale pro vtraque parte, iuste possidet rem totam integram. Si vero dubium non sit aequale, sed inclinet magis in alterius fauorem, tenetur qui possidet pro qualitate dubij partem restituere. Prima pars probatur ex regulis iuris vulgatis. In pari delicto & causa melior est possidentis conditio . Cum iura partium sunt obscura, reo fauendum est potius quam actori. Secundo probatur. Si iudex per sententiam applicaret illam rem totam possessori, ille iuste totam possideret: quanuis adhuc maneret dubium speculatiuum aequale pro vtraque parte, ergo. Consequentia probatur, quoniam iudicis sententia quae non fundatur in falsa praesumptione, non magis confert ius in conscientia postquam pronuntiata est, quam antea. Secunda pars probatur. In tali casu non est par causa possidentis & non possidentis, sed melior non possidentis, ergo non est mirum quod tunc faueamus magis non possidenti. Secundo probatur. Si dubium illud ita attenuaretur pro parte illius qui possidet, vt nulla maneret verisimilitudo pro illius parte, sine dubio ille teneretur restituere totam rem integram alteri, ergo quando attenuatur in illo gradu, vt videlicet, quanuis aliqua sit verisimilitudo pro illius qui possidet parte, est tamen maior pro alterius parte, tenebitur pro rata portione aliquid alteri refundere vel restituere. Tertia conclusio. Post adhibitam sufficientem diligentiam ad inquirendum verum rei dominum, is qui possidet inchoat prae scriptionem ab eo temporis puncto quo eam diligentiam adhibuit: etiamsi adhuc maneat dubius speculatiue. Probatur primo. Ad inchoandam praescriptionem, sufficit simul cum possessione & reliquis conditionibus bona fides humana. Sed post adhibitam sufficientem diligentiam possessor iste habet bonam fidem humanam, ergo incipit praescribere ab eo puncto temporis. Probatur minor. Ille possessor est certus practice & moraliter, quod illa res est propria, ergo habet bonam fidem humanam. Antecedens probatur, quoniam in moralibus non est efflagitandum mathematicum iustum. Secundo probatur conclusio. Ex fine legum quae sunt de praescriptione latae, qui finis frustraretur certe, nisi is possessor praescriberet. Quod sic probatur. Finis legum, quae de praescriptione latae sunt, est ne rerum dominia incerta sint longo tempore: at nisi hic possessor praescriberet: perpetuo rei illius quam possidet, dominium maneret incertum, ergo &c. Minor probatur. Siquidem possessor ille cum eodem dubio, transfunderet rem illam in suos haeredes, & illius haeredes in suos. Tertio probatur. Si iudex per sententiam applicaret rem illam possidenti sine dubio a tempore pronuntiatae sententiae possessor inchoaret praescriptionem, etiamsi adhuc maneret dubius speculatiue: sed ad quietandam conscientiam & bonam fidem habendam, tam sufficit diligentia adhibita, quam iudicis sententia, ergo. Quarta conclusio. Dubium verisimile & probabile antequam adhibita sit sufficiens diligentia, non sufficit ad inchoandam prae scriptionem: Caeterum si superueniat prae scriptioni, quae bona fide inchoata erat, non interrumpit illam. Prima pars est communis concessio omnium Theologorum & Iurisperitorum, & ex capitulis requirentibus bonam fidem ad praescribendum patet. Secunda pars est communis omnibus Iurisperitis quos refert & sequitur Syluester, verbo, praescri ptio. 2. §. 3. & copiosius hoc disserit Episcopus Segouiensis par. 2. §. 7. in regula possessor. Quanuis haec pars sit contra Adrianum & Soto & alios Theologos. Probatur autem haec pars. De facto in exteriori foro pronuntiaretur sententia pro eo possessore qui bona fide incepisset praescriptionem quanuis postea dubitaret: sed sententia in foro exteriori pronuntiata quae non innititur falsae praesumptioni confert ius in conscientia, ergo praescribit. Maior patet, quoniam omnes Iurisperiti sunt in ea sententia, quod ille prae scribat, Iurisperiti autem sunt iudices pronuntiantes sententiam in foro exteriori. Confirmatur , sententia quae in foro exteriori iuxta omnium Iurisperitorum sententiam pronuntiatur, non est iniusta. Alioquin semper tribunal exterius erraret, sententiam pronuntiando in huiusmodi causa, ergo talis sententia confert ius. Secundo probatur haec pars argumento in principio huius dubij facto pro parte affirmatiua ex cap. fin. de praescriptionibus. Et confirmatur ex cap. si virgo. 34. quaest. 2. ex regul. 2. de regulis iuris. in 6. quae sic habet: possessor malae fidei tempore non praescribit. In his siquidem capitulis ad inchoandam praescriptionem exigitur bona fides. Caeterum ad eam continendam tantum, exigitur, quod absit mala fides & scientia rei alienae: qui vero dubitat sit ne res sua, non habet malam fidem, vt ostendimus conclusione . 1. Vltimo probatur haec eadem pars ex cap. inquisitioni. & ex cap. dominus. de secundis nuptijs. vbi foemina quae nupsit secundo viro bona fide, priore viuo, iubetur reddere debitum secundo viro, etiam si dubium postea superuenerit, ergo multo magis in nostro casu, qui sic dubitat poterit continuare praescriptionem: si adhibet sufficientem diligentiam. Sed contra hanc conclusionem arguitur. Per litis contestationem in exteriori foro interrumpitur praescriptio bona fide inchoata, sed litis contestatio solum facit conscientiam dubiam, ergo dubium solum sufficit ad interrumpendam praescriptionem. Repondetur ad hoc, in casu isto non interrumpi praescriptionem propter solum dubium, quod oritur ex litis contestatione, hoc est, ex petitione veri domini: sed quia iura so lum volunt fauere possessori pacifico. Caeterum quando dubium aliunde oritur: possessor est pacificus, ac subinde praescribit. Ad argumenta vero partis affirmatiuae, quatenus aduersantur secundae conclusioni, & primae parti conclusionis vltimae: patet ex ipsis conclusionibus. Respondetur enim Pontificem in hoc capite vocare peccatum mortale, siue eam conscientiam quae formaliter peccatum est & mala fides, siue certe eam quae causaret peccatum mortale: nisi adhibeatur diligentia ad inquirendum verum dominum. Et haec posterior non est sufficiens ad incipiendam praescriptionem, bene tamen ad continuandam. Vt indicae (quantum videtur aperte) ipse Pontifex in corollario quod inde infert. Ad argumentum in oppositum respondetur, nulli omnino periculo peccati exponere seipsum, qui cum dubio verisimili iuxta definita in nostris conclusionibus possidet rem alienam, etiam tanquam propriam. Haec dicta sint de materia de Dominio. # 62, corpus QVAESTIO LXII. De Restitutione. DEINDE considerandum est de restitutione. Et circa hoc quaeruntur octo. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum restitutio sit actus iustitiae commutatiuae. AD Primum sic proceditur.{ Infr. ar. 2. & 5. corp. } Videtur, quod restitutio non sit actus iustitiae commutatiuae: iustitia enim respicit rationem debiti. Sed sicut donatio potest esse eius quod non debetur, ita etiam & restitutio. Ergo restitutio non est actus alicuius partis iustitiae. ¶ 2 Praeterea. Illud quod iam transijt, & non est, restitui non potest. Sed iustitia & iniustitia sunt circa quasdam actiones & passiones, quae non manent, sed transeunt. Ergo restitutio non videtur esse actus alicuius partis iustitiae. ¶ 3 Praeterea . Restitutio est quasi quaedam recompensatio eius, quod subtractum est. Sed aliquid potest homini subtrahi non solum in commutatione, sed etiam in distributione, puta cum aliquis distribuens , minus dat alicui quam debeat habere. Ergo restitutio non magis est actus commutatiuae iustitiae quam distributiuae. SED contra. Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienae est actus iniustitiae circa commutationes. Ergo restitutio eius est actus iustitiae, quae est in commutationibus directiua. RESPONDEO dicendum, quod restituere nihil aliud esse videtur, quam iterato aliquem statuere in possessionem, vel dominium rei suae. Et ita in restitutione attenditur aequalitas iustitiae secundum recompensationem rei ad rem: quod pertinet ad iustitiam commutatiuam. Et ideo restitutio est actus commutatiuae iustitiae, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo, vel deposito: vel contra voluntatem eius, sicut in rapina vel furto. AD primum ergo dicendum, quod illud quod alteri non debetur, non est, proprie loquendo, eius, etsi aliquando eius fuerit. Et ideo magis videtur esse noua donatio, quam restitutio, cum quis alteri reddit quod ei non debetur. Habet tamen aliquam similitudinem restitutionis: quia res materialiter eadem est: non tamen est eadem secundum formalem rationem, quam respicit iustitia, quod est esse suum alicuius. Vnde nec proprie restitutio dicitur. AD secundum dicendum , quod nomen restitutionis, inquantum importat iterationem quandam , supponit rei identitatem. Et ideo secundum primam impositionem nominis, restitutio videtur locum habere praecipue in rebus exterioribus, quae manentes eaedem, & secundum substantiam, & secundum ius dominij ab vno possunt ad alium deuenire. Sed sicut ab huiusmodi rebus nomen commutationis translatum est ad actiones vel passiones, quae pertinent ad reuerentiam vel iniuriam alicuius personae, seu nocumentum vel profectum: ita etiam nomen restitutionis ad hoc deriuatur: quae licet realiter non maneat, tamen manet in effectu vel corporali, puta cum ex percussione laeditur corpus: Vel qui est in opinione hominum: sicut cum aliquis verbo opprobrioso remanet infamatus, vel etiam minoratus in suo honore. AD tertium dicendum , quod recompensatio, quam facit distribuens ei, cui dedit minus, quam debuit, fit per comparationem rei ad rem: vt si quanto minus habuit quam debuit, tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima est affirmatiua. Ratio breuiter est, quia restitutio impor tat recompensationem rei ad rem secundum aequalitatem. ¶ Secunda conclusio . Notetur in solutione ad primum. Restitutio proprie loquendo importat rationem debiti. ¶ Tertia conclusio. Notetur in solutione ad secundum. Restitutio etiamsi secundum primae uam significationem habeat locum praecipuum in rebus exterioribus, tamen transfertur ad actiones vel passiones, quae pertinent ad iniuriam vel reuerentiam personae. ¶ Quarta conclusio. Recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debet, fit per recompensationem rei ad rem, & pertinet ad iustitiam commutatiuam. COMMENTARIVS. MAteria haec de restitutione grauissima est, & Theologo valde necessaria ad decidendas difficultates quae quotidie in humano conuictu se se offerunt. Disserunt Theologi de restitutione in. 4. Sententiarum dist. 15. vbi Magister agit de tertia parte poenitentiae, quae dicitur operis satisfactio. Summistae vero in verbo restitutio. inter quos specialiter videatur Caietan. Adrian. in 4. in materia de restitutione. & & Ioan. de Medina in codice de restitutione. Magist. Soto li. 4. de iust. & iur. q. 6. & 7. Nos autem in hoc tractatu stylo quidem breui sed compendioso curabimus vniuersalium & particularium difficultatum confusionem distinguere & decidere, ita vt nihil necessarium praetermittamus. ANte omnia de vocabulo, restitutio, sciendum est, esse Ciceronianum sed in significatione vniuersaliore, ita vt idem sit restituere atque reddere siue ex iustitia hoc fiat, siue ex liberalitate, siue alio modo. Et hoc modo dicitur quis restitutus in pristinam salutem beneficio medicinae, & in pristinam dignitatem opera amici. At vero Theologi de iustitia disputantes strictius vtuntur hac voce: vt significet actum iustitiae commutatiuae, quo reparatur iniuria, siue in bonis honoris, siue in bonis corporis, siue in bonis spiritualibus. Quibusdam tamen Theologis placet distinguere, vt restitutio proprie sit bonorum fortunae, satisfactio vero sit recompensatio facta pro iniuria circa personam. Nihilominus frequentissime vtrunque vocabulum pro altero vsurpatur. Verum est tamen, quod satisfactio specialiter dicitur, quando quis per actum poenitentiae Deo satisfacit, non tamen ita proprie dicetur restitutio: quia reuera Deus non patitur aliquod detrimentum nostris offensis, & ideo restitutio quae est actus iustitiae commutatiuae non potest dici proprie in ordine ad Deum. Et tamen inter Deum & hominem solum ponitur ex parte Dei iustitia distributiua: ex parte vero nostra ponitur poenitentia quae est specialis virtus & pars potentialis iustitiae, quatenus homo per contritionem nititur satisfacere Deo pro offensa commissa contra eum. Dicitur etiam satisfactio tertia pars poe nitentiae, secundum quod homo facit aliqua opera, per quae satisfacit pro poenis debitis in purgatorio. Hactenus de nomine, restitutio. Definitio vero quid rei talis colligitur a Diuo Thoma. Restituere est iterato aliquem statuere in dominium vel possessionem rei suae. Intelligitur autem nomine rei, omne illud ad quod homo habet ius. Haec definitio non indiget noua explicatione, suppositis quae diximus de dominio & possessione. Ex hac definitione colligit Diuus Thomas principalem conclusionem huius articuli. Quae quidem ab omnibus recipitur: & quanuis sit controuersia inter Doctores, an violatio iustitiae distributiuae obliget ad restitutionem: tamen omnes conueniunt in hoc quod si illa violatio obligat ad restitutionem , talis restitutio pertinet ad iustitiam commutatiuam. Vtrum autem talis violatio obliget ad restitutionem, disputat Caietanus late in hoc loco circa solutionem ad tertium. Sed nos opportunius hanc difficultatem definiemus quaest. seq. 63. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum sit necessarium ad salutem , quod fiat restitutio eius quod ablatum est. AD Secundum sic proceditur.{ 4. d. 15. q. 1. art. 8. q. 2. Et quolib. 12. artic. 2. } Videtur, quod non sit necessarium ad salutem, quod fiat restitutio eius quod ablatum est. Quod enim est impossibile, non est de necessitate salutis. Sed aliquando impossibile est restituere, id quod est ablatum, puta cum aliquis abstulit alicui membrum vel vitam. Ergo non videtur esse de necessitate salutis, quod aliquis restituat quod alteri abstulit. ¶ 2 Praeterea. Committere aliquod peccatum non est de necessitate salutis: quia sic homo esset perplexus. Sed quandoque illud quod aufertur, non potest restitui sine peccato: puta cum aliquis alicui famam abstulit, verum dicendo. Ergo restituere ablatum non est de necessitate salutis. ¶ 3 Praeterea. Quod factum est, non potest fieri, vt factum non fuerit. Sed aliquando alicui aufertur honor suae personae ex hoc ipso, quod passus est ab aliquo iniuste eum vituperante. Ergo non potest sibi restitui quod ablatum est. Et ita non est de necessitate salutis restituere ablatum. ¶ 4 Praeterea. Ille, qui impedit aliquem ab aliquo bono consequendo , videtur illud ei auferre: quia quod modicum deest, quasi nihil deesse videtur, vt Philosophus dicit in secundo + { Lib. 2. textu 56. tomo. 2. } Physic. Sed cum aliquis impedit aliquem vt non consequatur praebendam vel aliquid huiusmodi, non videtur quod teneatur ei ad restitutionem praebendae: quia quandoque non posset. Non ergo restituere ablatum, est de necessitate salutis. SED contra est, quod August. dicit in epistola ad + { Epist. 54. a medio illius. to. 2. Et habetur 14. q. 6. cap. 51. res aliena. } Maced. 14. quae stion. 6. Si res aliena propter quam peccatum est, reddi possit, & non redditur, poenitentia non agitur, sed simulatur. Si autem veraciter agitur, non remittitur peccatum , nisi restituatur ablatum , si (vt dixi) restitui potest. RESPONDEO dicendum, quod restitutio, sicut dictum + { Arti. prae cedenti. } est, est actus iustitiae commutatiuae, quae in quadam aequalitate consistit. Et ideo restituere importat redditionem illius rei, quae iniuste ablata est. Sic enim per iteratam eius exhibitionem aequalitas reparatur. Si vero iuste ablatum sit, inaequalitas erit, vt ei restituatur: quia iustitia in ae qualitate consistit. Cum ergo conseruare iustitiam sit de necessitate salutis, consequens est quod restituere id quod iniuste ablatum est alicui, sit de necessitate salutis. AD primum ergo dicendum, quod in quibus non potest recompensari aequiualens, sufficit quod ibi recompensetur quod possibile est: sicut patet de honoribus qui sunt ad Deum & ad parentes, vt Philosophus dicit + { Lib. 8. ca. vlt. non procul a fine, tom. 5. } in 8. Ethic. Et ideo quando id quod est ablatum, non est restituibile per aliquid aequale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est: puta cum aliquis alicui abstulit membrum , debet ei recompensare vel in pecunia, vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personae, secundum arbitrium boni viri. AD secundum dicendum , quod aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Vno modo verum dicendo , & iuste: puta cum aliquis crimen alicuius prodit ordine debito seruato, & tunc non tenetur ad restitutionem famae. Alio modo falsum dicendo & iniuste, & tunc tenetur restituere famam, confitendo se falsum dixisse. Tertio modo verum dicendo, sed iniuste: puta cum aliquis prodit crimen alterius contra ordinem debitum: & tunc tenetur ad restitutionem famae quantum potest, sine mendacio tamen: vtpote quod dicat se male dixisse, vel quod iniuste eum diffamauerit. Vel si non possit famam restituere, debet ei aliter recompensare, sicut & in alijs dictum + { In solutione. ad primum. } est. AD tertium dicendum, quod actio contumeliam inferentis non potest fieri, vt non fuerit. Potest tamen fieri, vt eius effectus, scilicet diminutio dignitatis personae in opinione hominum, reparetur per exhibitionem reuerentiae. AD quartum dicendum, quod aliquis potest impedire aliquem ne habeat praebendam, multipliciter. Vno modo iuste, puta si intendens honorem Dei, vel vtilitatem Ecclesiae, procuret quod detur alicui personae digniori: & tunc nullo modo tenetur ad restitutionem, vel ad aliquam recompensationem faciendam. Alio modo iniuste: puta si intendat eius nocumentum, quem impedit propter odium vel vindictam , aut aliquid huiusmodi: & tunc si impedit ne praebenda detur digno, consulens quod non detur antequam sit firmatum quod ei detur, tenetur quidem ad aliquam recompensationem pensatis conditionibus personarum & negotij se cundum arbitrium sapientis: non tamen tenetur ad aequale, quia illam nondum fuerat adeptus, & poterat multipliciter impediri. Si vero iam firmatum sit quod alicui detur prae benda, & aliquis propter indebitam causam procuret quod reuocetur, idem est ac si iam habitam ei auferret: & ideo tenetur ad restitutionem aequalis, tamen secundum suam facultatem. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Restituere id quod iniuste ablatum est alicui, est de necessitate salutis. Ratio est, quia conseruare iustitiam est de necessitate salutis. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa conclusionem articuli, an sit vera. Arguitur primo pro parte negatiua. Qui retinet rem alienam domino irrationabiliter inuito, non peccat: sed quicunque dominus est irrationabiliter inuitus, si nolit rem suam detineri ab altero qui illam accepit, ergo alter non tenetur restituere. Probatur minor. Quia vnusquisque ordine charitatis, tenetur magis diligere bonum spirituale proximi, quam bona temporalia, ergo ex eodem ordine obligatur, vt sit voluntarius quod alter retineat bona sua temporalia ne mortaliter peccet. Secundo. Si esset praeceptum de restitutione, contineretur in septimo praecepto Decalogi: Non furtum facies, sed non continetur in hoc, ergo. Probatur minor. Quia illud praeceptum est negatiuum, & proinde obligat semper & pro semper, sed praeceptum restituendi est affirmatiuum, quod non pro semper obligat, sed pro tempore & loco, ergo non continetur in illo septimo praecepto, Non furtum facies. Tertio. Si esset praeceptum restituendi, non solum obligaret restituere res iniuste ablatas, sed etiam omnes res alienas etiam iuste acceptas, Verbi gratia, si quis accepit mutuo rem alienam, vel etiam inuenit illam: at vero Diuus Thomas duntaxat inquit esse de necessitate salutis restituere quod iniuste ablatum est, ergo conclusio non satisfacit plene titulo articuli. Imo adiungit Diuus Thomas quod si aliquid iuste ablatum sit, inaequalitas erit ei restituere cui ablatum est. Fuerunt Graeci quidam, vt refert Guido Carmelita in lib. de haeresibus negantes, restituere esse de necessitate salutis. Erasmus etiam in quatuor primis editionibus super Euangelia, in illud Lucae, quod superest date eleemosynam, negauit necessitatem restitutionis, sed in editione quinta asseruit illam . Et Castro de haeresibus in verbo, restitutio refert praedictos autores. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Necessarium est ad salutem necessitate praecepti vt qui iniuste retinet alienum restituat illud quomodolibet peruenerit ad manus eius. Ista conclusio videtur vniuersalior quam conclusio Diui Thomae sed in substantia eadem est cum illa. Pro cuius intelligentia notandum est quod ex duplici titulo potest oriri obligatio restituendi. Alter titulus est acceptio rei alienae, siue iusta, siue iniusta: sicut contingit in mutuo vel in furto siue res illa possideatur ab eo qui accepit, siue non possideatur. Intelligimus ergo nomine acceptionis quamlibet actionem, propter quam minus habet alter in bonis suis, quam ius illius postulabat. Vt abscisio brachij, combustio domus. Et isto modo dicitur in prae senti acceptio rei alienae. Alter titulus est ipsamet res aliena, siue ille qui possidet acceperit illam a vero domino, siue acceptam ab alio retineat, vel ex donatione vel ex venditione vel ex inuentione. Contingit autem aliquando vt vterque titulus conueniat: & teneatur aliquis ex utroque capite restituere. Notandum est secundo, quod acceptio iusta rei alienae non inducit proprie obligationem restituendi, donec accipiens sit in mora reddendi illam domino. Verbi gratia, Si quis accipiat mutuo, vel in deposito pecuniam ad tempus determinatum , tunc si intra illud tempus legitimum reddit, non dicitur restituere proprie. Et ratio est. Quia restituere ex primaeua & Latina significatione, est id quod lapsum erat erigere, vel deprauatum corrigere & in pristinum perditum statum reparare: cum autem a Theologis translatum est vocabulum ad actionem quamdam iustitiae significandam, noluerunt excludere illam proprietatem significationis. Alias omnes actus iustitiae commutatiuae dicerentur restitutio. Sed intendunt solummodo significare actionem illam iustitiae commutatiuae reparatricem damni, quod ex iniustitia emerserat. Et idcirco non quotiescunque redditur res aliena vero domino dicitur restitutio. Et sic intelligatur Diuus Thomas in hoc articulo. Sed si quis obijciat, quod Diuus Thomas dicit in articulo primo. Et ideo restitutio est actus iustitiae commutatiuae, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo & deposito, vel contra voluntatem eius, sicut in rapina & furto, ergo cum aliquis reddit mutuum vel depositum, restituit secundum Diuum Thomam etiam si habeat illud per voluntatem domini. Respondetur primo, quod Diuus Thomas visus est illic explicare genus restitutionis, scilicet aequalitatem iustitiae commutatiuae, non autem explicauit in illis verbis differentiam restitutionis, quae insinuatur in ipsa definitione, cum dicitur iterato statuere. Quod quidem praesupponit laesum esse ius alterius. Respondetur secundo, quod cum Diuo Thoma dicit, per voluntatem eius sicut in mutuo vel deposito, intelligit a principio mutuationis vel depositionis: postea vero cum habet locum restitutio, iam homo detinet alienum contra voluntatem domini. Notandum est tertio, quod quando quis iam est in mora soluendi rem, etiam licite acceptam, statim incipit esse iniustus, & illa detentio est eiusdem rationis cum furto vel rapina. Ita docet D. Tho. infra quaest . 66. art. 3. ad secundum. Vnde quando in definitione furti ponitur acceptio rei alienae , comprehendit Diuus Thomas retentionem rei alienae contra voluntatem domini. Ex dictis colligitur quam formaliter locutus fuerit Diuus Thomas in sua conclusione, solum asserens, esse de necessitate salutis restituere, id quod iniuste ablatum est. Nam reddere id quod iuste ablatum est & iuste retinetur, non est proprie restituere. Et propterea vsi sumus vocabulo retentionis iniustae vt vniuersalius loqueremur. Quam conclusionem censemus esse certam secundum fidem. Patet ad Rom. 13. "Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum" &c. Patet etiam ex consensu totius Ecclesiae & doctorum. Et ex communi regula iuris, non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatum . Quae quidem intelligitur quando homo potest restituere. Et est Diui Augustini in epistola 54. & regula & intelligentia ipsius. Secunda conclusio. Praeceptum de restituendo, est simpliciter & formaliter affirmatiuum, sed importat negatiuum super quod fundatur. Ratio est, ex duplici differentia quam ponunt Theologi inter praecepta affirmatiua & negatiua. Prima est, quod affirmatiua praecipiunt actus virtutum: negatiua vero prohibent actus vitiorum. Secunda differentia est, quod contra praecepta affirmatiua peccant homines peccatum omissionis, contra negatiua vero peccatum commissionis, scilicet occidendo, &c. At vero praeceptum de restituendo praecipit directe actum virtutis iustitiae commutatiuae, ergo est affirmatiuum. Quod autem includat negatiuum supra quod fundatur, patet: quia includit negationem retinendi rem alienam inuito domino, quae est tota ratio quare obligat praeceptum affirmatiuum ad restituendum & exercendum actum virtutis. Ad argumenta quae proposuimus respondetur ad primum, quod non est irrationabiliter inuitus, si velit homo restitui sibi rem suam, quando ex malitia alterius retinetur, tunc enim charitas non obligat: vt quis renuntiet iuri suo propter alterius liberam voluntatem qua vult peccare: sed obligat tempore necessitatis. Ad secundum argumentum, iam patet responsio ex his quae dicebamus in secunda conclusione & interpretatione illius. Prae ceptum enim restituendi, quanuis sit affirmatiuum, reducitur ad negatiuum tamquam ad principalius praeceptum quod est radix & ratio quare illud affirmatiuum obliget sub peccato mortali. Ad tertium, etiam patet ex dictis in confirmatione primae conclusionis. In solutionibus ad argumenta huius articuli tangit Diuus Thomas omnem materiam restitu tioni subiectam & modum restituendi quapropter doctrinam harum solutionum exactius oportet examinare. Aduertendum est igitur, quatuor esse genera bonorum de quibus possumus inquirere an restitutio habeat locum in illis, & quomodo sit facienda. Primo quidem sunt bona spiritualia, vt gratia Dei & virtutes: sunt etiam bona naturalia corporis & animae. Sunt etiam bona extrinseca. Verbi gratia, bonae fortunae, vt fama & honor. Sunt denique officia & beneficia publica, tam in seculari republica, quam in Ecclesiastica. De his omnibus late disputandum est. DVbitatur ergo secundo loco. Vtrum ille qui laesit proximum in spiritualibus bonis, teneatur ei aliquid restituere. Verbi gratia, qui fuit illi causa peccandi, & vt amitteret gratiam & virtutes, vel impediret profectum spiritualem suis persuasionibus. Primo arguitur pro parte affirmatiua. Si quis proximo propinet venenum, tenetur ex iustitia statim quaerere illi remedium, ergo multo magis qui persuasionibus suis propinat alteri spirituale venenum. Patet consequentia, quia iste magis nocet proximo, quam alter. Secundo si Praedicator vel Doctor falsam doctrinam doceat, tenetur quam primum poterit reuocare sententiam, ergo pari ratione, si quis induxit particulariter proximum ad peccandum, tenetur illi restituere quam primum poterit, persuadendo contrarium. Tertio. Si quis occidat vel mutilet hominem etiam volentem occidi vel mutilari, peccat contra iustitiam, eo quod solus Deus est Dominus vitae corporalis. Ergo si quis inducat hominem ad peccandum, peccabit ipse contra iustitiam: & tenebitur ad restitutionem, etiam si alter voluntarie peccet. Probatur consequentia. Quia etiam solus Deus est Dominus gratiae & virtutum infusarum. Scotus in quarto Sententiarum distinctione. 15. quaestione. 3. articulo. 1. & Ricardus articulo. 4. quaestione. 21. & Paludanus ibidem, & Adrianus in materia de restitutione vbi supra: ait, quod tenetur homo qui fuit alteri causa peccati restituere illi commodiori via qua poterit. Verbi gratia, Suadendo illi contrarium & orando pro illo. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui induxit alterum ad peccandum sine dolo & fraude, non tenetur ex iustitia ad aliquam restitutionem illi faciendam. Probatur, quia sic inducens vel persuadens nihil abstulit a proximo inuito, ergo non tenetur illi restituere. Neque valet responsio Soti, quod quanuis scandalizator non sit tota causa peccati, est tamen partialis causa quae antecedit voluntatem alterius: & ex hac parte facit ei aliquam iniuriam & tenetur restituere. Contra hoc est, quod pari ratione qui improbitate precum obtinet ab amico bonum aliquod, teneretur illi restituere: quia etiam est causa quaedam antecedens voluntatem alterius. Consequens autem falsum est, quia scienti & volenti non fit iniuria, vt habetur de regulis iuris in 6. Igitur vbi non est fraudulentia aut violentia, non oritur obligatio restituendi. Secunda conclusio. Etiam si quis per dolum & fraudem scandalizet proximum offerendo illi occasionem peccandi, non tenetur per se loquendo ad aliquam restitutionem faciendam . Haec conclusio videtur esse contra Magistrum Soto lib. 4. de Iustitia & iure. quaest. 6. art. 3. conclus. 2. & contra aliquos nostri temporis Theologos. Sed probatur conclusio. Ille quantumlibet mentiendo non laedit proximum nisi tantum in bonis spiritualibus, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur consequentia, quia bona spiritualia non possunt amitti nisi propria & libera voluntate. Verbi gratia, Si quis duxit amicum nescientem in domum meretricis, vbi moraliter loquendo erat scandalizandus, non tenetur illi aliquid restituere, sed solum peccat maximum peccatum contra charitatem proximi. Confirmatur, quia tota ratio peccandi mortaliter in huiusmodi fraude est, quia exponit proximum in periculo fornicandi. Sed haec ratio non obligat ad restitutionem , ergo &c. Dixi autem in conclusione per se loquendo: nam si ex talifraude aut dolo sequatur postea aliquod damnum temporale, tenetur qui fecit dolum ad restitutionem . Verbi gratia, Si in illa domo erat aliquis corriualis, qui illum percuteret & spoliaret, tunc tenebitur ille scandalizator ad restitutionem. Similiter si persuasit contractum vsurarium siue manifeste siue per dolum, tenebitur ad omnia damna reparanda, quae consequuntur ex mala aut falsa persuasione. Caeterum quando per vim detinetur aliquis, vel trahitur ad peccandum, tunc certum est quod inferre vim illam, pertinet ad iniustitiam. Tertia conclusio. Speciali obligatione praecepti de correctione fraterna tenebitur scandalizator, si potest proximum corrigere. Haec conclusio non aliter probatur, quam ex communi consensu sapientum, qui iudicant quodammodo iustum esse, vt qui causam mali dedit, sit etiam reparator illius. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego similitudinem rationis: quanuis enim vterque teneatur succurrere proximo, tamen qui propinauit venenum, tenetur succurrere ex iustitia commutatiua: qui autem nocuit in spiritualibus tenetur ex charitate proximum corrigere. Neque enim ex maiori nocumento colligitur obligatio restitutionis: sed ex nocumento contra iustitiam commutatiuam per quod aufertur a proximo aliquid contra voluntatem eius. Vtrum autem sit semper maius peccatum inducere proximum ad peccandum mortaliter , Verbi gratia, ad fornicandum, quam furari ab illo magnam pecuniae quantitatem, posset aliquis dubitare. Sed respondetur breuiter. Quod quanuis ex genere suo in communi loquendo sit maius peccatum inducere proximum ad peccandum, & nocere in spiritualibus, quam nocere in temporalibus, tamen in particulari, quando illa laesio in spiritualibus non intenditur directe, poterit esse maius peccatum furari a proximo magnam pecuniae quantitatem, quam illum inducere ad fornicandum. Eo vel maxime quod ipse fornicator voluntarie peccat, si autem directe ab aliquo intenderetur deijcere proximum a gratia Dei, est maximum peccatum & contra Spiritum sanctum, videlicet inuidia charitatis fraternae. Ad secundum argumentum respondetur, quod ille Praedicator aut Doctor non tenetur ex iustitia commutatiua, per se loquendo, retractare sententiam, sed ex charitate. Aliquando etiam tenebitur ex virtute religionis, quando ex mala eius doctrina diminuitur cultus diuinus. Caeterum ali quando etiam tenebitur ex iustitia commutatiua retractare sententiam: quando ex falsa doctrina illius sequitur incommodum temporale ipsis proximis. Verbi gratia, Si praedicauit licitum esse vendere triticum vltra taxationem Pragmaticae, tenebitur ad restitutionem damni temporalis. Ad tertium respondetur, quod quanuis solus Deus sit causa efficiens gratiae & virtutum infusarum, tamen huiusmodi pretiosas qualitates ponit in nostro libero arbitrio, & facit nos dominos donorum suorum, ita vt dum illa per peccatum amittimus non peccemus contra iustitiam, & ex consequenti, neque ille cuius persuasione peccatur, tenebitur ad restitutionem. Secus autem res habet circa vitam temporalem, cuius Deus voluit esse specialis Dominus: ita vt ego ipse contra iustitiam peccem si me occido, vel occidi sine causa permitto. Habemus igitur ex dictis, quod nulla ratione laesio in bonis spiritualibus per se loquendo obligat ad restitutionem, ac propterea Diuus Thomas nullam mentionem fecit de laesione in spiritualibus: dum in hoc articulo intendebat explicare omnem materiam subiectam restitutioni. DVbitatur tertio. Consequenter, an is qui auocat aliquem ab ingressu religionis, vel etiam iam professum inducit vt relinquat religionem, teneatur ad aliquam restitutionem faciendam vel ipsi vel conuentui? Primo arguitur pro parte affirmatiua. Qui persuasit aliquem ne faciat eleemosynam pauperi, quam paratus erat dare tenetur restituere pauperi illam eleemosynam: quanuis alter non dabat eleemosynam ex iustitia, sed tantum ex misericordia, ergo pari ratione tenebitur in casu proposito restituere religioni vtilitatem, & commodum quae prouenirent religioni ex illa persona. Secundo arguitur. Religio ipsa habet ius respectu monachi professi, videlicet ad operas illius vtiles ipsi religioni. Ergo qui talem monachum a religione abduxit, facit contra iustitiam, & tenebitur restituere. Tertio arguitur. Si quis persuadeat seruo vt fugiat dominum suum, tenetur resti tuere seruum & operas eius vtiles domino, ergo simile est de religioso. De hac re sunt variae opiniones, aliqui sequuntur partem affirmatiuam, maxime quando religiosus est professus. Aliqui vero moderantur hanc sententiam, & aiunt, quod si persuasor fecit animo nocendi, tenebitur restituere, si autem non fecit animo nocendi, non tenetur restituere. Alij vero rigurosius & scrupulosius loquuntur. Aiunt enim, vsque adeo talem persuasorem teneri restituere vt obligent eum ad recipiendum habitum religionis, si non potest ipse aliter restituere. Et adducunt exemplum Raymundi quondam Generalis ordinis Praedicatorum. De quo dicitur ob eam causam ingressum fuisse religionem, quod alium a proposito religionis auocauerit: & aiunt, hanc sententiam veram esse quando religiosus abductus, erat iam professus, & quando per dolum & fraudem abducitur a religione. Assertores huius sententiae refert Syluester in verb. restitutio. 3. §. primo. dicto. 2. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui absque dolo & fraude persuasit alteri ne ingrederetur religionem, vel etiam ingressum nouitium, vel etiam professum abduxerit, quouis animo id fecerit, non tenetur ad restitutionem. Secunda conclusio. Qui per fraudem, & multo magis, qui per vim, auocat aliquem a firmo proposito religionis, siue secularem siue nouitium siue professum: tenetur ad restitutionem faciendam damni temporalis, quod consequitur, tam ipsi homini, quam conuentui. Sit exemplum. Si quis Doctor habens cathedram honorificam & pingue patrimonium velit intrare aliquam religionem, vel iam sit in illa nouitius, aut professus, & auocauerit quis eum a tali religione solis precibus & monitis, non tenebatur ad aliquam restitutionem faciendam illi, vel religioni. Si autem per dolum & fraudem abduxerit eum, & multo magis si per vim, tenebitur ad restitutionem tam ipsi quam religioni totius damni & lucri cessantis. Vtraque conclusio quantum ad restitutionem faciendam vel non faciendam ipsi particulari: probatur ex definitis in praecedenti dubio. Quantum vero ad re stitutionem faciendam vel non faciendam ipsi monasterio. Probatur argumentis factis in principio praecedentis dubij. Et tamen quanuis monasterium non habeat ius ad eum, qui vult profiteri: tamen habet ius pendens ex voluntate illius qui iam est in promptu, vt ingrediatur religionem. Quapropter, qui impedit per mendacium & fraudem ius illud, quod habet monasterium in voluntate hominis, facit iniuriam monasterio, Et ratio est euidens, quia ille qui mutat propositum propter fraudem & dolum alterius, non voluntarie mutat, idcirco laeditur ius quod habebat monasterium in voluntate illius. Quemadmodum laeditur ius pauperis per mendacium illius qui impedit eleemosynam, quam alter paratus erat dare. Si autem solis monitis & precibus desinat aliquis ingredi religionem, vel dare eleemosynam pauperi, non laeditur ius religionis, neque pauperis. Ratio est, quia totum illud ius positum est in voluntate alterius, & ille voluntarie non vult dare. Quapropter, poterit persuasor peccare contra charitatem, non autem contra iustitiam. Nec est eadem ratio de mancipio & de monacho. Etenim dominus mancipij habet proprie ius ad personam mancipij, sicut ad alias possessiones: nam potest illud vendere. At vero conuentus & religio habet ius ad monachum ex virtute religionis tantum, & non ex iustitia, & ex eadem radice oritur ius quod habet monasterium ad operas & lucra ipsius monachi religiosi. Verum est tamen quod cum ipse religiosus per propriam voluntatem in ipsa professione abdicauerit a se omne dominium & omne ius ad res temporales, & transtulerit in ipsam communitatem, eo ipso quod acquirit aliquid sua diligentia, statim efficitur proprium ipsius communitatis, & idcirco quantum ad huiusmodi res acquisitas opera monachi tenebitur ad restitutionem, tam ipse quam persuasor si per egressum illius, conuentus amittat illa bona, siue adfuerit dolus & fraus, siue non. Dixi autem de rebus iam acquisitis opera monachi: quoniam potuit contingere , quod monachus sua opera acquisierit ius ad alias res, quod quidem pendet ex noua opera & diligentia & in tali casu neque religiosus tenebitur si discedat a monasterio ex iustitia, neque persuasor sine dolo & fraude illa bona in spe futura restituere. Et ratio est, quoniam acquisitio illorum bonorum fundabatur in operatione religiosa ipsius monachi, quae non erat debita ex iustitia. Et idcirco tam ipse, quam persuasor sine dolo & fraude, non tenebitur ad restitutionem faciendam ipsi communitati. Iam vero circa huinsmodi materiam commemoranda est decisio Concilij Tridentini in Sessione 25. in Decreto de regularibus. capite. 18. Vbi sic dicitur. Anathemati subijcit Sancta Synodus, eos qui quomodocunque coegerint aliquam virginem vel viduam, aut aliam quamcunque mulierem inuitam ad ingrediendum monasterium, vel ad suscipiendum habitum, vel ad emittendam professionem. Et etiam eos qui impedierint ingredi religionem, vel votum emittere. Caeterum nihil definit Concilium circa viros, quoniam non praesumuntur inuiti intrare religionem, vel in ipsa profiteri. Sed tamen circa viros tantum dicit, si aliquis praetendat se per vim & metum ingressum fuisse religionem, aut ante aetatem debitam se professum fuisse: non audiatur, nisi ante quinquennium tantum a sua professione. Ad argumenta ex praedictis facillimum est respondere. Ad primum enim respondetur, quod qui impedit eleemosynam fieri pauperi absque fraude & dolo, non tenetur ad restitutionem, quanuis possit peccare contra charitatem. Ad secundum respondetur, quod religio non habetius erga monachum & operas eius ex iustitia commutatiua, sed ex virtute religionis. Et ea est ratio quare abducens monachum a monasterio sine fraude & dolo, non tenetur ad aliquam restitutionem, magis quam ipse monachus, nisi rerum temporalium iam acquisitarum: si forte monachus asportat secum illas ex consilio alterius, tunc enim vterque tenebitur restituere. Ad vltimum argumentum respondetur. Vt iam dictum est, quod non est ea dem ratio de seruo & monacho. Hactenus dictum est de spiritualibus bonis. DVbitatur quarto de bonis temporalibus. Et primo quidem de corporeis naturalibus. Et quaeritur primo de corporalibus bonis, vtrum qui laesit aliquem occidendo, vel mutilando, vel quomodolibet saluti damnum inferendo, teneatur restituere damnum illud. Pro cuius dubij intelligentia. Notandum est, quod duo mala possunt considerari in huiusmodi laesionibus. Alterum est ipsa laesio secundum se, scilicet occisio, vel abscisio manus. Alterum est, quod consequitur, videlicet expensae faciendae in curatione, lucrum cessans, damnum emergens. Ante omnia de vtroque damno sit nobis conclusio certissima qui laesit, tenetur ad restitutionem vtriusque damni. Haec conclusio communis est consensus doctorum. Et ratio est manifesta. Quia ex illatione vtriusque damni laeditur iustitia commutatiua. Neque valet obijcere, quod homo non est dominus propriae vitae aut membrorum, ac proinde quod non sit facienda restitutio illi, quando laeditur in huiusmodi bonis: sufficit enim ad hoc quod lae datur iustitia commutatiua, quod homo sit dominus vsus vitae & membrorum. Difficultas autem dubij in hoc consistit, vtrum percussor aut occisor teneatur restituere in alio genere bonorum, quando in illis non potest restituere in eodem genere. Primo arguitur pro parte affirmatiua. Quia Exodi 24. dicitur, "Si quis percusserit seruum, & luscum eum fecerit, dimittet eum liberum pro oculo quem eruit." Et ibidem dicit, "Si quis percusserit mulierem praegnantem , & aborsum fecerit, subiacebit damno quod maritus postulauerit, & arbitri iudicauerint," ergo. Et confirmatur ex doctrina communi plurimorum Doctorum. Imo & Diui Thomae in solutione ad primum, vbi ait, quod quando id quod ablatum est, non est restituibile, debet fieri compensatio quatenus possibilis est, puta cum aliquis alicui abstulit membrum aliquod, debet ei recompensare vel in pecunia vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personae secundum arbitrium boni viri. ¶ Secundo arguitur, ex more Reipublicae etiam Christianae. Etenim qui lae sus est in bonis corporeis, vel etiam filius & consanguineus illius, vel haeres, pactum saepe facit cum laesore de aliqua pecunia recipienda pro laesione, quod quidem pactum nemo condemnat: sed omnes iustum arbitrantur: ergo restitutio in alio genere bonorum debet fieri. Probatur consequentia, quoniam alias, ipse qui laesus est, non posset iuste accipere pecuniam pro laesione. Tertio arguitur. Qui laesit alterum in bonis proprij corporis non minus videtur ad restitutionem obligari, quam qui laesit in bonis fortunae, sed illa restitutio fieri non potest in eodem genere, ergo necesse est, quod fiat in bonis alterius generis. Videlicet in pecunijs vel honore. Quarto arguitur & vltimo. Pecunia inuenta est ab hominibus, vt sit mensura quae adaequare possit res omnes in commutationibus humanis, sed satisfactiones corporalium laesionum numerantur inter humanas commutationes, ergo in pecunia debet fieri satisfactio quando aliter fieri non potest. Maior est Aristotel. libr. 5. Ethicorum capit. 5. Et explicatur a Diuo Thoma, quae stione praecedenti, articulo vltimo. Minor etiam in articul. 1. ad secundum. & etiam articulo. 3. Et confirmatur, quia libertas compensari potest pretio, siquidem homo potest se ipsum pretio vendere, ergo etiam vsus vitae & membrorum potest recompensari in pecunia pro ipsa laesione. SED in oppositum est text. in. l. finali. ff. de his qui deiecerunt, vel effuderunt. Vbi Iurisconsultus ait cicatricum autem & deformitatis nulla fit aestimatio, quia liberum corpus nullam accipit aestimationem. Secundo arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequitur, quod si is qui laesit puniretur a iudice talionis poena debita secundum legem, adhuc ille teneretur ad faciendam recompensationem in pecunijs vel in alio bonorum genere. Probatur sequela. Quoniam per iudicis sententiam qua reus punitur talionis poena, solum fit satisfactio respectu Reipublicae, quae custos est vitae & salutis hominum, ergo adhuc tenetur reus satisfacere parti laesae. Consequens est contra communem sententiam. Et confirmatur exemplo. Nam si fur puniatur a iudice, etiam vltimo supplicio, nihilominus tenetur etiam restituere bona quae furatus est, & declarare vbi nam sint illa bona quae furatus est, vt restituantur parti laesae, ergo a simili. Si ille qui laesit in bonis corporis teneretur restituere parti laesae in alio genere bonorum secundum iustitiam commutatiuam, non liberaretur ab ista obligatione per hoc, quod punitur a republica poe na talionis. Tertio arguitur. Haeres etiam necessarius, eius qui laesit alterum in bonis corporis, non tenetur ad restitutionem faciendam ei qui laesus est, pro ipsa laesione, ergo neque ipse qui laesit tenebatur. Antecedens probatur. Quoniam si haec restitutio deberet fieri, facienda esset pro crimine iniurioso defuncti, at vero filius non debet portare iniquitatem patris: neque enim tenetur petere veniam pro iniuria quam pater fecit. Consequentia vero probatur. Quoniam haeres praesertim necessarius succedit in omni obligatione, ad quam tenebatur ex iustitia ipse defunctus. Quarto arguitur. Fur quando in proprio genere non potest restituere, non tenetur in alio bonorum genere restituere, neque adulter tenetur in alio bonorum genere recompensare iniuriam, quam fecit marito, ergo neque ille qui laesit in bonis corporis tenebitur pro ipsa laesione in alio bonorum genere restituere. Probatur consequentia. Quoniam honor siue fama, quam laedit adulter, magis commensurabilis est pecunia, quam salus aut vita aut membra corporis. Quinto arguitur. Restitutio cum sit actus iustitiae commutatiuae aequaliter nos obligat erga omnes, sed si quis occidat in fidelem non tenetur pro ipsa occisione aliquam restitutionem facere, offerendo pro ipso sacrificia & orationes ad Deum, ergo huiusmodi restitutio non obligat per se, etiam si occidatur Catholicus inique. Sed hoc argumentum non habet multam vim, quoniam potest solui si dicas, quod infidelis, quia non est capax huiusmodi satisfa ctionis, propterea homicida excusatur ab illa satisfactione facienda. IN huius dubij decisione sunt variae sententiae. Scotus in quarto distinctione 15. quaestione. 3. acriter reprehendit confessarios faciliores ad absoluendum homines homicidas, quam canicidas. Sentit autem ille, legitimam satisfactionem homicidij esse talionis poenam a iudice infligendam: quod si hoc non contigerit, debet ipse homicida exponere se ipsum periculo mortis in bello iusto pro Ecclesiae pace contra infideles, quod si hoc non fuerit possibile, tenebitur multis sacrificijs & orationibus iuuare animam defuncti. At vero in mutilationibus satisfactionem dicit faciendam esse pecunijs. ¶ Hanc sententiam tenet Palud. in eadem distinctione, ibidem quaestione. 2. Adrianus vero in quarto, in materia de restitutione circa finem. Addit, quod tantum pretij reddendum est pro brachio absciso, quantum mutilatus ipse postulauerit. Sed profecto esto ita facienda esset restitutio in pecunijs, melius dixisset quantum vir bonus & prudens iudicauerit, attenta qualitate vtriusque personae. Magister Soto vbi supra articul. 3. ad tertium. ait satisfactionem faciendam esse petitione veniae, vel alia arbitraria poenitentia, quod si nulla pateat alia restituendi via, erit commoda satisfactio iuuare defuncti animam precibus & sacrificijs, non tamen existimat ad huiusmodi satisfactionem obligari ex iustitia. PRO decisione veritatis sit prima conclusio certa. Qui laesit alterum in bonis corporis abunde satisfacit pro ipsa laesione, cum per iudicis sententiam punitur. Verbi gratia. Si quis alteri abscidit manum, & puniatur talionis poena, non tenebitur amplius satisfacere mutilato. Haec conclusio est communis sententia. Et ratio est manifesta. Quoniam iudicis legitima sententia, sicut actori confert ius in conscientia, ita absoluit etiam reum in foro conscientiae quantum ad satisfactionem alteri parti faciendam, sed iudex quando punit poena talionis reum, non imponit ei alteram satisfactionem pro ipsa laesione, ergo reus non tenetur amplius satisfacere. Secunda conclusio. Verisimilior mihi est sententia, quod huiusmodi laesiones non debent necessario compensari in alio genere bonorum , scilicet, si in pecunijs aut honoribus aut precibus & sacrificijs. Ratio est, quod quanuis argumenta facta pro parte affirmatiua sint probabilia, tamen argumenta facta pro parte negatiua, vrgentiora sunt nostro iudicio. Deinde ista conclusio sequitur ex prima per necessariam consequentiam , ergo tenenda est sicuti prima. Probo antecedens, quoniam sententia iudicis, quae non fundatur in falsa praesumptione confert ius in conscientia, siue ligando siue absoluendo, sed quando punitur quis talionis poena, non obligatur ad aliquam pecuniariam restitutionem, ergo neque tenebatur ad illam ante iudicis sententiam. Et confirmatur haec ratio argum. 5. & 2. factis pro parte negatiua. Hanc conclusionem tenuerunt & tenent aliqui viri docti nostri temporis, inter quos fuit Magister Victoria. Videtur etiam esse Magist. Sentent. in. 4. dist. 15. prope finem. vbi cum mentionem fecisset vtriusque damni illati per laesionem corporalem, asserit primum damnum, de quo nunc disputamus, sola poenitentia emendandum esse & reparandum coram Deo. Posterius vero malum restitutione reparari. Consonat denique haec nostra sententia cum quadam alia sententia doctorum asserentium, quod fama iniuste ablata non necessario est restituenda pecunijs, aut in alio genere bonorum. De qua re paulo post dicturi sumus. Hactenus diximus de restitutione & satisfactione quantum est ex iustitia commutatiua. At vero de satisfactione pro huiusmodi laesione in foro poenitentiario; Sit tertia conclusio . Temperanda videtur in foro poenitentiario vtraque pars huius dubij tali moderamine, videlicet: quod prudens confessarius cognoscens homicidam vel percussorem commode posse pro huiusmodi laesione recompensationem facere pecunijs parti laesae, debet prudenter iniungere talem satisfactionem. Quod si ipse homicida vel percussor non potuerit talem satisfactionem facere, non debet illam praecipere confessarius. At vero si ipse reus contendat rationabiliter se nolle facere talem restitutionem , quanuis commode possit facere, tunc recurrendum est ad regulam de modo imponendi poenitentiam peccatorum. Si enim satisfactio imposita prudenter imponitur & reus non profert idoneam excusationem ad non admittendam illam: confessarius nihilominus obliget eum vt acceptet illam. Si autem voluerit condescendere cum illo & imponere aliam satisfactionem pro peccato illius condignam: poterit licite facere, & absoluere illum, si alias apparet bene dispositus: neque enim in hac parte fauemus homicidis, neque percussoribus, sed potius illorum delicta exaggeramus, quia vita & salus & membra hominis quae illi destruunt, sunt tam excellentia bona, vt secundum se non admittant pecuniariam restitutionem & aestimationem. Quapropter eorum delictum maius est apud Deum. Quae diximus deseruiunt ad componendos homines vulgares & plebeios. Etenim homines nobiles & illustres non curant de huiusmodi pecuniaria restitutione. Ad argumenta partis affirmatiuae respondendum est pro parte negatiua. Ad primum respondetur, quod iam leges illae Exodi antiquatae sunt, quia numerantur inter iudiciaria. At vero olim iustae leges erant, quoniam in poenam delicti possunt constitui leges poe nales iustae in solutione pecuniae pro laesione facta. Est exemplum in poena quadrupli, quam fur tenebatur soluere. Item in foro poenitentiario potest confessarius imponere pecuniariam satisfactionem pro peccatis, & tamen non obligabant peccata antea ad huiusmodi satisfactionem, quia erant contra alias virtutes, contra charitatem, temperantiam &c. ¶ Ad confirmationem respondetur primo. Quod sententia illa communis habet suam verisimilitudinem. Sed respondetur secundo, pro nostra sententia, quod Diuus Thomas & alijquidam doctores intelligendi sunt de damno consequenti, & quantum ad hoc ait, faciendam esse restitutionem in alio genere bonorum vt explicabimus dubio sequenti. Item Diuus Thomas potest explicari cum dicit, debet fieri, hoc est decet vt fiat, maxime in foro poenitentiario vbi confessarius potest obligare, imo & aliquando debet obligare reum vt satisfaciat pecunijs, vel honore parti laesae, attenta conditione vtriusque personae. Et ad hoc fere semper obligat charitas, quia tali via componitur pax & amicitia inter laesorem & partem laesam. Ad secundum respondetur illud factum esse iustissimum, quoniam qui laesus est ius habet ad petendam vltionem iniuriae illatae coram iudice. Et vt huic iuri cedat, quod vulgo dicitur, pierda la quexa, licitum est illi accipere pecuniam quantam viri prudentes iustam esse iudicauerint. Ad tertium respondetur, quod quanuis omne peccatum contra iustitiam commutatiuam, quantum est ex parte sua, obliget ad restitutionem, tamen quaedam sunt de quibus non potest fieri restitutio, & tunc excusatur qui peccauit a restitutione. Verbi gratia, parochus, qui noluit ministrare sacramenta subditis, peccauit contra iustitiam commutatiuam: tenebatur enim ex officio ministrare, & tamen non potest restituere damnum illud: & ita excusatur a restitutione. Item, si quis interficiat proprium seruum infidelem, excusatur ab omni restitutione, & tamen peccauit contra iustitiam: quia non erat dominus vitae illius. Ad quartum argumentum respondetur, pecuniam duntaxat esse mensuram rerum venalium, at vero liberi hominis vita, salus & membra venalia non sunt. Ad confirmationem respondetur, quod operationes potentiarum ex quibus aliquod lucrum vel commodum alteri prouenit, possunt vendi, aliae vero operationes ex quibus nulla commoditas alteri prouenit, non sunt vendibiles. DVbitatur quinto circa detrimenta quae consequuntur laesionem corporalem, Vtrum qui laesit teneatur soluere expensas curationis, & lucrum cessans & damnum emergens. Ad hoc dubium breuiter respondendum est. ¶ Prima conclusio. Qui laesit, tenetur omnia praedicta soluere ad arbitrium boni viri. Haec conclusio ab omnibus asseritur. Solus Maior in 4. dist. 15. differt quantum ad modum & quantitatem restitutionis. Ait enim quod si laesus sit artifex, & non possit exercere officium propter laesionem, non tenetur percussor tantum soluere quantum laboranti accresceret, quia non debetur tantum otioso quantum laboranti. Nihilominus probatur nostra conclusio. Primo qui dem, illa habetur expresse Exod. 21. & refertur cap. 1. de iniurijs & damn. & in. l. fin. ff. de his qui deiecerunt vel effuderunt. Deinde probatur ratione. Quia laesus offenditur & damnificatur in tantis bonis temporalibus per iniuriam percussoris, sed huiusmodi laesio reparatur per restitutionem ad aequalitatem, ergo talis restitutio debet fieri. Praeterea. Si quis per vim & etiam occulte capiat instrumenta artificis, ex quibus ipse redditur impotens ad comparandum victum suo labore, tenetur qui accepit tantum restituere quantum ipse artifex lucraturus erat, ergo multo magis si percussit manum vel abscidit, tenebitur restituere. Neque argumentum Maioris aliquid valet. Quia si artifex ille vacat, hoc prouenit ex iniuria alterius & non ex ignauia propria, & idcirco in eiusmodi recompensatione habenda est ratio lucri cessantis, etiam in spe lucri futuri, vt Diuus Thomas ait ad quartum argumentum huius artic. & in art. 4. Secunda conclusio . Si duo inuicem rixantes seipsos ad certamen prouocant, ita vt vterque libens ad certamen accedat, neuter tenetur alteri restituere praedicta incommoda. Probatur ex communi regula iuris, scienti & volenti nulla fit iniuria: & etiam ex testimonio, vulgari Aristoteli . Nemo patitur iniustum volens: sed in isto casu vterque consentit certamini, & cedit iuri suo voluntarie, saltim quantum ad petendam restitutionem, ergo neuter tenetur alteri restituere quidquam . Maior explicata est a nobis sup. quaest. 50. art. 3. Hinc colligitur, quod si alter percussus petat coram iudice satisfactionem, peccat contra iustitiam commutatiuam , & tenetur restituere si quid accepit a percussore. Tertia conclusio. Si quis alterum prouocauerit ad pugnam, & ipse prouocatus descendit ad certamen solum ex eo quod aliter non potest effugere infamiam, tunc prouocans tenetur ad restitutionem, si prouocatum percusserit: ipse autem prouocatus, si alterum percusserit, non tenetur ad restitutionem. Probatur prima pars, quia prouocator ipse iniuriam facit alteri, & quasi violentiam, ex qua postea sequitur damnum, ergo qui fecit iniuriam prouocans, tenebitur tale damnum restituere. Secunda vero pars probatur, quia prouocans voluntarie cedit iuri suo, ergo nulla est illi facienda restitutio, quia ipse vltro voluit se exponere tali periculo. Sed est obiectio. Quando quis trahit alterum ad ludum per vim, ille qui tractus est, si forte lucrifaciat, non potest lucrum retinere apud se, magis quam ille qui traxit. Vterque enim tenetur ex aequo restituere quod lucratur, ergo etiam in casu nostrae conclusionis vterque tenebitur alteri restituere, si laeserit alterum. Respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis est. Quoniam tractus per vim ad ludum tenetur restituere ratione rei alienae acceptae, per quam ipse melioratur. At vero in casu nostrae conclusionis, lacessitus nihil alienum recipit, neque retinet apud se, cum alterum laedit: qui voluntarie se exposuit tali periculo: & ideo non est eadem ratio. DVbitatur sexto. Vtrum qui laesit alterum in bonis corporis teneatur restituere haeredibus. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam ipse, qui percussus est, non tenebatur ex iustitia alere filios, vel haeredes, ita vt si non faceret teneretur restituere, ergo neque ille qui percusit, vel interfecit tenebitur restituere haeredibus. Arguitur secundo. Qui sine dolo & sine vi abduxit religiosum a monasterio, diximus quod non tenetur restituere conuentui vtilitatem illam, quam monachus praestiturus erat. Eo quod monachus non erat obligatus ex iustitia impendere suas operas in vtilitatem conuentus: sed tantum ex religione & obedientia, ergo simili ratione non tenebitur percussor in casu proposito. Arguitur tertio. Quoniam sequitur ex opposita sententia, quod si quis occideret hominem debitis implicatum, quod teneatur occisor restituere creditoribus, si propter mortem illius minus habeant, quam habere illos oportebat. Sequela probatur, quia ipse defunctus tenebatur etiam ex iustitia soluere illa debita. Consequens autem nimis rigidum videtur: nemo enim obligat ad huiusmodi restitutionem. SED in oppositum est, quod qui lae sit aliquem in bonis corporis tenetur resti tuere, sicut diximus in prima conclusione dubij praecedentis, sed haeres succedit in omne ius defuncti, ergo illi facienda est restitutio expensarum & damni emergentis, & lucri cessantis. Secundo. Omnes debitores, qui debebant defuncto, tenentur alterius generis debita restituere haeredibus. Verbi gratia, si quid debebant ex mutuo, vel emptione & venditione, ergo etiam istud genus debiti ex percussione corporali contractum tenetur restituere haeredibus. PRO decisione huius difficultatis notandum est, quod haeredes sunt in duplici differentia. Quidam sunt qui dicuntur necessarij & legitimi, qui non possunt a testamento repelli: quales sunt filij & parentes, & inter haec censetur vxor, quia pertinet intrinsece ad ipsam familiam viri, quanuis non sit haeres, sed potius socia lucri. Alij vero sunt haeredes voluntarij ipsi testatori, qui libere instituit illos in suo testamento, vt sunt extranei, amici, & fratres, & consanguinei: tametsi fratres & consanguinei succedant ab intestato, non tamen sunt necessarij haeredes, quia possunt repelli a testamento. Hoc supposito sit prima conclusio. Hae redibus necessarijs & legitimis facienda est restitutio praedictorum incommodorum. Verbi gratia, si quis laesit vel occidit patrem, tenetur alere filios & vxorem habita ratione conditionis ipsorum ad arbitrium boni viri. Intelligitur conclusio, quando filij & vxor minus habent ad sustentationem suam, quam haberent viuente patrefamilias. Haec conclusio communis est Doctoribus. Sed Scotus ait, quod etiam tenetur, qui laesit, alere totam familiam. Quod nos quidem falsum reputamus, quoniam ratio restitutionis in eo fundatur, quod filij & vxor non habeant minus ad honorem & decentiam sui status, quam haberent, viuente viro, sed poterit contingere quod filij & vxor non habeant opus tanta familia post mortem ipsius patris familias, ergo qui percussit non tenetur alere totam familiam, sed illam quae necessaria est & decet ad sustentationem filiorum & vxoris honorificam . Et idcirco in eo quod diximus in conclusione quod tenetur sustentare filios & vxorem, includitur etiam fami lia necessaria ad arbitrium boni viri ad debitam sustentationem filiorum & vxoris. Probatur ergo conclusio. Quoniam hae redes necessarij & legitimi laeduntur in bonis proprijs quando laeditur is cuius sunt haeredes necessarij, sed ad restitutionem pertinet reparare laesionem, quae facta est in bonis proprijs ipsius proximi, ergo talibus haeredibus facienda est restitutio. Antecedens declaratur. Quoniam pater respectu filij est veluti quodam totum, & filius est veluti pars. Item vir & vxor, sunt consortes & veluti vna caro, & ipso iure naturae parentes filios & viri vxores alere tenentur, ergo huiusmodi alimenta sunt bona propria ipsorum. Idipsum dicimus de fama, quod si iniuste ablata fuerit patri, restituenda est filijs & haeredibus necessarijs: quoniam vna & eadem censetur fama vel infamia ipsorum. Imo addiderim obiter, quod attinet ad famam, quod etiam si defunctus non habeat hae redes necessarios, locum habet restitutio ipsi defuncto: quoniam adhuc anima ipsa immortalis cum sit, habet ius vt non sinistre de illa iudicetur a viuentibus. Secunda conclusio. Haeredibus non necessarijs non est facienda restitutio titulo alimentorum. Verbi gratia, occidit aliquis artificem, qui arte sua sustentabat hominem quem voluntarie haeredem instituit: tunc dicimus, quod non est facienda restitutio illi homini si nullas expensas fecit in curatione defuncti. Ratio est, quia tales haeredes non laeduntur in bonis proprijs ex eo quod lae sus est testator, ergo non est illis facienda restitutio. Antecedens probatur, quia tales haeredes neque sunt partes testatoris, neque ipse testator tenebatur iure naturae illos sustentare. Tertia conclusio. Fieri potest, vt alijs titulis debeatur restitutio aliqua huiusmodi haeredibus. Verbi gratia, si facta fuerat conuentio inter vulneratum & vulnerantem pro condonanda iniuria certo pretio pecuniarum, tunc illa pecunia reddenda erit hae redibus, etiam non necessarijs. Item si vulneratus ipse erat artifex, & accepto vulnere vixit per annum integrum, nec potuit exercere artem suam, tenebitur per cussor restituere lucrum cessans haeredibus etiam non necessarijs, quia tenebatur ipsi defuncto. Hanc conclusionem probant argumenta facta in oppositum pro parte affirmatiua. Hactenus dictum est de restitutione facienda haeredibus defuncti, sed de restitutione, quam debent facere haeredes percussoris sit quarta conclusio. Haeredes quilibet eius qui percussit tenentur restituere omnia damna quae consequuntur in bonis fortunae: si tamen defunctus reliquit bona ex quibus fiat solutio. Ratio est. Quia illa bona in quibus succedit haeres, sunt obligata ex iustitia ad reparanda damna, quae dominus fecerat ex iniuriosa laesione. Hinc sequitur corollarium, quod pater vt implurimum quanuis sit necessarius haeres sui filij, non tenetur restituere damna quae consequuta sunt ex eo quod filius percusserit aliquem. Ratio est. Quia vt implurimum ipse filius non habet bona quae pater acquirat de nouo, & in quibus succedat per obitum filij. Si tamen habuerit bona quae dicuntur castrensia, fueritque iam emancipatus, tenebitur pater restituere de illis bonis, sicut & alij haeredes. Diximus tamen in conclusione, restituenda esse damna, quae consequuntur ex laesione: quoniam etiam si concederemus, quod pro ipsa laesione secundum se sit aliquid restituendum ab ipso percussore, nihilominus haeredes illius non tenentur ad istam restitutionem. Et idem iudico de infamia cuius causa fuit pater, quod non tenebitur filius haeres illam restituere. Et ratio est, quia vtriusque damni restitutio debetur ratione criminis personalis, at vero culpa patris vel testatoris non transit ad haeredem, & idcirco non tenebitur restituere illud quod praecise respondet ipsi crimini & laesioni iniuriosae. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod pater quidem, vinculo charitatis & pietatis, quod est maius & fortius quam iustitiae commutatiuae, tenetur alere filios, & ipsi filij habent ius naturale, vt sustententur a parentibus: & idcirco qui patrem occidit inique, impedit per iniquitatem ius filiorum, vt sustentarentur a parente: quapropter tenetur filijs restituere. Neque valet consequentia ista, quod si pater non tenebatur ex iustitia commutatiua alere filios quod neque etiam teneatur qui impediuit per iniquitatem ius filiorum ad huiusmodi alimenta. Quemadmodum enim licet Petrus non teneatur, nisi ex misericordia, dare eleemosynam, tamen qui impediuit per mendacium & iniquitatem pauperem ne recipiat illam eleemosynam, tenetur restituere ex iustitia commutatiua totam eleemosynam illam pauperi, sic etiam in illo casu, qui occidit patrem tenetur restituere filio. Sed est obiectio. Si ipse pater prouocauerat percussorem ad certamen, impeditur etiam ius filiorum ad alimenta, & tamen non tenetur restituere illis, ergo non oritur restitutio ex eo quod impeditur per iniquitatem ius alterius. Probatur consequentia. Quia ille prouocatus nihilominus inique occidit & vere homicida est. Confirmatur. Quia etiam si pater prouocans videatur renuntiare iuri suo quantum ad seipsum attinet, tamen non potest renuntiare iuri filiorum quod habetur vt sustententur a parentibus, ergo percussor adhuc teneretur restituere filijs si praedicta ratio valeret. Respondetur, quod totum ius filiorum quantum libet naturale quod habent vt alantur a parentibus, pendet nihilominus ex pietate patris, quam ipse tenetur exercere erga filios. Et idcirco quando pater renuntiat iuri suo, & voluntarie se exponit periculo mortis, perit consequenter ius filiorum contra percussorem, quoniam percussor tenebatur filijs quatenus tenebatur ipsi patri, eo quod erant aliquid patris, qui licet peccauerit contra pietatem exponendo se periculo mortis imprudenter: potuit tamen de facto renuntiare iuri filiorum, quatenus erant aliquid sui. Ad secundum argumentum respondetur, quod potius confirmat nostram sententiam. Etenim si monachus per fraudem aut vim abducatur, tenebitur qui abduxit restituere conuentui incommoda quae sequuntur, vt iam dictum est a nobis, er go similiter in nostro casu tenebitur ad restitutionem qui per vim & iniustitiam lae sit patrem, ipsis filijs, omnia incommoda quae illis sequuntur ex laesione patris. Intelligimus autem cum dicimus, qui per iniquitatem occidit vel percussit de iniquitate & iniustitia directe contra ipsum percussum commissa. Etenim si ipse voluntarie se exposuit tali periculo prouocans alterum ad certamen, non est iniqua percussio respectu illius: quanuis sit iniusta & iniqua respectu reipublicae, vel respectu Dei qui est dominus specialis vitae. Ad tertium argumentum vt respondeamus sit vltima conclusio. Qui occidit debitorem non tenebitur creditoribus restituere etiam si ipse non reliquerit bona ex quibus soluatur debitoribus, nisi forte interfecerit illum ea intentione: vt creditores non recuperent sibi debita. Probatur prima pars, quia nulla actio datur creditoribus contra huiusmodi homicidam in foro exteriori. At vero iudices fori exterioris sunt custodes iustitiae, ergo certum signum est quod interfector non tenetur ad talem restitutionem. Confirmatur, quoniam in foro poenitentiario confessarij prudentes qui debent esse iudices obligationis conscientiae nunquam interrogant homicidam an interfectus habuerit creditores: nec si habere cognouerint, obligant ad restitutionem ipsum poenitentem, ergo etiam est signum certum quod nulla est talis obligatio. Neque valet obiectio quod impeditur ius creditoris quod habet erga occisum sicut impeditur ius filiorum quod habebant erga patrem, ergo si tenetur restituere filijs tenebitur etiam restituere creditoribus. Respondetur etenim quod non est eadem ratio, quoniam ius creditorum quod voluntarie acquiritur ea conditione acquiritur, vt maneat pendens a periculis vitae & bonorum personae debitoris. At vero ius filiorum ex natura rei inditum est illis, & debet esse tutum eo quod in natura ipsa fundatur & non in libero aliquo contractu. Secunda vero pars probatur ex communi regula iuris. Si tua culpa damnum datum est aut iniuria illata, iure te super his satisfacere oportet. Quae regula sic intelligenda est de culpa contra iustitiam commissa. At vero, qui in fraudem creditorum occidit debitorem, peccat contra iustitiam, & apponit medium efficax ad damnificandos creditores, ergo tenebitur illis restituere. ¶ Et denique si in foro exteriori probetur talis dolus aut fraus, dabitur actio creditoribus contra huiusmodi homicidam. DVbitatur septimo. An ille qui vitiauit virginem teneatur restituere? Arguitur primo pro parte affirmatiua ex illo Exod. capit. 22. "Si seduxerit quis virginem nedum desponsatam, dormieritque cum ea, dotabit eam & accipiet eam in vxorem." Quod si pater virginis noluerit eam illi dare, dotabit eam secundum quod virgines accipere consueuerunt. Habetur iste text. in cap. 1. & 2. de adulterijs. Et in Concilio Tridentino Sessione 24. in Decreto de reformatione matrimonij cap. 6. dicitur, quod raptor virginis vltra poenas excommunicationis & infamiae quas incurrit, tenetur virginem arbitrio iudicis dotare, siue in matrimonium accipere. Arguitur secundo ex regula saepe citata, si tua culpa damnum datum est, &c. Sed culpa stupratoris multa damna consequuntur tam patri quam virgini in honore & in bonis temporalibus: quandiu enim virgo est sub custodia parentum fit illis iniuria si corrumpatur, non scientibus illis. Item ipsa virgo praecipuam dotem habet virginitatem: qua amissa opus habet maiori dote, vt possit nubere secundum statum suum. Denique arguitur. Si mulier quae amisit virginitatem, nubat viro ignoranti stuprum, male tractabitur, imo exposita est periculo vitae & diuortij, ergo vitiator virginis qui tantorum malorum causa fuit, tenetur ad restitutionem. In hoc dubio dissoluendo sunt variae senrentiae. Prima est quae vniuersaliter asserit stupratores teneri ad dotandam virginem, & accipiendam illam in vxorem, ita tenet Paludanus distinctione. 15. quaest. 2. in 4. & alij quos refert Syluester in verbo luxuria, quaestione. 5. Secunda sententia est quae per oppositum asserit raptorem virginis teneri ad dotandam illam duntaxat. Authores huius sententiae refert Syluester ibidem: imo & Magister Soto videtur esse huius sententiae libro. 4. de iustitia & iure, quaestione. 7. articulo. 1. ad secundum. Tertia sententia est media quae habet, eum qui per vim vel dolum vitiauit virginem teneri ad dotandam illam vel ducendam vxorem. Eum autem qui stuprauit virginem voluntariam, non teneri ad restitutionem aliquam. Pro cuius rei intelligentia aduertendum est. Stuprum posse committi aliquando per vim & dolum, aliquando vero ipsa virgo sponte sua etiam praeueniens virum consentit in stuprum vel etiam inducta verbis amatorijs & blanditijs. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Si virgo omnino fuit voluntaria vel inducens ipsa virum amatorijs blanditijs , vel inducta sit ab ipso, non tenetur stuprator ad restitutionem faciendam neque virgini neque patri. Quod non teneatur virgini, probo, quia scienti & volenti nulla fit iniuria, sed virgo voluntarie consentit, ergo non patitur iniuriam. Confirmatur. Quia etiam si alicui abscindatur manus scienti & volenti, non tenetur percussor ad aliquam restitutionem illi faciendam, ergo neque stuprator virginis consentientis, tenebitur ad aliquam restitutionem: sed haec ratio procedit etiam si teneamus quod ipsa virgo non est domina integritatis suae magis quam manus. Cae terum existimo, quod mulier est domina vsus illius membri, sicut aliorum, & quia talis vsus non est sine corruptione non peccat illa contra iustitiam si amittat virginitatem volens. Vnde hic non habet locum quod supra diximus ex aliorum sententia, quaestione. 59. articulo. 3. pagina. 73. §. his suppositis. Videlicet, quod quanuis in abscisione manus consentiat homo voluntate personae, dissentit tamen voluntate naturae. Etenim natura ipsa ordinauit membrum foeminae ad illum vsum, ergo si adest voluntas personae, nullum est inuoluntarium in apertione membri foe minei. Quod vero non teneatur patri restituere, probatur. Quia ipsa virgo non tenetur ad aliquam restitutionem patri faciendam: ergo neque stuprator. Probatur consequentia. Quia ipsa virgo est causa principalis illius damni, ergo si illa non tenetur quae est causa principalis, non tenebitur stuprator restituere qui est causa minus principalis. Confirmatur. Nam si virgo contra patris voluntatem nupserit, valet matrimonium nec tenetur patri quicquam restituere ipsa, neque vir illius, ergo etiam qui admiserit stuprum cum illa volente, non peccat contra iustitiam, neque ipsa neque stuprator: sed contra castitatem. ¶ Prae dicta conclusio intelligenda est quantum ad laesionem integritatis & damna temporalia consequuta. At vero quantum ad honorem ablatum ab ipso patre, dicimus, quod tenetur stuprator restituere illum honorem patri quantum fuerit sibi possibile in eodem genere ad arbitrium boni viri. Secunda conclusio . Qui per vim aut fraudem stuprauit virginem, tenetur restituere & virgini & patri omnia damna quae consequuta sunt ex stupro, tam in honore quam in bonis temporalibus. Haec conclusio probatur ex dictis de restitutione facienda pro laesione corporali: & argumentis factis in principio huius dubij. Quae conclusio mea sententia non solum habet locum in raptore, sed etiam in alijs qui verbis fraudulentis & mendacibus decipiunt virginem. Verbi gratia, si stuprator dicat ei, quod non corrumpet eam: postea vero frangit fidem & integritatem virginis stulte confidentis. Tertia conclusio. Si quis sit nimium molestus extraordinarijs diligentijs solicitans virginem adhuc repugnantem: & illa tandem victa non dolo aut fraude succumbat: tenetur ad restitutionem & virgini & patri vtriusque damni in honore & in bonis temporalibus. Ratio huius assignatur a viris prudentibus: quoniam respectu foeminae, huiusmodi solicitationes reputantur pro violentia. Vnde merito in tali casu obligatur ad restitutionem huiusmodi stuprator. Et confirmatur. Nam si quis ex industria adhiberet aliqua media quibus ipsa virgo excitare tur ad passiones vehementes luxuriae: vt illa consentiret in stuprum facilius, procul dubio videtur teneri ad restitutionem damni: quia quanuis illae passiones augeant voluntarium, tamen diminuunt liberum. Et cum haec diminutio proueniat ab extrinseco qui fraudulenter excitat illas passiones, non est quare non obligemus illum ad restitutionem, ergo similiter tenebitur restituere qui extraordinarijs solicitationibus attraxit virginem ad stuprum. Quae nam autem sint istae extraordinariae solicitationes, relinquimus arbitrio boni viri. Neque enim arbitror dona etiam maxima, quae voluntarie accipiuntur a virgine inter huiusmodi extraordinarias solicitationes esse numeranda. Ratio est. Quoniam ipsa virgo ex cupiditate accipit, & non censetur violentiam pati, sed potius ipsa voluntarie aperit viam ad stuprum admittendum. Quidam tamen viri docti & prudentes in fauorem mulierum, iudicant inter huiusmodi extraordinarias diligentias & solicitationes, preces affectuosas & importunas, crebra suspiria, & amatoria carmina frequenter decantata, & alia similia. Alijs tamen metaphysice considerantibus rem istam omnia haec media videntur multum extrinseca, vt virgo dicatur violentiam pati. Et ratio est, quia haec omnia voluntarie audit & paulatim afficitur ad libidinem, & tandem admittit voluntarie stuprum. Arbitror tamen ego, si quae sunt solicitationes violentae, eas esse in quibus ipsa virgo repugnans incipit obtrectari per amplexus & oscula & tactus impudicos, per quae omnia tandem virgo afficitur nimis & admittit voluntarie stuprum peccans. Ratio huius est, quia moraliter loquendo, quasi non potest se defendere: opus enim habet heroica virtute, vt vincat talem tentationem. Quapropter qui constituit virginem per talem antecedentem violentiam in tanto discrimine: tenebitur ad restitutionem perinde atque si violenter corrupisset. Et ratio huius est, quia quanuis mulier peccet admittendo stuprum, tamen illud voluntarium admixtum est cum iniurioso violento ex parte stupratoris, & hinc oritur ratio restitutionis. Sit exemplum. Si ego haberem facultatem excitandi tempestatem in mari, sciens & prudens quod mercator nauigans, vrgente tempestate, proijciet merces suas in mare, tenerer ego restituere damnum illud, etiam si mercator voluntarie proijciat merces in mare: quia illud voluntarium dicitur esse admixtum cum violento secundum quid antecedenti. Sic etiam in nostro casu licet virgo tandem voluntarie peccet: tamen propter violentiam antecedentem iniuriose constituta est in illo discrimine, vt moraliter loquendo vix possit non consentire. Idem dicimus si virgo per fraudem & dolum ducatur ad locum vbi occultatur vir potens qui intendit cum illa stuprum committere. Quarta conclusio. Quando stuprator est diues, ex contra vero virgo nimium pauper, tenebitur ille iudicio prudentum ad aliquam restitutionem faciendam in pecunia pro dote vel pro parte dotis, etiamsi non intercesserit aliqua violentia aut fraus: sed ipsa voluntarie consensit cum illo. Ratio huius est, quia inter huiusmodi personas merito iudicatur aliquod pactum implicitum & interpretatiuum interuenisse. Quoniam similes virgines pauperes merito iudicant & humanam fiduciam habent, quod tales viri dotabunt illas sicut solent facere similes viri. Vltima conclusio. Quando stuprator secundum praedicta documenta tenebitur restituere, non obligabitur a confessario ante iudicis sententiam integram dotem reddere. Sed obligabitur in foro conscientiae ad restituendum damnum quod ex illa laesione consequutum est. Explicatur ista conclusio. Erat virgo quae habebat dotem mille aureorum, cum qua dote poterat nubere secundum conditionem sui status. At vero amissa virginitate non potest nubere cum viro eiusdem qualitatis, nisi cum dupla aut tripla dote. Tunc dicimus quod non opus est vt stuprator reddat integram dotem: sed sufficit quod reddat excessum necessarium ad supplendum damnum consequutum ex corruptione virginis. Si autem condemnetur a iudici in fo ro exteriori in poenam delicti, tunc tenebitur etiam in foro conscientiae stare sententiae iudicis. Quemadmodum enim pro laesione corporali non tenetur percussor restituere quicquam pro abscisione ipsa membri secundum se, quanuis teneatur ad damna quae consequuta sunt ante sententiam iudicis. Ita dicimus de laesione corporali integritatis virginis quod non tenetur stuprator ante sententiam iudicis, nisi ad damna quae consequuta sunt. Ex dictis sequitur, quomodo possit accipi iudicium ad definiendum, an teneatur quis restituere mulieri iam antea corruptae. Etenim quando non est facienda restitutio virgini, multo minus mulieri quae inuenitur corrupta. Si autem per vim accesserit vir ad mulierem corruptam, tenebitur ad omnia damna quae consequuntur ex illo accessu, tam in honore quam in bonis etiam temporalibus. Item si vir habens infirmitatem contagiosam, accesserit ad mulierem ignorantem illam infirmitatem, etiam volentem copulam illam fornicariam, tenetur soluere & restituere: si illam infecerit, expensas, scilicet, curationis, & alia damna emergentia, & lucra cessantia: nisi forte fuerit mulier omnibus exposita venientibus ad illam. Tunc enim ipsa se exponit voluntarie tali periculo. Sed nihilominus si illa interrogauerit virum, an ipse habeat infirmitatem contagiosam, tenebitur restituere si illam deceperit. Quod si mulier corrupta conceperit ex viro, etiam si ipsa voluntarie consenserit in fornicatione, tenebitur vir procurare foetum ipsum, & nutrire & alere filium: non quidem ex obligatione iustitiae commutatiuae, sed ex iure & pietate naturali in ordine ad filium. Si autem inuitam vel per fraudem & dolum impraegnauerit illam, tenebitur ex iustitia commutatiua respectu mulieris: quoniam consideratur ipsa conceptio & partus & nutritio prolis tanquam damnum consequens actionem iniuriosam. IAM ad argumenta in oppositum respondetur , quod testimonia illa plane intelliguntur quando per vim aut fraudem corrumpitur virgo: & tunc adhuc non tenebitur stuprator soluere poenam legis pro delicto impositam, ante sententiam iudicis: sed tantum illud damnum tenebitur restituere, quod reuera consequutum est. Ad secundum argumentum respondetur, quod si virgo libens consensit in stupro, non est digna nubere viro sibi compari. Si autem pater voluerit honorifice illam locare, ipse debet adijcere ad dotem, non autem ipse stuprator. Si autem ipsa virgo inuoluntarie corrupta est, iam diximus quod tenebitur stuprator ad damna. Ad tertium respondetur, quod omnia illa damna quae consequuntur stuprum virginis quae libere voluit stuprum, erunt sibi imputanda. Si autem per vim aut fraudem corrupta fuerit, iam diximus in secunda & tertia conclusione qualiter tenebitur stuprator ad omnia illa damna quae consequuntur . DVbitatur octauo & principaliter circa restitutionem faciendam de fama & honore. De qua re Diuus Thomas nos docet in solutione ad secundum & tertium argumentum breuiter & compendiose. Dubitatur itaque, Vtrum qui infamauit teneatur ad restitutionem. Arguitur primo pro parte negatiua. Qui falsum crimen imponit proximo, infamat illum: & tamen non semper tenetur restituere, ergo non semper est regula certa, quod infamator tenetur restituere. Probatur minor in multis casibus. Primo quidem, quando is cui crimen imponitur nihil aestimat. Verbi gratia, si imponatur falsum testimonium viro illustri & seculari, quod lacessitus ab altero interfecit illum. Similiter si dicatur de milite quod stuprauit virginem. Alter casus est, si is cui crimen falsum imponitur, est alias infamis in illo genere peccati. Verbi gratia, si dicatur de publico vsurario, quod heri dedit pecuniam suam ad vsuram, quam tamen non dedit. Tertius casus est, quando is qui crimen imponit habetur mendax & vir nullius fidei. Sed dicet aliquis & merito, quod in istis casibus reuera non laeditur fama, & idcirco non est obligatio ad restitutionem. Arguitur secundo & replicatur. Reus qui in iudicio accusatur de vero crimine contra iuris ordinem, si interrogatus etiam iuramento, negauerit se commisisse tale crimen , infamat accusatorem, habebitur enim ille tanquam criminator, & tamen non tenetur restituere, ergo. Item testis qui per errorem inculpabilem testificatur in iudicio, quod Petrus commisit graue crimen quod reuera non commisit, infamat illum, & tamen non tenetur restituere, etiam si postea cognouerit se falsum dixisse, ergo. Item iudex qui pronuntiat sententiam secundum allegata & probata contra ipsum innocentem quem scit esse innocentem, scientia priuata, infamat reuera illum, per suam sententiam: & tamen non tenetur restituere, ergo. Sed tamen adhuc respondebit aliquis, quod in istis casibus laeditur fama: sed tamen iuste aufertur. Arguitur tertio & replicatur contra hoc. Si vir illustris & cuius fama vtilis est reipublicae infamet hominem plebeum, non tenetur restituere illi famam, quam tamen iniuste abstulit, ergo. Probatur minor. Quia si vir ille dicat se falsum dixisse aut inique egisse contra proximum infamabitur ipse, ex cuius infamia sequitur damnum communitatis : praeterquam quod ipse cum maximo suo detrimento restituit famam minimi valoris, ergo non tenetur restituere. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnis qui infamat proximum tenetur restituere illi famam & omnia damna quae consequuntur ex infamia illius. Ista conclusio explicatur, & aduertendum est quod proprie loquendo infamare, non est quomodolibet auferre famam proximi etiam inuito domino, sed auferre illam iniuste & inique prout prohibetur in. 8. Decalogi praecepto. Quemadmodum etiam qui accipit rem alienam, etiam inuito domino, non furatur si non faciat contra iustitiam. Vnde in extrema necessitate licitum est accipere res alienas, etiam inuito domino. Illa acceptio non dicitur furtum: & idcirco in casibus commemoratis in primo & secundo argumento, non est infamia proprie loquendo ex parte illorum , qui videntur auferre famam. Conclusio sic explicata communis est omnibus doctoribus. Et ratio est manifesta, quia omnis qui laedit proximum in aliquo bono contra iustitiam, tenetur restituere inquantum possit in eodem genere boni: sed fama est maxi mum bonum hominis, ergo qui laesit debet restituere illam. Similiter, si quae damna consequuntur infamiam. Verbi gratia, Si infamatus propter infamiam priuetur episcopatu quem habebat vel quem habiturus erat, vel alia quauis dignitate: tenebitur infamator restituere omnia illa damna. Ratio haec manifesta est ex his quae diximus in dubijs praecedentibus. Sed maior difficultas est in modo restituendi famam. Et quidem quando per mendacium quis abstulit alicui inique famam, manifestus est modus restituendi, quanuis difficilis. Vnde sit. Secunda conclusio. Qui per falsitatem & iniquitatem abstulit famam proximo, tenetur illam restituere dicendo se mentitum esse ex passione vel odio. Probatur conclusio, quia ille tenetur restituere famam, vt dictum est in prima conclusione, sed iste modus commodissimus est & aequalis secundum iustitiam. Ergo tenetur illo modo restituere. Quemadmodum si quis fuit causa, vt proximus amitteret centum ducatos, tenetur ipsos a seipso auferre & reddere illi. Ergo non minus tenetur qui inique infamauit & per mendacium illo modo restituere, etiam auferendo a seipso famam & reddendo illi. Sed maxima difficultas est quando dicendo veritatem reuelauit aliquis crimen occultum ex quo inique infamauit proximum, vnde sit. Tertia conclusio. Multiplex modus assignatur a doctoribus ad restituendam famam in praedicto casu. Primus est quem ponit Diuus Thomas in solutione ad secundum. Videlicet, quod infamator dicat, se inique egisse sicut malum Christianum. At vero modus hic intelligendus est sufficere, quando per illum efficaciter restituitur fama. Sed tamen raro hoc continget, nisi forte apud rusticos & vulgares homines. Etenim mediocriter instituti homines intelligent per illa verba verum esse quod ille dixerat: & magis confirmatur infamia proximi. Quapropter secundus modus est, quod aperte dicat se mentitum esse. Et quando obijcitur, quod qui isto modo restituit mentitur de nouo, at vero dicit Diuus Thomas quod nullo modo debet dicere mendacium: respondent, qui sequuntur istum modum dicendi, videlicet, quod mendacium dupliciter accipitur. Vno modo speculatiue prout distinguitur contra verum speculatiuum. Altero vero modo practice, prout distinguitur contra verum practicum. Et quia hoc nomen mendacium seu verbum mentiri, est amphibologicum: dicunt quod tenetur infamator vti verbis amphibologicis ad restituendam famam proximi, & vti illis in vero sensu: licet audientes accipiant in alio sensu. Et ita ille verum dicit, cum ait se mentitum fuisse. Quia profecto mentitus est practice: dixit enim mendacium practicum contra proximum. Pro explicatione huius aduertendum est, quod verum practicum dicitur illud quod conformatur appetitui recto. Et ratio est, quia rectitudo appetitus desumitur ex regula rationis, in qua est formaliter verum, siue speculatiuum quod conformatur rebus ipsis, siue practicum quod ordinatur ad rectitudinem appetitus. Atque ita Iacob quando accessit primo ad Liam putans esse vxorem suam, habuit quidem dictamen , haec est mea vxor, accedendum est ad illam: quod erat speculatiue falsum, sed practice verum erat. Sic etiam dicunt, quod omnis qui peccat, mendacium facit. Et omne peccatum est mendacium practicum: quia non conformatur appetitui recto. Hic modus dicendi conformatur valde cum modo dicendi sacrarum literarum. Legimus enim in Psal. 4. dictum peccatoribus, "Vt quid diligitis vanitatem & quaeritis mendacium." Vbi nomine mendacij non intelligitur solum peccatum quod committitur in falsitate verborum: sed omne peccatum quod est mendacium practicum . Similiter & illud, Omnis homo mendax. Quod habetur Psalm. 115. Similiter nomine veritatis intelliguntur omnia opera virtutum. Verbi gratia, Omnia mandata tua veritas Psalm. 118. & Ioan. 3. "Qui facit veritatem, venit ad lucem, vt manifestentur opera eius." Et alias saepe in Sacris literis inuenitur iste modus loquendi, vt veritas accipiatur pro operatione virtutis: & mendacium pro operatione vitiosa. Nihilominus modum istum loquendi & restituendi famam improbant aliqui viri docti. Primo quidem, quia duae contradictoriae non possunt simul esse verae: sed in illo casu haec est vera, ego non sum mentitus. Ergo illa est falsa: ego sum mentitus. Sed hoc argumentum est puerile. Respondetur enim, quod est aequiuocatio in verbo mentiri, siue in ipso nomine mendacij. Et propterea non sunt contradictoriae . Secundum argumentum est contra istum modum restituendi famam. Nam sequitur ex ista doctrina, quod confunditur modus restituendi famam, quando per impositionem falsi criminis ablata est cum modo restituendi , quando per reuelationem veri criminis inique ablata est. Hoc autem est maximum inconueniens & duplex. Primo quidem , quia videtur fieri iniuria per istam doctrinam homini infamato per impositionem falsi criminis: quoniam audientes restitutionem, per illum modum loquendi non distinguent, an in rei veritate infamatus fecerit tale crimen vel non: quia ille modus loquendi indifferens est ad vtrumlibet. Secundum inconueniens est, quoniam qui infamauit imponendo falsum crimen magis peccauit quam ille qui infamauit dicendo veritatem reuelando crimen verum inique: ergo ad maiorem restitutionem tenetur. Sed respondetur ad hoc argumentum, concedendo sequelam, quod idem erit modus restituendi. Et ad primum inconueniens respondetur, quod caeteris paribus non magis laeditur in effectu, qui infamatur per impositionem falsi criminis: quam qui infamatur per reuelationem iniquam veri criminis. Restitutio autem respondet & tantum obligat secundum damnum illatum . Ratio huius est, quia non minus habet ius ad bonam famam in republica peccator occultus, quam innocens, & ita non grauius laedit infamator per impositionem falsi criminis, quam per reuelationem veri criminis: vnde non minus peccat contra iustitiam iste quam ille. Et ad secundum inconueniens respondetur quod quamuis magis peccet impositor falsi criminis, quam reuelator iniquus veri criminis: tamen illa maior grauitas non est contra iustitiam, sed contra veritatem quapropter circunstantia illa non est mortaliter aggrauans supra peccatum iniustitiae quod committit destruens famam proximi. Etenim mendacium ex genere suo peccatum veniale est: fit autem mortale quando est perniciosum: non igitur ex maiori grauitate peccati colligitur maior restitutio facienda, sed ex maiori damno illato. Tertium argumentum est contra eundem modum restituendi. Videtur enim durissimum vt homo qui verum dixit saltim speculatiuum, obligetur vt retractet quod dixerat: est enim maxima infamia praesertim apud Hispanos quod aliquis retractet quod affirmauerat: magis enim manet infamatus quam si ipse committeret adulterium quod ipse imposuit vel reuelauit. Respondetur quod in praesenti solum contendimus quod isto modo absque mendacio potest fieri restitutio: tamen aliquando secundum regulas prudentiae non erit licitum vel obligatorium vti illo modo restituendi: aliquando vero erit licitum & iustum. De qua re dicendum erit aliquid in solutione ad tertium. Tertius modus restituendi in eodem casu est, vt infamator non amplius verbum faciat de illa infamia: sed procuret prudenter vt sepeliatur & opportunitatem nactus loquatur bene & honorifice de illa persona infamata. Sed cauendum est ne huiusmodi loquutio videatur affectata & ordinata ad restitutionem illam, tunc enim magis nocebit, & magis confirmabuntur audientes, verum esse crimen quod ille reuelauerat. Quartus modus mihi certus & conuenientissimus est ad restituendam famam, vt qui per falsitatem infamauit hominem, dicat & iuret si oportuerit, ego inique & nesciens quidquam mali illius hominis propter vindictam aut ex odio dixi crimen illud de illo, aut forte, quod per ignorantiam illud dixit: sed iam cognita veritate, remordente conscientia, restituit illi honorem & famam suam. Probatur, quia nescire & ignorare est verbum vsitatum in hac significatione, videlicet, vt aliquis dicatur nescire quod non scit ad reuelandum, vt receptum est apud omnes Theologos. Et ita intelligunt illud quod dixit Christus Dominus Marci cap. 13. "De die illa nemo scit neque filius hominis, hoc est ad reuelandum ." Alias enim de fide est quod Christus Dominus inquantum homo cognoscit diem iudicij. Ita etiam possumus intelligere illud Psalm. 68. "Deus tu scis insipientiam meam, hoc est, quia Christus non sciebat practice peccata." Diximus autem esse conuenientissimum modum, quia nemo impositor criminis potest ab illo excusari, siquidem cum minimo suo detrimento potest restituere famam alienam. Quarta conclusio. Quotiescunque infamatus recuperat famam quacumque via siue per seipsum siue in iudicio publico, excusatur iam infamator a restitutione. Verbi gratia, Si infamatus inductis testibus probauit falsum esse testimonium quod de se dictum est. Item si infamia propter temporis diuturnitatem obliuioni data est. Sed in hoc casu aduertendum est, quod quando fuerit aliquod dubium declinandum erit in fauorem innocentis. Probatur ergo conclusio sic explicata. Restitutio fit ad reparandam laesionem secundum iustitiam commutatiuam: sed quoties aliquis alia via reparauit suam famam iam cessauit laesio, ergo. Confirmatur exemplo. Nam si Petrus aliqua via recuperauit rem furto ablatam, non tenebitur fur ad restitutionem ipsius, ergo similiter non tenebitur infamator in nostro casu: nisi forte infamatus fecerit expensas in recuperanda fama. Vltima conclusio. Si post quam aliquis infamauit inique proximum , ipse proximus alias publice infametur de eodem crimine: non tenebitur prior infamator restituere famam illius, quamuis tenebitur ad omnia damna quae infamatus passus est propter infamiam medio illo tempore ante publicam infamiam. Et ratio est manifesta, quia prior infamator fuit causa illorum malorum . Quod si publica infamia ortum habuit non casualem sed radicalem ex priori infamia: tenebitur infamator ad restitutionem publicae infamiae: sed forte excusabitur quia non potest resarcire tantum malum. Si autem casualiter ex priore infamia orta est publica infamia, non tenebitur prior infamator ad restitutionem: quia non est in culpa publicae infamiae, sed ipse infamatus propter suam indiscretionem fuit causa publicae illius infamiae, quia , verbi gratia, ipse plus nimio conquerebatur publice de infamatore. Ad argumenta in oppositum respondetur facile iam ex dictis. Ad primum optime dictum est ibidem, quod in illis casibus nulla est infamia. Ad secundum argumentum responde tur, quod in illis casibus non est proprie infamator, quanuis auferat famam: quia non aufert illam iniuste. Caeterum non est huius loci perfecta examinatio illorum casuum : sed primum discutiemus in quaest. 69. Secundum vero in quaest. 70. in solutione ad tertium. & in quaest. 77. Ad tertium argumentum respondebitur dubio sequenti. DVbitatur ergo. Vtrum cum detrimento propriae famae teneatur infamator restituere famam alienam? Respondetur & sit prima conclusio. Prima conclusio affirmatiua. Probatur ex definitis in praecedenti dubio: quoniam in illis omnibus fere modis quibus diximus famam esse restituendam includitur aliqua infamia ipsius restituentis : sed illi modi sunt conuenientes & necessarij: ergo non obstante infamia restituentis debet restituere. Confirmatur simili exemplo. Restitutio pecuniarum facienda est cum detrimento sui proprij census, vt patet manifeste in eo qui fuit causa incendij domus alienae: ergo similiter contingit in restitutione famae. Hinc sequitur vnum corollarium, quod restitutio famae facienda est cum detrimento proprij census si opus fuerit. Explicatur hoc. Tenetur infamator adhibere aliquas diligentias , verbi gratia, vocare testes ad restitutionem famae: tunc dicimus quod si fuerit necessaria pecunia ad istas diligentias tenetur illas expendere. Probatur corollarium, quoniam res inferioris ordinis debent annullari rebus superioris ordinis. Sed census est inferioris ordinis respectu famae, ergo qui tenetur restituere famam debet adhibere pecunias si necessariae fuerint ad media necessaria ad restitutionem. Confirmatur, quoniam qui laesit alterum in bonis corporis vulnerando illum, tenetur expendere pecunias necessarias ad curationem vulneris: ergo qui laesit alterum in ipsa fama: tenebitur adhibere pecunias necessarias ad media apta restitutioni. Secunda conclusio. Quoties infamator ex ipso modo restitutionis incurrit magnum detrimentum sui honoris: non tenetur restituere famam quae non erat magni momenti . Explicatur conclusio. Vir illustris qui in republica infamauerit plebeum , si restituat illi famam, quae non est magni momenti omnibus pensatis, amittit vir illustris plurimum honoris in republica. Dicimus ergo quod infamatus est irrationabiliter inuitus, si velit sibi fieri restitutionem: ergo alter excusatur a restitutione. Probatur antecedens, quoniam irrationabiliter vult aliquis, quod proximus suus subeat magnum detrimentum propter modicum commodum suum: sed ita contingit in tali casu si plebeius vellet sibi fieri restitutionem, ergo illustris excusabitur. Confirmatur exemplo & similitudine. Si quis vellet, quod proximus, restitueret sibi paruam quantitatem pecuniarum cum magno detrimento sui census, irrationabiliter vellet talem restitutionem fieri sibi, & debitor excusaretur pro tunc, ergo similiter contingit in nostro casu. Sicut enim se habet parua pecunia ad multam , ita se habet parum famae & honoris ad plurimum. Confirmatur secundo, quoniam si vir illustris aut Praelatus subdito contumeliam fecerit: non tenetur restituere cum detrimento autoritatis praelatiae. Iuxta id quod dicit Augustinus in regula loquens cum Praelatis, si etiam modum vos excessisse sentitis, non a vobis exigitur vt a vobis subditis venia postuletis: ne apud eos quos oportet esse subiectos dum nimium seruatur humilitas regendi frangatur autoritas. Ergo in casu in quo alius aequalis teneretur petere veniam: non tenetur superior propter decentiam status sui. Ergo simile quid continget in nostro casu. Quoniam decet ad autoritatem & bonam gubernationem reipublicae, quod illustres habeant honorem integrum apud vulgus. Hic autem honor non conseruaretur, si in omni euentu in quo alter aequalis teneretur restituere famam cum detrimento propriae famae: tenerentur etiam illustres ciuitatis cum detrimento suae famae restituere, quae est maximi valoris & vtilitatis in ipsa republica. Obseruandum tamen est, quod tanta potest esse infamia hominis plebei, vt quantum libet illustris sit laesor teneatur restituere cum detrimento propriae famae. Verbi gratia, Si imposuit illi crimen laesae maiestatis vel haeresis. ¶ Ista conclusio sic a nobis explicata asseritur a Magistro Soto supra art. 3. ad 4. Contrariam tamen tenet Nauarro in suo Ma nuali. cap. 18. nu. 47. Neque tamen ille affert aliquam rationem contra nostram conclusionem: sed duntaxat intendit infirmare nostrum simile de restitutione pecuniarum . Ait enim quod est duplex differentia . Prima quidem, quod restitutio famae semper fit cum detrimento propriae famae, ergo in illa non oportet obseruare an restituens amittat famam suam. Caeterum in pecuniae restitutione non semper interuenit detrimentum proprij census. Secunda differentia est, quoniam magna iactura proprij census in restituendo alienum, non tollit in perpetuum obligationem restituendi, sed prorogat tempus restitutionis: at vero in nostro casu & assertione videmur tollere obligationem restituendae famae in perpetuum . Igitur non est simile exemplum ad rem praesentem. Nihilominus respondetur, quod istae differentiae nullatenus infirmant nostrum simile. Et ad primam differentiam dicimus, falsum esse quod restitutio famae semper fiat necessario cum detrimento propriae famae, praesertim cum notabili detrimento. Etenim in tertio & quarto modo restituendae famae qui explicati sunt in tertia conclusione dubij praecedentis: nulla omnino aut certe leuis est infamia restituentis . Respondetur secundo, quod quamuis semper fieret restitutio famae cum detrimento propriae famae, non autem restitutio census fiat cum detrimento proprij census: tamen adhuc conueniunt istae restitutiones in hoc, quod cum maximo detrimento restituentis & paruo eius cui fit restitutio cessat obligatio. Ad secundam differentiam dicimus nos aequale esse iudicium vtriusque restitutionis, quantum ad hoc quod ad tempus vel in perpetuum cesset obligatio. Etenim si speratur futurum tempus in quo illustris qui infamauit possit plebeio minimo detrimento restituere, vel certe ipse infamatus aequale detrimentum patiatur: non excusamus illustrem in perpetuum ab illa restitutione facienda. Sed prorogamus tempus restituendi. Quod si nunquam illud tempus venerit, excusabitur in perpetuum a facienda restitutione: quanuis ex radice iniuriae factae tenebatur restituere: quapropter nulla est differentia inter restitutionem census & famae, quod attinet ad rem praesentem. An vero teneatur quis resti tuere famam cum vitae periculo, dicemus infra artic. 6. ad secundum. DVbitatur decimo. Vtrum quando fama non potest restitui in eodem genere boni, teneatur restituere illam infamator in alio genere bonorum , vt in pecunia vel orationibus. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Nam D. Tho. in hoc artic. ad 1. & ad 2. expresse dicit, quod si infamator non potest famam restituere, debeat aliter ei recompensare. Arguitur secundo . Cum opus est impendere pecunias ad restituendum in proprio genere. Verbi gratia, in adducendis testibus, diximus iam quod tenetur infamator omnes pecunias necessarias ad talem finem expendere : ergo multo magis tenebitur expendere pecunias pro ipsa fama immediate quam non potest aliter restituere. Probatur consequentia , quoniam pecunia & census omnis, destinatur ad humanum honorem hominis tanquam inferius quid ad superius. ¶ Arguitur tertio. Pecunia potest esse pretium famae, licet fama sit superioris ordinis secundum suum genus: ergo poterit recompensari pecunia. Probatur antecedens a simili, quoniam licet aurum sit pretiosius argento secundum speciem suam : nihilominus adaequari possunt in valore adhibita magna quantitate argenti & diminuta auri. Ergo similiter adhibita multa quantitate pecuniae, poterit esse iusta compensatio cum fama hominis vulgaris. Et confirmatur ex vsu, nam homines vulgares solent aestimare honorem suum certis pecunijs: & ita acceptant restitutionem suae famae. Confirmatur secundo. Quoniam vir illustris vt diximus in dubio praecedenti non tenetur cum maximo detrimento sui honoris famam restituere, poterit autem facile satisfacere parti laesae numerando illi pecuniam: ergo obligandus erit vt hoc faciat. Quarto & vltimo arguitur omnibus argumentis quae supra fecimus, contendendo quod pro laesione corporali facienda est restitutio in alio genere bonorum? Propter quae argumenta diximus probabilem esse sententiam illam. Ergo multo magis probabilis erit pars affirmatiua in isto dubio. Probatur consequentiam , quia fama magis commensurabilis est cum pecunia, quam membra corporalia. Sed in oppositum est, quod qui non potest debitum pecuniarum soluere in proprio genere, non tenetur restituere in fama, vel honore, vel sacrificijs: ergo haec genera bonorum non sunt commensurabilia adinuicem . ¶ Arguitur secundo . Adulter qui infamauit virum accedendo ad vxorem alterius, non tenetur restituere illi in pecunijs illam infamiam quando in proprio genere non potest, ergo neque in praesenti casu. Vltimo argumentari possumus omnibus argumentis , quibus supra ostendimus probabiliorem esse sententiam illam quod non tenemur homini restituere laesionem corporis secundum se in alio genere bonorum . ¶ In hoc dubio dissoluendo sunt duae extremae sententiae . Altera est affirmatiua ex glossa in. c. ecclesia. titulo, vt lite pendente nihil innouetur, quam sequitur Scotus in. 4. dist. 15. & Soto vbi supra arti. 3. ad. 4. & Couar. libr. 1. Variar. resol. c. 2. nu. 8. & in repetitione regul. peccatum . 1. part. versic. sed &. Altera sententia est negatiua, quam habet Syluest. verb. detractio. quaest. 4. PRO decisione huius dubij, sit prima conclusio . Si iudex per sententiam imponat infamatori poenam pecuniariam pro restituenda fama, vel etiam si conueniat inter se infamatus & infamator de certa pecuniae summa, vt infamatus cedat iuri suo: tenebitur infamator in conscientia reddere illam pecuniam . Haec conclusio certissima est apud omnes. Et probatur, quoniam sententia iudicis iusta in foro exteriori & iusta pacta obligant in foro conscientioe : sed huiusmodi sententia & pacta obligant in foro conscientioe . Probatur minor, quia ad iudicem spectat ne delicta maneant impunita: potest igitur & debet in poenam peccati contra iustitiam , punire & imponere illam poenam in fauorem partis laesae. Item ipse infamatus habet ius agendi in iudicio contra infamatorem , ergo vt cedat iuri suo potest recipere pretium pecuniarum . ¶ Secunda conclusio . Quamuis verosimilis sit pars affirmatiua huius dubij: tamen verosimilior est pars negatiua. Probatur, quoniam licet argumenta pro vtraque parte sint probabilia: tamen magis vrgent argumenta partis negatiuae. ¶ Tertia conclusio . Vtraque sententia temperanda est a prudenti confessario . Etenim si commode poterit infamator in pecunijs facere restitutionem , iniungat illi vt faciat. At vero si non commode potest facere, vel nimium aegre ferat dare pecuniam : non obliget illum vt faciat talem restitutionem : siquidem vtraque opinio probabilis est. Similes conclusiones posuimus supra in dubio de laesione corporali: fateor tamen quod in praesenti dubio pars affirmatiua videtur mihi probabilior, quam pars affirmatiua alterius dubij de laesione corporali. Et hoc probat quartum argumentum , quod fecimus pro parte affirmatiua. Quapropter sit quarta conclusio. Quando infamatus est talis conditionis respectu infamatoris, quod receptis ab illo pecunijs fit honorabilior in populo: tenetur infamator ad arbitrium boni viri facere restitutionem in pecunijs. Probatur, quia tunc facit restitutionem in eodem genere, etenim honor & fama eiusdem ordinis bonorum sunt: sed pecuniae considerantur in isto casu velut instrumenta ad restituendam famam in proprio genere: ergo sicut infamator tenetur expendere pecunias in adducendis testibus ad restituendam famam in proprio genere: tenebitur etiam expendere in isto casu, siquidem illis mediantibus restituitur fama in proprio genere. Et haec est differentia inter laesionem corporalem membri & infamiam, quod quantumlibet expendantur pecuniae semper manet mutilatus: at vero infamia pecunijs interdum obruitur & suffocatur. Et idem est si laesio corporalis fuit contra salutem hominis reparabiliter tamen, tunc enim constat quod laesor tenetur expendere pecunias ad reparandam salutem in proprio genere. ¶ Ad argumenta in oppositum pro parte affirmatiua respondetur ad primum , quod Diuus Thomas non est intelligendus de restitutione famae secundum se in alio genere bonorum : sed de damnis consequutis ex infamia. Secundo respondetur, quod Diuus Thomas potest intelligi quando pecunijs datis reparatur homo in honore & fama iuxta tenorem quartae conclusionis. Ad secundum argumentum negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quoniam in casu antecedentis, pecuniae ancillantur ipsi famae, deseruiunt enim ad media quibus reparatur fama. At vero in casu consequentis pecunia non ancillaretur famae sed esset mensura illius & dominaretur ei. Ad tertium argumentum negatur antecedens. Et ad probationem respondetur, non esse simile conueniens de auro & argento. Etenim aurum & argentum sunt eiusdem ordinis moraliter in humano conuictu : sunt enim bona vtilia extrinseca homini. At vero fama est superioris ordinis & debetur virtuti: quapropter nullo pretio potest commensurari , sicut neque ipsa virtus cui debetur honor & fama. ¶ Ad primam confirmationem respondetur, iuxta doctrinam primae conclusionis & quartae. Licitum est enim homini pactum facere cum infamatore, vt recepta pecunia cedat iuri suo: vel etiam quando mediantibus pecunijs ipsa fama & honor reparatur, tunc potest aestimari ad arbitrium boni viri quantum pecuniae sit necessarium. Ad secundam confirmationem respondetur, quod in illo casu aequum est vt vir illustris det pecuniam aliquam infamato iuxta moderationem tertiae conclusionis : etsi opus fuerit iuxta doctrinam quartae conclusionis . Ad vltimum argumentum respondetur , ex dictis in explicatione secundae & quartae conclusionis. ¶ Poterat disputari in praesenti de restitutione quam tenentur facere haeredes infamatoris. Et rursus quibus haeredibus hominis infamati sit facienda restitutio. Sed tamen haec difficultas per omnia definienda est & determinanda, sicut supra determinauimus de haeredibus hominis qui laesit in bonis corporis alterum, & de haeredibus eius qui laesus est. DVbitatur secundo . Circa alium modum restituendi famam. Vtrum infamatus possit condonare famae restitutionem: ita vt ipse infamatus & infamator maneant tuti in conscientia nulla facta restitutione. In hoc dubio sunt duae sententiae. Altera est affirmatiua, quae innititur huic principio, quod homo est dominus propriae famae. Huius sententiae est Diuus Antoninus in secunda parte titul. 2. capit. 2. §. tertio. & Adrianus in. 4. in materia de restitutione. Et quodlibeto. 1. artic. 1. Magister Soto vbi supra ad quartum. Et etiam lib. 5. de Iustitia & iure. quaest. 10. artic. 2. Et in relectione de ratione tegendi secretum, membro. 1. quae stione. 3. ¶ Altera sententia est negatiua, quae innititur contrario fundamento, quod homo non est dominus propriae famae. Hanc tenet Caietanus in summa verbo, detractio & infra quaest. 73. artic. 2. & Ioan. Maior in quarto distin. 15. quaest. 16. PRO decisione huius veritatis supponamus ex tractatu de dominio, quod homo est dominus suae famae: & nihilominus inquirimus an ex illo fundamento necessario colligatur non esse peccatum saltem ex genere suo mortale, condonare restitutionem famae sine vlla rationabili causa: sed potius sit quasi peccatum prodigalitatis sicut quando homo facit de suo quod vult absque rationabili causa. Pro cuius intelligentia aduertendum est, quod etiam si homo sit dominus propriae famae: sunt tamen quidam qui habent propriam famam ex officio, & ex iustitia alijs obligatam, quales sunt praelati respectu subditorum & praedicatores respectu populi cui praedicant. Alij vero non habent obligatam famam suam alijs saltim ex iustitia, quales sunt priuati homines. Secundo notandum est, quod crimina quae infamant homines sunt in duplici differentia. Quaedam enim non infamant solum propriam personam Praelati, sed etiam infamant ipsos subditos personaliter: qualia sunt crimina in quibus subditi solent plerumque imitari praelatos, cuiusmodi est crimen haeresis. Etenim subditi solent sequi praelatorum doctrinam. Vt si episcopus esset haereticus praesumerentur oues infectae haeresi, ac proinde si praelatus notatur de hae resi: notantur etiam de eodem crimine subditi. Alia sunt crimina quae infamant tantum personaliter personam praelati, ex cuius infamia non sequitur subditos alia infamia, nisi quod habent praelatum infamatum. Huius generis sunt crimina in quibus subditi non statim praesumuntur imitari praelatum: quale est peccatum inuidiae & ambitionis. His suppositis sit prima conclusio. Prae latus ex cuius infamia sequitur subditorum infamia primi generis: tenetur ex iustitia non condonare famae restitutionem: ita quod si remissio facta fuerit, nihil valeat. Probatur: praelatus non potest cedere iuri subditorum, quin potius ex officio & iustitia tenetur illud tueri: sed quando subditi notantur de crimine infamiae propter infamiam praelati habent ius ad famam Praelati & ad propriam: ergo praelatus non potest condonare restitutionem propriae famae. Secunda conclusio. Praelatus ex cuius in famia sequitur non quidem personalis infamia subditorum, sed solum secundi generis infamia: nihilominus adhuc tenetur ipse Praelatus non solum ex charitate, sed etiam ex iustitiae titulo, non remittere restitutionem, si modo in officio perseuerare vult. Et in hoc differt ista conclusio a prima. Quod in casu primae conclusionis, siue perseueret in officio siue non: tenetur ex iustitia non condonare famae restitutionem. Probatur ergo conclusio secunda. Praelatus tenetur ex officio strictiori vinculo charitatis, quam alij erga subditos: rursus tenetur etiam ex iustitia docere subditos & bonum eis exemplum praebere & fraterna admonitione corripere, & reliqua spiritualia officia impendere. At vero praelatus infamis etiam in crimine in quo solus ipse notatur, non potest haec officia commode praestare : ergo vera est conclusio. Probatur minor, ex vulgatissimo dicto Diui Gregorij, necesse est vt cuius vita despicitur, doctrina quoque & praedicatio contemnatur. Ex dictis sequitur corollarium, quod infamator in casibus praedictarum conclusionum non manet tutus in conscientia, etiam si infamatus dicat se remittere restitutionem suae famae: sed adhuc tenetur restituere ex iustitia. Tertia conclusio. Persona particularis non peccat contra iustitiam si remittat propriae famae restitutionem. Probatur conclusio, quia ille est dominus suae famae & non habet illam obligatam alteri ex iustitia: ergo ex nulla parte potest peccare contra iustitiam condonando restitutionem propriae famae. Hinc sequitur corollarium, quod infamator talis personae non peccabit contra iustitiam, si non restituat illi famam facta tali condonatione. Quarta conclusio. Persona priuata non peccat mortale peccatum contra charitatem, etiam si absque rationabili causa condonet propriae famae restitutionem. Haec conclusio intelligenda est per se loquendo & quantum est ex parte obiecti, scilicet ex parte remissionis propriae , id est ex parte remissionis famae . Etenim ex parte circunstantiarum poterit esse mortale. Probatur conclu sio sic intellecta, qui prodigit totum censum proprium non peccat mortaliter, quantum est ex parte obiecti, sed solum peccat peccatum prodigalitatis quod ab vniuersis Theologis dicitur veniale ex obiecto: ergo similiter persona priuata quae propriam famam etiam absque rationabili causa remittit: non peccabit mortaliter sed venialiter tantum. Haec conclusio est contra aliquos Theologos modernos, qui tenent esse peccatum mortale contra charitatem ex genere suo remittere restitutionem propriae famae absque rationabili causa, sed profecto non probant: Quoniam illorum argumenta solum efficiunt quod ex circunstantijs erit mortale peccatum. Quae argumenta ponemus ad probandam quintam conclusionem. Sit igitur quinta conclusio. Ex circunstantijs saepenumero erit mortale peccatum contra charitatem remittere propriae famae restitutionem : imo vero quotiescunque est peccatum mortale talis remissio etiam contra iustitiam , prouenit ex circunstantijs: vt patet in prima & secunda conclusione, vbi propter qualitatem personae quae habet obligatam famam ex officio, efficitur mortale remittere restitutionem famae. Probatur conclusio. Fama vt plurimum necessaria est priuatae personae ad continendum ipsum hominem in officio virtutis: experimur enim quod homines infamati statim praecipites feruntur in vitia: quod etiam docuit D. Tho. supra. q. 33. arti. 7. ergo absque rationabili causa remittere restitutionem propriae famae erit contra charitatem propriam sui ipsius, & mortale ex circunstantia , quae vt plurimum inuenitur in hominibus. Et propterea Sacrae literae nos admonent. Curam habe de bono nomine: magis enim tibi proderit quam diuitiae multae. Et Apostolus alibi inquit, de caetero fratres quaecunque bonae famae facite, seu operamini. Deinde probatur conclusio. Peccare coram alijs frequenter, est peccatum mortale scandali contra proximi charitatem: sed multo magis praebet occasionem ruinae qui scandalizat fratrem qui remittit huiusmodi restitutionem: est enim atque si coram oculis omnium peccatum illud quod sibi imponitur peccaret, ergo. Tertio est alia circunstantia, quod amicis consanguineis & familiaribus magna ac cedit infamia ex amici consanguinei & familiaris infamia: & obseruandum est in praedictis conclusionibus , idem esse quantum attinet ad infamatum, non curare de famae restitutione: & remittere illam expresse, in quibus enim casibus erit mortale remittere famam: erit etiam mortale non curare de famae restitutione per media conuenientia & ordinaria. ¶ Hinc sequitur vnum corollarium, quod infamator in casu praecedentis conclusionis, tenebitur saltim ex charitate restituere famam infamato etiam remittenti restitutionem expresse. Si autem non remittat expresse, sed solum patienter ferat, & non curet de restitutione, siue hoc faciat prudenter siue imprudenter : tenebitur nihilominus ex iustitia restituere illi famam. Quemadmodum licet martyres patienter ferebant tormenta, & maxime voluntarie propter Deum: tamen Tyranni peccabant contra iustitiam torquentes illos. Ita licet infamatus vel propter Deum patienter ferat, vel propter negligentiam suam, peccet non curando de bono nomine: nihilominus infamator tenebitur non solum ex charitate, sed etiam ex iustitia restituere illi famam: quia patientia infamati vel negligentia non debet fauere infamatori. Et propterea diximus in hac obseruatione, quod quantum ad infamatum, idem erat remittere & non curare: quia non est idem quantum ad infamatorem. ¶ Sit iam sexta conclusio . Aliquando non solum nullum est peccatum remittere restitutionem famae, vel non curare de illa: sed etiam valde meritorium, videlicet quando fuerit rationalis causa secundum leges prudentiae & charitatis: de quibus iudicant viri spirituales eruditi doctrina & exemplis Sanctorum. Ratio huius conclusionis est, quoniam quanuis fama & honor sit optimum bonum temporale, tamen ordinatum est ex natura sua ad maius bonum, vel communitatis vel virtutis: sicut & ipsa vita pretiosissima exponitur periculis prudenter & sancte propter huiusmodi maiora bona, ergo. Deinde probatur exemplis Sanctorum, imo & Christi Domini: qui saepe non curauit de infamia falsorum testimoniorum quae aduersum se obijciebantur, vt patet coram Pilato, Iesus autem tacebat. Cuius etiam exemplo saepe sancti tacuerunt, dum falsa crimina imponebantur eis. ¶ Sed est vnum argumentum principale contra corollarium quod intulimus ex prima & secunda conclusione. Diximus in superioribus quod si pater laesus in bonis corporis: remittat percussori non solum iniuriam sed etiam damna consequuta: non tenetur percussor restituere quicquam filijs neque tanquam haeredibus, neque titulo alimentorum ad quae filij habebant ius, ergo similiter si praelatus condonet restitutionem propriae famae: non tenebitur infamator famam subditis restituere. Probatur consequentia. Quia sicut praelatus tenetur procurare suam famam pro gubernandis subditis qui sunt filij spirituales: ita etiam pater carnalis tenetur & seipsum & bona sua conseruare pro sustentatione filiorum: ergo eadem est ratio vtriusque casus. Ad hoc argumentum respondetur , quod non est eadem ratio sed est magna differentia, quoniam pater carnalis est totalis dominus bonorum suorum: quod si silij habent ius ad illa bona vt sustententur a patre: tamen istud ius fundatur non in iustitia commutatiua qua obligetur pater sustentare filios: sed fundatur in voluntate & pietate patris, qua tenetur alere filios, & idcirco remittente patre restitutionem illorum bonorum, factum tenet: quanuis ipse peccet contra pietatem. Quapropter non tenebitur percussor ipsius patris ex iustitia quidquam filijs restituere. At vero praelatus tenetur ex iustitia & ex officio defendere famam subditorum, & propriam famam habet obligatam ex iustitia ad bonam gubernationem subditorum. Ex quo sequitur, quod si ex infamia praelati sequatur infamia subditorum: tenebitur infamator vtranque famam restituere. Quod si praelatus remiserit restitutionem quod ad se attinet: nihilominus infamator tenebitur restituere subditis famam suam, maxime in casu primae conclusionis quando notantur subditi de eodem crimine. Nam in casu secundae conclusionis, si praelatus dimittat officium, non tenebitur infamator vltra restituere quidquam subditis. Ex dictis potest colligi solutio aliorum dubiorum minorum, scilicet, Vtrum qui infamauit seipsum teneatur sibi famam reparare? Re spondetur, quod si praelatus sit, tenetur ex iustitia reparare famam suam iuxta tenorem primae & secundae conclusionis: quonia huiusmodi iustitia non consideratur in ordine ad seipsum, sed ad subditos quibus praelatus tenetur ex iustitia commutatiua. At vero si priuata persona sit nunquam peccabit contra iustitiam quae non est ad seipsum: poterit autem peccare contra charitatem sui ipsius, vel proximi mortaliter vel venialiter, vel tandem nullo modo peccare iuxta tenorem aliarum conclusionum supra positarum. Secundo colligitur solutio alterius dubij, Vtrum qui se inuicem infamauerunt possint sibi inuicem condonare famae restitutionem . Dicendum enim est, quod si praelati sunt non possunt condonare ad inuicem restitutionem, sed peccant etiam contra iustitiam ratione subditorum iuxta tenorem primae & secundae conclusionis. Si autem sunt personae priuatae, dicendum est de illis, iuxta tenorem aliarum conclusionum . Poterit autem contingere quod quando duo ad inuicem se infamauerunt non sit aequalis vtriusque causa ita vt ambo aequaliter possint condonare restitutionem. Tertio potest colligi solutio specialis difficultatis, Quomodo sit facienda honoris restitutio. Est enim honor eiusdem ordinis cum fama, & debetur virtuti secundum se, sed differt a fama in eo quod honor exhibetur praesenti: fama vero est de absentibus proprie. Diuus Thomas in solutione ad tertium, dixit de restitutione honoris. Nos autem ponimus primam conclusionem , qui honorem per contumeliam abstulit vel quomodolibet alias, tenetur in eodem genere restituere, scilicet, exhibendo reuerentiam iuxta conditionem personae . Secundo probatur ex illo ad Rom. 13. "Reddite omnibus debita cui honorem honorem ," &c. Probatur. Quoniam qui honorem abstulit, iniuriam fecit proximo contra iustitiam commutatiuam in re quae in eodem genere restitui potest, ergo tenebitur in eodem genere restituere. Secunda conclusio. Conuenientissimus modus & aliquando necessarius ad restituendum honorem, est veniae petitio. Probatur ex doctrina Augustini in regula, melior est enim qui quanuis ira saepe tentetur, tamen impetrare festinat vt sibi dimittat cui se agnoscit fecisse iniuriam : quam qui tardius irasci tur & ad veniam petendam tardius inclinatur. Quibus verbis expresse satisfactionem pro conuitio & maledicto dicit esse veniae petitionem . Et statim subijcit. Qui autem nunquam vult petere veniam aut non ex animo petit sine causa est in monasterio, etiamsi inde non proijciatur. Et haec est communis sententia doctorum. Solus Caietanus infra quaest. 72. art. 3. videtur negare petitionem veniae esse necessariam ad restituendum honorem. At vero ipsemet in opusculo. 17. responsionum, responsione. 13. puncto. 5. explicans locum citatum, sentit omnino nobiscum in hac conclusione. Verum est tamen quod sunt duae exceptiones in hac nostra conclusione. Prima est quando praelatus fuit qui fecit iniuriam subdito in honore: iste enim non tenetur petere veniam iuxta doctrinam Diui Augustini, ne regendi frangatur autoritas: sed alia via potest honorare subditum. Idem dicimus de magistris respectu discipulorum, & de illustribus ciuitatis respectu vulgi proportionabiliter ad arbitrium boni viri. Secunda exceptio est, quando vsus patriae & prouintiae non admittit huiusmodi restitutionem honoris per petitionem veniae: sed potius talis petitio reputatur & iudicatur noua iniuria. Tunc enim alia via suauior quaerenda est, vt iniuriam passus recuperet honorem suum. Diximus hactenus de restitutione facienda pro laesionibus, tam in corpore, quam etiam in fama & in honore. Caeterum de ipsis laesionibus secundum se in sequentibus dicendum erit. Praeterea. Difficultas huius articuli est circa solutionem ad tertium, vbi Diuus Thomas agit de restitutione ab eo facienda, qui impedit aliquem a consequutione praebendae vel officij. Et quanuis dupliciter possit oriri obligatio restituendi in distributione harum dignitatum, videlicet vel ex parte distributoris qui inique diuidit atque distribuit, vel ex parte iniuste impedientis bonam distributionem: tamen in praesenti, solum facimus sermonem de obligatione restituendi quatenetur impediens bonam distributionem. Nam de priori obligatione vniuersaliter agendum est in quaest. 63. DVbitatur duodecimo & vltimo in hoc articulo, Vtrum vniuersaliter om nis impediens iniuste, vel per dolum aut fraudem, alterum a consequutione officij vel beneficij, teneatur illi restituere? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ad hoc quod proprie dicatur restitutio, necesse est quod aliquis sit deiectus a dominio vel possessione rei suae, vt vere dicatur restitui. Sed ille qui impeditur a consequutione eius quod nondum habet videlicet beneficij, non est deiectus a dominio vel possessione rei suae: ergo qui impediuit non tenetur restituere. Secundo arguitur. Qui per fraudem aut dolum impedit dignum a consequutione beneficij vt praebenda detur digniori, non tenetur restituere, & tamen iniuste impedit videlicet per fraudem & dolum , ergo illa non est vniuersalis regula. Maior videtur esse doctrina Diuus Thomas in solutione ad tertium, vbi docet quod qui impedit dignum a consequutione beneficij propter bonum Ecclesiae, vt detur digniori: non tenetur restituere quidquam. Confirmatur. Quoniam animus impedientis bene vel male affectus, nihil confert ad rationem iniustitiae: sed pertinebit affectus ille ad charitatem vel ad odium proximi. At vero obligatio restituendi pensatur ex iniuria & damno dato, ergo nihil refert quod impediens intendat bonum ecclesiae vel non intendat: vt teneatur restituere praebendam: quanuis alias tenebitur ad restitutionem famae si infamauit eum, vt impediretur a consequutione beneficij. Tertio arguitur. Ipsemet oppositor qui petit beneficium simul cum alijs candidatis siue oppositoribus concurrentibus, quos ipse cognouit esse digniores se, impedit iniuste alios digniores a consequutione prae bendae: & tamen si sibi conferatur praebenda non tenebitur ad vllam restitutionem faciendam: ergo non est vniuersalis regula. Minor probatur ex communi consensu & vsu omnium. Maior autem probatur. Quia ille inducit electores in hunc errorem vt existiment se digniorem esse cae teris, ergo. Quarto arguitur, & intendimus probare quod saltem quando solis precibus, induxit aliquis electores vt conferant beneficium minus digno vel certe indigno: non teneatur ad restitutionem digniori vel digno im pedito ad consequutionem beneficij. Est argumentum a simili. Quando aliquis precibus aut consilio induxit aliquem, ne daret eleemosynam pauperi, vel ne relinqueret haereditatem vel legatum vel quamlibet liberam donationem, non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam ei quem impediuit a consequutione beneficij, ergo neque in nostro casu tenebitur ille ad restitutionem aliquam faciendam. Antecedens ab omnibus conceditur: consequentia probatur. Quoniam idcirco in casu exempli adducti, non tenetur impediens restituere: quia impeditus nondum erat assequutus illud beneficium, quin potius assecutio pendebat ex libera voluntate collatoris. Sed hoc ipsum contingit, quando quis precibus inducit collatorem vt conferat praebendam: ergo non tenetur ad restitutionem. Vltimo arguitur. Ipsemet distributor si inique distribuat praetermittens digniorem, conferens beneficium digno: imo etiam indigno: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam digniori vel digno, ergo multo minus tenebitur, qui induxit illum solis precibus vt ita distribueret. Antecedens fere ab omnibus doctoribus nostri temporis conceditur: qui solum aiunt, quod si qua restitutio facienda est quando elegit indignum: illa facienda erit ecclesiae vel communitati, cui accidit incommodum & malum ex electione indigni. Consequentia probatur. Quia quando causa principalis alicuius actionis non tenetur ad restitutionem: minus videtur obligari causa minus principalis. Et confirmatur. Quia si impediens teneretur in praedicto casu ad restitutionem faciendam: teneretur ad restitutionem faciendam totius damni illati. Hoc autem est falsum, vt docet Diuus Thomas ad tertium, vbi ait, quod non tenetur in totum restituere, sed ad arbitrium boni viri. Sequela probatur. Distributor ipse, si teneretur ad restitutionem, teneretur ad restitutionem totius damni illati, ergo etiam ille qui induxit eum ad praedictam restitutionem: sicut qui induxit alterum vt occidat hominem. IN hoc grauissimo dubio prima sententia est Scoti, Ricardi, & aliorum in 4. as serentium, quod ille qui impediuit alterum a consequutione beneficij, si id fecit intendens commodum suum vel amici: non tenetur ad vllam restitutionem faciendam. Si tamen id fecit in odium impediti vt ei malum faciat: tenetur ad restitutionem. Et aliqui existimant quod D. Thom. ad 4. supra fauet huic sententiae. Veruntamen sententia Diui Thomae explicabitur sequentibus conclusionibus. Prima conclusio est. Quod impediens aliquem iuste a consequutione praebendae, videlicet, intendens honorem Dei vel vtilitatem ecclesiae, procuret quod detur digniori: non tenetur ad aliquam restitutionem. Secunda conclusio. Qui impedit iniuste, intendens impediti nocumentum, consulens quod non detur digno praebenda antequam sit firmatum quod ei detur: tenetur ad aliquam restitutionem faciendam ad arbitrium boni viri. Tertia conclusio. Si iam firmatum erat vt daretur praebenda alicui, & alius propter indebitam causam procuret quod reuocetur propositum illud: tenetur ad restitutionem aequalis, scilicet, totius damni. Ecce in istis conclusionibus Diuus Thomas nihil fauet praedictae sententiae. Alia sententia est cuiusdam Geraldi, qui statuit regulam generalem. Quoties quis impedit alterum ab eo quod nondum erat sui iuris: non fit ei ad restitutionem obnoxius. Refert istum autorem Adrian. in 4. Sententiarum in materia de restitutione, fol. 47. & Magister Soto art. 3. vbi supra ad sextum. ipse vero Magister Soto asserit, quod is qui precibus aut consilio impedit dignum aut digniorem a consequutione officij publici: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam impedito. Si autem per vim aut fraudem impedierit: tenetur ad restitutionem faciendam magis vel minus, iuxta moderationem Diui Thomae ad quartum. In eadem sententia est Nauarro in Manuali. capit. 17. a numer. 69. & deinceps. Vltima sententia est asserentium, quod ille solum tenebitur ad restitutionem in casu nostri dubij, qui impedit iniuste dignum a consequutione praebendae: is autem qui impedit iuste, quocunque animo id fecerit non tenetur ad restitutionem. Haec sententia videtur mihi esse Diui Thomae & est Caietani super hunc artic. in solutione ad quartum. Hanc sequutus fuit Magister Victoria. PRO decisione huius rei & intelligentia Diui Thomae notandum est primo, quod bona a quorum assecutione potest aliquis impediri sunt in duplici differentia . Quaedam sunt ei debita ex iustitia, siue commutatiua siue distributiua. Alia vero non quidem ex iustitia, sed solum ex liberalitate & misericordia alterius expectantur. Exemplum primi est, in bonis publicis quae ex iustitia distributiua debentur ciuibus pro qualitate meritorum . Exemplum secundi est in bonis gratuitis, scilicet, in largitis eleemosynis. Rursus bona publica quae ex iustitia distributiua debentur diuidi possunt in duplici differentia. Quaedam quae potissime destinata sunt in commodum & fauorem personarum : quaedam vero quae licet aliquo modo ordinata sint in fauorem personarum , tamen per se primo instituta sunt in commodum & vtilitatem reipublicae. Exemplum primi est in aerario publico quod distribuitur per singulos ciues. Exemplum secundi est, in publicis magistratibus & officijs, siue ecclesiasticis siue secularibus. Notandum est secundo , quod duobus modis potest aliquis impedire aliquem a consequutione alicuius boni, videlicet iuste vel iniuste. Iuste quidem dicetur quis impedire alterum , quando neque contra commutatiuam iustitiam neque distributiuam quid facit. Verbi gratia, si quis sine vi & dolo impediat dignum vel minus dignum a consequutione beneficij iuste facit. Rursus dupliciter potest contingere quod aliquis iuste impediat alterum. Vno modo iuste formaliter secundum rationem formalem virtutis iustitiae perfectae, videlicet, quando impedit propter debitum finem debito loco & tempore, & cum reliquis circunstantijs virtutis. Altero modo potest impedire iuste materialiter, & quantum ad substantiam actus: non violans iustitiam commutatiuam vel distributiuam . Vt si aliquis imprudenter maloque animo, & propter malum finem impediat a consequutione boni alicuius. Iniuste vero potest quis impedire alterum. Primo quidem contra iustitiam commutatiuam tantum. Secundo contra distributiuam tantum. Tertio contra vtranque simul. Exemplum primi, in eo quiper vim aut fraudem impedit indignum aut minus dignum a consequutione boni. Exemplum secundi est in eo qui absque vi & dolo impedit digniorem a consequutione praebendae. Exemplum tertij est in eo qui vi aut fraude adhibita, impedit digniorem a consequutione praebendae. Rursus qui iniuste impedit contra iustitiam commutatiuam tantum, aliquando procurat distributiuam iustitiam bene exerceri. Verbi gratia, si impediat indignum vt detur beneficium digno, vel impediat minus dignum vt detur digniori. Quandoque vero non procurat iustitiam distributiuam , verbi gratia, si impediat dignum vt detur aeque digno. Denique aduertendum est, quod quanuis praesens quaestio principaliter instituatur de officijs publicis distribuendis, & de impedimento bonae & debitae distributionis: tamen obiter etiam definiemus illam respectu cuiuslibet boni quod aliquis intendit vel sperat. Prima conclusio. Qui per medium aliquod tantum contra iustitiam commutatiuam, impedit alterum a consequutione boni quod non est sibi debitum ex iustitia, sed ex liberalitate: tenetur ad restitutionem faciendam. Si autem non impediat per vim aut fraudem: non tenetur ad restitutionem. Prima pars conclusionis probatur. Quia per restitutionem debet reparari omnis laesio contra iustitiam commutatiuam & omnia damna, ergo qui per tale medium contra iustitiam commutatiuam impediuit aliquem a consequutione boni quod erat in promptu obtinere, etiam si obtinendum ex misericordia vel liberalitate alterius: tenebitur ad restitutionem faciendam illius damni consecuti ex iniustitia quam ab altero passus est. Secundo probatur conclusio. Qui per vim illatam in bonis corporis, vel etiam per infamiam , fuit causa quod proximus non obtineret aliquod bonum : tenetur ad restitutionem illius boni, vt definitum est in superioribus, ergo etiam in casu nostrae conclusionis tenebitur qui impediuit per aliquod medium contra iustitiam commutatiuam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex opposita ratione. Ille non facit aliquid contra iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur restituere. Probatur consequentia . Quia sola laesio contra iustitiam, obligat ad restitutionem. Haec conclusio asseritur ab omnibus fere saltem quoad secundam partem, quantum vero ad primam partem videtur Caietanus aliquo modo contrariari in hoc artic. dub. 6. asserit enim vniuersali ter, quod qui impedit alterum a consequutione huiusmodi bonorum, non tenetur ad restitutionem, etiam si faciat id ex odio. Ad eundem modum loquitur in Summa, verbo, restitutio. Sed profecto Caiet. nullibi dicit expresse, quod si apponat medium contra iustitiam commutatiuam per quod impediat alterum a consequutione talis boni, non teneatur ad restitutionem: sed solum dicit, etiam si id faciat ex odio. Et sic Caietanus intelligendus erit quando non interuenit vis aut dolus. Syluester autem in verbo restitutio. 3. §. vltimo. magis videtur aduersari nostrae sententiae: sed nos demonstrationem illam existimamus. Secunda conclusio. Quandocunque aliquis impedierit ciuem a consequutione boni quod sibi conueniebat ex iustitia distributiua, & institutum erat principaliter in bonum particulare ciuium: tenebitur restituere, etiam si solis precibus absque dolo & fraude impedierit. Haec conclusio communis esse debet consensus omnium doctorum : & probatur. Distributor ipse minister reipublicae, si non distribuat illa bona secundum proportionem iustitiae distributiuae, tenebitur ad restitutionem faciendam illi, cui minus dedit: sed qui impedit distributorem etiam solis precibus & consilio quominus exerceat recte officium ministri distribuentis est concausa illius damni quod alteri prouenit: ergo similiter ad restitutionem tenebitur: quoniam omnis consulens aut deprecans vt fiat iniustitia alteri: tenetur similiter ad restitutionem cum illo qui facit iniustitiam, quando suo consilio vel precibus mouit alterum vt faceret iniustitiam. Secundo probatur exemplo. Qui impedit oeconomum solum consilio & rogatu, ne elargiatur eleemosynam illi pauperi cui dominus fieri praeceperat : tenetur ad restitutionem , ergo etiam in nostro casu, quoniam distributor per omnia quantum ad hoc simi lis est oeconomo. Tenetur enim singulis ciuibus distribuere huiusmodi bona secundum voluntatem reipublicae, quae domina est illorum bonorum . Sed de ista conclusione & ratione illius, dicemus postea copiosius quae stione sequenti . Hactenus diximus de bonis priuatis in conclusione prima, & publicis ordinatis in bonum particulare. At vero de bonis publicis destinatis principaliter in commodum communitatis, sit tertia conclusio. Qui impedit iuste formaliter aliquem a consequutionem officij publici, non tenetur ad aliquam restitutionem . Qui autem impedierit iuste materialiter tantum, peccabit quidem : non tamen tenebitur ad vllam restitutionem faciendam. Sit exemplum primae partis conclusionis, in illo qui bono animo attentis omnibus circunstantijs impediuit indignum , vel minus dignum a consequutione beneficij. Exemplum secundae partis, est in eo qui malo animo & malo fine idipsum fecerit, sine fraude tamen aut vi. Vtraque pars conclusionis videtur euidens, quia ille operatur secundum virtutem , ergo ad nullam tenetur restitutionem . Secunda vero probatur. Quoniam euidens est quod solius iustitiae violatio obligat ad restitutionem . Qui autem illo modo impedit, solum peccat contra charitatem & prudentiam: ergo non tenetur ad restitutionem. Quarta conclusio. Qui impedit iniuste contra commutatiuam iustitiam procurans tamen, quod iustitia distributiua seruetur procurans quod officium detur digniori, tenetur ad restitutionem iniuriae illatae contra iustitiam commutatiuam : non tamen tenetur ad restitutionem officij ablati. Itaque si vi aut fraus contra minus dignum aestimetur centum aureos, debet restituere centum aureos, nihil tamen pro beneficio ablato, etiam si alias certissime minus dignus assequuturus erat officium . Prima pars conclusionis manifesta est, quia laesio contra iustitiam commutatiuam reparanda est restitutio. Secunda vero pars, quod ista restitutio non sit extendenda ad restitutionem beneficij vel officij. Probatur. Quia illud officium debebatur secundum iustitiam distributiuam digniori, ergo minus digno non est facienda restitutio. Probatur consequentia. Quia quanuis dignus absolute consideratus ius habet, vt se opponat officio vel beneficio: tamen comparatione dignioris non proprie impeditur ius illius ad beneficium: quia comparatione dignioris non habet ius legitimum vt acquirat beneficium secundum iustitiam distributiuam. Secundo probatur. Quoniam si ipsemet minister distributor consentiret cum fraude & dolo, vt minus dignus impediretur a consequutione officij vel beneficij non teneretur ad aliquam restitutionem beneficij quod datum est digniori: nam ipse ita tenebatur distribuere vt daret digniori, ergo neque alter tenetur restituere qui fuit concausa per fraudem & dolum, vt auferretur a minus digno & daretur digniori, siquidem causa & concausa aequaliter tenentur ad restitutionem. Ex hoc sequitur, quod etiam si ille qui impediuit per fraudem & dolum contra iustitiam commutatiuam minus dignum a consequutione beneficij non procurauerit bonum iustitiae distributiuae. Tamen illud consequutum est, vt daretur digniori: non tenebitur ad aliquam restitutionem beneficij faciendam minus digno magis quam ipse distributor. Ratio huius est, quia restitutio non obligat propter solum malum animum inique operantis, sed propter damnum reuera consequutum, ad cuius contrarium bonum habebat ius ille qui impeditus est. Quinta conclusio. Qui impedit iniuste contra iustitiam commutatiuam tantum, si ex actione illius consequutum est quod seruetur distributiua, siue per se siue per accidens, non tenebitur ad restitutionem faciendam pro beneficio, etiam si ipse intenderet quod eligeretur indignus. Cuius ratio est eadem atque corollarij praecedentis. Sexta conclusio. Qui per vim aut fraudem impediuit dignum vt daretur beneficium aeque digno, vel reuera ita consequutum est quod propter eius impedimentum daretur beneficium aeque digno, nihilominus ille tenetur ad restitutionem. Probatur ex celebri regula, si tua culpa damnum datum est, &c. sed culpa eius qui impediuit dignum per vim aut fraudem datum est illi hoc damnum quod caret beneficio quod erat habiturus iure optimo, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Quia quanuis oppo sitores sint aeque digni, tamen ille qui per vim & fraudem impeditur, habebat ius magis propinquum ad obtinendum beneficium quam alij, ergo qui contra iustitiam commutatiuam impediuit illam propinquitatem, tenebitur ad restitutionem illius damni. Hic sequitur, quod si per vim aut fraudem reuera ille non fuit impeditus, licet iniquus intenderit impedire, non tenebitur ad restitutionem si alteri aeque digno datum est beneficium. Ratio est a contrario conclusionis praecedentis. Etenim reuera per fraudem & dolum non est datum illi hoc damnum, quoniam etiam si abfuisset vis aut fraus ille non erat consequuturus beneficium. Sed est obiectio contra istam conclusionem. Nam in quarta conclusione dictum est qui tantum impedit contra iustitiam commutatiuam etiam per fraudem & dolum non tenetur ad restitutionem beneficij, quia non laesit iustitiam distributiuam : sed hoc ipsum contingit in casu sextae conclusionis , ergo eadem est vtriusque ratio. Ad hoc argumentum respondent quidam , esse differentiam in eo quod in casu quartae conclusionis non solum non laeditur iustitia distributiua, sed etiam procuratur & consequitur recta distributio iustitiae distributiuae quod beneficium detur digniori. At vero in casu sextae conclusionis quanuis non laedatur iustitia distributiua tamen non procuratur nec consequitur. Nihilominus nobis alia solutio videtur melior, videlicet, quod est impertinens quod procuretur iustitia distributiua quando non consequitur talis rectitudo: si autem consequitur , etiam si quis procurauerit oppositum per iniquitatem non tenebitur ad restitutionem beneficij faciendam digno quem impediuit. Est igitur differentia inter casum quartae conclusionis & sextae, quod peccatum contra iustititam commutatiuam commissum in casu conclusionis sextae extendit se ad maius damnum eius qui impeditur, videlicet, quod caeteris paribus ille erat propinquior assecutioni beneficij, eo quod distributor paratus erat illi conferre nisi per iniquitatem alterius, scilicet, fraudem vel dolum aut vim auerteretur eius animus vt illi non conferret: & hoc est damnum quod consequitur ex iniquitate alterius contra iustitiam commutatiuam, ac proinde tenetur restituere beneficium: at vero in casu quartae conclusionis datur beneficium digniori, respectu cuius dignus non habebat ius. Sed dicet aliquis: quid erit si per preces vel consilium impediat aliquis dignum ad quem animus distributoris erat iam inclinatus vt conferret illi beneficium, & propter preces vel consilium alterius auersus est ab illo animo & contulit beneficium alteri aeque digno. An tunc impediens teneatur restituere beneficium. Respondetur, quod non tenetur restituere. Ratio est manifesta. Quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur antecedens. Quia ille precatur & consulit id quod distributor posset iuste facere, ergo non peccat contra iustitiam distributiuam nec commutatiuam . Item medium quo vtitur, scilicet, preces & consilium absque vi & fraude non est contra iustitiam commutatiuam respectu digni quem impedit. Probatur. Quia licitum est vnicuique rogare pro amico aequaliter digno absque vi & fraude respectu alterius digni. Septima conclusio. Asseritur a quibusdam modernis Theologis sub ista forma. Omnis qui impedit iniuste contra iustitiam distributiuam tantum, etiam si non vtatur vi aut fraude, sed roget vel consulat vt beneficium detur minus digno tenetur ad restitutionem faciendam pro beneficio digniori impedito. Haec conclusio videtur necessario coniuncta cum sententia quae asserit quod distributor qui violat iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionem digniori faciendam, quae quidem sententia , vt dicemus quaestione sequenti, verior est. Sed nunc probatur conclusio, quia Diuus Thomas in responsione ad quartum, nullam aliam iustitiam assignat in eo qui impedit iuste, nisi quod ille procurat quod detur praebenda digniori. Item nullam iniustitiam aliam assignat in eo qui impedit iniuste, nisi quod praebenda detur minus digno, sed illa iustitia quod praebenda detur digniori distributiua est & illa iniustitia quod praebenda detur minus digno contra distributiuam tantum est, ergo ex hac sola radice quod laeditur iustitia distributiua tantum , tenebitur ad restitutionem, non solum distributor, sed etiam impediens & consulens . Secundo. Diuus Thomas absolute pronuntiat quod qui impedit iniuste, tenetur ad restitutionem faciendam nulla facta mentione fraudis aut violentiae, sed qui contra iustitiam distributiuam tantum impedit digniorem, reuera iniuste impedit non minus, imo magis quam si contra iustitiam commutatiuam tantum impediret, eo quod iustitia distributiua praestantior est quam commutatiua: reperitur enim in Deo proprie non autem commutatiua, ergo tenebitur ad restitutionem qui contra tantum iustitiam distributiuam impedit digniorem. Denique Diuus Thomas expresse dicit, quod qui impedit ne praebenda detur digno vel digniori, consulens quod ei non detur tenetur, ad restitutionem, sed iste tantum peccat contra iustitiam distributiuam, ergo conclusio posita est expressa sententia Diui Thomae. Nihilominus his non obstantibus ostendemus diligenter in quaest. 63. sequenti . quod nisi in violatione iustitiae distributiuae interueniat laesio contra iustitiam commutatiuam expressa vel virtualis, nunquam oritur ratio vel obligatio restituendi. Verbi gratia, si distributor sit absolutus dominus distribuendorum bonorum, potest quidem ille exercere iustitiam distributiuam . At vero non poterit peccare contra iustitiam commutiuam etiam si minus dignis maiora conferat. Et ratio est, quia facit de suo quod vult neque tenetur aliunde ex vi iustitiae commutatiuae recte exercere officium iustitiae distributiuae. Exemplum huius esse potest in Rege qui ex proprio patrimonio velit militibus aliquod beneficium conferre. Tunc enim etiamsi minus dignis maiora conferat, non tenebitur ad aliquam restitutionem. Hoc ipsum magis lucet in Deo qui exercet iustitiam distributiuam proprissime quando vult & reddit vnicuique secundum opera sua. At vero si Deus de facto velit maioribus meritis minus praemium conferre, non teneretur ad restitutionem , sed quia dixit quod redditurus est vnicuique secundum opera sua, non esset verax & fidelis, nisi ita distribueret. Sic igitur in proposito dicemus, quod impediens etiam absque vi & fraude ne detur beneficium digniori, facit quidem contra iustititam distributiuam expresse & formaliter, sed tamen tenetur ad restitutionem quia virtualiter facit contra iustitiam commutatiuam, quia ex iustitia commutatiua tenetur vnusquisque non impedire ius alienum. At vero dignior habet ius ad beneficium respectu distributoris qui tenetur digniori conferre, quanuis non teneatur vnusquisque ex iustitia commutatiua illud procurare, tamen tenetur illud non impedire. Item est alia ratio quare ille peccet contra iustitiam commutatiuam, quia ipse distributor cum non sit dominus absolutus illorum bonorum, tenetur ex iustitia commutatiua recte exercere officium distributoris, quandiu vult esse dispensator reipublicae quae domina est illorum bonorum & idcirco tenetur illa bona dispensare secundum voluntatem domini. Hinc igitur est quod consulens & rogans ne recte exerceat officium distributoris peccet idem peccatum quod peccat ipse distributor contra iustitiam commutatiuam, sicut qui consuleret alicui ministro quod non daret eleemosynam secundum voluntatem domini teneretur etiam ipsi pauperi restituere. Habemus igitur intentum quod obligatio restituendi semper oritur ex laesione iustitiae commutatiuae expressa & formali vel saltem virtuali. Vnde sit septima conclusio. Si intelligatur expresse & formaliter vel virtualiter de impedimento contra iustitiam commutatiuam tantum vera est, si autem dictio exclusiua, tantum, excludat lae sionem virtualem falsa est. Denique circa omnia praedicta de restitutione pro beneficio totaliter vel in parte obseruanda est mens & intentio distributoris. Etenim si nulla est intentio moraliter loquendo quod distributor collaturus est beneficium impedito etiam per iniquitatem non tenebitur intendens impedire ad aliquam restitutionem faciendam , si autem aliqua spes erat, sed non certa moraliter loquendo, tunc intendens impedire, tenetur ad arbitrium boni viri aliquam partem restituere. Si vero certissima spes erat, quod ille impeditus assecuturus erat officium vel beneficium, tunc qui iniuste impediuit tenebitur ad restitutionem aequalis. Rursus ex parte impedientis multum confert considerare intentionem illius: aliquando enim bona fides eius excusabit eum a re stitutione. Verbi gratia, si Petrus intendebat eligere digniorem neque sibi constabat quod per suam diligentiam forte eligeretur indignior, tunc etiam si indignissimus euadat electus non tenetur ad aliquam restitutionem , quia neque obligatur ratione iniuriosae actionis, neque ratione rei acceptae. Sed contra huiusmodi obseruationes, & ea quae supra dicta sunt in prima & tertia conclusione est argumentum ex Iurisconsulto ex. l. 1. §. denique. &. l. 2. §. idem Labeo. ff. de aqua pluuiali arcenda. vbi inquit, quod si vicinus superior fontem aut torrentem qui per fundum suum decurrit & in inferioris vicini praedium deuoluitur auerterit. Siquidem animo nocendi vicino id fecerit est iniurius & tenetur ad restitutionem: si autem id fecerit vt sibi suisque rebus prospiciat aut consulat non est iniurius, neque tenetur ad restitutionem. Confirmatur ex. l. Proculus. ff. de damno infecto. vbi simile quid habetur, imo vero Diuus Thomas in solutione ad quartum huius articuli inquit, quod qui impedit iniuste tenetur ad restitutionem . Et ponit exemplum. Si quis intendit nocumentum eius qui impedit propter odium & vindictam. Ad hanc obiectionem respondetur primo cum Iurisperitis doctissimis nostri temporis, leges illas esse poenales & punire odium quod exercere potest vicinus contra vicinum: at vero poena non incurritur ante iudicis sententiam & condemnationem. Respondetur secundo & melius leges illas non esse poenales sed directiuas, & tribuere ius fontis aut torrentis ei per cuius agrum fons vel torrens praeterlabitur ea conditione, vt suis & sibi necessaria prouideat, quod si non fuerit ei necessarius totus fons aut torrens tribuit ius vicino inferiori in cuius agrum decurrit, & consequenter si non existenti tali necessitate auertat fontem etiam si ex odio id faciat, non tenetur ad aliquam restitutionem. Et ratio est, quia odium illud non est causa iniuriae: leges autem loquuntur ex odio ex quo tanquam ex causa oritur illa iniuria. Eodem modo respondetur ad legem Proculus. vbi est similis casus. At vero ad Diuum Thomam respondetur, quod ille solum intendit quod qui fuit causa damni iniuste teneatur ad restitutionem, & quoniam vt plurimum causa huius nocumenti est odium & vindicta: posuit exemplum in eo qui ex odio impediebat recte fieri distributionem officiorum vel beneficiorum: quod autem dicit Diuus Thomas in solutione ad quartum. in vltimis verbis, quod si aliquis propter indebitam causam procuret quod reuocetur animus firmus distributoris qui decreuerat dare beneficium digniori tenetur ad restitutionem, diuersimode intelligitur a discipulis Diui Thomae quidam enim inter quos est Magister Soto vbi supra, aiunt indebitam causam esse tantum vim vel fraudem aut dolum. Alijs vero videtur quod Diuus Thomas vniuersaliter loquatur de indebita causa, ita vt per indebitam causam intelligatur siue sit contra iustitiam commutatiuam per vim aut fraudem siue contra distributiuam tantum. Nobis autem videtur quod planius intelligatur per indebitam causam quando aliquis procurat quomodocunque, quod prae benda non detur minus digno & auferatur a digniori siue id faciat per dolum aut vim siue per preces aut consilia , siue per pretium aut quomodocunque hoc fiat. Caeterum iam nos diximus quod per solam laesionem & violationem iustitiae distributiuae numquam oritur obligatio restitutionis. Hactenus diximus de restitutione quam debet facere impediens ipsi impedito. At vero de restitutione quae facienda est Ecclesiae vel communitati communis est sententia doctorum , quod impediens digniorem, si tamen officium vel beneficium conferatur digno non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam communitati quomodocunque impedierit. Sed tamen haec sententia quantumlibet communis diligenter examinabitur in quae stione 63. sequenti. Ad argumenta quae posita sunt in principio huius dubij facile est respondere . Ad primum respondetur, quod quanuis aufertur ius vel committitur fraus & dolus contra aliquem, manifestum est, quod aufertur ab illo id ad quod habet ius acquisitum, videlicet libertas propria vel cognitio veritatis vel etiam fama, quapropter qui sic impedit tenetur ad omnia damna quae consequuntur inde, quando vero laeditur iustitia distributiua tantum expresse & formaliter vt in casu se ptimae conclusionis a nobis explicatum est, tunc etiam aufertur ab impedito illud quod erat in promptu vt esset suum secundum voluntatem reipublicae: & hoc sufficit vt ex necessitate facienda sit illi restitutio quia ibi latet violatio commutatiuae iustitiae eo quod impediens procurat, quod distributor qui est minister non distribuat illa bona secundum voluntatem domini. Vnde vterque peccat contra commutatiuam iustitiam. Ad secundum argumentum respondetur quod impediens per vim aut fraudem minus dignum non tenetur ad aliquam restitutionem pro beneficio. Sed tantum tenetur ad restitutionem iniuriae factae contra iustitiam commutatiuam, reddendo illi libertatem vel famam suam. Ad confirmationem respondetur, quod animus bene vel male affectus non obligat ad restitutionem neque liberat a restitutione, sed nocumentum reuera illatum obligat ad restitutionem. Ad tertium argumentum respondetur. Raros esse homines qui sint recti iudices suorum meritorum , sed esto ita quod aliquis modestus intelligat se quidem esse minus dignum alijs candidatis seu oppositoribus, sed tamen non iudicat se esse indignum, si enim hoc iudicaret peccaret certe concurrendo cum alijs dignis, etsi obtineret prae bendam teneretur illam renuntiare & restituere digno a quo ablata est. Quod si fuerit dignus non peccat concurrendo cum alijs quos nouit esse digniores, sed licite potest proponere sua merita in veritate coram iudicibus. Ratio est quia non tenetur ipse docere electores quanuis sit dignior, sed ipsi electores tenentur ex officio hoc examinare. Item quia saepe contingit, vt qui minus dignus est in oculis suis sit dignior respectu communitatis. Ad quartum argumentum respondetur negando consequentiam quoniam gratuitum donum non debetur ex iustitia impedito. Caeterum officium publicum debetur ex iustitia distributiua digniori. Ad quintum argumentum respondetur, quod etiam ipse distributor tenetur si inique distribuat ad restitutionem faciendam digniori, quia non est dominus distributionis bonorum, sed minister & tenetur distribuere secundum voluntatem Domini. Ad confirmationem negatur sequela quoniam distributor tenetur ex officio applicare secundum iustitiae distributiuae formam beneficium digniori, neque ab ista applicatione potest impediri nisi culpa sua, at vero ille qui impedit non tenebatur ex officio applicare illud beneficium digniori: & rursus gerit illud negotium contra digniorem qui alias multipliciter poterat impediri: & propterea non semper tenetur ad restitutionem aequalis quamuis distributor teneatur. Reliqua quae poterant hic examinari remittuntur ad quaestionem 63. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum sufficiat restituere simplum quod iniuste ablatum est. AD Tertium sic proceditur.{ Infra arti. 4. corp. Et 12. q. 105. artic. 8. ad 9. Et 4. di. 15. q. 1. artic. 5. q. 2. ad 5. } Videtur, quod non sufficiat restituere simplum quod iniuste ablatum est. Dicitur enim Exod. 22. S"i quis furatus fuerit bouem aut ouem: & occiderit vel vendiderit: quinque boues pro vno boue restituet: & quatuor oues pro vna oue." Sed quilibet tenetur mandatum diuinae legis obseruare. Ergo ille qui furatur, tenetur restituere quadruplum , vel quintuplum. ¶ 2 Praeterea. "Ea quae scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt": vt dicitur ad Rom. 15. Sed Lucae 19. Zachaeus dixit ad Dominum : "Si quem defraudaui, reddo quadruplum." Ergo homo debet restituere multiplicatum id quod iniuste accepit. ¶ 3 Praeterea. Nulli potest iuste auferri id quod dare non debet. Sed iudex iuste aufert ab eo qui furatus est plus quam furatus est pro emenda. Ergo homo debet illud soluere: & ita non sufficit reddere simplum. SED contra est, quod restitutio reducit ad aequalitatem quod inae qualiter ablatum est. Sed aliquis reddendo quod accepit simplum, reducit ad aequalitatem. Ergo solum tenetur restituere tantum quantum accepit. RESPONDEO dicendum, quod cum aliquis iniuste accipit rem alienam, duo sunt ibi consideranda : quorum vnum est inaequalitas ex parte rei, quae quandoque est sine iniustitia, vt patet in mutuis. Aliud autem est iniustitiae culpa, quae potest esse etiam cum aequalitate rei: puta cum aliquis intendit inferre violentiam, sed non praeualet. Quantum ergo ad primum, adhibetur remedium per restitutionem: inquantum per eam aequalitas reparatur: ad quod sufficit quod restituat tantum quantum habuerit de alieno. Sed quantum ad culpam, adhibetur remedium per poenam, cuius inflictio pertinet ad iudicem . Et ideo antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur restituere plus quam accepit. Sed postquam condenatus est, tenetur poenam soluere. Et per hoc patet responsio ad primum: quia lex illa determinatiua est poenae per iudicem infligendae: & quamuis ad obseruantiam iudicialis praecepti nullus teneatur post Christi aduentum, vt supra habitum + { 1. 2. quae stio. 104. artic. 3. } est, potest tamen idem vel simile statui in lege humana: de qua erit eadem ratio. AD secundum dicendum, quod Zachaeus id dixit quasi supereroga re volens. Vnde & praemiserat: Ecce dimidium bonorum meorum do pauperibus. AD tertium dicendum, quod iudex condemnando, iuste potest accipere aliquid amplius loco emendae: quod tamen antequam condemnaretur, non debebatur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Sufficit ex parte inae qualitatis rei restituere simplum quod iniuste ablatum est, hoc est restituere tantum quantum abstulit. Ratio huius est in argumento, sed contra. Secunda conclusio . Ex parte iniustitiae culpabilis quatenus scilicet iniustitia culpa est, non sufficit restituere simplum, sed oportet restituere poenam infligendam a iudice. Tertia conclusio . Ad huiusmodi poenam soluendam non tenetur quis ante iudicis sententiam, sed post illam tenetur soluere. COMMENTARIVS. DVbium primum in hoc articulo literale est, an sit vera doctrina harum conclusionum. Arguitur primo. Pro parte negatiua ad restitutionem pertinet vniuersaliter reparare omnem inoequalitatem quae iniuste facta est & omnem culpabilem iniuriam & iniustitiam in bonis cuiuscunque generis, vt dictum est, ergo frustra distinguit Diuus Thomas in hoc articulo, de inaequalitate ex parte rei reparanda per restitutionem & de iniustitiae culpa reparanda per poenam a iudice impositam. Arguitur secundo. Si quis attentet inferre vim alteri, & tamen re ipsa non inferat , verbi gratia, Si quis euaginet gladium aduersus alterum neque tamen percutiat, conatus iste est iniurius alteri, & reparandus per restitutionem , ergo falsum est, quod dixit Diuus Thomas quod tantum inaequalitas ex parte rei reparatur per restitutionem & quod iniustitiae culpa reparatur per poenam a iudice infligendam. Arguitur tertio. Leges & ministri legum qui sunt iudices duntaxat puniunt actus perfectos & consummatos, sed culpa solum inchoata etiam imperfecta obligat ad restitu tionem, vt in casu praecedentis argumenti, ergo huiusmodi inaequalitas non reparatur per poenam infligendam a iudice. Maior patet, quoniam lex non punit simoniacum qui tentauit vendere beneficium neque semper punit eum qui tentauit hominem occidere vel furari. ¶ Denique arguitur quarto, quoniam in qualibet acceptione iniusta rei alienae interuenit praeter inaequalitatem rei ablatae etiam iniuria & culpa contra proximum: laeditur enim in honore & in respectu sibi debito, ergo vtraque inaequalitas reparanda est per restitutionem ante iudicis sententiam . Antecedens probatur inductiue, in rapina quidem manifestum est, quod fit iniuria ei a quo aliquid rapitur coram oculis eius & a manibus eius. Praeterea, in furto etiam videtur misceri minor respectus & despectus quidam eius a quo quis occulte accipit. Pro intelligentia literae Diui Thomae notandum est quod in omni acceptione iniusta & laeditur pars contra quam exercetur iniustitia & lex contra quam peccatur violatur ac per consequens peccatur contra legislatorem & ministros eius qui sunt iudices , exemplum est in furto per quod lae ditur proximus & violatur praeceptum: non furtum facies & fit contra legislatorem. Sit ergo prima conclusio Diui Thomae in hoc articulo appellat inaequalitatem ex parte rei vniuersaliter omnem iniuriam quae fit proximo in quibuslibet bonis. Vocat autem iniustitiae culpam quatenus quis operatur contra legem & legislatorem: ratio huius loquutionis est quoniam si proprie & formaliter loquamur nulla inaequalitas etiam ex parte rei habet rationem culpae & peccati nisi quatenus contra legem quis operatur , vt patet ex definitione peccati. Peccatum enim est dictum vel factum vel concupitum contra legem Dei. Vnde Dauid in Psal. 50. Cum adulterium & homicidium commisisset agens poenitentiam aiebat, "Tibi soli peccaui & malum coram te feci." quoniam adulterium & homicidium non haberet rationem culpae nisi esset contra legem Dei, & idcirco Diuus Thomas voluit in hoc articulo loqui proprie & formaliter & intelligere per inaequalitatem ex parte rei omnem iniuriam contra proximum qua ratione est damnificatiua proximi. At vero omnem iniustitiae cul pam vocat inaequalitatem non quidem ex parte rei, sed qua ratione est contra legem & legislatorem vnde reparanda est per poenam a ministro legis infligendam. Secunda conclusio . Omnis offensa contra proximum in quibuslibet bonis compensanda est per restitutionem simpli, hoc est vt tantum reddat quantum abstulit, vel quantum dannificauit . Explicatur in furto quo quidem offenditur proximus in bonis temporalibus . At vero in honore raro aut parum offenditur ille a quo quis in occulto accipit. Quapropter abunde satisfacit fur si reddat simplum quod abstulit: si autem sciens & prudens quod alter plus nimio affligendus erat & quod incurrere poterat aliquam infirmitatem: tenebitur etiam restituere ipsa damna consequuta . Caeterum in rapina manifestum est, quod praeter damnum datum in bonis temporalibus laeditur proximus contumeliose in ipso honore. Vnde oportebit etiam restituere non solum rem ablatam , sed etiam honorem ipsum secundum regulas supra positas. Tertia conclusio. Iniustitiae culpa quatenus contra legem est, reparatur tantum per poe nam a iudice per sententiam infligendam . Probatur conclusio . Ex differentia quae est inter ipsam legem & iudicem . Etenim lex ipsa est quasi quidam magistratus mutus & mortuus. At vero iudex ipse dicitur esse lex animata, & iiustum animatum loquens & habens manus ad executionem: ita prorsus vt ex lege & iudice compleatur integrum ministerium legislatoris. Ergo ad iudicem pertinet vendicare offensas commissas contra legem & legislatorem . Confirmatur , quoniam iustitia vindicatiua potissime residet in ipso iudice ad ciuium malefacta punienda. Denique ipse iudex ex officio & ex iustitia commutatiua tenetur seruare rempublicam in pace & purgare illam a perniciosis hominibus: quemadmodum custos vineae tenetur seruare vineam a bestijs & latronibus. ¶ Ad argumenta in principio dubij posita, respondetur , quod confirmant & probant nostras conclusiones. Sed pro maiori explicatione secundi & tertij argumenti, notandum est, quod leges quandoque puniunt crimina inchoata nodum perfecta & consummata , verbi gratia, Punitur crimen laesae maiestatis attentatum & non consummatum. Punitur etiam propinatio veneni, etiam effectu non consequuto. Et non solum haec grauissima crimina inchoata puniuntur, sed quaedam alia minus grauia puniuntur inchoata. Vt habetur in. l. 1. ff. de extraordinarijs poenis: quamuis leuiori poena puniantur inchoata: & profecto potestatem habet respublica puniendi omnia peccata exteriora, quatenus sunt contra legem. At vero plurima impunita permittit fieri: quoniam non perturbant pacem reipublicae. Quin potius si illa punirentur, perturbaretur pax reipublicae, & maiora damna euenirent. Et idcirco permittit publicas meretrices, & alia similia peccata. Dictum ergo Diui Thomae absolute intelligitur, quod lex punire potest & iudex omnem iniustitiae culpam, quatenus est contra ipsam legem . Quod si de facto non puniat omnem iniustitiae culpam etiam delatam ad iudicium: hoc prudenter dissimulat propter maiorem tranquillitatem reipublicae. Et idcirco permittit fraudem in emptionibus & venditionibus citra medietatem iusti pretij ad minuendas lites. Caeterum quanuis huiusmodi iniustitiae culpa interim non reparetur per iudicium reipublicae: nihilominus reparanda est omnino per iudicium supremi legislatoris Dei, vel in foro poenitentiario misericorditer ad veniam per ministrum sacramenti , vel in die iudicij in condemnationem, & tunc non solum iniustitia populi, sed etiam ipsorum iudicium reparabitur per vindictam. Iuxta illud Ecclesiastes capit. 3. "Vidi in loco iudicij iniquitatem, & dixi in corde meo, iustum & impium iudicabit dominus: & tunc tempus omnis rei erit." Hactenus de literae intelligentia sufficienter dictum est. DVbitatur secundo. Circa secundam & tertiam conclusionem. An leges poe nales ante condemnationem per sententiam iudicis obligent reum ad subeundam poenam legis: vel etiam post ipsam sententiam latam teneatur ipse poenam soluere? Et quoniam quaestio haec propriam sedem habet in 1. 2. quaestione 96. artic. 4. & apud Magistrum Soto in lib. 5. de Iustitia & iure. quaestione. 6. artic. 6. habetur latius definita: operae pretium est in summa huius difficultatis decisionem proferre. Notandum ergo primo, quod leges poe nales quandoque continent solas poenas, nullam mentionem facientes praecepti affirmatiui vel negatiui: sed praesupponentes peccatum vel operationem aliquam, adijciunt poenas. Exemplum est cum dicitur. Qui gladio occiderit gladio peribit. Qui ceciderit ligna de sylua, soluat certam poenam. Aliae vero leges sunt poenales, quae continent duas partes: in priore parte dirigunt homines praecepto affirmatiuo vel negatiuo, in altera parte adijciunt poenam contra transgressores. Exemplum est in Pragmatica sanctione de venditione tritici: vbi praecipitur, ne quis vendat triticum, vltra quatuor decim argenteos: & adijcitur contra transgressores, vt qui oppositum fecerit, soluat certam pecuniae quantitatem . Nos igitur in praesenti non disputabimus de priori parte huiusmodi legum, an obligent in foro conscientiae. Est enim constitutissimum apud vniuersos Theologos, quod prior pars obligat in conscientia ante iudicis sententiam: ita vt qui vendiderit triticum vltra taxationem Pragmaticae, teneatur restituere emptori. Tota igitur difficultas est de lege quae continet tantum poenam vel de posteriori parte legis: quae continet poenam. Notandum est secundo quod reus qui commisit crimen quod lege punitur potest considerari in triplici statu. Primus status est, quando patratum est crimen: sed nondum est delatum ad iudicium exterius, vel si delatum est: nondum interrogatur a iudice iuste secundum ordinem iuris. Secundus status est, quando iam accusatus est & interrogatus a iudice iuridice. Tertius status est, quando iam contra reum est pronuntiata iuridica sententia, qua reus puniendus tali poena decernitur. ¶ Notandum est tertio, leges poenales quandoque continere sententiam ferendam a iudice: vt quando lex dicit, qui tale crimen commiserit, excommunicetur, suspendatur. Quandoque vero lex ipsa poenalis continet formam latae sententiae ab ipsa lege. Vt cum dicitur qui tale crimen commiserit, sit ipso facto excommunicatus , sit ipso iure & facto expoliatus bonis suis. Sit prima conclusio. Lex poenalis quae continet sententiam tantum ferendam de aliqua poena, non obligat ad soluendam poe nam ante iudicis sententiam. Haec communis sententia est Doctorum omnium: & ra tio est manifesta ex ipsa forma legum: quae committit iudici, vt talem poenam infligat. Iudex autem non nisi per sententiam, cognita causa condemnat quemquam. Secunda conclusio. Lex poenalis Ecclesiastica quae continet sententiam latam alicuius censurae , verbi gratia, Excommunicationis vel suspensionis vel irregularitatis statim ante aliquam iudicis sententiam habet effectum quantum ad ipsam poenam censurae. Haec etiam est communis omnium sententia: quanuis in ratione conclusionis non omnes conueniant, sed nos statim reddemus rationem communem quatuor conclusionibus. Tertia conclusio. Nulla lex poenalis etiam si contineat sententiam latam obligat reum, vt seipsum expoliet bonis suis. Haec conclusio verior est & communior inter Iurisperitos & Theologos. Quarta conclusio. Verosimilis sententia est: quae asserit, quod reus qui commisit crimen contra legem quae continet sententiam latam de priuatione bonorum, ipso facto sit priuatus statim dominio bonorum suorum , licet maneat cum possessione & vsu illorum bonorum . Haec est Caietani sententia in praesenti articulo Quinta conclusio . Verosimilior sententia est, quod eiusmodi reus retinet adhuc dominium bonorum suorum , licet caducum & infirmum ante sententiam iudicis. Hanc tenet Magister Soto vbi supra citatus est, & latius ostendimus in nostris commentarijs supra 2. 2. q. 12. art. 2. dub. vnico, de poenis Apostatarum & haereticorum . Ponamus exemplum quartae & quintae conclusionis . Est lex quae haereticum ipso facto decernit esse priuatum bonis suis, quae bona applicat fisco. Dicit Caietanus & qui illam sententiam sequuntur: quod haereticus ante sententiam iudicis iam est priuatus dominio bonorum suorum , & manet cum possessione illorum & vsufructu & non poterit illa vendere. At vero nos dicimus cum probabiliori sententia, quod ad huc haereticus manet etiam cum dominio bonorum suorum , licet caduco & infirmo: & quod poterit non solum vti & frui bonis suis, sed etiam vendere, & alienare declarando tamen vitium rei venditae, scilicet dicendo, quod illa bona poterunt confiscari. Neque in hac sententia aliquatenus derogatur iuri quod habet fiscus erga illa bona, quoniam post latam senten tiam omnia bona haeretici a die commissi criminis confiscantur vbicunque reperiantur. At vero ante latam sententiam, communior consensus est doctorum, quod haereticus non tenetur seipsum priuare bonis suis & tradere fisco. Ergo per quartam & quintam conclusionem nihil derogatur nec aufertur a fisco. Ratio autem communis prae dictarum conclusionum, & quae mihi magis satisfacit, ea est: quod leges poenales non sunt extendendae magis quam oporteat ad bonum commune & intentionem legislatoris, sed potius oportet eas suauiores facere. Et quia in re dubia semper fauendum est magis reo quam actori, praesertim cum commune bonum non periclitatur: idcirco nobis probabiliores sententiae videntur, quae declinant in fauorem ipsius rei: quoniam non inuenimus in illis conclusionibus, quod aliqua ex parte derogetur bono communi. Imo vero prouidemus suauitati legis, quae instar Dei debet omnia suauiter disponere. Cum igitur esset durissimum obligare hominem hae reticum etiam occultum, vt spoliaret se statim bonis suis & traderet fisco, praesertim cum nullus homo hoc facturus esset: & lex nihil aliud tunc efficeret, quam scandalum hominis haeretici: idcirco optima ratione ducti declinamus absque iniuria legis in fauorem rei: non solum in tertia conclusione, sed etiam in quinta conclusione, eo vel maxime quod si haereticus nunquam deducitur in iudicium , vel quia crimen fuit occultum, vel quauis alia ratione, manebit ipse & haeredes illius in perpetua possessione bonorum illorum. Frustra ergo aufertur ab illo dominium, & rationabilius dicimus, quod manet cum dominio caduco & infirmo magis aut minus secundum maiorem & minorem probabilitatem, quod crimen illius deferendum sit ad iudicium. Vnde si omnino fuerit crimen illius occultum, poterit vendere suam domum tanti quanti si non commisisset haeresis crimen. Hactenus de primo statu rei diximus in istis quinque conclusionibus. Sed est obiectio aduersus praedicta. Diximus enim legem poenalem ecclesiasticam , quae continebat latam sententiam de aliqua censura ecclesiastica, statim ligare ipso facto ante iudicis sententiam: quanuis in ipsa lege non dicatur quod obliget ante iudicis sententiam . Ergo aliae leges poenales, quae continent formam latae sententiae, per hoc quod dicunt ipso facto & ipso iure aliquem priuari dominio bonorum suorum statim obligant , ita vt qui commiserit tale crimen ante iudicis sententiam teneatur bona sua reddere fisco cui applicantur per legem. Et confirmatur , quia procul dubio legislator habet potestatem transferendi dominium bonorum per legem latam ab ipso, cum expedierit bono communi : sed nullis alijs verbis poterit commodius exprimere mentem suam, quam dicendo, ipso facto sit priuatus dominio bonorum suo rum. Ergo eadem est ratio de huiusmodi legibus atque de lege ecclesiastica: quae continet censuram latae sententiae. Respondetur ad hanc obiectionem, quod quanuis reuera ita sit, quod legislator habeat potestatem transferendi dominia rerum per legem iustam, cum expedierit bono communi: tamen nunquam praesumendus est id velle facere ante iudicis sententiam, qui cognoscat de crimine perpetrato, & applicet poe nam legis spoliando hominem bonis suis. Et ratio est quoniam ad suauitatem legis pertinet, vt non obliget criminosum hominem, quod ipse sit executor suae poenae & priuet se bonis quorum possessionem actu habet. Est enim hoc durissimum secundum hominum ingenium & naturam, & vix reperiretur qui in hac parte obediret legi. Vnde lex non deseruiret nisi ad scandalum animarum . Et idcirco merito probabiliores sententias existimamus, quae requirunt cognitionem iuridicam facti & condemnationem a iudice legem applicante . Caeterum in legibus ecclesiasticis continentibus censuram latae sententiae vel ipso facto, non est eadem ratio. Quoniam per illam poenam non priuatur homo bonis quae antea acquisierat actu, vt patet in sententia excommunicationis , per quam priuatur homo suffragijs spiritualibus quae sibi prouenire poterant ab ipsa ecclesia. At vero quae antea acquisierat non amittit per illam sententiam : similiter dico in censura suspensionis & irregularitatis, quod propter quas poenas non tollitur potestas homini, quam antea habebat, sed tantum impeditur ne exerceatur. Item poenae Ecclesiasticae quae sunt censurae mere priuatiuae, non ligant hominem, vt ipse sit exequutor suae poenae. At vero leges poenales quae priuant dominio & possessione bonorum suorum obligarent hominem, vt ipse esset exequutor suae poenae , nisi fuisset necessaria iudicis sententia. Hinc sequitur vnum corollarium: quod si in lege Ecclesiastica quae continet poenam latae sententiae de aliqua censura, simul continereur aliqua poena pecuniaria, non obligaret illa lex ad soluendam illam poenam ante iudicis sententiam: quantum libet sub eadem forma legis dicatur, quod ipso facto sit excommunicatus & soluat decem millia dipondiorum. De secundo vero statu, sit sexta conclusio. Suauior & clementior sententia est & mihi verosimilior, quod etiam si reus iuridice interrogatus, videlicet, quando tenetur respondere veritatem criminis, neget illam vt effugiat poenam legis: non tenebitur restituere bona sua fisco. Ratio est, non solum suauitas legis (vt iam dictum est): sed etiam quia ille non tenebatur confiteri veritatem ex iustitia commutatiua, sed solum ex iustitia legali, cuius transgressio non obligat ad restitutionem: & ex alia parte fiscus nunquam acquirit dominium illorum bonorum ante iudicis sententiam. Ergo non est aliqua causa quare obligetur ille ad restitutionem suorum bonorum faciendam fisco. Et denique humano more non est factibile, quod aliquis qui ita euaserit condemnationem suam: velit reddere bona sua fisco: ergo non est credendum, quod lex velit illum obligare ante condemnationem iudicis. Et confirmatur, quoniam ille qui sic euasit iudicium condemnationis suae, non tenetur iterum reuerti ad iudicium & confiteri veritatem quam negauerat: ergo neque reddere bona sua fisco. Probatur consequentia, ex vulgari maxima, propter quod vnumquodque tale & illud magis. Ergo si ille teneretur reddere bona sua fisco: magis teneretur confiteri veritatem in iudicio, propter quam condemnatur vt reddat sua bona fisco. Eo vel maxime, quia si redderet illa bona fisco, perinde esset atque si confiteretur crimen suum. De tertio statu sit septima & vltima con clusio. Qui post latam sententiam a iudice: per dolum vel fraudem aut vim occultat bona sua, ne sententia executioni mandetur: tenetur ipsa bona restituere ante aliam iudicis sententiam fisco. Est haec conclusio concors omnium doctorum sententia. Et ratio eorum est manifesta, quoniam omnis qui retinet alienum: tenetur illud restituere vero domino. Sed per sententiam iudicis aufertur dominium a criminoso, & transfertur in fiscum : ergo ipse tenetur illa reddere fisco. Sed obseruandum est, non opus esse quod ipsemet condemnatus proprijs manibus reddat bona illa fisco, nisi forte expresse iuberetur ita facere: sed sufficit quod permittat illa a se auferri, nec occultet: sed manifestet veritatem interrogatus. Et ratio huius est, quoniam ipsamet sententia iudicis non obligat condemnatum, vt ipse sit exequutor illius, sed ea conditione transfert dominium in fiscum: vt fiscus sit executor sententiae illius. Ex quo sequitur, quod ille condemnatus, si fiscus fuerit negligens in exigendis illius bonis: poterit praescribere intra tempus a legibus designatum. Hoc dixerim, nisi forte sit aliqua lex ecclesiastica, quae impediat huiusmodi praescriptionem in poenam haereticorum. Deinceps agendum nobis est de triplici genere legum poenalium: de quibus frequenter dubitari solet: an obligent ad solutionem poenae ante sententiam iudicis, & quomodo obligent in foro conscientiae? Huiusmodi leges sunt. Primo quae feruntur de tributis soluendis. Secundo leges quae prohibent caesionem lignorum in syluis alienis, vel non proprijs. Tertio leges quae prohibent venationem, piscationem, & aucupium praesertim columbarum in alienis columbarijs. DVbitatur tertio. Vtrum leges latae de tributis Regi soluendis, obligent in foro conscientiae ad soluendum, non solum tributum, sed etiam poenam impositam non soluenti intra tempus definitum? Pro cuius rei intelligentia supponendum nobis est ante omnia: tributa deberi ex iustitia ipsis Regibus, quanuis aliquando Reges ipsi, iniusta tributa soleant imponere reipublicae. Nos autem loquimur de iustis tributis quorum iustitia inde colligitur: quoniam Reges te nentur ex officio seruare rempublicam in pace & in bello. In pace quidem, componendoi lites ciuiles & puniendo malefactores potenter, etiam ipsos magnates. In bello autem , defendendo rempublicam ab inuasoribus iniquis, & insuper vindicando iniurias factas reipublicae: ad quae omnia necessariae sunt opes ingentes, & etiam ad splendorem regium tam in cibo quam in multitudine ministrantium. Ergo cum ipsa respublica transtulerit suam autoritatem totam in Regem ea conditione, vt talia exequatur officia difficillima: tenetur ei tributa conuenientia exhibere, vt decenter & conuenienter possit gubernare. Igitur quemadmodum mercenario debetur merces ex iustitia commutatiua : multo magis ipsi Principi debetur ingens tributum pro labore & officij sui dignitate. Confirmatur praedictum fundamentum . Quoniam decimae ecclesiasticae debentur, ex iustitia ecclesiasticis ministris pro stipendio officij sui: sed non sunt minus necessarij in republica seculari princeps & ministri eius. Ergo respublica tenetur illos conuenienter sustentare pro dignitate officij sui. Hoc etiam fundamentum constat ex sacra Scriptura, imo Christus Dominus Matth. 17. Indicauit Reges terrae iuste tributa exigere dicens, "Reddite quae sunt Caesaris Caesari, & quae Dei Deo." Et Diuus Hieronymus & Theophilactus aiunt, quod Christus Dominus iussit ibi tributa dari Caesari, & Apostolus ad Roman. 13. praecipit, "Reddite omnibus debita cui tributum, tributum: cui vectigal, vectigal." Et denique vniuersi Reges tam in populo Dei antiquo quam etiam inter gentes acceperunt sibi tributa semper a suis regnis. Ergo illa necessaria iudicata sunt ab omnibus gentibus vt respublica recte gubernaretur. Obseruanda sunt tamen quatuor in iustificatione huiusmodi tributorum . Primo quidem, quod ipsi regno interest quod Rex sit potentissimus & diues. Rursus regi etiam interest, quod regnum sit locuples & abundet diuitijs, vt habeat vnde possit rex abundantia tributa recipere. Secundo quod vtraque pars nititur ad se trahere alteram in huiusmodi diuitijs. Et ideo regula componendi vtranque partem desumitur ex fine officij Regis: quod quidem est considerare seipsum esse pro pter regnum, non autem regnum esse propter ipsum. Vnde ad sustentandam regiam magnitudinem seu magnificentiam, non debet pati regnum, nisi tantum quantum satis est ad salutem regis. Quod si circunstantiae fuerint tales, quod requirantur sumptus maiores solito: ita vt necessarium sit, quod populus grauetur tributis, tunc tributa iusta erunt, si & ipse Rex in sua proportione similiter patiatur cum populo, & se se temperet a sumptibus superfluis: alioquin erunt tributa iniusta. Et ratio est, quia in tali euentu Rex non ordinaretur ad bonum regni: sed potius ordinaret regnum ad seipsum tanquam ad finem, quod consueuit Turca tyrannissimus facere. Tertio obseruandum est, quod postquam consiliarij Regis & procuratores regni conuenerunt in aliquo tributo & noua impositione iniusta: nihilo minus huiusmodi iniustitia toleranda est potiusquam admittatur rebellatio populi. Ratio est euidens: quoniam de duobus malis minus est eligendum. Est autem maximum malum regni diuisio & rebellatio ab ipsa vnitate, quae est in vno Rege: sicut experientia compertum est. Tunc enim contingunt in populo maximi insultus latrocinia &c. Et quod peius est religio Christiana patitur detrimentum . Ergo Theologi prudentis & concionatoris officium erit, suadere populo, vt obediat mandatis Regis, nec exasperet populum manifestando rationem iniustitiae tributorum , etiam si essent iniusta. Notandum est secundo, quod in Hispania sunt duo genera tributorum . Alterum est decima pars pretij eorum quae venduntur, quod vulgo dicitur, Alcauala. Quod quidem impositum est & originem habuit, quando Reges Catholici Ferdinandus & Isabela bellum moliebantur contra Regnum Granatense, quod Sarraceni occupabant. Et in subsidium huius belli postulauerunt a regno necessarium tributum: & tunc Decretum est, quod daretur Regibus decima pars pretij eorum quae venderentur, quod vocatum est merito Alcauala. Quia quidam de consultoribus adinueniens hunc modum tributi, quod non esset illustribus molestum, sicut illud quod vulgo dicitur, Pecho, dixit, Yo dire al que vala tanto y mas que pecho, y non sea pecho. Postea vero finito huiusmodi bello mansit huiusmodi tributum in corona Regia non cum tanto rigore, ita vt solueretur decima pars pretij, sed trigesima paulo plus minusve. Et huiusmodi pactum inter nos dicitur, Encabecamientos de los pueblos y ciudades. Rex autem huiusmodi tributum aliquando transfert in alios vel donatione vel magnificentia Regia vel etiam venditione. ¶ Rursus est aliud genus tributi, quod soluitur propterea quod merces aliquae transuehuntur de regno in regnum . Et quidem si per mare transferantur appellatur a nostris, diezmos del mar. Quae autem per terram transferuntur dicuntur a nostris portazgo, & a Latinis vectigal. Tertio notandum est pro explicatione huius tributi, quod sunt aliquae leges quae prohibent aliqua transferri de regno in regnum, sub certa poena: & huiusmodi leges non sunt propriae de tributis, sed sunt leges poenales, de quibus iudicandum est secundum decisionem dubij praecedentis. Non enim obligant ad solutionem poenae ante sententiam iudicis, quantum libet aliquis per fraudem & dolum se se occultauerit ad transferendas merces vel pecunias de regno in regnum Aliae vero sunt leges quae non prohibent, sed potius admittunt & praesupponunt aliqua transferri de regno in regnum: sed imponunt transferentibus aliquod tributum Regi soluendum . Et istae leges proprie sunt tributariae. HIS ita constitutis arguitur primo pro parte affirmatiua. Id quod debetur ex iustitia commutatiua , soluendum est ante omnem iudicis sententiam: sed iusta tributa debentur Regi ex iustitia commutatiua, vt dictum est, ergo quilibet tenetur ea soluere antequam exigantur. Arguitur secundo. Quoniam publicani, quos vulgo dicimus alcaualeros, vel arrendadores, dato pretio Regi emunt huiusmodi tributa, ergo qui non soluunt tributa iniuriam faciunt istis hominibus, qui titulo emptionis habent ius ad ea percipienda . Et denique multi magnates in regno siue alias diuites emunt a Rege oppida multa cum iure percipiendi huiusmodi tributa, ergo illis etiam fiet iniuria nisi tributa soluantur ante iudicis sententiam vel ministri exequutionem . Ad hanc dubitationem Summa Angelica in verbo pedagium, quaest. 6. asserit vniuersaliter partem negatiuam . Sed opposita sententia est communis doctoribus Theologis & Iurisperitis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio certa naturali ratione & secundum fidem. Tributa de quibus constat esse iusta, soluenda sunt ante iudicis sententiam cum eis conditionibus , quae lege aut vsu admittuntur. De quibus dicemus sequentibus conclusionibus . Ista conclusio non aliter probatur quam ex fundamento primo & rationibus eius. ¶ Secunda conclusio sit specialiter de tributo, quod dicitur alcauala. Qui merces suas vendit bona fide, idest, absque dolo & fraude interueniente in illis occultandis, si forte id faciat ignorante publicano, non tenetur huiusmodi tributum ipsemet reddere. Si autem aliquis dolo & fraude vtatur in occultanda venditione rei, tenetur in foro conscientiae reddere huiusmodi tributum ante iudicis sententiam, & antequam exigatur ab ipso publicano ignorante. Probatur prima pars conclusionis , quia huiusmodi tributum semper in Hispania visum est durum post bellum Granatense: & propterea mitigatum est a Regibus, vt non exigatur decima pars sed tricesima plus minusve & cum conditionibus, quae tributum reddant suauius, videlicet, quod venditor soluat illud tributum quando requisitus fuerit. Esset enim durissimum & intolerabile, quod qui vendit rem suam necessitate coactus, teneatur ipsemet quaerere publicanum & reddere illi decimam partem pretij, & hoc est receptissimum iam in Hispania inter viros timoratae conscientiae & doctissimos, quod huiusmodi venditor non teneatur soluere huiusmodi tributum , nisi fuerit requisitus. Ex quo sequitur, quod lex quaedam 120. quae habetur en el quaderno de las alcaualas, quae praecipit, quod venditor intra quinque dies notam faciat publicano venditionem, nunquam fuit vsu recepta: vtpote quae reputata est acerbissima. Secunda vero pars conclusionis probatur. Quia hoc genus tributi cum praedictis conditionibus & moderaminibus iustum est, & debetur ex iustitia commutatiua , ergo tenetur venditor qui vsus est fraude & dolo, in foro conscientiae restituere. Tertia conclusio. Venditor etiam qui vsus est fraude & dolo, non tenetur ad restitutio nem transacto biennio. Probatur ex. l. 129. in citato quaternione. Vbi praefigitur ipsi publicano tempus biennij intra quod possit huiusmodi tributa exigere. Imo in quibusdam mercibus quae non venduntur coram tabellione, praefigitur illi spatium duorum mensium, intra quod possit exigere tributa, ergo cum ista conditione obligantur venditores soluere tributum. Quarta conclusio. Vt in plurimum in oppidis particularium dominorum , qui sunt vassalli Regis, etiam qui vtuntur fraude & dolo non tenentur ad restitutionem aliquam faciendam huiusmodi tributi. Imo proprie non est fraus aut dolus, sed cautela occultare venditionem mercium suarum . Ratio est, quia vt in plurimum isti domini exigunt tributa cum maiori rigore quam ipse Rex: quod est iniquissimum, quia Rex ipse non dedit illis maiorem potestatem, quam ipse haberet in exigendis tributis. Diximus autem regulariter, quoniam aliqui sunt domini oppidorum, qui non exigunt tributum acerbius quam ipse Rex, ergo istis soluendum est tributum iuxta conditiones secundae conclusionis & tertiae. Vltima conclusio. Qui bona fide merces vel res alias transferunt de regno in regnum, si portitor non adsit qui exigat portorium: non tenentur ipsi quidquam soluere. Si autem mala fide, scilicet, vtendo fraude & dolo occultant transitum mercium, tenentur ad restitutionem tributi sicut dictum est del alcauala. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod quamuis ipsa respublica teneatur ex iustitia commutatiua sustentare Regem, tamen sufficienter hoc praestat per impositionem tributorum cum illis conditionibus , quae efficiunt suauior atributa: ac proinde qui soluit tributa cum illis conditionibus , non tenetur ad aliquid amplius. Ad secundum & tertium argumentum respondetur, quod tam publicani quam domini oppidorum recipiunt ius percipiendi illa tributa cum illis conditionibus. Vnde qui seruat illas conditiones non facit eis iniuriam. Hactenus de tributis. DVbitatur quarto, Vtrum qui ligna cae dunt in alienis syluis vel colligunt syl uestres glandes, castaneas, vel etiam qui pascunt in alienis pascuis sua pecora, teneantur ad restitutionem in foro conscientiae ante omnem iudicis sententiam. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Isti laedunt iustitiam commutatiuam, ergo tenentur restituere. Probatur antecedens . Quia damnum inferunt in alienis bonis. Arguitur secundo, & confirmatur. Quia isti sunt vere fures, & sic appellantur. ff. arborum furtim caesarum, maxime in. l. 2. Et probatur, quia vsurpant rem alienam inuito domino. Sed dicet aliquis quod hoc argumentum non procedit de vicino qui caedit ligna in sylua sui oppidi, quoniam illa sylua communis est. Sed contra replicatur: quia non minus est fur, qui compilat publicum aerarium , quam qui surripit pecuniam a proximo, imo ille magis punitur: quia grauius peccat, ergo non minuitur obligatio restituendi per hoc quod quis caedat ligna in sylua communitatis ipsius. In hac difficultate dissoluenda, quidam doctores graues sunt plus nimio scrupulosi. Nam Ioannes de Medina in. C. de restitutione. quaest. 12. asserit vniuersaliter partem affirmatiuam, nisi forte excusentur omnes isti ex aliquo statuto vel voluntate interpretatiua domini syluae: qui videtur esse contentus ipsa poena, quando capiuntur homines caedentes ligna. Sed Castro lib. 1. de potestate legis poenalis. c. 10. corol. 1. asserit, omnino condemnandos esse lignatores, qui in alienis syluis ligna caedunt : & inuehitur vehementer in confessarios qui illos absoluunt absque restitutione. PRO decisione veritatis notandum est, quod syluae quaedam sunt communitatis : aliae vero sunt adiudicatae particularibus personis. Et istae sunt in duplici differentia. Quaedam enim adiudicatae sunt particulari personae ab ipso Rege vel a republica: aliae vero possidentur a particulari persona, titulo plantationis in proprio fundo: quoniam ipse plantauit syluam vel antecessores eius a quibus illam haereditauit vel emit, &c. ¶ Secundo notandum, quod quando non constat de isto secundo titulo, praesumendum est quod priori titulo possidetur sylua ab aliquo particulari. Et ratio est, quia is qui secundo titulo possidet, semper curat diligenter huius rei testimonium habere vel proferre. Sit ergo prima conclusio. Frequens lignorum caesio in alienis syluis, quae sunt communitatis, peccatum est contra iustitiam legalem. Ratio est, quia semper est lex vel statutum in ipsa communitate, vt non caedantur ligna de sylua communi: nisi certis temporibus & cum certa moderatione, ergo cum iustitia legalis respiciat bonum commune, ipsi particulares tenentur secundum legem non destruere syluam, sed conseruare, & peccatum erit contra iustitiam legalem frequenter ligna caedere extra tempora determinata. Non autem audeo semper condemnare eos peccati mortalis, nisi quando notabile detrimentum fit in ipsa sylua, attenta proportione quantitatis & magnitudinis ipsius syluae. Tunc enim erit peccatum mortale. Secunda conclusio. Qui caedit ligna in syluis alienis etiam priuatae personae, quas tamen non constat esse consitas a particulari persona, non tenetur ad aliquam restitutionem: nisi forte syluam deuastauerit, quod vulgo dicitur, talar. Probatur prima pars conclusionis. Si ab initio syluae essent adiudicatae siue oppidis siue particularibus personis ea conditione, vt ipsis dominis liceret impune materiam inde caedere: alijs tamen liceret, sed non sine aliqua poena, tunc ipsi lignatores non tenerentur ad restitutionem: sed tantum soluere poenam dum caperentur. At vero ita se res habet quod oppidis & huiusmodi priuatis personis hac lege & conditione , saltim interpretatiua, adiudicatae sunt syluae: quod etiam constat ex consuetudine, ergo non tenentur nunc ad restitutionem. Probatur minor. Quoniam arbores syluestres quas sua sponte terra producit, aut certe minima humana industria, sunt maxime necessariae humanis vsibus, ergo non decebat, ita appropriari dominis sicut appropriantur arbores, quae maiore indigent diligentia, ergo. Minor illa vera est. Confirmatur. Quoniam ad quietem conscientiarum hominum pertinebat, vt hoc modo adiudicarentur syluae: quia moraliter loquendo necessitas frequens & communis earum vsus cogit homines ligna de syluis caedere. At vero ad quietem conscientiae quo ad fieri potuerit, reficienda sunt & reducen da omnia commoda temporalia reipublicae, ergo merito sic arbitramur: eo vel maxime quod parum incommodatur respublica, & particulares maxime accommodantur : & sufficienter conseruatur sylua cum illa poena, ergo absque aliquo dubio haec sententia potest teneri & practicari. Hoc ipsum probatur ex more & vsu non solum lignatorum quorum nemo existimat teneri se ad aliquam restitutionem: sed etiam ipsorum iudicum, qui capiunt huiusmodi lignatores ligna caedentes, non enim obligant ad restitutionem ipsorum lignorum: sed tantum ad statutam poenam. Secunda vero pars probatur. Quoniam qui depopulatur syluam etiam proprij oppidi, peccat contra iustitiam commutatiuam , ergo. Probatur antecedens. Quoniam ille tollit & destruit a domino syluae ius quod habet ex iustitia commutatiua ad ipsam sylvam , & ad vtilitatem illius, tam pro communitate quam pro particularibus, ergo qui isto modo deuastat syluam, tenetur ad restitutionem. Et hoc probat replica facta in secundo argumento. Tertia conclusio. Qui caedit ligna in aliena sylua, quam constat esse plantatam a domino in proprio fundo, tenetur ad restitutionem damni illati ante omnem sententiam iudicis. Ratio est, quia plantatio syluae in proprio fundo est perfectus titulus propter quem sylua appropriatur perfecte ipsi domino: ita vt ipsi soli liceat colligere fructus & ligna caedere, ergo qui inde aliquid accipit tenetur restituere, sicut qui accipit ex vinea vel ex messibus alienis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio huius dubij. Et probatur adhuc, quia ille qui plantauit syluam in proprio fundo, priuauit se alijs commoditatibus & fructibus terrae illius, ergo qui inde aliquid accipit, perinde atque si acciperet ab alijs fructibus quos ille dominus poterat habere ab illo fundo: tenebitur ad restitutionem. ¶ Nihilominus sit quarta conclusio, quae praecedentem moderatur. Graue damnum & insigne requiritur, vt qui ligna caedit in huiusmodi syluis, obligetur ad restitutionem sub peccato mortali. Explicatur ista conclusio ex differentia, quae inuenitur inter obligationem ad restituendum damnum datum in huiusmodi syluis & in alijs. Etenim in alijs sola populatio & deuastatio obligat ad restitutionem. Quae vero dicatur depopulatio vel deuastatio relinquitur arbitrio boni viri iudicandum. At vero in sylua de qua loquimur in hac conclusione , etiam citra depopulationem, obligamus ad restitutionem. Caeterum vt obligemus sub mortali peccato, requirimus graue damnum datum syluae domino. Hoc autem graue damnum aliter iudicatur pro diuersitate qualitatis materiae. Etenim ad grauem materiam in furto, minor requiritur quantitas in auro, quam in argento. Similiter in rebus quas sponte terra ipsa producit, maior quantitas requiritur, vt materia sit grauis, quam in illis rebus quas frequens humana industria produci facit. Cum igitur syluestres arbores consitae a domino syluae requirunt minimam industriam: requiritur magna quantitas vt sub peccato mortali obliget restitutio. Et dixerim ego iudicio meo, esse peccatum mortale integram arborem detruncare. Et ratio est, quia quanuis in colendis huiusmodi arboribus non requiratur frequens industria: tamen multo tempore procreantur: & postquam procreatae sunt huiusmodi arbores, multum fructum afferunt, & vtilitatem annualem, ergo priuare dominum hac vtilitate ad multos annos, grauis materia est & mortale peccatum. Caeterum ramos ex huiusmodi arboribus caedere, vix erit peccatum mortale: nisi sit frequens caesio. Quinta conclusio. Quod dictum est de arboribus syluestribus, dicendum est de illarum fructibus ita videlicet, quod in syluis in quibus licet ligna caedere, licebit etiam colligere fructus arborum. In syluis autem in quibus non licet ligna caedere, non licebit neque fructus illorum accipere. Probatur conclusio. Quia fructus sequitur naturam & conditionem arboris, & eodem modo applicatur suis dominis, qualiter & applicantur syluae, ergo ita iudicandum est, Vtrum liceat vel non liceat fructus colligere, & vtrum accipientes teneantur restituere, sicut supra iudicauimus de caesione lignorum. Et confirmatur. Quia fructus etiam arborum vtiles & necessarij sunt in varios vsus, videlicet, ad ignem, ad pastum pecorum & hominum, sicut & ipsae arbores, ergo & idem iudicium erit de vtrisque. Sexta conclusio . Qui pascit pecora in syluis alienis, si huiusmodi syluae circumseptae sunt, tenetur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam: si vero prata non circumdata sint, qui pascit herbam illorum , non tenetur restituere: sed subiacebit poenis taxatis a lege. Prima pars probatur. Quia sicut consertio & seminatio syluarum tribuit ius & dominium perfectum seminanti domino: ita similiter circundare prata, tribuit ius & dominium perfectum suis dominis, ergo qua ratione qui caedit ligna syluarum quae appropriata sunt titulo plantationis, tenetur restituere ante iudicis sententiam: ita etiam qui pascit herbam prati circundati contra voluntatem sui domini, tenebitur restituere. Et confirmatur. Quia vt diximus de praecedentibus, herba prati peruia est, & indiget sua custodia, ergo si ipsa iam septa est & perfecte appropriata domino, tunc qui illam pascit tenetur restituere. Ex quo sequitur secunda pars conclusionis, quod videlicet si prata non sint peculiari titulo adiudicata perfecto domino, non tenebitur restituere nisi fiat maxima deuastatio prati. Ad primum respondetur, quod peccatum caedentis ligna in sylua, non est contra iustitiam commutatiuam, nisi in syluis appropriatis titulo plantationis: & quando fuerit magna depopulatio. Et ita non semper tenentur lignatores ad restitutionem. Ad secundum respondetur , quod ille proprie loquendo nec furatur neque appellabitur fur, quia non accipit alienum simpliciter. Nam quando syluae & nemora donantur , aut sunt reipublicae, non perfecte subduntur dominio illorum: sed tantum quantum ad hoc quod ipsi vtantur & possideant talem syluam qualiter libuerit sine peccato & sine poena. Alij vero cum poena taxata & sententia ista a iudice poterunt eisdem syluis vti: & ita leges inductae abusiue & improprie loquuntur appellantes fures eos qui sic caedunt ligna. Ad tertium respondetur, quod quae reponuntur in aerario ciuitatis, omnino sunt appropriata dominio reipublicae in comm odum singulorum ciuium. Vnde qui compilat aerarium, tenetur restituere non aliter atque fur & latro. Verum tamen syluae & ligna & herbae camporum non ita sunt appropriatae: sed vt diximus appropriatione imperfecta & dominio diminuto. Et hoc fit propter maximam necessitatem talium rerum, quas non decet omnino appropriari dominis, ita vt reliquis ciuibus non liceat aliqua via vti illis ad supplendam suam indigentiam. Ex quibus sequitur primo, quod arbores hortenses & similiter fructus eorum qui accipit: tenetur restituere; quia similiter deputati sunt & circumsepti, & indigent peculiari industria & custodia. Secundo sequitur, quod quando feruntur excommunicationes contra caesores lignorum, solum obligant illos de quibus diximus, quod teneantur restituere etiamsi excommunicatio omnes videatur respicere: quia illi solum peccant mortaliter qui contra iustitiam commutatiuam caedunt ligna, & excommunicatio solum ligat, supposito peccato mortali. Tertio sequitur, quod episcopi imprudenter imo perperam concedunt huiusmodi excommunicationes: quia peccata ista etiamsi procedant contra iustitiam commutatiuam : tamen communia sunt & frequentia, quae vix a lignatoribus & pastoribus euitantur. Vnde in Concil. Trident. Sessio. 25. de reformat. ca. 3. praecipitur ne excommunicationes ferantur pro delictis vulgaribus. DVbium aliud est, Vtrum qui venatur in alienis montibus & nemoribus, & qui piscantur in alienis fluminibus, aut denique qui aucupantur in alienis locis, & maxime ex columbarijs, teneatur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam. De qua materia disputant Scholastici in. 4. Sententiarum quaest. 15. Summistae verbo venatio, & verbo restitutio. Ioan. Medina in cap. de restitutione quaest. 12. Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 12. Soto lib. 4. de iustitia quaest. 6. art. 4. Nauar. in Manua. ca. 17. quaest. 120. Couar. in relect. supra regula peccatum. §. 8. PRO explicatione huius rei, tria animaduertenda sunt. Primum est, supposito quod Princeps iustis de causis potest interdicere venationem , piscationem, & aucupium . Prima ratio est quae desumitur ex tempore : quare iuste interdicantur huiusmodi. Vt quod verbi gratia instet tempus , quando animantia edunt suos partus: aut in tempore frigoris & niuium , quando facile animantia capiuntur , & ita fit magna deuastatio illorum. Secunda causa est, propter modum & instrumenta quibus aliqui venatores vtuntur: qui cedunt in perniciem ipsorum animantium & reipublicae . De quo vide. l. 40. tit. vlt. c. 8. in Regijs ordin. & etiam in Repertorio Pragmat. Caroli V. lib. 8. tit. de las ca cas. specialiter videantur duae leges editae a Carolo ipso V. apud Matritum , anno 1552. Tertia causa quare venatio vel piscatio interdicitur est, ratione loci: quia, videlicet, locus aut ferae vel aues ibi existentes applicatae sunt alicui domino in particulari a republica vel a principe. Et in praesenti non quaerimus de venatione aut piscatione quae fit contra legem prohibentem ratione temporis aut instrumentorum ; manifestum est enim, quod isti venatores peccant contra leges, & tenetur luere poenas taxatas facta condemnatione , sed loquimur de venatione vel aucupio interdictu, ratione tertia. ¶ Secundo nota quod applicatio ista ferarum vel auium aut piscium potest fieri tripliciter. Primo, quia locus vbi existunt ferae vel pisces vel aues applicantur alicui domino: qualiter applicata sunt Regi Catholico Philippo II , nemora quae circunstant Matritum . Quod potuit fieri rationabiliter dupliciter. Primo, quia hoc respublica gratuito potuit donare. Secundo , quia ipse Princeps potuit sibi deputare ista loca, etiam non consentiente republica, quia in hoc Rex vtitur iure suo. Decet enim maiestatem Regiam , quaedam loca in Regno sibi designare recreandi animi gratia, etiam renuente communitate . Verumtamen hoc moderate debet fieri: ita nempe vt nec plura loca, nec magna sibi vsurpet contra vsum & commoditatem populorum . Vtrum vero Reguli idipsum possint facere? Respondetur negatiue, sed suis facultatibus possunt emere agros, vel petere a republica vt nemora sibi constituant. Poterunt tamen interdicere venationem suis oppidanis certis temporibus & locis ex causis congruentibus: hoc enim expedit ipsi communitati. Secundo modo potest fieri haec applicatio a Principe, qui inter dicit venationem aut piscationem talis loci existentis sub dominio alicuius priuatae personae: quod potest fieri iuste, licet non debeat frequenter, quia venatio & piscatio videntur esse de iure gentium. Vnde non debent totaliter vel quasi totaliter impediri. Tertia applicatio fit quando dominus priuatus vallat & circundat locum suum, syluam aut stagnum vbi existunt ferae & pisces, quod pro suo libito potest facere. Tertio nota, quod damna quae sequuntur ex huiusmodi venationibus vel piscationibus interdictis, debent restitui in integrum dominis locorum in quibus fiunt damna. Et confessarij non possunt absoluere damnificantes, nisi restituant: & cauti debent esse in prospiciendo lucro cessante & damno emergente. Vt si verbi gratia seminentur agri & plantentur vineae, si fructus in spe recipiendi pereant propter feras, si etiam incumbant custodiae ipsi agricolae taliter quod desistant ab alijs laboribus sibi proficuis. Si etiam infestentur occasione nemorum custodibus & ministris ipsius Principis. Haec enim omnia & similia expendenda sunt a confessario: alias sibi imputabuntur ad peccatum huiusmodi damna. HIS suppositis, quae sunt fundamenta huius materiae, & quae communiter recipiuntur, est modo difficultas proposita de obligatione ad restitutionem. Et pro parte affirmatiua arguitur primo ex. l. 16. titul. 18. Part. 3. Et. §. ferae. Instit. de rerum diuisione. vbi habetur, quod qui in alienis syluis venatur aliquam feram non manet dominus illius, ergo tenetur restituere. Probatur consequentia, quia retinet alienum. Secundo arguitur. Recte applicantur loca ista & ferae aut pisces priuatis dominis, ergo iuste possident ac subinde iniuste accipit piscator & venator: & tenebitur restitue re. Confirmatur. Quia facta applicatione loci, si quis vsurparet illum aut partem illius, esset iniustus & teneretur restituere: vt manifestum est, ergo etiam ille qui accipit feram aut pisces, ita enim applicantur huiusmodi ferae praedictis dominis, sicut & loca in quibus existunt. Tertio. Venator aut piscator accipit alienum, inuito domino, ergo iniustus est & tenetur restituere. Antecedens patet, quia do mini syluarum & fluminum maxime resistunt huiusmodi venationibus. Quarto. Si isti venatores non tenentur restituere, ergo manent cum dominio venationis & piscationis. Consequens est falsum, ergo. Minor probatur, quia non habent aliquem titulum in quo fundetur tale dominium. Non enim iniqua acceptio & clausula , & furtiua venatio praestantius, sicut in iure habetur, quod fraus & dolus nemini patrocinantur. IN huius dubij solutione sunt tres sententiae. Prima quae asserit, quod istae applicationes & reseruationes venationum & piscationum sunt iniustae omnino: ac subinde venatores non peccant contra iustitiam , nec tenentur restituere. Ita multi ex Iurisperitis, quos refert Couar. vbi supra, sentiunt. Secunda sententia est ipsius Episcopi Couar. vbi supra, quod non teneantur isti venatores restituere omnem praedam: verumtamen tenentur restituere damnum illatum domino illius fundi , verbi gratia, si dominus voluit exercere venationem aut piscationem, & tantum accepit paucas feras, duas vel tres, vel pisces paucos: quia praeuentus est ab alio iniquo venatore vel piscatore deuastante magnam partem praedae: ait quod iste venator tenetur restituere eam quantitatem ferarum aut piscium, quam probabiliter caperet verus dominus, si non praeueniretur ab illo. Tertia sententia eorum qui dicunt , quod venatores non tenentur restituere quae ceperunt, nec damnum illatum: nisi fiat magna deuastatio aut strages ferarum aut piscium. PRO decisione huius difficultatis iuxta doctrinam praecedentis dubij decisiuam , cui proportionatur praesens difficultas; Respondetur & sit prima conclusio. Qui venatur in montibus patentibus & non circumseptis cuiuscunque sint huiusmodi montes , non tenetur restituere, nisi faciat magnam deuastationem ferarum. Et hoc ipsum dico de piscatione in fluminibus patentibus & communibus . Probatur primo, quia venatio & piscatio: similiter ferae & pisces sunt communes de se, & illis gaudent rationabiliter oppidani, & quicunque etiam plebani, ergo quando montes aut flumina donantur & applicantur alicui in particulari, existimandum est rationabiliter quod non est illi translatum dominium ita exactum & perfectum , vt nullus possit venationem & piscationem exercere, se subijciendo poenis statutis pro conseruatione piscium & ferarum. Quod patet, maxime si aduertamus quae de caesione lignorum dicta sunt. Qualiter, videlicet, dominium sit imperfectum. Ex quo prudenter collegimus lignatores non teneri ad restitutionem. Ita ergo in proposito dicendum est de piscationibus & venationibus, quas omnino auferre a vulgo, iniquum esset & durum nimis. ¶ Secunda pars conclusionis probatur. Quia talis venator tollit ius quod habet verus dominus super animantia aut pisces, ergo. Antecedens patet, quia tollit materiam venationis & piscationis, quam dominus loci illius poterat exercere. Et confirmatur. Quia grauiter laedit rem alienam, qui facit huiusmodi stragem, ergo contra aliquam virtutem peccat, & non nisi contra iustitiam commutatiuam, ergo tenebitur restituere. Secunda conclusio . Venator qui capit animalia existentia intra nemora circumuallata, tenetur restituere damnum illatum , & etiam animalia & aues. Et idem dico de piscibus reseruatis in stagno. Et quidem de damno dato communis sententia ita tenet. De restitutione vero animalium , probatur. Quia per inclusionem illam, quae fit medio vallo, manet dominus perfectus & perfectum habet dominium omnium eorum: quae reseruantur in talibus nemoribus, ergo iniustitiam committit, qui animalia extrahit aut aues. Et quidem certum est, quod qui iuste potuit circumuallare montem aut stagnum, iuste etiam possidet: quae ibi reseruantur? Haec conclusio certa est, si loquatur de animalibus & auibus mansuefactis, vel quae non possunt extra exire, vt sunt cuniculi & lepores inclusi. Si autem loquatur de feris & auibus quae possunt vltro exire, non ita certum est. Nihilominus tamen est satis probabile quod de ijs etiam verificetur conclusio: quia etiam huiusmodi peculiariter deputata sunt & pertinent ad tale nemus. Sed contra . Nam possessor talis montis non habet dominium supra huiusmodi feras libere exeuntes, ergo venator non tenetur restituere, licet intra montem capiat illas. Et confirmatur de aui bus quae libere volant, & ita vagantur, ac si non haberent habitudinem aliquam ad fundum illud. Respondetur tamen ad argumentum, primo negando consequentiam, quia licet possessor talis loci non haberet dominium supra animantia: habet tamen ius, vt quando libuerit possit ea occidere in propriam commoditatem: & hoc iure priuatur a venatore, quod non potest restitui commode , nisi restituatur animal occisum. Secundo respondetur negando antecedens, & ad probationem dico, quod eodem argumento probares, quod aqua quae intrat & labitur hortum meum, non sit mea: quia statim postquam egreditur a mea haeredita te, aliena efficitur. Ita etiam in proposito dicendum est. Ad confirmationem , fateor mihi videri nimis durum, quod qui aucupantur aues feraces seu liberas, vt sunt perdices intra nemus alienum, obligentur ad restitutionem: quia nullus videtur titulus praestans efficaciter dominium illarum possessori illius montis. Non enim est titulus proprietatis & possessionis iustae, qualiter locus ipse est possidentis. Neque etiam est titulus generationis & procreationis prouenientis ex tali fundo: qua ratione arbores & herbae possidentur a domino illo, neque etiam est titulus custodiae aut reclusionis: quia aues illae libere volantes non reputantur nec astringuntur custodiae aut reclusioni. Quocirca ego non obligarem istum captorem ad restituenda ista volatilia. Licet oppositum sit probabile propter autoritatem asserentium . Tertia conclusio. Qui venantur animalia exeuntia extra septa nemoris, non tenentur illa restituere: etiamsi talia animalia consuetudinem habeant eundi & redeundi ad nemora. Probatur primo. Quia ista animalia postquam vagantur communia sunt iure naturae, ergo non manent sub dominio possessoris illius montis. Antecedens patet, quia postquam exeunt, iure naturae omnino libere vagantur, ergo. Secundo. Si Petrus , verbi gratia, manucapiat feram aut auem & illa effugiat, quam postmodum Paulus accepit, profecto eo ipso quod effugit manus Petri, etiam effugit eius dominium, & subijcitur dominio Pauli capientis, ergo a simili postquam animal effugit syluam, & auis egrediatur, potest possideri a quolibet capiente, & non manet sub dominio antiqui possessoris. Antecedens ab omnibus conceditur: & probatur consequentia . Quia animal captum a Petro magis subijcitur dominio Petri quam animal existens in sylua subijciatur domino illius syluae . Tertio, quia columbae vt statim patebit, postquam egrediuntur vltra leucam a columbario, possunt occidi & efficiuntur occisoris, etiamsi consuetudinem habeant eundi & redeundi ad propria columbaria, ergo a simili dicendum est de animalibus & auibus egredientibus a locis circumseptis. Sed contra est argumentum, quo conuincuntur aliqui doctores ex. l. naturali. §. seruos. ff. de acquirendo rerum dominio. &. §. ijs igitur animalibus. Instit. de rerum diuisione. & in. l. Regia tit. 28. l. 22. Part. 3. vbi approbatur regula quae dicit, quod animalia quae habent consuetudinem eundi & redeundi ad sua loca, tandiu censentur esse domini illius loci, quandiu seruant consuetudinem eundi & redeundi, ergo qui capit ista animalia quae reuertuntur ad propria loca, iniustitiam facit & contra voluntatem veri domini. Respondetur nihilominus quod regula ista interpretanda est de animalibus quae mansuefacta sunt & discedunt & redeunt. Ita gloss. in dict. §. ijs igitur. & colligitur exemplis ipsis adductis a legibus in argumento memoratis. Nam prima lex ponit exemplum in ceruis mansuefactis. Et lex Regia ponit exemplum in anseribus & faisanis, accipitribus, & cignis, quae mansuescunt. Idem dico de piscibus qui forte irrepserint per rimulas stagni, aut ex paludibus circumuallatis, fiunt enim capientis. Ex quibus sequitur primo, quod postquam animal egrediens a nemore obsito, occiditur & capitur, ita efficitur illius capientis, vt etiam si dominus nemoris assistat & velit tale animal repetere, non habetius, quia per egressum animalis & captionem alterius, illud amisit. Sed quid si venator occiderit feram, & antequam illam manucapiat adueniat dominus nemoris volens illam accipere? Respondetur, quod habet ius ad illam sibi assumendam, quia vsque dum capiatur a venatore non est illius. Et ita dominus nemo ris babet ius, vt si feram inuenerit nondum captam eam sibi arripiat. Colligitur ex. l. naturalem. §. illud. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur, quod venatores per captionem comparant sibi dominium. Sed contra. Nam si postquam venator occiderit feram, aut lethali vulnere percussam insequitur, habet ius vt ipsam capiat, sic adeo quod si qui occurrerint, non possunt illam feram sibi assumere aut occultare, ergo occisio aut percussio ante manucaptionem praestat ius venatoribus. Respondetur , quod absque dubio occisio aut percussio tribuunt ius quasi in via & in spe: si tamen venator persequatur animal, & sua industria facile possit illud comparare, non iuste impeditur a pastoribus vel occurrentibus. Secus est de possessore nemoris, qui quousque capiatur animal in re, habet ius ad ipsum non obstante percussione venatoris. Hoc dixerim nisi propter rationabilem causam leges quandoque decernant oppositum : quod factum est in aliquibus partibus, vt refert Couar. vbi supra. Idem etiam intelligo de feris vltro egredientibus. Caeterum si venator arte aut violenter alliciat & extrahat feras aut pisces a locis in quibus reseruantur , non potest illas capere: & tenetur restituere perinde ac si intra nemus illas acciperet. Secundo sequitur, quod animalia mansueta & etiam mansuefacta, etiamsi egrediantur a montibus circumseptis, non potest venator illa sibi accipere, quia mansueta sunt & vbique pertinent ad possessorem nemoris. At vero quia mansuefacta consuetudinem amittunt aliquando eundi & redeundi, & multo tempore extra syluam commorantur vt non censeantur iam pertinere ad talem syluam, tunc prudenter censendum est idem de illis sicut de feris. Quarta conclusio. Qui aucupatur columbas intra alienum columbarium, aut vero prope ipsum, tenetur restituere & damnum & columbas. Probatur. Quia columbae istae sunt sub dominio possessoris columbarij duplici titulo. Primo, quia ibi recluduntur & quasi domi reseruantur. Secundo, quia peculiari custodia & cura sustentantur, ergo qui columbas aucupatur intra vel prope columbarium, tenetur restituere. Et suppono quod columbaria ista iuste construantur & etiam iuste conseruentur absque iniuria vicinorum & conformitur ad leges positiuas regni. Nam si secus res habeat, nullum acquirit ius constructor talis columbarij super columbas ibi inique reseruatas. Quinta conclusio. Qui aucupatur columbas intra leucam a columbario peccat, non tamen tenetur restituere illas. Prima pars probatur, ex l. Henrici Tertij Regis Hispaniae qui praecepit, quod nullus intra leucam aucupetur columbas alienas, ergo cum lex ista iusta sit, obligat in conscientia ex iustitia legali. Eademque confirmata est a Carolo Quinto apud Matritum, Anno 1552. Secunda pars conclusionis quae videtur contra Sotum & Couarruuiam. Probatur, quia lex huiusmodi, non aufert nec confert dominium columbarum exeuntium a columbario alicui: nec de dominio verbum loquitur. Ergo qui aucupatur intra leucam non tenetur restituere. Probatur consequentia , quia istae columbae postquam exeunt & vagantur non sunt possessoris columbarij, nec a lege illud habent, ergo erunt capientis. Quod confirmatur , quia columbae istae feraces sunt, ergo qui extra locum eas ceperit efficitur iuste dominus illarum: sicut diximus de feris egredientibus a vallatis locis. Et haec omnia intelligenda sunt, si non inferatur graue damnum aut magna strages in columbario quod prudenter iudicandum est. Ad primum argumentum respondetur, quod leges illae loquuntur de animalibus mansuetis & quandiu consuetudinem retinent eundi & redeundi ad proprium locum . De animalibus autem feracibus sequendae sunt regulae praedictae. Ad secundum argumentum respondetur, concedo quod applicatio nemoris lignorum & animalium iuste fit & iuste possidetur. Vnde argumentum conuincit, quod qui tollit hoc ius iniustitiam committit. Cae terum qui venatur in montibus patentibus, non tollit proprie ius: sed vtitur iure suo, quod luendo poenas venetur animantia intra montem . Similiter qui feras exeuntes a montibus circumuallatis ceperit, vtitur iure suo: quia animantia ista sicut iure vagantur, iure etiam capiuntur a quolibet indiscriminatim . ¶ Ad confirmationem respondetur, quod diuersimode applicatur locus & arbores: quam animantia . Nam locus & ligna ibi perseuerant vinculo naturae. Ferae autem & aues iure naturae possunt vagari. Ad tertium respondetur, quod venator ille non accipit alienum perfectum: sed quod habet aliquam dependentiam a casibus supra commemoratis. Ad quartum respondetur, quod habet titulum venator iure naturae, & similiter iure positiuo legibus concedentibus, quod per manutentionem comparetur dominium ferae aut piscium aut auium. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum aliquis debeat restituere quod non abstulit? AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod aliquis debeat restituere quod non abstulit. Ille enim qui damnum infert alicui, tenetur damnum remouere. Sed quandoque aliquis damnificat aliquem vltra id quod accepit: puta cum aliquis effodit semina: damnificat eum qui seminauit in tota messe futura. Et sic videtur quod teneatur ad eius restitutionem . Ergo aliquis tenetur ad restitutionem eius quod non abstulit. ¶ 2 Praeterea. Ille qui detinet pecuniam creditoris vltra terminum praefixum: videtur eum damnificare in toto eo quod lucrari de pecunia posset: quod tamen ipse non aufert. Ergo videtur quod aliquis teneatur restituere, quod non abstulit. ¶ 3 Praeterea. Iustitia humana deriuatur a iustitia diuina. Sed Deo debet aliquis restituere plus quam accepit ab eo: secundum illud Matthaei 25. "Sciebas quod meto vbi non semino: & congrego vbi non sparsi." Ergo iustum est vt etiam restituat homini aliquid quod non accepit. SED contra est, quod recompensatio ad iustitiam pertinet inquantum aequalitatem facit. Sed si aliquis restitueret quod non accepit, hoc non esset aequale. Ergo talis restitutio non est iustum quod fiat. RESPONDEO dicendum, quod quicunque damnificat aliquem , videtur ei auferre id in quo ipsum damnificat. Damnum enim dicitur ex eo quod aliquis minus habet quam debet habere, secundum Philosophum in quinto + { Lib. 5. ca. 4. to. 5. } Ethicor. Et ideo homo tenetur ad restitutionem eius in quo aliquem damnificauit. Sed aliquis damnificatur dupliciter. Vno modo, quia aufertur ei id quod actu habebat: & tale damnum est semper restituendum secundum recompensationem aequalis, puta si aliquis damnificet aliquem diruens domum eius, tenetur ad tantum quantum valet domus. Alio modo, si damnificet aliquem impediendo , ne adipiscatur quod erat in via habendi. Et tale damnum non oportet recompensare ex aequo, quia minus est habere aliquid in virtute quam habere in actu. Qui autem est in via adipiscendi aliquid, habet illud solum secundum virtutem, vel potestatem, & ideo si redderetur ei, vt haberet hoc in actu, restitueretur ei quod est ablatum non simplum , sed multiplicatum: quod non est de necessitate restitutionis, vt dictum + { Artic. prae cedenti. } est. Tenetur tamen aliquam recompensationem facere secun dum conditionem personarum & negotiorum. Et per hoc patet responsio ad primum & secundum . Nam ille qui semen sparsit in agro, nondum habet messem in actu, sed solum in virtute. Et similiter ille qui habet pecuniam, nondum habet lucrum in actu, sed solum in virtute: & vtrunque potest multipliciter impediri. AD tertium dicendum, quod Deus nihil requirit ab homine, nisi bonum quod ipse in nobis seminauit. Et ideo verbum illud vel intelligitur secundum prauam existimationem serui pigri, qui existimauit se ab alio non accepisse: vel intelligitur quantum ad hoc, quod Deus requirit a nobis fructus donorum qui sunt & ab eo & a nobis: quamuis ipsa dona a Deo sint sine nobis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Qui infert damnum alteri in re quam actu possidet, tenetur ad restitutionem aequalis. Secunda conclusio. Qui infert alteri dannum in re quam non actu possidet, sed est in via vt habeat illam, non tenetur ad restitutionem aequalis: sed ad recompensationem , habita ratione personarum conditionis & negotiorum. Ratio huius est, quia id quod habetur in actu respectu eius quod habetur in potentia aliquid maius est. Ergo si quis damnificat in eo quod habetur in potentia, non debet restituere tantum quantum si damnificaret in eo quod habetur in actu: alias non sufficeret restituere simplum. COMMENTARIVS. MEns Diui Thomae in hoc articulo est docere, nihil referre commodum accipientis alienum, vt ipse teneatur restituere: sed attendendum esse ad damnum quod revera intulit in actu siue in spe. DVbitatur circa secundam conclusionem, & arguitur primo contra illam, Sufficit ad reparandam omnem iniuriam factam contra iustitiam commutatiuam reddere aequale. At vero si quis redderet quantum valet res in potentia, habita ratione futuri, cogeretur dare plusquam aequale . Ergo hoc non est necessarium. Probatur minor, quia iustum pretium rei est illud in quo aestimatur in praesenti. Confirmatur, nam si quis occideret infantem seruum vel equuleum , non tenetur restituere pretium in quo aestimaretur mancipium in aetate virili vel in quo aestimaretur equus perfectus, ergo non oportet habere rationem futuri. Arguitur secundo. Sequitur ex secunda conclusione, quod qui furatus est frumentum quando aestimabatur magno pretio, sed erat seruatum a domino in aliud tempus in quo forte accidit, vt minori pretio aestimaretur: quod ille fur non tenetur restituere triticum in illo pretio maiori in quo aestimabatur quando ille furatus est, sed sufficit quod restituat in illo modico pretio. Consequens videtur falsum: quia ille damnificauit in eo quod ille habebat actu, scilicet in tritico quod tunc aestimabatur in tanto pretio. Arguitur tertio. Sequitur ex illa conclusione, quod qui furatus est pecunias negotiatori, teneatur restituere pretium quod ille lucraturus erat cum illis pecunijs ex negotiatione sua. Consequens contendit probare falsum Magister Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quaest. 6. art. 5. ad 2. & libr. 6. q. 1. art. 3. SED in oppositum est, primo quidem vsus agricolarum, qui solent in aestimandis damnis illatis segetibus quando sunt in herba, solent in quam expectare tempus messis: & tunc habita ratione messium vicinarum & similium iudicant faciendam esse restitutionem eius quod minus habet damnificatus, quam vicinus in similibus terris. Arguitur secundo. Ipse dominus rei in qua damnificatus est, paratus erat & volebat expectare pericula quibus res illa erat exposita: sed qui damnum intulit per iniuriam, destruxit hanc expectationem. Ergo tenetur totum restituere quod ille habiturus erat. ¶ Denique si quis Tyrannus vim inferens reipublicae depopuletur agros, videli cet, vineta oliueta, &c. videtur quod si iste non teneatur restituere totum pretium totius fructus agrorum, vehementer pateretur respublica & deueniret in summam inopiam & in caritatem magnam annonae. Ad haec duo argumenta postrema respondet Soto art. 5. vbi supra, quod si damnum datum fuerit a casu & non a proposito, non tenetur damnificator ad restitutionem aequalis: sicut Diuus Thomas asserit in ipsa conclusione. At vero si damnum datum fuerit consulto per iniuriam, & renuente domino, tunc erit facienda restitutio aequalis eius quod erat in spe: praesertim quando damnum fuerit graue vt in casu postremi argumenti. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Quando quis sine culpa in foro conscientiae, hoc est omnino inuoluntarie damnum dedit, non tenebitur ad aliquam restitutionem in foro conscientiae . Probatur primo, ex illa communi regula, si tua culpa damnum datum est, &c. Ergo requiritur culpa, vt aliquis obligetur restituere tale damnum. ¶ Deinde probatur, quia duplex titulus est vnde oritur obligatio restituendi. Alter est ipsius rei acceptae: alter iniustae acceptionis. Sed neuter titulus est vbi nulla est culpa. Ergo nulla est obligatio restituendi in foro conscientiae. Dixerim in foro conscientiae, quoniam saepe numero contingit in foro exteriori, vbi nulla est culpa, quia prae sumitur esse, iudicetur aliquis obligatus ad restitutionem. Secunda conclusio. Quando quis dedit damnum alteri voluntarie quidem, non directe sed indirecte & interpretatiue, tenetur ad restitutionem faciendam damni illati: sed non erit obligandus ad solutionem pretij rigurosi, quo aestimaretur res illa si venditioni exponeretur. Exemplum est in illo qui per ignorantiam culpabilem occidit puerum mancipium, vel conculcauit segetes in herba. Probatur ista conclusio , quia in huiusmodi casu oritur obligatio restituendi tantum ex iniusta acceptione: sed inter iniustas actiones ea minima reputatur, quae fit per ignorantiam & negligentiam, ac proinde non est directe voluntaria sed indirecte & interpretatiue. Ergo qui taliter damnificauit, sufficit quod restituat pretium quidem iustum, sed minimum. At vero minimum pretium est quo aestimatur quando vltro exponitur venditioni. In huiusmodi casu procedit primum argumentum cum sua confirmatione. Tertia conclusio. Quando quis damnum dedit alteri voluntarie quidem formaliter, non tamen per se primo, licet per se secundo : tenetur ad restitutionem iuxta tenorem secundae conclusionis Diui Thomae, hoc est habita ratione futuri boni expectati. Probatur conclusio, quia ista acceptio iniusta est directe & per se voluntaria. Ergo iste per se obligandus erit ad solutionem iusti pretij, non quidem minimi quando res vltro exponitur venditioni, sed ad restitutionem maioris pretij iusti quando scilicet, emptor rogat dominum vt vendat: tunc enim habetur ratio futuri commodi expectati. Diximus autem acceptionem iniustam esse directe, & per se secundo , quando aliquis , verbi gratia, Sciens & prudens quod damnificat proximum , nihilominus eligit illud medium videns sequi damnificationem , quia est medium ad finem per se primo volitum & intentum. Et quia iste casus est frequens in humanis damnificationibus, ideo in illo maxime verificatur secunda conclusio Diui Thomae. Quarta conclusio. Qui voluntarie & directe & per se primo intendit dare damnum alteri, obligabitur ad restitutionem cum summo rigore: ita vt teneatur restituere simpliciter aequale habita ratione absolute expectati commodi . Ista conclusio verificatur in casu postremi argumenti pro secunda parte, quando tyrannus depopulatur vineta & oliueta & messes. Et probatur ista conclusio argumento ibidem facto. Aduertendi tamen sunt duo modi pro intelligentia praecedentis conclusionis, qui seruari possunt in huiusmodi restitutionibus. Prior est, si attentis periculis quibus res erat exposita, & deductis expensis faciendis in curanda re eo tempore quo infertur damnum, tunc aestimetur res ipsa arbitrio prudentis viri certo quodam pretio, & hic modus iustus est & seruandus in casu tertiae conclusioni , si velit ille qui damnum intulit isto modo restituere: etiam si ipse dominus renuat damnificatus. Secundus modus est quem significabamus in primo argumento in op positum, & est iustus modus ex conuentione & condicto vtriusque partis, neque tamen necessario seruandus absolute, si nolit damnificator ita conuenire. At vero in casu quartae conclusionis, si pars laesa istum modum eligat, etiam si reclamet damnificatus, seruandus est iste modus. Et ratio huius est ae quissima. Etenim aequitate plenum est, vt qui ex animi nequitia intendit aliquem fraudare expectatione, quam habebat prouentuum & commodorum: ipse cogatur ad restituendum totum commodum quod expectabatur, maxime autem habet verum ista sententia quando damnificator aperto marte intulit damnum. Ad argumenta quae proposita sunt in principio respondendum est quatenus militant contra tertiam & quartam conclusionem: quanuis faueant primae & secundae conclusioni. Respondemus ergo ad primum argumentum cum sua confirmatione, quod iustum pretium rei non debet iudicari esse illud quo aestimatur res quando vltro venditur & quae rit emptorem. Etenim in casu tertiae & quartae conclusionis dominus rei nulla ratione quaerit emptorem, quapropter pretium iustum non erit illud quo aestimaretur res si vltro quaereret emptorem. Quod si quis obijciat, quoniam in casu secundae conclusionis dominus rei non quae rit emptorem, & nihilominus diximus, quod pretium iustum ad restituendum in illo casu erat illud quo aestimaretur res vltro venditioni exposita, ergo etiam in casu tertiae & quartae conclusionis erit illa sufficiens restitutio. Respondetur non esse eandem rationem. Negatur enim consequentia. Quoniam in casu secundae conclusionis quanuis dominus non erat paratus vendere rem suam, tamen res ipsa exposita est fortuitis periculis atque fortunis quae solent contingere vel cum nulla culpa damnificantis, & tunc nulla est obligatio restituendi in foro conscientiae : vel cum minima culpa quando damnificator non est directe & formaliter voluntarius, sed indirecte & reductiue dicitur voluntarius. Et propterea merito & aequissime arbitramur quod in casu secundae conclusionis satisfiat domino ipsius rei, si restituatur illi minimum pretium quo res solent valere & quo valent aestimari quando vltro venduntur, etiam si ipse dominus non erat venditurus. Caeterum in casu tertiae & quartae conclusionis vbi iniusta acceptio est completissime voluntaria , merito condemnamus damnificatorem, vt restituat cum illo rigore iustum pretium. Ad secundum respondent aliqui viri docti, quod in illo casu si fur conuertit in suum commodum triticum, quod furatus est , verbi gratia, vendendo vel comedendo, tunc tenetur restituere pretium illud, quo in praesenti aestimabatur frumentum. Et ratio est, quia tunc ratione rei alienae factus est ditior. Caeterum si fur ipse frumentum combusit aut forte seruauit in aliud tempus , ad quod dominus erat seruaturus, dicunt quod tunc satisfacit, si reddat pretium, quo aestimabatur illo tempore frumentum. Et ratio huius est, quia ipse dominus non est damnificatus re vera: nisi in illo pretio quo ipse tunc erat venditurus . Sed profecto quanuis haec sententia vtcunque probabilis sit, mihi non placet: sed videtur aliter dicendum, videlicet, quod quia obligatio restitutionis statim oritur in illo casu ex ipso furto: tunc erit positum in voluntate domini vt eligat pretium quo sibi debeat fieri restitutio. Ita prorsus quod si velit exigere a fure non solum pretium quo pro tunc aestimabatur frumentum (hoc enim iustissimum est secundum primam conclusionem Diui Thomae) sed etiam aliquid amplius ad arbitrium boni viri propter commodum quod expectabatur in futurum, quia ille erat reseruaturus frumentum: erit iustissimum & illud tenetur fur restituere statim, quia in toto isto pretio damnificat dominum rei. Et confirmatur nostra sententia, quia non videtur aequum vt fur ille sit melioris conditionis, quam qui per ignorantiam damnificaret dominum rei: iste enim obligatus est a nobis & ab eis qui habent contrariam sententiam, vt soluat pretium quo pro tunc aestimaretur res, si venditioni esset exposita: constat autem quod in casu secundi argumenti triticum pluris valet de praesenti quam valiturum erat in futuro tempore, ergo melioris conditionis esset fur quia reseruauit triticum vel combusit, quam ille qui per ignorantiam perdidit. Ad tertium argumentum respondetur, quod eius difficultas examinabitur quaestione 78. Est enim singularis opinio Magistri Soti contra communem sententiam quae tenet, quod ratione lucri cessantis licitum est aliquid accipere. # 5 ARTICVLVS V. ¶ Vtrum oporteat semper restitutionem facere ei, a quo acceptum est aliquid. AD Quintum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 5. q. 4. & opus. 67. et opusc. 73. cap. 17. & 18. } Videtur, quod non oporteat semper restitutionem facere ei, a quo acceptum est aliquid. Nulli enim debemus nocere. Sed aliquando esset in nocumentum hominis si redderetur quod ab eo acceptum est, vel etiam in nocumentum aliorum, puta si aliquis redderet gladium depositum furioso. Ergo non semper est restituendum ei, a quo acceptum est. ¶ 2 Praeterea. Ille qui illicite aliquid dedit, non meretur illud recuperare. Sed quandoque aliquis illicite dat quod alius etiam illicite accepit, sicut apparet in dante & recipiente aliquid simoniace. Ergo non semper restituendum est ei, a quo acceptum est. ¶ 3 Praeterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoque est impossibile restituere ei, a quo acceptum est, vel quia est mortuus, vel quia nimis distat, vel quia est ignotus. Ergo non semper facienda est restitutio ei, a quo acceptum est. ¶ 4 Praeterea. Magis debet homo recompensare ei, a quo maius beneficium accepit. Sed ab alijs personis homo plus accepit beneficij, quam ab illo qui mutuauit vel de posuit, sicut a parentibus. Ergo magis subueniendum est quandoque alicui personae alteri, quam restituendum ei, a quo acceptum est. ¶ 5 Praeterea. Vanum est restituere illud quod ad manum restituentis per restitutionem peruenit. Sed si praelatus iniuste aliquid ecclesiae subtraxit: & ei restituat, ad manus eius deueniet: quia ipse est rerum ecclesiae conseruator. Ergo non debet restituere ecclesiae a qua abstulit: & sic non semper restituendum est ei, a quo est ablatum. SED contra est, quod dicitur Rom. 13. Reddite omnibus debita: cui tributum, tributum , cui vectigal, vectigal. RESPONDEO dicendum, quod per restitutionem fit reductio ad aequalitatem commutatiuae iustitiae, quae consistit in rerum adaequatione , sicut dictum + { Art. 2. huius quaest. & quaestio . 58. arti. 10. } est. Huiusmodi autem rerum adaequatio fieri non posset nisi ei, qui minus habet quam quod suum est, suppleretur quod deest. Et ad hanc suppletionem faciendam, necesse est vt ei fiat restitutio, a quo acceptum est. AD primum ergo dicendum, quod quando res restituenda apparet esse grauiter nociua ei, cui restitutio facienda est, vel alteri, non ei debet tunc restitui: quia restitutio ordinatur ad vtilitatem eius, cui restituitur. Omnia enim quae possidentur, sub ratione vtilis cadunt . Nec tamen debet ille qui detinet sic rem alianam , sibi appropriare, sed vel reseruare, vt congruo tempore restituat, vel etiam alibi tradere tutius conseruandam . AD secundum dicendum, quod ali quis dupliciter aliquid illicite dat. Vno modo, quia ipsa datio est illicita, & contra legem, sicut patet in eo qui simoniace aliquid dedit. Et talis meretur amittere quod dedit: vnde non debet ei restitutio fieri de his. Et quia etiam ille qui accepit, contra legem accepit, non debet sibi retinere, sed debet in pios vsus conuertere. Alio modo aliquis illicite dat, quia propter rem illicitam dat, licet ipsa datio non sit illicita: sicut cum quis dat meretrici propter fornicationem. Vnde & mulier potest sibi retinere quod ei datum est. Sed si superflue aliquid per fraudem vel dolum extorsisset, tenetur eidem restituere. AD tertium dicendum, quod si ille cui debet fieri restitutio, sit omnino ignotus, debet homo restituere secundum quod potest, scilicet dando in eleemosynas pro salute ipsius, siue sit mortuus, siue sit viuus: prae missa tamen diligenti inquisitione de persona eius, cui est restitutio facienda. Si vero sit mortuus ille, cui est restitutio facienda, debet restitui haeredi eius, qui computatur quasi vna persona cum ipso. Si vero ille sit multum distans, debet sibi transmitti quod ei debetur, & praecipue si sit res magni valoris, & possit commode transmitti . Alioquin debet in aliquo loco tuto deponi, vt pro eo conseruetur , & domino significari. AD quartum dicendum, quod aliquis de hoc quod est sibi proprium , debet magis satisfacere parentibus vel his a quibus accepit maiora beneficia. Non autem debet aliquis recompensare benefactori de alieno. Quod contingeret, si quod debet vni, alteri restitueret: nisi forte in casu extremae necessitatis, in quo posset, & deberet aliquis, etiam auferre aliena, vt patri subueniret. AD quintum dicendum, quod prae latus potest rem ecclesiae surripere tripliciter. Vno modo, si rem ecclesiae non sibi deputatam, sed alteri, sibi vsurparet, puta si episcopus vsurparet sibi rem capituli. Et tunc planum est quod debet restituere, ponendo in manus eorum , ad quos de iure pertinet. Alio modo, si rem Ecclesiae suae custodiae deputatam in alterius dominium transferat, puta consanguinei vel amici. Et tunc debet restituere Ecclesiae, & sub sua cura habere, vt ad successorem perueniat. Tertio modo potest praelatus surripere rem Ecclesiae solo animo, dum, scilicet, incipit habere animum possidendi eam vt suam, & non nomine Ecclesiae: & tunc debet restituere, talem animum deponendo. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Ratio est, quia per restitutionem fit rectitudo secundum aequalitatem iustitiae commutatiuae, quae consistit in adaequatione quadam ipsarum rerum: sed ista adaequatio fieri non potest nisi restituatur eidem qui minus habet, quam oporteat eum habere: ergo eidem facienda est restitutio a quo aliquid acceptum est. COMMENTARIVS. HActenus Diuus Thomas definiuit quae pertinebant ad substantiam restitutionis ipsius: nunc autem in hoc articulo & sequentibus agit de circunstantijs restitutionis: & in hoc quinto articulo agit de circunstantia, cui scilicet facienda est restitutio. Et quamuis conclusio Diui Thomae habeat formam vniuersalis in eo quod dicit semper: tamen intelligenda est per se loquendo & quantum est ex natura rei, si absolute consideretur ipsa iniusta acceptio, vel detentio quod idem est. Nihilominus possunt interuenire quaedam accidentia & circunstantiae propter quas non possit eidem fieri restitutio a quo aliquid acceptum est: & de istis agit Diuus Thomas in solutionibus ad argumenta. Sed antequam ad argumentorum explicationem perueniamus, oportet aduertere quasdam intelligentias & moderationes ipsius conclusionis. Prima intelligentia & moderatio est, quod Diuus Thomas dicit quod semper fieri debet restitutionem eidem a quo aliquid acceptum est, intelligendum est si ille sit verus dominus: quoniam qui furatur a latrone non debet restituere latroni, sed vero domino. Et secundum hanc intelligentiam procedit ratio articuli, alias minime. Si enim latroni fieret restitutio, latro haberet plusquam oporteret eum habere & verus dominus haberet minus: ergo talis operatio non est vera restitutio. Notandum tamen est, quod si qui accepit dubitat an ille a quo accepit furatus fuerit rem illam vel non, tunc tenetur eidem restituere. Ratio est, quoniam in re dubia melior est conditio possidentis. Itaque debet esse homo certus quod ille a quo accepit detinebat rem illam iniuste & inique. Secunda limitatio est, quando ille qui accepit a latrone incurrit magnum detrimentum si restituat vero domino & non latroni: & hoc maxime habet verum quando ille qui accepit, bona fide accepit. Ratio huius est, quia nemo tenetur cum dispendio & detrimento proprio rebus alienis consulere, praesertim quando ipse qui accepit non habuit culpam iniustae acceptionis. Diximus quando non habuit culpam : quoniam si quis sciens & prudens, quod ille a quo accipit furatus est rem illam, eam accipit, iam quasi consors furti tenebitur cum aliquo detrimento vero domino restituere: quantum vero detrimenti teneatur pati relinquitur arbitrio boni viri: non enim tenebitur restituere cum periculo vitae aut percussionis, aut famae, neque cum periculo notabili bonorum suorum: sed attendenda est quantitas furti: si enim fuerit res magni momenti tenebitur etiam ille qui cum mala fide accepit a latrone, pati aliquod detrimentum bonorum suorum, vt res illa restituatur vero domino: non tamen tenebitur tantum detrimenti pati quantum ille qui primo furatus est. Et ratio est, quoniam qui accepit vel emit rem ab ipso latrone, accepit eam iam periclitantem & sine spe redeundi ad verum dominum : quapropter si eam reddat eidem latroni, non obligabitur vt cum maximo detrimento suo teneatur illam reddere vero domino. Si autem absque suo detrimento potuit illam rem reddere vel seruare vero domino tenebitur ad restitutionem in integrum: quoniam rem alienam constituit in manibus ipsius latronis. Tertia moderatio est, quando ille qui accepit rem illam reddit alicui tertio de quo certus est quod reddet vero domino. Verbi gratia, qui furatus est rem alienam ab aliquo patri familias potest eam reddere vxori vel filio vel maximo amico, de quibus certus est quod reddent vero domino, vel expendent in vtilitatem ipsius secundum voluntatem eius saltim interpretatiuam. Sed obseruandum est hic, quod qui isto modo restituit per tertiam personam, debet procurare vt verus dominus non possit alias petere rem illam a latrone, & vt latro non putet se teneri iam ad restitutionem. Hoc autem conuenienter fiet, si possibile est per admonitionem vtriusque . Sed est vnicum argumentum contra conclusionem sic explicatam & moderatam . Quoniam in cap. in literis. de restitut spoliat. & etiam in l. bona fi de. ff. depositi. dicitur quod praedo spoliatus, est ante omnia restituendus secundum ordinem iuris, sed leges iustae obligant in foro conscientiae : ergo ille qui accepit rem a latrone, tenebitur in foro conscientiae eidem restituere, vt ipse adimpleat suam obligationem & restituere possit vero domino. Respondetur, quod huiusmodi leges non transferunt dominium neque conferunt ius ipsi praedoni vt sibi fiat restitutio: sed sunt quasi poenales in odium eius qui propria autoritate accepit rem ab ipso latrone, & propria autoritate vult rem illam proprio domino reddere quando causa educta est iam ad iudicium: tunc enim ordo iuris merito postulat, vt per manus iudicis fiat ista restitutio. Caeterum vniuersaliter verum erit in foro conscientiae, quod si quis restituat rem vero domino etiam si imprudenter faciat quando res deducta est vel deducenda creditor ad iudicium: non tenebitur in foro conscientiae amplius aliquid restituere praedoni. ¶ Iam vero in solutionibus ad argumenta Diuus Thomas ponit quasdam alias limitationes conclusionis articuli. Sit igitur conclusio in solutione ad primum . Quando restitutio nociua est ei cui debet fieri vel tertiae personae: non est facienda tunc . Ratio est, quia restitutio ordinatur ad vtilitatem eius cui facienda est: ergo si fuerit nociua destruitur omnino finis restitutionis, ac proinde non est facienda tunc. Sed aduertit Diuus Thomas quod tunc debitor debet seruare rem illam reddendam opportuno tempore, vel deponere illam apud tertiam personam, vt commodius seruetur & reddatur. DVbitatur primo, circa istam conclusionem . An sit peccatum in tali casu reddere vero domino suum debitum. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ipse dominus in eo quod vere dominus est, ius habet ad petendam rem suam : ergo debitor facit illi iniuriam non reddendo saltim cum petit, alias esset quasi bellum iustum ex vtraque parte. ¶ Arguitur secundo. Ipse debitor non est tutor vel custos creditoris, sed solum est debitor: ergo ad illum non pertinet nisi vt faciat officium debitoris: ipse autem creditor prouideat sibi an sit commodum sibi tunc recipere debitum an non. SED in oppositum est. Primo quod dicitur Eccles. 17. " Vnicuique mandauit Dominus de proximo suo." Et Prouerb. 24. "Erue eos qui ducuntur ad mortem," ergo cum ipse debitor retinendo pro tunc debitum , custodiat creditorem vel a damno spirituali peccati, vel a temporali maiori quam carentia debiti, aut etiam tertiam personam eripiat vel custodiat ab huiusmodi malis: non tenebitur pro tunc restituere. Arguitur secundo ratione Diui Thomae in solutione ad primum. Et confirmatur, quia quamuis restitutio secundum specificam rationem iustitiae commutatiuae non respiciat nisi ae qualitatem rei ad rem, tamen quia debet esse actus virtutis: oportet vt fiat vbi & quando secundum rectam rationem expedierit. At vero pro tunc non expedit, imo vero nocet, ergo non est facienda pro tunc. Arguitur tertio. Quoniam etsi verus dominus habeat ius ad suum depositum vel ad quoduis aliud debitum: tamen non habet ius vt pro tunc exigat debitum ab altero. Nemo enim habet ius ad id quod non est secundum rectam rationem: cum igitur non sit secundum rectam rationem tunc accipere non est illi facienda restitutio. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Quando debitor nullum incurrit detrimentum ex retentione debiti: & alias sequitur graue detrimentum siue spirituale siue temporale ex illius solutione debiti: erit peccatum tunc reddere debitum, maxime si creditor non vrgeat neque instet. Istam conclusionem probant argumenta facta pro secunda parte, & hanc videtur Diuus Thomas voluisse statuere in solutione ad primum: neque enim distinxit de damno spirituali vel corporali, sed communiter dixit quando fuerit grauiter nociua restitutio. Secunda conclusio. Non est peccatum reddere debitum domino petenti: etiam si ex solutione debiti sequatur graue damnum spirituale vel corporale petenti vel tertiae priuatae personae, quando ex retentione debiti sequitur graue damnum ipsi debitori. Verbi gratia, si latro comminetur mihi mortem nisi reddam ei gladium alienum quod emi ab illo, possum illi reddere licite, vt iam diximus: ergo multo magis quando ipse verus dominus exigit rem suam ita vt nisi reddidero notabile periculum incurram ego. Ratio huius conclusionis est, quia in tali casu damnum illud quod sequitur non est mihi voluntarium expresse neque interpretatiue. Expresse quidem patet, non enim intendo damnum alterius. Interpretatiue vero probatur, quia interpretatiuur voluntarium dicitur & est, quando aliquis tenetur aliquod malum impedire & non impedit: at vero pro tunc ego non obligor succurrere proximo cum tanto periculo meo vt diffiniuimus supra. q. 26. art. 4. ergo non est illud damnum pro tunc mihi interpretatiue voluntarium . Probatur & explicatur secundo bono exemplo. Nemo tenetur succurrere hosti periclitanti, si prudenter existimat quod erutus ab illa necessitate occidet illum vel aliquod magnum damnum inferet, ergo simile est in nostro casu. Diximus autem in conclusione vel alterius priuatae personae: quoniam si fuerit persona publica cuius vita & salus est reipublicae maxime necessaria, tenebitur ipse debitor pati detrimentum illud propter illius personae salutem. Tertia conclusio. Quando ex debiti retentione nullum detrimentum incurrit debitor, etiam si creditor vrgeat: erit peccatum reddere debitum , si malum quod sequitur ex debiti solutione est corporale etiam ipsius petentis. Non autem erit peccatum si illud damnum quod sequitur fuerit spirituale ipsius petentis. Ista conclusio quantum ad vtranque partem, probatur soluendo obiectionem quae statim se offert. Etenim damnum spirituale multo maius est quam corporale: quomodo ergo si tenetur debitor non reddere debitum quando sequitur malum corporale petenti, dicimus quod non tenetur non reddere quando sequitur malum spirituale? Respondetur ergo, quod non est eadem ratio sed est differentia maxima, quoniam retentio debiti pro tunc medium est ex natura sua ordinatum & efficax vt proximus non incurrat malum illud corporale: at vero vt non incurrat damnum spirituale non est medium ordinatum neque efficax: etenim medium ordinatum est correctio fraterna. Deinde etiamsi denegatur debitum , iam ipse proximus peccauit in corde suo, & fortassis peccabit magis ex non redditione debiti propter maiorem appetitum ex priuatione. ¶ Est & alia optima differentia, videlicet, quod bonorum corporis, scilicet, vitae & salutis homo non est dominus: & propterea cum illa periclitantur tenetur quisque impedire etiam impugnante ipso domino. At vero ipsarum actionum spiritualium homo dominus est, quapropter nemo potest cogere hominem quando vult peccare nulla interueniente iniuria tertiae personae: nisi forte sit iudex aut praelatus ad cuius officium pertineat impedire per aliqua media determinata. Est exemplum huius quod dicimus. Si Petrus velit se ipsum vel alium occidere aut percutere, possum ego imo tenebor, si absque meo detrimento id possum facere, ligare illum, & in vincula si opus fuerit conijcere: at vero si pergit fornicari, non est mihi licitum ligare illum aut aliquam vim facere ne pergat ad fornicandum: sed solummodo possum vti correctione fraterna. Ex dictis sequitur, quod si detrimentum quod sequitur ipsi creditori fuerit rei familiaris: tunc scienti & volenti detrimentum , licitum est mihi & debeo soluere debitum ipsi petenti. Ratio est, quia ille est dominus rei familiaris & potest pati detrimentum. Quarta conclusio sit, in eodem casu praecedentis conclusionis . Si damnum quod sequitur redundat in tertiam personam siue sit corporale siue sit spirituale, peccatum erit reddere debitum. Prima pars patet ex praecedenti conclusione & ratione ipsius. Secunda vero pars probatur, videlicet quando damnum spirituale sequitur tertiae personae. Verbi gratia, si petat debitum ad solicitandam mulierem non paratam. Probatur ex illo testimonio Ecclesiasti. 17. Vnicuique mandauit Dominus de proximo suo, sed in illo euentu ego possum absque detrimento meo euitare scandalum proximo: ergo debeo euitare retinendo debitum , siquidem ex hoc efficaciter impeditur scandalum. Neque valet obiectio ex praecedenti conclusione, vbi diximus quod quando ipse creditor petit debitum ad fornicandum vbi incurrit damnum spirituale: non possum illi denegare, ergo eadem est ratio quando tertia persona incurrit damnum spirituale. Respondetur quod est maxima differentia , quoniam ipse creditor petens debitum ad fornicandum , iam fornicatus est in corde suo: at vero tertia persona innocens scandalizanda nondum peccauit: quapropter retentio debiti est medium efficax ad impediendum damnum spirituale illius tertiae personae, non autem est efficax ad impediendum damnum spirituale ipsius creditoris. AD argumenta vtriusque difficultatis facile potest patere responsio ex supradictis, praeterquam ad primum argumentum pro parte negatiua positum. ¶ Pro cuius solutione notandum est, quod dupliciter potest dici quis habere ius ad aliquid petendum: vno modo secundum rationem iustitiae, materialiter & quantum ad substantiam actus: altero modo formaliter secundum rationem iustitiae, prout est virtus requirens circunstantias virtutis. Dicimus ergo, quod quando creditor petit debitum suum semper habet ius ad petendum priori modo: & si debitor soluit semper facit opus iustitiae quantum ad substantiam actus saltim, etiam si alias peccet. At vero quando creditor petit debitum deficientibus circunstantijs illis, de quibus diximus in supradictis conclusionibus, excusatur ipse debitor sufficienter propter rationes quas diximus. DVbitatur secundo, Vtrum quando in praedictis casibus est peccatum reddere debitum, sit peccatum contra charitatem tantum, an vero sit etiam contra iustitiam? quod quidem multum refert Theologo dignoscere, quoniam si tantum est peccatum contra charitatem, non obligabit ad restitutionem. Si autem fuerit etiam contra iustitiam, tenebitur peccans restituere totum damnum consequutum ex redditione debiti. Ante omnia supponamus, quod quando damnum consequutum ex redditione debiti fuerit tantum contra charitatem, ipsa etiam redditio debiti erit tantum contra charitatem. Sed tota difficultas est quando damnum consequutum fuerit contra iustitiam , an tunc ipsa redditio debiti sit etiam semper contra iustitiam? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ex differentia quae inuenitur inter personam priuatam & personam publicam, ad cuius officium pertinet gubarnare rempublicam, innocentes defendere & alia huiusmodi. Etenim huiusmodi persona peccat contra iustitiam, si sciens & prudens non euitet periculum quod instat ciuibus: at vero persona particularis non tenetur ex iustitia obuenire huiusmodi periculis sicut nec iam periclitantem defendere. At vero debitor siue depositarius persona particularis est: ergo non peccat contra iustitiam si reddat debitum siue depositum nihil curans de damno proximi quod postea consequetur. Et confirmatur . Si me praesente Petrus inuadat Ioannem , & ego sim potens absque meo detrimento eripere Ioannem, nihilominus non pecco contra iustitiam si nolim eripere: sed solum contra charitatem, ergo debitor qui non tenetur ex iustitia defendere proximum , non peccat nisi contra charitatem reddendo debitum. Ipsa enim redditio debiti secundum se bona est neque ordinatur a reddente ad damnificandum proximum , sed solum erit mala & peccatum ex illa circunstantia quam ipse debitor non tenetur ex iustitia euitare. Arguitur secundo. Si creditor in eodem casu dubij petat a debitore debitum coram iudice, & iudex ferat sententiam vt reddat statim debitum, ipse debitor non peccabit si statim reddat obediendo iudici: ergo neque etiam peccaret contra iustitiam saltim, si ante sententiam iudicis redderet. Probatur consequentia. Quia si antea erat peccatum contra iustitiam, non potuit per sententiam iudicis excusari debitor a peccato. Arguitur tertio. Si debitor vel depositarius in eodem casu fuisset homicidij causa reddendo gladium aut debitum, sequitur quod si etiam ipse aliquod detrimentum pateretur ex retentione debiti: non posset reddere debitum absque peccato contra iustitiam, quod est contra definita in dubio prae cedenti. Probatur sequela, quia si ipsa redditio debiti vel depositi in illo casu est causa homicidij: non poterit fieri licita propter detrimentum quod alias incurreret ipse debitor si retineat debitum. PRO decisione veritatis sit vnica conclusio. Redditio debiti in casu nostri dubij peccatum est contra iustitiam, & per consequens qui reddit debitum tenebitur ad restitutionem totius damni consequuti. Ista conclusio euidenter sequitur ex quadam falsa sententia Caietani in summa in verbo, restitutio. Vbi tenet, quod quando quis absque detrimento suo potest defendere proximum & non defendit, peccat contra iustitiam, & tenetur restituere, ergo multo magis in nostro casu, vbi debitor dat instrumentum vel exercet actionem vnde sequitur damnum . Videtur etiam sequi ex alia sententia eiusdem Caiet. infra. q. 169. art. 2. ad 4. dub. 2. vbi asserit, quod vendentes arma gerentibus bellum iniustum contra ecclesiasticos, homicidae sunt & sacrilegi: ergo etiam in nostro casu reddens gladium apud se depositum ei qui vult proximum occidere, erit etiam ipse homicida: & nihilominus aliqualis est differentia inter vendentes arma & reddentes depositum siue debitum in praedicto casu. Quoniam sic vendentes non possunt cogi vt vendant, isti vero possunt cogi a iudice vt reddant , quapropter illi sunt magis voluntarij respectu damni consequuti quam reddentes depositum aut debitum. ¶ Deinde probatur conclusio ex vulgari regula in cap. fin. de iniurijs & damno dato. si tua culpa damnum datum est, aut iniuria irrogata, aut irrogantibus opem fortasse tulisti: Iure te super his satisfacere oportet. Sed debitor in casu proposito fert opem homicidae reddendo gladium vel pecunias, ergo tenebitur restituere. Idem colligitur ex. l. si pignore. §. ferramenta. ff. de furtis. vbi habetur quod qui ferramenta sciens & prudens accommodauerit ad defringendum ostium vel armarium, etiamsi nullum consilium dederit ad furtum faciendum: tenetur ad restitutionem furti. Praeterea probatur conclusio. Debitor qui reddit debitum in casu nostrae conclusionis, in foro exteriori si accusetur , condemnabitur & obligabitur ad restitutionem damni: sed sententia iudicis quae non fundatur in falsa praesumptione non obligat de nouo ad restitutionem ad quam antea non tenebatur ipse reus: ergo in foro conscientiae tenebatur ipse reus restituere. Denique si debitor vel depositarius in eodem casu reddat gladium amenti furioso qui alium parat occidere, procul dubio esset reus illius homicidij & teneretur ad restitutionem: ergo etiam si reddat gladium homini quidem mentis compoti sed irato & parato occidere proximum , erit reus homicidij. Probatur consequentia, quoniam non minus concurrit cum isto quam cum ipso amente, quanuis ille qui non est amens adijciat suum voluntarium. Hoc enim non diminuit meum voluntarium neque meum concursum moralem. AD argumenta in oppositum respondetur ad primum & confirmationem , quod aliud est non defendere proximum, aliud offendere apponendo aliquam actionem vel instrumentum vnde noceatur proximus. Ad secundum respondetur, quod in illo casu tenetur ipse debitor admonere iudicem de periculo quod timetur contra proximum, & tunc si nihilominus cogatur reddere gladium vel depositum ipse excusatur a culpa. Ad vltimum argumentum respondetur, quod in illo casu debitor non est voluntarius respectu damni quod sequitur: quia non tenetur pro tunc retinere depositum cum tanto suo periculo. Deinceps in solutione ad secundum ponit Diuus Thomas duas conclusiones. Prima est, quando datio est illicita & contra legem is qui accepit tenetur restituere, non ei qui dedit: sed in pios vsus debet conuertere. Ponit exemplum in datione pretij simoniaca ex vtraque parte. Secunda conclusio est. Quando ipsa datio non est illicita sed est propter rem illicitam: nihil est restituendum , nisi superflue aliquid accipiatur ad fraudem & dolum. Ponit exemplum in pretio quod datur meretrici pro illicito vsu corporis. PRO intelligentia huius doctrinae notandum est primo, quod Diuus Thomas vocat hic dationem illicitam eam quae ab intrinseco illicita est, vocat vero dationem licitam eam quae non habet ex proprio obiecto & materia aliquam culpam: quanuis habeat illam ab extrinseco ex fine vel alia circunstantia fiat illicita. ¶ Nota secundo, quod datio quae est illicita in seipsa & intrinsece, potest esse illicita ex parte vtriusque, scilicet, dantis & accipientis: vt contingit in datione pretij simoniaca & conuentione. Aliquando vero potest fieri illicita tantum ex altera parte scilicet recipientis. Verbi gratia, si Petrus det pretium Ioanni ne committat aliquod flagitium tunc recipiens peccat. ¶ Denique nota, quod datio illicita ex vtraque parte dupliciter potest contingere. Vno modo quod sit illicita ratione materiae quae non est pretio aestimabilis, vt patet in exemplo posito simoniacae conuentionis & dationis. Altera vero est illicita ex eo tantum quod est contra legem, quanuis materia sit pretio aestimabilis. Verbi gratia, cum Petrus dat Ioanni pretium vt interficiat hominem. De his omnibus dicendum est per singula, praeterquam quod tractationem de simonia remittimus in quaestionem centesimam . DVbitatur tertio in ordine huius articuli. Vtrum quando datio est illicita in seipsa ex parte vtriusque, & nihilominus datio est pro re quae pretio aestimari potest, est tamen contra legem & iniuriam & detrimentum alterius, vt cum datur iudici pretium pro iniqua sententia, vel testi pro falso testimonio: teneatur recipiens ad restitutionem pretij? nam de damno dato alteri parti non est dubitandi ratio. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui accipit pretium pro be neficio ecclesiastico per conuentionem simoniacam tenetur illud restituere & eidem qui dedit, vt habetur probabilis opinio, ergo etiam in casu nostri dubij tenebitur recipiens pretium eidem cui dedit restituere. Arguitur secundo . Qui dedit pretium in casu nostro, per talem conuentionem non abdicauit a se dominium neque transtulit in alterum qui accepit pretium , ergo qui accepit tenetur restituere. Probatur antecedens, quoniam per contractum & conuentionem iure irritam non transfertur dominium, sed illa conuentio quae est ex parte vtriusque illicita est, etiam iure ipso irrita & nulla est, vt patet in. l. iuris gentium . §. si hoc maleficium . ff. de pactis. & in. l. generaliter. ff. de verbor. obligat. & in. c. non sane. 14. q. 5. quod desumitur ex August. in epist. 54. quae est ad Macedonium. Arguitur tertio. Si quis recipiat pretium pro re quam tenetur ex iustitia facere , verbi gratia, iudex pro iusta sententia pronuntianda, tenetur restituere illud pretium: ergo multo magis tenetur restituere qui accipit pretium pro iniusta sententia . Inquit enim Diuus Augustus vbi supra, quod iniquius accipitur pretium pro iniqua sententia, quam pro iusta. Sed pro altera parte arguitur. Non tenetur iure naturae qui accipit pretium per huiusmodi conuentionem ex vtraque parte illicitam ad aliquam restitutionem, sed ius positiuum tam ciuile quam canonicum damnans huiusmodi conuentiones, solum denegat actionem petendi & repetendi pretium in iudicio, & non facit inhabilem eum qui recipit, ad recipiendum dominium pretij, vt patet consideranti leges pro contraria parte, ergo. Maior patet. Quoniam industria ipsa & labor quem impendit is qui accipit pretium per huiusmodi conuentionem in vtilitatem illius qui dat pretium, profecto est pretio aestimabilis: at vero ex conuentione vtriusque partis fit pretium iustum : ergo non tenetur qui recipit illud iure naturae restituere. Arguitur secundo & confirmatur . Quoniam ex opposita sententia sequitur quod faber qui fabricat vel acuit gladium ex pacto alterius qui vult occidere hominem : teneatur ad restitutionem pretij pro suo labore. Item miles qui conductus est stipendio ad bellum iniquum teneatur ad restitutionem stipendij. Item qui vendidit venenum sciens in malum vsum vendi teneretur ad restitutionem pretij pro veneno accepti, quae omnia falsa reputamus. Denique arguitur tertio. Si restitutio esset facienda in casu proposito, maxime illi qui dedit pretium . Consequens est falsum, ergo nulli facienda est restitutio. Sequela probatur a sufficienti diuisione, quoniam non est facienda pauperibus. Nam pauperes substituuntur loco veri domini quando ipse dominus non comparet: sed in casu nostro verus dominus comparet , ergo. Deinde non est facienda restitutio illi in cuius iniuriam facta est iniqua conuentio, quoniam illi fit satis si restituatur totum damnum illatum, reliquum est ergo, quod maxime sit facienda ei qui dedit. Hoc autem esse falsum probatur, is qui dedit pretium pro re quae pretio aestimari poterat, voluntarie abdicauit a se dominium ex pacto & conuentione vtriusque partis, ergo illi non est facienda restitutio. In hoc dubio definiendo, Doctores varie sentiunt. Prima sententia est affirmatiua, sed inter affirmantes est maxima dissensio cui facienda restitutio sit. Caiet. in summa, in verbo restitutio. cap. 4. inquit, faciendam esse restitutionem ei in cuius iniuriam fit iniqua conuentio, aut certe Christo vniuersorum haeredi, idest, pauperibus. ¶ Secunda sententia est, faciendam esse restitutionem ei qui dedit vel pauperibus indifferenter ad libitum recipientis. Hanc videtur sequi Syluest. in verbo restitutio. 2. §. 1. & verbo restitutio. 4. §. 1. & Adria. in 4. in materia de restitutione, in speciali quaestione de hac re. ¶ Alij dicunt, faciendam esse ei qui dedit. Hanc sequitur Soto lib. 4. de iustitia & iure, art. 1. ad 2. col. 4. & 5. ¶ Alij vero aiunt faciendam esse restitutionem pauperibus si maleficium iam perpetratum est pro quo datum fuerat pretium, si autem nondum fuerit admissum, facienda est restitutio ei qui dedit. Sic opinatur Medina Compluten. in C. de restitutione. in tract. de restituendis rebus, quaest. 2. dub. 2. Secunda sententia principalis est in altero extremo, nullam faciendam esse restitutionem si recipiens pretium perpetrauit delictum pro quo datum est. Hanc sententiam videtur sequi Syluest. in verb. eleemosyna, quaest. 4. & summa Angelica in verbo concussio. & verbo restitutio. 1. & Nauar. in manuali, cap. 17. a num. 33. Tertia sententia est quae videtur esse media inter has sententias, quod quando res pro qua datur & accipitur pretium non est aestimabilis pecunia: tunc pauperibus restitutio facienda est. Et inter res non aestimabiles pecunia connumerat haec opinio iniustam sententiam iudicis. Quando vero res pecunia aestimabilis est & requiritur labor corporis aut vsus illius, tunc non obligat ad restitutionem ei qui dedit. Sic opinatur Couar. in relect. reg. peccatum in. 2. par. §. 2. nu. 7. PRO decisione veritatis sit prima conclusio . Si consideremus solum naturae ius, nulla ex huiusmodi conuentione obligatio oritur ad restituendum. Haec conclusio iudicio meo demonstratur argumentis factis pro parte negatiua. Tota igitur difficultas est si consideremus ius positiuum. Pro quo sit secunda conclusio. Iure positiuo saltim denegatur actio & repetitio in foro exteriori ei qui dedit pretium pro maleficio perpetrando. Haec conclusio satis probatur legibus citatis pro parte affirmatiua, & habetur etiam in. l. 3. & 4. & in. l. si ob turpem. ff. de conditionibus ob turpem causam. & in. l. 2. C. eod. tit. & in regula, In pari delicto & causa melior est conditio possidentis de regulis iuris in. 6. Decret. & in. l. Regni. 53. tit. 14. part. 5. quibus in locis statutum est quod in pari turpitudinis gradu, vt contingit in casu nostro, deneganda est actio ei qui dedit pretium. In hac conclusione nulla est controuersia inter ipsos doctores. Tertia conclusio. Probabilis est sententia communior quae tenet restitutionem esse faciendam in casu proposito, & consequenter verosimilior est sententia quae asserit faciendam esse ei qui dedit pretium . Istam conclusionem competenter probant argumenta facta pro parte affirmatiua & autoritas autorum sic opinantium. Quarta conclusio. Nihilominus nobis multo probabilior & verosimilior est sententia quae negat obligationem restituendi etiam iure positiuo. Haec conclusio probatur ante omnia argumentis factis pro parte negatiua. Deinde probatur reprobando aliorum sententias. Et principio quidem tanta differentia eorum qui asserunt faciendam esse restitutionem, super hoc cui facienda sit, magnum est argumentum nullam faciendam esse necessario restitutionem. Deinde inter istos autores quidam dicunt restitutionem faciendam esse aut ei qui dedit, aut pauperibus: quidam vero aut ei qui dedit, aut ei in cuius iniuriam facta est conuentio. Contra hos autores optimum est argumentum. Etenim videntur sibi contrariari. Nam restitutio facienda est vero domino, nisi forte propter crimen puniatur & priuetur: at vero iuxta sententiam horum Doctorum necessario dicendum est, quod is qui dedit, est verus dominus pretij dati, & quod non est lege spoliatus: ergo illi solum necessario facienda esset restitutio. Maior manifesta est ex definitione restitutionis. Minor autem probatur quantum ad priorem partem. Nam iuxta horum autorum sententiam: idcirco restitutio facienda est in praesenti casu: quia per talem conuenientiam iniquam ex vtraque parte non transfertur dominium, eo quod iure positiuo irrita est: ergo consequenter debent dicere quod mansit dominium apud eum qui dedit. Rursus probatur minor quantum ad alteram partem, scilicet, quod ipse non sit spoliatus. Quoniam isti autores asserunt quod potest fieri restitutio, ergo non est aliqua lex quae faciat ipsum inhabilem ad recipiendum pretium datum, & per consequens sibi contrariantur. Denique vltimo probatur conclusio. Quidam istorum doctorum numerant sententiam iudicis iniustam inter res quae pecunia aestimari non possunt: at vero hoc falsum est, non enim sententia iniusta est aliqua res spiritualis quae pretio aestimari non potest, quin potius est actio quaedam libera in vtilitatem eius qui dat pretium & in periculum eius qui profert iniquam sententiam: ergo hac ratione poterit inter illos fieri pactum de pretio iusto secundum se inter ipsos pactum facientes, quanuis sit iniustum pactum ex fine ad damnificandum aliquem tertium. Propterea vterque tenetur ad restitutionem illam in integrum faciendam. Valebit igitur huiusmodi contractus, vt pretio dato obligetur aliquis ad faciendam iniuriam proximo, ita vt si fecerit adquirat dominium pretij dati neque teneatur ad illius restitutionem, sed maneat obligatus ad restitutionem damni contra proximum. Ad argumenta pro parte affirmatiua respondetur ad primum negando consequentiam. Quoniam pro simoniaca conuenne sunt iam leges ecclesiasticae. At vero leges quae reprobant conuentiones prae dictas non faciunt inhabilem recipientem pretium neque impediunt dominij translationem quando res ipsa pecunia aestimabilis est. Et per hoc patet ad secundum. Ad tertium vero argumentum dicemus in sequentibus. DVbitatur quarto circa dationem illicitam ex altera parte, scilicet ex parte recipientis. Vbi si proprie loquamur, potius dicemus quod receptio est iniusta non vero ipsa datio. Quaerimus ergo, Vtrum pretium quod recipit aliquis iniuste teneatur restituere ante omnem iudicis sententiam. Verbi gratia, si datur pretium sicario ne occidat hominem & iudici ne proferat iniquam sententiam, sed potius iustam & scholari vt det suffragium digniori? Arguitur primo pro parte negatiua. Quando datio & acceptio est iniusta ex vtraque parte, diximus esse probabilius quod accipiens pretium non tenetur ad restitutionem : ergo neque quando est iniusta ex parte recipientis. Probatur consequentia. Nam quod vterque peccet non excusat alterum a restitutione, ergo si cum vterque inique agit non tenetur recipiens restituere, non etiam tenetur cum ipse solus inique agit. Arguitur secundo. Sit iudex iam paratus & certus ferre iniustam sententiam vel etiam sicarius qui statuerit occidere hominem: sit etiam homo qui precibus & pretio vtrunque auertat ab iniquitate exercenda. Tunc sic arguitur. Quanuis illi iniqui teneantur cessare praecepto iustitiae ab huiusmodi iniquitatibus, tamen in casu proposito reuera non cessant nisi in gratiam eius qui pretium dat: ergo pro illa actione vel potius cessatione ab iniquitate poterunt recipere pretium, siquidem pretio aestimabilis est. Arguitur tertio & probatur, quod non sit possibile quod acceptio sit iniusta & datio sit licita, sed quod vtraque sit iniusta si altera in iusta est, ac proinde recipiens non tenetur ad restitutionem iuxta definita in praecedenti dubio. Probatur hoc. Quia non solum peccat qui facit aliquod peccatum, sed etiam qui consentit facienti, praesertim si persuadet & rogat vt faciat: sed in praedicto casu ille qui dat pretium rogat vt alter accipiat, & prae uenit illum: ergo etiam ipsa datio est iniqua. Et confirmatur ex. l. 2. ff. de conditionibus ob turpem causam. vbi Vlpianus expresse determinat, quod qui dat pecuniam pro sententia iusta pronuntianda, crimen contrahit & punitur litis amissione: & legibus Regni cautum est ne quis iudici munera offerat. SED in oppositum est quod dicitur in l. 1. ff. vbi supra. quod si conuentio fuit turpis tantum ex parte recipientis: id quod acceptum est repeti potest ab eo qui dedit. & in. l. 2. adhibentur exempla, vtpote si dedero pretium ne sacrilegium facias, ne occidas. Idem habetur in. l. 4. & in. l. vltima ibidem. & in cap. non sane. 14. quaest. 5. In hoc dubio, communis sententia Iurisperitorum in locis citatis, imo & Theologorum est, quod qui accepit tenetur ad restitutionem. Sic tenet Adria. & Syluest. vbi sup. & Ioan. de Medina vbi sup. q. 25. & Caiet. in verb. restitutio. c. 4. ¶ Est altera sententia , quod non tenetur ad restitutionem . Caeterum quantum ad repetitionem in foro exteriori distinguit haec sententia . Si enim peccatum a quo auertitur recipiens pretium , sit contra iustitiam : dabitur repetitio in foro exteriori illi qui dedit. Si autem peccatum non fuerit contra iustitiam sed contra virtutes alias, non dabitur huiusmodi repetitio. Haec est expressa sententia Soti in loco citato in illa longa solutione ad secundum . quamuis Nauar. in manual. c. 17. nu. 37. dicat M. Soto sentire quod in priori membro huius distinct. sit obligatio ad restitutionem : in secundo vero membro non sit obligatio ad restitutionem . Sed Magister Soto nihil tale dicit. Nihilominus ipse Nauarrus sequitur illam sententiam quod in priori casu tenetur recipiens restituere, non autem in secundo. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Repetitio in casu nostri dubij dabitur ei qui dedit pretium quando peccatum erat contra iustitiam : non autem quando fuerit contra alias virtutes. Haec patet ex legibus citatis quae expresse probant priorem partem huius conclusionis. Secunda vero pars probatur. Quia cum illae leges sint poenales & odiosae non sunt extendendae vltra casus ibidem positos: qui profecto sunt contra iustitiam . Sed vt definiamus quando sit facienda restitutio ante iudicis sententiam , oportet aduertere quod peccatum contra iustitiam a quo auertitur aliquis propter pretium , quandoque potest esse contra iustitiam & in iniuriam eius qui pretium dat. Aliquando vero erit contra iustitiam & in iniuriam alterius tantum . Secunda conclusio. Quoties aliquis accipit pretium vt cesset a peccato quod est contra iustitiam eius qui dedit pretium, proculdubio tenetur in foro conscientiae ante omnem iudicis sententiam. Haec conclusio euidens est, & quanuis Magister Soto vniuersaliter negauerit obligationem restitutionis in casu dubij propositi: tamen intelligendus est iuxta subiectam materiam de qua loquebatur, quando peccatum erat contra iustitiam tertij. Probatur autem nostra conclusio. Qui dat pretium in casu nostrae conclusionis non transfert dominium, ergo alter non recipit ac proinde tenetur restituere in foro conscientiae. Probatur antecedens. Nam qui dat est inuoluntarius in dando, sed solum dat vt redimat vexationem suam iniquam: quod est dare inuoluntarie mixte, quod quidem sufficit vt alter qui iniuriam facit & accipit pecuniam non acquirat dominium. ¶ Arguitur secundo & confirmatur praedicta ratio. Vsurarius certissime tenetur restituere vsuras, ergo multo magis qui accipit pretium in casu conclusionis. Probatur consequentia. Quoniam vsurarius tenetur ad restitutionem, quoniam etiamsi ex iustitia commutatiua non tenebatur dare mutuum , tenebatur tamen ex iustitia commutatiua nihil recipere ratione mutui. At vero in casu nostrae conclusionis ille qui accipit pretium tenetur ex iustitia commutatiua non solum non recipere pretium propter illam causam, sed etiam tenebatur non me laedere: ergo pro eo quod non me laedit nulla ratione adquirit dominium pretij, sed tenebitur ad restitutionem magis quam vsurarius. ¶ Tertia conclusio . Verosimilis est sententia quae tenet quod is qui accipit pretium quando peccatum a quo auertitur est contra iustitiam alterius tertiae personae, teneatur ad restitutionem pretij in foro conscientiae . Haec est fere sententia omnium doctorum communis, vno excepto Magistro Soto vbi supra. Probatur secundo. Is qui accipit pretium in prae dicto casu tenebatur ex iustitia commutatiua non laedere proximum, ergo modo cum pretium accipit peccat contra iustitiam commutatiuam. Probatur consequentia, quia facit vt qui dat pretium minus habeat in bonis suis quam oportebat illum habere, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Cum iudex accipit pretium vt proferat iustam sententiam , accipit amplius quam mereatur exercitium sui officij, ergo non est illi licitum accipere. Antecedens probatur. Quoniam respublica iudicibus prouidet sufficiens stipendium, ergo non potest amplius accipere pro ferenda iusta sententia. Quarta conclusio. Si rationibus haec res expendenda sit & non multitudine doctorum: non minus verosimilis, imo & verosimilior nobis iudicatur sententia quae asserit non esse obligationem ad restituendum quando recipiens pretium recipit illud, vt cesset ab iniustitia contra tertiam personam. Haec est expressa sententia Magistri Soto vbi supra, & argumenta facta pro parte negatiua probant illam: quae mihi validiora videntur quam argumenta praecedentis conclusionis . Deinde probatur & explicatur conclusio, ex differentia quae inuenitur quando peccatum a quo cessat recipiens pretium, est contra iustitiam respectu dantis pretium, & quando est contra iustitiam alterius tertiae personae. Etenim iam in priori casu ex iustitia debitum erat ei qui dedit pretium antequam daret, quod recipiens cessaret a tali peccato: & idcirco qui pretium accipit manifestam iniuriam illi facit. At vero quando peccatum iniustitiae erat futurum contra tertiam personam, non debebat ex iustitia ei qui dat pretium, ille qui recipit cessare a peccato in gratiam dantis pretium, ergo propter istam gratiam quam illi facit poterit recipere pretium non peccando contra iustitiam respectu illius. Hinc sequitur, quod quando tertia illa persona cui facienda erat iniuria, est vsque adeo coniuncta ei qui dedit pretium, vt etiam illius iniuria redundet in iniuriam ipsiusmet dantis pretium: tunc recipiens pretium tenetur in foro conscientiae restituere illi qui dedit pretium. Verbi gratia, si pater dat pretium nequis occidat filium, imo si socius peregrinationis dat pretium inuasori ne socius suus occidatur: tenetur qui accipit pretium in foro conscientiae restituere. Sequitur etiam ex dictis aliud corollarium, quod quando peccatum quod erat committendum a recipiente pretium, futurum erat contra charitatem aut alias virtutes: non tenetur restituere in foro conscientiae. Verbi gratia, tenebatur aliquis medicus ex charitate aut etiam ex misericordia curare pauperem infirmum & nolebat eum curare: in tali casu si recipiat pretium pro illa curatione siue ab illo paupere siue ab alio non peccat contra iustitiam. Idem dicimus de aduocato in casu quo teneretur causam dicere pro paupere ex misericordia, sed nihilominus recipit pretium pro aduocatione. Hoc corollarium sufficienter probatur rationibus factis pro quarta conclusione. AD argumenta vero facta pro tertia conclusione hinc patet solutio. Ad primum quod erat ex multitudine doctorum, respondetur, quod in rebus moralibus obscuris & difficillimis decidendis non mirum est si alicui viro docto se se offerat aliqua noua ratio vrgentior, vt opinetur contra communem sententiam merito & non temerarie: & isto modo sunt introductae plurimae opiniones contrariae alijs quae solebant esse communes. Neque hoc habet aliquid temeritatis quando optima ratione disceditur a communi sententia in rebus moralibus. Ad secundum argumentum quod procedebat ex ratione: dicitur, quod qui dat pretium ne fiat iniuria alteri tertio, non habet minus quam ex iustitia debet habere. Illi enim nulla fit violentia aut iniuria, sed libere omnino ex charitate & misericordia proximi dat pretium sicario ne occidat hominem, ac proinde non violatur iustitia commutatiua respectu dantis: quin potius recipiens pretium cessat ab iniuria facienda illi tertio. ¶ Ad confirmationem respondetur, quod etiamsi iudex non haberet stipendium ab ipsa republica, sed mere gratis vellet exercere officium iudicis, non posset recipere pretium pro cessatione a ferenda sententia iniusta contra datorem ipsum pretij: pecca ret enim contra iustitiam & teneretur restituere pretium: non autem peccaret contra iustitiam si reciperet pretium pro cessatione ab iniqua sententia ferenda contra tertium hominem. Iam vero ad argumenta pro parte negatiua quatenus procedunt contra primam conclusionem respondetur breuiter. Ad primum negatur consequentia iuxta ea quae dicebamus in explicatione quartae conclusionis, illic enim patet manifestum discrimen. Ad secundum negatur consequentia, vel certe respondetur, quod probat nostram quartam conclusionem. Ad tertium respondetur, quod dans pretium vt redimat propriam vexationem vel alienam: non consentit iniquitati recipientis, siue recipiens peccet contra iustitiam siue contra aliam virtutem. Quemadmodum qui dat vsuras vsurario non consentit cum iniquitate illius: quoniam ille paratus est dare pecuniam suam ad vsuras. Si enim persuaderet illi vt exerceret officium vsurae: consentiret cum peccato illius. Notandum est tamen, quod in casu particulari huius argumenti, quod attinet ad iudicem qui pretium recipit, tenetur omnino restituere a quocunque recipiat. Quoniam leges Regni in Hispania reddunt inhabilem ipsum iudicem ad hoc recipiendum, vt patet, En el libro segundo delas ordenaciones Reales, en el titulo del Consejo del Rey, y en el titulo de la Audiencia y Chancilleria, y en el titulo de los Alcal des y Corregidores, &c. Caeterum quod leges illae allegatae , quantum attinet ad illum qui dat pretium iudici: ideo puniunt illum an litis perditione: quia praesumunt , quod dat pretium ad peruertendum iudicium & non ad redimendam suam vexationem. DVbitatur quinto. Vtrum impudicae foeminae possint accipere pretium sui corporis? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Nemo est dominus sui corporis aut membrorum sui corporis, ergo illae foeminae non possunt vendere suum corpus & pretium receptum retinere. Arguitur secundo. In pari turpitudinis gradu, melior est conditio possidentis: sed vir & foemina parem turpitudinem committunt in fornicatione: ergo ipse vir commissa iam fornicatione non tenebitur promissum pretium soluere. Arguitur tertio. Quia pari ratione sequeretur quod ipse vir posset exigere pretium a foemina & vendere corpus suum, quod nullatenus est in consuetudine. Et confirmatur , quia si foemina praebet vsum corporis sui viro & est obiectum delectationis ipsius viri: etiam ipse vir reddit aequale, ergo iniquum est pretium quod vltra accipitur. Arguitur quarto, & probatur quod saltim foemina coniugata non possit recipere pretium pro adulterio: quia illa non est domina sui corporis neque vsus sui corporis, sed vir eius est dominus: ergo non potest iuste recipere pretium siquidem alienum vendit. Denique arguitur. Sequitur pari ratione quod vir possit accipere pretium pro nefando vsu corporis sui, quod videtur absurdissimum . Circa istam difficultatem sunt qui asserant omnes huiusmodi impudicas foeminas teneri ad restitutionem accepti pretij pro turpi vsu corporis sui. Sic aiunt quidam Iurisperiti in. l. 4. §. sed neque meretrici. ff. de conditionib. ob turpem causam. Inter Theologos etiam Ioan. de Medina. C. de restit. tractatu. de rebus restituendis, opinatur meretrices non posse recipere pretium corporis sui: bene tamen possunt aliquid recipere titulo liberae donationis. Alij vero dicunt quod publicis meretricibus licitum esset pretium recipere, non tamen occultis. Hoc etiam tenent quidam Iurisperiti quos refert Couarruuias in relect. reg. peccatum. 2. part. §. secundo. Alij denique aiunt, licitum quidem esse omnibus solutis foeminis pretium recipere pro vsu corporis sui, non autem coniugatis propter quartum argumentum. PRO decisione veritatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnes foeminae possunt absque iniustitia in pretium sui corporis aliquid accipere & retinere. Ista conclusio quod attinet ad meretrices, patet ex communi omnium nationum vsu. Etenim non solum permittuntur in republica, sed etiam defenduntur petentes pretium sui corporis. Et confirmatur etiam in Sacris literis. Nam Genes. 38. narratur, Iudam fecisse pactum cum Thamar, quam existimabat meretricem, & postea illud pretium procurauit sol uere. Item Prouerb. 6. dicitur pretium scorti vix est vnus panis: Ecce vbi vocat pretium, quod datur scorto pro actu turpi. Sunt denique plurimae leges in iure ciuili, quibus hoc ipsum confirmatur, quas refert Couar. vbi supra. Probatur autem conclusio ratione vniuersali. Omnis conuentio & promissio quae iure naturae valida est imo & ciuili, transfert dominium quando exercetur & confert ius in conscientia, etiam si ab extrinseco fiat illicita: sed datio quae fit impudicae foeminae pro turpi actu iure naturae & ciuili valida est: ergo transfert dominium, licet ab extrinseco sit illicita. Minor probatur, quantum ad ius naturae: quoniam illa datio fit pro re quae pretio aestimari potest, videlicet pro delectatione quam exhibet impudica foemina vsu sui corporis. Quantum vero ad ius ciuile probatur, quoniam non inuenitur lex quae casset & irritet huiusmodi contractus & translationes dominij. Et confirmatur. Nam si quis pactum faciat cum cauponario in die ieiunij Ecclesiastici, vt det sibi cibos ad comedendum mane, ille contractus validus est, & homo ille tenetur soluere pretium ex iustitia, ergo non obstat quod pretium detur pro re turpi & illicita, quominus sit valida ipsa datio pretij & translatio dominij. Deinde probatur, quoniam si foemina consentiat cum viro in turpem actum ea conditione vt vir postea ducat eam in vxorem, poterit foemina iustissime petere a viro vt adimpleat promissum, & dabitur foeminae actio in iudicio, & compelletur vir ducere illam vxorem vel illam dotare: ergo multo magis poterit iuste recipere aliud pretium. Id ipsum quod dicimus de foeminis respectu virorum, asserendum est de viris respectu illarum, possunt enim ab illis pretium accipere delectationis praestitae. Sed aduertendum, quod lucrum quod ex turpi actu acquirunt foeminae nuptae debet reponi in communi thesauro mariti, & reputandum est sicut alia bona quae acquiruntur durante societate matrimonij: & ita est expendendum, & diuidendum suo tempore. Idem dicimus proportionabiliter de pretio quod acquirit religiosa mulier: illud enim communitati acquiritur sicut aliud pretium , quod monacha acquireret labore manuum suarum . Secunda conclusio. Si foemina impudica solum modo blanditijs & verbis amatorijs exigat a viro pretium plusquam par erat: non tenebitur ad restitutionem illius excessus accepti: bene tamen tenebitur ad restitutionem si dolo aut fraude extorsit illum . Prima pars probatur, quia is qui dat illum excessum dat omnino voluntarie, ergo valida est translatio. Sed hic obseruandum est, quod continget aliquando. Vt foemina petat ab amatore suo aliquid pretiosum coram alijs personis coram quibus cogitur concedere, alias amittet honorem suum. Tunc dicimus quod talis foemina non potest recipere illud, sed tenebitur restituere: quoniam inuoluntarie mixte datum est. Secunda vero pars probatur, quia fraus & dolus causant inuoluntarium. Etenim si vir cognosceret foeminam mentiri, non daret illi quod petit. Exemplum est si impudica foemina fingat se esse virginem & ob hanc causam exigat pretium notabile, tenebitur illud restituere. Item si mentiatur dicens se nullum alium amatorem ad missuram , & ob id multa munera recipit: tenetur omnia illa restituere si alium admittat. Tertia conclusio. Si quis promittat impudicae foeminae aliquam quantitatem pretij quam exhibere est prodigalitas: non tenetur postea adimplere promissum, etiam si iurauerit. Probatur quia iuramentum promissorium de re illicita non est adimplendum, imo est peccatum illud facere, & maius peccatum titulo religionis illud adimplere: sed prodigalitas saltim est peccatum veniale cum quis propria bona prodigit: ergo vera est conclusio. Quaenam autem sit prodigalitas in huiusmodi casu, iudicio prudentis considerata personarum qualitate arbitrandum est. Aduertendum est tamen, quod si de facto ipse vir prodige dedit meretrici quod promisit, factum tenet & illa manet domina accepti pretij, dummodo qui dedit non sit pupillus: quoniam iste secundum leges non potest alienare bona sua: poterit autem tantum dare meretrici quantum ludere. De religiosis autem qui omnino sunt pauperes, aliter arbitrandum est quantum ad huius modi expensas, secundum facultatem quam vnusquisque habere praesumitur a suis prae latis ad expendendas pecunias in sibi placitis. Neque in hoc peccabit peccatum iniustitiae, nec tenebitur ad restitutionem ipse, neque meretrix quae accepit tale pretium iustum proportionatum cum facultate interpretatiua praelati ad expendendum in rebus sibi placitis in animi sui gratia. Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quod quanuis foemina non sit domina sui corporis secundum se neque est domina vitae: veruntamen est domina vsus sui corporis: vnde sicut potest aliquis locare operas suas vel vendere . Verbi gratia, iter facere aut saltare: ita etiam foemina potest vendere illum vsum corporis sui. Ad secundum respondetur, quod quanuis in actu impudico vir & foemina parem turpitudinis gradum incurrant : tamen in datione & acceptione pretij nulla est turpitudo. Ad tertium concedo sequelam. Verum est tamen, quod quia mulier est infirmior, & in illo actu magis impudice se habet: habet tamen se passiue: magis decet quod vir det pretium foeminae, quam foemina viro. Ad quartum argumentum respondetur, quod mulier nupta quanuis non sit domina vsus sui corporis sed vir, tamen est domina actionis liberae committendi adulterium in gratiam adulteri: & pro hoc potest pretium recipere. Sicut sicarius non est dominus vitae alienae, & tamen cum sit dominus actionis suae liberae occidendi vel non occidendi proximum: potest iuste vendere istam actionem in gratiam postulantis mortem alterius. Ita contingit in muliere adulterante, quae quidem facit iniuriam viro: non tamen adultero recipiens pretium ab illo. Ad quintum argumentum respondetur, quod tota turpitudo, & absurditas in illo actu non est contra iustitiam sed contra virtutem castitatis, vsque adeo vt sit vitium omnino contra naturam non solum rationalem, sed etiam contra naturam animalem. Iam vero in responsione ad tertium docet Diuus Thomas quomodo sit facienda restitutio quando dominus rei non comparet. Numerat autem tres casus in quibus rei dominus dicitur non comparere . Primus est quando est ignotus. Se cundus quando erat notus sed obijt. Tertius quando est notus & viuit, sed distat longe. In primo casu est prima conclusio Diui Thomae. Restitutio facienda est conuertendo rem in vsus pios. Secunda conclusio. In secundo casu restitutio facienda est haeredi. Tertia conclusio. In tertio casu, transmittendum est debitum in locum vbi est verus dominus , maxime si debitum sit notabilis quantitatis & transmissio commode fieri potest, alioquin deponatur in loco tuto & significetur vero domino quod illic habet rem suam. CIrca primam conclusionem dubitatur sexto. Quis nam sit & dicatur dominus ignotus rei. Respondetur & sit prima conclusio. Non dicitur verus dominus esse ignotus moraliter loquendo, donec fiat sufficiens diligentia & inquisitio illius arbitrio boni viri secundum qualitatem negotiorum & rerum. Probatur, quoniam alias culpabiliter esset ignotus ex parte eius qui rem alienam habet, & verificaretur de illo: noluit intelligere vt bene ageret. Secunda conclusio. Si facta iam diligentia & inquisitione sufficienti non constet determinate, quis nam sit verus dominus , sed sit in dubio an sit Petrus, vel Paulus: tunc diuidendum erit debitum iuxta proportionem dubij inter illos de quibus dubitatur. Itaque si dubium fuerit aequale inter vtrunque diuidatur debitum aequaliter inter ambos: vel etiam si fieri potest de consensu illorum mittatur sors vel applicetur alteri. Ratio huius est, quia quanuis in re dubia melior sit conditio possidentis: tamen vbi nullus possidet debet fieri diuisio inter eos de quibus dubitatur quis nam sit dominus. Tertia conclusio. Quando nullo pacto constat quis nam sit dominus , constat autem de oppido cuius erat ciuis: tunc facienda est restitutio pauperibus reipublicae illius maxime si res erat alicuius momenti, si autem non sit notabilis momenti poterit fieri restitutio occurrentibus pauperibus. Sit exemplum primae partis conclusionis . Multi ex Hispanis asportauerunt ab Indis magnas diuitias iniquo bello acquisitas, isti tenentur non comparentibus veris dominis restituere pauperibus illius oppidi vbi erant ciues veri domini . Probatur conclusio quantum ad priorem partem . Quoniam verosimile est quod in illo oppido maneant saltim haeredes veri domini , ergo conuenientius & certius fiet illic restitutio ad voluntatem ipsius reipublicae . Secundo probatur, quoniam quando verus dominus non comparet, facienda est restitutio illi de quo praesumitur quod verus dominus in tali casu habet voluntatem interpretatiuam vt illi detur: sed vnusquisque merito praesumitur habere amorem & pietatem erga patriam vel rempublicam : ergo illi facienda est restitutio. Et intelligimus conclusionem etiam si res illa non sit ablata cum iniuria facta reipublicae aut oppido, contra Magistrum Soto vbi supra in solut. ad 3. qui tenet quod solum facienda est restitutio ipsi oppido, quando res ablata est cum iniuria facta ipsi oppido. Secunda pars conclusionis maxime probatur arbitrio boni viri, quoniam res minoris pretij non est materia restitutionis necessariae respectu reipublicae, sed sufficiet illam dare occurrenti pauperi. Eo vel maxime quod rationes factae pro priori parte conclusionis non militant pro secunda parte. DVbitatur septimo. Quo iure, ignoto vero domino aliquibus facienda est restitutio. Et supponendum est nobis quod in praesenti non loquimur de restitutione rerum inuentarum , de quibus dicemus quaest. 66. sed loquimur de restitutione rerum quae per iniquitatem ablatae sunt. Respondetur ergo ad hoc dubium breuiter, & sit prima conclusio. Si consideremus praecise solum ius naturae, facienda est restitutio reipublicae: vbi constat quod ipse dominus ciuis erat. Probatur, quia iure naturae bona ciuium ordinantur ad bonum reipublicae, sicut bonum partis ad bonum totius, ergo deficiente vero domino respublica habet ius ad bona illius. Secundo probatur . In tali casu illa bona quasi redeunt ad statum in quo omnia erant communia antequam fieret rerum diuisio & applicatio: sed in illo statu bona erant communia reipublicae: ergo in nostro casu respublica acquirit ius ad illa bona. Maior probatur, quia quantum attinet ad mores hominum , idem omnino est quod non compareat verus dominus cui applicata erant , & quod nunquam fuerint applicata, ergo finita applicatione ad particulare dominium , manent sicut antea. Probatur tertio, quoniam si respublica non est domina iure naturae illorum bonorum , sequitur, quod illa bona sunt omnino deserta absque vero domino quod videtur esse inconueniens . Secunda conclusio . Legibus ciuilibus & potissime Ecclesiasticis & ipsa consuetudine introductum est, vt huiusmodi bona conuertantur in eleemosynas. Probatur ex cap. cum tu. de vsuris. & cap. quamquam . eod. tit. in 6. & cap. non sane. 14. q. 5. quibus in locis expresse definitur conclusio , Item in authen . omnes peregrini. C. de successionib. colla. 10. & in. l. penul. titu. 1. parti. 6. decretum est, quod bona peregrini morientis absque testamento distribuenda sunt in pios vsus, & eleemosynas si legitimus haeres non compareat . Quod autem huiusmodi leges sint sanctae & iustae probatur, ex conclusione praecedenti . Quoniam huiusmodi bona iure naturae efficiuntur reipublicae: sed princeps tam ecclesiasticus quam secularis habet potestatem ab ipsa republica administrandi bona publica: ergo in fauorem pauperum quorum cura pertinet ad rempublicam , optime decernunt vt huiusmodi bona pauperibus obuenirent. Et denique probatur, quoniam superflua eroganda sunt in pios vsus & eleemosynas: sed haec bona superflua videntur esse rei publicae. Ergo merito conuertuntur in vsus pauperum : vbi aduerte, quod si debitor fuerit pauper, poterunt illa bona ipsi adiudicari, ad arbitrium sui confessarij vel parochi. Tertia conclusio . Non est necessaria episcopi licentia ad distribuenda huiusmodi bona in pios vsus. Haec conclusio est contra multos Iurisperitos, sed est communis omnibus Theologis & quibusdam Iurisperitis. Vide Syluest. in verb. restitutio. §. 8. & Io. Medinae vbi supra. Probatur conclusio. Si compareret verus dominus nulla esset necessaria facultas vt fieret eidem restitutio: sed leges ecclesiasticae quae postulant ea bona conuertenda esse in eleemosynas, non requirunt episcopi facultatem: ergo non est necessaria. Neque obstat, quod in cap. cum sit. de Iudaeis. & in cap. quamquam . de vsuris in 6. requiritur Episcopi licentia. quoniam ista capita loquuntur in casibus particularibus. Primum quando a Iudaeo facienda est illa distributio debiti in pauperes. Secundum est, quando ab vsurario, & in istis casibus requiritur Episcopi licentia. Neque rursus obstat, quod in multis synodalibus episcoporum reseruatur huiusmodi distributio ipsis episcopis. Respondetur ergo, quod si eiusmodi leges iustae sunt, debent intelligi quantum ad reseruationem peccati, quod committunt qui non distribuunt huiusmodi debita pauperibus. DVbitatur octauo. An pro huiusmodi debito possit fieri compositio ? De qua re Ioan. de Medina vbi supra. cap. 11. & Soto in quarto, dist. 21. quaest. 1. arti. 4. Nos autem breuiter respondentes ponimus primam conclusionem. Prima conclusio . Quilibet princeps siue secularis siue ecclesiasticus, potest si attendamus tantum ius naturae huiusmodi compositionem facere si adsint causae honestantes talem compositionem. Probatur conclusio . Quoniam vt diximus huiusmodi bona, stando in solo iure naturae, redeunt ad communitatem , ergo princeps qui est dispensator bonorum communium potest aliquam partem illorum bonorum applicare in aliquem vsum vtilem communitati & remittere aliquam partem debitori, si talis remissio fuerit etiam vtilis communitati . Verbi gratia, Si instat bellum necessarium pro defensione reipublicae, vtile est communitati vt vndecunque fuerit possibile fiat collectio in subsidium belli, haec autem collectio copiosius & breuius fiet ex huiusmodi debitis incertis, si princeps pro aliqua parte data remiserit alteram partem, ergo in principe est huiusmodi potestas vt debitores libentius & citius contribuant ad bellum necessaria. Secundo probatur. Omnis princeps potest dispensare in suis legibus proprijs: sed huiusmodi bona incerta solis principum legibus decernuntur distribuenda pauperibus: ergo ipse princeps poterit illa bona aliter dispensare in communem vtilitatem. Tertio probatur. Quoniam pauperes nondum habent ius adquisitum, ergo absque illorum iniuria poterit princeps illa bona conuertere in alium vsum communitati vtilem. Secunda conclusio. De facto fieri non potest huiusmodi compositio in republica Christiana nisi a summo pontifice . Ratio est, quoniam pontifex habet potestatem super omnes Principes Christianos ad reseruandum sibi aliquam materiam, de qua leges ferendae sunt quando hoc expedierit ad spirituale bonum vel tranquillitatem Ecclesiae. Hinc est quod reseruauit sibi omnes causas matri moniales: quae alias ratione humani contractus subiectae erant legibus secularium principum, & consequenter reseruat sibi causas de legitimatione quatenus includunt notitiam de vero matrimonij contractu . Cum igitur legibus iam sancitum est, quod huiusmodi bona incerta distribuantur in eleemosynas pauperum , merito & iuste ipse Pontifex quoniam est pater pauperum in Ecclesia, sibi reseruat mutationem & dispensationem in huiusmodi legibus de distribuendis huiusmodi bonis pauperibus: vnde iam princeps secularis non potest facere compositionem . Tertia conclusio. Multum suspecta est de iniustitia huiusmodi compositio prout a multis exercetur de facto. Probatur, quoniam de facto pro debito quinque millium dipondiorum componitur aliquis pro. 68. Tunc est argumentum, nulla videtur esse proportio & aequalitas inter debitum & talem solutionem, ergo Pontifex qui est dispensator non dissipator huiusmodi bonorum, non debet intendere talem compositionem absolute facere. Secundo probatur. Quoniam hac via datur occasio maxima cauponibus & alijs huiusmodi hominibus, vt paulatim defraudent populum furantes aliena bona minutatim: quoniam postea facile manerent tuti in conscientia si se componerent pro tam minimo pretio postea cum Bulla cruciatae. Propter istas rationes semper visa est maioribus nostris praeceptoribus huiusmodi compositio valde suspecta de iniustitia. Vt autem excusemus Summum Pontificem a culpa, sit quarta conclusio. Quarta conclusio. Quando pontifex concedit bullam huiusmodi compositionis , prae supponit causam legitimam esse, & legem naturalem seruandam esse, quod relinquitur iudicandum arbitrio discreti confessarij . Verbi gratia, Si ipse debitor sit ita pauper vt aegre aut vix possit restituere, aut debitum non sit adeo certum, poterit tunc confessarius discretus admittere compositionem & absoluere poenitentem , alias non est licitum debitori talem compositionem facere. Probatur prima pars, quia tunc fit aliqua proportio inter solutionem & debitum ipsum, & tunc est causa decens vt Summus Pontifex dispenset aliquam partem debiti mediocriter pauperibus vt libentius & citius adiuuent ad expeditionem belli vel alterius boni operis vtilis communitati : quando vero debitum ipsum est incertum constat quod fit maior proportio: quoniam in dubio melior est conditio possidentis: & quanuis attendenda sit quantitas dubij pro vtraque parte, tamen semper minuitur valor debiti, quando est aliquod dubium an teneatur. Et denique pro tranquillitate conscientiae merito & iuste Pontifex potest facere huiusmodi compositionem. Secunda vero pars conclusionis probatur mihi, argumentis factis pro tertia conclusione. Sit quinta conclusio. Postquam semel facta est compositio conuenienter & iuste, si verus dominus rei compareat, compelletur debitor in foro exteriori restituere id quod sibi reliquum erat: at vero in foro conscientiae non tenetur ante iudicis sententiam restituere. Prior pars conclusionis communis sententia est & ipsa experientia & de facto comperta: & ratio esse potest, quoniam huiusmodi compositiones magis respiciunt tranquillitatem conscientiae debitoris, quam intendant in foro exteriore tollere ius quod habet verus dominus vel impedire actionem in iudicio. Secunda pars conclusionis sententia est expressa Magistri Soto vbi supra, & ratio esse potest: quoniam si compositio semel iuste facta est & legitime, transfert reuera dominium in eum qui erat debitor, alias nulla prorsus vtilitas esset in compositione, si adhuc debitor manet obligatus ad restituendum quotiescumqe verus dominus comparuerit, ergo in foro conscientiae transfertur in illum dominium eius quod reliquum sibi est. Et confirmatur, quoniam alias ipse Pontifex non procederet vt dispensator & distributor bonorum quae debita sunt communitati vel pauperibus: si illa non posset cum effectu applicare alicui pro iusta & conuenienti causa. Et confirmatur secundo. Si Pontifex omnia illa bona applicasset pauperibus debita domino ignoto, non teneretur ille qui antea erat debitor restituere quidquam; ergo neque si Pontifex ipsimet applicauerit tanquam mediocriter pauperi vel alia iusta de causa alias ipse Pontifex omnino falleret ipsos debitores. Haec secunda pars conclusionis est contra aliquos Theologos nostri temporis, qui aiunt quod statim comparente vero domino te netur ille debitor in foro conscientiae restituere ante iudicis sententiam . Et ratio illorum est, quoniam per sententiam iudicis non obligatur aliquis restituere id quod antea non debebat, ergo si per sententiam in foro exteriori iudicis quae non fundatur in falsa praesumptione obligatur homo ille restituere, saltem quod sibi reliquum est, colligitur quod antea tenebatur restituere. Ad hanc tamen rationem respondetur, quod Pontifex quamuis transferat dominium eius quod reliquum est in ipsum debitorem propter iustam & piam causam: tamen transfert dominium infirmum & caducum, non enim intendit iniuriam facere vero domino si opportuno tempore comparuerit & egerit in iudicio contra debitorem . Quapropter illa sententia quamuis non fundetur in falsa praesumptione : potest obligare debitorem vt restituat quod sibi reliquum est, nisi forte fuerit ita pauper quando facta est compositio quod sibi potuit applicari sicut alijs pauperibus. Quod si hoc in iudicio non constiterit iam sententia fundatur in falsa praesumptione. Neque mirum est, quod in iudicio obligetur aliquis per sententiam restituere aut reddere quod ante sententiam non tenebatur, quando aliquis acquisiuit dominium cum illa conditione , vt teneatur reddere quando in iudicio alter petierit & iudex sententiam tulerit in fauorem petentis. Exemplum est in dominio quod acquiritur in multis casibus per ludum , datur enim saepe actio perdenti vt in iudicio possit repetere amissum, nihilominus ille qui lucratus est dominus lucri est quamdiu non obligatur per sententiam iudicis illud reddere. Hactenus diximus de genere compositionis rerum quae iniuste ablata sunt & detinentur. Sed est aliud genus compositionis quae fit cum ecclesiasticis de bonis beneficiorum male perceptis, quia non recitauerunt, vel quia non resederunt officium suum exercentes. De quibus sit conclusio. Vltima conclusio . Si pontifex cuius autoritate fit compositio vel eius vicarius sit omnino voluntarius in illa compositione facienda : transfertur omnino dominium illorum bonorum in ipsum virum ecclesiasticum qui se componit . Probatur conclusio . Quia pontifex procedit tunc sicut verus dominus cui debentur fructus beneficiorum male percepti, ergo potest trans ferre illorum dominium in ipsos debitores si voluntarie id faciat. Probatur antecedens , nam si ex iure communi tales fructus debebantur fabricae vel pauperibus: tamen iam vsu & consuetudine approbata applicatae sunt camerae Pontificis, & idcirco procedit vt dominus illius remissionis. Diximus autem in conclusione . Si voluntarius sit Pontifex in illa remissione: quoniam potest contingere quod propter ignorantiam quam habet ex falsa relatione admittat aliquam compositionem , quae quidem non erit voluntaria, ac proinde neque valida sed subreptitia omnino. Circa secundam conclusionem in hac solutione Diui Thomae . Notandum est primo, quod nomine haeredis, venit intelligendus omnis qui succedit in ius defuncti. Verbi gratia, bona haeretici condennati qui alias mortuus est restituenda sunt fisco. ¶ Notandum secundo, quod illa conclusio procedit in diuitijs & pecunijs: at vero de restitutione famae & honoris defuncti iam diximus in art. 2. ad 1. & 2. Denique notandum, quod qui debet aliquid defuncto non potest illud expendere in pios vsus vel in eleemosynas & sacrificia pro anima defuncti: donec sit certus quod defunctus non habet haeredem, nec est aliquis qui succedat in ius defuncti. DVbitatur nono, circa tertiam conclusionem. Cuius nam expensis transmittendum est debitum quando dominus longe distat. ¶ Ad quod respondetur, & sit prima conclusio. Si debitor ipse tenetur restituere ratione in instae acceptionis vel ipse dominus longe distat culpa ipsius debitoris vel causa eius: tenetur tunc ipse debitor proprijs expensis transmittere debitum. Si autem debitor non tenetur ratione iniustae acceptionis nec dominus longe distat culpa vel causa ipsius debitoris: non tenebitur debitor proprijs expensis debitum transmittere. ¶ Probatur prima pars conclusionis . Quia ipse dominus rei seruandus est indemnis ab omni iniuria, ergo in tali casu certa est prima pars conclusionis . ¶ Obseruandum tamen est quod si ipse dominus in asportanda illa re inique accepta, facturus erat expensas alias, tunc debitor non tenebitur proprijs expensis transmittere . Ratio est manifesta, quia sicuti dominus non debet reportare damnum ex iniuria: ita neque lucrum : alias non sufficeret restituere simplum quod est falsum. Altera pars probatur, quoniam debitor in tali casu tantum tenetur restituere quantum accepit, at vero si proprijs expensis transmitteret amplius restitueret quam acceperat. Secundum doctrinam huius conclusionis conciliabuntur varia dicta doctorum quae videntur contraria & non sunt. Secunda conclusio. Si res semel commissa est fideli portatori vt eam traderet vero domino, & forte in via perijt res illa: tunc si debitor tenebatur tantum ratione rei acceptae non tenetur amplius restituere: si vero tenebatur ratione acceptionis siue iustae siue iniustae: tenebitur nihilominus in casu posito vero domino restituere. Sit exemplum prioris partis in eo qui rem aliquam inuenit vel in deposito accepit. Quae pars probatur. Debitor non accepit rem illam in proprium commodum, sed potius in commodum domini , sed quando transmittit illam per fidelem portatorem fideliter agit negotium domini veri, ergo non tenebitur amplius restituere. Est exemplum secundae partis in eo qui accepit rem mutuo vel accomodatam vel emerat rem aliquam transmissurus pretium illius. Tunc probatur conclusio. Quia debitor accepit rem in proprium commodum , ergo si res illa perijt ipsi debitori perijt: quoniam qui sentit commodum aequum est vt damnum sentiant . Confiramtur . Si talis debitor haberet rem iam paratam vt restitueret vero domino , verbi gratia, pecuniam numeratam in mensa sua, & accederet fur qui illam clanculum surriperet procul dubio teneretur nihilominus ipse debitor restituere, ergo eadem est ratio si pecunia perijt in via. ¶ Sed obseruandum est, quod si cum consensu domini res illa tradita est portatori aut ex imperio iudicis tunc non tenetur ipse debitor amplius restituere: quanuis res illa pereat. Ratio est manifesta, quia voluntas domini liberat illum debitorem , & imperium iudicis iuste iudicantis super id aliquid est. De conclusione ista copiosius dicemus artic. sequenti, & de praecedenti artic. 8. In solutione ad quartum ponit Diuus Thomas duas conclusiones. Prima est. Non debet aliquis benefacere parentibus nec alijs benefactoribus de his quae debet alteri, alias de alieno benefaceret. Secunda conclusio. In casu extremae necessitatis debet aliquis succurrere potius patri & benefactori quam creditori restituere. Ratio est, quia tunc posset & deberet homo accipere aliena vt patri subueniret. DVbitatur decimo & vltimo, circa vtramque conclusionem Diui Thomae an saltim debitor ipse existens in extrema necessitate teneatur restituere creditori aequaliter periclitanti: & simul quaerimus de parentibus, vel consanguineis ac specialibus amicis existentibus in extrema necessitate: an debitor teneatur potius creditori succurrere extreme periclitanti quam illis. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua, quod ipse debitor teneatur potius creditori succurrere. Praeceptum de restituendo est affirmatiuum obligans pro tempore necessitatis: sed tunc est extrema in creditore, ergo pro tunc debet illi succurrere & restituere. ¶ Arguitur secundo . Creditor in tali euentu duplici iure gaudet ad illam rem , altero dominij altero extremae necessitatis in qua omnia communia sunt, ergo illi potius tradenda est. ¶ Arguitur tertio & probatur. Quod saltim qui per iniuriam acceperat rem alienam teneatur tunc domino restituere. Est argumentum . Ille debitor per iniuriam accepit & possidet rem alienam: sed iniusta acceptio & possessio non facit possessorem melioris conditionis nec tribuit illi ius aliquod, ergo in extrema necessitate non debet oriri damnum ipsi vero domino . Arguitur quarto. Quoniam alias sequeretur quod si ex duobus existentibus in extrema necessitate alter ab altero arriperet per vim panem vel tabulam vt euaderet mortem : non teneretur iste statim restituere, quod videtur maximum absurdum , quia videtur bellum iustum ex vtraque parte: & ex iniuria facta efficeretur melioris conditionis faciens iniuriam quam patiens. Sequela vero probatur. Quia sicut nihil noceret iniusta acceptio in priori casu quominus ipse debitor sibi succurreret: ita nec in isto posteriori deberet nocere recens iniusta acceptio accipienti iniuste. Circa quaestionem hanc est triplex Theologorum opinio. Prima est Scot. in. 4. d. 15. q. 2. quem sequitur Gabriel ibidem ad. 3. casum post secundam conclusionem , quod in tali casu tenetur debitor restituere. Secunda opinio est quorundam distinguentium . Si enim debitor ac cepit rem alienam per iniuriam, tenetur tunc restituere. Huic sententiae fauet tertium argumentum quod fecimus. Tertia opinio est Caietani in isto loco & Soti libr. 4. de Iustitia. quaest. 7. artic. 1. ad 4. quod in neutro casu tenetur debitor restituere. PRO decisione sit prima conclusio . Sententia Caiet. & Soti nobis vera est, cuius ratio est euidens & a primis principijs deducta: quoniam ius gentium per quod rerum diuisio & appropriatio facta est non debet derogare iuri naturali: est autem iure naturae insitum cordibus hominum , quod in extrema necessitate omnia sunt communia , ita vt efficiantur propria praeoccupantis quantum ad vsum necessarium ad supplendam extremam necessitatem : ergo si debitor est in extrema necessitate & habet rem in manibus non tenetur alteri restituere. Secunda conclusio . In eodem casu potest debitor praeferre patrem & matrem & filium & vxorem existentes in extrema necessitate & non restituere creditori aequaliter periclitanti. Magister Soto vbi supra, inquit hoc assertum esse problema. Sed nobis videtur certa conclusio , cui videtur fauere D. Tho. supra. q. 31. art. 3. ad 3. vbi ait quod existentibus in extrema necessitate creditori & consanguineis debitoris non potest dari vniuersalis regula cui potius subueniendum sit: sed prudentis iudicio relinquitur, vt consideratis conditionibus iudicet cui potius subueniendum sit. Ex quo sic argumentor, si quando consideratis conditionibus licitum est consanguineos praeferre in extrema necessitate maxime, quando sunt coniuncti in illo gradu posito in conclusione , ergo merito tunc praeferendi sunt. Deinde debitum quod ex virtute pietatis debetur maius est & antiquius quam illud quod ex particulari iustitia commutatiua debetur : sed parentibus & filijs & caeteris debetur ex pietate vt in illo casu illis subueniatur , ergo in extrema necessitate illis potius subueniendum est. ¶ Et confirmatur , quoniam pietas praestantior virtus est quam iustitia commutatiua : ergo in casu extremae necessitatis illa potius exercenda est quam ista. Antecedens colligitur ex Diuo Tho. infra quaest. 101. art. 3. vbi ex specialissima ratione debita quae fundatur ex parte principij connaturalis , colligit pietatem esse specialem virtutem. Cum igitur ratio obligationis debiti quod inuenitur in pietate fundetur in ratione principij connaturalis: illud erit maius vinculum & in extrema necessitate magis obligabit ad exercitium pietatis quam iustitiae commutatiuae. Et quidem D. Tho. in 3. Sent. d. 34. q. 1. artic. 2. ad 8. dicit expresse quod donum pietatis est supra iustitiam & omnes partes eius. Tertia conclusio. Problema esse potest, Vtrum in praedicto casu sit praeferendus frater vel magnus amicus qui vitam suam pro mea periculo obiecerat. Pro parte negatiua faciunt argumenta posita in principio huius dubij, & illam tenet Soto vbi supra. Sed pro parte affirmatiua est argumentum. Nam frater coniunctus est mihi in primo consanguinitatis gradu, ergo ex debito pietatis in extrema necessitate licitum erit praeferre fratrem creditori. De amico etiam insigni & speciali probatur. Quoniam ille pluris aestimatur quam frater apud viros prudentes iuxta illud Sap. 27. Melior est vicinus prope quam frater longe , ergo illi potius subueniendum est quam creditori. Huius sententiae fuit sapientissimus Magister Victoria. AD argumenta in oppositum respondetur ad primum negando consequentiam . Quia tunc necessitas extrema creditoris non est necessitas exercendi praeceptum de restitutione: eo quod simul concurrit alia vrgentior causa adimplendi praeceptum pietatis vel etiam concurrit ius conseruandi vitam propriam. Ad secundum respondetur negando maiorem. Imo extrema necessitas debitoris facit illum dominum rei debitae quam apud se habet si fuerit vsu consumptibilis. Si autem vsu extremae necessitatis non consumitur facit illum dominum ipsius vsus. Ad tertium respondetur, quod etiam si debitor inique acceperit rem debitam , tamen extrema necessitas tribuit illi ius ad omnem vsum necessarium ad supplendam extremam necessitatem propter rationem primae conclusionis . Ad quartum negatur sequela. Quoniam in articulo extremae necessitatis efficitur res primo occupantis, vnde qui per vim rapit vel furatur ab eo qui est in extrema necessitate, tenetur illi restituere etiam cum periculo propriae vitae: quia violauit ius primarium naturale quo res illa erat praeoccupantis in extrema necessitate etiam secluso iure gentium . Sed quaeret aliquis. Quid si persona val de vtilis reipublicae periclitetur, an possit quis rapere panem ab alio inferiori existenti inaequali periculo. Respondetur negatiue. Quemadmodum non est licitum occidere vnum innocentem minimum pro salute reipublicae, vt habet communis opinio Theologorum, non enim est medium ordinatum occisio vnius hominis ad salutem alterius. Sed contra. Ille tenetur dare panem personae publicae cuius vita est valde necessaria, ergo alius potest ab illo rapere si noluerit dare. Respondetur negando consequentiam . Ratio est, quia ille non tenetur ex iustitia sed ex charitate & pietate, & idcirco non potest compelli. Verum est tamen quod si Rex vel ipsa respublica vel iudex praeciperet in tali casu personae priuatae vt succurreret personae publicae, & persona priuata non obediret, iam tunc posset puniri tanquam inobediens, & auferri ab illo panem vel ipsum tradere hostibus pro salute communi. Caeterum de solutione ad quintum argumentum disputabitur infra quaest. 185. art. 7. # 6 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrum teneatur semper restituere ille qui accepit. AD Sextum sic proceditur. Videtur, quod non teneatur semper restituere ille, qui accepit. Per restitutionem enim reparatur aequalitas iustitiae, quae consistit in hoc, quod subtrahatur ei qui plus habet, & detur ei qui minus habet. Sed contingit quandoque , quod ille qui rem aliquam subtraxit alicui, non habet eam, sed deuenit ad manus alterius: ergo non tenetur illi restituere qui accepit, sed alius qui rem habet. ¶ 2 Praeterea . Nullus tenetur crimen suum detegere. Sed aliquando aliquis restitutionem faciendo , crimem suum detegit: vt patet in furto: ergo non semper tenetur ille qui abstulit, restituere. ¶ 3 Praeterea. Eiusdem rei non est multoties restitutio facienda. Sed quandoque multi simul rem aliquam surripiunt, & vnus eorum eam integre restituit. Ergo non semper ille qui accepit, tenetur ad restituendum. SED contra. Ille qui peccauit, tenetur satisfacere. Sed restitutio ad satisfactionem pertinet: ergo ille qui abstulit, tenetur restituere. RESPONDEO dicendum, quod circa illum qui rem alienam accepit, duo sunt consideranda: scilicet ipsa res accepta & ipsa acceptio. Ratione autem rei tenetur eam restituere, quandiu eam apud se habet: quia quod habet vltra id quod suum est, debet ei subtrahi, & dari ei cui deest secundum formam commutatiuae iustitiae. Sed ipsa acceptio rei alienae potest tripliciter se habere. Quandoque enim est iniuriosa, scilicet contra voluntatem existens eius, qui est rei dominus, vt patet in furto, & rapina. Et tunc tenetur ad restitutionem, non solum ratione rei, sed etiam ratione iniuriosae actionis, etiam si res apud ipsum non remaneat. Sicut enim qui percutit aliquem, tenetur recompensare iniuriam passo, quanuis apud ipsum nihil maneat: ita etiam qui furatur, vel rapit, tenetur ad recompensationem damni illati, etiam si nihil inde habeat. Et vlterius pro iniuria illata debet puniri. Alio modo aliquis accipit rem alterius in vtilitatem suam absque iniuria cum vo luntate, scilicet eius cuius est res, sicut patet in mutuis. Et tunc ille qui accepit, tenetur ad restitutionem eius quod accepit, non solum ratione rei, sed etiam ratione acceptionis, etiam si rem amiserit: tenetur enim recompensare ei, qui gratiam fecit: quod non fiet, si per hoc damnum incurrat. Tertio modo aliquis accipit rem alterius absque iniuria, non pro sua vtilitate, sicut patet in depositis. Et ideo ille qui sic accepit, in nullo tenetur ratione acceptionis: quinimo accipiendo, impendit obsequium. Tenetur autem ratione rei: & propter hoc si ei subtrahatur res absque sua culpa, non tenetur ad testitutionem: secus autem esset si cum magna sua culpa rem depositam amitteret. AD primum ergo dicendum, quod restitutio non ordinatur principaliter ad hoc, quod ille qui plus habet, quam debet, habere desinat: sed ad hoc, quod ille qui plus habet suppleatur. Vnde in his rebus quae vnus potest ab alio accipere sine eius detrimento, non habet locum restitutio: puta cum aliquis accipit lumen a candela alterius. Et ideo quanuis ille qui abstulit, non habeat id quod accepit, sed in alium sit translatum : quia tamen alter priuatur re sua, tenetur ei ad restitutionem, & ille qui rem abstulit ratione iniuriosae actionis, & ille qui rem habet ratione ipsius rei. AD secundum dicendum , quod homo, etsi non teneatur crimen suum detegere hominibus, tenetur tamen crimen suum detegere Deo in con fessione: & ita per sacerdotem, cui confitetur, potest restitutionem facere rei alienae. AD tertium dicendum, quod quia restitutio principaliter ordinatur ad remouendum damnum eius, a quo est aliquid iniuste ablatum: ideo postquam ei restitutio sufficiens facta est per vnum, alij non tenentur ei vlterius restituere, sed magis refusionem facere ei qui restituit: qui tamen potest condonare. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima. Qui accepit rem alienam tenetur illam restituere quandiu illa apud se habet. ¶ Secunda conclusio. Qui per iniuriam accepit rem alienam , tenetur ad restitutionem non solum ratione rei acceptae: sed etiam ratione iniuriosae acceptionis etiam si ipsa apud illum non remaneat. ¶ Tertia conclusio . Qui accepit rem alienam in vtilitatem suam absque iniuria domini, tenetur nihilominus ad restitutionem : non solum ratione rei acceptae: sed etiam ratione acceptionis etiam si rem amiserit, verbi gratia, in mutuo. ¶ Quarta conclusio . Qui accepit rem alienam absque iniuria domini nec in propriam vtilitatem sed potius in vtilitatem dantis: non tenetur ad restitutionem ratione acceptionis, sed solum ratione rei acceptae , verbi gratia, in depositis quae gratuito accipiuntur ad seruandum. ¶ Hinc sequitur corollarium. Depositarius non tenetur restituere depositum quod sibi subtractum est nisi magna sua culpa depositum amiserit. COMMENTARIVS. IN hoc articulo ante omnia duo tituli ante oculos sunt habendi quoties agitur de restitutione, videlicet res aliena accepta, & ipsa acceptio vel iniusta vel licita quidem , sed tamen in commodum ipsius accipientis. Et quanuis vterque titulus seorsum sufficiat vt teneatur quis restituere: tamen aliquando ambo tituli simul conueniunt . Ratio autem quare quilibet sufficiat ea est: quia dominium rei alienae in alterum transferri non potest nisi voluntate domini, vel virtute legis transferentis dominium: sed quando adest aliquis titu lus de supra dictis, neque lex neque voluntas domini transfert dominium in alium, ergo ille vtroque titulo seorsum tenebitur ad restitutionem faciendam vero domino. Notandum secundo, quod nomine rei alienae, intelligimus non solum rem ipsam secundum se, sed etiam fructus eius. Nomine autem iniustae acceptionis, intelligimus etiam iniquam detentionem: etiam si a principio fuerit licita acceptio. Dicitur autem iniqua acceptio solum illa quae est contra ius alterius & particularem iustitiam , scilicet, commutatiuam : si autem sit acceptio contra iustitiam legalem tantum , aut contra quamlibet aliam virtutem: non obligat ad restitutionem vt supra dictum est. Notandum est tertio, quod qui rem alienam accipit vel possidet: potest tripliciter eam possidere, vel bona fide, vel mala, vel dubia. De his omnibus per singula nobis disputandum est. DVbitatur primo, Vtrum ille qui bona fide emit rem alienam a fure vel latrone & postea cognoscit rem alienam esse: teneatur restituere vero domino , an potius licitum sit illi conuenire venditorem & rescindere contractum recuperando suum pretium & reddendo rem alienam ? Arguitur primo & probatur, quod talis emptor teneatur restituere vero domino : titulus sufficiens ad obligationem ad restituendum vero domino est ipsa res aliena: sed ipse retinet illam apud se sciens esse alienam : ergo tenebitur. Confirmatur ex dictis artic. praeced. vbi Diuus Thomas ait, quod vero domino est facienda restitutio. Arguitur secundo . Emptor ille non potest vendere rem illam alteri, quoniam res aliena est, ergo neque reddere latroni postulato pretio. Probatur consequentia . Quia verus dominus tantum detrimenti patitur si tradatur res illa latroni ac si venderetur , imo videtur quod magis detrimenti patiatur si traditur latroni, ergo non potest illam tradere. Confirmatur . Quia cum ille emptor reddit rem illam latroni, videtur esse manifestus cooperator cum iniqua acceptione latronis & cum detentione iniqua: ergo tenebitur restituere vero domino. Arguitur tertio. Si latro qui vendidit abesset longe vel moreretur, teneretur emptor vero domino reddere illam rem etiam cum iactura dati pretij, ergo etiam viuente latrone & praesente tenebitur rem illam restituere vero domino. Probatur consequentia . Quia vita & praesentia latronis non tollit ius a vero domino. Arguitur quarto. Iudex in foro exteriori per sententiam iustam neque fundatus in falsa praesumptione sed omnino cognita veritate cogeret emptorem vt statim restitueret vero domino, imo etiam si iam emptor rescidisset contractum cum latrone & latro nondum restituisset neque compareret, cogeretur emptor restituere: ergo in foro conscientiae tenebatur ante sententiam iudicis. Probatur consequentia. Quia lex ciuilis quae non est poenalis, & iusta sententia, obligant reum ad id ipsum ad quod tenebatur antequam sententia pronuntiaretur : ergo emptor ille iam tenebatur in conscientia. ¶ De ista quaestione est duplex sententia . Prior est Magistri Soto lib. 4. de iustit. q. 7. art. 2. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restituendis quaest. 10. quod restitutio facienda est vero domino neque est licitum rescindere contractum cum latrone. ¶ Altera sententia est Alexan. Alen. in. 4. par. q. 86. memb. 3. art. 5. & Gabr. in. 4. Sent. d. 15. q. 3. dub. 5. & Sylu. in verb. restitutio. 3. §. 3. quam etiam sequutus fuit Magistro Victoria, videlicet, quod si talis emptor non potest aliter recuperare pretium datum, tunc licitum est rescindere contractum cum latrone. Si autem potest aliter recuperare pretium, non est licitum rescinde re contractum cum ipso latrone. PRO decisione veritatis notandum est, quod emptor qui bona fide emit rem alienam potest dupliciter se habere. Vno modo ignorans esse alienam, sed emit illam in suam vtilitatem: altero modo sciens quidem esse furtiuam , sed emit illam modico pretio, vt vero domino restituat: quia intelligit quod aliter peribit res illa vero domino. Sit igitur prima conclusio . Emptor secundi generis, tenebitur quidem rem illam restituere vero domino: sed licitum erit sibi deducere pretium quod dederat pro reilla. Probatur vtraque pars. Prima, quia sciens rem esse alienam emit ea intentione vt redderet vero domino, & propterea emptio fuit licita. Altera pars probatur. Quia nemo tenetur procurare vtilitatem alterius cum proprio detrimento , nisi forte sit obligatus ex officio vt tutor vel custos: sed emptor ille procurauit rem alte rius dum illam emit a latrone, ergo potest sibi deducere modicum illud pretium quod dederat. ¶ Confirmatur ex cap. rapinam. 14. quaest. 5. vbi eiusmodi emptio laudatur: sed exactione bona non debet aliquis reportare damnum , ergo poterit deducere illud pretium . Item in foro exteriori daretur actio emptori contra verum dominum, si dominus nollet soluere illud pretium, ergo etiam in foro conscientiae licitum erat emptori deducere pretium. Antecedens probatur ex cap. citat. & est sententia Hostiensis titul. de poenitentia. quem sequitur plurima Iurisperitorum turba: & quanuis Baldus & Paul. de Castro in. l. 1. ff. de negotijs gestis. negent competere huic emptori actionem nisi dominus ratam habuerit emptionem: sunt tamen intelligendi in foro exteriore quando emptor non potest probare bonum animum quem habuit emendo rem illam. Haec conclusio sic intellecta & explicata est communis sententia Theologorum & Summistarum. Secunda conclusio. Si emptor bona fide etiam ex ignorantia rescindat contractum cum latrone putans se licite id facere, non tenebitur postea ad vllam restitutionem faciendam vero domino. Probatur, quia ille non tenetur ratione acceptionis iniquae : quia bona fide emerat: neque ratione rei acceptae, quia iam non habet illam quam bona fide transtulit in venditorem, recuperato suo pretio, neque enim tenebatur scire subtilitates iuris: ergo nulla ratione tenetur. Tertia conclusio. Probabilis est sententia quae negat esse licitum rescindere contractum cum latrone, sed potius asserit restituendam rem vero domino, etiam cum iactura dati pretij, loquimur de emptore primi generis. Haec conclusio probatur argumentis factis initio quaestionis. Quam sententiam etiam tenet Couar. initio tertiae partis relect. regul. peccat. & Caiet. hic videtur eandem tenere. Ait enim absque vlla limitatione, quod qui rem alienam ignorans emit non potest eam retinere quam primum nouerit esse alienam, sed tenetur vero domino restituere. Quarta conclusio. Verosimilem etiam sententiam iudico, quae asserit licitum esse in praedicto casu, aut saltem non esse contra iustitiam: quod emptor rescindat contractum cum latrone, etiam si sciat latronem rem illam nunquam esse restituturum. Haec sententia videtur Nauar. in manua. cap. 17. num. 29. vbi ait, quod quando aliquid accipitur a latrone: potest eidem restitui, etiam si cessantibus inconuenientibus , melius est reddere vero domino. Idem dicit Syluest. restitutio. 4. §. 1. Haec sententia videtur esse D. Tho. infra. q. 66. art. 3. ad tertium, vbi ait. Id quod est per rapinam ablatum, est rapientis non simpliciter sed quantum ad detentionem. Ex quo sic arguitur. Latro habet ius ad rem furtiuam conseruandam vero domino: ergo emptor potest illi reddere. Confirmatur ex. l. in literis. de restitutione spoliatorum. vbi praedo spoliatus, secundum iuris rigorem est restituendus. Praeterea probatur conclusio. Contractus ille fuit iniquus, ergo potest rescindi. Confirmatur. Nam rescindere talem contractum nihil aliud est quam reducere rem furtiuam in eum statum in quo antea erat sine culpa emptoris, ergo non facit iniuriam vero domino. Probatur consequentia. Quia nemo tenetur ex iustitia res alienas in meliorem statum reducere, quam inuenerat: maxime cum proprio detrimento. Sit quinta conclusio ex nostra sententia. Peccatum est saltim contra charitatem, si emptor absque proprio detrimento potest restituere vero domino & restituat latroni, de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia vnusquisque tenetur prospicere proximo & rebus eius ne pereant, maxime si id potest facili negotio praestare. Sexta conclusio. Mihi profecto verosimillimum est, quod peccet contra iustitiam , qui sine suo detrimento potest vero domino restituere: & rescindit contractum cum latrone, de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia dum res illa venit ad manus emptoris, iam est in meliori statu, ergo dum iterum tradit illam latroni, tenebitur restituere vero domino. Probatur consequentia. Quia illa noua traditio, est quasi ablatio rei alienae inuito domino, & est consensus cum ipso latrone, qui iterum accipit rem alienam inuito domino. Caeterum vbi est detrimentum & periculum emptoris: iam habet excusatio nem dum reddit rem illam latroni. Nemo enim tenetur ex iustitia cum proprio detrimento conseruare rem alienam : nisi forte alias sit obligatus ex officio. Confirmatur. l. bona fide. ff. depositi. vbi dicitur, quod depositarius bona fide accipiens a latrone: tenetur ex iustitia vero domino reddere, ergo simile est in nostro casu. Et confirmatur denique, quia sequeretur quod si quis pallium proximi de torrente eriperet periturum: quod postea non peccaret contra iustitiam, si iterum proijceret in torrentem. Probatur sequela, quia eadem est ratio. Denique notandum. Quod omnia quae diximus de emptore bonae fidei circa restitutionem faciendam vero domino: sunt intelligenda proportionabiliter de depositario, qui bona fide accipit aliquid in deposito a latrone. AD argumenta proposita initio respondetur , quatenus militant contra aliquas conclusiones. Ad primum respondetur, quod ita verum est, quod ratione rei acceptae tenetur emptor restituere vero domino nisi rescindat contractum : & tunc etiam rescindendo dat illam habenti ius ad eam, vt conseruet vero domino. Quemadmodum qui accipit rem a depositario, restituet depositario & non tenetur vero domino reddere. Ad confirmationem respondetur, quod iam diximus in quibus casibus licitum sit non reddere vero domino. Ad secundum respondetur negando consequentiam , quoniam latro habet ius ad rem illam vt restituat vero domino. Item quia rescindendo contractum reducitur res ad statum quem antea habebat, quod quidem non contingit si alteri vendatur. Ad confirmationem negatur antecedens. Imo non tenetur emptor cum suo detrimento euitare iniquam detentionem rei alienae. Concedimus autem quod cooperabitur cum latrone, quando sine proprio detrimento poterat rem vero domino reddere: & iterum reddit latroni de quo non est certus quod restituet. ¶ Ad tertium negatur consequentia . Et ratio discriminis est. Quoniam quando ipse latro non comparet, deficiunt rationes factae pro nostra sententia: & cum ipse emptor non possit iam recuperare pretium suum, qui erat finis honestans rescisionem contractus : tenebitur ratione rei alienae reddere vero domino. Ad probationem consequentiae respondetur, quod vita vel prae sentia latronis non tollit secundum se ius veri domini: sed facit possibilem rescisionem contractus, vt emptor seruet seipsum indemnem. Ad quartum respondetur, quod illa iudicis sententia fundatur in duplici praesumptione iuris, quae in casu particulari falsa est. Altera est quod in conuentione cum latrone praesumitur dolus, & maxime in rescisione contractus: altera quia qui possident res alienas praesumuntur auidiores ad illas & timidiores in vitandis proprijs damnis, quam ratio postulat: & ideo sententia pronuntiaretur ex tali iuris praesumptione in fauorem veri domini. Respondetur secundo, non esse omnino vniuersalem regulam, vt id ipsum teneatur homo facere in conscientia ante iudicis sententiam & post illam: vbi nulla est etiam ignorantia iuris vel facti. Est enim instantia, primo quidem si sint duae opiniones probabiles contrariae, tunc possum ego qui rem alienam possideo, sequi opinionem quae est in meum fauorem: at vero iudex qui fert sententiam potest sequi contrariam opinionem, & obligabit me ad restitutionem. Bene verum est, quod lata sententia non potero ego executioni resistere: quia non potest esse bellum iustum ex vtraque parte: at vero si absque aliquo scandalo & repugnantia exteriore, possem ego adhuc retinere rem illam: licitum est retinere. Deinde est altera instantia. Dictum est in artic. 5. & certissimum est, quod non tenetur homo cum periculo vitae restituere vero domino rem quam a latrone acceperat: & tamen si iudex ferret sententiam, vt reddat tunc rem vero domino: etiam si retinens illam, obijciat quod sibi imminet periculum a latrone, respondebit namque iudex ( que lo oye y que le hara justicia suo tempore) sed quod interim reddat alienum proprio domino. Ecce casus vbi per iustam sententiam iudicis vbi nulla est ignorantia, compellitur aliquis reddere quod non tenebatur in conscientia. Ratio huius est, quia iudex ex officio tenetur reddere vnicuique quod suum est: non autem pertinet ad eum considerare detrimenta quae per accidens consequuntur debitoribus: ipsi autem debitores poterunt in conscientia proprium detrimentum attendere. DVbitatur secundo. An ille qui emit rem furtiuam bona fide , verbi gratia, Petrus & in eadem bona fide perseuerans vendit illam Francisco: teneatur postea comperta veritate, restituere pretium vero domino, quando non potest res ipsa restitui? Arguitur primo pro parte negatiua, quoniam in casu praecedentis dubij, potest Petrus post rescissum contractum cum latrone, retinere sibi pretium, ergo multo magis in praesenti casu. Probatur consequentia. Quia in casu priori, sciens rem alienam esse, rescindit contractum cum latrone: at in casu nostri dubij, nesciens adhuc esse furtiuam: vendit alteri, ergo &c. Secundo arguitur. In praesenti casu, Petrus non tenetur restituere ratione iniustae acceptionis, quia bona fide emerat: neque ratione rei acceptae, quia iam bona fide vendidit, ergo nullo modo tenetur. Tertio arguitur. Si Petrus rem illam donasset vel in suum vsum consumpsisset vel amisisset, non tenetur ad restitutionem , quia non est factus ditior ex illa re, ergo neque in casu posito, vbi etiam non est factus locupletior: quia tanti vendidit quanti emit. Sed pro altera parte, facit primo. Quod vnus titulus faciendi restitutionem, est res aliena detenta vel fructus illius, ergo cum Petrus receperit pretium ex venditione rei alienae: tenebitur illud restituere, quoniam est quasi fructus ipsius rei. Confirmatur. Quoniam in illa venditione quam Petrus fecit, non transfert dominium rei alienae in Paulum, ergo neque ipse acquirit dominium pretij, & per consequens tenetur illud restituere. Secundo arguitur. Qui rem quam acceperat a latrone dono, postea si vendat, tenetur cognita veritate restituere pretium vero domino in quo factus est ditior: sed similiter Petrus efficitur locupletior, ergo tenetur pretium illud restituere. Probatur minor. Quia iam re vera amiserat ipse pretium quod dederat latroni, ergo ex re aliena fit locupletior quam debebat esse reparando damnum suum de re aliena. Tertio arguitur. Paulus in casu posito te netur rem illam cognita veritate reddere vero domino, ergo etiam Petrus qui fuit venditor tenetur seruare Paulum indemnem, ergo tenebitur ad restitutionem pretij ipsi Paulo, quod si non fuerit possibile: vero domino tenebitur restituere tale pretium. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Petrus in casu posito tenetur facere quantum in se est, vt Paulus qui bona fide emit rem alienam nullum patiatur detrimentum: ita sane quod si verus dominus rei inuenerit illam apud Paulum, vel sit probabile quod inueniet: tenebitur Petrus reddere pretium Paulo, vel esse paratus vt reddat si opus fuerit. Hanc conclusionem probant argumenta pro parte affirmatiua. Sed tota difficultas est, quando Paulo nullum imminet periculum & Petrus retinet pretium rei alienae quam vendidit olim: an teneatur illud pretium vero domino reddere, vel an teneatur rescindere contractum cum ipso Paulo, vt rem ipsam restituat vero domino? De qua re est communis sententia, quod Petrus tenetur ad restituendum vero domino in tantum, in quantum factus est locupletior quam antea erat: quando bona fide accepit rem a latrone, ita sane quod si tanti vendidit quanti emit, ad nullam tenetur restitutionem: si autem pluris vendidit tenebitur ad restitutionem totius pretij in quo factus est locupletior. Hanc sententiam tenet Caietan. hic & Syluest. verbo restitutio. 3. & Maior in. 4. distin. 13. quaest. 16. & Medina quaest. 10. de rebus restituendis. Soto vbi supra art. 2. & Couarruuias vbi supra. Id etiam tenuit Victoria. Et ratio est, quia in praedicto casu neque tenetur ratione acceptionis, quia bona fide accepit, neque ratione rei, quia iam bona fide transtulit a se talem rem: neque manet cum aliquo fructu ipsius, quod si manet cum fructu obligabitur ad restituendum illum, ergo ex omni parte manet haec sententia iustificata. Secunda conclusio. Haec sententia propter autoritatem asserentium probabilis est plurimis, quae & apparenter probatur argumentis factis pro parte negatiua, eo vel maxime quod fauet possessori bonae fidei. Tertia conclusio. Mihi multo probabilior sententia est, imo opposita non videtur mihi probabilis, si ratio bene examinetur, videlicet, quod in praedicto casu Petrus tenetur restituere totum pretium iustum vero domino rei, si non potest rem ipsam restituere. Hanc sententia docuit in hac schola Salmantina Magister Pena: & probatur. Si Petrus retineret apud se rem illam , neque compareret latro cum quo posset rescindere contractum, teneretur cognita veritate quod res illa est aliena, reddere illam vero domino, ergo & tenebitur restituere pretium si rem illam iam vendiderat. Probatur consequentia. Quia res illa & eius pretium quasi idem censentur quantum ad humanas commutationes. Secundo probatur. Nam si Petrus tenetur ad excessum pretij si pluris vendidit quam emerat, eo quod in illo factus est locupletior: etiam tenebitur ad restituendum pretium iustum. Probatur consequentia. Quia in toto illo factus est locupletior quando vendidit rem bona fide. Probatur. Quia quando vendidit rem illam, vendidit alienum, ergo pretium quod accipit pro re aliena non debet illud habere, atque adeo si retinet efficitur locupletior quam debet esse quando vendidit rem alienam . Confirmatur. Quia Paulus qui bona fide emit rem alienam, habet intentionem dandi pretium vero domino rei, ergo reuera non transfert dominium pretij in Petrum venditorem, ergo Petrus nulla ratione potest retinere pretium illud, siquidem non acquirit dominium: quemadmodum non acquisiuit dominium rei quam vendidit. Denique probatur. Si res illa aliena vendita Petro, fructificasset in domo Petri, teneretur Petrus restituere fructus vero domino: sed pretium rei non est minus, imo magis videtur esse res ipsa quam fructus eiusdem, ergo non minus tenebitur restituere pretium rei. Et hanc conclusionem probant argumenta facta pro parte affirmatiua. AD argumenta facta pro parte negatiua respondetur. Ad primum negatur consequentia. Est enim differentia, quoniam in priori casu rescindens contractum cum ipso latrone non facit aliquam iniuriam vero domino, sed rescindit iniustitiam sibi factam, & quasi defendit se a latrone deducendo rem furtiuam ad eundem prorsus statum in quo antea erat constituta. At vero in secundo casu de nouo transfert rem alienam in alterum statum, neque enim debet Petrus resarcire illam iniuriam quam sibi fecit latro de fructu rei alienae. Ad secundum autem respondetur, quod Petrus in casu ibi posito tenetur ad restitutionem ratione rei alienae: quoniam etiam si non habeat illam rem apud se materialiter loquendo, habet tamen fructum vel pretium illius, cuius dominium non potuit acquirere ex tali venditione rei alienae. Sequitur ergo euidenter, quod tenebitur pretium illud alicui restituere, vel rescindendo contractum cum Paulo & reddendo ipsam rem vero domino, vel saltem dando vero domino pretium ipsius rei, illud scilicet quod habuit ex eo quod talem rem vendiderit alteri scilicet Paulo, cui talem rem vendiderat. Ad tertium argumentum transeat antecedens, & nego consequentiam, quia si donasset vel amisisset rem illam, non est factus Petrus locupletior, at tunc factus est locupletior recipiendo pretium pro re vendita, quod iam ipse Petrus amiserat datum latroni. DVbitatur tertio. An bonae fidei possessor teneatur restituere fructus rei furtiuae? Verbi gratia, emit Petrus bona fide & possidet oues vel vineam: an teneatur restituere lac , lanam, &c. Pro parte negatiua, sunt quae dam leges ciuiles quae tribuunt ius & dominium horum fructuum possessori bonae fidei , verbi gratia, lex bonae fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. &. l. sequitur. §. lana. ff. de vsucapionibus. &. l. in pecudum fructu. ff. de vsuris. & Instituta de rerum diuisione. §. in pecudum. vbi dicitur fructus pecudum, continuo efficitur possessoris bonae fidei. Secundo arguitur. Qui bona fide emit rem alienam, nihilominus exponit se periculo amittendi pretium & reddendi rem vero domino, ergo aequum est vt interim recipiat commodum ex re quam emit. Tertio arguitur. Si quis inuitetur ad coe nam furtiuam, & bona fide coenet, non tenetur postea cognita veritate restituere pecunias, quas erat consumpturus in sua coena in domo propria: & tamen in illis factus est ditior propter coenam furtiuam, ergo simile est in nostro casu. SED in oppositum est. l. certum. C. de rerum vendicatione. &. l. eos. §. item veniunt. &. l. sed etsi. ff. de petitione haereditatis. &. l. fructus. ff. de vsuris. &. l. si me & Titium. ff. si certum petatur. quibus legibus cautum est: vt possessor bonae fidei teneatur fructus rei furtiuae restituere in quantum factus est locupletior. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Possessor bonae fidei non tenetur restituere fructus rei furtiuae si non est factus ditior ex illis. Haec est communis sententia & Theologis & Iurisperitis: & probatur ex legibus citatis in primo argumento, & etiam ex quibusdam citatis in oppositum, & ratio ipsam confirmat. Quia ille bonae fidei possessor non tenetur ratione iniquae acceptionis: neque ratione rei acceptae, siquidem fructus iam sunt consumpti neque possessor inde factus est ditior: ergo nulla ratione tenetur restituere. Secunda conclusio. Bonae fidei possessor tenetur restituere omnem fructum & quidquid apud se retinet rei furtiuae, ex quo factus est locupletior. Haec probatur ex legibus citatis in oppositum, & insuper ratione. Quoniam fructus rei & res ipsa quantum ad mores attinet & humanas commutationes, pro eodem reputantur. Sed res aliena est restituenda, ergo & fructus rei alienae. Item ratio Diui Thomae ad primam conclusionem confirmat istam nostram. Quia secundum formam commutatiuae iustitiae debet subtrahi ab eo, qui habet vltra id quod suum est. Sed talis possessor habet aliquid vltra id quod suum est: ergo debet illud restituere. De hac conclusione videatur Couar. lib. 1. Variar. cap. 3. num. 6. Denique communis sententia est Theologis & Iurisperitis. Verum est tamen, quod est controuersia in conciliandis legibus citatis, videlicet, in diffiniendo , an dominus rei possit petere a bonae fidei possessore actione rei vindicationis, an ex officio iudicis. Hoc est an possit petere a iudice in omni rigore, vt adiudicet sibi fructus etiam si nolit: an potius possit petere a iudice vt liberaliter arbitretur, & secundum aequitatem quandam adiudicet sibi fructus aut partem illorum. Tertia conclusio. Fructus & effectus vti les rei furtiuae, possunt vsucapi a bonae fidei possessore spatio triennij transacto cum bona fide: etiam illi fructus quos durante triennio bonae fidei ceperat, efficiuntur possessoris bonae fidei. Haec est communis sententia Theologis & Iurisperitis & patet ex his quae diximus in superioribus in materia de prae scriptione. Quarta conclusio. Qui bona fide accipit a latrone res quae sunt materia mutui, non tenetur ad restitutionem fructuum, etiam si ex illis factus sit locupletior: dummodo fur non reddatur ex illa datione impotens ad restituendum vero domino. Est tamen aduertendum , quod illae rei dicuntur materia mutui, quae vnico vsu consumuntur , vt est pecunias panis & vinum. Probatur modo conclsuio , qui bona fide accipit aliquid huiusmodi a latrone non tenetur ratione acceptionis vt patet, neque ratione rei acceptae, quia iam consumpsit illam bona fide, ergo nulla ratione tenetur. Secundo probatur, ipse verus dominus rei non habet ius petendi a latrone eandem numero rem, sed similem vel eiusdem pretij: sed res similis vel eiusdem pretij manet apud latronem vnde possit restituere: ergo accipiens ab illo non tenebitur restituere, sed poterit remittere verum dominum ad latronem. Tertio, latro poterat donare aliam pecuniam vel aliud frumentum cuius erat dominus ipsi Petro: ergo etiam ipsam furtiuam pecuniam vel frumentum. Probatur consequentia, quia non magis est obnoxia restitutioni pecunia furtiua apud latronem: quam quae erat propria, ergo cum apud latronem maneat vnde possit soluere, poterit Petrus ab eo accipere dono pecunias vel panem emere vel vinum. Sed est obiectio. Ex hac ratione sequitur, quod etiam si Petrus sciat hanc numero pecuniam esse furtiuam, poterit eam dono accipere a latrone vel per contractum vendendo illi vestem vel aliquid aliud: dummodo ipse latro habeat alia bona vnde possit facile restituere. Respondetur , quod in foro exteriore condemnaretur Petrus in tali casu: quia praesumitur dolus: sed in foro conscientiae non tenebitur, maxime si accepit illam pecuniam ex contractu venditionis rei. Respondetur secundo, quod si constat Petro pecu niam illam singularem esse furtiuam & accipit eam: tenebitur ratione iniquae acceptionis: at vero si non constat quando accepit, & vsus est illa non vltra tenebitur restituere, vt in quarta conclusione dictum est. Ad argumenta in oppositum pro parte negatiua. Respondetur ad primum, quod illae leges probant primam conclusionem . Ad secundum nego consequentiam, quia ipse emptor propria voluntate emit illam: & idcirco verus dominus non debet pati detrimentum. ¶ Ad tertium, aliqui dicunt, quod inuitatus ad coenam furtiuam, tenetur restituere tantum inquantum sactus est locupletior coenando in conuiuio. Verbi gratia, Si domi suae consumpturus erat argentum: tenebitur ad restitutionem argenti illius. Sed profecto mihi magis placet, quod non teneatur ad aliquam restitutionem: si ille qui inuitauit non est factus impotens ad soluendum , propterea quod Petrus coenauit cum illo. DVbitatur quarto, circa secundam conclusionem . An Petrus mala fide emens vel accipiens aliquid a latrone teneatur semper restituere vero domino, ac possit rescindere contractum? Ad hoc dubium breuiter respondetur . Petrus in tali casu non potest rescindere contractum cum latrone, si non est certus quod latro restituet vero domino: sed tenebitur Petrus cum detrimento pretij dati restituere vero domino. Haec conclusio est contra Syluest. in verb. restitutio. 3. quaest. 7. & contra Nauar. in suo manual. cap. 17. nu. 84. qui citat pro sua sententia Alex. Alens. in. 4. parte. Aiunt itaque isti autores quod saltim in foro conscientiae potest Petrus rescindere contractum cum latrone. Sed probatur nostra conclusio, Petrus in tali casu efficitur socius furis & furti particeps, ergo tenetur ad restitutionem sicut ipse fur. Item videtur expressa sententia Diui Thomae, ait enim in secunda conclusione, quod ratione iniquae acceptionis: tenetur homo ad restitutionem, etiam si res accepta apud ipsum non maneat. Sed Petrus in praedicto casu sciens & prudens rem esse furtiuam, inique accepit illam: ergo tenebitur ad restitutionem, etiam si rescindat contractum cum latrone ratione iniquae acceptionis. Secunda conclusio. Petrus tenebitur in isto casu ad restitutionem, non solum ipsius rei: sed etiam lucri cessantis & damni emergentis, ipsi domino: deductis tamen expensis quas dominus ipse erat facturus in colenda re sua, vel sustentanda . Sed quaeret aliquis, an si res illa erat vsu consumptibilis: teneatur Petrus ad restitutionem? Respondetur affirmatiue, & est eadem ratio atque ipsius conclusionis, quoniam acceptio fuit iniqua, & propterea omnia damna & detrimenta quae sequuntur ipsi domino sunt restituenda. Neque videtur nobis distinguendum cum Ioanne de Medina tractatu de rebus restitu. quaest. 10. vbi ait, quod nisi fur ex illa emptione & venditione factus sit impotens ad restituendum: non tenebitur Petrus ad restitutionem, Et ratio eius est, quia Petrus poterat pecunias furtiuas dono accipere, si fur alias habebat vnde solueret: ergo siue rem vsu consumptibilem potuit accipere. Sed respondetur negando antecedens. Imo in tali casu est iniqua acceptio, si Petrus in particulari cognoscit quod istae singulares pecuniae sunt furtiuae, & etiam si sint res vsu consumptibiles. Non enim debemus fauere consentienti cum latrone: cum detrimento veri domini. DVbitatur quinto. Quid teneatur dubiae fidei possessor facere circa rem alienam restituendam? Respondetur & sit prima conclusio . Qui initio emptionis dubius, an res esset furtiua emit eam intendens commodum veri domini: non peccat, sed tenetur post ea facere inquisitionem diligentem pro qualitate rei & quantitate dubij. Quod si verus dominus comparuerit tenebitur rem illi reddere, & potest deducere pretium quod pro re illa dedit, vt diximus in dubio. 1. conclusione. 1. Secunda conclusio. Qui dubius an res sit furtiua emit eam in proprium commodum : peccat contra iustitiam, & tenetur illam restituere ratione iniquae acceptionis, & ratione rei acceptae: sicut dictum est de emptore malae fidei. Est exemplum frequens in argentarijs, & bibliopolis qui facile possunt coniectari ex conditioni vendentium & ex alijs circunstantijs rem esse furtiuam: & nihilominus emunt in proprium commodum. Ratio huius est: quia ille euidenter se expo nit periculo contrectandi rem alienam inuito domino: ergo peccat contra iustitiam. Confirmatur ex. l. bonae fidei. ff. de acquirendo rerum dominio: vbi dicitur, quod bonae fidei possessor facit fructus suos, at malae fidei possessor vel dubiae non facit fructus suos, ergo eadem est ratio de mala fide & dubia fide ad accipiendam rem. Sed contra. Regula communis est quod in dubijs melior est conditio possidentis, ergo emptor dubitans poterit postea sibi retinere quod emit. Respondetur primo, quod hoc argumentum conuincit saltem, quod non potest emere: quia dum vult emere nondum possidet: ergo in dubio non debet intrare in possessionem alieni. Respondetur secundo, quod in dubijs dicitur melior esse conditio possidentis: quando bona fide accepit sibi possessionem, quando vero mala fide vel dubia, fuit iniqua acceptio: ac proinde non erit melior conditio in dubio istius possidentis. Tertia conclusio. Qui a principio, bona fide rem furtiuam occupauit: & postea dubitat rationabiliter an illa res sit aliena: tenetur diligentem inquisitionem facere, vt sciat veritatem: quod si nouerit esse alienam debet restituere: si autem non facit inquisitionem diligentem, exponit se euidenter periculo retinendi rem alienam inuito domino. Sit quarta conclusio . Si facta diligenti examinatione, adhuc manet dubius rationabiliter: nihilominus poterit retinere sibi rem illam & vti illa. Ratio est, quia in isto casu verificatur, quod in dubio melior est conditio possidentis. Intelligitur enim de dubio iam diligenter examinato: tunc enim dubium illud, magis est speculatiuum, quam practicum. Quemadmodum si quis duxit vxorem bona fide, existimans priorem maritum esse mortuum: & postea rationabiliter dubitat an sit viuus vel mortuus: non potest licite cum illo dubio accedere ad vxorem, donec faciat diligentem inquisitionem ad cognitionem veritatis. Facta vero diligenti inquisitione iam poterit accedere ad vxorem: non obstante quod maneat dubius: quia iam dubium illud est speculatiuum. Ita etiam continget in illo, qui bona fide accepit rem alienam : & postea dubitat, debet enim examinare dubium sicut iam diximus. Vtrum vero cum tali dubia fide possit esse praescriptio, quando bona fide coepit homo possidere? De hac re variae sententiae sunt. De quo vide Syluest. in verbo, praescriptio. §. tertio. par. 3. vbi tenet sententiam Bart. in. l. naturaliter. ff. de vsucap. quod continuatur praescriptio cum illa fide dubia: examinato tamen dubio diligenter & ego ita teneo, quanuis sentiat oppositum Magister Soto libr. 4. de Iustitia. quaest. 5. artic. 4. quoniam re vera post illam diligentem inquisitionem , iam illa potest dici bona fides, moraliter & practice: quanuis habeat dubitationem quandam speculatiuam. Quinta conclusio. In casu posito, licet possit homo rescindere contractum cum illo a quo emit, quia vult se ipsum indemnem seruare: tamen non poterit alteri vendere illam rem, nisi manifestando dubium illud. Probatur, quia vendens tenetur manifestare vitium rei, ex quo emptori potest incommodum euenire. Ista conclusio est contra Syluestrum in verbo, restitutio. 3. quaestio. 7. vbi ait, quod absolute potest vendere. Verum est tamen quod si facta diligenti inquisitione, nulla reliqua est spes decidendi dubium illud: poterit homo absolute vendere, sicut ipsemet iam bona fide possidet. Hactenus de prima & secunda conclusione. DVbitatur sexto. Et principaliter circa tertiam conclusionem Diui Thomae , vbi ait quod qui accipit rem alienam in suam vtilitatem & absque aliqua iniuria domini, tenetur ad restitutionem ratione acceptionis. Est enim grauis difficultas, vtrum qui accepit rem accommodatam , verbi gratia, Equum, teneatur restituere domino: etiam si equus perierit absque culpa commodatarij? Ratio dubitandi non est modica, quoniam in capit. vnico. de commodatis habetur quod is qui gratia sui tantum accepit rem commodatam: tenetur ad restitutionem, etiam de leuissima culpa. Fortuitus autem casus nisi interueniat culpa vel pactum vel nisi in mora fuisset commodatarius, non est illi imputandus. Ecce quomodo non videtur vniuersalis conclusio Diui Thomae. Arguitur nihilominus in fauorem sententiae Diui Thomae. Primo. Mutuatarius tenetur restituere debitum, etiam si nulla sua culpa pereat mutuum: ergo etiam commodatarius tenetur restituere commodatum vniuersaliter. Probatur consequentia. Nam magis videtur teneri ad restitutionem , is qui non accipit dominium rei: quam is qui accepit: sed commodatarius non acquirit dominium commodati, mutuatarius vero acquirit: ergo si iste tenetur restituere, multo magis ille. Secundo arguitur. Si culpa requiritur in commodatario vt teneatur restituere, vel requiritur mortalis vel sufficit venialis, si venialis sufficit, videtur durissimum quod pro leuissima culpa soluat magnum pretium, si vero mortalis fuit, sequitur quod fere nunquam tenebitur commodatarius restituere: raro enim accidit vt rem alienam tanta negligentia commodatarius perdat, vt sit mortalis culpa. Tertio arguitur. Si culpa requiritur, sequitur quod pro quantitate culpae teneatur commodatarius restituere plus minus ve pretij, propter rem perditam. Consequens videtur inconueniens magnum, quia esset magna confusio metiri quantitatem culpae, ergo. De hac difficultate Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quaest. 7. artic. 2. dicit quatuor: Primum est, quod commodatarius tenetur restituere de leui culpa. Secundum est, quod non tenetur in totum, sed pro ratione & quantitate culpae. Tertium est, quod non tenetur in foro conscientiae nisi ex culpa mortali. Quartum est, quod omnia aestimanda sunt secundum forum exterius, & eius sententiae standum etiam in foro conscientiae. At vero sententia communis est, quod commodatarius tenetur ad restitutionem: etiam si leuissima sua culpa res commodata perijt. Hanc sententiam docet Caietanus in hoc loco. Et Adrianus in. 4. in materia de restitutione. fol. 48. Et Syluester in verbo, commodato. §. sexto. quaest. 8. & verbo, culpa. §. quarto. & est communis sententia Iurisperitis. PRO decisione veritatis, notanda est distinctio celebris in hac materia apud Iurisperitos, videlicet, quod res commodata tripliciter potest perire apud commod atarium . Primo quidem fraude vel dolo, quando ex certa scientia & malitia res perijt. Secundo aliqua culpa commodatarij, Vbi aduertat Theologus quod nomine culpae aliud intelligunt Iurisperiti, quam Theologi. Nam Theologi intelligunt peccatum aliquod coram Deo: sed Iuristae intelligunt aliquam priuationem diligentiae, quae secundum mores hominum poterat adhiberi ad conseruandam rem illam, iuxta materiam & conditionem vniuscuiusque rei: siue illa priuatio sit peccatum coram Deo siue non, & huiusmodi culpam rursus distinguunt in leuem & leuissimam & latam & amplam. Tertio potest perire res accommodata ex casu fortuito, qui non cadit sub humana prouidentia, seu diligentia circa talem rem seruandam . HIS positis, sit prima conclusio. Commodatarius tenetur ad restitutionem rei commodatae: etiam si leuissima sua culpa perierit, neque peccauerit coram Deo. Haec conclusio probatur ex citato capit. de commodato. Item ex. l. in rebus. & ex. l. si certo. §. commodato. ff. commodati . Vbi haec conclusio expresse habetur: & est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum, & ratione probatur, nam ius naturae postulat, vt qui rem ab alio accipit in proprium commodum: teneatur ad hoc quod dominus rei qui gratiam fecit non patiatur detrimentum: ergo si culpa vel inconsideratione commodatarij res perijt: non debet dominus pati aliquod detrimentum. Confirmatur. Quoniam alias tolleretur de republica commodandi contractus, qui valde necessarius est: nemo enim vellet commodare rem suam cum tanto periculo. Praeterea arguitur specialiter contra sententiam Magistri Soto, quoniam secundum ipsum standum est sententiae quae pronuntiatur in foro exteriori: sed in foro exteriori condemnatur semper commodatarius de leuissima culpa: ergo non requiritur mortalis culpa vt in conscientia teneatur restituere. Neque valebit dicere quod est lex poe nalis, & propterea obligat postquam prolata est sententia, quoniam profecto tam leuis culpa non est digna tanta poena, ac proinde lex esset iniqua si poenalis esset. Rursus neque valebit respondere, quod sententia fundatur in falsa praesumptione: quoniam si hoc esset verum non obligaret in conscientia . Neque rursus lex praesumit peccatum mortale: nam expresse condemnat de leuissima culpa. Dicendum ergo est, quod iura nihil aliud statuunt in hac parte: quam quod naturae iure constitutum est. Secunda conclusio. Commodatarius non tenetur restituere, quando res commodata perit casu fortuito. Haec conclusio intelligitur, nisi forte qui commodauit non expressit conditionem casus fortuiti: tunc enim commodatarius tenebitur restituere: quoniam alter potuit in contractu libero qui nullo modo erat in vtilitatem propriam, talem conditionem apponere. Conclusio itaque sic intellecta asseritur ab omnibus Iurisperitis, & ipsa iura citata illam confirmant. Sed oportet obseruare, quis nam sit casus fortuitus. Est enim qui non cadit sub humana prouidentia , verbi gratia, Si fulmine percusus equus accommodatus pereat: & latrones multi repente aggrediantur, vbi grassari non solent. Ratione vero probatur, nam dominus rei accommodatae non debet exigere maiorem solicitudinem a commodatarijs seruanda re, quam ipsemet posset habere: nisi forte vellit exprimere talem conditionem casus fortuiti: ergo si casu fortuito res ipsa perijt domino perit. Sed rursus obseruandum est, quod cum fuerit dubium an casus fuerit fortuitus, an vero prouideri potuerit ab ipso commodatario, & non fuerit prouisus: tunc declinandum est potius in fauorem domini. Ratio est, nam aequum est vt commodatarius qui beneficium recipit, patiatur potius damnum in casu dubio, quam ipse dominus qui nullam reportat vtilitatem. Tertia conclusio. Quando commodatarius ex culpa etiam leuissima tenetur restituere, tenebitur in totum & non in partem. Hanc expresse tenent iura citata, & communis sententia. Et ratio est manifesta: quoniam obligatio ad restituendum non oritur ex culpa veniali aut mortali coram Deo: sed potius ex natura contractus accommodationis, qui postulat vt commodatarius teneatur rem commodatam domino reddere nisi perierit casu fortuito: & quomodocunque alias pereat im putandum erit damnum ipsi commodatario. Siquidem non fuit solicitus seruare rem alienam, & hoc est quod nomine culpae intelligunt Iuristae, ergo illi tenebitur in totum restituere. Quarta conclusio. Mutuatarius tenetur restituere, etiam si fortuito casu mutuatum amiserit. Ratio est, quia mutuatarius statim efficitur dominus mutuati, vnde si mutuatum perit apud dominum ipsi domino perit: & ipse tenetur restituere magis ratione acceptionis, quam commodatarius qui non acquirit dominium commodati. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum concedo antecedens & nego consequentiam. Ad probationem negatur maior. Nam licet pluribus titulis teneatur commodatarius restituere, scilicet, ratione acceptionis, & ratione acceptae rei, tamen mutuatarius strictius tenetur ratione acceptionis: eo quod suscipit rem vt verus dominus, ad consumendum illam: & idcirco tenetur ad restituendum illam in omni euentu. ¶ Ad secundum argumentum iam diximus, quod non requiritur culpa mortalis neque venialis coram Deo: sed sufficit non apposuisse necessariam diligentiam secundum humanam prouidentiam possibilem: & idcirco tenebitur ad restituendum in totum. Ad tertium respondetur, quod culpa iuridico modo accepta, requiritur in quantum est signum non perijsse rem humano casu fortuito, in quo solum excusatur commodatarius a restitutione quando non praecessit pactum . Vnde etiam leuissima culpa sufficit vt teneatur restituere. DVbitatur septimo. Circa quartam conclusionem vbi agitur de acceptione iusta quae est in vtilitatem dantis. An depositarius teneatur restituere solum quando sua culpa magna, depositum amiserit? Arguitur primo pro parte negatiua. Ex cap. bona fides, de deposito. vbi dicitur bona fides abesse praesumitur, si rebuis tuis saluis existentibus depositas amisisti. Ex quo sic arguitur. Sit casus quod Petrus non poterat simul res proprias & depositas ab incendio eripere, & reliquit depositas vt proprias liberaret: tunc condemnabitur ex citato ca pit. ergo non requiritur aliqua culpa in depositario vt teneatur restituere. Arguitur secundo. Ex eodem capit. vbi habetur quod pacto vel culpa vel mora praecedentibus , casus etiam fortuitus imputatur depositario: ergo sufficit quaeuis culpa neque requiritur magna. Confirmatur ex capit. si tua culpa. de iniurijs & damno dato, vbi dicitur quod sufficit negligentia, nec ignorantia excusat: quo minus teneatur depositarius restituere. Et capit. consuluisti. 2. quaest. 4. Et capit. in lectulo. 34. quaest. 2. Et capit. si clerico. 50. distinct. In quibus omnibus leuissima culpa imputatur depositario. Propter haec testimonia Adrianus in. 4. vbi supra ait, depositarium teneri ad restituendum: etiam de leuissima culpa, accepto nomine culpae iuridico modo. Altera sententia est Magistri Soto vbi supra, quod depositarius qui recipit depositum in gratiam eius qui deponit: non tenetur ad restitutionem, nisi ex culpa mortali, & multo maiori quam illa, quae commodatarium obligat: quia licet sit mortalis culpa quae obligat commodatarium : tamen putat ipse quod vocatur leuis culpa respectu culpae , quae obligat depositarium. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Depositarius tenetur ad restitutionem ex culpa lata & ampla, etiam si coram Deo non sit nec veniale quidem peccatum. Verbi gratia. Si depositarius etiam obliuione naturali, reliquit depositum in limine domus: non peccauit coram Deo, & tamen dicetur iuridice loquendo culpa lata & ampla. Haec conclusio communis est Theologis & Iurisperitis, & est Diui Thomae in corollario quartae conclusionis, & colligitur ex capit. bona fides citato. Et ex. l. prima. §. vltimo. ff. depositi. & in. l. contractus. ff. de regulis iuris. & Instit. quibus modis contrahitur obligatio. §. praeterea. Hanc etiam conclusionem probant duo argumenta facta in principio huius dubij. Secunda conclusio. Depositarius non tenetur de leui culpa. Haec probatur ex. l. citata. ff. depositi. & est communis sententia & ratione probatur, quoniam depositum recipitur in gratiam tantum deponentis: ergo depositarius non debet grauari nisi de cul pa lata & ampla. Secundo probatur. Si depositarius obligaretur de leui culpa, nemo vellet suscipere depositum : si autem non obligaretur saltem de lata & ampla culpa, nemo vellet depositum tradere: ac proinde periret iste contractus necessarius reipublicae. Tertio probatur vtraque conclusio, commodatarius tenetur de leuissima culpa: ergo depositarius tenebitur tantum de lata & ampla culpa. Probatur consequentia, nam depositum differt a commodato per extremum quatenus commodatum est tantum in gratiam commodatarij: depositum vero non est in gratiam depositarij, sed tantum deponentis : ergo commodatarius & depositarius debent obligari differenter ex culpis extremis. Tertia conclusio. Quotiescunque depositarius habuit culpam latam tenebitur restituere in toto. Haec est communis sententia, & ratio est: quia tunc sua culpa totum damnum emergit alteri. Sed obseruandum est, quod in casu dubio an culpa fuerit lata necne , declinandum est in fauorem depositarij: quia depositum fit in fauorem tantum eius qui deposuit. & idcirco aequum est, vt ipse potius patiatur incommodum quam depositarius, vbi res dubia fuerit. ¶ Ad argumenta in oppositum respondetur . Ad primum , quod sententia illius capituli bona fides, fundatur in praesumptione: & idcirco in foro exteriore condemnabitur depositarius: nihilominus si re vera ille non fuit negligens non tenebitur in conscientia restituere: quia non obligabatur seruare rem alienam cum detrimento rei familiaris. Ad secundum argumentum & confirmationem respondetur , quod iuxta varietatem contractuum, requiritur diuersitas culpae, vt teneatur quis restituere rem alienam . Et hoc est quod probant iura ibi citata, non autem quod quaeuis culpa semper sufficiat, vt depositarius teneatur restituere depositum. DVbitatur octauo. Circa tertiam & quartam conclusionem, quid sentiendum sit, quando rei acceptio iusta est in commodum vtriusque partis, dantis, scilicet, & accipientis , verbi gratia, locantis & recipientis seu conducentis : & quando depositarius pretium recipit pro seruanda re in deposito. Quaerimus ergo, an etiam tunc ipse recipiens teneatur re stituere rem, quae sine culpa sua apud ipsum perijt. Ad hoc dubium Magister Soto vbi supra dicit duo. Primum est, quod depositarius qui pretio se obligat ad custodiendum depositum: tenetur ad restituendum illud, etiam si sine culpa sua perierit, ratio eius est, quoniam qui assecurat merces tenebitur restituere, etiam si casu fortuito pereant, ergo etiam depositarius cui datur pretium vt custodiat depositum, est enim quasi contractus quidam assecurationis. Alterum est quod de conductore perinde dicendum est, sicut de commodatario dixerat, scilicet, quod tenetur conductor de leui culpa in partem, de graui in totum restituere. Et sicut ipse dixerat, commodatarius non tenetur in conscientia nisi de culpa mortali: multo magis id debet dicere de conductore, quoniam iste non tantum in proprium commodum recipit, sed etiam in commodum locantis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Conductor tenetur ad restitutionem rei perditae ex leui culpa. Haec est communis sententia Theologis & Iurisperitis, qui agunt de hac re in lege contractus . ff. de regulis iuris. & in titul. de locato & conducto. Et ratio huius est quoniam conductor habet se medio modo inter depositarium & commodatarium. Commodatarius enim accipit rem tantum in proprium commodum: depositarius vero recipit rem solum in commodum deponentis: conductor autem partim in proprium commodum, partim in commodum domini accipit rem conductam, ergo aequum est vt in obligatione ad restituendum , medio modo se habeat conductor. Ergo non tenebitur de leuissima culpa sicut commodatarius , neque tantum de lata & ampla culpa, sicut depositarius: sed de leui quae est media inter leuissimam & latam. Secunda conclusio . Si contingat quod commodatarius accipiat pretium pro custodia rei commodatae : tenetur ad restitutionem commodati quod perijt sine culpa sua etiam casu fortuito. Probatur quoniam recepto pretio obligatur magis quam antea: sed sine pretio tenebatur etiam de leuissima culpa, ergo recepto pretio tenebitur de nulla culpa. Tertia conclusio. Conductor qui accipit pretium pro custodia rei conductae: tenetur ad restitutionem de leuissima culpa. Probatur, quia non accepto pretio tenetur de leui culpa: sed accepto pretio magis tenetur, ergo tenebitur de leuissima culpa. Quarta conclusio. Depositarius qui pro custodia depositi pretium accipit, tenetur ad restitutionem de leui culpa. Probatur, quia sine pretio tenebatur solum de lata & ampla culpa: sed accepto pretio magis tenebitur: ergo tenetur de leui culpa. ¶ Vltima conclusio. In huiusmodi contractibus diiudicandis , in omni circunstantia, habenda est ratio ad quantitatem pretij & ad laborem & periculum in custodia rei, & sic ad arbitrium boni viri determinanda est maior vel minor obligatio in foro conscientiae: imo etiam in foro exteriori. Et ad argumentum Magistri Soto respondetur, quod depositarius non semper recipit pretium vt assecuret: sed vt custodiat rem depositi, & tunc iudicandus erit depositarius secundum leges custodiae. Si autem fiat cum illo contractus assecurationis expressus vel interpretatiuus: tenebitur tunc in omni euentu, etiam in casu fortuito ad restitutionem depositi: sicut crebro contingit in depositario generali, qui designatur in omni republica. DVbitatur nono & vltimo in hoc articulo. Circa solutionem ad secundum argumentum. Vtrum teneatur quis cum detrimento proprio in rebus superioris ordinis restituere res inferioris ordinis. Est exemplum celebre de adultera quae habet filium ex adulterio: vtrum teneatur illa cum periculo vitae vel famae reuelare filium adulterinum, vt ille excludatur ab haereditate mariti. Est etiam exemplum in tabellione, qui fecit falsam scripturam, & in teste qui dedit falsum testimonium, vnde aliquis fuit damnatus ad poenam pecuniariam: an isti teneantur ad restitutionem cum detrimento famae vel vitae? Pro parte affirmatiua arguitur primo. Obligatio ad restituendum est de iure naturae, ergo restitutio non est omittenda propter damnum temporale. Arguitur secundo. Ille cui facienda est restitutio, potest illam petere non obstante detrimento famae vel vitae eius qui debet pecunias, ergo ipse tenebatur cum eo dem detrimento restituere. Probatur consequentia, quia non potest dari bellum vel litigium iustum ex vtraque parte, nulla existente ignorantia. Arguitur tertio. Quanuis enim fama vel vita hominis sint ex genere suo excellentiora bona quam pecunia: tamen tanta potest esse quantitas pecuniae, quod excedat famam hominis vulgaris, ergo saltim in illo casu homo ille infimae conditionis, tenebitur restituere: non obstante detrimento suae famae imo etiam vitae. Arguitur quarto. Nemo potest aliena rapere vt seruet suam famam, ergo neque retinere. Sed in oppositum est, determinatio Innocentij Tertij, in capit. officij. de poenitentijs & remissionibus. vbi ait, non esse denegandam poenitentiam mulieri quae ex adulterio suscepit prolem, neque vult hoc marito reuelare propter metum. De quaestione hac Caiet. in hoc loco, & in opusc. 17. respons. respons. 14. dub. 2. & in Summa verb. adulterium. statuit vniuersalem regulam, scilicet. Nemo tenetur restituere res inferioris ordinis cum detrimento rerum superioris ordinis. Et hanc sententiam in casu adulterae iam posito, tenet Scot. in. 4. distin. 15. quaest. 2. & Gabr. ibidem. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restitu. quae stione. 3. causa. 4. Altera sententia est, quod licet adultera non teneatur restituere secundum allegatum capitulum: tamen tabellio & testis falsus tenetur restituere cum illo detrimento. Sic tenet Panormi. in cap. officij citato. & alij Iurisperiti ibidem, & Syluester in verbo, adulterium. §. secundo. Tertia sententia est, quod adultera tenetur cum periculo famae restituere. Hanc tenet Maior in. 4. dist. 15. quaest. 17. & Adria. in. 4. in materia. de restitutione. Imo adijcit, quod etiam cum periculo vitae tenetur reuelare crimen marito, dummodo non timeat quod ipse maritus peccaturus sit occidendo illam: licet aliunde timeat sibi periculum vitae imminere, verbi gratia, a cognatis mariti vel etiam a iudice per sententiam. Vltima sententia est Magistri Soto articulo secundo citato, vbi regulam Caietani positam, asserit esse perniciosam si vniuersaliter accipiatur: sed inquit ille habendam esse rationem ad quantitatem damni in temporalibus & ad qualitatem famae vel vitae adulterae. Vnde asserit quod aliquando tenebitur adultera cum certo periculo famae. Verbi gratia, quando ipsa non est adeo illustris & filius spurius succedet in patrimonium insigne: imo etiam cum periculo vitae tenebitur quando successio futura est in regnum vel principatum illustrissimum. Doctissimus Couarruuias in relectione regulae peccatum, parte. 1. refert hanc opinionem & quantum ad periculum famae approbat illam: quantum vero ad periculum vitae, non audet approbare nec reprobare. PRO decisione huius difficultatis sit vnica conclusio. Per se loquendo nemo tenetur restituere res inferioris ordinis, cum detrimento rerum superioris ordinis: nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur. Probatur conclusio. Primo, nam res inferioris ordinis debent ancillari rebus superioris ordinis, neque possunt cum illis adae quari: at vero si restitutio rerum inferioris ordinis deberet fieri cum detrimento rerum superioris ordinis, permutaretur ordo naturae: ergo non est talis obligatio. Probatur secundo. Ex illo Matth. 7. " quaecunque vultis vt faciant vobis homines, eadem vos facite illis." Sed omnis homo rationabiliter vult, vt in tali casu non obligetur ad restitutionem cum tanto detrimento: ergo nemo debet illam restitutionem exigere vt sibi fiat. Probatur tertio, in casu extremae necessitatis, non tenetur debitor restituere creditori, etiam patienti similem necessitatem: sed qui periclitatur circa famam vel circa vitam est in extrema necessitate: ergo non tenetur restituere cum tanto periculo. Confirmatur. Si quis etiam iuste damnatus ad mortem, accipiat equum alienum pretiosum vt effugiat: non tenebitur ad restitutionem equi pereuntis in ipsa via: cuius ratio non est alia, nisi quia res inferioris ordinis ancillantur rebus superioris ordinis, & in extrema necessitate non solum est licitum non restituere temporalia, sed etiam capere aliena. Denique probatur conclusio. Specialiter quantum ad hoc, quod cum detrimento famae: scilicet, cum infamia non teneatur homo restituere temporalia. Quoniam Diuus Thomas in solutione ad secundum, ait, quod nemo tenetur reuelare crimen suum vt restituat nisi Deo & confessori. Et confirmatur, quia nemo tenetur libertatem suam vendere vt restituat alienum, eo quod libertas pretiosior est omni auro: sed etiam fama est pretiosior diuitijs: ergo nemo tenetur cum eius detrimento temporalia restituere. Et confirmatur secundo, quia nemo est qui non rationabiliter eligeret potius seruitutem cum bono nomine, quam libertatem cum infamia, ergo fama non minus aestimanda est, quam libertas, ac proinde si non tenetur quis cum amissione libertatis restituere: nec tenebitur cum amissione famae. Sed obseruandum est, quod in conclusione diximus per se loquendo. Etenim aliquando, tam leuis potest esse infamia vt teneatur illam pati vt restituat rem magni pretij, cuius iudicium relinquitur arbitrio boni & prudentis viri. Diximus etiam in conclusione, nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur: quoniam in tali casu tenetur etiam homo pati mortem, vt subueniat reipublicae, ergo multo magis restituere si hoc expedit bono communi. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quidem, quod praeceptum restituendi cum sit affirmatiuum, quamuis obliget iure naturae: tamen non obligat vbique & semper, sed pro loco & tempore & circunstantijs alijs sicut caetera prae cepta affirmatiua: ac proinde dicimus quod in casu proposito, non obligat cum tanto detrimento ipsius debitoris. Non enim ius naturae postulat, vt debitum in rebus inferioris ordinis restituatur rebus superioris ordinis. Ad secundum respondetur. Transeat antecedens, sed nego consequentiam , sicut non valet ista consequentia , accusator iuste reum accusat: ergo ipse tenetur se prodere. Neque inde sequitur, quod sit bellum iustum ex vtraque parte: quoniam qui tacet delictum suum, non contra pugnat. Ad tertium respondetur, quod per se loquendo pecunia nunquam poterit ad aequa re valorem rerum superioris ordinis: semper enim est maius malum quod aliquis incurrat infamiam, quam meram paupertatem, at vero quoniam diuitiae sunt instrumenta ad acquirendum honorem & conseruandum illum: hinc est quod saepe possit contingere, vt aliquis teneatur cum aliqua infamia & proprio dedecore, restituere res inferioris ordinis: quatenus defectus illarum rerum, causa est vero domino dedecoris & infamiae vel etiam impedit eum ab honore notabili, quem diuitijs poterat acquirere & conseruare. Hinc igitur est quod sententia illa Magistri Soto in quibusdam casibus verificanda sit & sequenda. Obseruandum tamen est, quod quando defectus restitutionis inferiorum bonorum redundat in damnum boni communis: tunc tenetur homo etiam cum periculo famae & vitae restituere. Et ratio est, quia bonum commune & tranquillitas reipublicae non referuntur inter bona inferioris ordinis: sed inter bona superioris ordinis, videlicet, quatenus ipsa respublica bonis temporalibus vel instrumentis acquirit honorem, vel pacem & salutem suorum ciuium. Ad vltimum argumentum respondetur, quod licitum quidem est accipere bona aliena vt quis effugiat mortem, & similiter non restituere quod consumptum est in extrema necessitate. Ratio est, quia huiusmodi bona sunt media per se primo ordinata ad conseruationem vitae. Caeterum non ita semper verum erit, quod possit aliquis accipere res alienas, vt euitet infamiam: quoniam ista bona non sunt media per se ordinata ad acquirendam famam, vnde non est licitum quod aliquis accipiat alienum ad acquirendam famam. Nihilominus licitum erit non restituere cum periculo amittendi famam: quia iam tunc ipse homo cooperaretur sua actione ad seipsum infamandum, vt proximo restitueret rem aliquam temporalem mere inferioris ordinis. Notandum tamen est, quod dupliciter potest quis in infamiam deuenire vt restituat alienum. Vno modo crimen suum manifestando, & sic non obligatur seipsum prodere nisi Deo & confessori, vt dicit Diuus Thomas. Altero modo, quia restituen do alienum venit in paupertatem, & amittit honorem quem ex alienis diuitijs acquisierat & conseruabat: & de huiusmodi hominibus dicimus, quod tenentur restituere. Et ratio est, quia bona aliena non sunt ordinata ad honorem alterius: bene tamen ad vitae sustentationem in extrema necessitate. Denique in huiusmodi casibus notandum est, quomodo debeant homines se habere in facienda eiusmodi restitutione. Dicimus ergo primo, quod tabellio & testis falsus, qui infamauerunt alium, tenentur cum periculo propriae famae seipsos retractare. Si autem timent imminere sibi periculum vitae ex huiusmodi restitutione, debent seipsos vt poterint in tutum collocari, & si opus fuerit fugere in aliam prouinciam: & inde mittere literas testimoniales sufficientes ad restitutionem famae. Quod si tabellio vel testis falsus constituerunt aliquem suo testimonio in discrimine amittendae vitae: tenentur ipsi cum eodem periculo negare quod affirmauerant. Adultera vero de qua diximus, si habet magnum patrimonium & alia bona parafrenalia, ex quibus possit restituere legitimo haeredi, tenetur id facere: tenetur etiam quantum potest adulterini filij hae reditatem minuere. Potest etiam & decet, vt suadeat adulterino filio vt ingrediatur religionem, vbi non sit successio haereditaria in bona paterna religiosorum. Quod si adultera putauerit vtilem fore reuelationem sui criminis ipsi filio adulterino: tenebitur pati illam leuissimam infamiam vt legitimi filij non defraudentur in sua hae reditate. Nihilominus filius adulterinus raro tenebitur matri credere reuelanti suum crimen. Quod si mater, tot & tam vrgentes coniecturas dederit vt filius credat se adulterinum esse: tenebitur relinquere hae reditatem, nihilominus non tenebitur se omnino priuari bonis paternalibus: sed licitum erit ei seruare portionem aliquam , ad vitae sustentationem . Et ratio huius est, tum quia hoc ipsum expedit ad honorem patris putatiui & aliorum fratrum, quod ipse non viuat cum magna abiectione & mendicitate: tum etiam , quia ipsa mater tenetur iure naturae sustenta re filium, etiam adulterinum, vnde ipse poterit ex bonis maternis aliquid sibi accipere moderatum ad vitae sustentationem. Et quamuis leges tam ecclesiasticae quam ciuiles videantur reddere inhabiles huiusmodi filios spurios ad aliquam haereditatem acquirendam: tamen semper sunt intelligendae, ita vt non derogent iuri naturali quo parentes tenentur filios nutrire & sustentare. Sed quae ret aliquis, an ipse adulter si credat rationabiliter filium esse adulterinum, teneatur restituere alijs filijs legitimis vel haeredibus mariti adulterae, vel ipsi marito omne damnum quod patiuntur propter filium adulterinum? Ad hoc respondet M. Soto lib. 4. de iustitia & iure. q. 7. art. 2. quod non tenetur aliquid restituere, nisi forte adulter fuerit multum diues & potens. Sed nos tenemus sententiam communem, quod adulter tenebitur non minus quam adultera ipsa, restituere omnia damna quae sequuntur ex adulterio. Nam etiam si adultera voluerit & inuitauerit adulterum: tamen ipse adulter nihilominus iniuriam facit marito, ergo tenebitur ad omnia damna quae re vera sequuntur ex tali iniusta actione, neque retulerit quicquam, quod ipse adulter sit valde diues aut mediocriter: semper enim tenebitur restituere inquantum poterit. Caeterum de doctrina Diui Thomae ad tertium argumentum dicemus articulo sequenti. # 7 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrum illi, qui non acceperunt, teneantur restituere. AD Septimum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 5. quaest. 3. } Videtur, quod illi qui non acceperunt, non teneantur restituere. Restitutio enim quaedam poena est accipientis. Sed nullus debet puniri, nisi qui peccauit. Ergo nullus debet restituere, nisi qui accepit. ¶ 2 Praeterea. Iustitia non obligat aliquem ad hoc, quod rem alte rius augeat. Sed si ad restitutionem teneretur, non solum ille, qui accepit, sed etiam illi, qui qualitercunque cooperantur , augeretur ex hoc res illius, cui est aliquid subtractum : tum quia sibi multoties restitutio fieret: tum etiam quia quandoque aliqui operam dant ad hoc, quod aliqua res alicui auferatur, quae tamen non ei aufertur. Ergo non tenentur alij ad restitutionem. ¶ 3 Praeterea. Nullus tenetur se periculo exponere ad hoc, quod rem alterius saluet. Sed aliquando manifestando latronem, vel ei resistendo, aliquis periculo mortis se exponeret. Non ergo tenetur aliquis ad restitutionem propter hoc quod non manifestat latronem, vel ei non resistit. SED contra est, quod dicitur Roman. 1. "Digni sunt morte, non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus." Ergo pari ratione etiam consentientes debent restituere. RESPONDEO dicendum, quod sicut dictum + { Art. praec. } est, ad restitutionem tenetur aliquis, non solum ratione rei alienae quam accepit, sed etiam ratione iniuriosae acceptionis. Et ideo quicunque est causa iniustae acceptionis, tenetur ad restitutionem. Quod quidem contingit dupliciter, directe, scilicet & indirecte. Directe quidem, quando inducit aliquis alium ad accipiendum . Et hoc quidem tripliciter. Primo quidem modo, mouendo ad ipsam acceptionem: quod quidem fit praecipiendo , consulendo, consentiendo expresse, & laudando aliquem quasi strenuum de hoc, quod aliena accepit. Alio modo ex parte ipsius accipientis, quia, scilicet eum receptat, vel qualitercunque ei auxilium fert. Tertio modo, ex parte rei acceptae: quia scilicet, particeps est furti vel rapinae, quasi socius maleficij. Indirecte vero, quando aliquis non impedit, cum possit, & debeat impedire. Vel quia subtrahit praeceptum , siue consilium impediens furtum, vel rapinam: vel quia subtrahit suum auxilium, quo posset obsistere, vel quia occultat post factum: quae his versibus comprehenduntur. Iussio, consilium, consensus, palpo, recursus, Participans, mutus, non obstans , non manifestans. Sciendum tamen, quod quinque praemissorum semper obligant ad restitutionem. Primo, iussio, quia scilicet ille qui iubet, est principaliter mouens , vnde ipse principaliter tenetur ad restituendum, secundo, consensus, in eo scilicet sine quo rapina fieri non potest: tertio, recursus, quando scilicet aliquis est receptator latronum, & eis patrocinium prae stat: quarto, participatio, quando , scilicet aliquis participat in crimine latrocinij, & in praeda: quinto, tenetur ille qui non obstat, cum obstare teneatur. Sicut principes qui tenentur custodire iustitiam in terra, si per eorum defectum latrones increscant , ad restitutionem tenentur : quia redditus quos habent, sunt quasi stipendia ad hoc instituta, vt iustitiam conseruent in terra. In alijs autem casibus enumeratis non semper obligatur aliquis ad restituendum. Non enim semper consilium, vel adulatio, vel aliquid huiusmodi, est efficax causa rapinae. Vnde tunc solum tenetur consiliator , aut palpo, id est adulator, ad restitutionem, quando probabiliter aestimari potest, quod ex huiusmodi causis fuerit iniusta acceptio subsecuta. AD primum ergo dicendum, quod non solum peccat ille qui peccatum exequitur, sed etiam qui quocunque modo peccati est causa, siue consiliando , siue praecipiendo , siue quouis alio modo. AD secundum dicendum , quod principaliter tenetur restituere ille, qui est principalis in facto. Principaliter quidem praecipiens, secundario vero exequens: & consequenter alij per ordinem. Vno tamen restituente illi qui passus est damnum , alius eidem restituere non tenetur: sed illi qui sunt principales in facto, & ad quos res peruenit, tenentur alijs restituere, qui restituerunt. Quando autem aliquis praecipit iniustam acceptionem, quae non subsequitur, non est restitutio facienda , cum restitutio principaliter ordinetur ad reintegrandam rem eius, qui iniuste est damnificatus. AD tertium dicendum, quod non semper ille qui non manifestat latronem, tenetur ad restitutionem , aut qui non obstat, vel qui non reprehendit: sed solum quando incumbit alicui ex officio, sicut principibus terrae, quibus ex hoc non multum imminet periculum. Propter hoc enim potestate publica potiuntur, vt sint iustitiae custodes. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio principalis & vniuersalis. Quicunque est causa iniustae acceptionis, siue directe siue indirecte, tenetur ad restitutionem. Ratio est, quia ad restitutionem tenetur aliquis non solum ratione rei acceptae, sed etiam ratione iniustae acceptionis (vt art. 6. dictum est.) Sed omnis qui est causa directe vel indirecte iniustae actionis, est causa iniuriosae actionis, ergo tenebitur. ¶ Secunda conclusio. Omnes isti videlicet, praecipiens, consulens, consentiens, laudans, receptator vel auxiliator, participans, sunt causa directe iniustae acceptionis. ¶ Tertia conclusio. Isti vero, scilicet, non obstans qui tenetur obstare, non loquens qui tenetur manifestare: sunt causa indirecte iniustae acceptionis. ¶ Quarta conclusio. Ex omnibus numeratis, quinque semper tenentur restituere, videlicet praecipiens, consentiens in aliquo sine quo iniusta acceptio fieri non poterat, receptator latronis, participans in crimine & praeda, qui non obstat cum teneatur obstare: qualis est princeps & praetor ciuitatis. ¶ Quinta conclusio. In alijs casibus numeratis, non semper tenetur homo restituere , verbi gratia, consiliator & laudans, non semper tenebuntur restituere: nisi quando probabiliter iudicari poterit, quod ex huiusmodi consilio & laude iniusta acceptio fuerit subsequuta. COMMENTARIVS. CIrca istas conclusiones aduertendum est, quod Syluest. in verb. restitutio. 3. §. 6. & Adrian. in. 4. Palud. in. 4. dist. 15. q. 2. aiunt, quod si quis concurrat ad iniquam acceptionem quae alias etiam sine illius concursu sequeretur: non est dicendus causa acceptionis neque tenebitur ad restitutionem , nisi tantum partis quam ipse accepit. Nihilominus hanc sententia fallam existimamus: nam ex illa sequeretur, quod si duo homines percuterent Petrum , vterque lethaliter: quod neuter esset causa occisionis, nec teneretur restituere. Probatur sequela. Nam sine concursu vtriuslibet, Petrus moreretur accepto vulnere ab altero. Item sequeretur, quod in vastatione ciuitatis per bellum manifeste iniiquum , nemo militum teneretur restituere: nisi tantum damnum singulare quod ipse fecerit. Probatur sequela. Quia sine quolibet milite singulari vastaretur ciuitas. Similiter sequeretur ex ista sententia , quod quando multi simul deuastant vineam nullus teneretur restituere, nisi damnum quod ipse fecerat. Nos igitur regulam vniuersalem statuimus, quod ille dicitur causa iniustae acceptionis, vel iniuriosae actionis: ad cuius actionem sequitur ipsa iniusta acceptio, siue alias sequeretur siue non. Vbi notandum est, quod quoniam hic de moralibus actionibus est sermo: etiam sequela effectus moraliter & non physice accipienda est. Ex quo sequitur, quod sicut potest contingere quod aliquis sit causa simpliciter moralis & nullo modo physica. Verbi gratia, consulens furtum : ita potest contingere quod aliquis sit causa moralis simpliciter & causa physica secundum quid: videlicet concausa tantum . Verbi gratia, Petrus consentiens cum Paulo in furto talenti aurei, concurrit cum illo ad frangendas fores quas solus Paulus non poterat confringere. Item concurrit cum illo ad portandum pondus auri, quod solus Paulus non poterat portare: tunc Petrus est causa simpliciter moralis: & tamen physice loquendo non est simpliciter causa, sed concausa . Ratio huius est, quia causa moralis est simpliciter voluntaria & libera: cum igitur totus ille effectus sit voluntarius Petro, directe vel indirecte: ita etiam vt ille effectus quem Paulus facit, imputetur Petro tanquam obiectum suae voluntatis: & similiter Paulo imputetur effectus quem facit Petrus: tenebitur vterque ad restitutionem in integrum, si alter non restituerit, ratione iniquae acceptionis. Caeterum physice loquendo, neuter est causa simpliciter, sed partialiter. Quoniam igitur obligatio ad restitutionem oritur ex actione iniqua, inquantum est moralis non inquantum est physica: hinc est, quod etiam si plurimi concurrant ad damnum quod nullus solus potuisset facere: tamen singuli tenentur totum restituere, quia singulis totum est voluntarium directe vel indirecte. Est igitur mens Diui Thomae docere, quod omnes numerati in quarta conclusione semper tenentur restituere totum: quia semper sunt causa totius damni. DVbitatur circa conclusionem, an recipiens latronem ad hospicium teneatur restituere? Arguitur primo pro parte nega tiua. Recipiens latronem ad hospitium, non est causa moralis furti, ergo non tenetur restituere. Probo antecedens. Nam si aliquo modo esset causa moralis furti, esset indirecte: sed hoc est falsum, quia recipiens latronem ad hospitium non tenetur non recipere, maxime si paratus est omnes transeuntes recipere quasi ex officio stabularij: ergo iste talis non tenetur restituere. Arguitur secundo. Si postquam latro accepit praedam absque meo auxilio & consilio , sed prorsus me ignorante , & postea det mihi partem praedae : ego non sum causa moralis totius damni, ergo non tenebor restituere totum . Arguitur tertio. Si Petrus videns furem accipientem alienum taceat, non tenetur restituere: & tamen poterat obstare, imo tenebatur: ergo non semper ille talis tenebatur restituere. ¶ Sed in oppositum est ipsa doctrina Diui Thomae. Ad primum argumentum respondetur, quod receptator latronis non solum est, qui sciens esse latronem semel recipit illum ad necessarium hospitium : sed ille qui hospitio suo fauet iniquitati latronis , verbi gratia, si latro commodius sua latrocinia exercet habens refugium in diuersorio, tunc stabularius ipse cognoscens esse latronem: tenetur totum restituere, etiam si ex praeda nihil accipiat. Ad secundum respondetur concedo consequentiam . Neque enim Diuus Thomas ait, quod participans in praeda capta teneatur in totum semper restituere: sed participans in crimine & ipsa praeda. Ad tertium argumentum respondetur , quod qui tenetur obstare ex sola charitate, non tenetur restituere si non obstat: at vero qui tenetur obstare ex iustitia & ex officio sicut est princeps, aut praetor ciuitatis: tenetur totum damnum restituere si non obstat. Hinc sequitur amplissimum corollarium , quod omnes qui ex officio & pacto sunt custodes boni communis aut particularis, tenentur restituere totum damnum illatum: si potuerunt obstare clamando, vel reuelando, aut quomodolibet alias & non obstiterunt, verbi gratia, Rex qui videns reipublicae damna, tacet & dissimulat, neque impedit cum possit: similiter praetor & ministri eius dissimulantes latrocinia & furta, custo des vinearum & montium & segetum, & famuli domus qui debent res communes ipsius domus custodire, tutores & curatores minorum & alij similes. Sed quaeret aliquis, an isti teneantur de leuissima culpa vel leuia ut lata? Respondetur, quod nimis durum esset obligare istos custodes de leuissima culpa, sicut obligat Adria. in. 4. in materia de restitutione. Sed nos dicimus satis esse, quod teneantur de leui culpa. Ratio est, quoniam isti suscipiunt rem sub custodia in vtilitatem vtriusque partis, ergo tenebuntur ad restitutionem, sicut supra diximus de conductore. ¶ Sed est obiectio, & probatur quod custodes montium nullo modo teneantur restituere, etiam si videntes ligna caedi dissimulent. Est argumentum, ipsi caedentes ligna non peccant contra iustitiam vt supra diximus, ergo neque custodes tacentes . ¶ Pro solutione huius argumenti nota, quod si mons est communitatis & necessitas vrget, caedentes ligna sibi necessaria non peccant caedentes, neque custodes dissimulantes: at vero si custodibus non constat ista necessitas peccant contra iustitiam dissimulantes: quoniam tenentur ex officio & pacto iustissimo custodire montem : & tenebuntur saltem ad restitutionem poenae taxatae per legem contra caedentes ligna. Dixi saltem, quia tanta potest esse alias dissimulatio custodis, quod mons destruatur: & tunc tenebitur ad restitutionem damni totius. Si autem mons fuerit particularis domini propria manu plantatus, vel antecessorum : tunc & ipsi caedentes ligna peccant contra iustitiam , nisi magna necessitate excusentur, & ipsi custodes dissimulantes tenebuntur ad restitutionem damni dati domino suo. Ad argumentum positum respondetur , transeat antecedens & nego consequentiam . Quia custodes tenentur ex officio & pacto seruare montem : caeteri vero tenentur ad solutionem poenae si capiantur in monte communitatis . Et saepe alias potest contingere , quod aliquis teneatur ad aliquid siue faciendum siue non faciendum solum ex charitate, vel misericordia: & tamen ille cui incumbit ex officio prouidere, vt illud fiat vel non fiat: peccabit contra iustitiam si dissimulet. Verbi gratia, si princeps tempore maximae famis in republica, non prouideat si opus fuerit, quod diuites eleemosynas faciant pauperibus, ipse peccabit contra iustitiam, quanuis alias diuites non peccarent nisi contra charitatem & misericordiam. Circa vltimam conclusionem notandum est, quod quando consiliarius, aut laudator mali operis non influit suo consilio aut laude in animum inique agentis, ita vt ex eo moueatur ad opus iniustum, aut animosior efficiatur ad illud perpetrandum: non tenebitur ad restitutionem, etiam si laudatus ille inique agat. Ratio est, quia tunc consiliator & laudans, nullo modo est causa moralis iniquae actionis. Cum autem reuera mouet animum alterius, vel audaciorem efficit: tenebitur ad restitutionem , si sequatur iniqua actio. Sed quaeris, quid si antequam sequatur iniqua actio consiliator, vel laudator retractet sententiam, vel vituperet factum : an tunc teneatur ad restitutionem? Respondetur, quod nihilominus tenebitur ad restitutionem. Et ratio est, quia damnum illud sequitur ex iniqua actione istius hominis: & poe nitentia ipsa non debet deobligare a restitutione. Sed est obiectio. Si quis antequam occidatur proximus ab altero cui consilium dedit vel quem laudauit ad illam actionem, retractauerit sententiam, & vituperauerit actionem illam, non incurret irregularitatem , ergo non tenebitur ad restitutionem . Probatur antecedens. Quoniam si occidendus fuerit clericus, non incurret excommunicationem, ergo nec irregularitatem. Respondetur, nego antecedens. Ad probationem, concedo antecedens & nego consequentiam. Et ratio discriminis est, quia irregularitas quae sequitur ex homicidio voluntario, non est per se poena peccati: sed est indecentia quae potest incurri ab existenti in gratia Dei, sicut praetor incurrit irregularitatem occidendo latrones. At vero excommunicatio, est proprijssime maxima poena peccati, quae non incurritur (secundum probabiliorem sententiam) coram Deo ab existenti in gratia: neque infligitur pro peccato praeterito, nisi de praesenti perseueret contumacia dum exercetur actus pro quo lata est excommunicatio. Verum est tamen , quod ille talis haberetur excommunicatus in foro exteriori sed non coram Deo. DVbitatur secundo circa solutionem ad secundum, an cum multi simul concurrunt ad iniuriosam actionem, si vnus illorum restituat domino totum damnum, teneantur caeteri illi refundere pro rata parte. De quare, aliqua dicit Caiet. art. praecedenti ad tertium argumentum. Pro solutione istius dubij sit prima conclusio. Quando res ablata adhuc extat apud socios furti, aut certe ab illis mala fide consumpta est, tenentur socij restituere. Haec est communis sententia & certa. Et ratio est, quia ipsi socij tenebantur totum damnum restituere domino ratione rei acceptae, aut ratione rei mala fide consumptae: sed qui restituit domino totum damnum, succedit in omne ius & dominium quod habebat verus dominus erga res illas, ergo illi facienda est restitutio. Secunda conclusio . Si ex iniqua acceptione nullum commodum accessit ijs qui iniuriam fecerunt, tunc si is qui restituit vero domino totum damnum, fuit inductus ad faciendum damnum aliorum precibus aut monitis, tenebuntur alij ei rependere pro rata parte. Ratio est, quia inductus ab alijs ad faciendum malum, incurrit obligationem restituendi in solidum, ergo si restituit tenebuntur alij ipsi refundere partes suas. Probatur consequentia. Quia quilibet illorum tenebatur ex iustitia restituere totum damnum cuius fuit causa. Confirmatur. Quia si omnes pariter conuenirent ad faciendum malum, & quidam illorum restitueret, tenerentur alij ei rependere, ergo multo magis quando ille qui restituit fuerat inductus ab alijs qui fuerunt causa principalis. Tertia conclusio. In eodem casu, si ille qui restituit fuit autor & persuasor iniuriae faciendae , non tenentur alteri aliquid eidem refundere. Ratio est, quia tunc socij non tenentur ratione rei acceptae, nihil enim mansit apud illos, nec mala fide quidquam consumptum est, neque ratione iniustae acceptionis, siquidem ipse qui restituit dum alios induxerat, visus est iuri suo cedere. Haec conclusio est Caiet. vbi supra: quamuis M. Soto lib. 4. de iust. q. 7. ar. 3. moderatur illam . Ait enim, quod si autor criminis non intentaret malum nisi comitatus alijs socijs: tunc tenebuntur socij eidem restituere. Nihilominus nobis magis placet sententia Caietani: quia ipse autor criminis etiam persuasit socijs, vt se comitarentur: & idcirco in hac parte omnino cessit iuri suo. Quarta conclusio. Quando plures vno animo conuenerunt ad faciendam iniuriam : siue quilibet illorum esset illam facturus siue socio siue non: nihilominus quilibet illorum tenebitur restituere pro rata ei qui restituit totum. Ratio est, quia in tali casu videntur omnes inter se implicitum pactum societatis fecisse, vt omnes teneantur ad commoda vel incommoda. # 8 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrum quis teneatur statim restituere, an vero possit restitutionem differre. AD Octauum sic proceditur. Videtur, quod non teneatur aliquis restituere statim, sed potius licite possit restitutionem differre. Praecepta enim affirmatiua non obligant ad semper. Sed necessitas restituendi imminet ex praecepto affirmatiuo. Ergo non obligatur homo ad statim restituendum. ¶ 2 Praeterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoque aliquis non potest statim restituere. Ergo nullus tenetur ad statim restituendum. ¶ 3 Praeterea. Restitutio est quidam actus virtutis, scilicet iustitiae. Tempus autem est vna de circunstantijs quae requiruntur ad actus virtutum. Cum ergo aliae circunstantiae non sint determinatae in actibus virtutum, sed determinabiles secundum rationem prudentiae: videtur quod nec in restitutio ne sit tempus determinatum, vt, scilicet aliquis teneatur ad statim restituendum. SED contra est, quod eadem ratio esse videtur in omnibus, quae sunt restituenda. Sed ille qui conducit opera mercenarij, non potest differre restitutionem, vt patet per illud quod habetur Leuitici 19. " Non morabitur opus mercenarij tui apud te vsque mane." Ergo neque in alijs restitutionibus faciendis potest fieri dilatio: sed statim restituere oportet. RESPONDEO dicendum, quod sicut accipere rem alienam est peccatum contra iustitiam, ita etiam detinere eam, quia per hoc, quod aliquis detinet rem alienam inuito domino, impedit eum ab vsu rei suae, & sic ei facit iniuriam. Manifestum est autem, quod nec per modicum tempus licet in peccato morari, sed quilibet tenetur peccatum statim deserere, secundum illud Ecclesiast. 21. Quasi a facie colubri fuge peccatum: & ideo quilibet tenetur statim restituere, si potest, vel petere dilationem ab eo, qui potest vsum rei concedere. AD primum ergo dicendum, quod praeceptum de restitutione facienda, quanuis secundum formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum praeceptum , quo prohibemur rem alterius detinere. AD secundum dicendum , quod quando aliquis non potest statim restituere, ipsa impotentia absoluit eum ab instanti restitutione facienda sicut etiam totaliter a restitutione absoluitur, si omnino sit impotens . Debet tamen remissionem, vel dilationem petere ab eo, cui debet, aut per se, aut per alium. AD tertium dicendum, quod quia cuiuscunque circunstantiae omissio contrariatur virtuti, pro determinato est habendum, quod oportet illam circunstantiam obseruare. Et quia per dilationem restitutionis, committitur peccatum iniustae detentionis, quod iustitiae opponitur: ideo necesse est tempus esse determinatum , vt statim restitutio fiat. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima. Quilibet tenetur statim restituere si potest, vel petere dilationem ab eo qui habet concedere vsum rei. Secunda conclusio ad primum argumentum. Praeceptum de restitutione facienda, quanuis secundum formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum prae ceptum, quo prohibetur rem alterius detinere, scilicet, inuito domino. COMMENTARIVS. DE hac materia disputant Scholastici in 4. dist. 15. Caietan. in hoc loco, & in summa verb restitutio. cap. 5. Syluest. in verb. restitutio. 5. Soto vbi supra artic. vlt. & lib. 5. de iustitia, quaest. 3. art. 1. ad 2. & in 4. Sent. dist. 17. quaest. 2. art. 6. Adrian. in 4. in materia de restitutione, fol. 34. Dubitatur in hoc artic. An sit vera doctrina harum conclusionum. Arguitur primo contra primam conclusionem. Nemo cum peccat tenetur statim poenitere, ergo qui habet rem alienam non statim tenetur restituere. Probo consequentiam. Quia ratio conclusionis Diui Thomae fundatur in hoc quod aliquis tenetur statim exire a peccato, dicit enim. Manifestum est autem quod neque ad modicum tempus licet in peccato morari. Arguitur secundo. Poenitentia est quae dam species iustitiae per quam Deo satisfa cere nitimur pro offensis commissis: ergo si Deo non tenemur statim satisfacere: sequitur quod multo minus ipsis hominibus. Tertio arguitur. Quoniam sequitur ex ipsa conclusione, quod non restituens statim passim peccaret nouum peccatum . Probatur sequela. Nam si ille tenetur restituere modo, & non restituit modo, modo peccat. Rursus post paulum temporis fiet idem argumentum, ergo iterum peccabit, & sic per singula tempora fiet idem argumentum , ergo. Quarto arguitur contra secundam conclusionem. Praecepta affirmatiua franguntur per omissionem: negatiua vero per commissionem : sed praeceptum de restitutione frangitur per omissionem: ergo est omnino affirmatiuum. PRO solutione difficultatis notandum est, quod omne praeceptum affirmatiuum habet annexum negatiuum. Verbi gratia, honorare parentes, habet annexum non dehonorare. Diligere Deum habet annexum nunquam odio habere. Nihilominus Dius Thomas aliquid speciale voluit docere de praeceptis restitutionis, quod quidem non conuenit cae teris omnibus praeceptis affirmatiuis. Et quidem differentia in hoc consistit, quod alia praecepta affirmatiua non solum habent formam siue apparentiam affirmatiuam: sed ratio ipsa obligandi est affirmatiua, & ad illam reducitur obligatio praecepti negatiui annexi, verbi gratia, diligere Deum est in praecepto affirmatiuo, & ratio obligandi affirmatiue explicatur, videlicet, quia Deus est summe bonus & autor & finis totius boni creati, & ad hanc rationem reducitur obligatio prae cepti negatiui: nunquam odio habebis Deum . At vero praeceptum restituendi habet quidem formam & faciem affirmatiuam, scilicet, reddite omnibus debita: sed ratio obligandi negatiue explicatur, & ad negatiuum praeceptum reducitur sicut ad principale, scilicet, ad hoc praeceptum : non furtum facias: ac proinde non retineas rem alienam inuito domino. ¶ Hinc sequitur alia differentia, quod in praecepto restituendi, illa circunstantia temporis quod statim fiat restitutio: oritur ex ipsamet ratione obligatoria prae cepti: quae ratio negatiue explicatur, videlicet non licet vsurpare alienum: sed qui reti net inuito domino vsurpat alienum: ergo statim debet restituere. Et idcirco proprius loquendo non deberet dici circunstantia restitutionis quod statim fiat, sed potius est intrinseca proprietas ipsius actus restitutionis sibi conueniens secundum propriam speciem, aliae vero circunstantiae quae proprie dicuntur circunstantiae, conueniunt actibus virtutum secundum communem rationem virtutis: omnis enim actus virtutis debet exerceri vbi & quando & propter quid oportet. Hoc igitur est quod D. Tho. docet in solut. ad 3. quod est speciale in praecepto restitutionis. Ad argumenta in oppositum respondetur: ad primum negando consequentiam . Ad probationem respondetur, quod sensus Diui Thomae est, nunquam esse licitum ad modicum tempus in peccato morari continuando peccatum quod semel ceptum est: sed semper tenetur homo cessare a peccato, non autem dicit Diuus Thomas non esse licitum manere habitualiter in peccato sine proposito de caetero peccandi : sed potius cessando a transgressione praecepti. Vnde qui non statim poe nitet, dummodo cesset ab actu vel omissione: non dicitur morari in peccato. Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio differentiae est: quia poenitentia ordinatur ab ipso Deo qui est summe bonus, ad remedium peccatoris poenitentis: & idcirco noluit obligare peccatorem vt statim recompensaret offensam contra se commissam, sed certis temporibus magis oportunis ad commodum ipsius peccatoris. Caeterum restitutio facienda hominibus, ordinatur in bonum eius cui facienda est restitutio: & propterea tenemur statim restituere, quia quandiu non statim restituimus, ipse proximus re vera patitur damnum. Huic doctrinae consonat quod dicitur Iob 22. "Si iustus fueris quid ei conferes , porro si peccaueris quid ei nocebis?" Ad tertium, vt respondeamus, multa necessario nobis dicenda sunt. Primo, dicimus, parum referre ad mores, vtrum qui non statim restituit peccet plura peccata numero, vel vnum tantum quandiu non restituit. Quoniam tanta grauitas est in vno sicut in multis: debet enim explicari in confessione quantum temporis detinuit quis rem alienam inui to domino, & quo animo. Et quantum damni accepit proximus ex illa iniqua detentione: at vero distinguere ibi plures omissiones numero potius ad speculationem quam ad mores attinet. Nihilominus dico secundo, quod qui retinet rem alienam inuito domino cum possit statim reddere, peccat mortaliter ex ipso genere peccati. Probatur, quia peccat contra iustitiam. Diximus autem ex genere peccati: quia potest esse veniale tam ex paruitate materiae, quam ex minimo incommodo quod ex paruo tempore incurrit dominus. Dico tertio, qui habet animum deliberatum retinendi rem alienam multo tempore, mortaliter peccat & tenetur confiteri tale propositum: etiam si non impleuerit: sed potius statim restituerit. Ratio est quia obiectum sui propositi erat materia peccati mortalis, videlicet notabile damnum proximi. ¶ Dicimus quarto, quod qui vno proposito expresso, vel interpretatiuo multo tempore retinet rem alienam, vnum tantum peccatum committit. Ratio est, quia vnus actus numero est moraliter loquendo, quando vnica volitione sequitur effectus etiam multiplex: praesertim si illa multiplicitas non est specifica. Verbi gratia, Si vnico ictu occidat aliquis multos homines, vnicus actus est moralis aequiualens in grauitate multis. Hinc sequitur, quod si quis multiplicat propositum retinendi alienum: multa peccata numero distincta committit. Dicimus quinto, quoties aliquis vtitur re aliena aliquo vsu pretio aestimabili: peccat nouum peccatum. Ratio est, quia tunc habet nouam voluntatem expressam vel interpretatiuam vsurpandi alienum inuito domino. Denique dicimus, quod quotiescunque dominus rei petit rem suam, & qui retinet negat illam, vel quotiescunque dominus patitur nouum detrimentum, quod non ignorat retinens peccat nouum peccatum retinendo alienum. Ratio est, quia in istis casibus, retinens alienum habet nouam voluntatem vsurpandi illud vel saltem non habet voluntatem pro tunc restituendi alienum quando erat specialis ratio restituendi. Ex hac doctrina sequuntur aliquot corollaria. Primum est, quod qui non restituit debitum statim, cum tamen in confessioni bus praecedentibus promiserit se restituere: non est absoluendus a confessario , etiam si dicat se habere propositum firmum restituendi. Ratio est, quia ille est expositus periculo peccandi mortaliter non restituendo , sicut iam experientia est compertum : ergo ad iudicem & medicum conscientiae spectat eruere illum a tali periculo. Et haec est doctrina Caieta. in sum. verb. restitutio. c. 8. & D. Antoni. in 2. par. Theologali titu. 2. c. 8. Sed oportet quod si est vere poenitens , debet vel statim restituere si potest vel cautionem prae stare quod certo tempore restituet. Rursus sequitur, quod cum aliquis est in articulo mortis debet statim restituere si potest: alioquin non est absoluendus, quoniam experientia compertum est, quod haeredes vix aut nunquam restituent . Vnde confessarius debet exigere depositum in pecunia, vel in alijs bonis vnde suo tempore fiat restitutio creditoribus. Bene tamen verum est quod cum confessarius fuerit prudenter certus, quod ab ipso haerede statim fiet restitutio post mortem : poterit moriturum absoluere. ¶ Ad quartum argumentum respondetur , quod praeceptum restitutionis, sicut est secundum faciem affirmatiuum , & secundum rationem obligandi negatiuum : ita frangitur secundum formam per omissionem , sed ratio peccati in commissione consistit , scilicet in vsurpatione vel detentione rei alienae inuito domino . DVbitatur secundo principaliter. Vtrum teneatur homo restituere statim cum graui detrimento rerum eiusdem ordinis: cum tamen spectato aliquanto tempore possit restituere absque suo incommodo . ¶ Pro parte affirmatiua arguitur primo. Nemo potest accipere rem alienam , vt proprium detrimentum in rebus suis eiusdem ordinis deuitet: ergo neque retinere. Probatur consequentia : quia non est minus peccatum retinere alienum: quam accipere inuito domino , imo eadem est ratio peccati. ¶ Secundo arguitur . Ipse dominus rei ius habet ad petendam rem suam a debitore, non obstante quod debitor patiatur illud detrimentum , verbi gratia, quod sit venditurus triticum vili pretio vt soluat debitum : ergo ipse debitor tenetur restituere. Probatur consequentia . Quoniam alias creditor, non haberet ius petendi nunc , quod ipse debitor non tenetur nunc soluere. Confirmatur , quoniam in foro exteriori condemnaretur debitor, vt statim soluat debitum , non obstante quod alleget quod patitur illud detrimentum . ¶ Tertio arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequeretur magnum incommodum reipublicae: quoniam homines facile raperent & detinerent aliena, si scirent se non teneri ad restitutionem cum graui detrimento rei familiaris. ¶ Sed in oppositum est, quod dicitur in. l. in condemnatione . ff. de reg. iur. In condemnatione personarum quae in id quod facere possunt damnatur : non omne id quod habent extorquendum est: sed illarum ratio habenda est ne egeant. Et in. l. miles. & in. l. item miles. ff. de re iudic. id ipsum decernitur: specialiter de militibus. Et praeterea de illo qui cessit bonis suis, id ipsum diffinitur in. l. 4. & in. l. 6. ff. de cessi. bon. vbi etiam dicitur, quod si is qui cessit bonis suis postea aliquid comparauerit , aut aliquid ei reliquum fuerit alimentorum nomine: non est condemnandus in solidum . Et ratio redditur ab ipsa lege: quia non est fraudandus alimentis quotidianis. Et Instit. de actionib. §. vlti. redditur ratio eiusdem: quoniam inhumanum est, spoliatum omnibus fortunis suis in solidum damnare . ¶ Arguitur secundo , quia vt supradictum est, nemo tenetur cum detrimento honoris restituere pecunias: sed si statim compellitur omnis debitor restituere pecunias, contingit vt aliquis statim amittat honorem descendens in statum inferiorem propter paupertatem : ergo non tenetur cum detrimento suo restituere. PRO decisione istius difficultatis, sit prima conclusio . Quando creditor patitur simile detrimentum , nisi fiat sibi statim restitutio: tenebitur ipse debitor statim restituere, nisi in casu extremae necessitatis. Ratio est euidens, quia nimis durum esset, vt verus dominus rei patiatur detrimentum , quia non habet rem suam : & ipse debitor ex alieno deuitet detrimentum . Caeterum in casu extremae necessitatis, iam diximus in superioribus: quod quia omnia sunt communia melior est conditio habentis seu possidentis. Tota igitur difficultas est, quando ipse debitor incurrit graue damnum, si statim restituat: creditor vero nullum aut leue patietur ex prorogatione solutionis? De hac re est prima sententia Adriani in 4. in materia de restit. fol. 34. quem sequitur Io. de Medina in suo Codice de restit. tract. de reb. rest ituend. lib. 1. 2. & 3. quod nunquam est licitum nisi in casu extremae necessitatis, prorogare restitutionem , quinimo aiunt non esse licitum quod debitor aliquid sibi retineat, vt effugiat mendicitatem , nisi tantum quantum creditor tenebatur debitori nomine eleemosynae elargire. Et dicunt quod quamuis in foro exteriori concedatur debitori aliquaretentio debiti: tamen hoc non est licitum in foro conscientiae retinere. Excipiunt tamen vnum casum, videlicet si debitor plurimis debeat, quibus omnibus non possit statim soluere: sed sperat se posse soluere si non statim vni soluat, vendendo bona sua vili pretio: tunc poterit debitor illa bona retinere & negotiari cum illis, vt postea soluat omnibus. Et ratio illorum est: quia tunc debitor agit negotium vtile creditoribus. ¶ Altera sententia est huic opposita, scilicet quod in tali casu non tenetur debitor statim restituere, haec est communis fere omnium Theologorum in. 4. d. 15. & Syluest. in verb. restitutio. 5. §. 3. & 4. & D. Antonini in 2. par. titul. 1. c. 8. & quantum videtur est Caiet. in hoc loco, & in sum. verb. restitutio. c. 6. ¶ Tertia sententia est media, quod quando debitor contraxit debitum per iniquam acceptionem: tenetur cum detrimento quantumlibet graui statim restituere. Et etiam quando acceptio fuit iusta, sed postea per prodigalitatem debitoris incurrit in tale detrimentum , vt non possit soluere debitum sine magna iactura bonorum temporalium . Si autem acceptio ipsa fuit iusta, & ipse debitor citra culpam suam constitutus est in tali periculo: non tenetur statim restituere. Hanc sententiam tenet Mag. Soto lib. 4. de Iustitia. q. 7. art. vlti. & aliqui putant esse Caiet. sed omnino falluntur. Sit igitur secunda conclusio . Quando debitor ex iniuste acquisitis, mutauit statum in melius: tenetur etiam cum detrimento status statim restituere. Haec est sententia communis Theologorum, imo pauci ex Iurisperitis negant illam . Et probatur ratione, quia non est minor iniquitas statum tueri ex male acquisitis: quam illum comparare accipiendo res alienas: sed peccaret contra iustitiam accipiendo res alienas, vt ascenderet ad meliorem statum: ergo etiam peccat contra iustitiam sustentando illum ex alienis. ¶ Tertia conclusio . In eodem casu, potest debitor reseruare sibi alimenta necessaria, & hoc quidem multum praecise secundum conditionem sui status pristini: antequam ex illo ascenderet ad meliorem . Haec conclusio probatur, ex Alexandro III. c. cum tu. de vsuris. vbi praecipit Pontifex vsurarios compellendos esse ad restitutionem faciendam , dummodo in facultatibus habeant vnde possint viuere. Illi autem qui non habent , non debent vlla poena mulctari: cum eos nota paupertas euidenter excuset. Ecce vbi non inquit Pontifex , extrema necessitas, sed manifesta paupertas eos excusat a restitutione. Sed tamen Adrianus & Ioannes de Medina aiunt, has leges & alias quas retulimus in argumento in oppositum: esse permissiuas, neque habere locum in foro conscientiae . Nihilominus profecto ex legibus citatis oppositum colligitur, in quibus dicitur inhumanum esse, vt aliquis in solidum damnetur, aut quod fraudetur alimentis quotidianis. Ex quibus verbis colligitur quod non solum est permissio legis: sed etiam consensus & approbatio facti. ¶ Praeterea arguitur contra ipsosmet autores contradicentes . Quoniam illorum ratio est quia praeceptum de restituendo est negatiuum , hoc est de non retinendo rem alienam, & inde colligunt quod semper tenetur homo statim restituere. Sed contra probatur ratione. Sequeretur , quod etiam in casibus quos ipsi excipiunt: non posset homo prorogare restitutionem: etenim contra praeceptum negatiuum nunquam est licitum agere: igitur quemadmodum illi bona ratione ducti, excipiunt illos casus ita vt tunc non dicatur debitor retinere alienum inuito rationabiliter domino : ita etiam nos excipimus alios casus eadem ratione. ¶ Sit quarta conclusio . Quando status est iuste comparatus , sed conseruatur bonis omnibus alienis: non tenebitur debitor statim restituere cum detrimento proprij status: sed licitum erit ei retinere necessaria ad conseruandum mediocriter illum statum : ita sane vt possit paulatim restitutionem facere. ¶ Ex hac doctrina sequitur corollarium , quod filius adulterinus poterit retinere secundum quandam mediocritatem sibi necessaria ad conseruationem sui status. Ista probatur argumentis factis pro parte negatiua, & factis pro conclusione praecedenti, & nos contendimus quod in huiusmodi casibus, non est creditor rationabiliter inuitus. Et confirmatur. Esto ita quod filius adulterinus sit ingenue educatus vt vir illustris: tunc ille non tenetur exercere artem sutoriam, vel sartoriam , vt comparet sibi victum necessarium : ergo multo minus tenebitur mendicare . Antecedens probatur: quo niam artifex debitor alieni non tenetur tradere aut vendere instrumenta artis, vt restituat: quia illis comparat necessaria ad victum , neque tenetur mendicare : ergo etiam in casu posito non tenebitur ille filius adulterinus suis proprijs manibus victum sibi comparare . Probatur consequentia : quia non minus ille descenderet exercendo artem mechanicam : quam ipse artifex mendicando . Ergo si artifex non tenetur mendicare, neque adulterinus tenebitur in casu posito fieri artifex. ¶ Sit quinta conclusio . Qui statum suum iuste comparatum retinet partim alienis bonis, partim proprijs , siue aliena bona sint acquisita bona fide siue mala: non tenetur statim restituere si incurrat graue detrimentum in statu suo, aut in bonis proprijs . Ratio huius conclusionis efficax desumitur ex D. Th. hic in solutione ad 2. Nam quemadmodum impotentia simpliciter excusat ab obligatione restituendi simpliciter: ita impotentia pro tali tempore excusat ab obligatione restituendi pro tali tempore : sed qui non potest statim restituere nisi cum magna iactura sui status, vel proprij census, censebitur impotens moraliter loquendo pro tali tempore : ergo pro tunc excusabitur. ¶ Sexta conclusio. Qui in eodem casu non restituit, & ex illa prorogatione creditor incurrit aliquod leue etiam detrimentum : tenebitur ipse debitor compensare postea ipsum detrimentum . Probatur, quia melior debet esse creditoris conditio, quam debitoris: ergo non est aequum vt debitor prouideat proprijs incommodis prorogando restitutionem , & non compenset creditoris detrimentum . Et confirmatur . Nam creditor ex prorogatione restitutionis, nullum sentit commodum , sed potius totum damnum redundat in bonum debitoris: ergo aequum est secundum regulam iuris, vt qui sentit commodum sentiat etiam damnum . ¶ Confirmatur secundo , quia debitor in tali casu non excusatur simpliciter ab obligatione restitutioni in perpetuum , sed solum pro tunc, ergo quando restituet tenebitur omne damnum restituere quod passus est ipse debitor ex prorogatione . Verum est tamen quod quando debitor excusat ab obligatione restituendi pro tunc , propter paupertatem omnimodam in tali casu quamuis creditor incurrat detrimentum ex prorogatione restitutionis: non tenebitur debitor restituere creditori illud detrimentum , etiam si postea deueniat ad pinguiorem fortunam . Ratio est, quia prorogatio pro tunc fuit omnino necessaria, quia erat impossibilis restitutio. Et idem erit iudicium , quando debitor licite prorogat restitutionem , ex eo quod alias pateretur detrimentum in rebus superioris ordinis. Dicimus enim quod tunc non manet obligatus ad restituendum damna emergentia ipsi creditori in rebus inferioris ordinis. Denique circa haec omnia praedicta, necesse est vt confessarij sint diligentes ad discernendas causas prorogationis , quas debitores solent sibi fingere, & in casu dubio semper debemus inclinare in fauorem creditoris. ¶ Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum negatur consequentia . Et in primis deficit, quando vterque est in extrema necessitate & creditor & debitor: tunc enim licitum est retinere alienum , & non est licitum rapere de nouo. Deinde respondetur , quod praeceptum restituendi habet aliquid affirmatiuum , etiamsi fundetur in negatiuo, & ex illa parte potest expectare aliquando tempus & locus ad faciendam restitutionem . Praeceptum vero non accipiendi siue non retinendi aliena inuito domino obligat omni tempore & loco. ¶ Sed obseruandum est, quod quando retinetur alienum in casibus propositis, non est dominus rationabiliter inuitus si velit sibi statim fieri restitutionem . Denique respondetur , quod tam grauis potest esse necessitas etiam citra extremam necessitatem : vt licite possit aliquis alienum accipere absque violentia tamen ad supplendum graue detrimentum in rebus eiusdem ordinis cum proposito restituendi cum primum poterit: neque tunc dominus erit rationabiliter inuitus, dummodo non incurrat simile detrimentum . Quod autem dicit Diuus Thomas quod sicut accipere rem alienam est peccatum contra iustitiam , ita etiam retinere: intelligendum est pro tempore & loco, quo potest & tenetur illam restituere: & ita quamuis statim teneatur habere animum restituendi : tamen ipsa restitutio facienda est pro tempore . ¶ Ad secundum respondetur negando etiam consequentiam . Quoniam dominus rei habet ius petendi illam in foro exteriori: sed tamen in praedictis casibus non licite petit in foro conscientiae cum tanto detrimento debitoris: cum ipse nullum aut leuissimum patiatur. Quare non sequitur quod debitor teneatur ex iustitia commutaitua pro tunc restituere in foro conscientiae : licet compellatur a iudice, & ipse teneatur obedire propter obligationem iustitiae legalis. Caeterum iam diximus supra, non esse consequentiam necessariam : quod si iudex compellat aliquem statim restituere per sententiam iustam : quod ipse debitor teneretur etiam antea restituere statim in foro conscientiae. Ratio est, quia iudex ex officio tenetur facere aequalitatem inter ipsos ciues: at respectu ciuium per accidens est detrimentum particulare ipsius debitoris: & idcirco dummodo ipse debitor seruet normam legis, non tenetur prouidere particulari damno ipsius debitoris. Verum est tamen, quod supremus princeps, in huiusmodi casibus poterit rationabiliter arbitrari. Ad tertium respondetur, quod nullum damnum sequitur reipublicae ex doctrina assignata, non obstante quod viri iniqui occasionem accipiant ad peccandum , & inique prorogent restitutionem sub velamine fictae necessitatis. DVbitatur tertio & vltimo in hoc articulo. Vtrum quando sunt plures creditores, teneatur debitor seruare ordinem aliquem in restituendo singulis? De qua re optime loquitur Caiet. in sum. verb. restitutio. c. 8. ex cuius doctrina ponimus sex documenta necessaria valde. ¶ Primum documentum est. Nullus est ordo necessarius in restitutione si praesto sunt opes, vnde omnibus creditoribus possit statim restitui absque notabili mora. Ratio est, quia praeceptum restituendi tantum obligat, vt statim fiat restitutio vel absque mora notabili vel nociua. ¶ Secundum documentum est, vbi opes non sufficiunt ad restituendum omnibus creditoribus: prius debent certa debita restitui quam incerta. Ratio est, quia restitutio ordinatur ad certa damna reparanda : ergo damnum certum prius reparandum est, quam incertum : quoniam hoc possibile est vt sit nullum . Intelligitur autem incertum debitum , non quia ignoratur persona: sed quia non est liquidum an debeatur : quia non constat de iure vel facto. ¶ Tertium documentum . Inter certa debita prius restituendum est quod adhuc extat in propria specie , verbi gratia, depositum , accomodatum , vel rapina vel furto acceptum . Ratio huius est, quia debitor harum rerum dominium nunquam acquisiuit. ¶ Ad huiusmodi documentum , potest reduci quando aliquis habet rem emptam cuius tamen pretium non soluit. Haec enim prius restituenda est venditori : quam alteri cuiquam : & ratio est, quia quamuis emptor acquisiuit dominium illius rei: tamen dum pretium non soluit, manet res illa obligata domino antiquo: ita vt si emptor non fuerit potens soluere quasi rescinditur contractus , & res illa reuertitur ad antiquum dominum . Similiter ad hoc documentum reducitur, si quis ex pecunia quam mutuo acceperat emerit vineam vel quamlibet aliam rem: tunc res illa restituenda est illi, cuius erat pecunia: quia est quasi fructus illius pecuniae. ¶ Quartum documentum ponit Caiet. vbi sup. videlicet quod debita licite contracta prius soluenda sunt quam illicite contracta : si tamen adsint duae conditiones . Altera est si debita illicite contracta non extent in propria specie: tunc enim tertium documentum locum habet. Altera conditio est si ex contractu licito non sit factus debitor impotens ad soluenda priora debita illicite contracta, vt verbi gratia, Si quis vsurarius, qui debet vsuras soluere & restituere, emat triticum : ex qua emptione fiat impotens ad restituendas vsuras: tunc prius restituendae sunt vsurae quam triticum quod alias comedit vel vendidit. Similiter si iste vsurarius promittit dotem filiae, vnde fit impotens ad restituendas vsuras: prius restituendae sunt vsurae. Verum tamen nobis videtur, quod ista conditio destruat istud documentum: ita vt superfluum sit. Et probatur , quia si ille qui contraxit vtraque debita sit potens vtraque soluere: recurrendum est ad primum documentum . Si autem non sit potens vtraque soluere, neque aliquod debitum extet in propria specie: non videtur quare prius sit soluendum debitum licite contractum , quam illicite contractum : quia non est minus debitum , & obnoxium restitutioni, illicite contractum , quam licite contractum : imo videtur magis debitum propter iniquam acceptionem : eo vel maxime si est antiquius debitum : ergo istud documentum Caietani superfluum & falsum est. ¶ Quintum documentum certissimum . Seruandae sunt leges ciuiles & statuta prouintialia dummodo non repugnent iuri naturali: vt verbi gratia, Si contradicerent secundo & tertio documento quae iure naturae constant . Caeterum in omnibus alijs in quibus poterat esse aliqua differentia humani arbitramenti , debemus sequi in foro conscientiae leges ciuiles & ecclesiasticas: quae propter bonum commune & tranquillitatem ciuium , & conscientiarum iustissime determinant quid faciendum sit in huiusmodi casibus. Quae autem sint ista determinata legibus humanis: sequentibus conclusionibus explicabitur. Prima conclusio . Si creditores hypothecam habentes, concurrant inter se petentes restitutionem: praeferendi sunt qui anteriorem hypo tecam habent . Probatur ex. l. potior. & ex. l. qui balneum . ff. qui potior. in pign. hab. & ex regula qui prior, de reg. iur. in. 6. Praeferuntur autem in ea re in qua hypothecam habent : praeterquam in quibusdam casibus in quibus singulari iure & ex priuilegio conceditur quibusdam creditoribus posteriorem hypotecam habentibus : vt anterioribus praeferantur : vt verbi gratia, in fisco vt habetur in. l. si is qui. ff. de iure fisci. Est etiam exemplum , in muliere dotem repetenti, vt constat ex. l. assiduis. & ex. l. qui potiores in pignore habeantur . ff. qui potiores, vt supra. ¶ Secunda conclusio . Si creditores nullam habentes hypotecam vel pignus, sed solam actionem personalem , qui appellantur a Iurisperitis creditores chirographarij, inter seipsos concurrant petentes restitutionem : nulla habetur ratio temporis vel anterioritatis, sed omnes aequaliter admittuntur. Patet in. l. priuilegia. ff. de priuil. credit. & ex l. si hominem . ff. depositi. Hinc fit, quod inter huiuscemodi creditores, is qui indebiti ex actione praeuenit caeteros melioris est conditionis , & sibi quisque suam negligentiam imputare debet, vt patet in. l. inter eos. ff. de re iudic. &. l. 11. in for. regni, tit. 14. par. 5. Praeterquam in quibusdam actionibus personalibus, quae propter summum earum fauorem priuilegium habent, vt cae teris creditoribus chirographarijs praeferantur: qualis est actio funeraria, vt habetur in. l. penult. ff. de relig. & sumptib. funer. Et similiter actio depositi praefertur, vt habetur in citata. l. si hominem. §. quoties. ff. depositi. Tertia conclusio . Si concurrant creditores habentes hypotecam , cum creditoribus chirographarijs qui nullam hypotecam habent , sed solam actionem personalem : semper praeferendi sunt creditores hypotecarij. Probatur ex. l. eos. & ex. C. qui potior. in pign. habeam . ff. vt supra. & in. l. 11. tit. 19. Part. 5. ¶ Quarta conclusio . Si concurrant plures creditores, quorum quilibet habet actionem personalem priuilegiatam: tunc nulla habetur ratio temporis , sed praeferendus est ille, cuius debitum est magis priuilegiatum & fauorabile , verbi gratia, Si concurrant debitum ex impensa funeris contractum , & debitum ex causa depositi, quorum quodlibet est priuilegiatum , cum alijs debitis personalibus: haec duo debita praeferenda sunt. Caeterum si inter se concurrant haec duo debita: praeferri debet debitum funerarium: quia est magis fauorabile & priuilegiatum . Hoc habetur in citata. l. priuilegia. ff. de priuileg. credit. &. l. impensa . ff. de relig. & sumptib. funer. & in. l. 12. titul. 13. Part. 5. Et rationem huius possumus assignare Theologi: quia necessitas sepulturae merito iudicatur quasi extrema necessitas: eo quod corpus humanum instrumentum fuit animae rationalis & pars substantialis ipsius hominis: & idcirco Iurisconsulti religiosissime considerauerunt sepulturae necessitatem , & praetulerunt debitum ex impensa funerali contractum debito ex causa depositi: quoniam in hoc visi sunt & animae immortalitatem protestari & autorem animae colere. Quod si paria sint priuilegia, ita vt alterum alteri non praeponderet: tunc omnes creditores priuilegiati simul in tributum vocandi sunt, hoc est vt inter eos diuidatur census vel pecunia debitoris secundum proportionalitatem debitoris, si opes debitoris non sufficiant omnibus creditoribus exacte soluere debita. Similiter dicendum est, de alijs creditoribus personalibus non priuilegiatis: quando simul concurrunt ad petendum debita, quibus omnibus soluendis non sufficiunt opes debitoris: tunc enim proportionabiliter census debitoris diuidendus erit inter creditores. Ita tenent multi Iurisper. cum Accursio in. d. l. priuilegia. SED est quaedam breuis dubitatio, an sit peccatum contra iustitiam , si creditor ipse non seruato ordine praedicto procuret sibi fieri restitutionem, & de facto fiat: an teneatur ipse restituere alijs creditoribus. Respondetur , quod per se loquendo , si creditor non seruet ordinem quae in praedictis documentis & conclusionibus statuimus, & propria autoritate praeoccupat bona debitoris: facit iniuriam alijs creditoribus quibus iure competebat actio priore loco, & consequenter tenebitur ad restitutionem . Ratio est, nam si ipse debitor tenetur ex iustitia restituere Petro priusquam Paulo: sequitur quod Paulus iniuriam facit Petro praeueniendo se. Ergo tenebitur ad restitutionem faciendam Petro. ¶ Sic statutum est in. l. fina. §. & si praefatam . C. de iure deliberando. & in foro regni Hispaniensis in titul. 6. Parti. 6. ¶ His non obstantibus , facile poterit esse ignorantia inuincibilis in ipsis popularibus: ita vt non peccent quando praeoccupant sibi debita, non seruato praedicto ordine. Sed tamen confessarij cum ad suam notitiam peruenerit factum: tenentur eos erudire & praecipere , vt restituant alijs creditoribus quos contra ordinem iuris inique praeuenerunt. # 63 [De acceptione personarum] QVAESTIO LXIII. De acceptione personarum. D E hac materia disputant aliqui Doctores in 4. distinct. 15. Summistae, verbo acceptio personarum. & verbo, dignitas. Soto in lib. 3. de Iustitia & iure. quaest. 6. ¶ Circa nomen est notandum, quod illo solum vtuntur Sancti & Theologi, qui nomine complexo volunt explicare malitiam huius peccati, quod consistit in hoc quod in distributione attendantur qualitates personales: quae impertinenter se habent ad finem intentum, & hoc non potest commodius explicari: quam si respectum, vel acceptionem personarum appelletur. Ideo Isaiae cap. 11. volens explicare, qualiter acceptio ista personarum longe esset a Christo iudice, circunloquendo dixit. Non secundum visionem oculorum iudicabit, nec secundum auditum aurium arguet. Vbi 70. transferunt, non secundum gloriam eorum iudicabit, idest non attendendo solum qualitates personales iudicabit: sed secundum merita. Hac ratione (vt refert Cicero in Epistola ad Atticum ) antiqui praecipiebant, vt noctu aut clausis oculis iudices diiudicarent: quod bene notat Soto artic. primo. vbi supra, adducens illud Leuiti. 19. "Non respicias personam pauperis, nec honores vultum potentis." Hoc ipsum vitium notare voluerunt Thebani, vt refert Plutarch. lib. de Iside & Osiride pingentes iustitiam sine capite & sine oculis. Id ipsum AE gyptij, vt refert Lae lius, statuentes iustitiam iuxta caelum & sine capite. Vide Stobaeum sermone 44. DEINDE considerandum est de vitijs oppositis praedictis iustitiae partibus. Et primo de acceptione personarum, quae opponitur iustitiae distributiuae: secundo, de peccatis quae opponuntur iustitiae commutatiuae . ¶ Circa primum quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum personarum acceptio sit peccatum. AD Primum sic proceditur. Videtur, quod per{ Infra art. 2. cor. Et Roma. 2. lect. 2. co. 5. fin. } sonarum acceptio non sit peccatum. In nomine enim personae intelligitur personae dignitas. Sed considerare dignitates personarum pertinet ad distributiuam iustitiam. Ergo personarum acceptio non est peccatum. ¶ 2 Praeterea. In rebus humanis personae sunt principaliores, quam res: quia res sunt propter personas, & non econuerso. Sed rerum acceptio non est peccatum: ergo multo minus acceptio personarum. ¶ 3 Praeterea. Apud Deum nulla potest esse iniquitas, vel peccatum. Sed Deus videtur personas accipere, quia interdum duorum hominum vnius conditionis , vnum assumit per gratiam, & alterum relinquit in peccato, secundum illud Matthaei 24. "Duo erunt in lecto, vnus assumetur & alius relinquetur." Ergo acceptio personarum non est peccatorum. SED contra. Nihil prohibetur in lege diuina, nisi peccatum. Sed personarum acceptio prohibetur Deuter. 1. vbi dicitur. "Non accipietis cuiusquam personam." Ergo personarum acceptio est peccatum. RESPONDEO dicendum, quod personarum acceptio opponitur iustitiae distributiuae. Consistit enim aequalitas distributiuae iustitiae in hoc, quod diuersis personis diuersa tribuuntur secundum proportionem ad dignitates personarum. Si ergo aliquis consideret illam proprietatem personae , propter quam id quod ei confertur , est ei debitum, non est acceptio personae, sed causae. Vnde + { Glos. interlinearis ibi. } Glos. super illud ad Ephes. 6. Personarum acceptio non est apud Deum, dicit quod Deus iudex iustus causas discernit, non personas. Puta si aliquis promoueat aliquem ad magisterium, propter sufficientiam scientiae, hic attenditur causa debita, non persona. Si autem aliquis consideret in eo, cui aliquid confert, non id propter quod id quod ei datur, esset ei proportionatum, vel debitum , sed solum hoc, quod est iste homo (puta Petrus vel Martinus) hic est acceptio personae: quia non attribuitur ei aliquid propter aliquam causam, quae faciat eum dignum, sed simpliciter attribuitur personae. Ad personam autem refertur quaecunque conditio non faciens ad causam, propter quam sit dignus hoc dono. Puta si aliquis promoueat aliquem ad prae lationem vel magisterium, quia est diues, vel quia est consanguineus suus, est acceptio personae. Contingit tamen aliquam conditionem personae facere eam dignam respectu vnius rei, & non respectu alterius. Sicut consanguinitas facit aliquem dignum ad hoc, quod instituatur haeres patrimonij, non autem ad hoc quod conferatur ei praelatio ecclesiastica. Et ideo eadem conditio personae in vno negotio considerata facit acceptionem personae, in alio autem non facit. Sic ergo patet, quod personarum acceptio opponitur iustitiae distributiuae, in hoc quod prae ter proportionem agitur: nihil autem opponitur virtuti nisi peccatum. Vnde consequens est, quod personarum acceptio sit peccatum. AD Primum ergo dicendum, quod in distributiua iustitia considerantur conditiones personarum quae faciunt ad dignitatis, vel debiti causam. Sed in acceptione personarum considerantur conditiones, quae non faciunt ad causam, vt + { In corp. articuli. } dictum est. AD Secundum dicendum ; quod personae proportionantur, & dignae redduntur aliquibus, quae eis distribuuntur, propter aliquas res quae pertinent ad conditionem personae: & ideo huiusmodi conditiones sunt attendendae tanquam propriae causae. Cum autem considerantur ipsae personae, attenditur non causa, vt causa. Et ideo patet quod quanuis personae sint digniores simpliciter, non tamen sunt digniores quo ad hoc. AD Tertium dicendum, quod duplex est datio. Vna quidem per tinens ad iustitiam, qua scilicet aliquis dat alicui quod ei debetur. Et circa tales dationes attenditur personarum acceptio. Alia est datio ad liberalitatem pertinens, qua scilicet gratis datur alicui quod ei non debetur. Et talis est collatio munerum gratiae, per quae peccatores assumuntur a Deo. Et in hac donatione non habet locum personarum acceptio: quia quilibet absque iniustitia potest de suo dare quantum vult, & cui vult: secundum illud Matth. 20. An non licet mihi quod volo facere? Tolle quod tuum est, & vade. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa conclusionem Diui Thomae, Vtrum acceptio personarum sit peccatum & illud quidem mortale ex genere suo. Ratio dubitandi est. Nam acceptio personarum tendit in bonum obiectum scilicet, in personam & in qualitates personales quae bonae sunt, ergo non est peccatum. Quod si dicas tendere in tale obiectum indebite & ex hac parte peccatum est. Contra . Nam ex indebito modo tendendi non sequitur quod sit peccatum ex genere suo, siquidem omnia peccata tendunt indebite, & tamen non omnia sunt mortalia ex genere suo, ergo. PRO decisione sit prima conclusio . Acceptio personarum peccatum est & hoc secundum fidem. Probatur Iacobi. 2. vbi explicat malitiam huius peccati exemplo diuitis & pauperis qui honorantur. Et de acceptantibus personas subdit. Nonne iudicatis apud vosmetipsos & facti estis iudices cogitationum iniquarum. Et rursum. Si autem personam accipitis, peccatum operamini redarguti a lege tanquam transgressores. Ex quo loco etiam colligitur, quod in veteri lege peccatum hoc expresse erat prohibitum. Ita Leuit. 19. Deut. 1. Prou. 18. Accipere inquit personam impij in iudicio non est bonum. Et Prouer. 28. "Qui cognoscit faciem in iudicio iste non benefacit, & paratus est pro buccella negare veritatem." Secunda conclusio. Acceptio personarum peccatum mortale est ex genere suo. Pro cuius intellectu nota, quod illud dicitur peccatum mortale ex genere suo quod ex obiecto intra limites suae speciei absque aduentu extrinsecae circunstantiae potest esse mortale , verbi gratia, furtum, homicidium, &c. Ita D. Tho. 1. 2. q. 18. art. 2. & communiter acceptatur haec diffinitio a Theologis. Probatur ergo conclusio . Quia acceptio personarum ex obiecto & absque aliquo extrinseco potest esse mortale, ergo ex genere suo illud habet. Antecedens vero probatur. Quia respicit iniustum in distributione, ergo si iniustum huiusmodi fuerit grauis materia peccatum mortale erit. Secundo. Quia istud vitium opponitur per se & directe iustitiae distributiuae, ergo est peccatum per se destruens charitatem . Probatur consequentia . Quia impossibile est quod aliquis faciat iniustitia in distribuendis bonis communibus & non peccet contra charitatem . Tertio probatur. Quia homicidium & furtum sunt peccata mortalia ex genere suo, ergo multo magis acceptio personarum . Probatur consequentia , quia sicut homicidium opponitur iustitiae commutatiuae , ita acceptio personarum opponitur iustitiae distributiuae quae praestantior est. Quarto. A posteriori colligitur propter damna quae sequuntur ex isto peccato & personis & reipublicae. Personis quidem , quia priuantur bonis sibi applicandis . Reipublicae autem, quia illius ordo peruertitur ex ista acceptione: siquidem indigni eliguntur & dignissimi succumbunt: vnde & virtus & studia pereunt. Haec omnia explicantur Ecclesiastes. c. 10. Est malum quod vidi sub sole quasi per errorem egrediens a facie principis, positum stultum in dignitate sublimi, & diuites sedere deorsum, & vidi seruos in equis, & principes ambulantes super terram. Explicatur hoc communiter exemplo. Si enim terra sursum & caelum deorsum existerent, maximum malum esset naturae . Ita ergo maximum malum est in genere moris ex quo inuertitur ordo reipublicae, acceptio personarum quae est iniusta distributio. Tertia conclusio. Acceptio ista est iniu stitia, qua in distributione vnus alteri prae fertur. Diffinitio est communis & colligitur ex D. Aug. lib. 2. contra duas epist. Pelag. ca. 2. vnde & D. Tho. collegit quae in praesenti docet. Ponitur iniustitia tanquam genus: quia sicut iustitia genus est ad distributiuam & commutatiuam : sic iniustitia genus est ad omnia vitia opposita iustitiae commutatiuae & distributiuae. Reliquae autem particulae ponuntur loco differentiae : quia in hoc acceptio personarum differt ab alijs vitijs oppositis iustitiae, quod respicit inaequalitatem inter plures personas, quae oritur ex iniusta distributione. Verum tamen vt haec diffinitio manifesta sit, & vt radix huius vitij aperiatur, notanda sunt singula quae conueniunt acceptioni personarum. Habet enim primo quod dicatur respectu distributoris qui dicitur ille cui incumbit ex officio vel commissione aut aliqua alia obligatione competit distribuere bona communia , colligitur ex illo verbo diffinitionis, qua in distributione, &c. & etiam quia peccatum hoc directe opponitur actui iustitiae distributiuae, quae solum dicitur respectu distributoris modo explicato, ergo similiter acceptio personarum solum dicetur formaliter ex ordine ad distributorem. Ex quo sequitur primo, quod qui impedit ne distributor conferat beneficium digno, non peccat hoc vitio, quia non est distributor: sed peccat contra iustitiam commutaituam impediendo ius. Vnde omnium sententia tenetur restituere. De quo quaestione praecedenti. Secundo sequitur, quod qui vsurpat officium distributionis non peccat acceptione personarum in hoc quod distribuat bona communia indignis, quia iste non tenetur aliquo iure, imo nec potest distribuere ista bona: quocirca non peccat contra leges iustitiae distributiuae in actu ipso, peccabit tamen ex intentione & secundum affectum acceptando personas quia hoc intendit facere. Secundo, habet acceptio personarum quod solum contingat in bonis communibus & quae respiciunt plures personas: quod explicatur in illo verbo diffinitionis, qua vnus alteri praefertur. Itaque debent esse bona ad minus inter vnum & alterum & nulli appropriata. Ex quo sequitur quod dominus rei in distribuendo proprijs bonis, non potest committere vitium istud , verbi gratia, si aliquis inuitet vicinos suos excipiendo sibi inimicos peccabit iste contra charitatem per odium & vindictam : non tamen contra iustitiam . Secus autem est, si bona iam essent applicata ciuitati ex facultate veri domini vt distribuerentur: quia tunc si exciperet aliquos a possibili consequutione illorum bonorum acciperet personas. Tertio, habet hoc vitium quod solum contingat in bonis debitis. Hoc colligitur ex prima particula diffinitionis, iniustitia nempe. Etenim iustitia & iniustitia versantur circa eadem bona, ac subinde sicut iustitia solum dicitur respectu debiti: ita & iniustitia quaecunque illa fuerit. Ex quo sequitur, quod in bonis mere liberis non contingat acceptio personarum. Quod si arguas: nam praelatus verbi gratia, committit vitium acceptionis, si bona libera quae gratiae communiter dicuntur conferat solum sibi auxiliaribus qui videlicet illum elegerunt exceptis omnibus alijs. Respondetur, quod ipsi ita dicunt. Facio quod volo: quia libera & gratiosa sunt ista. Verumtamen peccatum est, & meo iudicio acceptio personarum. Notanda enim sunt tria. Primo, quod ista bona non sunt prae lati sicut pallium & pecuniae. Secundo, quod sunt quodammodo communitatis . Eo enim ipso quod praelatus instituitur: communitas habet ius vt illi dentur aliquando ista bona quae dicuntur gratiae, vt licentia & dispensatio. Tertio habent subditi ius ne excipiantur a communibus fauoribus. Ex ijs ergo tribus peccatum istud praelati acceptio est personarum , ac subinde mortale. ¶ Aduertendum enim est, quod quaedam bona sunt absolute libera, quae tamen ex suppositione debita sunt quodammodo & ex hac parte possunt esse materiae iniustae distributionis , verbi gratia, quod aliquos inuitauerim & speciali honore illos coluerim liberum est: verumtamen supposito quod tale conuiuium fiat non licet ab huiusmodi honore quosdam excipere, quia supposito quod sumus in conuiuio & honor impenditur iniustitia fit illi qui excipitur. Ita dico de prae latis quod bona ista libera sunt absolute, supposito tamen quod omnes sunt eiusdem corporis membra : ius habent aequale proportionabiliter ne excipiantur ab his honoribus. Quarto habet acceptio personarum, quod motiuum illius sit impertinens ad finem intentum per distributionem : & hoc explicatur in diffinitione cum dicitur causa indebita, quae illa dicitur secundum Diui Thomae quae non est ratio sufficiens vt bonum illud distribuendum sit debitum personae. Sicut ex contra , causa debita reputatur quae est sufficiens vt tale bonum sit debitum personae. Ideo bene Caietanus dicit quod iustitia respicit rationem, idest causam: & loquitur de iustitia distributiua, nam commutatiua potius respicit rem quam causam. Sed contra arguitur. Nam sequitur quod iustitia distributiua consistat in medio rationis. Consequens est contra illa quae supradicta sunt. q. 58. art. 9. & 10. Probatur sequela. Quia aperte iustitia distributiua & rectitudo illius consistit in respiciendo & commensurando rationem. Respondetur negando sequelam. Non enim dicitur virtus habere medium rationis, quia medium illius perscribatur a ratione: alioquin iustitia commutatiua saepe haberet medium rationis, quia in pluribus actibus aequalitas pretij taxatur a ratione, vt patet in pretio tritici & in stipendijs assignadis. Imo vero omnis virtus vt sic pendet a prudentia quae potissimum rationem considerat . Consistit ergo medium rationis quod competit virtuti in hoc, quod rectitudo rationis sumatur per ordinem ad operantem , quod explicat D. Tho. 1. 2. q. 64. ar. 1. Ex quibus sequitur intelligentia praedictae diffinitionis & solutio ad argumentum factum in principio dubij. Non enim consistit malitia huius peccati in hoc quod distributor amet plus aut minus personam, aut spernat merita: sed in hoc quod ex attentione qualitatum personalium iniustum committat in distributione debiti. DVbitatur secundo circa solutionem ad tertium argumentum . Vtrum ideo non sit acceptio personarum apud Deum, quia bona quae distribuit sunt gratuito donata & non debita? Pro parte negatiua arguitur primo. Multa bona sunt quae gratis donantur a Deo, multa vero quae debentur vt augmentum gratiae & gloriae collatio, ergo saltim in istis bonis quae debentur poterit esse acceptio personarum apud Deum, vel ratio D. Thomae non est sufficiens pro omnibus bonis quae distribuuntur a Deo. Et confirmatur. Quia multa bona sunt debita rebus naturalibus ab autore naturae, & tamen in his bonis distribuendis non potest esse acceptio personarum apud Deum, ergo ratio Diui Thomae insufficiens. Maior probatur. Quia verbi gratia, homini debetur risibilitas & corpori debetur color, &c. ita vt iniustum esset in re, hominem naturali & perfecta productione produci sine risibilitate. Secundo. Quia licet in his bonis quae a Deo donantur siue gratis siue ex debito, ratio Diui Thomae conuincat: nihilominus tamen, in alijs actionibus Dei nihil concludit . Et sit exemplum in filijs Israel & in AEgyptijs vbi mandante Deo, Hebraei spoliauerunt AEgyptios proprijs bonis, vt dicitur Exod. 12. Et similiter Deus interfecit plures nationes, vt prouintias illarum quas iuste possidebant traderet Hebraeis, ergo saltim in huiusmodi bonis Deus acceptauit personam: quia bona illa erant aliena, & solum intuitu sui populi dominium alienum abstulit & contulit suis. Nihilominus conclusio Diui Thomae certa est & eius ratio de fide. Ad Rom. 2. " Non est acceptio personarum apud Deum." Ad Ephes. 6. & Actu. 10. & ratio Diui Thomae hoc conuincit . Potest tamen dupliciter intelligi. Primo, vt solum procedat de bonis gratuito donatis a Deo, & tunc vt conclusio Diui Thomae sit vniuersalis vniuersaliori indiget ratione, quam videlicet ipse D. Tho. ponit ad Rom. 2. lectio. 2. Quia Deus nunquam operatur nisi ex rationabili causa, ac subinde in nulla operatione, siue distribuat gratuita, siue donet debita, siue naturalia, siue supernaturalia, non accipit personam: quia acceptio distributionem importat propter indebitam causam, & id ipsum intendit glossa ad Ephes. 6. cum dicit. Deus iudex iustus diiudicans causam non personam, idest, attendens semper rationabilem causam. Ex quo facile patet ad argumenta proposita. Secundo explicatur ratio Diui Thomae formalius: ita vt vniuersaliter procedat de omnibus bonis. Pro quo nota, quod Deus semper manet dominus etiam eorum bonorum quae distribuit creaturae: quamuis & ipsa creatura dominium absolutum habeat eorundum bonorum . Nam Deus non abdicat imo nec abdicare potest hoc ius a se. Quare cum distribuit semper libere ex parte sua distribuit tanquam dominus absolutus siue bona debita sint in re siue gratiosa. Ratio ergo Diui Thomae sic procedit, quod Deus in distribuendis quibusuis bonis non potest accipere personam : quia illa bona non sunt debita a Deo, vnde ex hac parte libere donata sunt. Et ratio ponitur Iob 34. vbi postquam dixerat quod Deus non acceptat personam principis, quasi respondens nostrae obiectioni subdit, Opus enim manuum illius sunt vniuersa, idest libere vniuersa operatur & dominium illorum habet. Ad primum respondetur, quod illa bona sunt debita in effectu, & distribuuntur secundum mensuram & regulam iustitiae, non tamen ita vt constituant Deum debitorem & astrictum legi iustitiae, propter rationem iam dictam. Vide D. Tho. 1. 2. quaest. 111. artic. 1. ad 2. & quaest. 114. art. 3. Ad confirmationem similiter respondetur, quod illa bona naturalia dicuntur debita hac duntaxat ratione: quia vinculo naturali & inuiolabili annexa sunt essentijs rerum, ita vt a nulla causa operante naturaliter & debito modo separari possint. Non autem debentur ab autore naturae: quia ita superexcedit omnem legem iustitiae vt nulli rei sibi inferiori obligari valeat & subordinari sicut nec autor gratiae. Ad secundum respondetur, quod Deus iustis de causis abstulit bona illa AEgyptijs quae contulit Hebraeis. De quibus vide Aloysium Lipomanum cathena in Exod. c. 12. & Abulen. ibidem. & etiam quia dominus absolutus pro sua voluntate quandoque transfert regnum de gente in gentem . Vnde Deuter. 10. referens bona quae prae alijs populis contulit Israeli, vt non existimaremus illum acceptare personas subdit: quia dominus dominantium est qui personam non accipit. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum in dispensatione spiritualium, locum habeat personarum acceptio. AD secundum sic proceditur. Videtur quod in dispensatione spiritualium locum non habeat personarum acce ptio. Conferre enim dignitatem ecclesiasticam seu beneficium alicui propter consanguinitatem , videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia consanguinitas non est causa faciens hominem dignum ecclesiastico beneficio. Sed hoc non videtur esse peccatum: cum hoc ex consuetudine praelati ecclesiae faciant. Ergo peccatum personarum acceptionis non videtur locum habere in dispensatione spiritualium. ¶ 2 Praeterea. Praeferre diuitem pauperi videtur ad acceptionem personarum pertinere, vt patet Iacob. 2. Sed facilius dispensatur cum diuitibus & potentibus, quod in gradu prohibito contrahant matrimonium , quam cum alijs. Ergo peccatum personarum acceptionis non videtur locum habere circa dispensationem spiritualium. ¶ 3 Praeterea. Secundum iura sufficit eligere bonum, non autem requiritur, quod aliquis eligat meliorem. Sed eligere minus bonum ad aliquid altius, videtur ad acceptionem personarum pertinere. Ergo personarum acceptio non est peccatum in spiritualibus. ¶ 4 Praeterea. Secundum statuta ecclesiae eligendus est aliquis de gremio ecclesiae. Sed hoc videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia quandoque sufficientiores alibi inuenirentur. Ergo personarum acceptio non est peccatum in spiritualibus. SED contra est, quod dicitur Iacobi 2. Nolite in personarum acceptione habere fidem Domini nostri Iesu Christi. Vbi dicit + { Epist. 29. ad Hiero. declinando ad fin. tom. 2. } Gloss. August. "Quis ferat, si quis diuitem eligat ad sedem honoris ecclesiae, contempto paupere instructiore & sanctiore?" RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. praec. } dictum est, acceptio personarum est peccatum, inquantum contrariatur iustitiae. Quanto autem in maioribus aliquis iustitiam transgreditur, tanto grauius peccat. Vnde cum spiritualia sint temporalibus potiora, grauius peccatum est personas accipere in dispensatione spiritualium, quam in dispensatione temporalium. Et quia personarum acceptio est cum aliquid personae attribuitur praeter proportionem dignitatis ipsius, considerare oportet, quod dignitas alicuius personae potest attendi dupliciter. Vno modo simpliciter, & secundum se: & sic maioris dignitatis est ille qui magis abundat in spiritualibus gratiae donis. Alio modo per comparationem ad bonum commune . Contingit enim quandoque, quod ille qui est minus sanctus, & minus sciens, potest magis conferre ad bonum commune propter potentiam , vel industriam secularem, vel propter aliquid huiusmodi. Et quia dispensationes spiritualium principalius ordinantur ad vtilitatem communem, secundum illud 1. ad Corinth. 12. "Vnicuique datur manifestatio spiritus ad vtilitatem": ideo quandoque absque acceptione personarum in dispensatione spiritualium illi qui sunt simpliciter minus boni, melioribus praeferuntur . Sicut etiam & Deus gratias gratis datas quandoque concedit minus bonis. AD primum ergo dicendum, quod circa consanguineos praelati distinguendum est. Quia quandoque sunt minus digni, & simpliciter, & per respectum ad bonum commune. Et sic si dignioribus praeferantur, est peccatum personatum acceptionis in dispensatione spiritualium. Quorum praelatus ecclesiasticus non est dominus, vt possit ea dare pro libito, sed dispensator: secundum illud 1. ad Corinth. 4. S"ic nos existimet homo, vt ministros Christi, & dispensatores mysteriorum Dei." Quandoque vero consanguinei prae lati ecclesiastici sunt aeque digni, vt alij. Et sic licite potest absque personarum acceptione consanguineos suos praeferre: quia saltem in hoc praeeminent, quod de ipsis magis confidere potest, vt vnanimiter secum negotia ecclesiae tractent. Esset tamen hoc propter scandalum dimittendum , si ex hoc aliqui exemplum sumerent, etiam praeter dignitatem, bona ecclesiae consanguineis dandi. AD secundum dicendum , quod dispensatio matrimonij contrahendi principaliter fieri consueuit propter foedus pacis firmandum . Quod quidem magis est necessarium communi vtilitati circa personas excellentes. Et ideo cum eis facilius dispensatur absque peccato acceptionis personarum. AD tertium dicendum, quod quantum ad hoc, quod electio impugnari non possit in foro iudiciali, suf ficit eligere bonum, nec oportet eligere meliorem: quia sic omnis electio posset habere calumniam. Sed quantum ad conscientiam eligentis, necesse est eligere meliorem , vel simpliciter, vel in comparatione ad bonum commune: quia si potest haberi aliquis magis idoneus erga aliquam dignitatem, & alius praeferatur, oportet quod hoc sit propter aliquam causam. Quae quidem si pertineat ad negotium, quantum ad hoc erit ille, qui eligitur, magis idoneus: si vero non pertineat ad negotium id quod consideratur vt causa, erit manifeste acceptio personae. AD quartum dicendum, quod ille qui de gremio ecclesiae assumitur, vt in pluribus consueuit esse vtilior, quantum ad bonum commune: quia magis diligit ecclesiam in qua est nutritus. Et propter hoc etiam mandatur Deuteron. 17. " Non poteris alterius gentis hominem facere regem, qui non sit frater tuus." SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est affirmatiua. ¶ Secunda conclusio. Maius peccatum est accipere personas in distributione bonorum spiritualium quam temporalium. ¶ Tertia conclusio. Aliquando licet eligere minus dignum simpliciter, quanuis comparatiue dignior reputabitur. COMMENTARIVS. IN explicatione huius artic. primo notandum, quod hic & in sequentibus Diuus Thomas explicat materiam acceptionis personarum , de qua agit Arist. 5. Ethic. vbi videndi sunt interpretes: & explicat ibi quod materia acceptionis non solum est bonum sed minus malum: non tantum honor, sed onus: quia sicut accipit personam quis distribuens maius bonum minus digno, ita etiam in hoc quod im ponat maius tributum & onus magis digno aut saltim aeque digno. Et huius ratio demonstratiua est, quia minus malum bonum quoddam est, ac subinde qui minus malum imponit, bonum confert & sufficiens vt collatio iniusta sit si fiat propter indebitam causam. Secundo nota. Distinctionem fundamentalem D. Tho. in art. quod dignus aut dignior sumuntur dupliciter. Primo absolute & sic dignior dicitur simpliciter in ordine ad spiritualia qui magis de spiritu participat, & est ille qui plura habet dona spiritualia. Secundo. Dignus & dignior dicuntur comparatiue per ordinem ad finem qui intenditur in tali distributione hic & nunc. Et ille erit qui meliora potest exercere officia in consecutione talis finis. Tertio nota, quod quanuis Diuus Thomas in praesenti solum determinet de dispensatione bonorum spiritualium: eius tamen doctrina adaptari potest ad distributionem temporalium. Imo non potest vnum sine altero exacte intelligi. Quare ab interpretibus in hoc art. de vtraque distributione fit sermo: & nos tria agemus. Primo de conditionibus quae dignificant personam circa spiritualia. Secundo de ordine quem seruare debet distributor in distributione istorum bonorum . Et tertio de distributione bonorum temporalium. DVbium primum sit. Quaenam conditiones requirantur per se, vt persona censeatur digna bonorum spiritualium, & non loquimur in foro iudiciali sed in foro conscientiae. In hoc dubio tres communiter solent adhiberi conditiones iure naturali & diuino requisitae. Prima vitae probitas. Secunda , scientia aut doctrina. Tertia, industria in peragendis negotijs ad quae eligitur. Et quia ista fundamenta sunt praesentis doctrinae, sigillatim explicanda erunt. Prima conditio vitae probitas, colligitur ex Diuo Thoma in praesenti, vbi explicans qualis debeat eligi semper supponit bonitatem aliquam: & expressius quodlib. 8. artic. 6. vnde hominem existentem in peccato censet indignum , vt habetur in decreto. 8. q. 1. c. Moyses. &. c. licet. & etiam in Concil. Trid. a Sess. 22. vsque ad 24. vbi saepe replicat bonitatem eligendorum in diuersa officia. Vide Summistas verb. electio. specialiter Syluest. 1. §. 17. & 18. Adria. in 4. in materia de restitutione. Soto vbi supra art. 2. conclus. 5. & 6. specialiter Caietan. in praesenti, & in summa, verbo electio. & super Ioannem cap. vlt. vbi colligit hanc veritatem quia Christus volens designare Petrum in pastorem, interrogauit eum multoties dicens, Diligis me plus ijs: quasi innuens quod dilectio & maior dilectio requiratur in eligendo. Ratio huius solet assignari, quia in huiusmodi bonis quis designatur vt minister in domo Dei, ergo iniquum est si aliquis Dei inimicus eligatur. Qua ratione videtur vti Concil. Trid. Sessio. 24. cap. 12. vbi concludit, quod ea debet esse probitas ministrantium vt merito ecclesiae senatus dici possit. Confirmatur. Quia si verbi gratia, oeconomus introduceret operarios in vineam domini sui illi inimicos malum faceret, ergo a simili qui in vinea domini eligit operarios existentes in peccato mortali, peccatum committit. Ex quo sequitur quod si distributor aut elector, eligat aliquem de cuius virtute omnino ignorat, peccatum committit acceptionis: quia se exponit morali periculo eligendi indignum: non tamen tenetur ita curiosius occulta disquirere: quia interna virtus solum est more humano diiudicanda. Vnde satis fuerit, vel quod communiter aestimetur vir bonus, aut vero quod nullus requisitus illum peccatorem proclamet. In quo haec conditio differt ab alijs, quia scientia & discretio in agendis negotijs & huiusmodi alia sunt talis naturae quae certo cognosci possint a iudice & electore: gratia vero nec certo cognoscitur, ac subinde nec exactius inquirenda. Sed quaeres; Vtrum si distributor aut elector cognoscat aliquem esse in peccato mortali qui tamen vir bonus habetur communiter & solus distributor cognoscit tale peccatum : an eo casu possit iuste beneficium illi conferre ? Respondetur, quod in hoc nihil certum habetur, nam iura videntur solum exigere quod vir bonus aestimetur a populo, ita in. c. licet, iam citato: & cap. cum in cunctis. de electione. quod adducitur a Concil. Trid. Sess. 24. c. 12. vbi loquens de praelatis solum dicit quod virtus eorum debeat commendari nihil curans de occultis. & 1. ad Timot. 3. solum exi git episcopum irreprehensibilem , & certe loquitur de peccatis quae a populo diiudicari possunt. Vnde subdit, Oportet autem illum habere bonum testimonium etiam ab ijs qui foris sunt, & idem fere asserit de diaconibus. Cae terum doctores communiter videntur asserere, quod eligendus debeat esse in gratia. Et ita distribuens qui cognoscit peccatum eius qui eligendus est, consequenter eum debet iudicare indignum. Ita videtur Caietanus sentire in summa, verb. electio. & super Ioannem cap. vlt. & etiam Syluest. vbi supra. & videtur sententia D. Tho. quodlib. 8. citato. Verum tamen videtur dicendum, quod si distributor & elector secreto agnoscat peccatum maxime quod ex fragilitate commissum est, a quo & facile resurgere debet moraliter loquendo: poterit talem eligere si alioquin dignus habetur. Verum tamen si talis eligendus permanenter & per modum status sit in peccato, & hoc constet eligenti, non poterit illum eligere absque peccato, quantumuis scientia polleat: quia probabiliter imo certo moraliter aestimandum est quod peccatum huius fiet manifestum ac deterius. Haec intelligo dummodo eligens non cognouerit tale delictum per confessionem. Quia scientia haec non debet conducere ad dirigendam electionem publicam, vt late disseruimus super. 2. 2. q. 33. art. 8. dubio vltimo. Igitur sententia Diui Thomae interpretanda est, quod non liceat eligere existentes in peccato mortali quando illud peccatum est ex certa malitia & per modum status, aut vero quando de tali peccato constat. Secunda conditio principalis est scientia aut prudentia sine qua virtus non potest alijs prodesse. Conditio ista multoties ponitur a Sanctis. Et diffinitur in Concil. Trid. Sessio. 2. cap. 2. de episcopis, vbi dicitur, quod scientia polleant, & de alijs qui promouentur ad parochiale beneficium , habetur simile Sessio. 24. capit. 18. De his similiter qui in ecclesijs cathedralibus deputantur ad quasdam dignitates vt archidiaconi, habetur ibidem: & de ordinandis qualis scientia requiratur, habetur Sessio. 23. a cap. 3. vsque ad 14. haec conditio iure naturali & diuino requisita est, quia ministri ecclesiae instituuntur & deputantur vt instruant fideles, & specialiter episcopi & praelati, de quibus dicitur Actuum 20. "Attendite vobis & vniuerso gregi, idest, & vobis & alijs sapere debetis." Et subdit, "in quo vos Spiritus sanctus posuit regere Ecclesiam Dei." De sacerdotibus vero Micheae 2. " Legem requiram de ore eius, quia angelus domini exercituum est." Vide D. Clementem in epistola ad Diuum Iacobum, vbi refert sententiam B. Petri qui dicebat quantum necessaria esset scientia praelatis. Habetur episto tomo 1. Conciliorum. c. 33. Aduerte tamen, quod haec conditio non requiritur aequaliter in omnibus. Sed quemadmodum officia & beneficia sunt disparia, ita & scientia dispar requiritur & sufficit, semper tamen aliqualis. Ex quo sequitur quod peccat mortaliter qui bona ista spiritualia distribuit ignaris, vnde debet prae mitti examen vel per eligentem , vel per aequiualentem approbationem. Quod si obijcias illud quod habetur in cap. vnico de ordinatione per scrutinium facienda: vbi Innocen. 3. declarat quod episcopus illum debet aestimare dignum, de cuius indignitate non constat, ergo non requiritur quod elector aut distributor cognoscat positiue scientiam eligendi. Respondetur quod loquitur de approbatione publica quae fit quando ordinantur ministri in Ecclesia & episcopus quaerit ab archidiacono, Vtrum sciat illos dignos esse: non vero de alia approbatione de qua loquimur. Tertia conditio est prudentia & industria in rebus agendis. Conditio ista maxime requiritur in episcopis & praelatis, & habetur in Concilio Carthagin. 4. & refertur cap. qui episcoporum. dist. 23. & cap. Petrus. 39. dist. requiritur etiam proportionabiliter in his qui assumuntur ad exercendum aliquod officium ecclesiasticum. Caeterum in alijs beneficijs quae non exigunt peculiarem curam, aut circa proximum, aut in negotijs: conditio ista non ita exacte requirenda est. Huiusmodi sunt beneficia simplicia aut capellaniae. Quae vero ex his conditionibus praeferenda sit, Respondetur, quod absolute loquendo in electionibus virtus praefertur, & postmodum scientia consideratur: licet comparatiue aliquando econtra industria & prudentia praeferendae sint. Verum tamen quia scientia & doctrina quae requiritur multiplex esse potest in eligendis: & his temporibus controuertitur quaenam prae ferenda sit Theologia an Iurisperitia: ideo sit secundum dubium. DVbitatur secundo; Vtrum digniores reputandi sint caeteris paribus qui eligantur ad episcopale munus, Theologi an Iurisperiti? ¶ Arguitur primo & probatur, quod impertinens sit considerare quam facultatem profiteatur eligendus. Nam in electione Summi Pontificis qui omnibus ijs conditionibus maxime pollere debet, non consideratur si Theologiam aut Iurisprudentiam habeat: ergo nec in electionibus reliquorum episcoporum. Quod confirmatur, quia in eligendo Pontifice, ille dignior habetur qui prudentior est ad pacem seruandam , ad quod impertinenter se habet Theologia, vel alia facultas. Secundo. Officium pastoris potissimum consistit in gubernando Ecclesiam Dei, sed ad hoc munus magis praestat notitia Iuris Canonici quam Theologiae, ergo illi praeferendi sunt caeteris paribus. Maior probatur ex illo Actuum 20. "In hoc posuit vos Spiritus sanctus regere ecclesiam Dei." Quasi dicat, in hoc substantia pastoris sita est vt regat Ecclesiam. Minor probatur. Quia essentia Iuris canonici consistit in dirigendis rebus agendis. Tertio. Episcopalis dignitas potissimum consistit in potestate spirituali erga sibi subditos: sed exercitium huius potestatis magis pendet a Iure canonico quam a doctrina sacra, ergo ista praefertur. Maior probatur ex illo Matth. 17. "Tibi dabo claues regni caelorum," vbi Christus Dominus tradidit Petro officium pastoris, & illud explicuit per claues quae important iurisdictionem & potestatem spiritualem. Minor probatur. Quia Theologia speculatiua est, vt patet 1. par. quaest, 1. ergo per se non ordinatur ad dirigendum actiones. Quarto. Illa scientia dicitur commodior praelatis quae frequentius necessaria venit, sed huiusmodi est peritia iuris per comparationem ad Theologiam, ergo illa praefertur. Maior nota est, quia ideo scientia requiritur, quia sine illa episcopus non potest prae stare necessaria. Minor probatur, quia frequentiores sunt causae forenses & lites componendae & condendae leges, quam impugnatio haeresum, ergo ius canonicum quod in iudicijs & litibus versatur frequentius est. Quinto. Theologia solum requiritur in Episcopo vt doceat & praedicet legem Dei, sed hoc de facto non est necessarium in illo imo videtur impertinens, ergo. Minor probatur, quia frequentissimi sunt praedicatores & doctores vbique: ita vt non indigeat ecclesia doctrina pastoris. Pro explicatione nota, quod opinio Iurisperitorum docet quod simpliciter & absolute digniores reputandi sunt Canonistae quam Theologi. In casu autem particulari: vt verbi gratia, quando pullulant haereses, aut vero est inopia praedicatorum dignior censetur Theologus. Ita Hostiens. quem sequitur Panormit. in cap. 1. de consanguinitate & affinitate. & Iuniores ita premunt in hac parte, vt induxerint electores & distributores quod solum distribuant officia ista Iurisperitis, & hoc fuit in vsu paucis retro annis. Caeterum sententia omnium Theologorum est opposita & solet disputari. 2. 2. quaest. 85. art. 3. vbi Caietanus breuiter tetigit hoc: & Magister Soto vbi supra conclusione 10. PRO decisione verae sententiae, nota quod diuersitas opinionum consistit in non intelligendo officium praecipuum episcopi. Canonistae siquidem falluntur existimantes quod primum & per se munus pastoris est iudicare causas spirituales: quod patet alienum a veritate. Quia iudicare & componere lites quae contingunt inter fideles pertinet ad externam gubernationem Ecclesiae, praelati vero non positi sunt in hoc per se primo, vt consulant paci externae: sed internae virtuti. Igitur exclusa sententia & fundamentum Iuristarum. Sit conclusio certa, quod caeteris paribus praeferendi sunt Theologi ad episcopalem dignitatem. Probatur & est fundamentum huius sententiae. Quia praecipuum munus episcoporum est docere & praedicare, ad quod magis confert Theologia, ergo. Maior probatur ex illo Ioannis vltimo. vbi Christus ter dixit Petro: "pasce agnos meos & oues meas:" vbi (vt docent interpretes) tra ditur Petro dignitas episcopalis & praecipuum munus pastoris declaratur, igitur cum pascere non fiat per ius canonicum sed per Theologiam, consequenter &c. Ideo episcopus & pastor idem sunt officio & dignitate quod explicat Diuus August. epist. 59. adducens illud Pauli, dedit quosdam pastores & doctores. Idem probatur 1. Petri 5. "Pascite qui in vobis est gregem Dei: prouidentes non coacte sed spontanee secundum Deum." Et confirmatur, quia secundum fidem Episcopi successores sunt Apostolorum: sed praecipuum munus Apostoli est docere: ergo episcopi. Minor probatur Ioannis 15. "Ego elegi vos & posui vos, vt eatis & fructum afferatis & fructus vester maneat." Et Diuus Paulus 1. ad Corinth. 1. de se inquit, "Non misit me Dominus baptizare, sed euangelizare." & Marci vltimo. "Ite docete omnes gentes: & iterum praedicate Euangelium omni creaturae." Idem habetur 1. ad Timoth. 4. & 2. ad Timoth. 4. & videtur expressum in Concil. Trident. Sess. 24. cap. 4. qua ratione in Concil. Carthag. 4. praecipitur, vt cura viduarum & pupillorum committatur archipresbyteris vt episcopi orationi & doctrinae se totos traderent. Quod simile factum fuit ab Apostolis, vt refertur Actuum 6. & hoc refert etiam de mente Diui Petri. S. Clemens in epist. ad Beatum Iacobum iam citata. Habetur etiam hoc ipsum in cap. si quis. 36. distinct. & in cap. omnem. 38. distinct. Diuus etiam Gregor. lib. 2. epistolarum, epistola 39. vbi dicit, episcopi est de praedicationis ministerio semper cogitare. Vide multa quae dicit Diuus Bernardus lib. 4. de consideratione ad Eugenium. Sed contra arguis. Sequitur quod nullus potest eligi qui non sciat praedicare & docere legem Dei, ac subinde nullus Iurisperitus potest eligi in episcopum, postquam ille non potest exercere praecipuum munus praelati? Respondetur , quod nullus potest eligi qui non sciat sufficienter docere legem Christi: prout communiter fideles exquirunt & qui etiam non possit reddere rationem eius quae in nobis est fidei, vt inquit Paulus: siue hoc sciat ex professione Theologus, siue Iurisperitus aut vero alia via: & hoc efficaciter probat argumentum factum. Qua etiam ratio ne dum consecratur Episcopus exigitur ab illo vt iuret se vtrunque testamentum scire, quod autem sciat quaestiones quae in Theologia versantur, id non requiritur per se licet aliquando necessarium iudicabitur & semper vtile erit. Adhuc tamen instas. Nam sequitur saltim quod praelatus nunquam docens aut prae dicans populo, peccaret mortaliter non exercens id ad quod praecipue tenetur: & ita damnaretur omnes episcopi Iurisperiti & Theologi qui non praedicant. Respondetur negando sequelam : sat fuerit quod habitualiter sit sufficiens & paratus animo docere legem si opus fuerit: communiter vero melius est si hoc committat sibi auxiliaribus, qui valent exercere sapientius hoc munus. Secunda conclusio. Aliquando tamen poterit praeferri Iurisperitus, vt quando multa & grauia imminerent negotia & plures alioquin essent ministri Euangelij: aut quando eligendus esset peritissimus in iure, & ijs forte de causis honestabantur electiones & distributiones quibus paucis ante annis designabantur vt plurimum Canonistae in Episcopos: quanuis excessus ipse, si quis forte irrepserat, prudenter nunc & iuste fraenatur, dum eliguntur Theologi. Haec quae dicta sunt de distributione episcopatuum , dicenda sunt proportionabiliter de alijs officijs quibus potissimum incumbit aliqualiter pascere gregem, vt parochi, aut vero illi qui causas fidei exercent & iudicant: quanuis iam merito propter innumera negotia & lites emergentes debeamus laudare consuetudinem eligendi Iurisperitos ad fidei tribunalia, eo vel maxime quod semper sibi peritiores Theologos associant. Ex his sequitur, quod in examine beneficiorum non peccat, qui caeteris paribus Theologum acceptat: imo hoc facere tenetur. Addiderim etiam quod Theologus eligatur: quanuis Iurisperitus sit aliquantulum doctior in suo iure: quia plus iuuat ad confessiones audiendas & conscientias sedandas aliquanta Theologia, quam maior Iurisperitia, eo vel maxime quod Theologus scit se scire aut scit se ignorare, & ideo accuratius & melius disquirit veritatem. Ad primum argumentum respondetur, quod in eligendo pontifice, non ita attenditur scientia quam virtus & discretio: quia in ordine ad finem scientiae , habet ministros in omni facultate peritissimos, & ex alia parte non decet eius autoritatem vt immediate & per se ipsum doceat populum. Caeterum quia primus est & caput morale tenetur habere virtutem & prudentiam ad alios gubernandos . Ad secundum respondetur negando antecedens. Si per gubernare intelligas lites componere. Si autem intelligas praestare omnia illa quae necessaria sunt ad vitam spiritualem, concedo illud. Veruntamen in his primum locum tenet doctrina post virtutem , postmodum vero gubernatio in causis spiritualibus. Quo ordine id explicuit Christus Matth. 5. dicens praelatis, primo quod futuri essent sal, quod respondet virtuti. Deinde lux: quae respondet doctrinae. Et tertio ciuitas: quae respondet autoritati & iurisdictioni, & Diuus Paulus, dicens Actuum. 20. "Posuit vos regere Ecclesiam " &c. statim subdit. "Scio quod intrabunt post discessionem meam lupi rapaces in vos." Quasi diceret. In hoc primo posuit vos regere Ecclesiam Dei vt fidem defendatis. Ad tertium respondetur negando maiorem. Imo iudicialis potestas secundaria est. Quare episcopi pastores & patres dicuntur , non iudices. Illud autem, tibi dabo claues &c. potius est pro nobis, nam iuxta communem sententiam interpretum intelligitur locus ille primo de claue scientiae, deinde de claue potentiae. Quare notant quod in plurali dixit: tibi dabo claues. Imo etiam si ibi tantum loquatur de autoritate iurisdictionis nihil contra nos: quia primo dixit, super hanc petram aedificabo Ecclesiam: quod communiter interpretantur de autoritate Pontificis & de cognitione fidei & legis euangelicae. Ad quartum respondetur, quod eodem argumento probares episcopum magis debere esse liberalem aut misericordem, quia frequentiores casus occurrunt in quibus vtendum est liberalitate aut pietate quam scientia. Respondetur ergo, quod necessitas scientiae non sumitur ex frequentia occasionum: sed ex natura officij, quod primo doctrinam exigit. Imo vero tenetur episcopus multoties se abstinere a negotijs huiusmodi vt con templationi & doctrinae se tradat: committendo administrationem causarum sibi inferioribus. Et istis conuenit illud quod dictum est Moysi Exod. 18. "Esto tu populo in his quae ad Deum sunt vt referas quae dicuntur ad eum, ostendasque illis caeremonias & ritum & viam per quam ingredi debeant: prouide autem viros timentes Deum & constitue eos iudices." ¶ Ad vltimum respondetur, quod prae dicantium multitudo non tollit aut minuit obligationem praelati qui ex officio hoc ipsum munus tenetur praestare saltem quoad sufficientiam, qualiter intelligitur illud. 1. ad Timoth. 3. oportet episcopum doctorem esse, idest habere sufficientiam doctrinae . Vide de his interpretes. 22. quaest. 2. super art. 8. Concil. Triden. Sess. 7. cap. 1. de reformatione. & Sess. 22. cap. 2. Gratia. dist. 23. 24. & 38. Vbi haec eadem requirit in episcopo. DVbium tertium. Vtrum distribuentes peccent mortaliter non eligendo digniorem . Pro parte negatiua arguitur primo. Nam D. Paul. 1. ad Timoth. 3. & ad Titum . 1. Ponens conditiones eligendi, non loquitur comparatiue sed absolute dicit illum debere esse virum probum & doctorem &c. Ergo distributores hoc solum tenent considerare & non requiritur quod digniorem eligant. Confirmatur, quia eligentes dignum tribuunt Ecclesiae ministrum congruentem, ergo faciunt opus bonum, ac subinde non peccant mortaliter non eligentes digniorem. Secundo, eligendo dignum fit satis intentioni Ecclesiae, ergo non tenetur eligere digniorem. Antecedens probatur, quia Ecclesia solum requirit per se idoneos ministros. 1. Corinth. 4. "hic iam quaeritur inter dispensatores vt fidelis quis inueniatur." Non dicit fidelior, & illud etiam , qui idoneos ministros nos fecit noui Testamenti . Item illud: sic nos existimet homo vt ministros Christi & dispensatores ministeriorum Dei, ergo solum requiritur quod eligantur idonei ministri. Confirmatur primo. Si dominus praecipiat oeconomo, vt aliqua bona distribuat pauperibus, non tenetur sub mortali quaerere magis egenos, ergo nec distributor bonorum spiritualium cui praecipitur, vt eligat ministros dignos, non tenetur quaerere nec eligere digniores. Confirmatur secundo. Nam si eligatur dignior ipse dignior satisfacit suae obligationi praestando illud munus quod valeret exercere minister dignus, ergo ipse distributor solum tenetur eligere dignum. Consequentia inde patet, quia qui eliguntur solum tenentur praestare dignum officium, ergo & distributor solum tenetur de hoc ipso prouidere: quod facit sufficienter eligendo dignum. Antecedens vero probatur, quia ille dignior non tenetur sub mortali exercere meliora opera quae potest, ergo satis est si digne operetur. Tertio. Ista officia tantum habent oneris quantum honoris. Ergo non pecco mortaliter si ab illis excipiam digniores. Imo aequum videtur quod isti digniores non ijs officijs grauentur. Quarto. Sequitur, quod illae leges quae praecipiunt ministrum fore eligendum de gremio solum vnius Ecclesiae aut oppidi essent iniquae: consequens est contra communem vsum approbatum a summis Pontificibus, ergo. Sequela patet quia saepe in tali Ecclesia aut oppido non est minister dignus, aut vero extra ipsam digniores reperiuntur . Quinto. Sequeretur quod electores & distributores tenerentur magna cura digniores requirere. Consequens est falsum & contra consuetudinem episcoporum , ergo & antecedens. Confirmatur, quia eo ipso quod praeceptum est de non eligendo indigno praetermisso digno: tenentur electores maxima cura inquirere an iste sit indignus, ergo a simili si praeceptum est de eligendo digniore magna diligentia erit adhibenda sub eodem praecepto. Sexto. Sequeretur quod etiam officia quae distribuuntur apud religiosos & in alijs communitatibus , necessario sint distribuenda dignioribus? Consequens est falsum, ergo. Sequela patet, quia illa officia & spiritualia sunt & honorifica. Minor probatur, quia communiter ista officia distribuuntur a Praelato pro suo marte & ad nutum, & etiam quia subditi eligunt quem maluerint. Septimo, confirmator non peccat mortaliter in confirmando minus digno, vt patet ex vsu approbato a viris sapientibus & timoratis, ergo nec elector tenetur eligere di gniorem. Confirmatur , quia resignatores beneficiorum spiritualium non resignant digniori sed sibi amico aut consanguineo, & tamen nullus propter hanc causam damnat illos ad mortale, ergo id ipsum dicendum erit de praecipuis electoribus. Non enim est maior ratio quare reperiatur acceptio personarum in distributione, quam in resignatione aut confirmatione. Octauo. Sequeretur quod teneantur reges sub mortali promouere episcopum ab vna Ecclesia ad aliam pinguiorem, quando constat, quod dignior est alijs qui nouiter eligendi sunt, consequens est falsum, ergo. Sequela patet, quia ex eo quod iste deputetur huic Ecclesiae non fit impotens , nec amittit ius vlterioris promotionis ad maius prae mium, ergo distributor tenetur &c. Minor probatur, quia in Hispania est consuetudo maxime nunc temporis non promouendi huiusmodi episcopos, & haec consuetudo approbata est a viris sapientibus huius regni. Tandem arguitur. Ex ca. monasterium. 16. q. 7. vbi habetur, quod si quis monasterium aut oratorium instituerit, licite potest quem maluerit presbyterum deputare in tale officium, dummodo hoc fiat de licentia episcopi. Et qui eligitur non sit malus, ergo satis fuerit ad electionem iustam, non eligere indignum. In hoc dubio est opinio quorundam Iuristarum, qui dicunt non esse peccatum mortale, si eligatur dignus praetermisso digniore. Ita tenet glossa super cap. licet. 8. quaest. 1. & super cap. tertium, de iure patronatus. Et super capit. 2. de officio custodis. & autores huius sententiae referuntur a Couar. in relectione super regula peccatum, parte. 2. nu. 3. Et etiam refertur Caietanus in hanc sententiam Ientaculo vltimo. quaest. 4. PRO decisione nota primo, quod in prae senti loquimur solum in foro conscientiae: nam in foro iudiciali certum est, quod si eligatur solum dignus electio tenebit: nec potest irritari, quod docet Diuus Thomas hic ad tertium: quamuis multi Iuristarum oppositum doceant: impugnantur tamen efficaciter ratione Diui Thomae: quia alias nulla esset electio firma in foro iudiciali de qua non insurgerent innumerae lites. Et ra tio ista magnificatur a Couarru. & a Iuristis qui consentiunt cum Diuo Thoma, & est fere communis in schola illorum. Secundo nota, quod in officijs ecclesiasticis sunt duo consideranda . Primum est onus & labor ipsorum officiorum. Et secundum, honor & dignitas eorundem. Et ista duo sic connexa sunt, vt primum sit praecipuum & quod maxime attenditur tam ab eligentibus quam ab electis. Quod iuxta communem interpretationem intelligitur. 1. ad Timoth. 3. cum dicit Apostolus, "Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat, id est officium operosum & maximi oneris." Secundum autem, scilicet honor, consequenter se habet: sic tamen, quod postquam coniuncta considerantur: vtrunque attenditur necessario a distributore. Sit prima conclusio. Non eligere digniorem potest esse solum veniale propter imperfectionem actus aut ex paruitate materiae: quod in omnibus alijs peccatis mortalibus ex genere contingit. Et etiam aliquando propter paruitatem excessus ipsius dignioris ad dignum. Ratio huius conclusionis est, quia quando modicus excessus interuenit minima iniuria fit digniori non electo. Ex quo sequitur, quod vterque absolute censeatur habere ius ad tale beneficium : quia quasi aeque dignus reputatur vterque, siquidem in minimo excedit alter & parum pro nihilo reputatur: & hoc necessarium est dicere, tenendo nostram conclusionem: quia impossibile est, quod in tali casu solus dignior habeat ius ad beneficium, & quod non peccet mortaliter distributor in conferendo beneficium alteri. Et hoc est verum loquendo de distributore absolute: nam si electores astringantur iuramento se electuros digniorem: absque dubio peccant mortaliter: si talem digniorem non eligant, quantumcunque in minimo excedat. Ratio huius est: quia iuramentum illud obligat sub mortali secundum rigorem promissionis. Ex quo sequitur, quod scholares peccent mortaliter, si cognoscentes aliquem digniorem, quantumcunque excessus sit minimus: si nihilominus non praestent suffragium illi ad cathedram obtinendam: quia iurant se electuros digniorem. Secunda conclusio . Eligere dignum prae termisso digniore est peccatum mortale ex genere suo. Probatur hoc primo in Concilio Basiliensi in Sessione 12. decreto de electionibus episcoporum & praelatorum: vbi refertur iuramentum quo ipsi electores astringuntur ad eligendum illum quem cognouerit vtiliorem esse Ecclesiae. Et concilio Trident. Sessione 24. capit. 1. vbi diffinitur mortaliter peccare electores: nisi eligant illos quos reputant digniores. & capit. 18. praecipitur quod Episcopus ex nominatis ab examinatoribus tanquam dignis, exquirat ipse digniorem & illum eligat. & in capit. vnico, vt ecclesiastica beneficia sine diminutione conferantur digniori. Innocentius Tertius grauiter reprehendit quendam episcopum, eo quod non elegerit digniorem. Idem ex Diuo Leone in capit. Metropolitano, distinct. 63. & in capit. Moyses. 8. quaestione. 1. & Diuus Augustinus multa dicit in epist. 29. & refertur a glossa super capit. 2. Iacobi. Diuus Thomas 2. 2. quaestione 185. artic. 3. & quodlibeto. 4. art. 15. & quodlibeto. 6. artic. 9. & quodlibeto. 8. artic. 6. & est communis sententia Theologorum quos refert Soto vbi supra conclusione . 9. & etiam Iuristarum quos refert Couarruuias vbi supra. ¶ Ratione probatur secundo, quia prae termittere digniorem sine causa debita, acceptio est personarum, ergo est peccatum mortale ex genere suo. Antecedens patet, quia beneficia dignitates sunt & honores in bonum Ecclesiae & etiam in bonum ipsius electi ordinata, ergo distribuere ista sine debita causa & ordine erit peccatum mortale. Praeterea, quia distributores & electores non habent dominium beneficiorum: sed tantum sunt dispensatores, ergo tenentur distribuere iuxta voluntatem Dei, qui semper intendit meliora. Et confirmatur. Quia si Ecclesia haberet actu ministrum digniorem: peccaret mortaliter qui illum ministrum impediret ab executione sui muneris, ergo etiam peccat mortaliter distributor & elector qui illum ministrum non eligit. Tandem colligitur haec veritas ex electionibus a Deo factis in veteri Testamento: vbi semper elegit meliores. Patet in Moyse, qui electus est a domino dux & pastor vniuersi populi, & ille laudatur prae omnibus alijs Numer. 12. vbi dicitur quod erat vir mitissimus super omnes homines qui morabantur in terra. Similiter Saul eligitur a Deo in Regem & de illo habetur 1. Regum. 8. quod erat electus & bonus. & non erat vir de filijs Israel melior illo. & 1. Regum. 18. de electione Dauid, hoc ipsum patet, de quo dicitur Deum inuenisse virum iuxta cor suum. Et in nouo Testamento Christus elegit meliorem in Pontificem , & ad hoc innuendum dixit Petro ter Ioannis vltimo, "Diligis me plus ijs", quasi id necessarium supponens, ergo & alij distributores & electores tenentur meliores eligere. Ad hoc propositum Concilium Tridentinum supra capit. 18. Praecepit vt solus episcopus digniorem examinaret: vt videlicet digniorem eligeret. Tertia conclusio. Contingere potest, vt sit iustum imo aliquando necessarium eligere minus dignum, relicto digniore, qui etiam intendit tale beneficium. Verbi gratia, vacant simul duo beneficia: alterum simplex & pingue: alterum vero parochiale & tenue: & non sunt nisi duo oppositores: in isto casu non debet eligi dignior in beneficium magis pingue. Ratio huius est, quia tunc expedit bono communi ipsius Ecclesiae vt qui dignior est, praeficiatur beneficio parochiali cui annexa est cura animarum. Ex quo sequitur primo, quam dissonum est quod in dioecesibus sint beneficia simplicia pinguiora curatis: nam tunc vel minus dignus debet habere curam animarum vel magis digni debent esse minus stipendiati. Secundo. Sequitur, quod eligere minus dignum relicto digniore non est intrinsece malum: quia potest honestari ex circunstantijs superuenientibus. Tertio. Sequitur, quod maior dignitas etiam si sit notabilis non semper praestat ius ad obtinendum beneficium hic & nunc, sed quandoque potest de facto illud tollere. Itaque bene dicimus in casu posito: quod iste dignior non comparat sibi beneficium nec habet ius ad illud hic & nunc quia dignior est. Fundamentum omnium istorum est: quia dignitas & maior dignitas non sem per considerantur absolute sed aliquando comparatiue, & haec comparatio debet fieri non solum inter personas aut officia vel beneficia: sed potissimum in ordine ad finem, qui intenditur hic & nunc. Et ne videantur ista singularia: ponuntur alia exempla in quibus hoc necesse est dicere. Verbi gratia. Si maior pars eligentium firmiter decreuit eligere minus dignum ita vt moraliter sit euidens quod talis euadet electus: minor pars illius communitatis poterit se conformare cum maiori eligendo minus dignum. Probatur, quia in isto casu impossibile est eligere digniorem: ergo isti non tenentur illum eligere. Secundo. Quia bonum est communitatis vt electiones pacifice fiant ex quo sequitur, quod elector consequatur bonum commune quod maxime intendere debet: & electus animo aequiori gubernabit communitatem, quam si a paucioribus eligeretur, ergo iste talis poterit eligere minus dignum: imo vero est casus in quo non solum potest iuste eligere minus dignum, sed quod etiam teneatur. Verbi gratia, Si sunt tres oppositores alter dignus, secundus dignior, tertius dignissimus & si ego praesto suffragium dignissimo & non adiuuo volentes eligere digniorem euadet electus minus dignus, tunc teneor praetermittere dignissimum, & eligere saltim digniorem. Probatur, quia ego teneor eligere digniorem possibilem hic & nunc: sed ille medius hic & nunc est dignior qui potest eligi: ergo illum teneor eligere. Et confirmatur. Nam alias eligeretur minus dignus mea culpa, ergo teneor eligere digniorem illum medium. Antecedens patet, quia ego possem impedire electionem minus digni & teneor, quia elector sumet: id facere possum, ergo &c. ¶ Sed contra doctrinam praedictam sunt tria argumenta. Primo, nam sequeretur, quod in aliquo casu liceret eligere indignum simpliciter. Vt si verbi gratia, maior pars eligentium infallibiliter eliget talem indignum, potero me conformare cum maiori parte propter bonum communitatis & pacis. Secundo. Qui in praedicto casu eligunt dignum praetermisso digniore peccant mor taliter, vt manifestum est, ergo ego non possum me conformare cum illa maiore parte quae deserit digniorem. Probatur consequentia, quia alias cooperor peccato illorum ac subinde pecco in id ipsum. Tertio. Ego teneor in his electionibus deferre honorem digniori quoquo modo possum, ergo teneor isti digniori suffragium praestare: quanuis a maiori parte deseratur. Nihilominus respondetur ad primum negando sequelam: quia eligere indignum, est intrinsece malum: & ideo electores & cooperatores peccant mortaliter in tali electione. Idem dicendum est de iudicibus & consulibus atque rectoribus populi: quod quanuis maior pars velit proferre sententiam, iniustam quidem in re, aut vero aliquid decernere in damnum communitatis, non potest iste se conformare cum maiore parte iudicum. Ad secundum respondetur, quod formaliter iste non consentit actui & peccato aliorum: sed coactus a maiori parte & quasi ex necessitate materiae conformat se cum maiore parte propter bonum finem, scilicet, propter pacem communitatis, quam potissimum intendit: vnde iste non est cooperator illius iniustae distributionis. Si autem arguas: quod iste talis voluntarie eligit minus dignum: quia exercet voluntarie actum eundem, quem praestant iniqui electores, ergo peccat. Propter hoc argumentum Ioannes de Medina tractatu de rebus restituendis, quae stione. 7. tenet contra nostram sententiam. Nihilominus tamen nos respondemus, quod iste elector non directe intendit inaequalitatem neque eam assumit vt medium ad pacem communitatis seruandam: sed iudicans prudenter esse impossibile, quod talis indignus non euadat electus, intendit euitare iniustam electionem, quae secundum se est mala. ¶ Secundo respondetur, quod ille minus dignus in casu posito simpliciter est dignus. Eligere autem dignum non est malum secundum se: nisi adfuerit dignior qui possit eligi, & quia in illo casu nullus est de facto dignior qui possit eligi supposita determinatione maioris partis eligentis minus dignum, consequenter iste talis, qui se conformat cum hac maiori parte eligenti, non peccat: sed prudenter facit. Ad tertium communiter dicitur, quod honor annexus ecclesiastico beneficio non ordinatur proxime & per se in bonum peculiaris personae eligendae, sed in bonum ecclesiae & communitatis. Quare si bonum Ecclesiae aut communitatis sequatur ex tali electione, tenebitur elector suum praestare suffragium illi personae: non autem si bonum illud solum cedat in bonum particulare. Ego tamen aliter existimo, quod quanuis bonum & honor quae interueniunt in beneficio ecclesiastico, primo & per se respiciant bonum commune: tamen consequenter respiciunt eligendum, quare multoties tenebitur elector praestare suum suffragium digniori, quanuis non euadat electus. Verbi gratia, in electione cathedrarum, vbi multum interest honori & vtilitati dignioris, quod plura habeat suffragia: quanuis non obtineat cathedram. Similiter aliquando erit eadem obligatio in electionibus praebendarum, quae ad vota capituli distribuuntur. Igitur ad argumentum respondetur, quod quotiescunque non imminet maius bonum cui elector consulere debet: tenetur suffragium praestare dignioribus: vt qui immerito ab alijs reijciuntur: aliqua saltim pro se agnoscant suffragia. Resolutorie ergo dicimus quod eligere dignum praetermisso digniore, est malum intrinsece, quando fit propter indebitam causam. Si vero non eligatur qui est alias dignior, propter causam rationabilem, tunc non est vitiosa electio, imo nec formaliter praetermittitur dignior: quia in illo casu non est eligibilis, nec tenetur elector talem digniorem eligere: imo interdum peccaret suffragando. Ad argumenta in principio facta respondetur. Ad primum respondent quidam, quod Diuus Paulus ibi solum considerat onus & laborem beneficiorum, ac subinde non facit comparationem: quia in ordine ad laborem impertinens est maior vel minor dignitas. Explicatio est Caietani in Ientaculo vltimo citato, quam colligit ex primis verbis Pauli cum dicit, bonum opus deside rat. Sed mihi non placet haec intelligentia, quia Diuus Paulus ibi constituit absolute conditiones quae dignificant episcopum: & huiusmodi indifferenter necessariae sunt ad beneficia siue secundum quod onus, siue secundum quod honores sunt. Itaque illae conditiones necessariae sunt qualitercunque episcopus consideretur. Alij dicunt, quod Diuus Paulus eas apposuit conditiones episcoporum, quae solum possunt reperiri moraliter loquendo in viris dignissimis, ac subinde de dignioribus, imo de dignissimis loquutus est. Sed neque ista explicatio placet, nam ibi ponuntur conditiones, quae in omnibus Episcopis & electionibus eorum considerandae sunt. Vnde & Theologi, ex isto loco Diui Pauli non tantum colligunt conditiones pro dignissimis, sed etiam pro dignis & dignioribus. Respondetur ergo ad argumentum negando consequentiam. Nam illud est argumentum negatiuum, qua propter inefficax est. Nihil enim valet consequentia, Diuus Paulus ibi non loquitur comparatiue, ergo & electio non facienda est comparatiue. Sit ergo satis, si ex concilijs, & ex doctrina Sanctorum & ratione naturali sit comparatio facienda in talibus distributionibus. Ad confirmationem respndetur negando, quod ille qui in praesentia dignioris eligit dignum, faciat bonum opus imo peccat: quia impedit ne Ecclesia consequatur digniorem ministrum. Quare licet absolute loquendo eligere dignum bonum sonat: nihilominus tamen, eligere illum relicto digniore, sonat malum. Exemplum huius est. Succurrere extreme indigenti extraneo, bonum sonat: veruntamen, si ex hoc quod illi subuenias, omittis prouidere necessitati parentis vel consanguinei extreme indigentium, peccatum est. De quo supra quaestione 26. artic. 8. & quaest. 31. arti. 3. dictum est a nobis. Ad secundum nego, quod Ecclesia non semper requirat meliores ministros ab electoribus, quia illa semper intendit crescere: & hoc maxime fit, crescente dignitate ministrantium. Iuxta illud, ad Ephesios. 2. " In quo omnis aedificatio constructa crescit in templum Sanctum in domino: in quo & vos aedificamini inhabitaculum Dei." Ad primam confirmationem respondetur, quod si dominus praeciperet oeconomo, vt distribueret bona sua pauperioribus: peccaret mortaliter, si solum distribuat pauperibus qualitercunque indigentibus. Ita etiam quia dominus, vt patet ex dictis, habet eam voluntatem vt electores requirant & examinent magis dignos, non satisfaciunt electores, dignioribus omissis, eligendo dignos. Ad secundam confirmationem. Respondetur, negando quod satisfaciat dignior per opera & officia mediocria: sed tenetur pro virili laborare in officio sibi iniuncto: ita vt quemadmodum alios excedit dignitate, & propterea electus est: ita etiam opera excellentiora tenetur exhibere. Et hoc colligitur Matthaei 25. & Lucae 12. vbi pater familias plus exquisiuit ab illis qui plura talenta acceperunt. & Lucae 19. vbi habetur, seruus qui cognouit voluntatem domini & non se praeparauit, vapulabit multis &c. & subdit. Omni autem cui multum datum est & multum exigetur ab eo. Ex quo sequitur, quod dignior teneatur multa opera praestare, quae non tenetur de facto minus dignus. Verbi gratia, Si dignior valeat reuincere publicum haereticum, tenebitur sub mortali praedicare aut disputare: & tamen minus dignus excusabitur ab huiusmodi opere, quia propter diminutam eius scientiam , prudenter dubitat de foelici exitu illius disputationis. Nota tamen, quod non tenetur sub mortali, qui dignior est, semper & omnia opera exercere meliora, quam dignus: sed in casibus, vbi ratio id postulauerit, quod non potest certa regula comprehendi: sed prudentia opus est. Ad tertium respondetur, quod ista officia plus habent laboris quam honoris: imo per se primo instituta sunt & donantur vt onera, non vero vt munera vel praemia. Quare si attendamus id quod per se primo beneficium habet, nulla fieret iniuria digniori prae termisso: quia proprie non dicitur quis habere ius ad laborem, vnde nec proprie iniustum patitur hac ex parte si praecise consideretur. Et in hoc sensu Caieta. vbi supra. di xit, non peccare mortaliter qui praetermittit digniorem. Et eius sententia in isto sensu communiter acceptatur a magistris nostris. Caeterum si consideretur id quod secundario habent beneficia, peccatum mortale erit, non distribuere dignioribus. Ad quartum respondetur, quod Ioannes Maior in. 4. distin. 24. quaest. 8. & 9. tenet, huiusmodi leges quae determinant electiones ad certum locum aut Ecclesiam, non esse iustas nec ferendas. Et praeter argumentum factum, confirmat suam sententiam ex cap. ad decorem de institutionibus. vbi Innocentius Tertius, reprehendit Patriarcham Hierosolymitanum, eo quod omnia beneficia Ecclesiae Constantinopolitanae distribueret Venetis: & ideo praecipit vt in ecclesijs illis eligantur & praeficiantur literati & magis idonei vndecunque originem duxerint: & adducit illud quod habetur Actuum 10. nam in omni gente, qui facit iustitiam acceptus est illi. Nihilominus sententia opposita communis est: quam docet Diuus Thomas hic ad quartum. & videndus est Soto vbi supra ante decimam conclusionem. & Couarru. & ratio Diui Thom. hoc conuincit, quia regulariter loquendo electi de gremio Ecclesiae magis diligunt illam magisque resident: & hoc adeo verum est, vt oppositum non sine temeritate dicatur: & ita istae leges consuetudine a tempore nascentis Ecclesiae, & Decretis Pontificum approbatae sunt. Colligitur haec veritas Deuterono. 17. "Non poteris eligere alterius gentis hominem in Regem & qui non sit frater tuus." Vide Diuum Hieronymum super illud Oseae 2. "Dabo eis vinitores ex eodem loco." Vbi per vinitores intelliguntur Apostoli. Et eadem ratione communiter Sancti dicunt, quod Christus elegerit ex sibi consanguineis, & notis in Apostolos. Quare ad argumentum factum respondetur, quod nunquam licebit eligere indignum, etiam si huiusmodi leges existant, quae determinant eligendos ad certum locum. Quod si non fuerint digni in tali loco vel ecclesia, suspendatur electio, vel saltim de licentia Episcopi aut Pontificis, si opus fuerit, eligatur pro ea vice extra gremium qui dignus habea tur. Nec inconuenit ad aequitatem istarum legum, quod alij extra ecclesiam illam digniores existant: nam propter rationes supra dictas digniores reputantur, qui sunt intra gremium ecclesiae eiusdem, licet non abundent scientia & industria: quia hoc compensant dilectione & residentia, quibus maxime ecclesia solet augeri. Ad caput illud Innocen. respondetur, quod ideo reprehenditur Patriarcha ille, quia cum illic non essent huiusmodi leges, dispensabat beneficia solum Venetis, omittendo digniores Constantinopolitanos, & etiam quia pollicitus fuerat se hoc facturum quando electus est, vt patet ex verbis extremis illius capitis. Veruntamen circa huiusmodi leges nota primo, quod non debent condi frequenter. Alias communia beneficia, quasi ad ius haereditarium reducerentur & desidiosi efficerentur eligendi: eo quod iam esset lege firmatum, qui deberent eligi in hac vel in illa ecclesia. Secundo nota, quod rationes D. Thomae sufficienter honestant huiusmodi leges absolute loquendo: nihilominus tamen aliae causae particulares exquirendae sunt a confirmatoribus istarum legum, vt iuste & prudenter ferantur: alioquin esset iustum pro omnibus ecclesijs & populis eas dare leges: siquidem omnes possent dicere, eligo meos quia magis diligunt suam ecclesiam, magisque resident. Causae ergo quae particulariter requirendae sunt, tales debent esse, videlicet, quod in ecclesia abundent sapientes, aut quod experientia compertum sit, quod extranei in tali ecclesia vel oppido solum curant expilare subditos, vel quod ex talibus legibus excitentur de facto ad studia colenda naturales: qui alias desides existerent, & ignari. Possemus disputare in praesenti, An sicut leges de eligendo solum de gremio huius ecclesiae iustae sint: ita etiam licite & sine vitio acceptionis personarum possint esse leges de non eligendo de ista ecclesia, aut de conuentu illo, vel intra tale tempus, vt post quadriennium transactum: qualiter solent esse apud religiosos: & idem dubium est de alternatiuis. Respondetur nihilominus breuiter, quod istae leges possunt honestari ex fine superueniente, maxime propter bonum pacis. Verumtamen raro concedendae sunt: quia bonum pacis & virtutis commodius seruatur, & consequitur eligendo digniores quoscunque, & a quocunque loco existant. Et quidem multi ambitio si lites fingunt aut excitant, vt in eas leges superiores inducant & sibi arripiant ex lege alternante : quod alioquin indigni aut minus digni non consequerentur. Quod maxime aduertant legislatores praesertim in officijs supremis, ad quae digne suscipienda vix potest vnus aut alter inueniri. Ad quintum argumentum respondetur concedendo, quod electores tenentur exquirere digniores: verumtamen hoc moraliter fieri debet, vt pro beneficijs maioribus, qualia sunt Episcopatus, Abbatiae, & praebendae cathedralium ecclesiarum, requirantur vniuersitates, collegia & conuentus. Verumtamen in alijs beneficijs minoribus sat fuerit, si ex oppositoribus qui occurrunt eligat distributor digniorem , quanuis si fuerit inopia concurrentium aut specialis necessitas ecclesiae vel monasterij, tenebitur elector inquirere ministrum dignum & digniorem. Ad sextum respondetur, concedendo sequelam: & oppositum est plusquam temerarium: quia religio est spiritualis quae dam respublica in qua necessaria sunt ista officia & beneficia ad sui conseruationem, ergo distribuenda sunt dignioribus secundum leges iustitiae. Probatur consequentia a paritate rationis, sicut in distributionibus officiorum quae fiunt in ecclesia. Verumtamen distinguenda sunt duo genera officiorum in religionibus. Nam quaedam simul officia & beneficia sunt, vt Praelatiae, Prioratus, & officium lectoris. Et huiusmodi absque dubio secundum leges iustitiae distribuenda sunt. Alia vero officia sunt, quae dicuntur amobilia ad nutum, vt Supprioratus, Vicariae, &c. Et huiusmodi non exigunt rigorem iustitiae distributiuae: quia potius assumuntur tales personae in coadiutores praelati, quam in officium aut beneficium spirituale. Vnde praelatus potest quem maluerit sibi asso ciare, dummodo non sit infestus & damnosus communitati. Ad septimum respondetur, quod confirmatores possunt & debent confirmare electionem factam de digno, etiam vbi dignior praetermissus est. Ratio huius est primo, quia iste dignus magis gratus est electoribus, & ideo moraliter loquendo magis vtilis erit vnitati & paci ipsius communitatis: quare talis electus vestitus ijs circunstantijs hic & nunc dignior censetur vt in plurimum. Praeterea, quia confirmator est quasi iudex superior, qui secundum scientiam publicam cognouit illum fuisse approbatum a capitulo, ergo quanuis scientia priuata cognouerit praetermissum fuisse digniorem: tenetur confirmare dignum electum. Probatur consequentia exemplo Iudicis secularis, qui tenetur iudicare secundum allegata & probata: non autem secundum scientiam particularem. Haec maxime verum habent quando confirmator subditur alteri superiori ad quem possunt appellare electores, si electio non confirmetur: quia tunc occurrere debet, & tenetur litibus insurgentibus. Praeterea. Verum habet quando solum est vnicus confirmandus, nam si offerantur plures confirmandi, confirmator tenetur digniorem designare: quia tunc non solum est confirmator, sed etiam habet vices eligentis. Ad argumentum ergo respondetur, negando paritatem rationis: quia confirmator non cooperatur actui eligentium, nec vere eligit aut distribuit: quare non tenetur ad regulas eligentium aut iustitiae distributiuae: sed solum est quasi superintendens supponens distributionem iam factam ab electoribus: quanuis incomplete. Et haec doctrina approbata est a communi vsu sapientium, qui non audent cassare electiones quae fiunt de digno praetermisso digniore. Ad octauum respondetur, quod si attendamus naturam episcopatus, isti ascensus damnandi sunt: sicut damnatur ascensus ad secundas nuptias, viuente priori vxore. Quare Diuus Paulus 1. ad Timotheum 3. volens explicare indissolubilitatem episcopi a sua ecclesia, dixit: "episcopum de bere esse vnius vxoris virum." Verum tamen iam supposita conditione status hominum, liciti sunt & quandoque approbantur isti ascensus, vt honor excitet, quos charitas deberet impellere. Occasione vltimi argumenti. DVbitatur quarto, Vtrum qui habent distribuere beneficia iure patronatus, teneantur semper praesentare digniorem. Prima opinio quorundam Iuristarum, qui tenent satis esse in omnibus his beneficijs eligere dignum: & fundamentum illorum est dictum cap. monasterium. Alia opinio per oppositum docet, quod omnia ista beneficia distribuenda sunt dignioribus a patrono, & fundamentum eorum est, quod postquam beneficia ista instituta sunt, iam facta sunt bona communia ecclesiae, ac subinde secundum regulas iustitiae distributiuae dispensanda sunt sicut bona alia communia. Tertia opinio communis est, quod pro beneficijs simplicibus non tenetur patronus laicus praesentare digniorem: bene tamen pro beneficijs quibus annexa est cura animarum. PRO decisione huius rei sit prima conclusio. Peccat mortaliter patronus qui non designat digniores ad episcopatus obtinendos: vt verbi gratia, si Rex Hispaniae qui hoc iure gaudet, solum eligeret dignos pro toto regno aut pro Insulanis: peccaret grauiter. Probatur ex Concilio Tridentino Sessione 6. capit. 1. decreto de reformatione. vbi vniuersaliter dicitur, quod eligendi sunt digniores. & in cap. 18. Sessione 24. Insuper in cap. episcoporum. distin. 91. Probatur ratione. Quia iniquum esset in toto regno solum eligere dignos in praesentia digniorum pro eximijs beneficijs, qualia sunt episcopatus, ergo nec Rex potest hoc facere nec Pontifex concedere. Secunda conclusio. Qui asserunt patronum laicum posse instituere dignum in beneficijs simplicibus: tenentur dicere, quod possit hoc ipsum in beneficijs habentibus curam animarum. Probatur ex cap. monasterium. a quo ipsi colligunt suam sententiam. Nam ibi loquitur Pontifex etiam de instituente monasterium, & concedit illi quod nominet praelatum. Manifestum autem est, quod superiori monasterij annexa est cura animarum , ergo qua ratione tu colligis ex illo cap. quod pro beneficijs simplicibus liceat patrono eligere dignum: eadem ratione colligitur & pro beneficijs, quibus incumbit cura animarum. Secundo. Quia si Summus Pontifex qui potuit conferre istud ius patrono laico pro beneficijs simplicibus, etiam potuit pro alijs beneficijs, ergo qua ratione vnum dicitur & aliud concedendum est. Antecedens patet. Quia vtrunque beneficium & vtrunque ius spiritualia sunt & bona communia ecclesiae: & insuper in eosdem fines possunt ordinari, ergo qui potest concedere vnum, potest & aliud. Nec sufficit dicere, quod beneficia curata quia instituuntur in vtilitatem ecclesiae & animarum, debent habere ministros digniores: alias priuarentur & ecclesia & fideles tanto bono. Nam certe hoc pertinet ad iustitiam commutatiuam (vt infra patebit) in praesenti autem consideramus puram distributiuam. Et confirmatur. Nam voluntarie concedunt isti autores, quod patronus laicus tenetur eligere digniorem ex his, qui nominati sunt a fundatore beneficij: vt si diceret, volo quod ex meis consanguineis solum eligatur minister: & hoc ipsum negant in electione eiusdem patroni, quando non speciatim nominauit hos vel illos: etenim qua ratione prior patronus tenetur eligere digniorem ex nominatis: eadem concluditur , quod teneatur absolute digniorem eligere, quando nulla facta est specialis nominatio. Tertia conclusio. Consuetudo praesentantium dignos, etiam praetermissis dignioribus, non est damnanda in praxi sub peccato mortali. Ratio est, quia isti sequuntur opinionem probabilem, imo communiorem. Et colligitur eius probabilitas ex Concilio Tridentino Sessione 24. supra, vbi Concilium postquam dixit, patronos ecclesiasticos debere instituere digniores praemisso examine: statim dicit, quod patroni laici si praesentent dignum, institutio approbetur & valeat. Signum ergo est quod Concilium supponit probabilitatem vtriusque sententiae pro institutione patroni laici: & illam supponens, vtranque opinionem tanquam verosimilem reliquit, nihil determinans. Sicut fecerat in patronis ecclesiasticis. Potest ergo patronus sequi istam sententiam. Quarta conclusio. Probabilius est, quod omnes patroni etiam seculares teneantur eligere digniores pro quibusuis beneficijs, siue simplicibus siue curatis. Probatur. Nam Pontifex non concedit patronis laicis, nisi quod ipse poterat iuste facere per se ipsum: sed Pontifex non poterat in praesentia dignioris eligere minus dignum, siue ad simplex siue ad curatum beneficium, ergo neque hoc potest concedere patrono laico. Confirmatur primo. Quia leges iustitiae distributiuae non magis obligant vnum quam alterum dispensatorem: sed ex natura ipsius iustitiae & bonorum quae distribuit nascitur obligatio, ergo si ex lege iustitiae distributiuae Pontifex in nullo beneficio potest praetermittere digniorem: nec patronus laicus potest. Confirmatur secundo. Quia patronus est minister ipsius Pontificis, ergo si Summus Pontifex tenetur eligere digniorem, etiam patronus. Probo consequentiam . Tum quia vterque tenetur sequi voluntatem veri domini, scilicet Dei: tum etiam quia cum vterque sit minister: & ipse patronus subordinetur Pontifici: maior debet esse authoritas Pontificis. Cum ergo ille non possit prae termittere digniorem multo minus patronus. Sunt tamen duo argumenta contra dicta. Primum est quod desumitur ex praedicto cap. monasterium. vbi expresse conceditur huiusmodi patronis quod eligant ministrum qui non sit malus. Nec sufficit dicere vt Couar. & Federicus consil. 95. quod cap. istud. non excusat a culpa, sed solum concedit, quod electio non sit repellenda a iudice superiori: nam profecto ibi dicitur quod liceat patronis eligere istum dignum, ergo actus electionis licitus est, ac subinde non est contra iustitiam distributiuam. Secundo arguitur. Quia si patroni tenentur eligere digniorem, ergo tenentur per se vel per alios examinare multos in scientia & virtute: quod esset indecorum, vt videlicet patronus laicus & saepe illiteratus mores & scientiam ecclesiasticorum examinaret: vnde nunquam id factum est: imo nec per missum. Confirmatur. Quia Concilium Tridentinum vbi supra, constituit discrimen inter patronos ecclesiasticos & laicos, quod illi debeant examinare & per se eligere meliorem: isti autem quod praesentent nominatum ipsi episcopo, qui idoneum approbet, ergo patroni laici nec tenentur nec debent examinare digniorem, ac subinde nec illum eligere. Impossibile enim est, quod quis moraliter eligat digniorem, nisi prae misso examine. Fateor argumenta ista esse difficilia, & quae reddunt hanc opinionem satis probabilem, quam qui tenuerint debent dicere primo. Quod Pontifex potest applicare ista bona, quae alias erant communia, personae particulari cum hac conditione, vt possint eligere quem maluerint dignum. Itaque partim manent communia, partim vero appropriata. Nec hoc videatur impossibile, nam Summus Pontifex de facto tertias decimarum applicuit Regibus Hispaniae, quanuis illae essent bona communia ecclesiasticorum, & fructus radicati in iure spirituali. Secundo debet dicere, quod patronus laicus non est distributor sed dispensator: nec enim idem sunt dispensator & distributor, in quo multi falluntur. Nam dispensator dicitur qui expendit bona, siue per donationem, siue per distributionem, siue alia via: distributor autem, ille dicitur, qui propter debitam causam sequens regulas iustitiae distributiuae expendit bona. Vnde dicendum est de Pontifice in concedendo isto iure patronatus, quod dispensatoris officio fungitur. Ex quo manifeste sequitur, quod nec patronus in dispensatione beneficiorum, nec Pontifex in concessione istius iuris, teneantur sequi regulas iustitiae distributiuae. Tertio debet dicere qui ita censet, quod patronus licet excommunicetur, si tamen laicus est, non priuatur iure isto praesentandi dignum: & ideo acceptanda erit institutio facta ab ipso excommunicato perinde ac si liber esset: quia istud ius, quanuis sit spirituale, nihilominus tamen titulus illius propter quem conceditur, temporale est, & ideo dicitur ius patronatus laicalis. Verum tamen si habens ius patronatus ecclesiasticum, sit excommunicatus: electio illius est irrita, & est decisio Rotae. Verum tamen quia fundamenta ista quibus haec opinio indiget, voluntaria videntur: nam voluntarium est dicere, quod ista bona maneant appropriata & mutent naturam. Item voluntarium est dicere, quod illa quae subdebantur antea iustitiae distributiuae, modo illi non subiaceant: ideo in nostra sententia persistendum est: quia bono communi magis vtilis est. Quare ad primum argumentum respondetur, quod explicatio Couarruuiae & Federici accommoda videtur. Et ad replicam respondetur, quod non solum dicuntur licita, quae studiosa & bona sunt: sed etiam quae permittuntur, vel quae non prohibentur lege. Ita in Scriptura Numero. 20. transire nobis liceat per terram tuam, idest, nobis permittas, est modus loquendi Matthaei. 12. 1. Corinthiorum. 6. & capit. 10. vbi est illud, "Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt," idest, quanuis nullus cibus mihi prohibeatur: non tamen expedit omnes & semper comedere. Ita ergo in illo capite, verbum, licet, idem sonat quod permissum aut quod non prohibendum. Secundo explicatur praedictum capitulum, quod solum conceditur institutori monasterij eligere praelatum pro prima vice, non vero pro alijs sequentibus. Et hoc quidem honestum est, vt excitentur plures ad erigenda monasteria & beneficia ecclesiae instituenda: quod maxime bonum est totius ecclesiae. Ad secundum respondetur, quod Concilium non explicat qualiter se gerat patronus laicus in institutione ministri: vt locum daret opinionibus probabilibus: quod saepe faciunt Concilia in his quorum diffinitio non est necessaria bono vniuersali, & vtilitati ecclesiae. Et huiusmodi reputatur diffinitio de patronis laicis & de electionibus illorum: quia non erat necessaria vtilitati communi, imo ex illa forsitan grauarentur isti patroni quos ecclesia merito priuilegijs amplificat propter eorum pia obsequia. Item etiam, si diffiniret Concilium hoc ipsum de laicis quod dixerat de ecclesiasticis innumerae lites insurgerent in his praesentationibus. Exemplum est in electionibus episcoporum quae fiunt a Rege: in quibus vt diximus tenetur instituere digniores, & tamen non tenetur examinare ipsos: sicuti episcopus examinat eos qui ad beneficium concurrunt. DVbitatur quinto; Vtrum episcopi qui sunt distributores beneficiorum simplicium, teneantur eligere digniores? Communis sententia episcoporum, & etiam vsus tenet, quod liceat eligere dignum. Et ratio huius potest esse: quia huiusmodi beneficia non habent officium annexum ad quod requiratur specialis scientia & industria, ergo non requirunt digniorem secundum scientiam & industriam. Alia sententia quorundam sapientium, inter quos refertur Magister Mantius quondam Salmanticae Primarius, qui dicunt, quod si adsit dignior qui petat tale beneficium, tenetur Episcopus illum eligere. Si vero non adsit dignior: satis fuerit eligere dignum. Ratio huius est, quia si dignior petit tale beneficium, iam est concursus & oppositio plurium: quando vero est oppositio, tenetur elector sequi regulas iustitiae distributiuae. Caeterum opposita sententia, quod episcopi in his beneficijs teneantur eligere digniorem, siue petat, siue non petat, non solum est securior, verum probabilior. Probatur. Quia in his beneficijs episcopi habent tantum ius distributoris, ergo tenentur distribuere secundum rigorem iustitiae distributiuae. Secundo. Quia ista bona communia sunt, ergo dignior habet ius ad illa in praesentia minus digni, non autem econtra, ac subinde episcopus tenetur seruare digniori tale ius & non inuertere illud. Confirmatur. Quia alias sequitur, quod de natura iustitiae distributiuae non sit eligere digniorem nisi duntaxat pro beneficijs curatis & quibus est annexa cura animarum. Consequens est falsum, vt patet ex supradictis, ergo. Sequela patet: quia tunc in solis beneficijs simplicibus Episcopus tenetur eligere dignum & praetermittere digniorem, ergo pro his non est praeceptum de iustitia distributiua. Tandem probatur ex Concilio Tridentino Sessione 24. capit. 18. vbi loquens de patronis ecclesiasticis respectu quorumcunque beneficiorum dicit, illos teneri eligere digniorem. Ex quo sequitur, quod idem erit iudicium siue dignior petat siue non: quia petere non variat nec auget ius, nec similiter non petere minuit idem ius, dummodo dignior sit paratus acceptare beneficium. Ad rationem primae opinionis respondetur, quod vsus probat & approbat in praxi opinionem, quando non repugnat rationi. Nam si repugnat, abusus est. Et quidem Episcopi & superiores praelati sibi consulant, & efficaciam rationum oppositae sententiae considerent. Et argumentum quod ibi fecimus nihil probat: quia ista omnia beneficia pertinent ad iustitiam distributiuam. Etenim beneficia non solum subduntur iustitiae distributiuae quia officia sunt, aut quia curata sunt: sed quia bona communia & dignitates ecclesiasticae, ac subinde distribuendae dignioribus ministris: quia praemia sunt, & honores virtutis & scientiae atque industriae. Et est alia ratio ad hoc probandum . Quia maxime decet authoritatem ecclesiae, vt ministri suis beneficijs praefecti aut deputati, dignissimi sint: quia hoc redundat in decorem ipsius corporis ecclesiae, cuius prae stantissima membra sunt ministri ecclesiastici. Et quemadmodum in patria caelesti, quidam ministrant, quidam assistunt, iuxta illud; Millia millium ministrabant ei, & deces centena millia assistebant ei, & omnes quidem isti dignissimi, propter decorem patriae: ita in militanti ecclesia non tantum digniores eligendi sunt qui ministrant in officijs curatis, verum etiam qui assistunt in simplicibus. Et ex his etiam patet ad argumentum pro secunda opinione. DVbitatur sexto de officijs secularibus; Vtrum etiam subiaceant iustitiae distributiuae. Sed prius disputandum videtur breuiter, Vtrum Rex habeat dominium istorum officiorum, & vtrum possit ista officia vende re. Quae dubia nec magna sunt, nec meo iudicio prolixius disserenda. De priore dubio est sententia Adriani in 4. in materia de restitutione, paulo post principium, qui negat Reges habere dominium istorum officiorum. Et ratio eius est, quia nunquam respublica transtulit tale dominium in Regem, nec alicubi legimus hanc translationem factam. Et secundo probat a simili, quia Summus Pontifex non habet dominium officiorum ecclesiae, ergo nec princeps habet dominium officiorum temporalium. Quod confirmatur, quia alias reguli haberent etiam dominium eorundem officiorum: quod est contra omnium sententiam. Nihilominus tamen opposita sententia tenenda est, quam docet D. Tho. opusc. 21. ad Ducissam Brabantiae, dub. 5. & idem tenuit Magister Victoria & acutissimus Mantius & Soto vbi sup. quaest. 6. art. 4. & Caiet. in summa, verbo, officiorum secularium venalitas. & Baldus in. l. Barbarius. ff. de offic. praetoris. quem sequuntur plures Iurisconsulti. Late disserit de hoc Guillelmus Benedictus in repetitione super cap. Raynuntius . de testamentis. num. 53. & colligitur ex. l. 1. ff. de constitutionibus principum: vbi habetur quod respublica transtulit omnem suam potestatem & imperium in principem, qua propter consequenter transtulit dominium istorum officiorum quibus dominabatur respublica. Caeterum aduertendum est, quod aliter Rex habet dominium istorum officiorum, quam respublica, nam Rex habet illud a republica, ac subinde cum dependentia & sub certis legibus: ita videlicet vt dispenset illa non pro sua voluntate, sed secundum vtilitatem ipsius reipublicae. At vero respublica a principio habuit dominium a se ipsa independens & absolutum. Ad argumenta contrariae sententiae respondetur negando antecedens, vt patet ex prima lege iam citata, & quidem vt dicebamus Rex habet dominium dependens & diminutum: respublica vero habebat absolutum, quia libere poterat vti ijs officijs donando , distribuendo, vel sibi retinendo , quod non potest Rex facere. Ad secundum respondetur, quod Sum mus Pontifex non est dominus officiorum Ecclesiae: & quanuis Christus contulerit illi dominium Pontificatus & iurisdictionis: non tamen decebat vt conferret dominium istorum beneficiorum: quia tunc tanquam dominus illorum distribueret indignis aut minus dignis. Secus est in Rege respectu temporalium officiorum, quia decet maxime, vt idem ipse qui gubernat rempublicam, habeat dominium officiorum temporalium quae praestant & requiruntur ad istam gubernationem: & si Rex haberet dominium Regni, & ex alia parte respublica haberet dominium istorum officiorum, essent ista confusa & permixta. Ad aliud de regulis & dominis priuatis respondetur, quod non habent dominium istorum officiorum sed respublica illud transtulit in solum principem. Quod si quaeras, an princeps quando donat oppida & iurisdictiones, concedat etiam ius ad ista officia? Respondetur negatiue, quia non habet eam facultatem, vt possit transferre omne dominium quod possidet: quemadmodum licet habeat dominium Regni cooncessum a republica, non tamen potest illud conferre alteri priuato domino. De altero dubio circa venditionem officiorum notandum est, quod est triplex opinio. Prima Diui Thomae opusculo citato, qui dicit, quod ea venditio licita est de se, non tamen expedit: vt inquit Apostolus 1. Corinth. 6. & 10. "Omnia mihi licent sed non omnia expediunt." Hanc sententiam tenet Baldus & communiter Iuristae. Et fundamentum huius est, quia non est contra ius naturae ista officia vendere: quod si lege positiua prohibeatur, non comprehendit principem vt isti dicunt. Secunda sententia est Caietani & Soto, qui dicunt quod vendere haec officia: speculatiue licitum est: illicite tamen fit in praxi. Tertia sententia est Adriani in 4. vbi supra, qui dicit, quod illicita est venditio, & explicat Diuum Thomam quod asserat illam esse licitam ex parte pretij: quia offertur pretium iuxta valorem officiorum: veruntamen aliunde venditio illicita redditur: quia videlicet contra voluntatem reipublicae quae habet verum dominium ista venduntur. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui non habent dominium istorum officiorum non possunt illa vendere nec locare. Probatur. Quia vendere alienum aut locare contra voluntatem veri domini est intrinsece malum, ergo qui non habet dominium officiorum non potest vendere nec locare. Nec sufficit dicere quod multi Duces & Marchiones & priuati domini ex immemoriali consuetudine ista officia vendiderunt. Nam haec consuetudo semper damnata est a doctoribus tanquam contraria voluntati reipublicae, nec sufficit lex quae solet adduci: & habetur in comitijs apud Matritum, anno 1528. vbi habetur tanquam titulus immemorialis consuetudo. Nam certe lex ista non loquitur nec vnquam interpretata est de venditionibus istorum officiorum . Vtrum vero isti priuati domini possint exigere aliquam portionem pretij ab ijs officialibus? communiter respondetur negatiue. Et fateor quod quanuis oppositum possit dici probabiliter: nihilominus sententia negatiua tenenda est, vt coerceantur isti domini priuati ab iniustitijs quas quotidie exercent : eo vel maxime si illis proponas hanc vel illam opinionem esse probabilem. Secus est de praetore, nam iste poterit licite exigere aliquam portionem a sibi subditis executoribus. Et ratio huius est, quia praetor est principalis executor: alij vero ministri iustitiae sunt ex commissione ipsius. Secunda conclusio certa mihi. Ista officia ex natura sua venalia sunt. Probatur. Quia sunt bona temporalia quae possunt aestimari pretio, non autem est intrinsece malum aut contra naturam rei, vendere quod appretiabile est. Et confirmatur. Quia vt patet ex dictis respublica habet dominium absolutum istorum officiorum, ergo potest ea alienare donando aut vendendo. Item etiam quia sae pe populi & iurisdictiones quae aliquid maius sunt quam officia, venduntur licite, ergo & ipsa officia poterunt diuendi quantum est ex natura sua, & appositis conditionibus honestantibus, venditio de facto erit licita. Conditiones autem duae assignantur vbi supra. Prima, quod talia officia vendantur di gnis & idoneis ministris. Secunda vero quod pretio moderato vendantur, attentis videlicet praesertim fructibus qui ex tali officio possunt comparari, ijs superadditur. Tertia conditio, quod pretium istorum officiorum expendatur in communes vsus. Qualiter autem si istae conditiones non seruentur, inferuntur damna reipublicae: & quae mala sequantur: explicant optime Caiet. & Soto, & adducunt exemplum de antiqua Roma quae dominabatur vniuerso orbi, quando officia publica distribuebat secundum merita, postmodum autem subiecta est, & interijt quando officia ista venalia facta sunt. Vnde Salustius. "O vrbem venalem & cito perituram si emptorem inuenerit." Tertia conclusio. Vt implurimum & moraliter loquendo ista officia inique venduntur. Et ratio est. Quia raro seruantur huiusmodi conditiones, sed frequentius ista emunt ambitiosi & cupidi immeriti & ignobiles. Et in hoc sensu dixit Caietanus & Soto quod in praxi est illicita venditio: idest, moraliter & saepius in ijs venditionibus multae iniustitiae miscentur, verumtamen non negant quod etiam in opere & in exercitio possint aliquando vendi licite. Quarta conclusio. Etiam illi quibus ista officia donata sunt a Rege possunt vendere iuste stando in iure naturae, dum tamen seruentur duae primae conditiones. Probatur. Quia isti habent verum dominium istorum officiorum, ergo quantum est ex natura possessoris & rei possessae licite potest fieri venditio. Quinta conclusio. Stando in iure communi & iure Regni Hispaniae non possunt vendi officia quae habent annexam administrationem iustitiae a suis possessoribus. Vt verbi gratia, praetoratus & vicem eius tenentis, tabellionis & multo minus qui consilijs deputantur. Probatur ex. l. vnica. C. ad. l. Iuliam . de ambitu, quae prohibet quempiam promoueri pretio ad huiusmodi officia: ita habetur in cap. sancimus. 1. quaestione. 7. & in authentico. vt iudices sine quoquo suffragio fiant. idem habetur in legibus Regni lib. 1. ordinationum regalium, tit. 5. l. 2. & lib. 2. titul. 13. & lib. 6. titulo. 14. l. 16. & lib. 7. titulo. 1. l. 1. Si autem ista officia non habeant administrationem iustitiae annexam, possunt qui possident ea vendere & alienare de licentia Regis. Probatur. Quia princeps potest dispensare in venditione quae prohibetur lege positiua, quando non habent officio istam administrationem annexam. Sed dubitas, Vtrum si possessor istorum officiorum qui habet facultatem transferendi illa, vendiderit ea sine licentia Regis ad vendendum expressa vel subintellecta, peccet mortaliter & venditio sit irrita? Quidam sapientissimi iuniores dicunt huiusmodi vendentes non peccare mortaliter, & quod contractus valeat. Probant, quia isti habent facultatem transferendi in alios, ergo possunt transferre licite siue pretio, siue sine pretio fiat. Pretium enim non variat iustitiam in rebus appretiabilibus. Et confirmatur . Quia in legibus regni citatis dicitur, quod talis venditio quando delata fuerit ad iudicem irritetur, ergo antea habebatur firma & rata. Nihilominus est sententia Magistri Soto vbi supra artic. 4. & communiter acceptatur, quod venditor istorum officiorum habens solum licentiam transferendi, peccat mortaliter & venditio irrita est. Probatur haec sententia. Quia isti vsurpant officium & ius reipublicae in re graui, ergo peccant mortaliter, & insuper sine titulo alienant officia publica, non enim facultas transferendi est facultas vendendi: vt patet ex communi sensu & vsu omnium, & leges quae praecipiunt irritari huiusmodi venditiones non supponunt ratum fuisse contractum imo praecipiunt quo declarentur irriti a iudice: quia vere & in re nulli sunt. Requiritur ergo ad iustam venditionem vel licentia expressa, vel subimplicita: qualis iudicatur esse quando Rex alicui domestico & sibi familiari concedit aliquod officium habens administrationem non ita praestantem. Nam certum est quod nec princeps nec qui acceptat tale officium intendant quod exerceatur a tali familiari. In pretio vero horum officiorum est aduertendum, quod huiusmodi pretium taxatur attenta qualitate officij & vtilitate proueniente. Vnde iuste potest exigi maius pretium, quam valeant fructus illius officij: quia vltra hoc dignitas & honor quae conferuntur in illo officio aestimanda sunt. Secundo. Etiam ex parte stipen diorum quae ipsis officialibus taxantur. ¶ Aduertendum tamen est, quod non sint maiora aut exigua: vnde oportet pensare laborem aut industriam, & etiam deputationem ipsius ministri, & similiter honorem eiusdem . Decet enim ad commune bonum reipublicae, vt non tantum ministri mercenarij habeantur, & tanquam operarijs signetur pretium: sed etiam pro qualitate & dignitate ministrantium augeatur & pretium. His suppositis reuertamur vnde digressi sumus. DVbium itaque principale erat. Vtrum in distributione istorum officiorum contingat acceptio personarum contra iustitiam distributiuam. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Nam Rex & respublica habent dominium istorum officiorum (vt dixi) ergo non tenentur ex proprijs facere distributionem secundum leges iustitiae. Secundo. Nam ista officia communia sunt & non debita ciuibus, & etiam non instituta in commodum illorum sed reipublicae, ergo non debent distribui secundum iustitiam attentis meritis personarum. Confirmatur. Quia implicatio videtur quod ista officia vendantur ministris, & ex alia parte debita sint de iustitia distributiua. Tertio. Quia communiter huiusmodi officia donantur ijs qui maiorem gratiam habent apud Regem & quibus plus est negotij: & tamen non ideo damnamus principem in ijs electionibus, ergo. Quarto arguitur ex D. Paul. 1. ad Corin. 6. vbi dicit, quod contemptibiliores qui sunt in ecclesia, isti deputandi sunt ad iudicandum, ergo non tenemur eligere digniorem in iudicem, & multo minus ad alia officia. In hoc dubio Caiet. in summa, verb. electio, tenet quod est peccatum mortale non eligere idoneum ministrum pro his officijs, non tamen inquit erit peccatum mortale non eligere digniorem. Magister Soto vbi supra art. 4. tenet, quod in dispensatione istorum officiorum debet seruari iustitia commutatiua & distributiua: vnde vtraque violatur, si non distribuantur dignis aut dignioribus. Addit tamen, quod non ita pensanda est dignitas personae & bonum illius, quam vtilitas reipublicae, propter quam haec officia potissimum instituuntur. PRO decisione nota, quod quanuis ista officia sint pure secularia: non tamen possunt distribui peccatoribus & sceleratis, qui simpliciter indigni reputandi sunt, quantumuis polleant sapientia & industria. Hoc optime probat Magister Soto vbi supra, conclusione . 5. & est peculiaris ratio, quia in praesenti potissimum loquimur de republica Christiana. In qua non sine scandalo prae ficiuntur peccatores, etiam pro officijs secularibus. Secundo nota, quod officia ista quaedam dispensanda sunt necessario inter ciues reipublicae aut prouintiae: quaedam autem quae libere possunt distribui quibusuis: alia etiam quae distribuuntur per suffragia & vota plurium eligentium, vt communiter a consulibus distribuuntur officia minora ciuitatis: alia vero quae ex voluntate vnius dispensantur, vt quae distribuuntur a principe. Insuper quaedam sunt quae potissimum consistunt in administratione iustitiae: secundario vero & quasi per accidens in honorem ipsius personae, vt Praetoratus &c. Alia vero ex contra potissimum ordinata in dignitatem per sonae, cui officium est quasi per accidens annexum & determinatum : alia insuper sunt quae potius dicuntur beneficia quam officia. His positis sit prima conclusio. Ista officia publica distribuenda sunt dignioribus ex natura sua. Probatur primo, quia sunt bona communia quae ordinantur & in bonum reipublicae & in dignitatem & honorem personae, ergo dispensanda sunt dignioribus. Antecedens quo ad primam partem probatur. Quia ista officia instituta sunt ad conseruationem & gubernationem reipublicae . Quo ad secundam partem probatur. Quia illa fructuosa sunt & honorifica. Ergo respondent meritis tanquam praemia. Et confirmatur, quia ideo beneficia ecclesiastica distribuenda sunt dignioribus, quia ordinantur & in bonum ecclesiae & in premium & honorem personarum consequenter , ergo si officia ista secularia ordinantur & in bonum reipublicae & in praemium meritorum, distribuenda sunt dignioribus. Secundo , respublica debet alere virtutem & industriam ciuium media distributione istorum officiorum, ergo tenetur distribue re dignioribus. Antecedens probatur, quia homines suapte natura inducatur ad virtutem , praemio & honore: non autem respublica habet alia bona communia quibus inducat ciues nisi ista officia secularia, ergo. Consequentia probatur, quia quemadmodum deficiente praemio & honore languescit virtus: ita etiam si in honoribus digniores prae termittantur tabescit respublica. Haec quae dicta sunt verum habent siue respectu reipublicae quae absolutum habet dominium respectu horum officiorum: siue respectu principum aut quorumcunque dominorum, siue inferiorum distribuentium: quia ista officia respectu omnium retinent eandem naturam in ordine ad bonum publicum & etiam ad ciues. ¶ Ex quo sequitur primo, quod respublica tenetur in his officijs intendere bonum totius & etiam bonum partium: nam iure naturae tenetur dirigere suas actiones & in vtilitatem communem & in vtilitatem ciuium , & quemadmodum ciuis ex iustitia legali tenetur dirigere actiones suas in bonum commune & totius, quia ipse est pars ipsius totius: ita ex contra respublica ex iustitia distributiua, tenetur dirigere actiones suas in bonum suarum partium. Secundo. Sequitur, quod princeps & domini priuati qui non distribuunt haec officia dignioribus: peccant contra iustitiam distributiuam accipientes personam. Est tamen aduertendum, quod digniores in his officijs non debent exquiri medio examine: sed sufficit moralis diligentia distribuentium & communis approbatio eligendorum . Secunda conclusio. Non solum sunt eligendi digniores in his officijs quando necessario distribuenda sunt inter ciues eiusdem reipublicae: sed etiam quando possunt dispensari ad quoslibet extraneos, Verbi gratia, in electione cathedrarum, & etiam in officijs militaribus. Probatur, quia ita exigunt leges quae fundantur in lege naturae, vt meliores praeficiantur in ijs officijs: & merito, quia aliter non posset conseruari diu bonum commune . Aduerte tamen, quod inter officia quae distribuuntur necessario ciuibus & illa quae possunt distribui extraneis: hoc differt, quod illa videntur prospicere maxime bonum ciuium, quare clauditur via ne extra neis donentur vt intra ciues perseuerent. Ista vero non ita prospiciunt bonum eligendorum, vnde libere potest fieri electio pro quibuscunque : ex quo sequitur aliud discrimen, quod in hoc quod officia prioris generis non dispensentur dignioribus: manifeste apparet violatio iustitiae commutatiuae: quia cernimus damnum illatum ciuibus contra voluntatem reipublicae in hoc quod non eligantur meliores. At vero in distributione officiorum secundi generis potissimum cernitur violatio iustitiae distributiuae. Vtrum autem commutatiua violetur obscurum est. Tertia conclusio. Quando electio istorum officiorum fit per vota multorum, magis certum est quod debeat fieri pro dignioribus quam in alijs casibus. Probatur, quia ista electio & in re & secundum formam, seruat modum iustitiae distributiuae, ergo tenetur seruare leges eiusdem iustitiae, vt videlicet meliora dignioribus conferantur. Confirmatur, quia ideo in electionibus magni ponderis communiter praecipitur, vt electio fiat ad vota multorum , quia ita magis seruatur & frequentius moraliter loquendo rigor iustitiae distributiuae, ergo in electionibus officiorum secularium quae fiunt per suffragia intenditur seruare rigorem iustitiae distributiuae. Ex ijs sequitur, quod senatores infideles sunt & iniusti contra rempublicam & contra bonum eligendorum, si officia quae distribuunt per suffragia omnium, dispensent minus dignis: quia inter ipsos & rempublicam est pactum formale vel virtuale de eligendo digniore, & ex alia parte damnificatur bonum commune & bonum partium. Quarta conclusio. Multi probabiliter reputant quod quando electio fit ab vno tantum , verbi gratia, a Rege & potest eligere indifferenter de ciuibus & extraneis quod non peccabit mortaliter in eligendo minus digno: probabilius tamen est oppositum. Prima pars probatur, quia oeconomus non peccat mortaliter eo ipso quod non inducat meliores operarios in vineam domini sui, ergo nec princeps peccabit mortaliter in non eligendo semper meliores. Probo consequentiam, quia princeps se habet quasi oeconomus cui commissa est distributio operan tium in republica. ¶ Nihilominus secunda pars probatur, quia huiusmodi electio pergit in damnum reipublicae & ciuium non minus quam si fieret ad vota plurium, ergo peccatum erit mortale praetermittere digniorem: sicut si plures praetermitterent . Nec concedimus quod princeps habeat commissionem ita absolutam sicut oeconomus sed dependentem a voluntate reipublicae, quae semper intendit meliores. Ad argumenta respondetur . Ad primum quantum attinet ad principes & priuatos dominos, iam patet ex praecedentibus qualiter habeant dependentem dispensationem & administrationem pro ijs officijs publicis. Difficultas tamen est de republica quae habet dominium absolutum. De qua videbitur alicui quod possit expendere & retinere sibi ista officia: quia domina est absoluta. Nihilominus tamen falsum est hoc, quia habet intrinsecam malitiam vel retinere officium necessarium ad bonum publicum, vel distribuere minus digno. Aduertendum enim est, quod quanuis respublica habeat dominium absolutum & sui & suarum actionum & officiorum: nihilominus tamen istud dominium & facultas ordinantur per se in bonum commune, & consequenter in bonum partium: & ita omnis actio, siue distributio siue retentio fuerit qua laeditur bonum commune & partium iniusta est. ¶ Ex quo sequitur, quod nec respublica potest cedere iuri suo si ex tali cessione intereat bonum publicum, nec similiter cessio partium est admittenda quando ex illa ista officia non recte dispensantur. Et ex ijs facile ad primum argumentum. Ad secundum respondetur , quod ista officia mixta sunt, nam sunt temporalia, sunt etiam communia, sunt approprianda, sunt in vtilitatem reipublicae & etiam sunt in vtilitatem ciuium: quare iudicium de illis mixtum debet esse. Qua enim ratione temporalia sunt venalia etiam sunt, qua ratione vero approprianda & communia distributioni iustitiae subiacent: secundum autem quod vtilia sunt reipublicae & personis etiam subiacent iustitiae commutatiuae. Ad tertium respondetur, quod aliqui volunt excusare Regem a peccato quia exces sus iste maioris dignitatis, vt in plurimum paruus est. Veruntamen est excusatio friuola: quia saepe numero excessus magnus est, & ego loquor in hoc casu. Alij excusant illum vt innuebamus, quia est quasi oeconomus. Verumtamen & hoc nihil est, quia hoc dato voluntas reipublicae (vt dixi) expressa vel subintellecta est, quod dispenset haec officia in aedificationem & non in destructionem , vnde peccat grauiter si oppositum fecerit. Ad quartum respondetur, quod illud Diui Pauli explicatur primo, quod contemptibiliores eligendi sunt potius quam infideles forte enim volebat reprehendere illos quod vellent introducere infideles in iudices. Secundo explicatur, quod loquatur per ironiam. Vnde subdit ad verecundiam vestram dico, quasi asserat non vobis hoc dico, vt faciatis: sed vt vos redarguam. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum in exhibitione honoris, & reuerentiae locum habeat peccatum acceptionis personarum . AD Tertium sic proceditur.{ Quolibet. 10. art. 12. } Videtur, quod in exhibitione honoris, & reuerentiae non habeat locum peccatum acceptionis personarum. Honor enim nihil aliud esse videtur, quam reuerentia quaedam alicui exhibita in testimonium virtutis, vt patet per Philosophum in 1. + { Lib. 1. capi. 5. to. 5. } Ethic. Sed praelati & principes sunt honorandi etiam si sint mali, sicut etiam parentes, de quibus mandatur Exod. 20. "Honora patrem tuum & matrem tuam:" & etiam domini sunt a seruis honorandi, etiam si sint mali: secundum illud 1. Timoth. 6. " Quicumque sunt sub iugo serui, dominos suos honore dignos arbitrentur ." Ergo videtur, quod acceptio personae non sit peccatum in exhibitione honoris. ¶ 2 Praeterea. Leuit. 19. praecipitur, "Coram cano capite consurge, & honora personam senis." Sed hoc videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia quandoque senes non sunt virtuosi: secundum illud Danielis 13. "Egressa est iniquitas a senioribus populi." Ergo acceptio personarum non est peccatum in exhibitione honoris. ¶ 3 Praeterea. Super illud Iacobi. 2. "Nolite in personarum acceptione habere fidem," &c. dicit + { In ep. 29. ad Hierony. to. 2. } Gloss. Augustini. "Si hoc quod Iacobus dicit: Si introierit in conuentu vestro vir habens annulum aureum, &c. intelligatur de quotidianis concessibus , quis hic non peccat, si tamen peccat?" Sed haec est acceptio personarum, diuites propter diuitias honorare. Dicit enim + { Hom. 28. in euange. ante med. } Gregorius in quadam homil. "Superbia nostra retunditur: quia in hominibus non naturam , qua ad imaginem Dei facti sunt, sed diuitias honoramus." Et sic cum diuitiae non sint debita causa honoris, pertinebit hoc ad personarum acceptionem. Ergo personarum acceptio non est peccatum circa exhibitionem honoris. SED contra est, quod dicitur in + { Gloss. interlinearis super illud Iac. 2. Nolite in personarum acceptionib. } Gloss. Iac. 2. "Quicunque diuitem propter diuitias honorat, peccat." Et pari ratione, si aliquis honoretur propter alias causas, quae non faciunt dignum honore: quod pertinet ad acceptionem personarum. Ergo acceptio personarum in exhibitione honoris est peccatum. RESPONDEO dicendum, quod honor est quoddam testimo nium de virtute eius, qui honoratur. Et ideo sola virtus est debita causa honoris: sciendum tamen, quod aliquis potest honorari non solum propter virtutem propriam, sed etiam propter virtutem alterius. Sicut principes & praelati honorantur, etiam si sint mali, inquantum gerunt personam Dei & communitatis, cui praeficiuntur: secundum illud Prouerbiorum 26. " Sicut qui immittit lapidem in aceruum Mercurij, ita qui tribuit insipienti honorem." Quia enim Gentiles ratiocinationem attribuebant Mercurio, aceruus Mercurij dicitur cumulus ratiocinij, in quo mercator quandoque mittit vnum lapillum loco centum marcarum: ita etiam honoratur insipiens qui ponitur loco Dei, & loco totius communitatis. Et eadem ratione parentes, & domini sunt honorandi, propter participationem diuinae dignitatis, qui est omnium pater & dominus. Senes autem sunt honorandi, propter signum virtutis, quod est senectus, licet hoc signum quandoque deficiat. Vnde, vt dicitur Sapien. 5. "Senectus venerabilis est, non diuturna, neque annorum numero computata ." Cani autem sunt sensus hominis, & aetas senectutis vita immaculata. Diuites autem honorandi sunt propter hoc, quod maiorem locum in communitatibus obtinent. Si autem solum intuitu diuitiarum honorentur, erit peccatum acceptionis personarum. Et per hoc patet responsio ad obiecta. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. COnclusio Diui Thomae certa est secundum fidem, patet Iacobi. 2. Et colligitur ex illo ad Roman. 13. "Reddite omnibus debita, cui tributum tributum, cui honorem honorem." Et probatur, quia in alijs bonis inferioris ordinis quae debentur, contingit acceptio personarum quando distribuuntur propter indebitam causam: ergo multo magis in distributione honoris. Cae terum vt intelligas doctrinam in articulo. Supponendum est primo, quod honor est signum & testimonium virtutis existentis in homine cui defertur honor. Secundo, quod est praemium virtutis. Ita Aristotel. 4. Ethic. cap. 3. & lib. 8. cap. 14. ex quibus colligit quod solum vir bonus honorandus est. Secundo. Nota, quod honor est multiplex. Alter simpliciter debitus, vt honor parentum & maiorum: alter vero debitus ex suppositione, vt si inuitaueris aliquem teneris illum honorare secundum morem. Vnde Luc. 7. Christus reprehendit Pharisaeum eo quod cum inuitasset illum nec vnxit vnguento , nec lauit aqua, qui erat modus consuetos apud Palaestinos. Alter est honor libere exhibitus, vt quando aliquem publice honoras praeter modum consuetum. Item in his honoribus solet distingui honor externus, qui non procedit ex peculiari affectu: & ille qui procedit ab interna aestimatione personae qui est verus & proprius honor. Tertio. Nota, quod honor est quoddam bonum eminens, cuius distributio per se pertinebat ad rempublicam quae secundum diuersitatem & merita personarum debebat ciues honorare: veruntamen prudenter hoc committit ipsis ciuibus qui de facto sunt distributores istorum bonorum communium, & tenentur sequi consuetudinem & vsum communem tam in titulis quam in salutationibus, quare manifestum est quod in honoris exhibitione potest interuenire iniustitia & contra iustitiam commutatiuam, quia iniuria afficio alterum: & contra distributiuam, quia quod mihi commissum est a republica distribuendum, distribuo propter indebitam causam. Et hac ratione Diuus Iacobus loquens de peccato isto, posuit exemplum in exhibitione honoris quasi ibi magis reluceret iniquitas acceptionis. Et Diuus Thomas in articulo nullam adhibet rationem, sed tanquam manifestum supponens quod quaerebat: pergit ad explicandum quibus modis honor debeatur. ¶ Difficultas tamen est de honore qui libere exhibetur. Vtrum ibi possit reperiri acceptio personarum? & Caietanus in praesenti respondet negatiue. Et probatur, quia talis honor est donum mere liberum & gratuitum, ergo non est materia iniustitiae. Nam quod non est ex iustitia debitum, non est materia iniustitiae. Confirmatur, quia in alijs bonis mere liberis, non reperitur acceptio personarum, vt diximus artic. 1. quod ibi probat Diuus Thom. ad tertium. Et si quaeras a Caietano, quod ergo vitium est non exhibere istum honorem quando & quomodo oportet & quibus impenditur. Respondet, quod est inurbanitas aut vero vitium innominatum quod opponitur obseruationi. Concedit tamen Caietanus, quod reductiue est in specie acceptionis & quod iniustitiam quandam participat, quatenus verbi gratia, honorando magis diuitem propter solas diuitias distribuit honorem propter indebitam causam. Quod si arguas. Nam eadem ratione prodigus reduceretur ad iniustitiam, quia etiam distribuit pecunias propter indebitam causam? Respondet negando consequentiam: quia prodigus non expendit pecunias propter aliquam causam debitas: at vero honor de se debitus est propter virtutem: & ita qui distribuit honorem propter causam indebitam, peccat in exhibitione honoris sine causa, & etiam quia honorem debitum propter virtutem tribuit diuitijs. Alij iuniores parum discedunt a Caietano: addunt tamen quod vitium istud in honoribus liberis exhibendis, non inurbanitas sed prodigalitas dicetur. Alij autem magistri tenent contra Caietanum, quod videlicet in his honoribus proprie contingat acceptio personarum. Et probant , quia ille qui non resalutat salutantem non solum inurbanus est sed tanquam iniurius aestimatur. Vnde communiter ad inferendam alteri iniuriam est medium, vel non resalutare vel minoribus titulis salutare: & sic iudicamus talem virum passum esse iniuriam. Confirmatur. Quia si iste solum esset inurbanus sibi imputaretur dedecus, non autem patienti iniuriam. In hac parte mihi videtur, quod si honor est mere gratuitus, est impossibile quod in exhibitione eius interueniat acceptio: & hoc conuincit ratio Caietani. Dico secundo, quod in casibus quibus autores isti loquuntur vera est iniustitia & acceptio personarum: quia illi honores sunt aliqualiter debiti. Resalutare enim salutantem debitum est, similiter & salutare iuxta modum & consuetudinem patriae, secundum differentias personarum & dignitatum etiam debitum est. Et si quempiam inuitaueris etiam teneris non excipere illum a communi honore conuiuarum. Et ita sententia Caietani mihi videtur vera: quia loquitur de honoribus pure gratuitis. Quae Diuus Thomas dicit articulo de principibus & dominis certa sunt secundum fidem. Patet primae Petri. 2. "Regem honorificate, serui subditi estote dominis non tantum bonis & modestis: sed etiam discolis." Si militer de honore seniorum id manifestum est, de quo praecipitur quarto praecepto decalogi. De diuitibus autem difficultas est, an honorandi sint propter diuitias? & Magister Soto vbi supra. conclusione. 3. distinguit de honore, & dicit quod honor exterior qui non procedit ex peculiari aestimatione externa: bene potest absque acceptione personarum impendi diuitibus: verum tamen honor qui procedit ex interno affectu & peculiari aestimatione: non debet tribui diuitibus. Ita explicat sententiam Beati Iacobi, & vt ipse dicit temperat acerbitatem conclusionis tertiae, quae est Diui Thomae. Et satis probabilis est iste modus dicendi: probabilius tamen dices, si distinguas de honore cum Diuo Tho. quodlibet. 10. arti. 12. vbi dicit, quod duplex est honor: alter debitus homini propter virtutem: alius vero qui tribuitur propter statum & conditionem publicam siue forensem. Igitur dico quod tribuere honorem respondentem virtuti propter diuitias, peccatum est acceptionis: veruntamen qui diuites honorat iuxta mo dum & consuetudinem reipublicae: in honorando huiusmodi homines non peccat sed vrbanus est. Quod si quaeras, qualiter differat honor debitus virtuti, ab honore tribuendo propter statum seculare? Respondetur, quod multoties conueniunt, quia saepe vtimur eisdem signis pro vtrisque: nempe detegere caput & assurgere coram eis. Veruntamen per se alia signa exhibentur & debentur viris iustis , verbi gratia, submittere capita osculare manus aut vestimenta. Dico ergo ad argumenta, quod diues ratione diuitiarum praecise non honoratur: veruntamen ratione status quem habet ex diuitijs & qui merito illi conceditur a republica, honorandus est non solum externo signo, verum etiam interna aestimatione. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum in iudicijs locum habeat peccatum acceptionis personarum . AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod in iudicijs locum non habeat peccatum acceptionis personarum . Acceptio enim personarum opponitur distributiuae iustitiae, vt + { Art. 1. huius quaest. } dictum est. Sed iudicia maxime videntur ad iustitiam commutatiuam pertinere. Ergo personarum acceptio non habet locum in iudicijs. ¶ 2 Praeterea. Poenae secundum aliquod iudicium infliguntur. Sed in poenis accipiuntur personae absque peccato: quia grauius puniuntur qui inferunt iniuriam in personas principum, quam qui in personas aliorum. Ergo personarum acceptio non habet locum in iudicijs. ¶ 3 Praeterea. Ecclesiasti. 4. dicitur. In iudicando esto pupillis misericors. Sed hoc videtur esse accipere personam pauperis. Ergo ac ceptio personarum in iudicijs non est peccatum. SED contra est, quod dicitur Prouerbiorum 18. "Accipere personam in iudicio non est bonum." RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Quaest. 60. artic. 1. } dictum est, iudicium est actus iustitiae, prout iudex ad ae qualitatem iustitiae reducit ea, quae inaequalitatem oppositam facere possunt: personarum autem acceptio inaequalitatem quandam habet, inquantum attribuitur alicui aliquid praeter proportionem suam , in qua consistit inaequalitas iustitiae. Et ideo manifestum est, quod per personarum acceptionem iudicium corrumpitur. AD primum ergo dicendum, quod iudicium dupliciter potest considerari. Vno modo quantum ad ipsam rem iudicatam: & sic iudicium se habet communiter ad commutatiuam, & ad distributiuam iustitiam. Potest enim iudicio diffiniri qualiter aliquid commune sit distribuendum in multos, & qualiter alteri vnus restituat, quod ab eo accepit. Alio modo potest considerari quantum ad ipsam formam iudicij, prout scilicet iudex etiam in ipsa commutatiua iustitia ab vno accipit, & alteri dat: & hoc pertinet ad distributiuam iustitiam. Et secundum hoc in quolibet iudicio locum habere potest personarum acceptio. AD secundum dicendum, quod cum punitur aliquis grauius propter iniuriam in maiorem personam commissam, non est persona rum acceptio, quia ipsa diuersitas personae facit, quantum ad hoc, diuersitatem rei, vt supra + { Quaest. 58. art. 10. ad 3. & q. 61. artic. 2. ad tertium. } dictum est. AD tertium dicendum, quod homo in iudicio debet pauperi subuenire quantum fieri potest: tamen sine laesione iustitiae. Alioquin habet locum illud quod dicitur Exodi. 23. "Pauperis quoque non misereberis in iudicio." SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbium primum. Vtrum in ijs quae relinquuntur arbitrio iudicis contingat acceptio personarum? Verbi gratia, relinquitur arbitrio iudicis, quod possit prorogare terminos iuris, aut illos restringere: & similiter relinquitur eius iudicio, vt in die festo sententiam ferat vel non: quaerimus ergo, Vtrum iudex qui in ijs casibus intuitu personae aut qualitatis personalis prorogat terminos, sit acceptor personarum. Pro parte negatiua arguitur. Nam ista relinquuntur arbitrio iudicis vt supponis: ergo libera sunt, ac subinde non debita nec materia iniustitiae saltim contra distributiuam. Secundo. Contingit aliquando quod sunt opiniones aeque probabiles pro vtraque parte iuris: ergo tunc iudex poterit quam maluerit partem eligere in fauorem amici absque vitio acceptionis. De hoc dubio, disputant Iuristae super regulam 12. de regulis iuris in. 6. & super legem secundam. ff. de re iudicata. Soto libr. 3. de Iustitia & iure. quae stione. 6. artic. 5. ad tertium. & ad quartum argumentum. Pro resolutione huius nota, quod ea quae relinquuntur arbitrio iudicis quaedam conceduntur in fauorem illius duntaxat, vt quod die festo non teneatur ferre sententiam: quaedam autem in fauorem causae & ipsorum litigantium, vt iuris & terminorum prorogatio aut restrictio. Dico ergo primo, quod in rebus prioris generis, non contingit acceptio persona rum: quia istae voluntariae sunt omnino & iudex potest cedere suo fauori in gratiam amici. ¶ Secundo dico, quod in rebus secundi generis contingit saepe iudices acceptare personas. Probatur. Quia lex non ita relinquit arbitrio iudicis quod pro libito id faciat, sed ex rationabili causa, quae cum multiplex possit contingere non potuit taxari a lege: sed merito relinquitur prudentiae ipsius iudicis: ergo cum hoc facit intuitu personae peccat acceptione personarum. Confirmatur, quia si nulla esset lex, ipse iudex teneretur adhuc prorogare terminos vel illos restringere propter debitam causam: ergo modo supposita lege ad hoc ipsum tenetur, vt videlicet ex causa debita exerceat huiusmodi actus. Et per hoc patet ad primum argumentum. Et aduerte, quod non tantum erit peccatum propter scandalum aut damnum illatum: sed secundum formam contra iustitiam distributiuam. Secundum argumentum petit difficultatem. Vtrum iudex teneatur sequi probabiliorem sententiam semper, aut vero possit iudicare secundum opinionem aeque vel minus probabilem: quia tamen non est huius loci breuiter respondemus, quod iudex tenetur sequi opinionem probabiliorem: nam in rebus practicis & maxime in ijs in quibus agitur de iure alieno multum interest ad veritatem iudicij illud sequi, quod pluribus placet & meliori ratione fulcitur. Magister Soto vbi supra, ad quartum. asserit, quod non est ita certum quod iudex sequens opinionem aeque probabilem intuitu personae vel amici, peccet mortaliter contra iustitiam distributiuam: & quod potest sine graui peccato nunc alteram opinionem sequi, dummodo non sit scandalum. Probabilius tamen est oppositum: quia cum opiniones sunt aeque probabiles aequale est ius, ac subinde declinare in alteram partium propter indebitam causam peccatum est. Debet ergo iudex in hoc casu litigantes componere meliori modo quo possit, vel diuidendo rem inter ipsos, vel si res fuerit indiuisibilis vt primogenitum, diuidere partem fructuum. De vectigalibus autem & tributis qualiter sint iusta & qualiter in illis exi gendis contingat violatio iustitiae: dictum est quaestione praecedenti. DVbitatur secundo. Vtrum violatio iustitiae distributiuae obliget ad restitutionem? Verbi gratia, si distributor praetermisit digniorem: an teneatur restituere beneficium aut tale bonum reipublicae aut digniori. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Nam restituere est actus iustitiae commutatiuae: vt patet quaest. 62. artic. 1. ergo lae sio iustitiae distributiuae non est reparanda per restitutionem. Probatur consequentia, quia actus destruens virtutem per oppositum actum resarciri debet, vt actus intemperantiae per temperantiam. ¶ Confirmatur. Quia restituere est iterato aliquem statuere in re sua, sed iste dignior praetermissus nunquam possedit beneficium nec fuit illius, ergo restitutio non est respectu dignioris. ¶ Secundo arguitur. Qui violat iustitiam legalem non tenetur restituere aliquid communitati : quia tale bonum non erat appropriatum reipublicae, ergo nec qui violat iustitiam distributiuam tenetur restituere: quia bonum illud nunquam fuit appropriatum digniori. ¶ Confirmatur, quia non est minor obligatio partis ad totum quam totius ad partem : sed ex obligatione partis ad totum non nascitur obligatio quanuis praetermittatur & destruatur ordo iste: ergo neque etiam quando praetermittitur ordo totius ad partes. Tertio arguitur. Dignior iste praetermissus non potest agere in iudicio contra possessorem dignum cui collatum est beneficium: ergo non est facta illi iniuria. Probatur consequentia, quia si iniustum pateretur, posset agere in iudicio. Et confirmatur, quia si dignior habet ius ad beneficium, quod collatum est minus digno: posset redimere vexationem quam patitur per pecunias: consequens est contra communem opinionem, quae damnat illum tanquam simoniacum, ergo. Sequela patet, quoniam licet pecunijs redimere vexationem etiam in spiritualibus. Quarto arguitur. Sequeretur quod dignus qui habet tale beneficium , iniuste possideat & teneatur illud reddere digniori. Probatur, quia ideo tenetur restituere distributor si aliqua est ratio, quia inique dispensa uit tale beneficium: sed etiam dignus inique comparauit illud: ergo tenetur restituere. Minor probatur: quia non maior aequitas est ex parte dantis quam ex parte recipientis, maxime quando vterque cognoscit in aequalitatem quae fit digniori. Quinto arguitur. Si distributor postea conferat simile beneficium digniori, satisfacit obligationi: ergo antea non tenebatur restituere beneficium collatum digno. Probatur consequentia , quia restitutio est eiusdem rei ablatae collatio. Sexto arguitur. Officia publica instituta sunt in bonum reipublicae per se: ergo si aliqua fit iniuria restituendum est reipublicae & non digniori praetermisso. Confirmatur, quia quando ecclesiae datur minister dignus, omnium sententia non est aliqua restitutio facienda ecclesiae. Ergo multo minus digniori praetermisso. Probatur consequentia, quia maius & praestantius ius est quod habet ecclesia quam persona priuata. Septimo arguitur. OEconomus qui non adducit meliores operarios in vineam domini, non tenetur restituere ipsis operarijs nec domino: ergo a simili dispensator bonorum communium non tenetur restituere nec communitati nec digniori. Tandem arguitur, quia sequeretur quod si plures digniores praeter mitterentur, teneretur distributor singulis conferre singula beneficia: nam omnes aequaliter damnificati sunt, nec aliter videtur quomodo sit facienda restitutio. In hoc dubio est prima sententia communiter iuniorum, quam innuit Soto in lib. 4. de Iustitia. q. 6. artic. 3. ad 6. vbi dicit, quod si bona quae distribuuntur minus digno sint per se ordinata in bonum ciuium, vt aerarium publicum: tenetur restituere dignioribus. Si autem sint bona ordinata in commodum reipublicae , nihil tenetur restituere. Idem sequitur Couar. super regula peccatum parte. 2. §. septimo. num. 6. Nauarro in suo Manuali cap. 17. a nu. 69. vsque ad 74. Cano super articulum secundum. quaestionis praecedentis. & Magister Pena in praesenti. Secunda sententia est Adria. in. 4. in materia de restitutione, quaestione de collatio ne beneficiorum , quod nulla est obligatio restituendi ipsis distributoribus iniquis. Tertia sententia antiquorum est, quod violatio iustitiae distributiuae obligat ad restitutionem. Ita Ricard. & Palud. in. 4. distin. 15. Syluest. verb. restitutio. 3. §. 12. Caieta. supra quaest. 62. art. 1. & 2. & in summa verb. acceptio personarum. & est expressa Diui Thomae quaestione praecedenti. artic. 1. ad tertium . & artic. 2. ad quartum. PRO cuius decisione sit prima conclusio. Distributor qui confert bona cuiscunque generis sint indignis, tenetur restituere reipublicae omnia damna quae patitur ex tali distributione. Conclusio est communis sententia Theologorum & Iuristarum. Probatur, quia iste est causa damni , ergo tenetur illud restituere. Secundo, ex iustitia commutatiua tenetur dare ministros dignos reipublicae, postquam designatus est tanquam dispensator bonorum reipublicae: ergo tenetur restituere damnum quod intulit. Confirmatur, quia oeconomus qui conducit operarios insufficientes in vineam domini, & similiter iudex conferens pupillo ineptum tutorem, tenetur restituere damna vero domino illata: ergo a simili in distributore. Et hoc ipsum dicimus de indigno possessore, qui tenetur renuntiare beneficium & resarcire damna, de quo quaest. praecedenti. Secunda conclusio. Violare iustitiam in distribuendis bonis institutis propter bonum ciuium, obligat etiam ad restitutionem . Verbi gratia, si quis aerarium quod distribuendum erat pauperibus aut solum ciuibus huius oppidi distribuat diuitibus & alienis. Probatur, quia iste talis qui nullum habet dominium horum officiorum distribuit contra voluntatem veri domini: ergo tenetur ista bona restituere. Et confirmatur exemplo oeconomi: qui omnino contra voluntatem veri domini distribuit bona non sua. Praeterea nam iste sua culpa damnum intulit, ergo iure tenetur satisfacere super his. Hoc quod dixi de totali distributione iniusta, dicendum est de illo qui non seruat proportionem secundum legem: vt si verbi gratia, lex praecipiat quod diuitibus distribuantur decem, pauperibus vero viginti: distributor qui secus fecerit, tenetur restituere omnem partem quam minus contulit : secus est quando prudentiae & dispensationi distributoris committitur. Tertia conclusio. Qui impositione onerum & tributorum violat iustitiam distributiuam, tenetur restituere non solum ciuibus qui magis grauantur : sed reipublicae aut principi, qui minus accepit. Probatur, quia huiusmodi obligatio est ex iustitia non distribuere propter indebitam causam. Ita vt iniuste accipiat bona quae appropriata sunt ciuibus illis, exigens plusquam aequum est. Insuper etiam inique retinet quae iuste debebantur Regi & reipublicae: ergo tenetur restituere. Quarta conclusio. Quando distributor est stipendiatus, vt distribuat dignioribus bona publica: tenetur restituere reipublicae damna quae sequuntur ex hoc quod non habet digniorem ministrum. Probatur, quia iste obligatus est ex iustitia commutatiua & ex pacto ad recte expendenda officia publica: ergo si non conferat dignioribus vt exigit respublica & lex praecipit: tenetur restituere omnia damna illata. Ex quo sequitur, quod si respublica per se ipsam immediate distribueret ista officia dignis, praetermisso digniore non teneretur ad aliquam restitutionem respectu communitatis: quia ipsa dominium habet absolutum istorum officiorum. Et idem probabiliter dicitur de Rege, quod videlicet distribuens dignis non teneatur restituere damna reipublicae: quia respublica transtulit omnem suam autoritatem & imperium in Regem, quanuis dependenter, vt supra diximus: & ideo satis probabiliter existimandum est, quod contulit hanc eandem autoritatem quam ipsa habebat, vt distribuens dignis non teneatur restituere damna communitati. Secus est in alijs distributoribus, qui non habent dominium officiorum. Quinta conclusio. Distributor qui non est dominus beneficiorum aut officiorum & bonorum communium, tenetur restituere bona dignioribus. Conclusio praeter quam quod est D. Tho. vbi supra. Probatur, quia bona ista quanuis consequenter, ordinantur tamen in bonum & honorem partium : quod spe cialiter de beneficijs ecclesiasticis colligitur ex illo 1. ad Timo. 5. qui bene praesunt presbyteri duplici honore digni sunt: vbi per duplicem honorem iuxta communem sententiam, intelligitur honor dignitatis & commodum temporale, quod maxime patet ex sequentibus ibidem, ergo distributor qui abstulit a dignioribus quae illis debentur tenetur eadem illis restituere. Confirmatur. Quia qui impedit ius alterius quodcunque fuerit, tenetur restituere vt patet quaestione praecedenti, ergo multo magis qui distribuit tollendo ius a digniori. Confirmatur etiam exemplo oeconomi quod in hoc dubio mire confert ad probandam nostram sententiam. ¶ Item. Nam etiam si daremus Magistro Soto quod beneficia sunt stipendia pro labore ministrorum, nihilominus adhuc qui impedit ne dignior consequatur tale stipendium , tenetur restituere illi: quemadmodum si quis impediret operarium ne conduceretur a patrefamilias & ne sibi reportaret mercedem, teneretur restituere, ita in proposito. Ad argumenta & ad primum respondetur, quod restitutio solum respondet laesioni iustitiae commutatiuae quae annexa est iniquae distributioni. Ita colligitur ex Diuo Thoma vbi supra, quo fit vt si detur casus in quo pure laedatur iustitia distributiua: nulla est obligatio ad restitutionem. In distributionibus vero, vbi distributores nullum habent dominium officiorum aut beneficiorum, semper laeditur iustitia commutatiua consequenter: quia vel stipendiati sunt vel ministri designati ad designanda officia vel beneficia secundum legem vel voluntatem superioris, quae praecipit vt dignior eligatur, aut vero quia impedit ius dignioris. Ex quo sequitur, quod materia iustitiae distributiuae, potest esse materia commutatiuae: sicut etiam materia eleemosynae, vt patet in oeconomo faciente eleemosynam ex voluntate domini. Ad confirmationem respondetur, quod illa diffinitio est quid nominis, & explicanda est iuxta ea quae dicta sunt quaestione praecedenti, art. 1. & 2. quod videlicet restituere non solum sit statuere aliquem in possessione rei quam antea detinebat: sed etiam in possessione rei quam iuste debebat habe re, & a qua iniuste impeditur. Ad secundum argumentum respondetur, quod violator iustitiae legalis, non lae dit iustitiam commutatiuam sicut distributor iniquus: insuper etiam habet verum dominium earum rerum quae non sunt appropriata reipublicae: non vero distributor qui solum est dispensator alienae voluntatis. Et per hoc patet ad confirmationem. Ad tertium argumentum respondetur, quod digniore praetermisso non datur actio in foro contentioso ad repetendum beneficium sibi ablatum iniuste, ne sint innumerae lites & iniquae in republica. Verum tamen in foro conscientiae non solum datur actio verum praecipitur, & est obligatio in iniquo distributore ad restitutionem. Ad confirmationem respondetur, quod cum dignior non habet nec habuit ius in re, sed tantum ius ad rem: consequenter censeretur simoniacus si offerret pecunias possidenti beneficium: quia per pretium temporale parat sibi viam ad obtinendum spirituale. Ad quartum patet iam ex dictis quaestio ne praecedenti, qualiter dignus non teneatur renuntiare beneficium sibi de facto collatum: quia ipse non est agens morale sed patiens, & potuit iuste praesentare suam dignitatem absque praeiudicio tertij. Distributor autem est agens morale qui tenetur iudicare inter dignum & digniorem, & proferre sententiam in fauorem dignioris: quare peccat iste contra vtranque iustitiam: secus esset si dignus per vim & fraudem impediret digniorem, aut vero cognoscens excessum & sciens quod certis medijs deberet impedire digniorem a consequutione illius beneficij: quia tunc tenetur restituere. Ad quintum respondetur, quod sufficiet vt distributor conferat beneficium simile digniori, quanuis illud sit ex bonis publicis: quia compensatio ista fit sine iniuria reipublicae, imo in bonum ipsius, quia illi confertur dignior minister. Ad sextum respondetur negando antecedens, imo omnia officia & beneficia tendunt consequenter in bonum ciuium, quanuis de quibusdam non ita constet: quemadmodum bonum totius compositi naturalis non potest non cedere in bonum partium. Ad confirmationem respondetur, quod si sequantur damna ecclesiae vt moraliter contingunt ex hoc quod non eligatur dignior, est facienda restitutio damnorum ecclesiae: secus vero si nulla sequantur damna de facto. Ad septimum respondetur, quod in tali casu nihil tenetur restituere operarijs: quia illi nullum habebant ius ad istam mercedem indiuiduam, nisi forte dominus praeciperet vt specialiter isti operarij & non alij inducerentur in vineam suam: quia tunc illis facienda est restitutio saltim damni sequuti. Ad octauum respondetur, quod sicut in distributione vbi concurrebant illi plures digniores, satis esset eligere aliquem illorum quem maluisset distributor: ita etiam in restitutione facienda satis fuerit quod idem vel simile beneficium conferatur alicui digniorum qui praetermissi sunt: & hoc iuxta voluntatem ipsius distributoris. Et haec breuiter ex parte dicta sufficiant pro hac materia. # 64 [De homicidio] QVAESTIO LXIIII. De Homicidio. DE hac materia disputant Scholastici in. 4. distin. 15. Alexan. Alen. in. 3. par. quaest. 34. Durandus in. 1. Sent. distinct. 47. quaest. 4. & in 3. Senten. dist. 37. quaest. 1. Magister Soto lib. 5. de iustitia & iure. Summistae in verb. homicidium . & Iuristae in titulis de homicidio. POSTEA considerandum est de vitijs oppositis commutatiuae iustitiae. Et primo considerandum est de peccatis, quae committuntur circa inuoluntarias commutationes: secundo de peccatis quae committuntur circa commutationes voluntarias. Committuntur autem peccata circa inuoluntarias commutationes per hoc, quod aliquod nocumentum proximo infertur contra eius voluntatem . Quod quidem potest fieri dupliciter, scilicet facto & verbo. Facto quidem cum proximus laeditur vel in persona propria, vel in persona coniuncta, vel in proprijs rebus. De his ergo per ordinem considerandum est. Et primo de homicidio per quod maxime nocetur proximo. ¶ Et circa hoc quaeruntur octo. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum occidere quaecunque viuentia sit illicitum. AD Primum sic proceditur. { 1. dist. 39. q. 2. ar. 2. corp. & 3. cont. cap. 112. fin. } Videtur quod occidere quae cunque viuentia sit illicitum. Dicit enim Apostolus ad Roman. 13. "Qui ordinationi Dei resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt." Sed per ordinationem diuinae prouidentiae omnia viuentia conseruantur, secundum illud Psalm. 146. "Qui producit in montibus foe num, & dat iumentis escam ipsorum, ergo mortificare quaecunque viuentia videtur esse illicitum." ¶ 2 Praeterea. Homicidium est peccatum ex eo, quod homo priuatur vita. Sed vita communis est omnibus animalibus & plantis: ergo eadem ratione videtur esse peccatum occidere bruta animalia & plantas. ¶ 3 Praeterea. In lege diuina non determinatur specialis poena nisi pro peccato. Sed occidenti bouem vel ouem alterius, statuitur poena determinata in lege diuina: vt patet Exod. 22. ergo occisio brutorum animalium est peccatum. SED contra est, quod { Lib. 1. c. 20. declinando ad fin. tom. 5. } August. dicit in 1. de Ciuit. Dei. Cum audimus, Non occides, non accipimus hoc dictum esse de fraeneticis: quia nullus eis est sensus, nec de irrationalibus animalibus: quia nulla nobis ratione sociantur. Restat ergo vt intelligamus de homine quod dictum est, Non occides. RESPONDEO dicendum, quod nullus peccat ex hoc, quod vtitur re aliqua ad hoc, ad quod est. In rerum autem ordine imperfectiora sunt propter perfectiora: sicut etiam in generationis via, natura ab imperfectis ad perfecta procedit. Et inde est, quod sicut in generatione hominis prius est viuum, deinde animal, vltimo autem homo: ita etiam ea quae tantum viuunt, vt plantae, sunt communiter propter animalia, omnia autem animalia sunt propter hominem. Et ideo si homo vtatur plantis ad vtilitatem animalium, & animalibus ad vtilitatem hominum, non est illicitum, vt etiam patet per + { Li. 1. c. 5. a med. & ca. 7. to. 5. } Philosophum in 1. Politicor. Inter alios autem vsus maxime necessarius esse videtur, vt animalia plantis vtantur in cibum, & homines animalibus, quod sine mortificatione eorum fieri non potest. Et ideo licitum est & plantas mortificare in vsum animalium, & animalia in vsus hominum ex ipsa ordinatione diuina. Dicitur enim Genes. 1. E"cce dedi vobis omnem herbam & vniuersa ligna, vt sint vobis in escam & cunctis animantibus terrae." Et Gen. 9. dicitur: "Omne quod mouetur & viuit, erit vobis in cibum." AD primum ergo dicendum , quod ex ordinatione diuina conseruatur vita animalium & plantarum, non propter seipsa, sed propter hominem. Vnde, vt + { Li. 1. cap. 20. in fin. tom. 5. } August dicit in 1. de Ciuit. Dei. Iustissima ordinatione creatoris & vita & mors eorum , nostris vsibus subditur. AD secundum dicendum , quod animalia bruta & plantae non habent vitam rationalem, per quam a seipsis agantur, sed semper aguntur quasi ab alio, naturali quodam impulsu. Et hoc est signum, quod sunt naturaliter serua, & aliorum vsibus accommodata. AD tertium dicendum, quod ille qui occidit bouem alterius, peccat quidem: non quia occidit bouem, sed quia damnificat hominem in re sua. Vnde non continetur sub peccato homicidij, sed sub peccato furti vel rapinae. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est vnica. Licitum est plantas mortificare in vsum animalium & ipsa animalia in vsum hominum. COMMENTARIVS. DVbitatur primo breuiter de veritate conclusionis. Et arguitur primo contra illam. Praeceptum Decalogi vniuersaliter positum est: non occides, ergo nulla occisio est licita. Arguitur secundo ex D. August. super Psal. 102. & refertur. 36. dist. c. qui venatoribus. vbi negat venationem licitam esse, ergo saltem non erit licitum occidere feras syluestres. Propter primum argumentum, Manichaei negabant esse licitum interficere bruta, plantas euelere & mortificare. Et aiebant, statum agricolarum peiorem esse quam vacantium vsuris. In quo errore fuit August. per nouem annos, vt ipse deplorat lib. 3. confess. cap. 3. refert etiam D. Tho. in. 1. Sent. d. 39. q. 2. ar. 2. suo tempore fuisse haereticos, qui dicerent peccatum esse, bruta occidere propter primum argumentum , scilicet, quia diuina prouidentia conseruat illa. Nihilominus conclusio Diui Thomae certissima est non solum lumine naturali: sed etiam lumine fidei, vt patet ex testimonijs citatis in fine articuli. Et confirmatur, quia Gen. 1. dictum est homini vt dominaretur bestijs terrae & piscibus maris & volatilibus caeli: si autem non esset licitum horum occidere aliquod non magis dominaretur illis quam stellis caeli: ergo item in Psal. 8. dicitur, omnia subiecisti sub pedibus eius, qui locus secundum literae corticem intelligitur de ipso Adamo. Sed hoc dominium nihil est aliud quam facultas vtendi rebus istis in proprium vsum, qui non potest esse sine mortificatione viuentium . Ergo &c. Contra istum errorem scripsit postea D. Aug. libr. 6. contra Faustum Manichaeum, & lib. 2. de moribus Manichaeorum, c. 15. & 14. in lib. de haeresibus ad Quod vult deum , haeres. 46. & libr. 1. de ciuit. Dei. ca. 20. ¶ Denique probatur conclusio ratione naturali praeter illam quae est in articulo. quoniam venatio licita est iure naturae, vt docet Arist. 1. Polit. c. 5. & D. Tho. in. 1. par. q. 96. ar. 1. & lib. 2. de regimine principum. c. 6. ergo licitum est saltem occidere feras & animalia syluestria. Et confirmatur. Quia iure naturae agricultura concessa est hominibus, vt patet ex consensu omnium nationum vbi necesse est vt saepe auferatur vita plantae , alioquin homo non poterat vitam propriam substentare. ¶ Ad primum argumentum respondetur ex Diuo Augustino in vltimo loco citato, quod illud praeceptum intelligendum est de hominis occisione, vt explicabitur art. 2. ¶ Ad secundum respondetur, quod Diuus Augustus quando damnat venationem , non damnat illam eo quod ferae occidantur : sed quia est otiosa vel pernitiosa vel periculosa ipsis hominibus. Quod si venatores propriae vitae caueant, licita est venatio ferarum quae vulgo dicitur, monteria. Imo etiam huiusmodi pugna cum bestijs feris si fiat cum sufficienti cautela, licita est & vtilis reipublicae , verbi gratia, quando in plateis publicis equites pugnant cum tauro, hoc enim vtile est reipublicae: vt nobiles animosiores euadant ad defensionem reipublicae. Caeterum aduertendum est, quod ipsis clericis interdicitur huiusmo di venatio vel similis pugna cum bestijs propter decentiam sui status. De qua re videatur c. episcopum . de clerico venatore. &. c. primum . ne cler. vel monach. &. c. quorundam . 24. dist. Verum est tamen vt docet Caiet. in verb. clericorum peccatum, & Syluest. in verb. venatio. quod si absit temeritas & contemptus status ecclesiastici non erit peccatum mortale si clericus vadat aliquando ad venandum , quinimo si hoc raro fiat & animi recreandi gratia, nullum videtur esse peccatum huiusmodi venatio. Intelligimus autem semper in huiusmodi exercitio quod nullum sit periculum vitae, & propterea in Concil. Trid. Sess. 24. de reformat. c. 12. praecipitur clericis vt abstineant ab illicitis venationibus: vbi plane insinuatur quod sint aliquae venationes clericis licitae. DVbitatur secundo circa eandem conclusione ; An esus carnium fuerit licitus, & in vsu ante diluuium ? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam Genes. c. 1. concessit Dominus hominibus in cibum plantas, nulla facta mentione animalium , vt deseruirent in cibum hominibus: at vero postea post diluuium Gen. c. 9. dixit Dominus Noe, "omne quod mouetur & viuit erit vobis in cibum quasi olera virentia tradidi vobis omnia." Hinc sumitur argumentum . Igitur signum certum videtur quod homines ante diluuium non vescebantur carnibus, sed oleribus & fructibus arborum : & propterea dixit Deus, quasi olera virentia dedi vobis omnia: ac si diceret, sicut hactenus pasti estis huiusmodi: poteritis deinceps comedere carnes animalium . ¶ Arguitur secundo. Non est verosimile quod si homines ante diluuium vescerentur carnibus, comederent eas crudas more ferarum : sed cum Dominus Gen. 9. tradidit eis potestatem vescendi carnibus, praecipit modum comedendi, scilicet, excepto quod carnem cum sanguine non comedetis: ergo ante diluuium non comedebant carnes, alias scirent profecto quomodo essent comedendae . ¶ Arguitur tertio ex testimonio D. Tho. 1. 2. q. 102. ar. 6. ad 2. vbi ait, quod post diluuium introductus videtur esus carnium . Et ad Rom. 14. lect. 1. dicit, quod esus carnium primo concessus fuit Noe post diluuium . ¶ Denique arguitur. Nam Dominus antediluuium constituit hominem in quadam vitae simplicitate: sed carnes comedere, videtur pertinere potius ad curiositatem & vitae deli tias, vesci autem plantis & fructibus terrae pertinet ad vitae simplicitatem , ergo ante diluuium non fuit esus carnium. ¶ De hoc dubio sunt variae opiniones. Quidam negant licitum fuisse carnes comedere ante diluuium . Ita tenet Abul. Gen. 1. q. 36. & Gen. 9. q. 1. vbi citat in suam sententiam Boetium in lib. 2. de consolatione , metro. 5. Hanc sequitur Lyran. super vtrunque locum Genes. Alij vero aiunt fuisse quidem licitum ante diluuium carnes comedere: quia nulla lege prohibebatur, sed non erat in vsu. Alij dicunt, fuisse licitum & in vsu. Hanc sequitur Magist. Victoria in relectione de temperantia. hanc tenet Magist. Soto lib. 5. de iustit. quaest. 1. art. 1. PRO decisione veritatis sit prima conclusio . Procul dubio licitus fuit esus carnium ante diluuium. Haec videtur esse D. Tho. 1. 2. q. 103. ar. 1. ad 4. vbi ait, quod distinctio animalium mundorum & immundorum fuit ante legem scriptam, quantum ad sacrificiorum oblationem, non tamen quantum ad esum, siquidem animalium esus nulla lege erat prohibitus. ¶ Deinde probatur ratione. Quoniam ratio artic. D. Tho. probat, quod licitum est homini iure naturae carnes comedere: sed ante diluuium nulla fuit lex quae prohiberet esum carnium, ergo licitum erit. Probatur minor. Quia nullibi reperitur tale praeceptum positiuum: eo vel maxime quod status legis naturae contentus erat naturalibus praeceptis, excepto quod semper fuerunt praecepta fidei, spei, charitatis: haec enim praecepta non excluduntur a Theologis cum dicunt, quod in statu legis naturae tantum erant praecepta naturalia. Et ratio est. Quoniam praecepta virtutum Theologicarum sunt intrinseca homini in ordine ad finem supernaturalem : vnde quodammodo dici possunt connaturalia respectu finis supernaturalis. Secunda conclusio. De facto ante diluuium fuit esus carnium . Probatur. Quoniam ante diluuium erant sacerdotes offerentes sacrificia, immolantes agnos & alia animalia, vt patet ex hostia quam obtulit Abel ex primogenitis ouium: sed sacrificium Deo gratum debet offerri ex illis rebus quae apud homines in pretio aliquo habentur: at vero si carnes animalium nullius pretij erant apud homines, non esset Deo sacrificium gratum, er go licitus erat huius esus carnium. Et confirmatur. Quoniam apud omnes nationes fuit receptum, vt aliqua pars sacrificij cederet in vsum sacerdotum: at vero si sacerdotes non comedebant carnes, nullius vsus erat apud illos sacrificium mactati animalis, ergo. Confirmatur secundo. Quoniam pluris aestimabatur & magis gratum erat Deo sacrificium de pinguioribus animalibus, quam de macilentis, vt patet in hostia quam obtulit Abel: at vero si non erant maioris vtilitatis apud homines agnus pinguis quam macilentus , nulla esset ratio quare esset magis gratum pingue quam macilentum sacrificium Deo: ergo. ¶ Denique. Post peccatum concupiscentia erat inordinata: igitur non est credendum quod homines compescerent appetitum comedendi carnes, esset enim maxima abstinentia in ipso vulgo: quinimo est maxime credibile quod propter nimiam comestionem carnium fuerunt ante diluuium homines valde luxuriosi. Propter quod dicitur in Scriptura, quod omnis caro corruperat viam suam super terram, & propterea venit diluuium super terram. Tertia conclusio . In statu innocentiae ante peccatum , valde probabile est quod homines non vescerentur carnibus. Ita tenet Magister Soto vbi supra . Et ratio est. Quia tunc nulla esset necessitas comedendi carnes, & homines fuissent tunc vsque adeo recti, vt non comederent quidquam absque necessitate: eo vel maxime quod fructus terrae essent optimi & maxime delectabiles ad vescendum . Sed in oppositum potest esse obiectio, quod ante peccatum dictum est homini: dominamini piscibus maris volatilibus caeli, &c. At vero si homines in illo statu non erant comesturi animalia, non possent exercere huiusmodi dominium , ergo. Respondetur nihilominus ad hanc obiectionem , quod dominium illud decebat hominem, non quidem quia oporteret illud exercere circa omnia animalia quantum ad comestionem, non enim comesturus erat serpentes: sed dominium illud exerceri poterat quantum ad aliquem vsum aliquorum animalium. Etenim si homines perseuerassent in illo statu naturae integrae oporteret equitare ad iter longum faciendum: quamuis enim homines non erant morituri tamen non haberent corpora gloriosa donec fierent beati, quin potius ipsa corpora erant passibilia quanuis non paterentur incommoditates aliquas propter certum regimen prudentiae & conditionem illius status. Si enim homo se ad ignem applicaret combureretur, sed tamen prouidentia illius status tanta futura erat, vt nunquam homo offenderet ad lapidem pedem suum. Respondetur secundo. Quod fortassis illud plenum dominium quod datum est homini dum esset in natura integra: respiciebat etiam futurum statum naturae lapsae. His non obstantibus sit vltima conclusio . Non caret probabilitate, quod si homines perseuerarent in statu naturae integrae aliquotiens carnes comederent, & quanuis non erant necessariae ad vitae sustentationem : poterat tamen esse vtilis illa comestio & prudenter fieri, tum ad perfectionem potentiae gustus humani & phantasiae per quam acquireretur scientia experimentalis rerum gustabilium: tum etiam vt laudaretur creator in operibus suis, noua quadam ratione experientiae delectationis sensibilium, quae acciperetur secundum leges prudentiae. AD argumenta in oppositum facile est respondere. Ad primum respondetur , quod ante diluuium fuit quidem potestas homini concessa vt carnibus vesceretur: sed tamen post diluuium iam erat necessitas, & idcirco declarata est Gen. 9. Est autem duplex haec necessitas: tum quia terra non erat iam tam frugifera ad gignenda ea quae de terra nascuntur: tum etiam quia homines post diluuium iam erant debilioris naturae quam antea, & idcirco coepit tunc frequentior vsus carnium: ac propterea etiam creditur quod ex tunc vsus vini coepit. Ad secundum respondetur fuisse decens vt quando declarabatur hominibus necessitas vescendi carnibus: simul explicaretur modus naturalis & conueniens homini comedendi carnes, scilicet vt comederentur assae, vel coctae, vel frixae & non crudae more ferarum : sicut fortassis comedebant multi homines ante diluuium. ¶ Ad testimonia Diui Thomae respondetur ad primum. Quod loquutus est sub dubio. Deinde respondetur, quod cum inquit introductum esse morem illum , loquitur de introductione ex declaratione positi ua ipsius Dei manifestantis necessitatem comedendi carnes deinceps: non quia antea non comedissent illas, aut non esset licitunt iure naturae comedere. Similiter dicimus, quod in secundo testimonio Diui Thomae concessum idem valet quod declaratum : non quia antea fuisset illicitum. Ad Boetium vero dicimus, quod fortassis fuit illius sententiae. Ad vltimam vero rationem respondetur , quod est topicum argumentum & quasi rhetoricum, & solum probat quod ante diluuium non declarauerat dominus institutione positiua licitum esse comedere carnes. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum sit licitum occidere peccatores. AD Secundum sic proceditur.{ Inf. quaest. 108. ar. 1. & 3. Et 1. 2. q. 100. ar. 9. ad 3. Et 3. cont. c. 140. Et Rom. 12. lect. 3. cor. 4. fin. } Videtur, quod non sit licitum occidere homines peccatores. Dominus enim Matth. 13. in parabola prohibuit extirpare zizaniam , qui sunt filij nequam , vt ibidem dicitur: Sed omne quod est prohibitum a Deo, est peccatum. Ergo occidere peccatorem, est peccatum . ¶ 2 Praeterea. Iustitia humana conformatur iustitiae diuinae. Sed secundum diuinam iustitiam peccatores ad poenitentiam reseruantur: secundum illud Ezech. 18. "Nolo mortem peccatoris, sed vt conuertatur , & viuat." Ergo videtur omnino esse iniustum , quod peccatores occidantur. ¶ 3 Praeterea. Illud quod est secundum se malum, nullo bono fine fieri licet: vt patet per + { Cap. 7. parum ante medium , to. 4. } August. in lib. contra mendacium, & per + { Li. 2. Eth. ca. 6. parum ante finem , tom. 4. } Philosophum in 2. Ethic. Sed occidere hominem, secundum se malum est: quia ad omnes homines tenentur charitatem habere. Amicos autem volumus viuere & esse: vt dicitur in 9. + { Libr. 9. c. 4. to. 5. } Ethic. Ergo nullo modo licet hominem peccatorem occidere. SED contra est quod dicitur Exodi. 22. "Maleficos non patieris viuere." Et in Psal. 100. "In matutino interficiebam omnes peccatores terrae." RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. praec. } dictum est, licitum est occidere animalia bruta, inquantum ordinantur naturaliter ad hominum vsum, sicut imperfectur ordinatur ad perfectum. Omnis autem pars ordinatur ad totum, vt imperfectum ad perfectum. Et ideo omnis pars naturaliter est propter totum. Et propter hoc videmus, quod si saluti totius corporis humani expediat praecisio alicuius membri, puta cum est putridum vel corruptiuum aliorum membrorum, laudabiliter & salubriter abscinditur. Quaelibet autem persona singularis comparatur ad totam communitatem sicut pars ad totum : & ideo si aliquis homo sit periculosus communitati & corruptiuus ipsius propter aliquod peccatum, laudabiliter & salubriter occiditur, vt bonum commune conseruetur. Modicum enim fermentum totam massam corrumpit, vt dicitur 1. ad Corinthios. 5. AD primum ergo dicendum , quod Dominus abstinendum mandauit ab eradicatione zizaniorum, vt tritico parceretur, id est, bonis. Quod quidem fit, quando non possunt occidi mali, quin simul occidantur & boni, vel quia latent inter bonos, vel quia habent multos sequaces: ita quod sine bonorum pericu lo interfici non possunt, vt August. + { Li. 3. c. 2. a med. tomo. 7. } dicit contra Parmenianum. Vnde Dominus docet magis esse sinendum malos viuere, & vltionem reseruandam vsque ad extremum iudicium, quam quod boni simul occidantur. Quando vero ex occisione malorum non imminet periculum bonis, sed magis tutela & salus, tunc licite possunt mali occidi. AD secundum dicendum , quod Deus secundum ordinem suae sapientiae quandoque statim peccatores occidit ad liberationem bonorum, quandoque autem eis poe nitendi tempus concedit, secundum quod ipse nouit suis electis expedire. Et hoc etiam humana iustitia imitatur proposse. Illos enim qui sunt perniciosi in alios, occidit: eos vero, qui peccant, alijs grauiter non nocentes, ad poenitentiam reseruat. AD tertium dicendum, quod homo peccando, ab ordine rationis recedit. Et ideo decidit a dignitate humana: prout scilicet homo est naturaliter liber & propter seipsum existens: & incidit quodammodo in seruitutem bestiarum: vt scilicet de ipso ordinetur, secundum quod est vtile alijs, secundum illud Psalm. 48. "Homo cum in honore esset, non intellexit": comparatus est iumentis insipientibus, & similis factus est illis. Et Prouerb. 11. dicitur: "Qui stultus est, seruiet sapienti." Et ideo quanuis hominem in sua dignitate manentem occidere sit secundum se malum, tamen hominem peccatorem occidere, potest esse bonum, sicut occidere bestiam. Pe ior enim est malus homo quam bestia, & plus nocet, vt Philosophus dicit in 1. Polit. + { Li. 7. Eth. c. 6. in fin. tom. 5. } & in 7. Ethic. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbitatur primo in hoc articulo de veritate huius conclusionis & de bonitate rationis illius? ¶ Arguitur primo contra rationem conclusionis, Sequitur ex illa, quod sit licitum occidere innocentem quando expedierit ad bonum communitatis. Probatur sequela . Quia sicut ipsa manus est pars corporis, ita innocens est pars ipsius reipublicae, ergo sicut licitum est abscindere manum, quia ordinatur ad bonum totius: ita etiam licitum erit occidere innocentem, quia ordinatur ad bonum ipsius reipublicae. ¶ Confirmatur. Quia propter salutem totius corporis licitum est abscindere manum , non solum infirmam sed etiam si sit sana: ergo similiter etiam si homo sit innocens, licitum erit illum occidere si talis occisio cedit in salutem reipublicae. Arguitur secundo & confirmatur. Sequitur ex eadem ratione, quod licitum erit occidere hominem infectum peste ne alios inficiat, quia est pars communitatis. Arguitur tertio contra ipsam conclusionem. Praeceptum Decalogi, "Non occides", intelligitur, de occisione hominis, nisi excipiamus inde tantum illos quos Deus, vel data lege vel expressa reuelatione iusserit interfici: sed plurimi sunt quos non attingit ista exceptio: ergo non erit licitum illos occidere. Maior est expressa doctrina Augustini lib. 1. de Ciuit. c. 20. & 21. Minor etiam patet. Arguitur quarto. Si aliquam moderationem debemus ponere illi praecepto, Non occides, erit altera de duabus. Prima quidem quod intelligatur de homine innocente . Sed contra hoc est, quod isto modo non liceret occidere innocentem probatum tamen nocentem. Tum etiam quia occidens priuata autoritate nocentem, peccat contra praeceptum istud: imo & ipse iudex peccat contra hoc praeceptum, si praetermisso ordine iuris occidit peccatorem. Altera moderatio solet esse, scilicet, Non occides autoritate priuata, sed haec etiam moderatio refellitur, quia neque ipsi reipublicae licitum est autoritate publica interficere innocentem. In hoc dubio sunt variae sententiae in modo explicandi quintum illud praeceptum, Non occides. Scotus enim in 4. dist. 15. q. 3. asserit, vsque adeo vniuersaliter intelligendum esse praeceptum, vt non liceat magistratibus publicis interficere reos, quantumlibet sint nociui reipublicae: nisi tatum illos quos Deus speciali reuelatione, vel lege iusserit interfici. Vnde colligit licitum esse interficere nocturnos fures: quia hoc Deus praecepit in lege veteri: diurnos autem non licet interficere. Colligit etiam adulteras non esse licitum interficere: quia quanuis olim iusserit dominus in lege, adulteras lapidare: tamen Ioan. 8. cap. abrogauit Christus Dominus legem illam, cum liberauit adulteram cui dixit, "nemo te condemnauit, neque ego te condemnabo". Alij modi dicendi insinuati sunt in 4. argum. quos etiam refert Durandus in 4. dist. 47. q. 4. & ille sequitur secundam illam moderationem. Diuus Thomas etiam annumerat alios modos dicendi in opusc. 4. in explicatione quinti praecepti. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Sententia Scoti est temeraria & erronea in fide. Probatur. Quia secundum fidem catholicam, potestas publica habet facultatem occidendi & mutilandi , etiam si sit respublica gentilium, quibus nulla data est lex diuina neque vlla facta reuelatio de occisione peccatorum , ergo. Hec sententia Scoti erronea est. Probo antecedens, quoniam ad Rom. 13. loquens Apostolus de magistratibus publicis sui temporis inquit, "Vis non timere potestatem, bonum fac. Si autem non feceris, time: non enim sine causa gladium portat." Ac si diceret, potestatem habet mutilandi & occidendi gladio. ¶ Secundo probatur. Secundum fidem licitum est haereticos occidere & igne cremare, vt satis ostenditur supra. q. 11. art. 3. & 4. de poenis haereticorum : at vero Deus non tulit aliquam legem de comburendis haereticis neque specialem reuelationem fecit: ergo male dicit Scotus requiri aliquam reuelationem vel vt lege sit praecepta huiusmodi occisio. Tertio sequeretur ex opposita sententia, quod modo in lege noua nullum prorsus malefactorem licitum esset occidere. Probatur sequela: quia iam cessauerunt omnino legalia quantum ad iudicialia & caeremonialia praecepta, & in lege noua nulla data est lex positiua de occidendis huiusmodi malefactoribus: ergo nullum licitum est occidere. Praeterea ratio quam Diuus Thomas facit in articulo procedit ex lumine naturali: ergo lex ista naturalis nulla lege positiua abroganda est, cum ipse Deus sit autor naturae. Ex quo sequitur, quod si secundum Scotum iure naturae non esset licitum occidere malefactores quantumlibet Reipublicae nociuos: quod Deus lege sua positiua non perfecerit, sed potius debilitaret legem naturalem. Quarto probatur, ex vsu communi omnium nationum: semper enim lumine naturali ducti legislatores, speciales leges tulerunt de plectendis capitali poena aliquibus malefactoribus, quod etiam patet ex sententia Philosophorum, qualis etiam fuit Lycurgus & Solon & alij senatores. Et denique summi Pontifices saepe puniunt malefactores poena capitis, & in Concilio Constantiensi iussu concilij, est combustus Hieronymus de Parga haereticus. Sunt etiam plurima testimonia Sanctorum, testimonia & pontificum, quae habentur apud Gratianum . 23. quaestione. 4. & in titulis, de homicidio in toto iure Canonico & ciuili, specialiter in l. capitalium. ff. de poenis. Secunda conclusio. Optima explicatio quinti praecepti est, quod intelligatur non occides hominem iniuste. Declaratur ista conclusio. Pro quo notandum est, quod hominis occisio & homicidium differunt inter se ex vsu loquendi Philosophorum & Theologorum: quod hominis occisio quamuis sit de genere male sonantium & habeat speciem mali: tamen non ita intrinsece malum est, vt non possit honestari aliqua circunstantia. Verbi gratia, si sit malefactor nociuus reipublicae & occidatur autoritate rei publicae. At vero homicidium, est actio intrinsece mala quae nullo modo potest honestari, & ita dixit Diuus Thomas 1. 2. quae stione 100. articulo. 8. ad tertium. quod id quod prohibetur illo praecepto non occi des, habet rationem indebiti quod nos dicimus iniusti. Et ita docet Diuus Augustinus libro. 1. de libero arbitrio. capit. 4. vnde scholastici acceperunt praedictam distinctionem. Probatur modo conclusio. Primo, quia quintum praeceptum est praeceptum naturale: sed ius naturale solum prohibet ea quae sunt contra rationem: ergo materia siue obiectum illius praecepti includit intrinsece rationem indebiti contra rationem naturalem, & propterea non fuit necessarium, quod in ipso praecepto exprimeretur non occides indebite, constabat enim quod talis intelligentia includebatur in illis verbis non occides. Quemadmodum Philosophi in diffinitionibus rerum non multiplicant verba, sed contenti sunt genere & differentia: postea vero explicantes diffinitionem, ostendunt quomodo multa alia includebantur in illa: ita etiam debent esse leges breues & compendiosae, postea vero explicantur a viris Iurisperitis. Sed obijcit Durandus vbi supra. Quia pari ratione diceremus esse prohibitum ire in campum scilicet indebite. Respondetur tamen, non esse eandem rationem : & differentia est, quod ire in campum si referatur ad mores hominum, est aliquid in differens secundum se & absolute consideratum, at vero occisio hominis voluntaria secundum se & absolute considerata, est de genere malorum, vnde oportet quod excusetur aliqua circunstantia, scilicet quia homo est perniciosus & nociuus communitati & occiditur ab habente autoritatem: vnde sufficit quod in ipso praecepto absolute dicatur non occides. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego sequelam. Neque enim est eadem ratio de manu & de homine innocente, sed differentia maxima est, quia manus naturaliter non est propter se ipsam sed propter totum: at vero homo ex natura sua est aliquod totum immediate ordinabile ad finem beatitudinis: si autem habet rationem partis, hoc est secundum conuersationem & communem conuictum politicum, quapropter quandiu homo non defuit in communi hac conuersatione & politica: non potest respublica illum directe vita priuare, etiam si ex morte illius sequatur salus totius reipublicae. Et hinc est quod quanuis manum sanam & integram possimus praescindere pro salute corporis, non tamen occidere innocentem pro salute reipublicae. Et per hoc patet ad confirmationem & ad secundum argumentum. Dicimus enim, quod nulla ratione infirmum peste infectum, potest respublica occidere ne inficiat alios: eo quod non incurrit aliquam culpam propter infirmitatem: ipse tamen tenetur se ipsum ab alijs separare quantum poterit ex charitate & ex iustitia, quod si non fecerit poterit respublica illum occidere in poenam peccati: imo quiuis alius titulo defensionis, poterit illum occidere si certus est moraliter, quod peste inficietur ab illo. Ad tertium argumentum respondetur, quod Diuus Augustinus saepe vocat leges Dei, quibus licitum est reos nocentes occidere, non quia oporteat quod sint leges diuinae positiuae: sed sufficit aliquando lex ipsa naturalis, aliquando vero superadditur lex humana quae deriuatur ex lege naturali tanquam illi consonans & conueniens. Et ita dicit Diuus Augustinus ibidem, quod personam gerentes publicae potestatis secundum eius leges, hoc est iustissimae rationis imperium sceleratos morte puniunt, non faciunt contra praeceptum, non occides. Verum est tamen quod Diuus Augustinus aliquando non est multum solicitus de proprietate vocabuli, & appellat exceptiones illius praecepti quae proprius dicerentur explicationes. Ad quartum argumentum respondetur, non esse legitimas illas explicationes nisi quatenus reducuntur ad nostram secundam conclusionem. Caeterum ad rationes Scoti respondetur, quod legalia iam omnino cessauerunt, nunc autem in lege gratiae quantum ad hoc quod est occidere vel non occidere hominem, lege naturali gubernamur vel lege humana positiua: neque illud quod dominus dixit Ioannis. 8. Non fuit abrogatio legis veteris, quae adulteras praecipiebat lapidare neque prohibitio ne de caetero occideretur: solum fuit manifestatio mansuetudinis Christi. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum occidere hominem peccatorem liceat priuatae personae. AD Tertium sic proceditur.{ Infra. quaestio . 65. art. 1. cor. & ad 2. Et 4. d. 37. q. 2. artic. 1. } Videtur quod occidere hominem peccatorem liceat priuatae personae. In lege enim diuina nihil illicitum mandatur. Sed Exodi 32. praecepit Moyses, "Occidat vnusquisque fratrem suum & amicum, & proximum suum, pro peccato vituli conflatilis." Ergo etiam priuatis personis licet peccatorem occidere. ¶ 2 Praeterea. Homo propter peccatum comparatur bestijs, vt dictum + { Arti. prae ced. art. 3. } est. Sed occidere bestiam syluestrem maxime nocentem, cuilibet priuatae personae licet. Ergo & pari ratione occidere hominem peccatorem. ¶ 3 Praetetea. Laudabile est, quod homo etiam si sit priuata persona, operetur quod est vtile bono communi: Sed occisio malefactorum est vtilis bono communi, vt dictum + { Art. praecedenti. } est. Ergo laudabile est si etiam priuatae personae malefactores occidant. SED contra est, quod August. dicit in primo + { Lib. 1. ca. 26. in medio: & ca. 21. in fine tom. 5. } de ciuit. Dei, Qui sine aliqua publica administratione maleficum occiderit, velut homicida iudicabitur: & tanto amplius, quanto sibi potestatem a Deo non concessam vsurpare non timuit. RESPONDEO dicendum, quod sicut dictum + { Art. praecedenti. } est, occidere malefactorem licitum est, inquantum ordinatur ad salutem totius communitatis. Et ideo ad illum so lum pertinet, cui committitur cura communitatis conseruandae. Sicut ad medicum pertinet praecidere membrum putridum, quando ei commissa fuerit cura salutis totius corporis. Cura autem communis boni commissa est principibus habentibus publicam autoritatem. Et ideo eis solum licet malefactores occidere, non autem priuatis personis. AD primum ergo dicendum, quod ille aliquid facit, cuius autoritate fit, vt patet per Diony. + { Ex cap. 3. } 12. cap. cae lestis hierar. Et ideo vt August. + { Lib. 1. cap. 21. circa prin. to. 5. } dicit in 1. de ciuit. Dei, non ipse occidit qui ministerium debet iubenti, sed sicut adminiculum gladius est vtenti. Vnde illi qui occiderunt proximos & amicos ex mandato Domini: non hoc fecisse ipsi videntur: sed potius ille, cuius autoritate fecerunt. Sicut & miles interficit hostem autoritate principis, & minister latronem autoritate iudicis. AD secundum dicendum , quod bestia naturaliter est distincta ab homine. Vnde super hoc non requiritur aliquod iudicium, an sit occidenda, si sit syluestris: si vero sit domestica, requireretur iudicium non propter ipsam, sed propter damnum domini. Sed homo peccator non est naturaliter distinctus ab hominibus iustis. Et ideo indiget iudicio publico, vt discernatur an sit occidendus propter salutem communem . AD tertium dicendum, quod facere aliquid ad vtilitatem communem quod nulli nocet, hoc est licitum cuilibet priuatae personae: sed si sit cum nocumento alterius, hoc non debet fieri nisi secundum iudicium eius ad quem pertinet aestimare quid sit subtrahendum partibus pro salute totius. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est, solum licet malefactores occidere, habenti publicam autoritatem. COMMENTARIVS. DVbitatur primo. Circa conclusionem Diui Thomae, & arguitur contra illam. Iudicum cap. 3. Laudatur Aioth. quod occiderit Eglon. Similiter in historijs gentium laudatur Brutus qui interfecto tyranno Romam liberauit. Secundo arguitur, quia lex diuina Numer. 35. concessit facultatem propinquis interfecti, vt occiderent homicidam vbicunque inuenirent absque tribunali & iudicio publico. Pro solutione huius dubij notandum est, quod dupliciter potest esse aliquis tyrannus . Vno modo in dominatu absque iure dominij qui per vim & arma occupat rempublicam: alio modo est aliquis tyrannus in ipso regimine, quatenus tyrannice gubernat cum alias sit legitimus princeps: nihilominus omnia iura & commoda reipublicae refert ad suam vtilitatem sicut facit Turca in regno suo. Sit igitur prima conclusio. Cuicunque priuatae personae licitum est interficere tyrannum primi generis, non autem secundi generis. Probatur prima pars. Respublica gerit bellum perpetuum cum tali tyranno: ergo quilibet ciuis tanquam miles ipsius reipublicae poterit huiusmodi tyrannum interficere. Quod si quis dicat, non esse actuale bellum neque semper exercentur bellica arma, ergo non quilibet ciuis miles est vt illum interficiat in bello iusto. Respondetur, quod tyrannus actualiter opprimit rempublicam, vnde quaelibet pars reipublicae quandiu non discedit tyrannus: potest illum interficere. Vnde dico quod non solum vt miles & minister reipublicae, sed etiam vt persona priuata potest in tali casu interficere tyra nnum , si & ipse opprimitur cum alijs: quia tunc titulo propriae defensionis potest interficere inuasorem: praesertim quando talis occisio non nocet reipublicae neque vsurpat autoritatem reipublicae, quin potius prodest reipublicae & adimplet eius voluntatem . Imo etiam adijcimus, quod quilibet alius etiam si non esset pars illius reipublicae neque opprimeretur a tyranno, licite potest titulo defensionis innocentium, interficere tyrannum primi generis: quapropter merito laudantur illi viri in locis citatis in argumento, quia occiderunt tyrannos qui bellum gerebant iniquum contra rempublicam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex Concil. Constantiensi sess. 15. Vbi refertur tanquam error contra fidem, quod sit licitum priuatae personae interficere tyrannum secundi generis. Item probatur ratione: quoniam ille tyrannus habet legitimum ius ad regnum: ergo non potest expoliari tali iure antequam eius causa publica autoritate discernatur & iudicetur. Sed quaeret aliquis, quid nam erit licitum reipublicae agere quando tyrannice opprimitur a legitimo rege? Respondetur, quod respublica potest & debet recurrere ad superiorem principem, verbi gratia, ad Pontificem vel imperatorem, vt corrigant & detineant talem principem tyrannice gubernantem: at vero si hoc remedium non fuerit possibile vel non fuerit efficax, vel fuerit periculum in mora: potestas est in illa republica ad iudicandum de illo principe. Quod si ille admonitus noluerit corrigi, potest illum a regno eijcere & occidere si opus fuerit. Ratio huius est euidens: quia iure naturae rex ordinatur ad bonum communitatis & non e contra, eo vel maxime quod respublica Regi contulit autoritatem ad bonam gubernationem ipsius reipublicae: ergo in casu quo Rex tyrannice gubernet, potestas erit in republica ad deponendum Principem, vel etiam ad occidendum pro defensione ipsius reipublicae. Hoc quod diximus intelligendum est, per se & absolute loquendo consideratis conditionibus reipublicae & regis. Nihilominus saepe accident circunstantiae propter quas minus malum erit sustinere tyrannicam gubernationem, quam amouere Principem cum maiore calamitate reipublicae, vt si verbi gratia, ex remotione Principis sequatur diuisio in ipsa republica & bella ciuilia, & praesertim si sequatur detrimentum Christianae religioni. De hac re vide plura apud D. Tho. opusc. 20. de regimine principum libr. 1. cap. 6. Et obseruandum est viro prudenti, quod vt in plurimum ex remotione Principis consequuntur maxima damna in ipsa republica: quapropter in re dubia semper fauendum est regi, potius quam communitati . Solet autem disputari hoc in loco, an sit licitum priuatae personae occidere aliquem, propterea quod sibi imponit falsum crimen , vel imponere intendit , ex quo sequetur occisio ipsius innocentis vel infamia? & vtrum possit homo praeuenire inimicum qui habet certum propositum inuadendi ipsum? Sed haec omnia commodius examinabuntur articulo. 7. Ad tertium argumentum dicemus dubio sequenti. DVbitatur secundo. An possit Rex facere copiam siue per legem siue per specialem commissionem priuatis ciuibus, vt interficiant quosdam delinquentes in quibusdam speciebus criminum? Primo arguitur pro parte affirmatiua. Quilibet ciuis potest licite prospicere bono communi vel alicuius innocentis. Ergo vbi constiterit quod interficiendo aliquem malefactorem, impediuntur aliqua damna & nocumenta multa reipublicae: poterit Rex committere priuatis personis, vt interficiant huiusmodi, siue per legem latam in communi siue per sententiam in particulari. Secundo arguitur. Licitum est humanis legislatoribus imitari leges diuinas positiuas quae olim datae sunt: sed dominus id concesserat olim, Numero 35. Faciens copiam propinquis interfecti, vt vbi inuenirent homicidam possent illum occidere. ergo & modo licitum erit nostris principibus similem legem condere. Tertio arguitur. Ex lege celebri Graccus C. ad legem Iuliam. vbi conceditur marito vt possit interficere vxorem cum adultero deprehensos in adulterio, ergo absque tribunali & iudicio licitum est priuatae personae aliquem malefactorem interficere, sola legis autoritate. ¶ Denique saepe contingit in republica etiam Christiana, quod magistratus vel Principes siue per sententiam latam in particulari siue per legem, committant cuilibet priuatae personae vt interficiat aliquem malefactorem: sic enim conceditur facultas omnibus Christianis vt possint assassinos interficere, vt bene colligit Syluest. in verbo, Assassinos, ex cap. pro humani. de homicidio, in. 6. & videtur esse certa intelligentia illius capituli: nam in fine illius appellantur assassini diffidati: diffidatus autem ille dicitur qui secundum publicam concessionem potest a quouis interfici. PRO decisione huius dubij sit vnica conclusio . Per se loquendo, non erit iusta lex quae vniuersaliter fecerit copiam priuatis personis, vt malefactorem quem viderint aut nouerint deliquisse in certo genere criminis occidant illum ante latam sententiam a iudice circa factum . Probatur primo. Quia vsus est omnium nationum bene institutarum, neminem condemnare nisi vocatum ad iudicium & auditum de excusatione sui criminis, ergo iniqua est lex. Probatur. Antecedens, ex eo quod dixit Nicodemus Ioan . 7. Lex nostra non iudicat quenquam, nisi prius audierit ab eo. Et Actor. 25. cap. dixit, Faustus iudex a Romanis constitutus, non est consuetudo Romanis aliquem damnare nisi prius is qui accusatus fuerit praesentes habeat testes & locum defendendi accipiat. Confirmatur. Ipsa enim natura nos docet quae (sicut ait Arist. in. 2. de anima.) dedit nobis sensum quendam communem perceptiuum obiectorum particularium sensuum , vt de illis possit discernere: ergo similiter iudex necesse est vt recte iudicet, quod intelligat rationem quam de se ipso reus potest reddere. Confirmatur secundo . Quoniam sententia iudicis publica debet procedere ex scientia publica, vt docet D. Tho. quaest. 66. art. 2. ergo necesse est, vt iudex si recte debet iudicare, habeat notitiam publicam vtriusque partis circa ipsum factum. Praeterea per huiusmodi licentiam datam perturbaretur pax reipublicae, eo quod homines nequam & siccarij passim occasionem acciperent alios occidendi, excusantes se ipsos eo quod dicerent eos deprehendisse in tali delicto. Diximus autem in conclusione per se & absolute loquendo, hoc est attenta conditione iustitiae vindicatiuae quae competit reipublicae, alijs vero tanquam ministris illius. Cae terum alio titulo distincto a iustitia vindicatiua, videlicet titulo defensionis, possunt euenire casus in quibus non solum respublica possit facere legem in communi, vt quilibet occidat hominem criminosum: sed etiam quilibet particularis absque tali lege & commissione reipublicae, possit imo aliquando debeat occidere aliquem criminosum. Exemplum est, si quis paratus sit incendere ciuitatem vel etiam occidere innocentem aut principem , neque alias possit esse recursus ad rempublicam : tunc quilibet potest huiusmodi criminosos occidere. Secunda conclusio. Si malefactor publice fuerit vocatus ad iudicium neque voluerit comparere: tunc iudex lata sententia contra illum secundum allegata & probata, licite poterit aliquando committere cuilibet priuatae personae occisionem illius. Ratio huius est, quoniam aliquando sic expedit omnino bono communi , verbi gratia, Si aliquis sit celebris latro expolians transeuntes per viam, neque facile possit comprehendi: tunc licitum erit iudici lata sententia cuilibet committere occisionem illius. Hac etiam via excusari possunt aliquae occisiones, si fiant iussu principis, aliquorum qui committunt aliqua crimina laesae maiestatis: quorum criminum manifestatio in iudicio denigraret maiestatem Regiam: tunc enim licitum est cognita euidenter malitia criminis vt Rex faciat talem criminosum occulte occidere. Nihilominus huiusmodi interfectiones ex tali commissione debent rarissime fieri & propter aliquod magnum bonum communitatis aut principis. Ratio est, quia ex huiusmodi occisionibus multa inconuenientia possunt sequi quorum vnum est in republica Christiana, quod ille malefactor absque poenitentia morietur & cum animi amaritudine & affectu vindictae. De hac re infra redibit sermo copiosius. quaest. 67. de iudicijs. art. 2. videatur etiam lex. 1. & 2. C. quando liceat sine sententia iudicis se vindicare. Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quod titulo merae defensionis reipublicae vel innocentis, nemo peccat occidendo aggressorem : sed necesse est quod defensio sit cum moderamine inculpatae tutelae: quapropter requiritur quod in huiusmodi casibus sit certum periculum reipublicae vel innocentis, & quod aliunde non sequantur maiora damna ipsi communitati. Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam: quia dominus fecit illam legem tanquam dominus vitae & mortis, vnde alij Reges non possunt similem legem ferre: quia non sunt domini vitae & mortis. Respondetur secundo, quod illa lex fuit tantum permissiua in foro exteriori. Respondetur tertio & melius, quod lex illa intelligebatur post latam sententiam a iudice circa ipsum factum: tunc enim lex committebat propinquis occisionem interfectoris: & in hoc mitior erat lex erga homicidam, quia propinqui poterant parcere. Hanc intelligentiam insinuat Glossa interlinearis & Lyranus in eodem loco Numer. 35. Ad tertium argumentum respondetur , quod lex illa Gracus, est permissiua & iusto dolori mariti compatiens non punit illum in foro exteriori: & haec est communis sententia Iurisperitorum & Theologorum. Ex quo sequitur, quod ipse adulter & adultera possunt se defendendo si opus fuerit occidere maritum? Probatur, quia ipse maritus peccat contra iustitiam intendens illos occidere ibidem. At vero post latam sententiam a iudice contra adulteram & adulterum, adhuc aliqui Iurisperiti dicunt esse legem permissiuam, vt maritus occidat vtrunque in foro publico. Ratio illorum est: quia relinquitur arbitrio mariti vt occidat eos vel parcat esi. At vero Theologi omnes & peritiores Iurisperitorum aiunt, licitum esse, quod tunc maritus occidat vtrunque tanquam minister reipublicae & sententiae iudicis exequutor. Et probatur haec sententia. Primo quia ipsi iudices tradunt adulteros ligatos in loco publico, quod profecto non est tantum permittere sed cooperari ad occisionem: ergo maritus, vt mi nister iudicis & exequutor sententiae occidit illos. Confirmatur, quoniam alias iudices peccarent impedientes adulteros ne se defendant ab inique occidentibus: siquidem ius haberent illi defendendi vitam ab illo, sicut habebant ante sententiam quando deprehensi sunt in adulterio. Deinde probatur: quia si tantum esset per missio legis quod maritus posset illos occidere, sequitur quod cuilibet esset licitum illos defendere. Probatut sequela, quia quilibet potest defendere patientes contra iustitiam: consequens est falsum, quia tunc iudices iuste punirent talem defensorem, quin potius ipsi defenderent maritum, imo & assistunt in loco vindictae autoritatiue: ergo ipsi principaliter occidunt adulteros quando maritus occidit. Neque tamen valet respondere, quod iudices non ferunt sententiam capitis simpliciter, sed tradunt illos marito vt occidat si voluerit. Etenim nihilominus directe iudices tradunt adulteros certo periculo mortis, ac proinde non excusarentur a peccato homicidij, si lex tantum esset permissiua: excederent enim conditiones permissionis. Sed ratio opposita conuincit, quod non est tam rigurosa sententia, sicut esset si iudex decerneret adulteros esse occidendos. Ad quartum respondetur, quod nos non negamus, quin aliquando possit esse licitum vt respublica committat priuatis personis, vt occidant aliquem vel aliquos malefactores: sed dicimus quod semper fieri debet post latam sententiam, vel per legem praesupposita euidentia facti: & propterea iustificatur lex illa de assassinis, quia illi sunt quaedam hominum iniqua societas, parata ad occidendum Christianos. At vero qui nam proprie dicantur assassini & receptores illorum, qui excommunicati sunt ipso iure: explicant Caietanus, & Syluester in verbo, assassinus. Habemus itaque, quod facti publici notorietas solet valere loco sententiae. Vnde contingit vt iudex licite possit aliquando malefactorem coram se & in publico peccantem statim occidere, Verbi gratia. Si quis ministrum iustitiae in foro publico vel in tribunali occiderit, statim licitum erit illum suspendere. Sicut etiam contingit in bello, quod dux militem publice a disciplina militari deuiantem statim interficit. Sic etiam licitum erit, si verum est quod aiunt , quod in actuali congressu belli singuli milites habent facultatem occidendi socium antecedentem: quando ille se inclinauerit vel in latus verterit vt fugiat ictum iaculi, licita erit huiusmodi occisio quoniam fit publica autoritate. Et ratio huius rigoris est, propter commune bonum exercitus: oportet enim vt acies ordinatissime pugnent ad victoriam consequendam . Caeterum de insidijs quae licite fiunt in bello & solent per priuatas personas fieri & procedere vsque ad occisionem contrariorum vel ducis exercitus contrarij: non est praesentis loci ad vnguem diffinire, sed magis hoc pertinet ad materiam de bello. Nihilominus breuiter dicimus, quod illae insidiae erunt licitae in bello quae non destruunt leges, quae iure gentium admittuntur: quapropter quia iure gentium receptissimum est, quod legati vtriusque exercitus recipiantur pacifice, non erit licitum, quod princeps per legatum suum insidias paret alteri Principi, aut etiam duci exercitus intendens illos occidere sub titulo pacis. Hoc enim omnes gentes vniuersaliter damnant, quoniam daretur occasio, quod ipsismet legatis pararentur insidiae ac proinde destrueretur id, quod iure gentium receptissimum est tanquam necessarium ad hoc quod legatorum ministerio cessent bellorum incommoda quae maxima sunt. Dicimus secundo, quod quando is qui mittitur insidiari aut ipse vadit non fungitur officio legati, sed solum suo periculo occulte vel per verba aequiuoca insidias parat Duci vel Principi qui gerit bellum iniquum, vel fuit traditor vel dolo aut fraude iniuriam fecit alteri reipublicae: tunc licitum erit per insidias illum occidere. Huius rei exempla habemus in Sacris literis plurima. Etenim Iudith foemina insignis per insidias sanctas interfecit Holofernem & Iahel foemina vt habetur Iudicum 4. Occidit Sisaram per huiusmodi insidias. Et Aod, occidit Eglon Regem Moab per huiusmodi insidias. Et quanuis ipse Aod missus fuerit tanquam legatus filiorum Israel per quem miserunt munera regi Eglon vt habetur Iudicum. 3. Nihilominus excusari poterit a peccato non solum, quia id fecit spiritu Domini vt ibidem narratur, scilicet quod Dominus suscitauit filijs Israel saluatorem nomine Aod: sed etiam quia postquam ille impleuit officium legati & iam abierat, postea reuersus est, vt persona particularis & dixit ad Regem, verbum secretum habeo ad te o Rex, tunc autem ipse Rex misit foras famulos & mansit solus cum illo, quod quidem imprudenter fecit quanuis permittente domino, ac propterea ipse Aod non infamauit officium legati. Hinc est quod nostris etiam temporibus merito laudantur fortes milites, qui simulate ingrediuntur castra inimicorum cum periculo vitae, vt occidant principes aut duces illorum, qui iniqua bella gerunt, qualis fuit ille qui occidit Principem de Orange nostris temporibus, in quo tamen principe specialis erat ratio, vt quomodolibet occideretur: quoniam erat rebellis Hispaniarum Regi Philippo Secundo, cuius subditus erat, & idcirco tanquam reus laesae maiestatis potuit ab ipso Hispaniarum Principe taliter occidi. Et quanuis ipse Rex in particulari non praeceperit militi, vt occideret talem Principem, tamen quia rex ipse misso iam exercitu pugnabat contra vassallum suum reum laesae maiestatis: consequenter eo ipso visus est talem facultatem singulis militibus fecisse, vt quomodolibet occideretur cuius signum est approbatio facti. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum occidere malefactores liceat clericis. AD Quartum sic procedi{ Infra. quaestio . 70. art. 1. ad 1. Et 4. d. 25. q. 1. art. 2. q. 2. } tur. Videtur, quod occidere malefactores, liceat clericis. Clerici enim praecipue debent implere quod Apostolus dicit, primae Corinthiorum. 4. "Imitatores mei estote", sicut & ego Christi. Per quod nobis indicitur, vt Deum & sanctos eius imitemur. Sed ipse Deus, quem colimus, occidit malefactores: secundum illud Psalm. 135. "Qui percussit AEgyptum cum primogenitis eorum." Moyses etiam a Leuitis fecit interfici viginti tria millia hominum, propter adorationem vituli: vt habetur Exodi. 32. Et Phinees sacerdos interfecit Israelitem cum Madianitide coeuntem, vt habetur Numerorum 25. Samuel etiam interfecit Agag Regem Amalec, & Elias sacerdotes Baal, & Matathias eum qui ad sacrificandum accesserat: & in nouo Testamento Petrus Ananiam & Sapphiram. Ergo videtur, quod etiam clericis liceat occidere malefactores. ¶ 2 Praeterea. Potestas spiritualis est maior, quam temporalis & Deo coniunctior. Sed potestas temporalis licite malefactores occidit tanquam Dei minister, vt dicitur Romanorum. 13. ergo multo magis clerici, qui sunt Dei ministri, spiritualem potestatem habentes, licite possunt malefactores occidere. ¶ 3 Praeterea. Quicunque licite suscipit aliquod officium, licite potest ea quae ad officium illud pertinent, exercere. Sed officium principis terrae est malefactores occidere, vt dictum + { Art. praec. } est: ergo clerici qui sunt terrarum principes, licite possunt occidere malefactores. SED contra est, quod dicitur 1. ad Timoth. 3. "Oportet episcopum sine crimine esse, non vinolentum, non percussorem." RESPONDEO dicendum, quod non licet clericis occidere, duplici ratione. Primo quidem, quia sunt electi ad altaris ministerium, in quo repraesentatur passio Christi occisi: qui cum percuteretur, non repercutiebat, vt dicitur 1. Petri. 2. Et ideo non competit, vt clerici sint percussores, aut occisores. Debent enim ministri suum dominum imitari, secundum illud Eccles. 10. Secundum iudicem populi, sic & ministri eius. Alia ratio est, quia clericis committitur ministerium nouae legis, in qua non determinatur poena occisionis vel mutilationis corporalis. Et ideo vt sint idonei ministri noui testamenti, debent a talibus abstinere. AD primum ergo dicendum, quod Deus vniuersaliter in omnibus operatur que recta sunt, in vnoquoque tamen secundum eius congruentiam. Et ideo vnusquisque debet Deum imitari in hoc, quod sibi specialiter congruit. Vnde licet Deus corporaliter etiam malefactores occidat, non tamen oportet quod omnes in hoc eum imitentur. Petrus autem non propria autoritate vel manu Ananiam & Sapphiram interfecit, sed magis diuinam sententiam de eorum morte promulgauit. Sacerdotes autem vel Leuitae veteris Testamenti erant ministri veteris legis, secundum quam poenae corporales infligebantur. Et ideo etiam eis occidere propria manu congruebat. AD secundum dicendum , quod ministerium clericorum est in melioribus ordinatum, quam sint corporales occisiones, scilicet, in his quae pertinent ad spiritualem salutem. Et ideo non congruit eis, quod minoribus se ingerant. AD tertium dicendum, quod praelati ecclesiarum accipiunt officium principum terrae: non vt ipsi iudicium sanguinis exerceant per seipsos, sed quod eorum autoritate per alios exerceatur. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua. Cuius ratio est duplex. Tum quia clerici deputati sunt ministri ad altare Christi: & idcirco debent repraesentare mansuetudinem Christi. Tum etiam quia sunt ministri nouae legis, in qua nulla fit mentio poenae mortis. COMMENTARIVS. DVbitatur circa conclusionem. Quo iure habeatur quod clericis non liceat occidere malefactores? Ad hoc respondetur & sit prima conclusio. Non habetur iure naturae quod ministri deputati ad sacrificia & cultum Dei non possint occidere malefactores. Probatur conclusio. Quia nullam habet dissonantiam cum iure naturali, quod sacerdos exerceat officium iustitiae vindicatiuae tam necessarium ad populi tranquillitatem. Et confirmatur. Quia sacerdotes veteris legis & Leuitae exercebant huiusmodi ministerium, & omnes illi quos refert D. Thom. in primo argumento, ergo non est contra ius naturae. Secunda conclusio. Non est introducta diuino iure positiuo huiusmodi prohibitio. Primo, quia non inuenitur in Scriptura locus vnde tale praeceptum inueniatur, neque est Ecclesiastica traditio, imo vero multi Pontifices quando sibi videtur expedire ferunt sententiam sanguinis etiam in clericos Cardinales, neque aliquis scandalizatur de hac re qui sit vir pius & doctus, ergo in summo Pontifice est huiusmodi potestas, ac proinde poterit causam committere inferioribus clericis, ergo non est contra ius diuinum quod clerici occidant malefactores. Et denique communis sententia Theologorum est, quod in lege noua non continetur aliquod diuinum praeceptum positiuum praeter illa quae obligant ad receptionem sacramentorum (semper autem prae supponimus quod praeceptum fidei, spei, & charitatis intrinsecum est respectu hominis ordinati ad finem supernaturalem) sed tale praeceptum quod clerici non occidant malefactores non continetur in aliquo praedictorum neque colligitur ex illo, ergo non est de iure diuino. Sed contra hanc conclusionem est duplex obiectio. Prima ex illo 1. ad Timotheum. 3. "Oportet episcopum irreprehensibilem esse, non vinolentum, non percussorem sed modestum." Neque valet respondere, quod Paulus ibi prohibeat iniquam percussionem, non autem illam quae autoritate publica exercetur. Nam si haec est intelligentia illius loci, videtur quod Diuus Thomas inepte adduceret illud testimonium ad probandam conclusionem articuli, quae loquitur de occisione quae fit publica autoritate, nam ea quae fit priuata autoritate neque clericis neque non clericis licita est. Altera obiectio est ab exemplo Christi & eius doctrina qui nunquam vsus fuit huiusmodi potestate, neque docuit vt ministri sui occiderent malefactores, sed potius vt omnem mansuetudinem prae se ferrent. Ad primam obiectionem respondetur primo, quod non omnia praecepta quae ab Apostolis suis temporibus sunt tradita ad bonam gubernationem ecclesiasticam censenda sunt de iure diuino: etenim praecipiebant quaedam tanquam ordinarij praelati ecclesiae, ac proinde consequentia facta non valet. Secundo respondetur, quod in illo loco non fit expressa mentio nisi de episcopo, ergo nihil concluditur de alijs clericis. Tertio respondetur, quod Diuus Thomas in argumento, Sed contra, non semper necessario concludit neque testimonium sacrae Scripturae in literali sensu adducit, sed secundum quandam congruentiam interdum arguit in oppositum tale testimonium est illud 1. ad Timotheum. 3. in quo Apostolus ex professo voluit aduertere signanter mansuetudinem & modestiam episcopi, vnde conuenienter ad hanc mansuetudinem perficiendam prohibuit ecclesia ipsis clericis malefactores occidere etiam publica autoritate vt plenius repraesentarent Christi mansuetudinem. Ad secundam obiectionem negatur consequentia. Eadem enim ratione probares non esse licitum clericis habere dominium temporale, & iurisdictionem temporalem, siquidem Christus non habuit vel non est vsus huiusmodi potestate iurisdictionis. Tertia conclusio. De iure positiuo & in ecclesia antiquissimo habetur huiusmodi statutum tanquam maxime conforme cum iure diuino Euangelico. Ex canonibus Apostol. patet haec conclusio canone. 8. Qui approbati sunt in sexta synodo generali Constantinop. & sunt approbati in cap. episcopum. dist. 45. & in cap. sententiam. ne clerici vel monachi. & in tit. de clerico percussore. Rationes vero Diui Thomae probant secundam partem conclusionis, & idcirco sine vrgenti necessitate non debet dispensari in huiusmodi statuto. Notandum est quod ista prohibitio ex communi sententia doctorum extenditur ad clericos etiam in minoribus constitutos, & quidem de acolytho habetur expresse in cap. fina. de clerico percusso. Caeterum de clericis prima tonsura initiatis aliqui oppositum opinatur: mihi tamen verosimilius videtur quod illa prohibitio extendatur etiam ad illos, nam quanuis prima tonsura secundum opinionem probabiliorem non sit ordo: tamen constituit hominem in statu clericali & facit capacem ad beneficia ecclesiastica, & ille gaudet priuilegio clericali quod habetur in capit. si quis suadente diabolo. de sententia excommunicationis, ergo ille debet vitare ea quae non decent statum clericalem, verum est tamen quod non est censendus mortaliter peccare clericus primae tonsurae qui vltro vellet suscipere officium iudicis in causa sanguinis aut testis vel tabellionis, &c. quanuis postea priuaretur priuilegijs ecclesiasticis, & ma neret irregularis ad vlterius procedendum in clericatu, at vero sacris ordinibus initiatus peccaret mortaliter, si absque dispensatione Pontificis se intromitteret in causa sanguinis. DVbitatur secundo circa solutionem ad tertium argumentum . Vtrum prae lati ecclesiae qui habent temporalem iurisdictionem possint concedere facultatem iudicibus a se assignatis ad iudicandum in causa sanguinis? Et ratio dubitandi est, quia Diuus Thomas dicit expresse, quod praelati ecclesiarum accipiunt officia principum terrae: non vt ipsi per seipsos iudicium sanguinis exerceant, sed quod eorum autoritate per alios exerceatur, videtur autem quod sit magis indecens occidere autoritatiue quam ministerialiter, quia qui occidit autoritatiue principalior causa est. Ex alia autem parte videtur inconueniens quod praelati ecclesiae non possint occidere autoritatiue, etenim essent perniciosi domini temporales si non possent in populum pace seruare occidendo malefactores. Caietanus in hoc articulo breuiter aduertit quod coniunctio dominij temporalis cum spirituali non aequam reddit vtriusque conditionem vt possit prae latus tanquam praelatus omnia illius officij, & tanquam dominus omnia illius dominij facere. Patet enim quod non potest episcopus qui est dominus temporalis, exercere officium sanguinis, bellare, &c. quae tamen posset si esset tantum dominus temporalis, quin potius dominium temporale modificatur a dominio spirituali, ita vt quaecunque dedecent praelatum, dedeceant illum dominum qui est praelatus, & hoc quidem merito, quia nobilius debet ad se trahere ignobilius, & ex hac radice habetur quod non licet huiusmodi praelatis & dominis temporalibus simul vacare venationibus & alijs prohibitis clericis & praelatis, sicut eis non sunt licita quae diximus bellare, &c. Eadem enim est ratio quo ad esse licitum vel illicitum, quanuis non sit eadem poena. Haec Caietanus. Sed ex ista doctrina non habemus solutionem propositi dubij. PRO decisione igitur sit prima conclusio. Quanuis prohibitum sit clericis pro ferre sententiam in causa sanguinis, & multo magis alia exercitia ministerialia, non tamen prohibetur eis concedere autoritatem iudici delegato, vt iudicet huiusmodi causas. Hanc tenet gloss. expresse in. c. clericis. & in cap. sententiam. ne clerici vel monachi. Verum est tamen quod aliqui Theologi vt excusent episcopos ne sint causa praecipua sententiae iudicis delegati, aiunt quod quando episcopus designat iudicem ad causas sanguinis dumtaxat exercet nudum ministerium creandi illum iudicem, non autem confert illi autoritatem occidendi, quin potius illa autoritas confertur iudici vel a republica vel a principe seculari qui primitus creauit illud officium praetoris ex quo accepit episcopus iurisdictionem illam temporalem ad nominandam personam iudicis, & afferunt exemplum quemadmodum solemus dicere supra quaest. 1. art. 10. quod cum Cardinales eligunt Summum Pontificem: non conferunt illi autoritatem Pontificiam sed solummodo eligunt & nominant personam cui Christus tribuit Pontificiam autoritatem. Ita dicunt, quod episcopus nominat personam iudicis ad causas sanguinis, respublica vero tribuit illi autoritatem occidendi malefactores. Sed profecto haec sententia scrupulosior est quam oporteat, & quidem D. Tho. in solutione ad tertium oppositum dicit; ait enim expresse, quod praelatorum autoritate, per alios exercetur iudicium sanguinis, & sic etiam aduertit glossa supra cap. clericis. vbi ait, episcopus & quicunque clericus habens autoritatem & potestatem secularem, potest ex iuris concessione absque aliqua dispensatione committere vices suas alicui iudici, vt in causa sanguinis sententiam ferat, ratio autem quare haec autoritas non dedeceat episcopum ea est: quia per huiusmodi commissionem in vniuersali non amittitur mansuetudo ecclesiastica, sed solum per exercitium in particulari circa occisionem malefactoris, vnde etiam & praedicatores possunt exhortari praetores vt exerceant officium suum secundum leges iustas & puniant malefactores, nec propterea amittunt mansuetudinem ecclesiasticam: multo autem minus confessarij amittunt mansuetudinem ecclesiasticam si pretorem poe nitentem admoneant in foro conscientiae vt in particulari exerceat iustum officium etiam in causa sanguinis. Et ratio est manifesta. Quia ille homo loco Dei praecipit in foro conscientiae ita fieri in particulari. Vnde ad argumentum primo loco factum respondetur, quod non est indecens occidere malefactores autoritatiue, sicut est indecens occidere ministerialiter, maxime quando autoritas residet in principe vel prae lato qui nihil particulare exercet circa occisionem singularem huius hominis, sed est vt causa vniuersalis & remota. Indecentia autem illa consistit in prolatione sententiae, in accusatione, in testificatione contra reum particularem, & in ipso exercitio occidendi physice, at vero quod haec fiant autoritate praelati ecclesiastici non est indecens: quia quamuis sit causa principalior est tamen vniuersalior, sicut & ipse legislator qui tulit leges iustas de occidendis malefactoribus non amisit mansuetudinem ecclesiasticam, neque est irregularis, etiam si autoritate legis plurimi malefactores occidantur. Denique cum ista prohibitio sit ecclesiastica ne clerici occidant malefactores, non amplius extendenda est quam ex ipso iure & approbata consuetudine colligitur. Ex quo sequitur nullam irregularitatis notam incurrere Inquisitores quando haereticos relaxant brachio seculari: quanuis sint certi quod ex huiusmodi relaxatione sequetur mors illorum, debent tamen seruare formam ab ipso iure praescriptam in capi. nouimus. de verborum significatione, videlicet, vt rogent saeculares iudices, vt benigne se gerant cum haereticis sibi relaxatis. Caeterum de irregularitatis censura quae ex homicidio voluntario vel casuali incurritur dicemus late artic. 8. # 5 ARTICVLVS V. ¶ Vtrum liceat alicui occidere seipsum. AD Quintum sic procedi{ Sup. q. 59. artic. 3. ad 2. & infra quaest. 124. ar. 2. ad 2. Et 3. q. 47. art. 6. ad 3. Et 4. d. 49. q. 5. ar. 3. q. 2. ad 6. Et Hebr. 11. le. 7. co. 1. } tur. Videtur, quod alicui liceat seipsum occidere. Homicidium enim est peccatum, inquantum iustitiae contrariatur. Sed nullus potest sibiipsi iniustitiam facere: vt probatur in 5. + { Li. 5. c. vlt. & ca. 6. ad finem , tom. 5. } Ethic. ergo nullus peccat occidendo seipsum. ¶ 2 Praeterea. Occidere malefactores licet habenti publicam potestatem. Sed quandoque ille, qui habet publicam potestatem, est malefactor, ergo licet ei occidere seipsum. ¶ 3 Praeterea. Licitum est, quod aliquis spontanee minus periculum subeat, vt maius periculum vitet: sicut licitum est, quod aliquis etiam sibiipsi amputet membrum putridum, vt totum corpus saluetur. Sed quandoque aliquis per occisionem sui ipsius vitat maius malum, scilicet miseram vitam, vel turpitudinem alicuius peccati: ergo alicui occidere seipsum. ¶ 4 Praeterea. Samson seipsum interfecit: vt habetur Iudicum 16. qui tamen connumeratur inter sanctos: vt patet Hebr. 11. ergo licitum est alicui occidere seipsum. ¶ 5 Praeterea. 2. Mach. 14. dicitur, quod Razias quidam seipsum interfecit, eligens nobiliter mori potius, quam subditus fieri peccatoribus: & contra natales suos iniurijs agi. Sed nihil quod nobiliter fit & fortiter, est illicitum, ergo occidere seipsum non est illicitum. SED contra est, quod August. dicit in 1. + { Li. 1. cap. 20. in fin. tom. 5. } de Ciuitate Dei. Restat vt de homine intelligamus illud quod dictum est: Non occides: nec alterum, ergo nec te. Neque enim aliud quam hominem occidit qui seipsum occidit. RESPONDEO dicendum, seipsum occidere, est omnino illicitum, triplici ratione. Primo quidem , quia naturaliter quaelibet res seipsam amat, & ad hoc pertinet, quod quaelibet res naturaliter conseruat se in esse, & corrumpentibus resistit quantum potest. Et ideo quod aliquis seipsum occidat, est contra inclinationem naturalem & contra charitatem, qua quilibet debet seipsum diligere. Et ideo sui ipsius occisio semper est peccatum mortale, vtpote contra naturalem legem, & contra charitatem existens . Secundo , quia quaelibet pars id quod est, est totius. Quilibet autem homo est pars communitatis: & ita id quod est, est communitatis. Vnde in hoc quod seipsum interficit, iniuriam communitati facit, vt patet per Philosophum in + { Lib. 5. ca. vlt. to. 5. } 5. Ethicor. Tertio, quia vita est quoddam donum diuinitus homini attributum , & eius potestati subiectum, qui occidit & viuere facit. Et ideo qui seipsum vita priuat, in Deum peccat: sicut qui alienum seruum interficit, peccat in dominum, cuius est seruus: & sicut peccat ille, qui vsurpat sibi iudicium de re sibi non commissa. Ad solum enim Deum pertinet iudicium mortis & vitae, secundum illud Deuter. 32. "Ego occidam , & ego viuere faciam." AD primum ergo dicendum, quod homicidium est peccatum non solum, quia contrariatur iustitiae, sed etiam quia contrariatur charitati, quam habere debet aliquis ad seipsum. Et ex hac parte occisio suiipsius est peccatum per compara tionem ad seipsum. Per comparationem autem ad communitatem & ad Deum habet rationem peccati etiam per oppositionem ad iustitiam. AD secundum dicendum , quod ille qui habet publicam potestatem , potest licite malefactorem occidere per hoc, quod potest de ipso iudicare. Nullus autem est iudex suiipsius. Vnde non licet habenti publicam potestatem, seipsum occidere propter quodcunque peccatum: licet tamen ei se committere iudicio aliorum. AD tertium dicendum, quod homo constituitur dominus suiipsius per liberum arbitrium. Et ideo licite potest homo de seipso disponere quantum ad ea, que pertinent ad hanc vitam, quae hominis libero arbitrio regitur, non tamen quantum ad ea quae non subiacent suo arbitrio. Sed transitus de hac vita ad aliam feliciorem non subiacet libero arbitrio hominis, sed potestati diuinae. Et ideo non licet homini seipsum interficere, vt ad feliciorem transeat vitam. Similiter etiam nec vt quaslibet miserias pre sentis vitae euadat, quia vltimum malorum huius vitae & maxime terribile, est mors, vt patet per Philosophum in 3. Ethic. + { Li. 3. c. 6. tom. 5. } Et ideo inferre sibi mortem ad alias huius vitae miserias euadendas, est maius malum assumere ad minoris mali vitationem . Similiter etiam non licet seipsum interficere propter aliquod peccatum commissum. Tum quia in hoc sibi maxime nocet, quod sibi adimit necessarium poenitentiae tempus. Tum etiam, quia malefactorem occidere non licet, nisi per iudicium publicae potestatis. Similiter etiam non licet mulieri seipsam occidere, ne ab alio corrumpatur: quia non debet in se committere crimen maximum, quod est suiipsius occisio, vt vitet minus crimen alienum. Non enim est crimen mulieris per violentiam violatae, si consensus non adsit: quia non inquinatur corpus nisi de consensu mentis, vt Lucia. dixit. Constat autem minus esse peccatum fornicationem vel adulterium, quam homicidium, & praecipue suiipsius, quod est grauissimum , quia sibiipsi nocet cui maximam dilectionem debet. Est etiam periculosissimum: quia non restat tempus, vt per poenitentiam expietur. Similiter etiam nulli licet seipsum occidere ob timorem, ne consentiat in peccatum: quia non sunt facienda mala, vt veniant bona, vel vt vitentur mala, praesertim minora & minus certa. Incertum enim est, an aliquis in futurum consentiat in peccatum. Potens est enim Deus hominem quacunque tentatione superueniente liberare a peccato. AD quartum dicendum , quod sicut August. dicit + { Li. 1. cap. 21. a med. tom. 5. } in 1. de Ciuit. Dei, Nec Samson aliter excusatur quod seipsum cum hostibus ruina domus oppressit, nisi quod latenter Spiritus sanctus hoc iusserat, qui per illum miracula faciebat. Et eandem rationem assignat de quibusdam sanctis foeminis, quae tempore persecutionis seipsas occiderunt, quarum memoria in ecclesia celebratur. AD quintum dicendum, quod ad fortitudinem pertinet, quod aliquis ab alio mortem pati non refugiat propter bonum virtutis, & vt vitet peccatum. Sed quod aliquis sibi ipsi inferat mortem vt vitet mala poenalia, habet quidem quandam speciem fortitudinis: propter quod quidam seipsos interfecerunt, aestimantes se fortiter agere, de quorum numero Razias fuit: non tamen est vera fortitudo, sed magis quaedam mollities animi non valentis mala poenalia sustinere: vt patet per Philosophum in tertio + { Li. 3. Ethic. ca. 8. tom. 5. } Ethicorum: & per Augustinum in 1. de Ciuit. Dei + { Li. 1. c. 23 circa med. tom. 5. }. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Illicitum est omnino quod aliquis occidat seipsum. Secunda conclusio ad primum argumentum. Qui occidit seipsum, peccat contra charitatem per comparationem ad se, peccat autem contra iustitiam per comparationem ad rempublicam & Deum. Tertia conclusio in solutione ad secundum. Peccator etiam si habeat publicam autoritatem non potest occidere seipsum propter aliquod crimen, licet tamen ei committere se alteri iudicanti. Quarta conclusio ad tertium. Non est licitum homini occidere seipsum vt transeat ad feliciorem vitam neque vt effugiat quamlibet miseriam praesentis vitae, etiam peccati. Istae tres conclusiones vltimae sunt explicationes primae conclusionis vniuersalis. COMMENTARIVS. ANte omnia in hoc articulo aduertendum est fuisse olim haereticos tam amentes, vt dicerent quod qui se occideret libera voluntate est vere martyr. De his meminit August. libr. de haeresibus. Alij etiam aiebant quod qui se occidit poenitentia du ctus commissi criminis, est vere martyr: ac proinde Iudas fuisset protomartyr. De his erroribus plurima dicit Diuus Augustinus libro. 1. de Ciuitate Dei, cap. 17. per multa capita. Contra has etiam haereses habetur diffinitum in capit. tu dixisti. & in cap. non est. & in cap. placuit. 23. quaestione. 5. imo isti errores repugnant lumini naturali, docet enim Aristoteles libro. 3. Ethicorum, capit. 7. libro. 5. cap. 11. non esse actum fortitudinis sed pusillanimitatis, quod quis seipsum occidat. Idipsum docet Cicero in. 1. Tusculana, & in libro de somno Scipionis: & rationes D. Tho. in hoc articulo sunt morales demonstrationes. DVbitatur nihilominus primo circa primam conclusionem. Et arguitur contra illam primo. Eodem praecepto prohibetur quis occidere alium & seipsum, sed in multis casibus licitum est alium occidere, ergo in aliquo casu licitum erit occidere seipsum. Arguitur secundo. Eodem praecepto tenetur homo non occidere seipsum & conseruare vitam proximi, sed in multis casibus licitum est homini & sancto non conseruare vitam nec defendere illam, sed potius exponere certo periculo mortis, ergo aliquando licitum erit homini se occidere. Probatur consequentia. Quia ille moraliter se occidit qui voluntarie vitam certo periculo mortis exponit. Arguitur tertio. Quoniam multi viri illustres non solum apud Gentiles sed etiam apud fideles laudantur quod seipsos interfecerint, quorum plurima exempla refert August. libro. 1. de Ciuitate Dei, capit. 21. & Diuus Hieronymus in epistola ad Gerontiam laudat Lucretiam & quasdam alias nobiles foeminas quod seipsas interfecerint propter virtutem castitatis, & super primum cap. Ioannis inquit, In persecutionibus non licet propria perire manu absque eo vbi castitas periclitatur. Et D. Thomas refert in quarto & quinto argumento huiusmodi exempla, & de B. Apolonia legimus, quod seipsam vltro in flammas coniecerit. His tamen non obstantibus, conclusio articuli certissima est. Confirmatur. Quia (vt iam diximus) nunquam est licitum occidere hominem nisi publica autoritate vel in defensione sui ipsius, at vero quando quis seipsum interficit nihil horum interuenit, ergo nunquam licitum erit quod quis semetipsum occidat. Denique vsu ecclesiae confirmatur quae sepulturam denegat ijs qui se interficiunt , ergo iudicat semper esse enorme peccatum & finalem impoenitentiam. Tota igitur difficultas est in soluendis argumentis. Ad primum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis est, quia materia immediata illius praecepti negatiui est occisio hominis indebita contra rationem, at vero contingit quod occidere alium non semper sit contra rationem. v. g. occidere malefactorem autoritate publica, occidere vero seipsum semper est contra rationem, & ideo nunquam licet. Ad secundum argumentum vt respondeamus notandum est, quod actio per quam homo priuatur vita duplex esse potest: altera per quam directe corrumpitur vita. v. g. si quis seipsum praecipitet vel gladio confodiat: altera esse potest actio ex qua physice loquendo per accidens sequitur mors. v. g. si miles cum fortiter pugnat occidatur: profecto tunc pugna illius non occidit illum quanuis pugnando constituatur in periculo mortis. Similiter medicus qui vult curare infirmum peste infectum, cum magno periculo propriae vitae, certe curatio illa non occidit medicum sed per accidens sequitur ad illam mors ipsius medici. Similiter prae dicator dum praedicat Euangelium sciens & prudens quod occidendus est ab haereticis, non se occidit sua praedicatione, quamuis per accidens ad praedicationem suam sequatur mors. Notandum est secundo, quod cum non possit aliquid esse peccatum nisi sit voluntarium, dupliciter contingit esse aliquid voluntarium, vt docet D. Thom. 1. 2. quaest. 6. art. 3. vno modo dicitur voluntarium directe, non solum vt finis intentus, sed etiam vt medium quod dirigitur ad finem, altero modo dicitur voluntarium indirecte, quando aliquis poterat aliquid operari & tenebatur operari & non operatur, tunc damnum quod sequitur ex non operatione dicitur esse vo luntarium homini qui non operatur, indirecte tamen, similiter erit voluntarium indirecte damnum quod sequitur ex aliqua operatione a qua tenebatur homo cessare vel abstinere. Respondetur ergo ad secundum argumentum negando consequentiam, & ad probationem negatur antecedens, nisi intelligatur isto modo: idem videtur esse occidere seipsum, & non conseruare vitam; cum homo reneatur & possit se defendere. Sic enim verum est antecedens, quod ille homo moraliter occidatur a seipso qui non defendit & conseruat vitam propriam cum possit & debeat, non autem ille se occidit moraliter neque physice, qui potest defendere vel conseruare vitam propriam quando non tenetur, quia tunc occisio illa neque directe neque indirecte est sibi voluntaria, quin potius saepe erit actus perfectae virtutis non defendere vel conseruare propriam vitam, sed exponere illam certo periculo mortis dum homo exercet actionem virtutis alicuius. Et quidem aliquando erit necessarium pati mortem necessitate praecepti. v. g. si expediat ad salutem reipublicae, aliquando vero erit in consilio propter magnum exemplum & aliorum aedificationem. Quod si quis interroget quaenam erit nobis regula ad dignoscendum quando erit licitum vt homo persistat in aliqua operatione morali, non obstante certo mortis periculo, quando vero non erit licitum, quando erit in praecepto, quando in consilio. Respondetur ad hoc quod boni viri prudentia necessaria est sicut in alijs rebus moralibus, iuxta doctrinam Aristot. lib. 10. Ethic. ca. 5. vbi ait illud esse bonum quod viro bono videtur. Nihilominus possumus aliqua documenta proferre ad rem istam iudicandam. Primum documentum sit. Quotiescunque ex aliqua actione humana, siue illa sit bona ex natura sua siue indifferens, sequitur magnum commodum reipublicae siue temporale siue spirituale, quale est exemplum insigne virtutis, licitum est homini persistere in tali actione non obstante certo mortis periculo. Secundum documentum est. Quotiescumque ex eo quod homo desistat ex aliqua bona actione aut certe non illicita ex natura sua consequitur notabile incommodum reipublicae vel honori diuino, tenetur homo persistere in tali actione non obstante periculo mortis. Tertium documentum. Saepe numero continget quod aliquis teneatur persistere in talibus actionibus supradictis propter pactum quod fecit vel officium quod suscepit, quando alij qui non fecerunt pactum neque habent officium, non tenebuntur persistere. v. g. Episcopus & parochus tenebuntur aliquando non obstante periculo mortis ministrare sacramenta & docere populum quando alij non tenebuntur. Haec documenta etiam Philosophi naturales cognouerunt & docuerunt. v. g. Arist. 3. Ethic. cap. 9. & lib. 2. Oeconomi cap. 2. inquit, mors illa maxime laudatur quam quis oppetit vt tueatur sua Tullius etiam in. 1. Tuscula. Referens verba Socratis quae habentur in Phedone Platonis ait, vetat ille dominans in nobis Deus iniussu hinc nos migrare suo cum autem causam iustam Deus ipse dederit procul dubio laetus sapiens ex his tenebris in illam lucem excesserit. Et praeterea probantur haec documenta testimonio Sacrae scripturae. 1. Machab. 3. melius est nobis mori in bello quam videre mala gentis nostrae & Sanctorum. Item primae Ioan. 3. In hoc cognouimus charitatem Dei: quoniam ille animam suam pro nobis posuit & nos debemus pro fratribus nostris ponere, quomodo autem hoc fieri debeat pro fratribus diximus supra quaest. 26. arti. 3. & 4. Denique haec documenta ratione naturali probantur : quoniam vita animalis in homine ex natura sua ordinatur ad rationalem & spiritualem : ergo vbi necessarium fuerit quod vita animalis finiatur in operatione rationali, lex naturae postulat vt finiatur potius quam desistat homo ab operatione virtutis necessaria ad finem hominis ipsius. Ad tertium argumentum, respondet D. Augustin. lib. 1. de ciui. Dei vbi supra quod facta illa gentium habuerunt quidem quandam similitudinem cum fortitudine sed non fuerunt facta vere virtutis fortitudinis. Nam & ipse Arist. 3. Ethicor. cap. 2. inquit, timidi esse inferre sibi mortem ob fugiendum quodcunque malum. Ad exempla vero San ctorum quae narrantur in Sacris literis & in Ecclesiasticis historijs, respondet Augustinus, quod illi spiritu Dei acti ita sunt operati. Sed profecto ad quaedam huiusmodi exempla in particulari videtur posse responderi, quod illi non iniecerunt manus in se ipsos directe, sed dum operarentur actionem virtutis, per accidens interfecti sunt & ipsi, ita excusat Samsonem Victoria in relectione de homicidio, & similiter Eleazarum. 1. Machab. 6. Qui interfecit Elefantem suppositus illi cuius casu interfectus est. Sed aliqui Theologi excusant quidem ratione naturali Eleazarum non autem Sansonem: nisi quia id fecerit spiritu Dei actus. Et ratio illorum est apparens, quia Samson suamet operatione directe interfecit se & Philisthaeos, scilicet auferendo columnas templi, at vero Eleazarus non eodem ictu interfectus est quo ipse pugnabat confodiens Elefantem & supra existentes corruere fecit: vnde excusari potest etiam ratione naturali, quia fortiter pugnando passus est mortem, ex quo inferunt quod non potest miles vt hostem prae cipitet, se simul cum illo amplexus praecipitare, sed poterit se constituere in periculo, vt ab alio precipitetur dum ipse praecipitat hostem, & haec quidem satis probabiliter dicuntur , sed profecto differentiam inter Sansonem & Eleazarum vix possum inuenire, quia vterque se supposuit ruinae, alter ipsius domus, alter Elefantis. Igitur quemadmodum si Philisthaei essent supra domum & Samson auferret columnas haberet se similiter sicut Eleazarus: quoniam supra Elefantem erant hostes pugnantes, ita etiam parum retulerit quod Philisthaei essent in inferioribus partibus domus, quapropter mihi videtur quod vterque excusetur quia instinctu Dei ita fecerunt vel vterque etiam ratione naturali. Caeterum Razias de quo legitur. 2. Machab. cap. 14. quod se interfecerit non excusatur hic a D. Tho. sed excusat illum Nicolaus de Lyra super illum locum. Et profecto ipsa Sacra scriptura videtur illum excusare ex his quae fecit antequam se occideret & ex eo quod dixit dum moreretur: eo vel maxime quod illa quae ipse fecit postquam se percussit videntur miraculose facta. Vnde probabiliter dici potest quod spiritu Dei actus ita fecerit. ¶ Ad confirmationem. Ex Diuo Hieronymo respondetur, quod fortassis fuit illius opinionis vel retulit illam opinionem, vel respondetur secundo, quod fortassis illa particula, absque, dum dicit absque eo vbi castitas periclitatur, non accipitur exclusiue, sed potius inclusiue: sicut Cantic. 4. dicitur absque eo quod intrinsecus latet: vbi non significatur quod quae intrinsecus latebant non erant pulchra quin potius quod erant maxime pulchra: atque ita particula, absque, non accipitur exclusiue, sed inclusiue. Iuxta hunc modum loquendi dicit Apostolus. 2. ad Corinth. 11. capit. praeter ea quae extrinsecus sunt instantia mea quotidiana solicitudo omnium ecclesiarum . Vbi Apostolus narrans suos labores maximos non intendit excludere laborem illum solicitudinis omnium ecclesiarum. Ad alterum testimonium Diui Hieronymi respondetur, quod illa facta non refert Diuus Hieronymus quasi imitanda a foeminis Christianis, sed pro illarum confusione quae leuiora incommoda nolunt pati vt caste viuant. DVbitatur secundo . Vtrum qui se ipsum occidit peccet contra iustitiam vel per comparationem ad se, vel per comparationem ad rempublicam vel ad ipsum Deum. Primo arguitur & probatur, quod non peccet contra iustitiam per comparationem ad rempublicam. Qui prodigit bona sua & famam suam non peccat contra iustitiam per comparationem ad rempublicam, ergo neque qui se ipsum occidit. Antecedens ab omnibus conceditur, probatur consequentia quoniam bona temporalia & bona fama ciuium etiam pertinent ad commune bonum & decorem reipublicae sicut & ipsa vita ciuium, ergo pari ratione non erit contra iustitiam occidere se ipsum vel certe vtrun que erit contra iustitiam. Confirmatur quod sit eadem ratio vtriusque, quia respublica non solum est custos vite ciuium, sed etiam bonorum temporalium & honoris & famae ciuium. Ergo si qui ista prodigit non peccat contra iustitiam per comparationem ad rempublicam non peccabit contra iustitiam qui se ipsum occidit. Secundo arguitur. Inter hominem & Deum non est proprie iustitia commutatiua, ergo homo non potest peccare contra iustitiam per comparationem ad Deum. Tertio arguitur. Mulier quae voluntarie permittit se per fornicationem corrumpi peccat contra iustitiam ipsamet, ergo etiam homo qui se interficit vel ab alio petit vt se occidat peccabit contra iustitiam per comparationem ad se ipsum, ergo falsa est prima pars secundae conclusionis, in qua dicitur quod peccat tantum contra charitatem. IN decisione huius difficultatis varie loquuntur Theologi. Quidam aiunt quod qui se occidit patitur violentiam quandam maxime dum petit ab alio vt ipsum occidat atque ita talis percussor peccat contra iustitiam per comparationem ad percussum: & idem sentiunt de stupratore qui virginem etiam volentem & inuitantem corrumpit. Fingunt enim quandam voluntatem naturae in occiso & in virgine corrupta contra quam facit qui percutit volentem percuti & qui corrumpit virginem volentem corrumpi, neque enim virgo potest renuntiare voluntati nature ac proinde tam stuprator quam ipsa peccant contra iustitiam . Sed tamen de his non est in presenti loco prolixius disputandum . PRO decisione igitur nostrae difficultatis sit prima conclusio. Quia occidit se ipsum nullo modo peccat contra iustitiam per comperationem ad se. Ratio est tum quia omnis iniustitia sicut iustitia debet esse ad alterum. Tum etiam quia nemo patitur iniustum volens. Quae documenta receptissima sunt in schola Philosophorum ex doctrina Arist. ¶ Quod si quis obijciat quod martyr patitur iniustum volens, vult enim mori libenter pro confessione fidei. Respondetur quod quamuis martyr voluntarie patiatur per comparationem ad ipsum Deum & ecclesiam: non tamen per comparationem ad tyrannum . Non enim petit ab illo vt se occidat: imo vero nollet mori cum peccato occidentis illum quamuis praesupposita malitia illius gaudet de bono patientiae . At vero ad hoc quod aliquis dicatur pati iniustum: sufficit quod in illo sit inuoluntarium mixtum cum voluntario. v. g. quando aliquis dat latroni pecunias quoniam latro minatur mortem nisi dederit: ille quidem dat voluntarie simpliciter pecunias, sed inuoluntarie secundum quid, & hoc sufficit vt patiatur iniustum dans pecunias latroni. Secunda conclusio . Qui se ipsum occidit peccat contra iustitiam per comparationem ad rempublicam: haec est expressa D. Tho. sententia. Sed aliqui Thomistae interpretantur hanc conclusionem de iustitia legali: negant enim quod ille homo peccet contra iustitiam commutatiuam per comparationem ad rempublicam, sed contra iustitiam legalem. Sed aduersus istam intelligentiam facit quod homicidium ex genere suo est peccatum iniustitiae contra iustitiam commutatiuam, sed qui se occidit est vere homicida, ergo peccat contra iustitiam commutatiuam, sicut qui furatur semper peccat contra iustitiam commutatiuam . Deinde, si tantum peccaret contra iustitiam legalem qui se occidit eo quod omnis homo debet se conseruare & ordinare ad bonum reipublicae sequeretur quod non semper occidere se ipsum esset peccatum mortale iniustitiae per comparationem ad rempublicam. Probo, sequelam, quia quamuis vita hominis cuiuslibet sit valde pretiosa respectu sui & per comparationem ad ipsum Deum colendum & inquirendum tanquam finem vltimum , tamen per comparationem ad bonum ipsius reipublicae multi homines sunt nullius aut parui momenti, imo aliqui sunt perniciosi reipublicae, ergo ex hac parte erit peccatum iniustitiae veniale saltem. Quapropter ego certissime arbitror cum D. Thoma quod iniustitia quam committit se occidens per comparationem ad rempublicam, non est tantum contra iustitiam legalem, sed etiam contra commutatiuam : & ratio est, quia ipsa respublica habetius sibi concessum ab autore naturae tanquam speciali domino ipsius vitae ad custodiendam vitam hominis etiam ab ipsismet volentibus se occidere, ergo homo qui se occidit facit contra istud ius quod habet respublica erga illum non minus quam si alium occidat. Et confirmatur haec doctrina: quoniam praetor ciuitatis qui habet publicam autoritatem , tenetur ex officio defendere vitam hominis non solum ab alio aggressore, sed etiam ab ipsomet volente se occidere, ita vt si non defenderit peccet contra iustitiam commutatiuam , ergo qui se ipsum occidit facit contra hoc speciale ius quod habet respublica ad custodiendam vitam hominis: neque valet obijcere quod homicida siue sui siue alterius non tenetur restituere reipublicae, ergo non peccat contra iustitia commutatiuam per comparationem ad rempublicam. Ad hoc enim respondetur, quod ratio quare ille deobligatur a restitutione non est quia non faciat iniuriam reipublice, sed quia excusatur ex eo quod est irreparabalis vita hominis vt redeat ad custodiam reipublicae. Tertia conclusio. Qui se ipsum occidit peccat peccatum iniustitiae per comparationem ad Deum, vt iniustitia opponitur virtuti iustitiae commutatiuae. Haec etiam sententia probatur esse D. Tho. cum enim dicat quod peccat contra iustitiam certum est ex ipsa ratione, quod non loquitur de iustitia legali: ait enim qui se ipsum vita priuat in Deum peccat: sicut qui alienum seruum interficit peccat in dominum cuius est seruus & sicut peccat ille qui vsurpat sibi iudicium de re sibi non commissa. At vero huiusmodi peccata constat esse contra iustitiam commutatiuam , scilicet occidere seruum alienum, ergo qui se ipsum occidit peccat etiam contra istam virtutem. Ex quo etiam potest sumi noua ratio ad confirmandam praecedentem conclusionem: quoniam qui se occidit vsurpat iudicium reipublicae ad quam pertinet ex officio, iudicare an homo sit occidendus vel non : quare qui se ipsum proprio iudicio interficit vsurpat officium reipublicae. Ad argumentum in oppositum respondetur & ad primum nego consequentiam. Et ratio differentiae est quia homo est vere dominus bonorum temporalium famae, &c. Non autem est dominus vitae, sed tantum est custos sub custodia ipsius reipublicae: & idcirco non est eadem ratio. Et quanuis respublica sit etiam custos bonorum temporalium famae & honoris ciuium: haec tamen custodia solum extenditur ad hoc quod teneatur singulos ciues tueri ne quis illis iniurius sit in auferendis huiusmodi bonis: at vero titulo custodiae non habet respublica ius ad impediendum verum dominum ne prodigat illa bona: verum est tamen quod alio titulo potest respublica impedire aliquando hominem ne prodigat illa bona, videlicet quando illa sunt necessaria ad bonam gubernationem reipublicae & huiusmodi sunt multae leges quae impediunt translationem dominiorum, & tunc homo agens contra huiusmodi leges peccabit contra iustitiam legalem per comparationem ad rempublicam. Ad secundum argumentum negatur consequentia . Et ratio est: quia potest contingere vt aliquod vitium speciale sit contra aliquam specialem virtutem quantum est ex natura vitij, & tamen quod illa virtus non possit proprie & formaliter inueniri in eo in quo est vitium, sed tamen sufficit quod possit inueniri aliquid altius illa virtute. v. g. potest contingere quod aliquis homo peccet speciale peccatum odij sui ipsius & tamen in ipso non potest inueniri specialis virtus dilectionis per comparationem ad se (loquimur enim naturaliter) sed est in homine aliquid altius virtute erga se ipsum, scilicet naturalis amor sui ipsius. Est aliud exemplum, si quis occidat patrem suum, vere peccat etiam contra iustitiam commutatiuam , & tenetur restituere damna quae sequuntur ex illa occisione, etsi posset resuscitare patrem teneretur ex iustitia commutatiua restituere illi vitam : & tamen inter filium & patrem per se loquendo non est iustitia commutatiua , sed aliquid altius ista virtute, ad hunc igitur modum dico quod quia Deus reseruauit sibi speciale dominium vitae hominis: omnis qui se occidit peccat peccatum iniustitiae commutatiue vsurpans alienum, quod quidem vitium ex natura sua contrarium est virtuti commutatiuae iustitiae: quamius propter Dei excellentiam non inueniatur proprie & formaliter iustitia commutatiua inter hominem & ipsum Deum, sed est aliquid altius quam virtus iustitiae commutatiuae. Hac etiam ratione ponitur in homine secundum sententiam D. Tho. poenitentia specialis virtus iustitiae quae reducitur ad commutatiuam, quatenus per illam homo nititur satisfacere Deo recompensando offensam factam. Ad tertium argumentum respondetur, nego antecedens. Neque enim opus est ad specifice distinguendum vitium stupri ab alijs speciebus vitiorum contra castitatem, quod stuprum habeat specialem rationem iniustitiae, vt aliqui subtiliter arbitrantur , alias enim pro fecto etiam ipsa virgo volens, peccaret contra iustitiam per comparationem ad se ipsam: sicut peccat peccatum stupri per comparationem ad se: & rursus ipse stuprator non magis potest peccare contra iustitiam per comparationem ad virginem volentem: quam si abscinderet manum illius volentis abscindi, sed constat ex dictis a D. Tho. & a nobis quod non peccat contra iustitiam, etiam qui occidit alterum volentem occidi per comparationem ad ipsum, ergo multo minus peccabit contra iustitiam per comparationem ad virginem vltro volentem corrumpi , sed sufficit specialis ratio dehonestatis ad constituendam speciem vitij contra castitatem : quemadmodum distinguitur vitium bestialitatis specie ab alijs vitijs contra castitatem, & tamen in illo vitio non inuenitur specialis ratio iniustitiae, magis quam in mollitie quando quis habet pollutionem voluntariam quae est species quaedam vitij contra castitatem. Ad hunc igitur modum dicimus, quod stuprum habet specialem deformitatem contra castitatem , videlicet quia ipsa natura ordinauit integritatem illam ad placendum viro in vinculo matrimonij, ita vt non aliter esset licitum rumpere signaculum virginitatis nisi per matrimonium . Fateor tamen quod magis me conuincit autoritas & communis opinio Theologorum ad asserendum quod stuprum virginis voluntariae corruptae sit necessario confitendum quantum ad illam circunstantiam quod mulier erat virgo: quam omnes rationes quae adducuntur a Theologis ad probandum quod illa circunstantia mortaliter aggrauet supra peccatum fornicationis . # 6 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrum liceat in aliquo casu interficere innocentem. AD Sextum sic proceditur.{ 1. 2. q. 64 ar. 5. ad 2. & q. 110. ar. 8. ad 3. Et 1. q. 7. ar. 6. ad 3. Et opus. 9. quaestio . 86. Et Hebr. 11. 4. co. 3. fi. } Videtur quod liceat in aliquo casu interficere innocentem. Diuinus enim timor non manifestatur per peccatum: quoniam magis timor Domini expellit peccatum, vt dicitur Eccles. 1. Sed Abraham commendatus est quod timuit Dominum: quia voluit interficere filium suum innocentem: ergo potest aliquis innocentem interficere sine peccato. ¶ 2 Praeterea. In genere peccatorum quae contra proximum committuntur , tanto maius videtur aliquod esse peccatum, quanto maius nocumentum infertur ei, in quem peccatur. Sed occisio plus nocet peccatori, quam innocenti qui de miseria huius vitae ad caelestem gloriam transit per mortem. Cum ergo liceat in aliquo casu peccatorem occidere: multo magis licet occidere innocentem vel iustum. ¶ 3 Praeterea. Illud quod fit secundum ordinem iustitiae, non est peccatum. Sed quandoque cogitur aliquis secundum ordinem iustitiae occidere innocentem, puta cum iudex qui debet secundum allegata iudicare, condemnat ad mortem eum, quem scit innocentem per falsos testes conuictum. Et similiter minister qui iniuste condemnatum occidit, obediens iudici: ergo absque peccato potest aliquis occidere innocentem. SED contra est, quod dicitur Exod. 23. Insontem & iustum non occides. RESPONDEO dicendum, quod aliquis homo dupliciter considerari potest. Vno modo secundum se, alio modo per comparationem ad aliud. Secundum se quidem considerando hominem, nullum occidere licet: quia in quolibet etiam peccatore, debemus amare naturam quam Deus fecit, quae per occisionem corrumpitur. Sed sicut supra dictum + { Art. 2. huius quaest. } est, occisio peccatoris fit licita per comparationem ad bonum commune, quod per peccatum corrumpitur. Vita autem iustorum est conseruatiua & promotiua boni communis: quia ipsi sunt principalior pars multitudinis. Et ideo nullo modo licet occidere innocentem . AD primum ergo dicendum, quod Deus habet dominium mortis & vitae. Eius enim ordinatione moriuntur & peccatores & iusti. Et ideo ille qui mandato Dei occidit innocentem, talis non peccat, sicut nec Deus, cuius est executor. Et ostenditur Deum timere, eius mandatis obediens. AD secundum dicendum, quod in pensanda grauitate peccati magis est considerandum id quod est per se, quam id quod est per accidens. Vnde ille qui occidit iustum, grauius peccat, quam ille qui occidit peccatorem. Primo quidem , quia nocet ei, quem plus debet diligere: & ita magis contra charitatem agit. Secundo, quia iniuriam infert ei, qui est minus dignus, & ita magis contra iustitiam agit. Tertio, quia priuat communitatem maiori bono. Quarto, quia magis Deum contemnit, secundum illud Lucae. 10. Qui vos spernit, me spernit. Quod autem iustus occisus ad gloriam perducatur a Deo, per accidens se habet ad occisionem. AD tertium dicendum, quod iudex si scit aliquem innocentem esse, qui falsis testibus conuincitur, debet diligentius examinare testes, vt inueniat occasionem liberandi innoxium sicut Daniel fecit. Si autem nec hoc potest, non peccat, secundum allegata sententiam ferens: quia ipse non occidit innocentem, sed illi qui eum asserunt nocentem. Minister autem iudicis condemnantis innocentem, si sententia intolerabilem errorem contineat, non debet obedire: alias excusarentur carnifices, qui martyres occiderunt. Si vero non contineat manifestam iniustitiam, non peccat praeceptum exequendo: quia ipse non habet discutere superioris sententiam, nec ipse occidit innocentem, sed iudex cui ministerium exhibet. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio principalis est negatiua. Ratio est quia vita innocentum est conseruatiua & promotiua boni communis . Secunda conclusio notetur in solutione ad secundum argumentum, plus peccat qui occidit innocentem quam qui occidit peccatorem. COMMENTARIVS. CIrca conclusionem articuli aduertendum est, quod est intelligenda de innocente prout nomo est, si non probatur nocens publica autoritate & dignus morte iudicatur, vt latius dicemus in quaest. 67. art. 2. Secundo. Nota quod aliquando per accidens occidere innocentem licitum est, Verbi gratia. In bello iusto vbi directe intenditur a principe occisio nocentum, inter quos tamen sunt innocentes, qui simul occiduntur. Dicimus ergo quod non tenentur milites abstinere ab expugnatione ciuitatis ne simul occidantur innocentes quando bellum est iustum, de qua re diximus supra quaestione. 40. Praeterea etiam licitum erit occidere per accidens innocentem quando aliquis se ipsum defendens ab inuasore iniquo cum moderamine inculpatae tutelae & forte occidit aliquem innocentem, qui erat prope inuasorem. DVbitatur autem, an sit licitum occidere innocentem quando tyrannus petit a republica vt occidat aliquem innocentem, vel vt tradat illum sibi occidendum, alioquin destruet ciuitatem? Pro cuius intelligentia aduerte, quod dupliciter potest tyrannus hoc petere, vno modo, vt ipsa respublica proprijs manibus occidat innocentem, altero modo, vt tradatur sibi innocens vel egrediatur ad ipsum, vt occidatur. De priore modo petitionis, consensus communis est non esse licitum, quod respublica occidat innocentem. Et ratio est, quia hoc esset consentire cum saeuitia & malitia tyranni & ministrare illi in re turpi quod esset maximum dedecus, & infamia reipublicae quapropter potius debet tota respublica pati destructionem ciuitatis: quam tanto sceleri consentire . At vero secundo modo locus est dubitandi. Et arguitur primo pro parte negatiua. Respublica non potest obijcere ciuem periculo mortis nisi quando ille debet exercere aliquam operationem studiosam non obstante quod sequatur mors illius, at vero in illo casu innocens nullam talem operationem debet exercere neque exercet, ergo respublica non potest illum tradere. Secundo arguitur. Esto ita quod innocens teneatur exire ad tyrannum, tenetur tamen ex charitate, at vero ad opera charitatis nemo potest cogi a republica: ergo respublica non potest illum tradere. Tertio arguitur. Idem videtur esse in illo casu, quod respublica occidat innocentem proprijs manibus & quod tradat occidendum tyranno, sed illud non est licitum, ergo neque istud erit licitum. Probatur consequentia, & confirmatur argumentum. Quia non minus peccauerunt Iudaei, qui tradiderunt innocentem Christum Pilato, quam ipse Pilatus, qui tulit sententiam mortis & milites qui crucifixerunt illum. Propter haec argumenta Magister Soto libro. 5. de Iustitia & iure, quaestione. 1. articulo. 7. tenet quod ipse innocens in tali casu debet exire ad tyrannum ex charitate patriae: sed respublica non potest eum tradere aut cogere vt exeat. ¶ Nihilominus sit nobis conclusio certa. Respublica potest praecipere innocentem, vt exeat ad tyrannum quod si noluerit iam non est innocens, & idcirco poterit respublica illum tradere tyranno. Probatur conclusio. Quia respublica habet autoritatem praecipiendi ciuibus quemlibet actum moralem bonum ex obiecto suo, imo & indifferentem quando expedierit bono communi. ¶ Confirmatur haec doctrina, ex Aristotel. libro. 5. Ethicorum. capit. 7. quod multi actus sunt qui ante legem latam nihil refert sic vel aliter fiant: at vero post latam legem iam sunt actus boni neque possunt aliter fieri, at vero in nostro casu posito ille actus exeundi ad tyrannum erat bonus ante legem latam imo necessarius ipsi innocenti ex praecepto charitatis, ergo multo magis poterit esse debitus ex iustitia legali superueniente praecepto reipublicae quam si fuisset indifferens: igitur si innocens non obedierit praecepto poterit puniri a republica, & in poenam peccati tradi tyranno. Et confirmatur ex doctrina Diui Thome. 2. 2. quae stione 118. artic. 4. ad secundum. vbi docet quod possunt diuites compelli per legem ad faciendam eleemosynam pauperibus cum necessitas vrget. Id ipsum docent scholastici supra quaest. 32. art. 5. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod illic est actus moralis bonus quem potest & debet exercere innocens & mediante illo potest licite se expone re periculo mortis pro salute reipublicae & iste actus est exire animose ad tyrannum, & si opus fuerit pugnare cum illo. Ad secundum negatur minor, vt patet ex doctrina Aristotel. & praeterea dicimus quod ille tenetur ex iustitia legali quae est virtus ordinans actiones particulares hominis ad bonum commune secundum legem. Ad tertium argumentum respondetur, quod postquam ille innocens noluerit obedire reipublicae iam factus est nocens & poterit respublica proprijs manibus illum occidere & tradere tyranno ad occidendum: at vero antequam respublica cognoscat, quod ille non vult exire etiam posita lege non poterit illum ligare & tradere tyranno: hoc enim esset punire innocentem. # 7 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrum liceat alicui occidere aliquem, se defendendo. AD Septimum sic procedi{ 4. dist. 25. q. 2. art. 2. q. 2. ad 2. & 3. } tur. Videtur, quod nulli liceat occidere aliquem , se defendendo. Dicit enim Augustinus + { Epi. 154. a medio illius, to. 2. Et habetur 23. q. 5. capit. de occidend. } ad Publicolam, de occidendis hominibus, Ne ab eis quisquam occidatur non mihi placet consilium, nisi forte sit miles, aut publica functione teneatur, vt non pro se hoc faciat, sed pro alijs, accepta legitima potestate, si eius congruat personae. Sed ille qui se defendendo, occidit aliquem, ad hoc eum occidit, ne ipse ab eo occidatur. Ergo hoc videtur esse illicitum. ¶ 2 Praeterea. In primo de + { Lib. 1. ca. 5. non multum procul a fine, to. 1. } libero arbitrio dicitur: Quomodo apud diuinam prouidentiam a peccato liberi sunt, qui pro his rebus quas contemni oportet, humana caede polluti sunt? Eas autem res dicit esse contemnendas, quas homines inuiti amittere possunt, vt ex praemissis + { In diuisione quaest. } patet. Horum autem praecipuum est vita corporalis. Ergo pro conseruanda vita corporali, nulli licitum est hominem occidere. ¶ 3 Praeterea. Nicolaus papa dicit, vt habetur in Decretis in distinctione 50. + { In Decretis dist. 50. cap. de his clericis. } de clericis pro quibus consuluisti, scilicet, qui se defendendo paganum occiderunt, si postea per poenitentiam emendati, possunt ad pristinum statum redire, aut ad altiorem ascendere, scito nos nullam occasionem dare, nec vllam tribuere licentiam eis, quemlibet hominem quolibet modo occidendi. Sed ad praecepta moralia seruanda tenentur communiter clerici, & laici. Ergo etiam laicis non est licitum occidere aliquem, se defendendo. ¶ 4 Praeterea. Homicidium est grauius peccatum, quam simplex fornicatio vel adulterium. Sed nulli licet committere simplicem fornicationem , vel adulterium , vel quodcunque aliud peccatum mortale pro conseruatione propriae vitae: quia vita spiritualis praeferenda est corporali: ergo nulli licet defendendo se ipsum, alium occidere, vt propriam vitam conseruet. ¶ 5 Praeterea. Si arbor est mala, & fructus , vt habetur Matth. 7. Sed ipsa defensio sui videtur esse illicita, secundum illud Rom. 12. Non vos defendentes charissimi. Ergo & occisio hominis exinde procedens est illicita. SED contra est, quod Exod. 22. dicitur: Si effringens fur domum, siue suffodiens inuentus fuerit, & accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis. Sed multo magis licitum est defendere propriam vitam, quam propriam domum. Ergo etiam si aliquis occidat aliquem pro defensione vitae suae, non erit reus homicidij. RESPONDEO dicendum, quod nihil prohibet vnius actus esse duos effectus, quorum alter solum sit in intentione, alius vero sit prae ter intentionem. Morales autem actus recipiunt speciem secundum id quod intenditur. Non autem ab eo quod est praeter intentionem, cum sit per accidens, vt ex supradictis + { q. 43. art. 3. & 1. 2. q. 1. art. 3. & quaestio . 29. art. 7. } patet. Ex actu ergo alicuius seipsum defendentis, duplex effectus sequi potest. Vnus quidem conseruatio propriae vitae, alius autem occisio inuadentis. Actus ergo huiusmodi ex hoc, quod intenditur conseruatio propriae vitae non habet rationem illiciti, cum hoc sit cuilibet naturale, quod se conseruet in esse quantum potest. Potest tamen aliquis actus ex bona intentione proueniens illicitus reddi, si non sit proportionatus fini. Et ideo si aliquis ad defendendam propriam vitam vtatur maiori violentia, quam oporteat, erit illicitum. Si vero moderate violentiam repellat, erit licita defensio. Nam secundum iura, vim vi repellere licet cum moderamine inculpatae tutelae. Nec est necessarium ad salutem, vt homo actum moderatae tutelae praetermittat ad euitandam occisionem alterius: quia plus tenetur homo vitae suae prouidere, quam vitae alienae. Sed quia occidere hominem non licet nisi publica autoritate, propter bonum commune (vt ex supradictis + { Artic. 2. & 3. } patet) illicitum est quod homo intendat occidere hominem , vt seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam autoritatem, qui intendens hominem occidere ad sui defensionem, refert hoc ad publicum bonum, vt patet in milite pugnante contra hostes, & in ministro iudicis pugnante contra latrones: quanuis etiam & isti peccent, si priuata libidine moueantur. AD primum ergo dicendum, quod autoritas August. intelligenda est in eo casu, quo quis intendit occidere hominem, vt seipsum a morte liberet. In quo etiam casu intelligitur autoritas inducta ex libro de + { In arg. 2. huius art. } liber. arbit. Vnde signanter dicitur, pro his rebus: in quo de signatur intentio. Et per hoc patet responsio ad Secundum. AD tertium dicendum, quod irregularitas consequitur actum homicidij, etiam si sit absque peccato: vt patet in iudice, qui iuste aliquem condemnat ad mortem. Et propter hoc clericus, etiam si se defendendo, interficiat aliquem, irregularis est: quanuis non intendat interficere, sed seipsum defendere. AD quartum dicendum, quod actus fornicationis, vel adulterij non ordinatur ad conseruationem propriae vitae ex necessitate, sicut actus, ex quo quandoque sequitur homicidium . AD quintum dicendum, quod ibi prohibetur defensio, quae est cum liuore vindicte. Vnde + { Glos. interlin. ibid. } gloss. dicit: "Non vos defendentes, id est, non sitis referientes aduersarios". SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si aliquis ad defendendam propriam vitam vtatur maiori violentia quam oporteat, illicitum erit occidere alium se defendendo. ¶ Secunda conclusio . Si quis moderate violentiam repellat, erit licita defensio etiam si alterum occidat. Tertia conclusio. Illicitum est quod homo intendat occidere hominem vt seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam autoritatem . COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa secundam conclusionem an vera sit: & arguitur pri mo contra illam. Vita spiritualis proximi plus debet diligi quam vita corporalis propria, vt supra quaest. 26. art. 5. diffinitum est: sed tunc perit vita spiritualis inuasoris quando me defendendo occido illum qui est in peccato mortali, ergo potius deberem ego pati mortem corporalem quam mittere animam proximi in gehennam. Confirmatur. Si inuasor ex passione vel ignorantia vult me occidere, videtur quod tunc sit saltem tempus necessitatis proximi, vt ego ponam vitam corporalem pro spirituali illius, ergo saltim in tali casu non possum me defendendo illum occidere. Arguitur secundo . Sequitur ex conclusione D. Tho. quod qui dedit causam & fuit in culpa vt ab alio inuaderetur, nihilominus possit defendendo se, occidere inuasorem. v. g. qui adulter deprehensus in adulterio ab ipso marito posset occidere maritum se defendendo, item qui proximum iniurijs lacessiuit possit, si lacessitus aggreditur occide ne illum se defendendo. De hac difficultate prima sententia est Abulen. q. 11. super. c. 11. Iosue, quod homo tenetur se defendere etiam occidendo inuasorem & videtur quod ratio D. Tho. in artic. hanc sententiam probet, dum inquit, Plus tenetur homo vitae suae prouidere quam vitae alienae, ergo non poterit homo desistere a defensione suae vitae, ne occidat alterum. Secunda sententia est Gersonis in tract. de Eucharist. & Ancarrano in lib. de autoritate ecclesiae. quaestione. 52. articul. 3. & eam sequitur Accursius in. l. vt vim. ff. de iustitia & iure. videlicet, quod nemo potest in defensionem propriae vitae, interficere aggressorem. Tertia sententia est D. Antonini in. 3. p. tit. 5. c. 8. §. 1. quam sequitur Nauar. in suo manuali. c. 15. nu. 7. & super. c. fin. 14. q. 6. nu. 15. videlicet quod licitum est se defendendo occidere inuasorem praeterquam quando is qui inuaditur dedit culpabilem causam aggressori, qualem dat adulter marito in adulterio deprehensus, & ille qui alterum conuitijs lacessiuit, vt se aggrederetur. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Licitum est non defendere propriam vitam quando homo non potest aliter se defendere quam occidendo inuasorem. Probatur conclusio ex doctrina D. August. li. 1. de doctr. Christ. c. 27. homo debet plus diligere proximum quam corpus proprium , quae quidem doctrina secundum communem intelligentiam Theologorum aliquando est in praecepto, aliquando in consilio, vt diffinitum est a nobis supra quaest. 26. artic. 4. ad 3. & art. 5. ad 3. ergo quanuis homo possit se defendere cum moderamine inculpatae tutelae occidendo inuasorem, licitum tamen erit ei ex perfecta charitate velle potius pati mortem temporalem quam quod ipse inuasor pereat in aeternum. Probatur secundo exemplo Christi & plurimorum martyrum, qui cum possent se defendere a tyrannis voluerunt potius pati mortem, ergo non quotiescunque homo potest se defendere tenetur quando fuerit causa aliqua spiritualis ad Dei gloriam vel ad salutem proximi. Confirmatur ex doctrina Christi, "Ecce ego mitto vos sicut oues in medio luporum." Quam doctrinam vniuersi Christiani sequi possunt ex consilio Euangelico, item Ecclesiast. 28. "Relinque proximo tuo nocentite, & tunc deprecanti tibi peccata soluentur", & quanuis in praedicto nostro casu non sit praeceptum obligans, poterit tamen homo vti consilio ad maiorem consuetudinem comparandam, & vt non se exponat periculo irae & vindictae contra proximum. Obseruandum est tamen quod conclusio intelligenda est quando vita eius qui inuaditur non est multum necessaria reipublicae imo etiam quando non est simile periculum circa salutem animae propriae. Tunc enim in ijs duobus casibus magis debet homo prouidere propriae vitae quam alienae. Secunda conclusio. Licitum est homini se defendendo cum moderamine inculpatae tutelae occidere inuasorem. Probatur primo ratione D. Thom. in corpore articuli, quae est demonstratio naturalis. Item ex capit. ius naturale. distinctione. 1. vbi asseritur esse iuris naturalis vt liceat vim vi repellere, & idipsum habetur in. l. vt vim. ff. de iustitia & iure. & in cap. significasti. el segundo de homicidio. & in cap. si vero. de sententia excommunicationis. Hanc doctrinam eleganter prosequitur Cicero in ora tione pro Milone & est communis consensus omnium Philosophorum & Theologorum. Haec conclusio intelligenda est cum exceptione quadam: quando scilicet ex morte aggressoris sequitur notabile damnum reipublicae, tunc enim tenetur homo potius pati mortem quam occidere inuasorem cum tanto damno boni communis, & hoc ipsa natura nos docet: experimur enim quod grauia elementa proprios motus deorsum obliuiscuntur & ascendunt sursum, ne detur vacuum quod esset maximum damnum vniuersi. Sed nihilominus dicimus, quod si occiderit inuasorem defendendo propriam vitam cum moderamine non peccat contra iustitiam commutatiuam per comparationem ad inimicum occisum, sed peccat mortaliter & grauiter contra charitatem & pietatem contra patriam, & insuper contra iustitiam commutatiuam per comparationem ad rempublicam cui maximum detrimentum infert. Aliud enim esset non defendere regem cum possis, & aliud occidere, etenim in priori casu peccas tantum contra charitatem, in secundo vero peccas contra iustitiam commutatiuam damnificando rempublicam. Tertia conclusio. Licitum est occidere inuasorem, etiam si ille qui inuaditur fuerit in culpa prius vt alter aggrederetur ipsum. Haec probatur eisdem rationibus & iuribus sicut praecedens conclusio. Etenim adulter ex iniuria quam facit marito non amittit ius naturale defendendi propriam vitam. Praeterea ipse inuasor iniuriam & vim facit, etiam si prius fuerit lacessitus factis aut verbis, ergo licitum est vim illam & iniuriam repellere. Et confirmatur a simili. Si meus proximus sua culpa & prodigalitate deuenit in extremam necessitatem ego teneor illi succurrere, ergo etiam si ego mea culpa me constituerim in illo periculo: non tamen poterit alter me occidere, & ego possum licite me defendere. Obseruandum est tamen, quod si adulter vel lacessitor praeuidit pericula mortis futura ex actione propria, peccat certe peccatum homicidij in corde suo quando tale periculum praeuidens, nihilominus statuit se in illo constituere. At vero postea in ipso periculo positus, non amittit ius defendendi se: imo tunc illi est maior ratio se defendendi donec doleat de peccato: quod non est ita facile in illo conflictu & perturbatione animi. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod illa doctrina intelligenda est, quando proximus est in graui aut extrema necessitate: at vero quando ipse inuasor ex malitia sua se exponit tanto periculo, non teneor ego amittere vitam corporalem ne ille damnetur. Ad confirmationem respondetur, quod quanuis inuasor ex passione vel ignorantia etiam inuincibili aggrediatur, nihilominus non ex eo derogatur iuri naturali quod ego habeo, vt defendam propriam vitam. Quod si obijcias, tunc esse casum necessitatis in quo debeo vitam corporalem ponere pro vita spirituali proximi, ergo non licet interficere talem inuasorem. Respondetur, quod in ipso inuasore duplex miseria esse potest. Altera quod sit in peccato quod ipse alias commiserat: altera quod dum aggreditur me, afficitur passione absorbente vsum rationis & iudicium, vel habet ignorantiam inuincibilem iudicans, quod ego volo illum occidere. Dico ergo, quod medium ordinatum ad moderandam passionem eius, vel tollendam ignorantiam, non est quod ego amittam propriam vitam, manet enim ille cum eadem ignorantia & passione ex quibus me interficere intendit. Rursus neque ad liberandum illum a peccato quod alias commiserat, medium est quod ego permittam me occidi. Manet enim cum eodem peccato me interfecto. Sibi igitur imputandum erit si moritur in peccato quod vltro commiserat, neque poe nituerat. Non enim propterea debeo amittere ius quod habeo ad defendendam propriam vitam, sed possum me ab illo defendere sicut a bestia fera. Ad alterum argumentum patet ex dictis in tertia conclusione, non enim adulter confert ius marito, vt occidat illum: neque ipse amittit ius quod habebat defendendi vitam propriam ex eo quod adulterium commisit. DVbitatur secundo. An pro defensione rerum temporalium vel hono ris licitum sit inuasorem occidere? Ad hoc breuiter respondetur conclusione affirmatiua, dummodo talis defensio fiat cum moderamine secundum proportionem ad finem intentum. Haec conclusio est consensus Philosophorum & fere omnium Theologorum. Illam asserit Cicero vbi supra, & confirmatur ex Aristotele. 3. Ethicorum, capit. 7. vbi laudat mortem, quam quis oppetit vt tueatur sua, ergo si cum periculo vitae propriae potest homo bona temporalia tueri, multo magis cum periculo vitae aggressoris. Praeterea, Exodi. 28. vt citatur a Diuo Thoma in argumento, Sed contra, excusatur a reatu sanguinis qui percussit furem effringentem fores vel effodientem domum . Item ratione naturali probatur conclusio. Quoniam diuitiae sunt instrumenta ad virtutem & necessariae ad vitae conseruationem, ergo licitum est ista bona defendere ab iniquo aggressore & vim vi repellere, non obstante occisione illius, quae per accidens sequitur ex defensione mea: ipse enim potius se occidit moraliter, dum a vi inferenda non desistit. Eadem ratio procedit de honore quod est excellentius bonum , quam diuitiae. Ex dictis sequitur vnum corollarium, quod non tenetur homo fugere aggressorem quando ipsa fuga est ignominiosa: sicuti est militi & viro nobili. Caeterum clericus vel monachus tenetur fugere, si fuga sua defendit vitam aut rem familiarem: non enim amittit honorem secundum statum suum, quod si noluerit fugere & se defendendo occiderit inuasorem: peccat mortaliter saltem contra charitatem: & certo credo quod peccat contra iustitiam. Et ratio est, quia ille non se defendit cum moderamine proportionato ad finem intentum, sed maiorem vim adhibet quam oporteret ad assequutionem finis, etenim quod respectu vnius hominis est proportionatum medium, respectu alterius non est proportionatum: quoniam ille amitteret honorem si fugeret, hic alter nihil amittit. Conclusio posita intelligenda est cum limitationibus conclusionum praecedentis dubij, scilicet, quod si fuerit persona publica ipse aggressor, ex cuius morte magnum damnum sequitur reipublicae, tunc non erit licitum illum occidere pro defensione rerum temporalium & honoris. Argumenta vero quae contra conclusionem possunt obijci vnico verbo soluuntur, si dicamus quod quanuis homo teneatur plus diligere vitam proximi, quam bona propria temporalia: hoc tamen praeceptum non obligat nisi in casu necessitatis proximi, & per media communia & ordinata ad illum finem, hic tamen casus non contingit quando proximus est aggressor ex malitia sua. At vero si ex ignorantia inuincibili aggreditur bona mea rapere, putans esse sua, videtur quod tunc non possim illa defendere occidendo illum . Respondetur nihilominus, quod iam est in culpa dum propria autoritate contendit vendicare sibi illa bona, sed deberet petere ante iudicem. DVbitatur tertio. An sit licitum repercutere eum qui postquam percussit, separat se ab aggressione. v. g. si quis dedit alapam proximo, an percussus possit statim repercurtere? ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Quia illa repercussio est recuperatio honoris qui actualiter offenditur, & repercussione defenditur & recuperatur. Arguitur secundo a simili. Licitum est persequi latronem fugientem capta praeda, & eripere illam de manibus eius per vim, etiam cum periculo vitae latronis, ergo in casu posito in fragranti iniuria, repercutere est quasi eripere praedam honoris de manibus iniqui aggressoris. Arguitur tertio. Si quis irritet alterum ad singulare certamen taliter quod irritatus amittat honorem, nisi acceptauerit pugnam aut statim euaginauerit gladium: & licitum est illi defendere suum honorem, etiam si is qui irritauit illum verbis, iam taceat neque vltra progrediatur, ergo etiam licitum erit percutientem repercutere pro defensione honoris qui adhuc laeditur. Nihilominus sit nobis certissima conclusio & catholica doctrina. Non est licitum repercutere eum qui percussit, nisi forte adhuc perseueret in pugna: tunc enim repercussio habet rationem defensionis respectu imminentis periculi, non vindictae respectu praeteritae iniuriae. Probatur egregio testimonio. 1. Petri. cap. 3. Non reddentes malum pro malo, neque male dictum pro maledicto. Item probatur, quoniam vindicta non est licita particularibus, vt patet Ecclesiast. 28. Qui vindicari vult, a domino inueniet vindictam. At vero qui repercutit vindicat se de percutienti, ergo peccat mortaliter. Haec est communis doctrina Theologorum bene sentientium. Et si quis aliter sentit iudicio nostro contradicit sacrae Scripturae. Verum est tamen quod non desunt qui velint fingere quod illa repercusio non habet rationem vindictae dum fit in feruore pugnae: sed potius est defensio honoris. Et idem dicunt de illo qui acceptat duellum irritatus ab alio, aiunt enim quod per illam acceptationem homo defendit honorem suum. Sed profecto vehementer falluntur dum ita paralogizantur: quod patebit ex solutionibus argumentorum. Ad primum argumentum respondetur, nego antecedens. Quia quanuis honor secundum leges diaboli recuperetur, tamen recuperatur per vindictam, quod est illicitum. Et ratio est: quia honor iam est laesus propter illam percussionem priorem, & ideo non habet locum ibi iam defensio, sed est mera vindicta ipsa repercussio: quanuis per illam recuperetur honor apud viros huius seculi, qui sunt idololatrae mundani honoris. Ad secundum concedo antecedens & nego consequentiam. Ratio differentiae est manifesta. Quoniam latro adhuc est in exercitio capiendi aliena, dum non est iam in loco quieto retinens rem alienam. At vero qui semel percussit vel contumeliam dixit, iam laesit honorem meum, neque portat secum quidquam meum quod ego possim eripere de manibus eius: sicut si quis abscindat manum meam, non possum ego abscindere manum eius. Imo si occidat equum meum: non possum ego occidere equum illius. Quia illa operatio non habet rationem defensionis, sed potius offensionis per vindictam. Ita igitur homo se habet qui pro recuperatione honoris repercutit eum qui se percussit. Caeterum de antecedente argumenti, nota quod si fur vel latro iam constituit se in loco tuto, vel rem alienam deposuit vel abscondit, non est mihi licitum per vim recuperare meam rem: quia tunc iam ille non infert vim actualiter, sed omnino iam cessauit. Vnde oportet, quod respublica iudicet de latrone & compellat vt mihi restitua. Quod si quis obijciat. Si de facto ego contendam cum latrone vt reddat quod abstulit, ille non poterit iuste defendere rem illam, igitur ego iuste contendo eripere rem illam. Respondetur nego consequentiam. Quia non est inconueniens, quod sit iniusta pugna ex vtraque parte: maxime quod defensio latronis est contra iustitiam commutatiuam : compulsio autem mea est contra iustitiam legalem, atque ita diuersis rationibus vtraque pugna est iniusta. Ad tertium respondetur , quod nullo modo est licitum acceptare duellum quod condemnatur in Concil. Trident. Sess. 25. c. 19. in decreto de reformat. & quanuis grauissimae poenae quae illic apponuntur contra sic pugnantes & contra fauentes illos, intelligantur de solenni duello, non solum illud duellum est illicitum iure naturae, sed etiam quodlibet aliud singulare certamen eorum, qui se adinuicem inuitant vel irritant ad pugnam, est iure naturae illicitum: nam vterque se exponit periculo mortis vel occisionis: neque potest habere rationem defensionis talis acceptatio. Poterit tamen homo sic irritatus ab alio prudenter & Christiane respondere pro defensione sui honoris, dicendo vbicunque tu me fueris aggressus, vir ego sum qui me possum defendere, etiam forte cum malo tuo atque periculo. Atque ita vim moderate repellit, quousque alter armis velit vti. Tunc enim iam constat quod armis potest se defendere. Sed adhuc dubitat aliquis, si quis iratus me vocat dicens, quod vult mihi certa verba facere seorsum, an sit licitum exire, etiam si suspicet, quod ille vult vti armis contra me? Ad hoc respondetur, quod prudentia opus est in huiusmodi casibus, fortassis enim habet rationem defensionis, si in tali casu vir nobilis irritatus velit exire ad audiendum sermonem eius qui irritat: quia forte verbis terminabitur illorum dissidium. At vero si irritatus, est certus moraliter, quod irritans vult cum illo digla diari, debet verbis suum honorem modeste defendere, vt iam diximus: sed non tenebitur domi manere, sed poterit exire quoties sibi opportunum erit ad negotia sua tractanda. DVbitatur quarto. An in defensionem sui, licitum sit praeuenire eum qui paratus est inique aggredi? Verbi gratia, an vxor quae certa est, quod maritus vult nocte illam suffocare, possit praeuenire maritum, & illum occidere. Similiter an habeat rationem defensionis, si quis occidat eum qui vadit ad iudicem, vt imponat falsum testimonium propter quod erit occidendus, vel infamandus vel amissurus bona temporalia. ¶ Pro solutione nota, quod praeuenire in praesenti est, antequam inimicus inuadat damnificare. Nota secundo, quod aliquando huiusmodi praeuentio non est simpliciter praeuentio, sed secundum quid, verbi gratia, quando ego post vnum actum aggressionis praeuenio alterum, quem prudenter timeo esse futurum in damnum meum. Sit igitur prima conclusio. Non est licitum simpliciter praeuenire eum, quem timeo futurum esse aggressorem. Probatur, quia illa preuentio non est proprie defensio, sed directe est occisio hominis ordinata ad conseruationem propriae vitae: quemadmodum si adultera nouit, quod maritus est conscius adulterij quod illa commisit: qui tamen nondum quidquam parauit, nihil dixit, vnde colligatur, quod est actualis aggressor: nihilominus mulier prudenter timet, quod illam sit occisurus. Dicimus quod in hoc casu, non est licitum praeuenire maritum, & per insidias illum occidere. Confirmatur conclusio. Quia illud vniuersale principium, vim vi repellere licet, nullo modo verificatur in illo casu: quin potius verificatur, quando supra iniuriam factam altera additur. Secunda conclusio. Postquam iam aggressor fecit aliquam actionem parando mihi insidias, quas ego aliter effugere non possum nisi occidendo illum: tunc licitum est mihi medio tempore, antequam instet meum damnum , occidere insidiantem etiam si pro tunc quietus sit. Ratio est: quia tunc proprie loquendo est defensio vitae meae: nam profecto mo raliter loquendo, ille est actualis aggressor. v. g. in casu posito, potest mulier adultera occidere maritum de quo certa est quod iam habet vel venenum paratum, vel gladium aut aliquid simile: tunc enim vim vi repellit moraliter loquendo, quanuis physice pro tunc ipse maritus nihil agat. Similiter dico de secundo casu: quod si ille qui vadit ad iudicem fuerit admonitus & noluerit retrocedere, poterit is qui iniuriam patitur occidere illum defendendo se vel sua: si aliter non potest. Imo vero Caiet. infra in. q. 95. ar. 8. ad 3. & in summa in verbo duellum, ait, quod innocens tunc poterit prouocare accusatorem ad duellum & occidere: quoniam accusator iam inuadit innocentem occisurus gladio iudicis. Quin potius secundum istam rationem posset etiam occulte occidere aggressorem non prouocando ad duellum , siquidem habet illa actio rationem defensionis cum moderamine inculpatae tutelae. At vero contra hanc sententiam Caietani sunt tria argumenta . Primum argumentum est. Si ipse accusator bona fide imponeret mihi crimen, non liceret mihi illum occidere, ergo neque si mala fide. Probo consequentiam. Quia defensio vitae propriae, vt iam diximus licita est etiam contra ignorantem inuincibiliter. Arguitur secundo . Sequeretur quod etiam si accusator intenderet damnificare in causa ciuili, licitum esset illum occidere. Probatur consequentia. Quia si illa actio habet rationem defensionis, licita erit pro conseruatione rerum temporalium. Consequens autem videtur esse inconueniens. Quoniam tunc daretur occasio litigantibus, vt occiderent homines quos falsos testes esse iudicauerint: quod esset magna perturbatio reipublicae. Confirmatur. Nam iudex iuste puniret talem interfectorem , ergo ipse iniuste occidit. Arguitur tertio. Quia proprie vis non dicitur, nisi quando aliquis actualiter aggreditur aliquo facto per se nociuo, sed ille accusator nondum sic aggreditur, ergo tunc non verificatur, quod vim vi innocens repellit. Magister Soto propter hoc tertium argumentum in lib. 5. de iust. & iure. q. 1. art. 8. te net partem negatiuam. Nihilominus sententia Caiet. mihi multo probabilior est. Et confirmatur , quia licitum esset mihi occidere ho minem qui vocat seruum, vt me occidat: si non habeo alium medium , quo vitam seruem incolumem. Item si quis vadit vt soluat vel irritet canem aut leonem contra me, licitum est mihi illum occidere, antequam soluat canem aut leonem, ergo etiam in casu posito licitum erit occidere accusatorem vel inuasorem . AD argumenta in oppositum respondetur . Ad primum, quod sicut non possum me defendere per vim ab ipso iudice & ministris, qui bona fide secundum allegata & probata procedunt, etiam si ex ignorantia id faciat, ita neque accusatorem possum occidere, qui bona fide & iuridice me accusat. Ratio est, quia omnes isti exequuntur officium legalis iustitiae, ac per consequens non faciunt mihi iniuriam. Et confirmatur. Quia innocens probatus nocens tenetur pati mortem illatam a ministris reipublicae, ergo accusatus tenetur pati accusationem factam secundum legalem iustitiam. Ratio vtriusque est: quia sic expedit communi bono reipublicae. Ceterum quando quis me inuadit vel accusat siue ex malitia siue ex ignorantia & non secundum iustitiam legalem, licitum mihi est me defendere, non obstante morte illius. ¶ Sed rogat quis quid agam ego, si quis vadit ad me accusandum de crimine vero sed occulto, ex cuius accusatione mihi certum periculum creatur mortis vel infamiae. Respondetur, quod si ille non habet ius ad me accusandum, neque procedit secundum iustitiam legalem, ita me possum defendere ab illo, sicut ab imponente falsum crimen. Ad secundum argumentum respondetur concedo sequelam. Diximus enim iam quod licitum est pro defensione rerum temporalium inuasorem occidere. Cum igitur ille accusator per se vel per tertiam personam inique contendat accipere mea bona: licitum mihi erit illa defendere. Neque illud inconueniens sequitur ex ista doctrina, nisi ex malitia hominum litigantium: qui non prudenter examinabunt circunstantias, in quibus licitum est falsum accusatorem & falsum testem occidere. Ad confirmationem respondetur, concedo antecedens, & nego consequentiam. Quia iudex procederet ex falsa praesumptione. At si iuridice posset probari ratio iustae defensionis, tunc iudex inique puniret interfectorem. Ad tertium argumentum respondetur, quod moraliter loquendo, ille iam coepit facere vim quando apponit causam certam periculi futuri: sicut qui parat laqueum pedibus meis in loco per quem mihi necesse est transire, neque enim debeo expectare ad repellendam vim, quando iam nullum erit remedium. Sed tunc vere me defendam, quando iam posita est aliqua actio per quam per bonam consequentiam sequitur meum periculum: alioquin postea nullus est locus defensioni relictus. DVbitatur quinto & vltimo. An sit licitum intendere occisionem aggressoris, vt seipsum homo defendat vel sua bona? Arguitur primo pro parte affirmatiua. Omne quod licitum est facere, licitum est intendere & velle: sed licitum est occidere inuasorem defendendo se cum moderamine inculpatae tutelae, ergo & velle occisionem illius & intendere illam. Arguitur secundo. Licitum est se defendenti ferire aggressorem in corde illius: imo & hoc ipsum intendere, sed talis percussio ex natura sua mortifera est, ergo etiam est licitum intendere occidere illum. Arguitur tertio. Quoniam sententia D. Tho. videtur nimis scrupulosa. Quis enim est qui se defendat, qui non eligat occisionem inuasoris, quando non aliter potest euadere? sed electio esse non potest sine intentione finis: imo idem actus est electio & intentio diuersis rationibus, ergo non peccat mortaliter, qui intendit occidere inuasorem, vt se defendat. De hac difficultate M. Soto vbi supra, ait mentem D. Tho. claram esse, videlicet quod tunc duntaxat homicidium fit ex intentione propter defensionem , quando quis alterum aggreditur, ipsum praeueniens vel ad vindicandam praeteritam iniuriam vel ad cauendam futuram . Et ideo optime ait D. Tho. id tantum licere publicae potestati, vel per bellum respectu hostium exteriorum, vel per exequutionem iustitiae respectu pestilentium ciuium . Sed quando aliquis se defendit cum moderamine inculpatae tutelae, dicit quod nihil horum contingit , etiam si homo directe mittat iaculum ad cor, vt occidat aggressorem. Vnde videtur sentire quod se defendendo cum moderamine non intendit occisionem aggressoris. Et inquit insuper: quod potest teneri, quod talis occisio non est medium ad conseruationem vitae: sed conseruationis effectus. Nam consueto sermone recte etiam appellatur medium, eodemque nomine vtitur D. Thom. in hoc artic. Hactenus Magister Soto. Verumtamen hic modus dicendi & explicandi doctrinam D. Tho. neque nobis placet, neque D. Tho. est, nusquam enim D. Tho. dicit quod occisio hominis est medium licitum personae priuatae ad conseruationem vitae, sed inquit, quod ipsa defensio est medium ad conseruationem vitae, & quod ipsa occisio est effectus per accidens consequutus & praeter intentionem. Praeterea limitare occisionem hominis ex intentione, tantum ad illos modos, falsum est. Nam potest quis intendere occidere hominem, vt rapiat pecunias vel ob alium finem ad salutem suam conseruandam. Alij autem aiunt, quod licitum est velle occisionem & intendere tanquam effectum necessario consequutum ex defensione vitae: non autem vt medium ad finem. Sed neque isti attingunt veritatem & mentem D. Tho. nam ipse appellat talem occisionem effectum per accidens & prae ter intentionem defendentis seipsum. Quapropter effectus ille nulla ratione potest dici moralis & voluntarius ipsi defendenti se. Et ratio est manifesta. Quia ille effectus non est directe voluntarius, vt patet. Neque indirecte, quia non tenetur homo euitare illum effectum, dum se cum moderatione defendit, ergo nullo modo est voluntarius. Item falluntur in eo quod dicunt esse effectum necessario consequutum ex defensione vitae. Etenim si dum ego defendo vitam meam, ipse aggressor separet se: non sequitur mors illius. At vero si persistit adhuc, & ego me non possum aliter defendere, tunc necessario ex suppositione, consequitur occisio aggressoris, non ex ipsa defensione vt est operatio defendentis volita & moralis. Et propterea proprie respectu illius defensionis dicitur effectus per accidens & praeter intentionem operantis. Caiet. autem in hoc loco optime explicat mentem D. Tho. exemplo medici, qui intendit sanitatem infirmi per mediam potionem, ex qua consequitur debilitatio infirmi. Tunc enim profecto constat, quod medicus non intendit directe vel indirecte debilitare infirmum: neque accipit pro medio debilitationem: sed solum permittit illam propter maius bonum. Quemadmodum etiam Deus concurrit ad aliquam operationem quatenus bona est, quae tamen necessario est peccatum, quatenus est a libero hominis arbitrio contra legem operante: & tamen nullo modo intendit Deus peccatum neque directe neque indirecte neque est causa peccati simpliciter: sed solum permittit peccatum propter aliud maius bonum. Ita omnino se habet qui se defendens cum moderamine inculpatae tutelae aggressorem occidit. PRO solutione argumentorum notandum est, quod idem actus materialiter potest esse bonus respectu vnius voluntatis, & malus respectu alterius. v. g. passio Christi fuit valde bona respectu volutatis Christi: at vero fuit mala vt procedebat a voluntate Iudaeorum & crucifigentium. Notandum secundo. Quod in defensione cum modera mine inculpatae tutelae, idem actus materialiter est defensio, & est occisio. Defensio quidem bona, quia consideratur ex parte ipsius defendentis tanquam medium proportionatum fini, qui est vitae conseruatio. Occisio autem est mala respectu inuasoris: quia ipse tenebatur se subtrahere ab illo periculo. Et ideo est illi indirecte voluntaria. Caeterum causa physica occisionis illius bene potest contingere quod sit ipse defendens se, non autem erit causa moralis, nisi forte ex vindicta & odio occidat aggressorem, cum se defendit etiam cum moderamine inculpatae tutelae. Est autem haec doctrina valde necessaria pro alijs materijs moralibus. Sunt enim aliqui casus, in quibus oportet aduertere, an aliquis effectus, qui alias esset malus, moraliter, sit dicendus effectus per accidens, & praeter intentionem? Et an assumatur vt medium, vt sit directe, vel indirecte volitum? Cuius rei sint nobis duo exempla. Infirmatur quis vehementer infirmitate stomachi, vel opilatione ventris, ad cuius remedium necesse est puri & optimi vini magnam quantitatem sumere: vnde rursus necesse est, naturaliter quod infirmus inebrietur. Tunc nihilominus secun dum communem sententiam licita est illa medicina, non obstante ebrietate, quoniam ebrietas in illo casu est effectus per accidens , & praeter intentionem accipientis medicinam per se ordinatam ad salutem. At vero si illa medicina immediate dirigeretur ad ebrietatem, non esset licitum illam sumere, etiam si ex ebrietate rursus sequeretur conseruatio vitae. Ratio est: quia non sunt facienda mala, vt inde veniant bona: sicut etiam non sunt relinquenda bona, quanuis praeter intentionem operantis sequantur mala: iuxta illud commune Prouerbium; "Potius scandalum nasci permittitur, quam veritas relinquatur". Est aliud exemplum. Si ad conseruandam vitam, necessaria esset naturaliter expulsio superflui seminis: nihilominus non esset licitum vti medicina vel confricatione excitatiua pollutionis. Ratio est, quia tunc sumeretur medium, quod secundum se illicitum est. At vero si esset aliqua medicina, quae immediate ordinaretur ad confortandum partes vegetatiuas vel ad purgandum hominem, vnde consequeretur physice effusio seminis: licitum esset sumere talem medicinam, quia illa effusio est effectus per accidens, & praeter intentionem accipientis medicinam, nisi homo consentiat vel desideret ipsam pollutionem: sicut potest etiam peccare se defendendo, qui gaudet de morte aggressoris. Caeterum diiudicare, qui nam dicantur effectus per accidens, & in quo casu teneatur homo relinquere actionem alias bonam, ne inde consequatur malum: vel in quo casu sit ei licitum prosequi bonam actionem, etiam si inde sequatur aliquod malum : magnum negotium est & prudentiae non vulgaris. Duo tamen documenta vniuersalia possumus ante oculos habere in huiusmodi casibus diiudicandis. Primum documentum sit. Quando actio bona secundum se, ex qua sequitur aliquis effectus secundum se illicitus vel nociuus respectu alterius: est tamen mihi necessaria ad conseruationem eius, ad quod habeo ius: erit mihi licitum in illa bona actione perseuerare: dummodo effectus ille per accidens consequutus non sit nociuus notabiliter bonis communibus . Et multo magis erit licitum persistere in illa actione, quando ipsa est promo tiua boni communis . Hoc documentum verificatur in actione defensionis propriae vitae, ad quam sequitur occisio aggressoris: & in sumptione medicinae, ad quam sequitur per accidens ebrietas vel emissio seminis. Verificatur etiam maxime in bello iusto, quando milites pugnantes contra hostes, & ciuitatem , occidunt pariter innocentes per accidens, & praeter intentionem. Sic enim expedit communi bono, quod milites non desistant ab impugnatione ciuitatis, non obstante innocentum periculo. Secundum documentum sit. Quando actio illa quae bona est, aut certe non est mala secundum se, non est mihi necessaria, sed potius parum vtilis: etsi cessem ab illa, parum aut nihil nocumenti mihi accidit: & ex alia parte sequitur aliquod nocumentum notabile proximo: teneor cessare ab illa actione vel ex charitate vel ex iustitia. Verbigratia. Si quis recreandi animi gratia velit iaculari ad scopum, ad quam actionem ille ius habet: tamen si dum vult iaculari videat hominem transeuntem, & nihilominus iaculetur, & occidat hominem: non potest dici illa occisio effectus per accidens, & prae ter intentionem iaculantis, sed est illi indirecte volita illa occisio. Et ratio est, quia ille tenebatur cessare ab illa actione: ex qua cessatione parum, aut nihil damni reportabat: quanuis alias haberet potestatem iaculandi. Et per hunc modum in alijs casibus philosophandum est de proposita difficultate. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quod si sermo sit de licito per se: maior est vera, sed minor est falsa, quod sit licitum per se & absolute occidere aggressorem: sed solum dicitur esse licitum seu potius non illicitum in sua causa per accidens. Et idcirco non valet consequentia dum infertur, ergo licitum est velle & intendere occisionem aggressoris: sed solum sequitur, ergo licitum est velle & intendere defensionem propriae vitae, non obstante occisione aggressoris. Ad secundum respondetur, concedo maiorem & minorem, & nego consequentiam . Quia variatur appellatio verbi intendere. Non enim sequitur, quod si quis intendit vnum cui aliud intrinsece annectitur, quod intendat illud quod intrinsece annectitur: quemadmodum medicus intendit dare medicamentum propter salutem infirmi: cui tamen medicamento intrinsecum est, quod debilitet, tamen non sequitur quod medicus intendat debilitationem infirmi: nec directe nec indirecte velit eam. Ad tertium argumentum respondetur, quod sententia Diui Thomae, non est scrupulosa prout a nobis explicata est. Eodem enim modo potest homo se defendere cum moderamine inculpatae tutelae, non obstante occisione inimici, atque si licitum esset in illo casu intendere occisionem tanquam medium ad salutem propriam. Quin potius doctrina Diui Thomae sic explicata, est necessaria pro alijs materijs. Et si quis aliter loquitur improprie loquitur: etiam si sentiat nobiscum. # 8 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrum aliquis casualiter occidens hominem, incurrat homicidij reatum. AD Octauum sic proceditur. Videtur, quod aliquis casualiter occidens hominem, incurrat homicidij reatum. Legitur enim Genes. 4. quod Lamech credens interficere bestiam , interfecit hominem: & reputatum est ei ad homicidium. Ergo reatum homicidij incurrit, qui casu aliter hominem occidit. ¶ 2 Praeterea. Exodi. 21. dicitur, " Si quis percusserit mulierem prae gnantem, & abortiuum fecerit: si mors eius fuerit subsecuta, reddet animam pro anima." Sed hoc potest fieri absque intentione occisionis. Ergo homicidium casuale habet homicidij reatum. ¶ 3 Praeterea. In decretis distin ctione + { In decret. dist. 50. c. miror. & ca. clericum . & capi. de his clericis et c. si quit viduam. } 50. inducuntur plures canones, quibus casualia homicidia puniuntur. Sed poenae non debentur nisi culpae. Ergo ille qui casualiter hominem occidit, incurrit homicidij reatum. SED contra est, quod Augustinus + { Epi. 154. non multum procul a fine epist. tomo. 2. } dicit ad Publicolam, "Absit, vt ea quae propter bonum ac licitum facimus, si quid propter hoc prae ter nostram voluntatem quicquam mali acciderit, nobis imputetur." Sed contingit quandoque , vt propter bonum aliquod facientibus, homicidium consequatur casualiter. Ergo non imputatur facienti ad culpam . RESPONDEO dicendum, quod secundum Philosophum in secundo + { Lib. 2. textu. 49. & 50. to. 2. } Physicorum. Casus est causa agens praeter intentionem . Et ideo ea quae casualia sunt simpliciter loquendo, non sunt intenta, neque voluntaria . Et quia omne peccatum est voluntarium secundum Augustinum, consequens est, quod casualia, inquantum huiusmodi, non sunt peccata. Contingit tamen, id quod non est actu, & per se volitum vel intentum, esse per accidens volitum vel intentum, secundum quod causa per accidens dicitur remouens prohibens. Vnde ille qui non remouet ea, ex quibus sequitur homicidium, si debeat remouere, erit quodammodo homicidium voluntarium. Hoc autem contingit dupliciter. Vno modo quando dans operam rebus illicitis, quas vitare debebat, homicidium incurrit. Alio modo quando non adhibet debitam solicitudinem. Et ideo se cundum iura, si aliquis det operam rei licitae, debitam diligentiam adhibens, & ex hoc homicidium sequitur, non incurrit homicidij reatum: si vero det operam rei illicitae, vel etiam det operam rei licitae, non adhibens diligentiam debitam, non euadit homicidij reatum, si ex eius opere mors hominis sequatur. AD primum ergo dicendum, quod Lamech non adhibuit sufficientem diligentiam ad homicidium vitandum, & ideo reatum homicidij non euasit. AD secundum dicendum, quod ille qui percutit mulierem praegnantem , dat operam rei illicitae. Et ideo si sequatur mors vel mulieris, vel pueri animati, non effugiet homicidij crimen, praecipue cum ex tali percussione in promptu sit, quod mors sequatur. AD tertium dicendum, quod secundum canones imponitur poena his qui casualiter occidunt, dantes operam rei illicitae, vel non adhibentes diligentiam debitam. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Qui dans operam rei licitae adhibet debitam diligentiam: si ex hoc homicidium sequatur, non incurrit homicidij reatum. Secunda conclusio. Qui dat operam rei illicitae vel non adhibet diligentiam debitam, non euadit homicidij reatum : si ex eius opere homicidium sequatur. COMMENTARIVS. # [disputationis ordo] Pro intelligentia literae articuli. Nota ex D. Tho. in 2. senten. dist. 30. quaest. 1. artic. 2. quod nomine reatus proprie intelligitur obligatio ad poenam propter culpam. Hinc est, quod ipse docet in dist. 42. quaest, 1. artic. 2. quod cum reatus sit medium inter culpam & poenam, accipitur aliquando pro vtralibet. Atque proinde in conclusionibus D. Thom. potest reatus accipi proprie pro ipsa obligatione ad poenam: potest etiam accipi pro culpa vnde oritur obligatio, vel etiam pro ipsa poena quae oritur ex culpa. Tota difficultas huius articuli est de irregularitate, quae consequitur ex occisione vel mutilatione hominis. De qua re agunt Iurisperiti in titulis de homicidio. & in decreto distinct. 50. Summistae in verbo irregularitas. & in verbo homicidium. Couarru. in Clemen. si furiosus. de homicidio voluntario. Nauar. in manua. c. 27. & super. c. fin. 14. quaest. 6. Castro libro. 2. de potestate legis poenalis. Theologi in. 4. Sentent. distinct. 25. Soto libro. 5. de iustit. & iure. quaest. 1. art. 4. & 9. Quatuor nobis disputanda videntur necessario in praesenti tractatu. Primum erit de irregularitate, quae incurritur ex homicidio voluntario. Secundum, de illa quae incurritur ex homicidio casuali. Tertium, de illa quae incurritur ex mutilatione. Quartum, de modo quo tollitur irregularitas: & simul dicemus, an irregularitas sit propria censura ecclesiastica de qua possit quis absolui, sicut de alijs censuris ecclesiasticis per bullam Cruciatae. # [ante omnia. de irregularitas diffinitio] Ante omnia supponenda est irregularitatis diffinitio. Quae quidem, vt colligitur ex doctoribus citatis talis est. Irregularitas est impedimentum iure Pontificio introductum ad suscipiendos ordines & in susceptis ministrandum . Dicimus in hac diffinitione quod sit impedimentum iure Pontificio introductum: vt doceamus, quod nulla irregularitas iure naturali vel diuino introducta est. In qua re omnes conueniunt. Sed specialius legendus est Innoc. in. c. nisi cum pridem. de renuntiatione. & in. c. ad audientiam. de homicidio voluntario. Et probatur. Tum quia in sacris literis nullus reperitur locus in quo sit introducta irregularitas: tum etiam quia saepe Summi Pontifices dispensant super irregularitatibus: at vero si irregularitas naturali vel diuino iure esset introducta, non posset fieri huiusmodi dispensatio. Et quanuis 1. ad Timot. c. 3. videatur fieri mentio de irregularitate bigamiae, & etiam de illa quae contrahitur ex homicidio: inde tamen non colligitur, quod irregularitas sit diuino iure introducta: quoniam Apostoli statuebant aliquando leges positiuas ecclesiasticas vtentes ordinaria potestate, quam habebant in Ecclesia. Ex his sequitur: quod nulla irregularitas est admittenda, nisi fuerit expressa in iure. Probatur. Quia iure positiuo est introducta, ergo vbi non fuerit expressum ius de irregularitate, non est admittenda. Et praeterea probatur ex Bonifacio VIII. capit. ijs qui. de sententia excom. in. 6. vbi expresse hoc ipsum docet. Deinde irregularitas est odiosum impedimentum: sed odia sunt restringenda, ergo in materia irregularitatis, non valet argumentum per locum a simili vel a fortiori: sed debet esse expressa in ipso iure. v. g. si sit imposita irregularitas contra Sodomitas, non sequitur quod committentes peccatum bestialitatis incurrant illam. Est tamen argumentum contra istam doctrinam. Quoniam in casu dubij, an Petrus sit irregularis vel non, debet haberi tanquam irregularis, ergo materia irregularitatis non est odiosa. Antecedens probatur ex cap. ad audientiam. & ex cap. significasti. de homicidio. in quibus aperte diffinitur illud antecedens. Ad hoc argumentum Ioannes Andreas, Panormit. & multi alij Canonistae in dict. cap. ad audientiam. & Nauar. in suo manua. cap. 17. nu. 193. dicunt, quod in foro conscientiae in dubio, debet Petrus iudicari irregularis, non autem in foro contentioso. Sed haec distinctio non probatur a Couar. in loco citato. Sed arguit contra illam primo, quia in citato cap. is qui. absque vlla distinctione inter forum conscientiae, & iudiciarium decernit Bonifacius, quod nulla est irregularitas est nisi fuerit expressa, in iure, ergo in re dubia, etiam in foro conscientiae iudicandus est liber Petrus ab irregularitate. Item canones citati, ad audientiam. & significasti, absque distinctione decernunt, quod in re dubia debet quis iudicari irregularis, ergo non oportet distinguere inter forum conscientiae & iudiciarium, imo vero illa iura ex primaeua intentione videntur procedere de foro iudiciario. Aliter ergo respondet Couarruuias dicens, quod dubium de irregularitate potest contingere dupliciter. Vno modo vt sit dubium de ipso iure. Altero modo vt sit dubium de ipso facto. Hoc est, possumus dubitare an sit lata aliqua lex de tali irregularitate: & rursus possumus dubitare, an Petrus fecerit illam actionem propter quam sit posita irregularitas. Dicit ergo quod quando dubium fuerit de ipso iure: iudicandum est, quod Petrus non sit irregularis. Et probatur ex cap. is qui. vbi supponitur quod nulla est irregularitas, nisi habeatur expressa in ipso iure: at vero si dubitatio fuerit de facto: tunc in vtroque foro debet Petrus censeri irregularis, quoniam ita disponit ius ecclesiasticum in illis tribus citatis capitulis. Et quantum ad hoc ita procedendum est de ipsa irregularitate, sicut si esset materia fauorabilis. Et praeter ipsa iura citata: est etiam ratio quae colligitur ex iure. Quoniam in aequali dubio ea pars est eligenda in qua minus periculi est. Sed in materia de qua loquimur minus periculi est, si homo se gerat vt irregularis: quia ex hoc nullum timetur malum, at vero ex opposito magnum incommodum timetur, scilicet, quod irregularis & indignus minister celebret sacramentum . Ex qua etiam ratione possumus colligere, quod si fuerit aequale dubium an Petrus sit excommunicatus aut suspensus, debet se habere tanquam excommunicatus & interdictus, maxime in foro conscientiae: & debet quaerere absolutionem ab huiusmodi vinculis antequam celebret. Sequitur deinde principaliter quod nulla irregularitas contrahitur propter actum pure interiorem. Probatur quia omnis irregularitas introducta est iure pontificio: sed ius pontificium nihil decernit circa actus pure interiores, ergo. Vnde non facile intelligitur, quid significent quaedam verba quae habentur in Iubilaeis & Priuilegijs. Videlicet, quod confessarius electus possit dispensare super irregularitate etiam mentali. Fortassis posset quis dicere, quod nomine irregularitatis interioris & mentalis intelligenda est illa quae incurritur propter actum exteriorem, sed ille actus est occultus, neque potest in iudicio probari: ita vt talis irregularis absoluatur tantum in foro animae. Huic sententiae non videtur refragari Couarruuias vbi supra: eo quod verba illa iubilaei non videntur posse habere alium sensum: quoniam esset ridiculum explicare illa de irregularitate pure mentali. Quia nulla talis est, neque esse potest. Ista intelligentia non est nobis improbabilis & certe probabilior esset: nisi contingeret, quod in multis literis apostolicis aliqua inseruntur ex inaduertentia notariorum, quae omnino sunt impertinentia & nullum operantur effectum. Sequitur etiam ex dictis falsum esse quod irregularitas incurritur ex effusione sanguinis aut seminis in Ecclesia, sicut opinatus est Soto vbi supra artic. 4. ratio est quia in toto iure non inuenitur. Est tamen argumentum ad probandum quod est aliqua irregularitas diuino iure introducta. Quoniam irregularitas bigamiae incurritur ante baptismi susceptionem, vt verbi gratia, si infidelis in statu infidelitatis duas habuit vxores successiue, est irregularis, ita vt etiam postea suscepto baptismate, non possit promoueri ad ordines sine dispensatione irregularitatis. At vero lex positiua ecclesiastica non extenditur ad eos qui non sunt baptizati, ergo illa irregularitas non incurritur ex iure pontificio. Maior habetur expresse in decreto distinctione 26. capit. acutius. & capit. deinde. quod est Innocentij Primi. & in capit. vna. quod est Diui Ambrosij. & Innocent. in capit. deinde. diffinit hanc irregularitatem non tolli per baptismi susceptionem. Secundo arguitur. Probabilis sententia est, quod propter homicidium perpetratum ante baptismum incurritur irregularitas, quae non tollitur per baptismi susceptionem: sed illa irregularitas non potest introduci per legem ecclesiasticam, ergo iure diuino vel naturali introducta est. Maior est opinio glossae in capit. si quis viduam distinctione 50. quam sequuntur Archidiaconus, Dominicus & alij Canonistae. Et quidam ex Theologis, vt est Ioannes de Maioris in. 4. sentent. distinct. 27. quaest. 8. Ad primum argumentum Diuus Hieronymus, cuius verba habentur in decreto. distin. 26. cap. 1. & super primam ad Timoth. cap. 3. opinatus est, quod ante susceptionem baptismi non contrahitur bigamia. Illum sequuntur glo. ordi. & Lyra. in illo. cap. ad Timoth. supra. & Maior. in, 4. vbi supra. & nonnulli etiam ex Canonistis: vt refert Abbas in capit. gaudemus. de diuortijs. & mouentur ad hanc sententiam propter primum argumentum. Nihilominus tenendum est, quod bigamia contrahitur etiam ante baptismi susceptionem, & quod non tollitur istud impedimentum per baptismum . Hanc veritatem efficaciter probant tria capitula citata in primo argumento, praesertim in cap. deinde. quoniam illud est diffinitio Pontificis que nos cogit hanc sequi sententiam. Ad argumentum igitur respondetur, quod bigamia consistit in hoc quod aliquis sit diuisus secundum carnem. Fit autem haec diuisio per hoc quod aliquis successiue contrahit cum duabus vxoribus: eo quod vir & vxor fiunt vna caro, & idcirco qui cum duabus vxoribus contrahit, diuisus est secundum carnem. Quae quidem diuisio introducta est non per legem positiuam: sed ex natura rei cognoscitur. Hinc ergo dicimus quod irregularitas bigamiae habet fundamentaliter ortum ex natura rei: at vero non habet formaliter rationem irregularitatis, nisi accedente lege ecclesiastica, quae prohibet bigamum promoueri ad ordines propter indecentia, eo quod ministri ecclesiae debent repraesentare Christum vnius ecclesiae sponsum & virum: cui repraesentationi non conuenit, quod minister sit bigamus & diuisus secundum carnem. Ad secundum argumentum. Ipsimet autores citati & quidam alij, quos refert Couarru vbi supra, distinguunt de occisione: & aiunt, quod occisio iniusta quae proprio nomine appellatur homicidium, ante baptismum, vel non inducit irregularitatem, vel si inducit tollitur per baptismum: per quem omnis defectus moralis tollitur, & omnia quae ipsum consequuntur. Occisio vero iusta & licita inducit irregularitatem. Et de hac occisione procedit argumentum. Caeterum sententia quae per oppositum tenet, quod per nullam occisionem siue iustam siue iniustam, quae fuit ante baptismum , incurritur irregularitas, est communis inter Canonistas, quos refert Couar. vbi supra. & Syluest. verbo, irregularitas. num. 28. quam sententiam etiam sequuntur Theologi doctiores in quarto senten. quidam: distin. 25. alij distin. 27. & haec sententia habet fundamentum in illo cap. si quis viduam. vbi absolute & sine aliqua distinctione asseritur, quod homicidium ante baptismum factum non inducit irregularitatem, at vero vbi ius non distinguit, neque nos debemus distinguere: iuxta commune proloquium Iurisperitorum. Et profecto illa distinctio de occisione iusta vel iniusta impertinens videtur in rem praesentem: quoniam irregularitas quae ex homicidio contrahitur non tam pensanda est ex iniustitia quam ex significatione scilicet, ex defectu mansuetudinis & lenitatis, qui interuenit in quacunque occisione siue iusta siue iniusta, ergo omnis occisio ante baptismum vel inducit irregularitatem: vel nulla occisio inducit. Ad argumentum igitur secundum negatur antecedens. Quod si quis interroget rationem differentiae, quare bigamia quae fit ante baptismum inducat irregularitatem post baptismum: & non homicidium? Respondent Couar. & Nauar. vbi supra, quod irregularitas in homicidio incurritur propter quendam horrorem, qui tollitur per baptismum. Sed non satis intelligo hanc solutionem: quia irregularitas homicidij non in horrore sed in defectu lenitatis consistit, quam debent seruare ministri altaris: vt conformentur mansuetudini Christi. Quapropter respondemus aliter: quod defectus qui reperitur in bigamia, pertinet ad naturales defectus, qui quidem possunt incurri ante obligationem legis positiuae & ante baptismum. Sicut si quis sit mancus ante baptismum. At vero defectus lenitatis, qui consideratur in homicidio: non est defectus naturalis: sed solum habet rationem defectus ex consideratione legis positiuae, comparantis hominem ad Christum mansuetissimum. Et propterea iste defectus non contrahitur nisi ab illo qui subijcitur legi ecclesiasticae: non tamen negamus quin potuisset Ecclesia statuere, quod per baptismum auferretur indecentia bigamiae: Sed assignamus rationem quare Ecclesia noluerit, quod defectus ille bigamiae tolleretur in baptismo: quin potius baptizatus sta tim inciperet esse formaliter irregularis. Hactenus de diffinitione irregularitatis. # [i. de irregularitate ex homicidio voluntario] Iam vero accedentes ad primam considerationem quae est de homicidio voluntario, quomodo ex illo contrahatur irregularitas, statuimus certam conclusionem . Propter homicidium voluntarium ante baptismum siue iuste siue iniuste fiat, nulla incurritur irregularitas. Probatur ex ipsa dispositione iuris titul. de homicidio. libro. 6. & in illa distinctione 50. Decreti. Aduertendum est autem primo, quod quanuis homicidium, si ad proprietatem vocis attendamus, denotet occisionem iniustam, tamen secundum iuris consuetudinem loquendi, saepe accipitur vniuersaliter pro occisione hominis siue iusta siue iniusta, hoc patet in titulis de homicidio, vbi secundum communem intelligentiam Canonistarum, nomine homicidij intelligitur etiam occisio iusta. Et certe Diuus Thomas articulo praecedenti ad tertium, etiam videtur vsurpare homicidium in ista significatione ampla. An vero in vniuersum tam in iure communi, quam in priuilegijs specialibus huc nomen homicidium voluntarium accipiatur in hac ampla acceptione, dicemus infra in secundo tractatu. Aduertendum secundo, quod homicidium voluntarium illud est, quod procedit ex intentione: siue intendatur vt finis, siue vt medium, siue vt effectus necessario consequutus ad aliquam actionem Physice loquendo, praeuisus tamen est ab operante: quanuis sequatur praeter intentionem eius & per accidens. Hinc est quod quando aliquis in sui defensionem interficit aggressorem, illa occisio appellatur homicidium voluntarium secundum consuetudinem iuris & modum loquendi Iurisperitorum. Nihilominus, differentia versatur inter doctores in diffiniendo, an homicidium quod in se ipso non est voluntarium, sed in sua causa, debeat reputari vokuntarium quantum ad rationem incurrendi irregularitatem, & modum dispensandi in ipsa irregularitate. Quae res multum refert, vt intelligamus ad quantum se extendunt concessiones iuris & priuilegia, quando datur facultas dispensandi super irregularitatem casua lem, praeter eam quae est ex homicidio voluntario. Caietanus in hoc articulo in solutione ad tertium, dicit quod illud homicidium, quod est volitum in causa ex qua per se moraliter, & vt in plurimum sequitur mors, censendum erit voluntarium. Ponit exemplum, verbi gratia, qui mulieri impre gnanti magnum terrorem incutit, ex quo sequitur aborsus foetus animati, censetur homicida voluntarius: & incurrit irregularitatem homicidij voluntarij: quoniam ex illo terrore per se & regulariter sequitur aborsus in muliere praegnante. Hanc sententiam sequitur Couarruuias in secunda parte relectionis citatae a principio. Et probatur primo, quia qui vult causam per se, vult etiam totum illud quod ex causa sequitur, ergo qui vult homicidium in causa ex qua sequitur per se mors, vult etiam per se mortem & ex consequenti est voluntarium homicidium. Confirmatur, quia illud dicitur homicidium casuale, quod sequitur praeter intentionem operantis: sed homicidium quod sequitur ex causa per se ex qua vt in plurimum sequitur mors, non est praeter intentionem, imo videtur virtualiter volitum, ergo numerandum est inter voluntaria homicidia. Secundo probatur ex capit. fina. de homicidio. in sexto. vbi censetur homicida & irregularis ille qui praecepit seruo, vt aliquem verberaret, exprimendo tamen ne occidas vel mutiles, si de facto ex verberatione sequuta est mors. Hoc autem non alia ratione decernitur, nisi quia homicidium, illud fuit volitum in sua causa, scilicet in verberatione, ergo vera est sententia Caietani. Aliter sentit Nauarrus in suo Manuali capitul. 17. numero 240. vbi duo asserit. Primum est, quod qui vult homicidium in causa proxima ex qua necessario sequitur mors naturali necessitate: reputatur homicida voluntarius. Verbi gratia, si quis propinat venenum alicui, etiam si id faciat sine animo occidendi, est homicida voluntarius: quoniam venenum est causa proxima inferens mortem. Secundum est, quod quando causa non est ita proxima neque necessario sequitur mors ex illa, quanuis sequatur regulariter, non tamen censebitur homicidium voluntarium. Hoc secundum dictum directe contrariatur opinioni Caietani. Sed probatur, quia quando homicidium voluntarium diffinitur in iure, illud esse dicitur, quod dolo & animo occidendi committitur: ita diffinitur in. l. prima. ff. de Siccarijs. ergo homicidium quod non committitur animo occidendi non censetur in ipso iure voluntarium. Secundo probatur, quia in Concilio Tridentino, sessione 14. capit 7. illud duntaxat appellatur homicidium voluntarium quod fit per insidias aut ex proposito: & omne aliud homicidium reducitur ad homicidia casualia. At vero illud homicidium , quod est tantum voluntarium in sua causa aliquantum remota: non censetur fieri per insidias neque ex proposito, ergo numerabitur inter casualia. Tertio probatur. Illud capit. vltimum. de homicidio. in sexto. in quo potissimum fundatur sententia contraria, non probat quod homicidium, de quo ibi fit mentio, sit voluntarium: sed tantum probat, quod inducat irregularitatem: & quod ille est homicida. Sed omnia haec verificantur satis de homicidio casuali, quod potest inducere irregularitatem. Alijs vero Theologis placet magis haec opinio doctissimi Nauarri: quanuis dicant quod si attendamus ad rigorem Metaphysicum & Philosophicum moralem, sententia Caietani verissima est, & eius argumentum conuinceret illud homicidium esse simpliciter voluntarium. At vero ex iuris benignitate & pia interpretatione huiusmodi homicidium, de quo procedit secundum dictum Nauarri, non debet censeri voluntarium quantum ad modum rigurosum inducendi irregularitatem, quanuis alias inducat illam tanquam homicidium casuale. Praeterea mouentur ex verbis Concilij Tridentini iam citati. Et denique quoniam secundum leges ciuiles iam citatas & plures alias, huiusmodi homicidium non punitur poena ordinaria & rigurosa: sicut punitur homicidium voluntarium: sed ius Canonicum debet esse magis pium quam ciuile. Ergo si ius ciuile non reputat huiusmodi homicidium esse voluntarium, multominus iure Canonico debet censeri voluntarium quantum ad rigurosam poenam & censuram irregularitatis. Nobis tamen neuter modus dicendi plene satisfacit, multo autem minus sententia Caietani, videtur enim loqui de voluntario quantum attinet ad veram culpam. Constat autem, quod irregularitas absque aliqua culpa potest contrahi, ergo non loquitur de homicidio voluntario, quantum attinet ad irregularitatem. ¶ Deinde ratio Caietani satis infirma est. Ostendimus enim iam non esse consequentiam necessariam , quod si quis vult causam velit etiam effectum qui per se consequitur ad ipsam causam, verbi gratia, infirmus vult sumere potionem ex qua per se & necessario sequitur debilitatio, & tamen non vult debilitationem: licet permittat illam. Sed oportebat adijcere, vt ratio Caietani esset bona, quod homo teneretur euitare illam causam. Tunc enim effectus consequens esset voluntarius in sua causa saltem indirecte. Deinde modus explicandi Nauarri, etiam impugnatur exemplo. Verbigratia, quando quis defendens amicum aut patrem, occidit aggressorem: nulla ratione est voluntaria illa occisio nec directe nec indirecte: & tamen incurritur irregularitas. Ergo necessarius est alius modus explicandi, quomodo per homicidium voluntarium incurratur secundum rigorem iuris irregularitas. Etenim praedictum homicidium non potest reduci ad casuale: contrahitur enim irregularitas indispensabilis, nisi per summum Pontificem. Praeterea secundum communem omnium sententiam consulens, praecipiens, exhortans ad occisionem alicuius, si sequatur occisio contrahit irregularitatem rigurosam homicidij voluntarij. Etenim non est necessarium, quod ad consilium, ad praeceptum, ad exhortationem sequatur ille effectus occisionis: imo neque vt in plurimum consequitur. Ergo alius modus explicandi necessarius est, vt intelligamus quando contrahitur irregularitas secundum rigorem iuris ex homicidio voluntario, prout opponitur casuali. Sit igitur nobis haec regula. Quotiescunque voluntas hominis directa siue licite siue illicite, influit in effectum occisionis influentia morali, incurritur irregularitas secundum rigorem iuris ex homicidio voluntario. In hac regula includimus praetores, ferentes sententiam sanguinis, accusatorem, & testes, aduocatum contra reum, tabellionem, carnificem, praeconem. Includimus etiam omne homicidium ex proposito quod est peccatum mortale. At vero consequenter etiam includimus praecipientes, consulentes, exhortantes, & auxilium scienter dantes. Non autem includimus homicidia omnia mortaliter culpabilia ex negligentia, considerantis quod sequeretur occisio. Haec enim appellantur secundum morem loquendi iuris Canonici homicidia casualia: quanuis propter illa incurratur irregularitas dispensabilis ab episcopo. Si autem essent pure casualia praeter omnem rationem voluntarij, non incurritur propter ipsa homicidia aliqua irregularitas. Secunda regula est magis particularis. Quando occisio futura praeuisa est in sua causa: & nihilominus homo vult operari causam illam: vel quia licitum est sibi sic operari, vel quia tenetur, vel etiam peccando sic operetur: manet irregularis secundum rigorem iuris: & illa occisio dicitur homicidium voluntarium. Ab ista secunda regula excipiuntur aliqui casus ex benignitate iuris. Videlicet quando quis defendens se ipsum preuidet mortem aggressoris futuram, & nihilominus se defendit. Sed non excipitur quando praeuidet mortem aggressoris defendendo patrem, vbi nullum est peccatum: imo esset peccatum si non defenderet. Ratio huius est, quia in hoc impedimento ecclesiastico irregularitatis, que contrahitur ex occisione hominis, magis attenditur in ipsa repraesentatione occisionis: quam ratio culpae. Et propterea quaedam irregularitates ex homicidio, quae contractae sunt simul cum peccato mortali, sunt facilius dispensabiles: quoniam occisio fuit casualis aliquo modo, quam aliae irregularitates, quae sine culpa contractae sunt: eo quod occisiones istae non fuerunt a casu, sed fuerunt prae uisae & directe volite, vt medium ad finem: sicut Praetor vult suspendere latronem. Nihilominus vt haec magis explicentur. DVbitatur primo. An qui in defensionem propriae vitae alterum occidit, etiam cum moderamine inculpatae tutelae, maneat nihilominus irregularis. Et ratio du bij prima est, quia homicidium voluntarium illud etiam est, si quis praeuidens mortem aggressoris, illum interficit. Ergo manet irregularis. Patet consequentia, quia omne homicidium voluntarium inducit irregularitatem. Illud autem non est casuale. ¶ Secundo, hoc videtur expressum in Concilio Tridentino, Sessione 14. Decreto de reformatione capit. 7. vbi dicitur. Si vero homicidium non ex proposito, sed a casu vel vim vi repellendo, vt quis se a morte defendat, fuisse commissum narretur, committatur ordinario loci, vel Metropolitano, aut episcopo: qui probato euentu possit dispensare. Ecce irregularis censetur qui se defendendo alterum occidit, siquidem dispensatio huius casus committitur episcopo. Respondetur tamen, quod tempore D. Thomae iste talis irregularis habebatur, vt colligitur ex articulo praecedenti ad tertium, vt ibi bene notat Caietanus. Nihilo minus tamen nostris temporibus iam certum est oppositum: quod videlicet non maneat irregularis. Patet ex Clementina, si furiosus. de homicidio. vbi excipitur ab irregularitate, & qui pure casualiter occidit, & qui etiam occidit in defensionem suae vitae. Disputant autem doctores. Vtrum ante decisionem istam Clementis vere maneret irregularis iste occidens, defendendo se. Nauar. in Manuali capit. 27. numer. 209. dicit quod Pontifex in illa Clementina, non fecit nouum ius: sed declarauit antiquum. Et fatetur hoc esse contra D. Thom. & ratio illius est: quia textus non continet verba, quae denotent nouum ius, ergo ita interpretandus est. Sequuntur illum aliqui iuniores, maxime ex Iurisperitis. Veruntamen oppositum reputo verum & colligo a posteriori, quia nullum ius antiquum extat ante illam Clementinam, nec Nauarrus illud attulit, ergo non erat in iure. Et etiam quia Diuus Thom. id non ignorabat, qui tanquam certo supponit, talem homicidam incurrere irregularitatem: olim ergo omnis homicida voluntarius irregularis erat, & solum excipiebatur homicidium pure casuale. Ad primum respondetur, concedendo, quod talis homicida voluntarius est, quia sciens operatur & praeuidens effectum & mor tem futuram: nihilominus cum damno aggressoris se defendit. Caeterum ex benignitate iuris excipitur iste talis ab irregularitate: quia omnia iura tam naturalia quam positiua fauent conseruationi viuentium, & maxime quando in conseruanda vita homo patitur violentiam. Sed contra. Sequitur, quod non manet irregularis adulter, qui occidit in defensionem suae vitae maritum adulterae inaduentem ipsum. Probatur sequela. Quia hoc facit etiam in defensionem propriae vitae ad quam conseruandam habet ius in illo casu. Ad hoc quidam ex Iurisperitis negant consequentiam, & sequuntur sententiam Nauar. in manuali, cap. 15. nu. 7. & etiam Couar. vbi supra. Dicunt enim isti, quod illa actio illicita adulterij: est quasi via moraliter loquendo ad homicidium alterius, & idcirco inducit irregularitatem, nihilominus oppositum est probabilius. Et fundamentum contrariae sententiae supponit falsum, quia quanuis aliquando ex tali actione illicita, sequatur homicidium, tamen est per accidens. Moraliter enim & frequenter illud non sequitur. Quocirca tenendum est, quod non maneat irregularis, magis quam qui dans operam rei licitae in sui defensionem, alterum occidit. Ad secundum respondetur, quod Concil. Trident. loquitur, quando iste se defendens dubitat rationabiliter de modo iustae defensionis, & vtrum cum moderamine inculpatae tutelae, aut sine illo tale homicidium commiserit: iste enim casus frequenter contingere potest & ita iustum est, vt committatur ordinario & eius discussio & dispensatio. Summo autem Pontifici reseruantur irregularitates omnes quae oriuntur ex homicidio voluntario & a proposito. Aliud dubium est, Vtrum qui occidit alterum pro defensione honoris & bonorum temporalium, maneat irregularis? Couarr. relect. iam citata, par. 3. numer. 4. dubitat de occidente in defensionem honoris, an maneat irregularis: nihil ominus tamen numero. 5. concludit resolutorie, quod occidens siue defendendo honorem siue proprium censum, non manet irregularis. Probatur haec sententia ex capit. 2. de homicidio, vbi Summus Pontifex diffinit, quod non sit de ponendus clericus, qui interfecit latronem volentem expoliare illum, ergo non inducitur irregularitas ex occisione pro defensione bonorum temporalium, alioquin deponendus esset iste. Secundo de honore specialiter arguitur: quia a viris probis & recte sentientibus honor praefertur vitae & prudenter ac iuste quis pro honore prodigit vitam, ergo sicut qui pro defensione vitae occidens inuasorem non manet irregularis: ita non manebit irregularis qui pro defensione honoris alterum occidit cum moderamine inculpatae tutelae. Tertio. Facultates & bona temporalia per se ordinantur in conseruationem vitae, ergo sicut in defensione vitae occidens non manet irregularis, ita neque occidens pro defensione bonorum. Consequentia probatur a paritate rationis: quia eadem causa est de fine, & de his quae per se ordinantur in consequutionem finis per se, quare Theologi diffiniunt quod sicut licitum est defendere vitam etiam cum damno aggressoris: ita etiam licet defendere proprium censum cum damno tertij, vnde regula iuris habetur, quod vbi est eadem ratio sit eadem iuris dispositio. ¶ Quarto & est argumentum potissimum Couar. quia nullus ex occisione priuata manet irregularis, nisi talis occisio fuerit culpabilis, vt patet inductiue: cum ergo occisio pro defendendo honore & proprijs facultatibus non sit culpabilis, non inducet irregularitatem. ¶ Alij autem doctores & maxime Theologitenent oppositum, & ratio illorum est: quia iura non excipiunt homicidam ab irregularitate nisi qui pure casualiter occidit, vel in sui defensionem vel in propriae vitae defensionem: sed qui occidit inuasorem pro defendendo honorem non occidit casualiter cum praeuideat talem effectum , nec defendit propriam vitam directe, ergo non excipitur in iure. Et fundamentum huius rationis, est decretum Bonifacij supra citatum qui voluit quod nullus habeatur irregularis, nisi qui exprimitur in iure, qua ratione & in exceptionibus vtendum est vt nullus videlicet homicida excipiatur ab irregularitate, nisi qui expresse excipitur in iure. Dicere vero quod talis est homicida casualis in iure: fal sum supponit, nam eadem ratione haberetur homicida casualis, qui pro defendenda vita alterum occidit: hoc vero est contra contextum iuris, qui distinguit inter homicidam pure casualem & istum qui occidit in sui defensionem . Vnde sententia Theologorum quia tutior & magis conformis iuri tenenda est. Ad primum respondetur, quod ibi Pontifex dispensauit cum illo clerico super irregularitate quam contraxerat, & hoc bene colligit glossa, quia ibidem precipitur, quod maneat & viuat in perpetua poenitentia: quod signum est dispensationis. Ad secundum respondetur, quod multi viri honoratissimi tenent oppositum, quod videlicet vita praeferatur, quia fundamentum est omnium reliquorum: & quanuis id daremus oppositae sententiae , quod honor esset praeferendus: consequentia est nulla. Sicut non valet, bene viuere quid praestantius est quam vita: ergo sicut qui occidit inuasorem non manet irregularis, ita nec qui occideret impedientem vt aliquis non recte viuat. Sed contra sequitur, quod si aggressus occidit inuasorem quem poterat non occidere si fugeret, quod maneret irregularis: consequens est falsum, ergo. Sequela patet: quia iste talis non defendit vitam sed honorem, postquam facile posset seruare vitam sine occisione, quanuis cum aliquali dedecore. Couar. vbi supra dubius videtur in hac parte: verum tamen certo tenendum est, quod non maneat iste irregularis: quia directe defendit propriam vitam quanuis per accidens admisceatur defensio honoris. Sicut enim aggrediens intendit occidere non vero inhonorare: ita etiam aggressus intendit per se defendere propriam vitam non vero honorem, nec tenetur consulere vitae alienae cum iactura proprij honoris: quare non censetur fuga ista medium ordinatum aut necessario ponendum ad euitandam mortem proximi. Ad tertium respondetur negando consequentiam . Quia in iure non excipitur expresse qui occidit pro defensione bonorum temporalium, quae licet ordinentur ad tuendam vitam , non tamen semper, nec omnia illa quibus expoliamur necessaria sunt ad vitam . Poterit enim qui ijs bonis priuatur, alia via sibi comparare bona quibus viuat: secus esset si daretur casus quod a me auferetur ab aliquo panis quo extreme indigerem: quia tunc non defenderem proprie bona temporalia sed vitam, quae non potest conseruari sine tali pane vt supponimus. Similiter iudicandum est, de illo qui defendit arma sine quibus absque dubio morietur. Igitur in casu argumenti respondetur, quod non est eadem ratio de vita & de alijs bonis externis: imo quanuis esset eadem ratio, argumentum non valeret: quia irregularitas non ex ratione sed ex textu pensatur. Ad quartum respondetur, quod irregularitas non semper respondet culpae, quare non semper est poena: sed quandoque vt dictum est incurritur propter significationem , & ideo quanuis defendens bona temporalia non culpabiliter occidat: tamen est sufficiens fundamentum illatae irregularitatis, nempe significatio. DVbitatur tertio. Vtrum occidens aliquem pro defensione vitae proximi, aut pro conseruanda republica: maneat irregularis? ¶ Prima opinio docet, quod si iuste quis defendat vitam proximi, siue ex praecepto siue ex consilio id faciat, non manet irregularis occidendo inuasorem. Referuntur autores huius sententiae a Couar. vbi supra, numer. 5. & argumentum illorum est: quia irregularitas vel incurritur propter culpam vel propter significationem : sed in huiusmodi defensore non est culpa, vt patet, neque est significatio quae fundat irregularitatem , quod patet: quia defensio illa est maxime meritoria & actus excellentissimae virtutis: ergo nulla ibi est significatio cui congruat censura aut priuatio ordinum vel executionis eorum . Alia sententia per oppositum docet, quod talis occisor semper manet irregularis, siue id faciat praecepto siue consilio. Ita tenet Nauar. c. cit. nu. 14. & Caiet. 2. 2. q. 40. art. 2. Alij distinguunt in hac parte, quod si defendens vitam alienam vel rempublicam, hoc faciat sua sponte, manet irregularis occidendo: si autem id facit quia praeceptum imminet, non manet irregularis. Sunt & aliqui iuniores qui aliter distinguunt, quod si talis defensor & occisor fuerit sacris initiatus, non manet irregularis: si vero non ordinatus irregularitatem contrahit, & adhibent rationem huius: quia irregularitas in initiatis sacris ordinibus, habet rationem poenae, ac subinde supponit culpam, quae cum nulla sit in tali defensore & occisore non incurretur: verum tamen in non ordinato iuste incurritur propter solam significationem non habens rationem poenae. Dico tamen in huius resolutione, quod sententia communis & quae vsu recipitur est, quod iste talis maneat irregularis, siue hoc faciat consilio siue praecepto siue ordinatus vel non, siue pro defendenda vita patris vel proximi, siue pro defensione reipublicae. Ratio est, quia huiusmodi est voluntarius homicida & non in suae vitae defensione, ergo secundum ius, vbi iste non excipitur, irregularis censetur. Et ratio in oppositum inualida est: quia iudex tenetur ex praecepto occidere reum, & meretur in illo damnando, & tamen manet irregularis. Similiter ante diffinitionem Clementinae citatae, qui occidebat alterum in suae vitae defensione manebat irregularis, quanuis exerceret opus meritorium. Illud autem discrimen quod alia opinio inuenit de ordinato vel non ordinato futile est: quia ordinatus bene potest incurrere irregularitatem quae solum contrahitur propter significationem: & quidem in casu posito eandem habet deformitatem & indecentiam mors sequuta in ordinato atque in non ordinato, ergo eadem significatio ibi considerabitur. DVbitatur quarto. Vtrum denuntians coram iudice ex quo sequitur quod reus interficiatur, maneat irregularis? Pro resolutione nota, quod denuntiatio ista potest fieri tripliciter in proposito. Primo, absolute & non intendens occisionem alterius quanuis illam praeuideat. Secundo, intendens propriam vindictam denuntians tamen absolute coram iudice. Tertio, interius intendens vindictam & occisionem denuntiati, exterius tamen protestans se hoc non facere propter vindictam aut intentionem mortis. Prima conclusio. Duobus modis prioribus si fiat denuntiatio & sequatur homicidium , inducitur irregularitas. Probatur, quia in iure iste talis censetur homicida voluntarius, quia quanuis non velit mortem proximi vt finem vel vt medium: vult tamen il lam in effectu, ergo est irregularis. Secunda conclusio. Denuntians tertio modo non est irregularis. Ita Couarruuias in relectio. citata. & multi iuniores subscribunt. Probatur ex cap. praelatis. de homicidio in. 6. vbi habetur quod clericus denuntians coram iudice ex quo aliquis occiditur, si faciat protestationem se non intendere alterius mortem aut propriam vindictam , non debet illi imputari, & loquitur iuxta communem interpretationem textus de non imputanda irregularitate, ergo denuntians tertio modo, siue clericus sit siue non, non est irregularis. Et confirmatur, quia ius Canonicum cum exter num sit non respicit animum nec intentionem internam, ergo cum iste protestatur exterius iuxta formam illius capitis: vere excipitur ab irregularitate, nihil conferens aut detrahens a tali exceptione iuris, animus non explicatus. Sed contra sunt duo argumenta. Primo arguitur. Nam iste est homicida voluntarius & dans operam rei illicitae: ergo censetur irregularis. Probatur antecedens. Quia peccat in tali denuntiatione. Nec sufficit dicere, quod iste solum habet internam intentionem prauam: quia talis intentio tendit in opus externum & ibi explicatur: sicut quando haereticus qui erat pure mentalis postea nutibus aut signis explicat haeresim manet excommunicatus in iure. Secundo. Quia iste clericus esto ita sit, quod non maneat irregularis quia excipitur in iure, tamen non ordinatus nullibi excipitur, & vt supra diximus, sicut ad inducendam irregularitatem requiritur expressio iuris, ita ad exceptionem ab irregularitate requiritur expressio iuris. Ad primum respondetur, quod iste talis non dat operam proprie rei illicitae, quanuis cum praua intentione licitam denunciationem exequatur : sicut qui celebrat in peccato mortali non dicitur dare operam rei illicitae: quare licet iste denuntians sit homicida voluntarius quantum ad culpam: non tamen talis iudicatur iam supposita determinatione illius textus, vel saltim excipitur, & actus ille interior in isto denuntiante nunquam manifestatus est, imo exterius protestatus est oppositum: sicut si haereticus mentalis dicat exterius oppositum illius quod habet interius, non incurrit poenas iuris. Et ad secundum facile patet, quod ius excipiens clericum, virtualiter excipit non ordinatum: & ratio ibi subiuncta hoc ostendit & est communis, videlicet, ne metuentes irregularitatem non denuntient, & sic iniqui homines multiplicentur in republica. DVbitatur quinto. Vtrum clericus vel alius quicunque qui facta protestatione praedicta denuntiet in causa sanguinis, non in sui sed alterius vindictam maneat irregularis? Nauar. & alij iuniores tenent , quod manet irregularis: quia in dicto cap. praelatis. solum clericus denuntians contra sibi malefactores eximitur ab irregularitate, ergo si denuntiatio fiat contra malefactores reipublicae aut proximi, denuntians erit irregularis. Quod confirmant, quia illa est exceptio iuris antiquioris, in quo omnis denuntiator in causa sanguinis manebat irregularis: sed exceptio cum sit odiosa & iniuriosa non est extendenda sed potius restringenda, ergo. Secunda sententia est in oppositum, quoniam eadem ratio est quando denuntiatio fit contra proprios malefactores & in vtilitatem denuntiantis: atque si fiat contra malefactores reipublicae & in vtilitatem alienam: vbi autem est eadem ratio debet esse eadem iuris dispositio: ergo non censebitur iste irregularis. Ita videtur tenere Caietanus. 2. 2. quaest. 40. art. 2. & Soto relectione de ratione tegendi & detegendi secretum, memb. 2. quaest. 4. Nec displicet Couarruuiae vbi supra. Tertia sententia distinguit, quod si immineat graue damnum, & maxime si illud tendat contra bonum commune, absque irregularitate siue clericus, siue laicus sit, potest denuntiare in causa sanguinis: caeterum si denuntiatio tendat ad quaerendam vindictam, vel sumendam satisfactionem de crimine perpetrato: dicunt, quod incurritur irregularitas: Ita Nauar. capit. citato, numero 213. & capit. 18. numero. 54. & Couarruuias in relectione citata, par. 2. §. 5. & quadrat sententiae Caietani. 2. 2. quaestione. 33. articulo. 7. Quarta sententia est quod etiam absque irregularitate in causa aliena, non solum rei publicae sed personae priuatae, potest clericus denuntiare: maxime in vtilitatem consanguineorum qui quasi vnum reputantur in iure. ita Felin. in cap. significasti. 2. de homicidio. Sed mihi non placet prima sententia, quia ius canonicum plus debet fauere ijs qui denuntiant in vtilitatem reipublicae, quam qui in commodum proprium, ergo iuste extenditur illud cap. vt comprehendat denuntiantes in vtilitatem aliorum . Quare tenendum est, quod cap. illud non est exceptio iuris, sed nouum ius quod se extendit ad clericos denuntiantes, facta tali protestatione, siue hoc fiat in propria siue in alienam satisfactionem, & in hoc fauet secunda sententia. Tertia sententia displicet, quia voluntarie excipit illum qui intendit satisfactionem proximi. Nam textus non attendit animi intentionem, sed solum requirit quod exterior protestatio fiat, & ne mala exorbitent in republica: quare bene corrigitur a quarta sententia. Ex quo sequitur quod in capite illo fit fauor denuntiantibus & iuste defendentibus sua vel aliena, vnde ampliandus est. Et quanuis ibi solum fiat mentio de denuntiantibus contra suos proprios malefactores: rationabiliter tamen & propter causam ibi expressam quae communis est, extenditur ad non clericos & ad alios qui intendunt satisfactionem, siue publicam siue priuatam. Nota tamen, quod clericis interdicitur in iure denuntiatio in causa sanguinis, vt patet in cap. clericis. & in cap. sententiam. extra. ne clerici vel monachi. quare si non faciat protestationem, peccat mortaliter & manet irregularis. Laicus vero quanuis maneat irregularis, non tamen peccat mortaliter: quia non est illi interdicta talis denuntiatio. DVbitatur sexto. Vtrum maneat irregularis qui docet, consulit, aut praecipit, vt malefactores occidantur? ¶ Pro parte affirmatiua arguitur primo. Quia etiam imminente causa sanguinis, licet doctoribus publico tradere ea quae habentur in iure, & decernere in quibus casibus malefactores occidendi sint, quanuis ex hoc iudices postmodum tulerint sententiam capitis, ergo non manent irregulares. Item confessarius potest iudicem sibi confitentem : admonere in confessione, vt puniat malefactores secundum iura etiam perdendo & occidendo: & tamen non est verosimile, quod iste incurrat irregularitatem , ergo licet consulere in causa mortis absque nota irregularitatis. Tertio. Praelati ecclesiastici qui sibi constituunt iudices & ministros etiam in causa sanguinis, illisque praecipiunt vt iuste exequantur poenas iuris, non manent irregulares, ergo praecipiens mortem in bonum reipublicae non incurrit irregularitatem. Quod maxime confirmatur in inquisitoribus, qui damnant ad mortem malefactores vel saltim tradunt brachio seculari, quos certo sciunt occidendos. In hac re nota, quod aliud est speculatiue docere veritatem: aliud vero consulere & aliud praecipere. Et rursus, aliud est docere veritatem in causa mortis tanquam minister & proxime cooperans vt aduocati faciunt: aliud vero docere illam in communi, & quando non imminet periculum mortis. Similiter, aliud est consulere in communi vt faciunt praedicatores, aliud vero in particulari. Prima conclusio. Doctor non est irregularis quanuis efficaciter doceat, quod malefactores huius generis plectendi sunt capite. Probatur. Quia isti non intendunt mortem, sed tantum tradunt veritatem speculatiue, ergo non concurrunt nec indirecte ad homicidium, alioquin omnes cathedrarij iuris, imo & Theologi essemus irregulares. Sed quid, si iudex esset anceps an Petrus sit occidendus, & requirat Iurisconsultum aut Theologum , qui decernat talem esse occidendum. Respondetur, quod si doctor iste solum tradat veritatem iuris, sicut alias consueuit subscribere in casibus requisitis, non vero consulat neque intendat exequutionem in casu particulari: non manet irregularis. Si vero sciens & aduertens causam sanguinis imminere, firmet decretum, ex quo iudex occidit malefactorem: manet irregularis, quia iste talis non solum tradit veritatem , sed virtualiter vel formaliter consulit mortem. Secunda conclusio. Praedicator vel confessarius vel alius quilibet consulens, non ma net irregularis, quanuis in communi consulant: imo & praecipiant quod malefactores puniantur in republica. Probatur. Quia istud est illorum munus, imo ex alia parte non consulunt mortem neque determinate neque in particulari. Sed quid, si in particulari de occidendo isto malefactore consulant isti, iudice interrogante? Respondetur, quod de praedicatore doctore vel alio consiliario certum videtur, quod manent irregulares si tale consilium praestant: quia moraliter loquendo influit in mortem proximi, & iste actus exterior est subiectus iuri canonico: si vero confessarius fuerit, qui intra confessionem tale consilium praestat non manet irregularis: quia actus ille soli Deo reseruatur, & confessarius iure diuino tenetur in illo foro dicere veritatem debitam. Tertia conclusio. Inquisitores non manent irregulares tradentes malefactores brachio seculari. Probatur ex vsu recepto in ecclesia, qui manifeste indicat illos peculiari priuilegio gaudere, & est expressum in cap. ad abolendam. de haereticis. vbi conceditur illis facultas relaxandi haereticos brachio seculari. Verum est tamen, quod in cap. nouimus. de verb. signific. praecipitur vt efficaciter intercedant pro illis ne occidantur, quod communiter interpretantur de haereticis non relapsis nec pertinacibus, non negatiuis, non ficte vel diminute confitentibus. Vide Roffen. contra Luther. cap. vltimo. & licet hoc non haberetur in iure, tamen illos excusaret ab irregularitate actus ipse moraliter consideratus: quia illi non occidunt mediate nec immediate, nec ferunt sententiam sanguinis, nec sunt consulentes, sed permittunt malefactores puniri a iudice seculari secundum leges regias communes . De episcopis vero hoc ipsum certum est, habeturque in cap. episcop. ne cleric. vel monachi. vt constituant sibi iudices, etiam in causa sanguinis: eo vel maxime quod episcopi non designant iudicem vt specialiter occidat: sed vt iudicet in quibusuis casibus occurrentibus. DVbitatur septimo. Vtrum clerici vel religiosi qui in bello iusto exhortantur milites, vt pugnent & occidant inimicos: maneant irregulares effectu subsequu to? Videtur pars affirmatiuam vera: quia isti vere coadiuuant tanquam consulentes , ergo manent irregulares. Confirmatur. Quoniam sequeretur quod absque irregularitate possent sibi arma assumere ad debellandos hostes. Probatur sequela. Quoniam magis fauent consilio quam armis. Secundo sequitur, quod eadem ratione absque irregularitate possit clericus vel monachus in bello iniusto consulere vt occidantur aduersarij. Probatur sequela. Quia vterque est aequalis causa homicidij, nec quod bellum sit iniustum auget voluntarium: ergo vtrobique est eadem ratio. Tertio sequeretur, quod etiam clericus ministrans arma militibus vere occidentibus, non maneat irregularis. Consequens est contra communem, ergo. Sequela patet. Quia iste talis solum est coadiuuans & indirecte concurrens multo minus quam consiliarius. In hac re Nauar. supra. tenet, quod clericus consiliarius in bello iusto non est irregularis: quia non est proxima causa mortis secutae. Explicat hoc, quia ille dans operam rei licitae habet obiectum honestum & officiosum, quare multum remote ad actum illius sequitur mors: secus autem in bello iniusto vbi obiectum illius actus est iniquum. Hanc sententiam explicant aliqui interpretum in praesenti: quia occisio ista non est directe volita, vt patet: neque indirecte, quia clerici nec debent nec tenentur eam euitare, & hac ratione non censetur vountaria in iure. Illud enim voluntarium dicitur indirecte, vt loquimur in praesenti: quando aliquis tenetur cessare ab aliqua actione, vel eandem continuare, & hoc non facit. Alia sententia est Syluestri & aliorum quos citat, verbo bellum. 3. §. 2. quod si clerici exhortentur milites in actuali conflictu , homicidio sequuto, manent irregulares: quia iste effectus est qua si proxime sequutus: si autem bellum sit futurum, sacerdos consulens non manet irregularis: quia effectus remote se habet. Tertia sententia aliorum qui dicunt, quod si bellum fuerit aggredientis, consiliarij clerici manent irregulares: quia homicidium censetur intentum , si autem fuerit defendentis se, absque irregularitate poterunt exhortari. Mihi tamen videntur omnes istae sententiae falsae. Et prima quidem impugnatur: quia homicidium voluntarium, vt patet ex dictis, est quod est intentum tanquam finis vel tanquam medium, vel tanquam effectus coniunctus in re ipsi causae, & maxime quando tale homicidium est praeuisum formaliter: sed huiusmodi sunt homicidia quae sequuntur in bello propter exhortationem clericorum: ergo. Confirmatur. Nam sequeretur, quod si clericus defendens patrem suum , occidat inuasorem, quod non maneat irregularis: quia eadem ratione occisio illa no erit volita directe nec indirecte sed multu remote. Si dicas esse discrimen quod homicidium sequutum in defensione parentis, est immediatus effectus illius actionis clerici, non autem quod sequitur in bello propter exhortationem, quare illud proximum censetur ac subinde inducens irregularitatem, istud vero remotum. Contra. Sit casus quod duo fratres defendant parentem, & vnus illorum armis, alius vero industria & consilio occidant aggressorem : sequitur quod iste consiliarius non maneat irregularis. Probatur ex tua ratione. Quia non sequitur homicidium immediate ex actione ipsius consulentis, eo vel maxime quod isti fratres non tenentur euitare illam actionem defensionis. ¶ Confirmatur item, quia sequeretur quod pro defensione honoris & proprij census posset quis occidere non incurrens irregularitatem. Probatur sequela. Quia iste non intendit occidere, & homicidium sequutum remote se habet ad defensionem, ergo. Secunda sententia etiam impugnatur: quia eodem modo intendit mortem qui exhortatur in actuali conflictu atque ante illum, & etiam quia vere ex tali consilio vtrobique potest sequi homicidium, ergo vtrobique incurritur eadem censura. Tertia sententia impugnatur: quia tam aggressus quam defendens occidendo , manet irregularis si defendat vel rempublicam vel pugnet pro bono externo, ergo etiam consulens tale homicidium ex quo in effectu sequitur, est irregularis. Respondetur ergo ad punctum, quod tales clerici aut monachi in bello iusto non manent irregulares propter dispositionem iuris. Patet in capit. quicunque. cum duobus sequentibus. 23. quaest. 8. & in cap. penultimo de homicidio. & cap. vltimo. de clerico percussore. & per hoc patet ad primum. Ad confirmationem respondetur certum esse quod potest clericus assumere arma defensiua: si vero assumat offensiua & de facto occidat manet irregularis: secus esset si assumens arma offensiua de facto ipse non occideret, quanuis alij milites adiumento illius occiderent. Ita colligitur ex cap. petitio. extra de homicidio. & ex cap. vltimo. de clerico percussore: peccaret autem grauiter assumens arma offensiua absque magna necessitate & esset deponendus: quod colligitur ex cap. quicunque. 23. quaest. 8. Ad secundum respondetur negando paritatem rationis: quia & pugnantes & exhortatores in bello iniusto non gaudent priuilegio iuris, nec aliqua ratio fauet illis, vt eximantur ab irregularitate. Ad tertium respondetur, quod Syluest. verbo, homicidium. 3. ex sententia multorum tenet partem negatiuam. Nauar. autem vbi supra numer. 215. tenet oppositum & illum multi sequuntur. Ego vero existimo, quod clerici ministrantes arma & maxime si hoc faciant bona intentione, non manent irregulares. Ratio est, quia isti etiam non intendunt homicidium sed defensionem reipublicae & foelicem exitum pugne, & etiam quia eadem ratio est atque de consulentibus: vnde merito in eorum fauorem ampliantur iura & gaudent benignitate iuris. # [ii. de irregularitate ex homicidium casuale] DEinceps in 2. parte huius tractatus disputandum est de irregularitate quae consequitur ad homicidium casuale. Sed ante omnia statuendum est, quid sit homicidium casuale, secundum modum loquendi iuris. Non enim dicitur casuale quasi nulla ratione sit volitum: ex hoc nanque nulla prorsus contrahitur irregularitas, vt iam in superioribus diximus & D. Tho. docet in hoc arti. 8. sed dicitur homicidium casuale, prout distinguitur ab homicidio voluntario secundum modum loquendi ipsius iuris. Pro cuius maiori intelligentia notandum est, quod potest sequi homicidium ex aliqua actione vel ex aliqua omissione, & hoc quidem dupliciter: vno modo ita vt homi cidium illum fuerit praeuisum fore sequuturum ex aliqua actione vel ex aliqua omissione. Altero modo, ita vt neque fuerit prouisum neque praeuisum etiam si quis teneretur praeuidere & impedire & culpabiliter non praeuidit. Dicimus ergo quod homicidium casuale secundum modum loquendi iuris isto secundo modo accipiendum est. Notandum est secundo, quod non omne homicidium praeuisum fore sequuturum supposita aliqua omissione, dicetur casuale respectu illius: imo vero neque voluntarium . Verbi gratia. Si quis tenetur ex charitate defendere proximum, & preuidet certo quod si non defendit illum occidendus erit: tunc dicimus quod tale homicidium respectu illius hominis, neque dicitur casuale neque voluntarium secundum communem morem loquendi iuris: & ita nulla incurritur irregularitas vt statim dicemus. DVbitatur ergo primo breuiter. Vtrum maneat irregularis ille, qui sciens & prudens permittit mortem sui proximi quem commode poterat defendere? Ad hoc Syluester in verbo, homicidium. 1. §. vltimo. & homicidium. 2. §. 15. inclinat magis in partem affirmatiuam vniuersaliter loquendo. Quam sententiam docuerunt quidam antiqui Canonistae & Couar. vbi supra citatus est: sed aiunt, quod si non defendat ex malitia & dolo, manet irregularis, non autem si desinat defendere non ex malitia & dolo. Veruntamen non explicant quid sit, non defendere cum dolo & absque dolo. Fundamentum huius sententiae est ratio quae desumitur ex capit. quantae. de sententia excommunicationis. vbi excommunicatur qui videns & sciens non defendit clericum ab iniuria quae sibi infertur. Ergo id ipsum erit dicendum de irregularitate: quoniam eadem est ratio: at vero Nauar. in suo manuali. cap. 27. nume. 232. & 233. tenet contrariam sententiam: quod vniuersaliter loquendo, qui non defendit hominem a morte etiam si possit commode defendere non incurrit irregularitatem. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio . Qui non defendit illum quem titulo iustitiae propriae dictae tenebatur defendere, manet irregularis si mors consefuerit. v. g. si quis ex pacto se obligauit defendere Petrum, vel ex officio tenebatur defendere & non defendit: manet irregularis irregularitate quidem quae consequitur ex homicidio voluntario, si sciens & prudens omisit defendere: at vero si negligenter se gessit incurrit irregularitatem, que consequitur ex homicidio casuali. Exemplum est euidens in praetore, dum coram illo sciente & vidente neque defendente occiditur aliquis ciuis, manet irregularis irregularitate ex homicidio voluntario: si autem non expresse sciente & vidente, sed ex aliqua negligentia non considerante sequatur mors, manet irregularis ex homicidio casualis. Ista conclusio quantum ad hoc quod incurratur irregularitas, communis est apud omnes Theologos & Iurisperitos: ceterum quantum ad hoc quod illa irregularitas in priori casu sit dicenda contrahi ex homicidio voluntario: non inueni in aliquo doctore distincte assertum: sed ratio me conuincit, quoniam illa omissio est iniuriosa directe, respectu hominis qui occiditur: quoniam sciens & prudens vult non defendere cum teneretur ex iustitia defendere. Ex hac doctrina sequitur, quod etiam medicus qui ex pacto tenetur curare aliquem infirmum, & sciens & prudens non curat, vnde sequitur mors infirmi, manet irregularis ex homicidio voluntario si sciens & prudens omisit: si autem ex negligentia, manebit irregularis ex homicidio casuali. Idem dicendum esset proportionabiliter de illo qui voluntarie suscipit custodiam infirmi: si enim ex negligentia illius moritur, manebit irregularis ex homicidio casuali: si autem illo sciente & prudente infirmus moritur, dum custos non apponit medium necessarium: manebit irregularis ex homicidio voluntario. Aliqui volunt extendere doctrinam huius conclusionis ad eos qui tenentur defendere ex iustitia largo modo dicta. v. g. ad patrem qui tenetur ex pietate defendere filium , & ad filium qui tenetur ex pietate defendere patrem, & ad seruum & famulum qui tenetur defendere dominum: verum tamen quoniam huiusmodi irregularitas non habetur in iure, neque rursus ratio conuincit quod homicidium consequutum sit voluntarium secundum morem loquendi iuris, imo vero neque casuale, non oportet illic ponere irregularitatem: nam pari ratione diceres, quod frater qui non defendit fratrem, & amicus qui non defendit amicum, manet irregularis: quia etiam ex quadam iustitia largo modo dicta tenentur se adinuicem defendere. Caeterum de famulo & de seruo maior ratio est, quod in praedicto casu incurrantir regularitatem: quoniam est quodam pactum implicitum & interpretatiuum, quod isti custodiant sicut res ipsas familiares etiam dominum ipsius domus: quando possunt absque notabili suo detrimento defendere: atque ita quemadmodum famulus tenetur restituere rem quam videt rapi a latrone dum ipse tacet dum facile potuisset defendere rem illam: ita etiam est reus mortis ipsius domini, dum facile potuit defendere & non defendit. Neque valet obiectio, quod pater maiore vinculo tenetur defendere filium, quam ipse famulus patrem familias, ergo etiam ille incurret irregularitatem: negamus enim consequentiam, quoniam in irregularitate quae sequitur ex homicidio voluntario, magis attenditur ratio propria iniustitiae, quam alterius vitij: nam etiam ex odio potest aliquis non defendere proximum quem commode poterat defendere: & tamen ille non manet irregularis secundum communem opinionem, & tamen non consistit ratio incurrendi irregularitatem in eo quod maiori vinculo tenetur defendere, vel in eo qui maiori malitia non defendit: sed in eo quod sit causa influens directe vel indirecte in ipsum effectum occisionis: quod quidem non contingit quando aliquis tenetur ex alia virtute defendere praeter ipsam iustitiam: quapropter ad hoc quod incurratur irregularitas ex ipso homicidio, requiritur vel ratio iniustitiae, vel influentia directe in ipsam occisionem. Secunda conclusio certissima quae sequitur ex prima & ex ratione illius. Quando aliquis impedit alium ne defendat proximum qui est in periculo vitae, manet irregularis si mors fuerit sequuta. Hanc asserit Nauar. in loco supra citato. Et ratio est mani festa: quia per actionem iniuriosam impedit defensionem proximi, ergo est causa mortis illius. Neque valet respondere, quod ipse impeditus non tenebatur succurrere nisi ex charitate, ergo impediens non peccat contra iustitiam impediendo. Non enim valet ista consequentia. Nam etiam Petrus non tenetur dare eleemosynam: nisi ex charitate & misericordia: & tamen impediens peccat contra iustitiam respectu pauperis. ¶ Sed aduertendum est in casu istius conclusionis , quod si quis sciens & prudens impediat aliquem ne defendat, erit irregularis homicidio voluntario: si autem ex inconsideratione culpabili impediuit defensorem , erit homicidium casuale. Tertia conclusio quae communiter asseritur. Qui cognoscit aut videt quod amici aut consanguinei vel familiares, tractant inter se de occidendo inimico & vindicanda iniuria sibi facta & non impedit modo sibi possibili ne interficiatur inimicus: erit irregularis, morte sequuta. Ita docet Couar. vbi supra. & Nauar. imo addit Nauarro, quod si non potest obtinere ab illis ne occidant inimicum, tenetur admonere illum, vt sibi caueat alias manebit irregularis. Ratio huius sententiae est, quia in huiusmodi casu illud silentium est consensus cum homicidijs, & verificatur regula iuris, "qui tacet consentire videtur". At vero haec sententia sic vniuersaliter asserta nobis non placet. Et probatur, quod sit falsa. Si illi conferrent inter se de occisione amici, ego non manerem irregularis tacendo, etiam si illi occiderent amicum quanuis certe peccarem contra charitatem & amicitiam: ergo neque si taceo quando agitur de occisione inimici manebo irregularis. Antecedens, communis sententia est, vt statim dicemus. Consequentia probatur, quia non magis debeo ex iustitia inimico quam amico, imo minus, ergo. Deinde, si in praedicto casu ego taceo, quia existimo nihil me effecturum cum illis, vel quia timeo aliquod damnum magnum, non manebo irregularis: ergo neque si simpliciter & absolute taceam sine istis circunstantijs. Probo consequentiam, quia ego non magis influo in effectum occisionis in vno casu quam in alio. Dicendum er go mihi videtur, quod ista tertia conclusio intelligatur de irregularitate quantum ad iudicium fori ecclesiastici exterioris: merito enim iudicabitur irregularis, quia merito praesumitur quod suo silentio fauet consultationi amicorum de occisione inimici, & moraliter loquendo ita contingit de facto, quod silentium illud in tali casu nocet inimico. Caeterum in foro conscientiae aliter iudicandum est. Si enim re vera silentium illud non fauet neque fuit exhortatiuum ad occisionem inimici, non manebit ipse tacens irregularis: & hoc probant argumenta quae fecimus contra conclusionem. Imo vero adijcimus, quod si silentium illud est quasi exhortatiuum ad occisionem amici vel filij vel patris, manebit irregularis tacens. Quarta conclusio. Praeter casus positos in tribus conclusionibus, qui permittit occisionem proximi sciens & prudens, non manet irregularis. Ita tenet Nauarrus vbi supra. Et probatur, quia in talibus casibus tantum tenetur homo ex charitate defendere neque violat leges iustitiae: ergo non incurrit irregularitatem ex homicidio. Probatur consequentia . Quia homicidium est contra iustitiam, imo vero etiam si tacens complaceat sibi in morte proximi, non manebit irregularis, si eius silentium non influat in effectum, scilicet in mortem proximi directe neque indirecte. Et ratio est manifesta: quia quanuis ille in corde suo est homicida coram Deo, tamen irregularitas non incurritur nisi ex occisione exteriori cuius homo est causa. Ad argumentum ex cap. quantae. respondetur, quod quicquid sit de excommunicatione, consequentia nihil valet: quia excommunicatio attendit iniuriam quae irrogatur clerico, & statui ecclesiastico, & propterea voluit ius Canonicum, vt ex non defensione clerici, incurratur excommunicatio. At vero irregularitas quae incurritur ex homicidio, attenditur ex quadam significatione mansuetudinis vel humilitatis: & ideo noluit ius Canonicum, vt incurratur ex non defensione. Et denique potissima ratio est, quia irregularitas non incurritur, nisi sit expressa in iure. At vero irregularitas ex homicidio voluntario vel casuali, expressa quidem est in iure: quod autem non defendens sit irregularis non colligitur vniuersaliter, sed solum in casibus trium nostrarum conclusionum . DVbitatur secundo, circa secundam conclusionem, an quando irregularitas incurritur propter culpam , sufficiet quod culpa sit venialis, an vero requiratur quod sit mortalis? Et arguitur primo ad probandum quod sufficiat venialis culpa. Ex D. Th. vbi supra. vbi ait quod homo incurrit homicidij reatum, quando non remouet ea quae debet vitare: sed quando homo venialiter peccat, ex quo sequitur occisio hominis, non remouet id quod debuit vitare: ergo &c. ¶ Secundo arguitur. Peccatum veniale est voluntarium , ergo homicidium quod sequitur ex illo, erit sufficienter voluntarium ad contrahendam irregularitatem . ¶ Tertio arguitur. Clericus in minoribus constitutus si exerceat iudicium in causa sanguinis, non peccat nisi venialiter, vt habet communis opinio: & tamen incurrit irregularitatem , dum iudicat si sequitur mors, ergo &c. Quarto arguitur, supra diximus, quod irregularitas semper contrahitur ex occisione hominis vel mutilatione, nisi sit pure casualis, vel sequatur ex defensione propriae vitae cum moderamine inculpatae tutelae: sed cum aliquis occidit hominem ex aliqua ira quae non sit peccatum mortale, sed veniale, vt si motus ille irae non fuit plene deliberatus, nec tamen fuit motus primo primus, in quo nullum est peccatum , sed fuit motus secundo primus, vt aiunt Theologi, in quo est veniale peccatum : tunc dicimus quod videtur incurri irregularitas: siquidem consequitur homicidium non pure casuale, neque ex defensione proprie vite. Ad hoc dubium Caiet. hic dicit sufficere culpam venialem. Syluest. tamen in verb. homicidium. 2. §. 2. reg. 4. tenet quod leuissima culpa in homicidio casuali non inducit irregularitatem. Et probat ex cap. quaesitum. de poenit. & remiss. vbi sacer dotes Graeci excusantur ab irregularitate propter mortem filiorum paruulorum : si tamen malitiose non procurauerunt illam vel ex negligentia studiosa fuerit mors consequuta . Ergo non incurritur irregularitas, si solum fuerit leuissima culpa, qualis est peccati venialis. Alij vero Canonistae aiunt, quod si leuissima culpa fuerit non in omittendo , sed in committendo : incurritur irre gularitas. Ita Couar. vbi sup. par. 2. §. 4. nu. 9. Alij dicunt, quod siue leuissima culpa sit in committendo siue in omittendo, nunquam incurritur irregularitas ex illa. Alij etiam dicunt, quod si leuissima culpa est omittendo potest irregularitas incurri ab illo qui tenetur ex pacto & mercede adhibere diligentiam, & non adhibuit. V. g. si quis fit conductus ad custodiendum infirmum, & sua leuissima culpa infirmus bibat vinum, & moriatur, incurrit irregularitatem. Ita Syluest. vbi supra. quaest. 15. & Couar. vbi supra. PRO decisione huius difficultatis obseruandum est, quod dupliciter potest tractari ista quaestio, vno modo Theologice in foro conscientiae coram Deo, vt confessarij sciant iudicare de irregularitate. Altero modo in foro exteriori ecclesiastico, vt iudices sciant ferre sententiam circa irregularitatem : qui saepe numero procedunt ex praesumptione iuris. Siquidem loquamur isto secundo modo, videtur nobis adhibenda fides Iurisperitis, quanuis inter illos sit tanta varietas opinionum , vt sit necessarium confugere ad rationem Theologicam , ad iudicandum quae nam opinio sit probabilior. Verum est tamen , quod ipse iudex ecclesiasticus poterit sequi suam opinionem, quam reputat probabiliorem. Quod si res ista Theologice disputetur non est nobis regula doctrina Iurisperitorum. Nos igitur Theologice diffinientes istam difficultatem. Dicimus primo, quod apud Iuristas, nomine culpae, non intelligitur peccatum aliquod coram Deo mortale vel veniale: sed intelligitur priuatio prouidentiae vel diligentiae, que humano more solet adhiberi ab homine diligente & prudente in aliquo negotio secundum qualitatem negotij: ita sane vt priuatio diligentiae & prudentiae, quam solet adhibere mediocriter diligens , dicatur leuis culpa: priuatio vero diligentiae & prudentiae , quae solet adhiberi ab homine diligentissimo iuxta naturam negotij, dicatur leuissima culpa: priuatio denique diligentiae quam solent adhibere homines vulgariter diligentes, dicitur lata & ampla culpa, siue in huiusmodi priuationibus praedictis sit aliquod peccatum coram Deo, siue non . ¶ Atque ita diximus supra in quaest. 62. art. 6. quod commodatarius tenetur ad restitutionem rei commodatae quam amisit etiam de leuissima culpa, non autem de casu fortuito qui non cadit sub humana prouidentia. ¶ Dicimus secundo. Quod quando aliquis in foro exteriori iudicatur irregularis, etiam si non sit irregularis coram Deo: nihilominus debet se gerere in exterioribus tanquam irregularis sub poena peccati mortalis. Probatur, quia excommunicatus in foro exteriori debet se gerere tanquam excommunicatus in rebus exterioribus & publicis, etiam si coram Deo non sit excommunicatus. Ratio est, quia ille tenetur obedire sententiae iustae iudicis in re graui, esset enim scandalum oppositum facere: sed idem est iudicum de irregularitate: ergo tenetur homo se gerere tanquam irregularis in publico. Dicimus tertio, quod ad diffiniendum in foro conscientiae. Vtrum ex homicidio vel mutilatione incurratur irregularitas: impertinens est quod sequatur ex peccato mortali vel veniali, & quod sit peccatum ratione obiecti per se vel ratione circunstantiae. Probatur istud documentum & declaratur: quoniam potest sequi irregularitas homicidij ex actu iusto & bono, vt patet in iudice & in defendente amicum, qui incurrunt irregularitatem coram Deo si occidant: potest etiam sequi ex peccato mortali, vt patet in eo qui se vindicans occidit hominem. Potest etiam sequi ex peccato veniali, vt patet in eo qui occidit hominem, dum venialiter peccat defendendo amicum motu ire, qui motus fuit peccatum veniale. Dicimus quarto. Quod consideratio rei licitae vel illicitae cui dat operam is qui occidit, solet esse vtilis ad inuestigandum rationem peccati voluntarij directe vel indirecte: quae quidem ratio voluntarij non se habet impertinenter ad irregularitatem , sed per se quanuis non adaequate: quia bene sequitur, voluntarie aliquis occidit directe vel indirecte: ergo incurrit irregularitatem. Dicimus quinto. Quod quando ad irregularitatem requiritur peccatum voluntarium directe vel indirecte, nunquam incurritur ex solo peccato veniali ex indeliberatione. Ratio est, quia illud non est voluntarium directe vel indirecte, & idcirco quanuis esset illud peccatum mortale ex obiecto: non incurritur irregularitas coram Deo, si non esset simpliciter deliberatum. Dicimus sexto. Quod irregularitas potest consequi ex peccato veniali ex obiecto, si est simpliciter voluntarium, sed tamen tunc erit mortale ex circunstantia. Vt v. g. si quis ex gula quae est peccatum veniale ex obiecto, exponat se periculo occidendi & occidat postea: erit irregularis, etiam si quando occidit sit fraeneticus. Ratio est, quia iam ipsa gula fuit peccatum mortale ex circunstantia. Dicimus vltimo, quod irregularitas quae habet pure rationem poenae propter culpam , nunquam incurritur coram Deo propter solum peccatum veniale. Probatur, quoniam alias esset excessiua & iniqua poena. Ex dictis sequitur vnum corollarium vniuersalissimum. Nulla irregularitas ex homicidio vel mutilatione incurritur ex operatione quae sit peccatum veniale, nisi alias etiam sequeretur absque omni culpa. Hoc patet etiam inductiue neque enim dabitur instantia. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum argumentum respondetur , quod illud verbum, debet, significat perfectam rationem debiti sub reatu peccati mortalis, vnde ex peccato veniali vt sic non sequitur irregularitas. Ad secundum argumentum respondetur , quod non omne peccatum veniale est simpliciter voluntarium: sunt enim peccata venialia ex indeliberatione actus. Quando vero fuerit peccatum veniale perfecte voluntarium, tunc vt incurratur irregularitas oportet quod homo praeuideat vel praeuidere debeat, quod ex illa actione sequitur homicidium, & tunc si nihilominus operetur efficietur mortale peccatum ex circunstantia: nisi in casu quo poterat occidere absque omni culpa. V. g. quando aliquis defendens amicum venialiter peccat. Ad tertium argumentum respondetur , quod ille clericus non incurrit irregularitatem ex eo quod peccat venialiter suscipiendo officium, sed quando postea exercendo officium occidit vel mutilat incurrit irregularitatem, etiam si iuste & sancte occidat vel mutilet, vnde ex illo peccato veniali non incurritur irregularitas. Ad quartum argumentum respondetur, quod occisio quae sequitur ex ira quae est tantum veniale peccatum in foro conscientiae, reputabitur simpliciter casualis, quanuis non sit pure casualis: quoniam habet aliquid de voluntario secundum quid ex indeliberatione voluntatis . Caeterum antecedens argumenti pro maiori, non est vniuersaliter verum , nisi apponatur alia exceptio, scilicet quando praeuidetur occisio futura mediate ex operatione mea mihi licita propter praestantiorem finem: sic enim excusamus ab irregularitate clericos vel monachos exhortantes milites ad bellum iustum. Similiter excusatur ab irregularitate qui implorat aliorum auxilium ad defensionem patris, etiam si illi occidant aggressorem, dummodo ille non occidat vel non concurrat. DVbitatur tertio, circa secundam conclusionem. An ille qui dat operam rei illicitae, ex qua sequitur mutilatio vel occisio hominis, incurrat semper irregularitatem. Arguitur primo pro parte affirmatiua. Ex cap. dilectus. de homicidio. vbi quidam capellanus excusatur ab irregularitate, quoniam dabat operam rei licitae, equitando videlicet. Hinc sumunt argumentum Canonistae a cessante ratione & causa, quod nos dicimus a contrario sensu, ergo si daret operam rei illicitae incurreret irregularitatem . ¶ Arguitur secundo . Ex cap. ex literis. el 2. de homicidio. vbi etiam excusatur quidam monachus ab irregularitate: quia dabat operam rei necessariae & vtili: ergo si non daret operam rei licitae incurreret irregularitatem. Similiter in cap. tua nos. excusatur quidam monachus qui pietatis gratia aperuit ferro tumorem gutturis cuiusdam mulieris, cum esset expers in arte: quae tamen mulier postea mortua est. Ergo si non pietatis gratia, sed cupiditatis curasset illam , incurreret irregularitatem . ¶ Propter haec argumenta , & alia multa similia, est prima sententia multorum Iurispertorum vniuersaliter asserentium , quod qui dat operam rei illicitae manet irregularis, si ex illa operatione sequatur mors, quanuis adhibeat plurimum diligentiae ne consequatur mors. Eandem sententiam tenet Syluest. in verb. homicidium . 2. §. 2. reg. 3. & Caiet. in hoc loco, imo D. Tho. videtur esse huius sententiae, dum ait, dupliciter homicidij reatum posse incurri: vno modo quando aliquis dat ope ram rei illicitae quam vitare debebat: altero modo quando non adhibet sufficientem diligentiam , etiam si det operam rei licitae, ergo sunt duo modi differentes contrahendi irregularitatem quorum vterque sufficit sine altero. Item D. Tho. in ipsa. 2. conclus . disiunctiua, satis aperte hoc asserit, & in 4. sent. d. 25. q. 2. artic. 1. ¶ Secunda sententia, est in alio extremo quod quantumque aliquis det operam rei illicitae, non incurrit irregularitatem si adhibet sufficientem diligentiam ne sequatur occisio vel mutilatio. Hanc docuit M. Cano dum interpretaretur D. Tho. in 1. 2. q. 73. ar. 8. vbi D. Tho. videtur eandem sententiam tenere: dicit enim quod propter negligentiam considerandi , imputantur homini ad poenam nocumenta quae sequuntur si dabat operam rei illicite. Eandem sententiam sequuti sunt postea quidam Theologi, inter quos fuit M. Pena. ¶ Tertia sententia tenet, quod qui dat operam rei illicitae quae natura sua est laesiua & ad mortem tendens, incurrit irregularitatem, quantumuis adhibeat sufficientem diligentiam : si autem dabat operam rei illicitae quae ex natura sua non habet ordinem ad mortem vel ad laesionem , non incurrit irregularitatem: si tamen adhibeat sufficientem diligentiam ne ex alijs circunstantijs sequatur mors aut mutilatio. Exemplum primi habetur expresse in cap. fin. de homicidio in. 6. vbi quidam iudicatur incurrisse irregularitatem qui mandauit seruo suo vt verberaret quem piam non tamen occideret: eo quod ipse verberatus post ea mortuus est. Exemplum secundi sit in clerico qui proficisceretur ad negotiationem sibi prohibitam , & forte in via iacentem conclucauit & occidit, iste non erit irregularis si adhibuit sufficientem diligentiam ne ex aliqua circunstantia sequeretur occisio. Hanc sententiam tenet Soto lib. 5. de Iustitia. q. 5. artic. 9. & Couar. vbi supra par. 2. §. 4. nu. 10. & citat in eandem sententiam Castr. in lib. 2. de potest. leg. poen. c. 14. citat in eandem sententiam Ancharranum, & Villadiego. ¶ Quarta sententia, est Nauar. vbi supra. nu. 221. & super capit. fin. 14. q. 6. circa finem. quod si qui dabat operam rei illicitae, intendebat illam facere, incurrit irregularitatem, etiam si illud opus non sit ex natura sua laesiuum neque ad mortem ducens: & ponit exemplum , si quis persuadeat socio vt ingrediatur vineam & furetur uvas & forte erat ibi canis custos vineae & momordit ingredientem & mortuus est: tunc ille persuasor manet irregularis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Prima sententia non est nobis verosimilis, etiam in foro exteriori. Ex hoc quidem optime probat Couar. vbi supra, vbi ponit multa exempla in quibus videtur ridiculum quod incurratur irregularitas: quia dabat operam rei illicitae: sed sit exemplum. Si medicus peritissimus curaret diligentissime episcopum intendens accipere pro pretio beneficium ecclesiasticum, sequeretur, quod iste incurreret irregularitatem quod videtur ridiculum. Probatur sequela, quia ille dabat operam rei illicitae, erat enim simoniacus. Similiter sequeretur quod fornicarius, si forte mulier moreretur in actu fornicandi vel etiam ex partu qui causatus fuit ex fornicatione. Praeterea illa sententia, est contra ius Canonicum, vt patet ex cap. tua nos. de homicidio, vbi monachus ille condemnatur quidem de culpa, quia vsurpauit officium Chirurgi quod erat illicitum monacho: sed excusatur ab irregularitate: quia cum esset peritus in arte chirurgiae adhibuit sufficientem diligentiam, ne illa mulier moreretur. Hoc ipsum colligitur ex cap. quanto. 50. dist. vbi excusatur ab irregularitate latro, qui ducebat equos ex furto, quibus in via concultam mulierem occidit. Secunda conclusio . Tertia sententia videtur probabilior quam secunda. Probatur, quia secunda sententia vix potest respondere huic argumento . Videlicet quod ipsa iura duplicem casum distinguunt ad incurrendam irregularitatem: alterum si quis dabat operam rei illicitae. Alterum, si non adhibuit sufficientem diligentiam, etiam si daret operam rei alias licitae. At vero secunda sententia omnia vniuersaliter reducit ad negligentiam considerandi: siue quis det operam rei illicitae, siue licitae, ergo non est conformis iuri Canonico quod saepe distinguit, si dabat operam rei illicitae vel licitae. Caeterum tertia sententia explicat ius Canonicum , & distinguit si quis dabat operam rei illicitae, quae ex natura sua nociua est, incurrit irregularitatem: quanuis adhibeat diligentiam , ergo haec sententia conformior est iuri Canonico, ac proinde probabilior. Tertia conclusio . Nihilominus secunda sententia probabilis est. Et argumento facto possumus respondere , quod non inuenietur in iure Canonico, vbi diffiniatur, quod aliquis incurrat irregularitatem , solum quia dabat operam rei illicitae: sed quia cum daret operam rei illicitae, negligens fuit vel praesumitur fuisse in considerandis nocumentis. Vt patet in. c. fi. de homicidio. lib. 6. vbi dicitur: quod quia quidam mandando in culpa fuit, & hoc euenire posse, debuit cogitare, irregularis fuit. Et huic consonat doctrina D. Tho. in 1. 2. vbi supra. Sed notandum est in fauorem huius sententie, quod ille qui dat operam rei illicitae, merito praesumitur negligens in considerandis nocumentis , quae inde possunt sequi: maxime si res illicita est talis naturae, vt ex ea possit sequi tale nocumentum . Vt in. c. suscepimus. de homicidio. ponitur exemplum , & idcirco merito in foro exteriori iudicabitur ille irregularis. Quod si re vera apposuit omnem diligentiam , non erit irregularis coram Deo iuxta secundam sententiam . V. g. si in hastiludio non maneret irregularis secularis, qui forte occidit corriualem . Similiter si clericus se intromitteret in hastiludium cum simili diligentia non maneret irregularis: quamuis in foro exteriori iudicaretur iste irregularis: quia dabat operam rei illicitae, ex qua poterat sequi illud nocumentum: eo quod ille praesumitur negligens. Et hoc confirmari potest, ex. d. c. tua nos. ¶ Quarta conclusio. Sententia illa vltima non est probabilis, vt ipsemet casus prae se fert. Et cap. tua nos. conuincit, &c. quando . 15. d. Imo ipse Nauar. vbi supra nu. 215. dicit, quod clericus, qui in bello pugnat, vt exhortetur milites, non manet irregularis, si tamen ipse per se non occidat. Et tamen certum est quod dat operam rei illicitae pugnando. Non ergo sufficit ad incurrendam irregularitatem, quod aliquis ex intentione det operam rei illicitae. ¶ Ad argumenta in oppositum ad primum respondetur , quod argumentum a contrario sensu vel a cessante causa & ratione, non est validum: nisi quando causa est adequata alicuius effectus: quod sub alijs terminis docet Arist. li. 1. Post. tex. 20. dum dicit: si affirmatio est causa affirmationis, negatio est causa negationis. Quod etiam debet intelligi de causa adaequata. Nunc autem in propo sito non est causa adaequata, quare aliquis excusetur ab irregularitate: quia dat operam rei licitae. Potest enim dare operam rei licitae, & manere irregularis propter negligentiam considerandi nocumentum quod poterat sequi. Similiter non est causa adaequata quod aliquis contrahat irregularitatem , quia dabat operam rei illicitae, vt patet in casibus confutationis primae & quartae sententiae . ¶ Ad secundum argumentum respondetur , quod ca. tua nos. potius probat oppositum . Nam ille monachus dabat operam rei illicitae exercendo officium chirurgi sibi prohibitum in. c. sententiam . ne cler. vel monachi. Et per hoc patet ad alia argumenta , quae fiunt ex alijs capitulis iuris Canonici. Ad D. Tho. respondetur , quod illius disiunctiua est intelligenda pro altera parte, quando aliquis dabat operam rei illicitae: quae ex natura sua tendebat ad laesionem . Et tunc quantumlibet aliquis adhibeat diligentiam manebit irregularis, si sequitur occisio vel mutilatio ex sua actione. Et hoc iuxta tertiam sententiam . At vero iuxta secundam sententiam non erit irregularis coram Deo, quamuis in foro exteriori iudicetur irregularis. v. g. in exemplo posito. Si clericus in hastiludio vel torneamentis quae licita sunt secularibus: ille tamen occidat vel mutilet, manebit irregularis, quia dabat operam rei illicitae, ex qua poterat sequi tale nocumentum . Secularis autem non manebit irregularis, si non fuit notabiliter negligens in considerando nocumento quod inde sequutum fuit. # [iii. de irregularitate ex mutilatione] IAM vero in tertia parte huius tractatus breuiter agendum est de irregularitate quatenus consequitur ex mutilatione actiua. Etenim in Clemen. vnica. de homicidio aequiparantur mutilatio & homicidium quantum ad irregularitatem : nisi forte fiat causa sanitatis, tunc enim ipse chirurgus non manet irregularis: & ita receptum est secundum communem sententiam doctorum . Difficultas tota est in definiendo, quid intelligatur nomine membri , quando dicitur in iure quod mutilans , hoc est membrum scindens, manet irregularis. De qua re mirum est, quam variae sunt sententiae. Sed nobis hac parte placet sententia Couar. in 3. par. relect. citatae in princip. nu. 8. & 9. quae consistit in vnico dicto, scilicet, quod nomine membri simpliciter, vt colligitur ex Aristot. lib. 1. de partibus anim. c. 5. intelligenda est illa pars animalis, qua exercetur specialis operatio: & distincta ad perfectionem totius ordinata. V. g. pes ad ambulandum, manus ad operationem, oculus ad visionem, auris ad auditionem, lingua ad loquendum. Sed de genitalibus non est ita certum. Quidam enim aiunt quod quanuis sit irregularis qui sibi met abscindit virilia: vt habetur in. c. si quis partem, dist. 55. tamen ibidem etiam censetur irregularis: qui sibi abscindit partem digiti: & nihilominus constat , quod si alter abscinderet partem digiti alterius, non maneret ipse irregularis. Quapropter videtur, quod ius in odium atrocitatis erga seipsum, voluerit apponere talem irregularitatem abscindenti sibi virilia & partem digiti. Non igitur qui alteri abscindit genitalia manebit irregularis. Nihilominus nobis est probabilior sententia, quod ille manebit irregularis. Probatur, quia ille abscindit membrum simpliciter: nam ea pars ordinata est a natura ad specialem operationem, scilicet, ad generationem sibi similis: quae est maxima perfectio viuentis. Tunc enim vnumquodque animal perfectum est quando potest generare sibi simile. Igitur manebit irregularis qui ita proximum laeserit vt omnino genitalia absciderit. Hic autem non facimus mentionem de membris interioribus, scilicet, de corde & epate & pulmonibus: quia haec membra non possunt abscindi nisi occidatur homo. Haec diffinitio membri simpliciter, videtur confirmari ex dicto Apostoli ad Roman. 12. Sicut enim in vno corpore multa membra habemus, non autem omnia membra eundem actum habent, &c. Vbi satis aperte insinuat, quod ad rationem membri pertinet habere specialem operationem. Ex hac doctrina infertur. Primo, quod si quis abscinderet alteri auriculam, hoc est cartilaginem extrinsecam, non manet irregularis: quia non abstulit organum auditus. Inferunt etiam aliqui, quod non manet irregularis qui abscindit mulieri mammillam : eo quod non est membrum ad specialem operationem. Sed oppositum sentit Baldus in. l. data opera. C. qui accusare non possunt. numer. 75. & in hac parte videtur nobis ista sententia probabilior. Et ratio est, quia mammilla mulieris habet specialem opera tionem , scilicet sanguinem decoquere quousque conuertatur in lac necessarium ad nutritionem infantis: quae operatio necessaria est ad perfectionem humanae speciei. Infertur tertio, quod si aliquis abscidit digitum alteri, non est irregularis. Ratio est quia digitus non est membrum simpliciter sed pars membri. Hoc est contra Caiet. quae stione sequenti. art. 1. & contra Soto lib. 5. de Iustitia & iur. quaest. 2. art. 1. existimant enim digitum esse membrum principale contra communem opinionem. Imo vero infertur quarto, quod non manebit irregularis qui absciderit tres digitos principales alteri, scilicet, pollicem, indicem & medium. Et ratio est quia ille homo dicetur mancus: sed non mutilatus membro : quia simpliciter non est abscisa manus. Hoc corollarium est contra aliquos Iuristas & Theologos, qui existimant vniuersaliter esse verum, quod si quis percussione alterum facit irregularem: ipse manet irregularis. Ita tenet Syluest. verbo, homicidium. 3. ¶ Infertur quinto, quod non est irregularis ille, qui percussione aut laesione fecit membrum alterius inutile & omnino aridum. Ratio huius est, sicut & praecedentium, quoniam irregularitas est impedimentum iure Pontificio introductum, ergo non debet incurri nisi in casibus expressis ab ipso iure. At vero iura non dicunt, si quis membrum are fecerit, vel inutile reddiderit, manebit irregularis: sed si quis mutilauerit membrum sit irregularis. At vero mutilare proprie, sicut notat glos. super Clement. si furiosus. est membrum omnino separare a corpore. Igitur ille non manebit irregularis quantumcunque laeserit, si tamen non abstulit membrum a corpore. Haec vera doctrina est contra Panormit. capit. cum illorum. de sententia excommunicationis & contra Syluest. vbi supra. Et nobiscum sentit Nauarrus in Manuali cap. 27. a numero 206. Vbi optimas rationes facit contra Caietanum & Soto. Notat tamen ipse, quod quando quis alium facit irregularem sua percussione, manet aliquando etiam ipse irregularis irregularitate, quae sequitur ex delicto, quando delictum est notorium: non quia fecit alium irregularem. Appellat autem delictum notorium, quod notorietate facti nulla ratione potest celari, vel notorietate iuris, quando iam aliquis condemnatus est per sententiam in iudicio publico: Dicitur vero irregularis ex delicto publico. Verbigratia, quando irregularitas consequitur ex continuata fornicatione notoria, vel ex adulterio vel ex quolibet delicto maiore & notorio, propter quod mereatur homo deponi. Vt explicat Nauarrus supra numer. 248. # [iv. de dispensatione irregularitatis] ¶ Jam vero in quarta parte huius tractatus agendum est de dispensatione irregularitatis. DVbitatur primo, ante omnia vniuersaliter, an nomine censurae intelligatur irregularitas, ita vt cum in bullis Cruciatae conceditur confessoribus, vt possint absoluere a qualibet censura intelligatur etiam irregularitas. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Ex Innocent. Tertio. capit. quaerenti. de verborum significatione. vbi ait quae renti quid per censuram intelligatur cum huiusmodi clausulam in nostris literis apponimus: respondemus quod nomine censurae non tantum debet intelligi interdicti: sed etiam suspensionis, & excommunicationis sententiae. Ecce vbi Pontifex nullam facit mentionem irregularitatis, nomine censurae, ergo non intelligitur illo nomine. Nam alias Pontifex fuisset diminutus. Secundo arguitur. In ipsis bullis Cruciatae, vbi conceditur absolutio a qualibet censura, non conceditur dispensatio super irregularitate. Probatur, quia absolutio proprie non fit de irregularitate, sed dispensatio: vt patet ex vsu ecclesiastico. Sic enim loquuntur Praelati etiam Religionum, Dispenso tecum super omni irregularitate, ergo non eo ipso quod conceditur absolutio ab omni censura, conceditur etiam dispensatio irregularitatis. Tertio arguitur. Quia non est consuetudo neque stylus curiae Romanae, vt dispensatio super irregularitate, intelligatur in vniuersali clausula, ergo non est intelligenda talis dispensatio in Bullis, cum in illis di citur, quod confessarius possit absoluere ab omni censura. Ad hoc dubium communis sententia Iuristarum est negatiua. Ita tenet Nauarrus in Manuali, cap. 27. num. 192. & 249. PRO decisione sit prima conclusio. Irregularitas quae tantum incurritur propter culpam quasi poena ipsius, intelligitur nomine censurae ecclesiasticae. Hanc sententiam docuit in hac schola Salmantina Magister Cano & postea sequutus est illam. Soto in 4. Sententiarum, distinctione. 22. quaestione. 3. artic. 1. & multi alij Theologi moderni. Et probatur primo, quoniam censura proprie loquendo est quaedam notatio & punitio, qua malefaciens punitur propter aliquam culpam: sed quaedam irregularitates sunt notatio quaedam & punitio propter aliquam culpam, ergo illae veniunt intelligendae nomine censurae. Explicatur minor. Quando aliquis suspensus vel excommunicatus celebrat, manet irregularis propter culpam quam commisit: & tunc irregularitas est proprie censura. Secundo probatur. Nam in quibusdam Bullis dicebatur, quod confessor possit absoluere ab omni excommunicatione suspensione & interdicto & ab omnibus alijs censuris & poenis ecclesiasticis. Ergo in istis Bullis dabatur facultas absoluendi a quibusdam irregularitatibus. Probatur consequentia. Quia nullae sunt aliae censurae praeter illastres: nisi quaedam irregularitates. Tertio, in quibusdam Bullis etiam cruciatis olim, dum numerabantur casus qui concedebantur confessoribus, ponebatur talis exceptio, scilicet, excepto homicidio voluntario (Porque el tal homicidio esta reseruado quanto a la irregularidad.) Ergo omnes aliae irregularitates propter culpam, concedebantur confessoribus quibus committebatur facultas absoluendi ab ipsis culpis. Et confirmatur. Nam in alijs Bullis olim dicebatur, quod conceditur facultas absoluendi ab omnibus censuris & poenis ecclesiasticis, etiam si requirant specialem mentionem sui & non includantur in vniuersali clausula. Quod quidem videtur esse adiectum propter eos qui dicunt nullam irregularitatem includi in generali clausula. Prae dictas Bullas ego vidi. Est tamen obseruandum nostris temporibus, quod in Bullis cruciatis, quae dimanauerunt a Sede Apostolica a tempore Pij Quinti, fit mentio solum facultatis absoluendi ab omni censura, atque ita volumus qui sequimur istam sententiam, quod nomine censurae intelligantur omnes illae irregularitates, quae impositae sunt directe propter aliquam culpam. Nam contingit quod aliqua irregularitas contrahatur ex actu qui est culpa: non tamen est directe poena propter culpa, qualis est irregularitas, quae contrahitur quando quis alterum occidit inique: tunc enim irregularis manet, non quia inique occidit, sed quia occidit voluntarie. Sicut manet irregularis iudex qui iuste occidit. Obseruandum est secundo circa Bullas cruciatas, quod qui habuerit vltimam Bullam cruciatam gaudebit omnibus priuilegijs praecedentium Bullarum non cruciatarum ante Pium Quintum concessis. Et ratio est: quia omnes aliae bullae nunquam sunt reuocatae, sed tantum suspensae praeterquam quantum ad illam clausulam. quod religiosi & alij sacerdotes possint oua comedere in quadragesima. Haec enim clausula vniuersaliter reuocata est a Pio Quinto. At vero omnes aliae Bullae cruciatae reuocatae sunt prorsus a Pio Quinto in prima Cruciata, quam ipse concessit. Caeterum aliae Cruciatae quae post ipsum emanauerunt secum afferunt clausulam reuocatiuam, seu potius limitantem, ita vt non liceat gaudere gratijs & facultatibus illic concessis nisi intra annum praedicationis, & statim expirant. Ex quo sequitur, quod ipse commissarius Cruciatae non reualidat antiquas illas cruciatas: quia non datur illi facultas reualidandi nisi tantum illas quas ipse suspendit. Suspendere autem non potest nisi eas Bullas, quae adhuc habent effectum: quales sunt Bullae sanctae Catherinae & redemptionis captiuorum: & aliae similes & etiam personales facultates. His suppositis ad primum argumentum respondetur, quod Pontifex non dixit exclusiue, quod tantum illa tria intelligebantur nomine censurae: sed quod illa tria intelligebantur, ratio autem quare non fecit men tionem irregularitatis, duplex est. Altera quia irregularitas non est censura secundum totam latitudinem, vt patet in irregularitate bigamiae & homicidij. Altera vero ratio est, quia ibi Pontifex solum intendebat numerare illas censuras, quibus iudices ecclesiastici solent compellere rebelles, vt ex ipso literae contextu patet. Cae terum irregularitas nunquam est censura posita ab aliquo iudice ecclesiastico, sed ab ipso iure. Quare non oportuit facere illius mentionem. Ad secundum respondetur, quod circa irregularitatem, que proprie est poena propter culpam, bene potest confessarius vti verbo absolutionis, ita vt dicat, ego te absoluo ab omni censura irregularitatis: imo inepte dixerit, ego dispenso tecum super irregularitate: nisi forte ex speciali commissione praelati sibi fuerit commissa dispensatio. Ad tertium negatur antecedens . Imo quotiescunque conceditur in curia Romana facultas absoluendi ab omni censura: conceditur etiam facultas absoluendi a quibusdam irregularitatibus: quae nihil aliud sunt, quam censurae propter aliqua peccata. DVbitatur secundo, An irregularitas propter homicidium sit reseruata Summo Pontifici? Hoc dubium mouemus ad explicandum decretum Concilij Tridentini Sessione. 24. cap. 6. vbi in hunc modum dicit. Liceat episcopis in irregularitatibus omnibus & suspensionibus, excepta ea quae oritur ex homicidio voluntario, & exceptis alijs deductis ad forum contentiosum, dispensare. Hoc in loco concedit episcopis Concilium ordinariam facultatem ad dispensandum in irregularitate quae oritur ex occulto delicto: vna excepta irregularitate, quae oritur ex homicidio voluntario. Sed difficultas est de irregularitate, quae oritur ex occisione hominis iusta & licita. Caietanus in verbo irregularitas in summa dicit, quod ille qui habet facultatem ad tollendam irregularitatem, quae oritur ex homicidio casuali, habebit etiam facultatem ad tollendam irregularitatem prouenientem ex occisione hominis voluntaria, licita tamen: non obstante quod in tali con cessione prohibeatur dispensatio super irregularitate proueniente ex homicidio voluntario. Ratio Caietani est: quoniam haec limitatio tantum habet locum in irregularitate quae prouenit ex homicidio voluntario iniquo. Etenim huiusmodi occisio proprie & simpliciter dicitur homicidium. Eandem sententiam & propter eandem rationem sequitur summa Armilla in verbo irregularitas. Eandem sententiam sequitur Couarruuias in relectione supra citata in 2. parte. licet propter aliam rationem, videlicet, quia homicidium quod committitur sine culpa, reputatur in iure casuale. Secundum istos doctores dicendum est consequenter, quod episcopus potest dispensare super omni irregularitate proueniente ex qualibet licita occisione hominis: sicut potest dispensare super irregularitate proueniente ex homicidio casuali, propter concessionem sibi factam in decreto Concilij: & illa exceptio ibidem facta de homicidio voluntario tantum intelligenda est de homicidio voluntario, quod est vere peccatum. Haec tamen sententia nobis omnino non placet. Imo existimo cum doctissimo Nauarro vbi supra, quod solus ipse Summus Pontifex potest dispensare super irregularitate proueniente ex occisione hominis voluntaria, quantumlibet iusta & licita. Et quidem ratio Caietani parum valet: quia vt supra diximus, nomine homicidij voluntarij in iure Canonico quantum ad materiam irregularitatis, comprehenditur etiam occisio hominis iusta. Item ratio quae profertur a Couarruuia non videtur habere fundamentum in iure. Imo irrationabiliter dicitur, quod quando iudex, data sententia sanguinis, occidit hominem, quod tunc dicatur casuale homicidium. Et ita omnino existimo, quod nullus episcopus dispensat neque audet dispensare super hac irregularitate, magis quam super irregularitate bigamiae: de qua nulla ratione intelligitur episcopis facta copia dispensandi in supradicto decreto. Et ratio est, quia in Concilio intelligitur facta illa exceptio ab illa vniuersali, scilicet quod liceat episcopis dispensare super omni irregularitate proueniente ex delicto occulto, excepta irregularitate homicidij voluntarij. In qua exceptione intelligo homicidium voluntarium quod est peccatum. Nam aliud homicidium voluntarium, quod non est peccatum, non oportebat excipere: quia non includebatur in vniuersali concessione, sicut non includebatur irregularitas contracta ex bigamia. Vnde neque ista excipitur, & tamen constat, quod episcopus super illam dispensare non potest. ALtera difficultas est, An episcopus possit dispensare super irregularitate contracta ex delicto homicidij voluntarij occulto, nam si publicum est: omnes conueniunt in hoc, quod Episcopus non potest dispensare. In hac difficultate, omnino repellenda est sententia Alphonsi de Castro in libro. 2. de lege poenali asserentis, quod propter homicidium voluntarium & iniquum, si fuerit omnino occultum: non incurritur aliqua irregularitas. Haec enim sententia aduersatur dispositioni iuris in cap. finali. de temporibus ordinationum & ordinandorum . & in cap. inquisitioni. de accusationibus. & hic autor singularis est in ista sententia: quanuis etiam illam tenuerit quidam Vincentius citatus a Syluestro in verbo homicidium. 3. quaest. 8. Ac proinde Couarruuias vbi supra, & Nauarro capit. illo. 27. citato. reprobant istam sententiam tanquam singularem & iuri Canonico contrariam. Nam etiam si textus in cap. ex tenore. de temporibus ordinationum. dicat, quod crimina quae si essent publica punirentur depositione & degradatione: si fuerint secreta, non impediunt ascensum ad superiores ordines: tamen non fauet hoc praedictae sententiae. Quoniam vt aduertit Couarruu. textus non loquitur de criminibus, quae ipso facto inducunt irregularitatem: quale est homicidium. Sed loquitur de illis, quae si constarent punirentur in iudicio poena depositionis & degradationis: qualia sunt grauissima quaedam crimina. Hoc supposito respondendum est ad propositam difficultatem. Prima conclusio. Neque olim ante Concilium, neque modo post Concilium Tridentinum, concessa est episcopis autoritas dispensandi in huiusmodi irregularitate ad suscipiendos sacros ordines: quanuis sit probabile quod ante Concilium poterant episcopi dispensare quo ad minores ordines suscipiendos. Haec omnia latissime probant Couarruuias & Nauar. supra. Secunda conclusio. Etiam est probabilis sententia, quod olim ante Concilium Tridentinum poterat Episcopus dispensare quantum ad beneficium simplex retinendum & de nouo obtinendum. Imo aliqui probabiliter existimant, quod etiam quantum ad beneficium curatum retinendum. Hoc colligunt doctissimi Canonistae ex cap. 2. de clerico pugnante in duello. Tota autem difficultas est, an Episcopus post Concilium gaudeat huiusmodi facultate dispensandi in huiusmodi irregularitate. Nauarrus vbi supra tenet partem negatiuam, & dicit, quod Episcopus non habet talem facultatem, etiam quoad minores ordines suscipiendos: & quo ad beneficium simplex retinendum: sed quod solus Papa potest dispensare quantumlibet homicidium sit occultum. Probat ex eo, quod in prae dicta Sessione dicitur expresse: quod in homicidio voluntario etiam si fuerit occultum, non liceat dispensare ad ordines sacros suscipiendos: sed talis homicida omni ordine ac beneficio ecclesiastico perpetuo careat. In quo decreto duo verba expenduntur. Alterum est, non liceat: alterum est, careat. Quae verba secundum Caietanum in summa in verbo absolutio ab excommunicatione, tollunt potestatem dispensandi. Item in secunda parte eiusdem decreti statuitur, quod in irregularitate quae oritur ex homicidio casuali episcopus non potest dispensare, nisi adhibitis quibusdam circunstantijs & conditionibus ibi narratis, ergo cum limitet Concilium episcopis ipsis autoritatem dispensandi in homicidio casuali: signum est, quod intendebat totam illis autoritatem tollere dispensandi in homicidio voluntario. Eo vel maxime, quod Concilium contraponit homicidium casuale contra voluntarium. Secundo probatur haec sententia ex cap. 6. de reformatione, Sessio. 24. vbi conceditur facultas episcopis dispensandi super omni irregularitate proueniente ex delicto occulto, excepta ea quae oritur ex homicidio voluntario, ergo Concilium prohibet dispensare super irregularitate homicidij voluntarij quantumlibet occulti. Nihilominus viris doctis nostri temporis videtur, quod episcopi eandem omnino autoritatem habent dispensandi post Concilium Tridentinum, quam olim habebant ante Concilium ipso iure communi. Ratio illorum est: quoniam Concilium non tollit episcopis aperte istam facultatem. Est enim dubia interpretatio literae Concilij, at vero quaecunque lex noua interpretanda est quantum fieri potest conformiter ad ius commune. Igitur adhuc episcopi habent facultatem, quam antea iure communi habebant. Confirmatur. Res fauorabilis est, quod episcopi habeant istam facultatem, ergo decreta Concilij, si commode fieri potest, debent interpretari in fauorem episcoporum: atque ita ipsi interpretantur. Ad primum enim argumentum respondent cum Couar. in loco citato, quod Concilium in illo cap. 7. non loquebatur de homicidio omnino occulto: sed occulto aliquo modo, scilicet, de illo quod non poterat in iudicio probari. Respondent secundo, quod synodus in illo decreto tantum intendebat ostendere difficultatem maximam , quae debet esse in dispensatione irregularitatis, quae oritur ex homicidio voluntario: non autem intendebat limitare autoritatem episcoporum quam olim habebant. Et idcirco verbum illud, non liceat, non tollit autoritatem dispensandi, quidquid sit de doctrina Caietani in verbo absolutio ab excommunicatione. Sed aiunt quod denotat quod praelati male facient, si absque grauissima causa dispensauerint . Et hoc colligunt ex eo quod synodus ibi, non solum loquitur episcopis, sed cuicunque dispensanti, etiam Summo Pontifici. Imo videtur quod ex principali intentione loquebatur de dispensatione quae fit in Romana curia. Et ex hoc respondent ad illud quod obijcitur de homicidio casuali. Dicunt enim, quod Concilium tantum limitat modum dispensandi episcopis super hac irregularitate, quando dispensatio committitur illis a Romano Pontifice. Nihilominus non prohibet, quod ipsi sua auto ritate dispensent in eo quod antea poterant iure communi: si ab ipsis immediate petatur dispensatio. Ad secundum argumentum respondent , quod illa exceptio non fit simpliciter a facultate, quam habent episcopi dispensandi in irregularitatibus: sed fit exceptio a facultate illis concessa per illud decretum Concilij. Ita sane quod ex vi illius decreti non possunt dispensare super irregularitate, quae oritur ex homicidio voluntario occulto. Non tamen ibi negatur, quod iure communi habeant talem autoritatem dispensandi, saltem quantum ad aliquid, scilicet, quantum ad beneficium simplex retinendum & obtinendum , & quantum ad beneficium curatum retinendum. Iste modus explicandi Concilium videtur nobis satis perplexus. Quapropter ego crediderim, quod in huiusmodi decretis Concilij Tridentini explicatum est, quod olim erat obscurum & dubium inter doctores secundum ius commune: & insuper concessa est noua facultas episcopis dispensandi in multis irregularitatibus in foro conscientiae, super quibus antea dispensandi facultatem non habebant. Et insuper concessa est illis facultas absoluendi a plurimis delictis reseruatis Summo Pontifici. Sed quaeret aliquis, Vtrum per bullam Cruciatam habeat confessarius electus tantam facultatem absoluendi a peccatis, quantam habent episcopi concessam a Concilio Tridentino, cap. 6. Sessio. 24. Respondetur, quod non habet tantam facultatem. Primo quidem de crimine haeresis manifestum est. Quoniam in ipsa bulla Cruciata excipitur facultas absoluendi: & tamen Concilium Episcopo per semetipsum concedit, quod possit absoluere in foro conscientiae de crimine haeresis. Deinde quanuis confessarius electus possit absoluere semel ab omnibus alijs peccatis & censuris reseruatis Summo Pontifici: tamen episcopus toties quoties se obtulerit occasio, potest in foro conscientiae ab huiusmodi peccatis absoluere secundum formam concessam sibi in illo capite. 6. Sessione 24. Qua propter confessarius debet attendere, an delictum sit reseruatum Summo Pontifici vel non. Similiter an excommunicatio sit reseruata vel non. at vero circa irregularitates non est tantum periculi, quia non est necessarium ad hoc vt aliquis absoluatur a peccatis & recipiat sacramentum Eucharistiae: quod absoluatur prius a censura irregularitatis etiam quando est vera censura. Caeterum si poenitens sit clericus & voluerit promoueri ad ordines superiores vel obtinere aliquod beneficium vel ministrare in ordine suscepto: ad ipsum promouendum pertinebit inquirere: an illa irregularitas sit reseruata Summo Pontifici vel non. Vnusquisque enim tenetur scire ea quae pertinent ad suum statum. Et idcirco ipse confessarius poterit se eximere ab isto onere & remittere poenitentem, vt consulat doctores circa huiusmodi irregularitates: si confessarius non fuerit certus. # 65 [De mutilatione membrorum] QVAESTIO LXV. De mutilatione membrorum. DEINDE considerandum est de peccatis aliarum iniuriarium , quae in personam committuntur. Et circa hoc quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum mutilare aliquem membro suo, in aliquo casu possit esse licitum. AD Primum sic proceditur. Videtur quod mutilare aliquem membro suo, in nullo casu possit esse licitum. Damasc. enim dicit + { Li. 2. c. 4. & 30. & li. 4. c. 21. } in 2. libro, quod peccatum committitur per hoc quod receditur ab eo, quod est secundum naturam in id, quod est contra naturam. Sed secundum naturam a Deo institutam, est, quod corpus hominis sit integrum membris. Contra naturam autem est, quod sit membro diminutum. Ergo mutilare aliquem membro, semper videtur esse peccatum. ¶ 2 Praeterea. Sicut se habet tota anima ad totum corpus, ita se habent partes animae ad partes corporis, vt dicitur in + { Li. 2. tex. 9. tom. 2. } 2. de Anima. Sed non licet aliquem priuare anima, occidendo ipsum, nisi publica potestate: ergo etiam non licet aliquem mutilare membro, nisi forte secundum publicam potestatem. ¶ 3 Praeterea. Salus animae prae ferenda est saluti corporali. Sed non licet aliquem mutilare se membro propter salutem animae, puniuntur enim secundum statuta + { In Decretis dist. 55. ca. Si quis abscident. Et cap. Si quis per aegritudinem. } Niceni Concilij, qui se castrauerunt propter castitatem seruandam: ergo propter nullam causam aliam licet aliquem membro mutilare. SED contra est, quod dicitur Exod. 21. "Oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede." RESPONDEO dicendum, quod cum membrum aliquod sit pars totius humani corporis, est propter totum sicut imperfectum propter perfectum. Vnde disponendum est de membro humani corporis, scundum quod expedit toti. Membrum autem humani corporis per se quidem vtile est ad bonum totius corporis: per accidens tamen potest contingere quod sit nociuum , puta cum membrum putridum est totius corporis corruptiuum. Si ergo membrum sanum fuerit, & in sua naturali dispositione consistens, non potest praescindi absque totius corporis detrimento. Sed quia ipse totus homo ordinatur vt ad finem, ad totam communitatem cuius est pars, vt supra + { q. 61. arti. 1. & 2. & q. praeced. artic. 1. 2. & 5. } dictum est, potest contingere, quod abscisio membri etsi vergat in detrimentum totius corporis, ordinatur tamen ad bonum communitatis, inquantum alicui infertur in poenam ad cohibitionem peccatorum . Et ideo sicut per publicam potestatem, aliquis licite priuatur totaliter vita, propter aliquas maiores culpas, ita etiam priuatur membro propter aliquas culpas minores. Hoc autem non est licitum alicui priuatae personae, etiam volente illo cuius est membrum: quia per hoc fit iniuria communitati, cuius est ipse homo & omnes partes eius. Si vero membrum propter putredinem sit totius corporis corruptiuum, tunc licitum est de voluntate eius, cuius est membrum, putridum membrum prescindere propter salutem totius corporis, quia vnicuique commissa est cura proprie salutis. Et eadem ratio est si fiat voluntate eius, ad quem pertinet curare de salute eius, qui habet membrum corruptiuum: aliter autem aliquem membro mutilare est omnino illicitum. AD primum ergo dicendum, quod nihil prohibet id quod est contra particularem naturam , esse secundum naturam vniuersalem, sicut mors & corruptio in rebus naturalibus est contra particularem naturam eius quod corrumpitur, cum tamen sit secundum naturam vniuersalem. Et similiter mutilare aliquem membro, etsi sit contra naturam particularem corporis eius, qui mutilatur, est tamen secundum na turalem rationem in comparatione ad bonum commune. AD secundum dicendum, quod totius hominis vita non ordinatur ad aliquid proprium ipsius hominis, sed ad ipsam potius omnia quae sunt hominis, ordinantur. Et ideo priuare aliquem vita, in nullo casu pertinet ad aliquem, nisi ad publicam potestatem, cui committitur procuratio boni communis. Sed praecisio membri potest ordinari ad propriam salutem vnius hominis. Et ideo in aliquo casu potest ad ipsum pertinere. AD tertium dicendum, quod membrum non est praescindendum propter corporalem salutem totius, nisi quando aliter toti subueniri non potest. Saluti autem spirituali semper potest aliter subueniri, quam per membri praecisionem : quia peccatum subiacet voluntati. Et ideo in nullo casu licet membrum praescindere, propter quodcunque peccatum vitandum. Vnde Chrysostomus + { Homi. 63. in Matth. circa med. tom. 2. } exponens illud Matthaei. 19. Sunt eunuchi qui seipsos castrauerunt propter regnum caelorum: dicit, non per membrorum abscissionem, sed malarum cogitationum interemptionem. Maledictio ni enim est obnoxius qui membrum abscindit. Etenim qui homicidae sunt, talia praesumunt. Et postea subdit: Neque concupiscentia mansuetior ita fit, sed molestior. Aliunde enim habet fontes sperma quod in nobis est, & praecipue a proposito incontinenti & mente negligente. Nec ita abscissio membri comprimit tentationes, vt cogitationis fraenum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Licitum est autoritate publica mutilare peccatores. ¶ Secunda conclusio. Licitum etiam est propter salutem corporis & vitae, mutilare hominem de voluntate ipsius vel de voluntate eius qui curam illius gerit. ¶ Tertia conclusio. Aliter mutilare est illicitum. COMMENTARIVS. IN hoc articulo notandum est, quod etiam membrum sanum in seipso licitum erit abscindere, quando opus fuerit ad salutem hominis & vitam. Ratio est quam assignauimus in quaest. 64. art. 2. quia totum esse membri est propter totum: vnde quando fuerit necessarium propter totum vt membrum pereat, licitum erit abscindere. Quod autem D. Thom. dicit in tertia conclusione, quod aliter mutilare est illicitum , intelligitur quando homo consistit in plenaria sanitate. Secundo est notandum, quod nemo potest cogi vt patiatur abscisionem membri propter vitam: nisi ab illo qui curam illius gerit, vt a republica, quando vita illius fuerit necessaria bono communi, & non alias. Ratio, quia homo non potest cogi a republica nisi secundum operationes politicas necessarias reipublicae, secundum quas habet rationem partis: potest etiam cogi filius a patre quando est sub eius potestate: item seruus a domino, quia non est sui iuris: similiter etiam religiosus potest cogi a suo prae lato, maxime si vita illius necessaria est religioni, quod debet iudicare praelatus. Sed quaeret aliquis, An ipsemet homo teneatur pati abscisionem membri propter seruandam vitam? Et videtur quod sic: quia tenetur seruare vitam per media ordinata & proportionata: sed abscisio membri est medium proportionatum ad seruandam vitam, ergo tenetur pati abscisionem. Respondetur & sit prima conclusio, quod non tenetur absolute loquendo. Et ratio est. Quia quanuis homo teneatur conseruare vitam propriam , non tenetur per media extraordinaria, sed per victum & vestitum commune , per medicinas communes, per dolorem quendam comm unem & ordinarium : non tamen per quendam dolorem extraordinarium & horribilem, neque etiam per sumptus extraordinarios, secundum proportionem status ipsius hominis. Vt si v. g. communem ciuem salutem consequuturum esset certum, si insumeret tria millia ducatorum in quadam medicina, ille non tenetur insumere. Per hoc patet ad argumentum. Nam quanuis illud medium sit proportionatum secundum rectam rationem, & ex consequenti licitum, est tamen extraordinarium. Circa tertiam conclusionem est dubium, An sit licitum vt quis seipsum mutilet vt euadat periculum mortis ab extrinseco imminens? Vt v. g. an sit licitum quod scindat manum quam habet ligatam vt effugiat flammam, aut feram aut tyrannum comminantem mortem: nisi ipsemet homo se mutilet? Respondetur, quod in hoc tertio casu non est licitum, quia esset consentire cum malitia tyranni, qui intendit inferre iniuriam naturae rationali vt ipsamet in seipsam manus inijciat. Ita tenet Soto lib. 5. de iustitia. q. 2. art. 5. Caeterum in alijs casibus licitum est: quia pars ordinatur in bonum totius, & non est aliqua causa quae faciat actum illicitum sicut in tertio casu. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum liceat patribus verbera refilios, aut dominis seruos. AD Secundum sic proce{ Inf. q. 72. ar. 2. ad 2. } ditur. Videtur quod non liceat patribus verberare filios, aut dominis seruos. Dicit enim Apost. ad Ephes. 6. "Vos patres nolite ad iracundiam prouocare filios vestros." Et infra subdit: "Et vos domini eadem facite seruis, remittentes minas." Sed propter verbera aliqui ad iracundiam prouocantur , & sunt etiam minis grauiora: ergo neque patres filios, neque domini seruos, debent verberare. ¶ 2 Praeterea. Philosophus dicit { Lib. 10. c. vlti. ante med. to. 5. } in 10. Ethic. quod sermo paternus habet solum admonitionem, non autem coactionem. Sed quaedam coactio est per verbera: ergo parentibus non licet filios verberare. ¶ 3 Praeterea. Vnicuique licet alteri disciplinam impendere. Hoc enim pertinet ad eleemosynas spirituales, vt supra + { q. 32. artic. 2. } dictum est. Si ergo parentibus licet propter disciplinam, filios verberare: pari ratione cuilibet licebit quemlibet verberare: quod patet esse falsum: ergo & primum. SED contra est, quod dicitur Prouerb. 13. "Qui parcit virgae, odit filium suum." Et infra 23. "Noli subtrahere a puero disciplinam . Si enim percusseris eum virga, non morietur. Tu virga percuties eum, & animam eius de inferno liberabis." Et Eccles. 33. dicitur: "Seruo maleuolo tortura & compedes." RESPONDEO dicendum, quod per verberationem nocumentum quoddam infertur corpori eius qui verberatur: aliter tamen quam in mutilatione. Nam mutilatio tollit corporis integritatem, verberatio vero tantummodo afficit sensum dolore. Vnde multo minus nocumentum est, quam mutilatio membri. Nocumentum autem inferre alicui non licet, nisi per modum poe nae propter iustitiam. Nullus autem iuste punit aliquem, nisi sit eius iurisdictioni subiectus. Et ideo verberare aliquem non licet, nisi habenti potestatem aliquam super illum, qui verberatur. Et quia filius subditur potestati patris, & seruus potestati domini, licite potest verberare pater filium, & dominus seruum causa correctionis & disciplinae. AD primum ergo dicendum, quod cum ira sit appetitus vindictae, prae cipue concitatur ira, cum aliquis se reputat laesum iniuste: vt patet per Philosophum + { Li. 2. cap. 13. parum a prin. tomo. 6. } in 2. Rhetoricae. Et ideo per hoc quod patribus interdicitur, ne filios ad iracundiam prouocent, non prohibetur quin filios verberent causa disciplinae: sed quod non immoderate eos affligant verberibus. Quod vero indicitur dominis, quod remittant seruis minas, potest dupliciter intelligi. Vno modo, vt remisse minis vtantur: quod pertinet ad moderationem disciplinae. Alio modo, vt aliquis non semper impleat quod comminatus est: quod pertinet ad hoc, quod iudicium quo quis comminatus est poenam, quandoque per remissionis misericordiam temperetur. AD secundum dicendum , quod maior potestas maiorem debet habere coactionem. Sicut autem ciuitas est perfecta communitas , ita princeps ciuitatis habet perfectam potestatem coercendi. Et ideo potest infligere poenas irreparabiles, scilicet occisionis vel mutilationis. Pater autem & dominus, qui praesunt familiae domesticae, quae est imperfecta communitas, habent imperfectam potestatem coercendi, secundum leuiores poenas, quae non inferunt irreparabile nocumentum. Et huiusmodi est verberatio. AD tertium dicendum, quod exhibere disciplinam volenti, cuilibet licet. Sed disciplinam nolenti adhibere, est solum eius, cui alterius cura committitur. Et ad hoc pertinet aliquem verberibus castigare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Causa correctionis & disciplinae licitum est. ¶ Secunda conclusio. Non est licitum mutilare aut occidere. COMMENTARIVS. DE hoc articulo vide Soto vbi supra, artic. 2. & nota, quod legibus ciuilibus cautum est quantum se debeat extendere ista potestas patrum erga filios, vt patet in. l. si filius. C. de patria potestate. & in. l. praetor. ff. de iureiurando. §. praeterea. Sed quaeritur, An liceat patribus verberare filios clericos? Syluester in verbo excommunicatio. 6. §. 4. refert sententiam Panormit. in cap. cum voluntate. de sententia excommunicationis. quod non est licitum patribus verberare filios in sacris constitutos, bene tamen in minoribus: sed ipse Syluest. tenet esse licitum verberare filios etiam in sacris constitutos: & ratio eius est, quia hoc conceditur magistris circa discipulos, etiam in sacris constitutos , vt patet ex ca. super eo. de sentent. excommunicationis , ergo erit licitum patribus. Patet consequentia. Quia patres non habent minorem iurisdictionem ad erudiendos filios, quam magistri. Et haec sententia est tenenda. Sed notandum est, quod praelatis religionum licitum erit flagellare subditos secundum leges & constitutiones eorum, & non alias: incurreret enim sententiam excommunicationis praelatus, qui ira quadam subditum pedibus conculcaret aut alapis caederet. Et hoc quod diximus patet ex cap. ex tenore de sententia excommunicationis. Notandum vero est, quod si pater vel magister vel praelatus excesserit modum verberandi, aut flagellandi, postquam iam semel coepit iuste punire non statim incurrit sententiam excommunicationis: nisi sit notabilis excessus, quod quidem arbitrio boni viri iudicandum erit: si autem fuerit res dubia Episcopus poterit dispensare de iure communi. Etenim illa excommunicatio cano nis. si quis suadente diabolo, reseruatur Pontifici, quando certum est aliquem incurrisse canonem, & fuit notabilis percussio. Vide Caietanum in verbo excommunicatio. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum liceat aliquem hominem incarcerare. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod non liceat aliquem hominem incarcerare. Actus enim est malus ex genere, qui cadit supra indebitam materiam, vt supra + { 1. 2. q. 18. art. 2. } dictum est. Sed homo habens naturalem arbitrij libertatem est indebita materia incarcerationis quae libertati repugnat. Ergo illicitum est aliquem incarcerare. ¶ 2 Praeterea. Humana iustitia regulari debet ex diuina. Sed sicut dicitur Eccles. 15. "Deus reliquit hominem in manu consilij sui." Ergo videtur quod non est aliquis coercendus vinculis vel carcere. ¶ 3 Praeterea. Nullus est coercendus nisi ab opere malo, a quo quilibet potest alium licite impedire. Si ergo incarcerare aliquem esset licitum ad hoc, quod cohiberetur a malo, cuilibet esset licitum aliquem incarcerare: quod patet esse falsum. Ergo & primum. SED contra est quod Leuit. 24. legitur, quendam missum fuisse in carcerem propter peccatum blasphemiae. RESPONDEO dicendum, quod in bonis corporis tria per ordinem considerantur. Primo quidem integritas corporalis substan tiae, cui detrimentum affertur per occisionem vel mutilationem. Secundo delectatio vel quies sensus, cui opponitur verberatio vel quodlibet sensum dolore afficiens. Tertio motus & vsus membrorum , qui impeditur per ligationem vel incarcerationem, seu quamcunque detentionem. Et ideo incarcerare aliquem vel qualitercumque detinere, est illicitum, nisi fiat secundum ordinem iustitiae, aut in poenam, aut ad cautelam alicuius mali vitandi. AD primum ergo dicendum, quod homo qui abutitur potestate sibi data, meretur eam amittere. Et ideo homini qui peccando abusus est libero vsu suorum membrorum, conueniens est incarcerationis materia. AD secundum dicendum , quod Deus quandoque secundum ordinem suae sapientiae peccatores cohibet ne possint peccata implere secundum illud Iob 5. Qui dissipat cogitationes malignorum, ne possint implere manus eorum quod coe perant. Quandoque vero eos permittit quod voluerint agere. Et similiter secundum humanam iustitiam, non pro qualibet culpa homines incarcerantur , sed pro aliquibus. AD tertium dicendum , quod detinere hominem ad horam ab aliquo opere illicito statim perpetrando, cuilibet licet: sicut cum aliquis detinet aliquem ne se praecipitet, vel ne alium feriat. Sed simpliciter aliquem includere vel ligare, ad eum solum pertinet qui habet disponere vniuersaliter de actibus & vita alterius: quia per hoc impeditur non solum a malis faciendis, sed etiam a bonis agendis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Incarcerare vel qualitercunque hominem detinere, est illicitum: nisi fiat secundum ordinem iustitiae. Secunda conclusio notetur in solutione ad tertium. Detinere hominem ad horam, cuilibet est licitum ad impediendum illum a perpetratione alicuius mali. Tertia conclusio ibidem. Simpliciter aliquem includere vel ligare, ad eum solum pertinet qui habet simpliciter disponere & vniuersaliter, de actibus & vita alterius. COMMENTARIVS. CIrca istum articulum sunt duo dubia. Primum est. An licitum sit cuilibet detinere proximum ad horam ne perpetret aliquod malum? Nam D. Tho. videtur vniuersaliter id asserere. Respondetur & sit prima conclusio. Si malum quod aliquis vult facere sit contra iustitiam, licitum erit cuilibet illum detinere. Ratio est, quia tunc illa detentio habet rationem defensionis. Secunda conclusio . Si autem malum quod vult facere est contra alias virtutes, vt contra temperantiam, aut castitatem: non est licitum cuilibet detinere illum. Ratio est, quia homo est dominus suarum operationum: ergo fit illi iniuria si detineatur, nisi ab eo qui habet aliquam iurisdictionem supra illum. Ex quo sequitur, quod in tali casu potest ille homo detineri ad breue tempus a paedagogo ipsius, a Magistro a praefecto ipsius domus. Tertia conclusio. Si peccatum fuerit scandalosum non solum contra communitatem quale est peccatum haeresis quam aliquis vult praedicare, sed etiam si fuerit scandalosum pusillorum, vt v. g. Si aliquis vult ire ad scandalizandam virginem honestam: poterit detineri a quolibet ad breue tempus. Ratio huius est: quia talis detentio habet rationem defensionis aut boni communis & religionis, aut etiam innocentis & pusilli, quatenus inuoluntarie aggreditur illum scandalizator . DVbium secundum est. An possim ego detinere illum qui me affecit iniuria, ad breue tempus donec iudicem voco? Soto vbi supra, quaestione. 2. artic. 3. Respondet affirmatiue. Nihilominus nobis oppositum videtur, nisi in casu quo talis detentio haberet rationem defensionis: vt verbi gratia. Si ille adhuc pergeret in inferenda iniuria & nocumento, & in auferendo a me bona mea: quia tunc est in fragranti delicto. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum peccatum aggrauetur in hoc, quod praedictae iniuriae inferuntur in personas alijs coniunctas. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod peccatum non aggrauetur ex hoc, quod praedictae iniuriae inferuntur in personas alijs coniunctas . Huiusmodi enim iniuriae habent rationem peccati, prout nocumentum alicui infertur contra eius voluntatem. Sed magis est contra hominis voluntatem malum quod in propriam personam infertur, quam quod infertur in personam coniunctam: ergo iniuria illata in personam coniunctam est minor. ¶ 2 Praeterea. In sacra scriptura praecipue reprehenduntur qui pupillis & viduis iniurias inferunt . Vnde dicitur Ecclesiast. 35. "Non despiciet preces pupilli, nec viduam, si effundat loquelam gemitus." Sed vidua & pupillus non sunt personae alijs coniunctae: ergo ex hoc, quod infertur iniuria personis coniunctis, non aggrauatur peccatum. ¶ 3 Praeterea. Persona coniuncta habet propriam voluntatem, sicut & principalis persona. Potest enim aliquid ei esse voluntarium, quod est contra voluntatem principalis personae, vt patet in adulterio, quod placet vxori, & displicet viro. Sed huiusmodi iniuriae habent rationem peccati, prout consistunt in voluntaria commutatione: ergo huiusmodi iniuriae minus habent de ratione peccati. SED contra est, quod Deuteronomium 28. ad quandam exaggerationem dicitur: "Filij tui & filiae tuae tradentur alteri populo videntibus oculis tuis." RESPONDEO dicendum, quod quanto aliqua iniuria in plures redundat, caeteris paribus, tanto grauius est peccatum, & inde est quod grauius est peccatum si aliquis percutiat principem, quam personam priuatam: quia redundat in iniuriam totius multitudinis, vt supra + { 1. 2. q. 73. artic. 9. } dictum est. Cum autem infertur iniuria in aliquam personam coniunctam alteri, qualitercunque illa iniuria pertinet ad duas personas. Et ideo, caeteris paribus, ex hoc ipso aggrauatur peccatum: potest tamen contingere, quod secundum aliquas circunstantias sit grauius peccatum, quod fit contra personam nulli coniunctam, vel propter dignitatem personae, vel propter magnitudinem nocumenti. AD primum ergo dicendum, quod iniuria illata in personam coniunctam, minus est nociua personae, cui coniungitur, quam si in ipsam immediate inferretur: & ex hac parte est minus peccatum. Sed hoc totum quod pertinet ad iniuriam personae, cui coniungitur, superadditur peccato quod aliquis incurrit ex eo, quod aliam personam secundum se laedit. AD secundum dicendum , quod iniuriae illatae in viduas & pupillos magis exaggerantur: tum quia magis opponuntur misericordiae, tum quia idem nocumentum huiusmodi personis inflictum, est eis grauius, quia non habent releuantem. AD tertium dicendum, quod per hoc quod vxor voluntarie consentit in adulterium, minoratur quidem peccatum & iniuria ex parte ipsius mulieris. Grauius enim esset si adulter violenter eam opprimeret. Non tamen propter hoc tollitur iniuria ex parte viri: quia vxor non habet potestatem sui corporis, sed vir, vt dicitur primae ad Corinthios. 7. Et eadem ratio est de similibus. De adulterio tamen, quia non solum iustitiae, sed etiam castitati opponitur, erit locus + { Quae. 154. artic. 8. } infra agendi, in tractatu de temperantia. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. # 66 [De furto et rapina] QVAESTIO LXVI. De Furto & rapina. DEINDE considerandum est de peccatis iustitiae oppositis, per quae infertur nocumentum proximo in rebus, scilicet de furto & rapina. Et circa hoc quaeruntur nouem. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum naturalis sit homini possessio exteriorum rerum. AD Primum sic procedi{ Infra contra ca. 22. fi. & 127. fin. } tur. Videtur, quod non sit naturalis homini possessio exteriorum rerum. Nullus enim debet sibi attribuere quod Dei est. Sed dominium omnium creaturarum est proprium Dei: secundum illud Psalmi. 23. "Domini est terra, &c." Ergo non est naturalis homini possessio rerum exteriorum. ¶ 2 Praeterea. + { In ser. ad diuites auaros a medio illius. } Basilius exponens verbum diuitis dicentis Luc. 12. "Congregabo omnia quae nata sunt mihi, & bona mea:" dicit, "Dic mihi quae tua: vnde ea sumens in vitam tulisti?" Sed illa quae homo possidet naturaliter, potest aliquis conuenienter dicere esse sua. Ergo homo non possidet naturaliter exteriora bona. ¶ 3 Praeterea. Sicut + { Libr. 1. de fide, ca. 1. circa medium , to. 2. } Ambros. dicit in libr. de Trinit. Dominus nomen est potestatis. Sed homo non habet potestatem super res exteriores: nihil enim potest circa earum naturam immutare. Ergo possessio exteriorum rerum non est homini naturalis. SED contra est, quod dicitur in Psal. 8. "Omnia subiecisti sub pedibus eius, scilicet hominis." RESPONDEO dicendum, quod res exterior potest dupliciter considerari. Vno modo quantum ad eius naturam, quae non subiacet humanae potestati, sed solum diui nae, cui omnia ad nutum obediunt . Alio modo quantum ad vsum ipsius rei, & sic habet homo naturale dominium exteriorum rerum: quia per rationem & voluntatem potest vti rebus exterioribus ad suam vtilitatem, quasi propter se factis. Semper enim imperfectiora sunt propter perfectiora, vt supra + { Qu. 64. artic. 1. } habitum est. Et ex hac ratione Philosophus probat in 1. + { Lib. 1. ca. 5. tom. 5. } Politicor. quod possessio rerum exteriorum est homini naturalis. Hoc autem naturale dominium super caeteras creaturas, quod competit homini secundum rationem, in qua imago Dei consistit, manifestatur in ipsa hominis creatione, Genes. 1. vbi dicitur: "Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram: & praesit piscibus maris, &c." AD primum ergo dicendum, quod Deus habet principale dominium omnium rerum. Et ipse secundum suam prouidentiam ordinauit quasdam res ad corporalem hominis sustentationem. Et propter hoc, homo habet naturale rerum dominium, quantum ad potestatem vtendi ipsis. AD secundum dicendum, quod diues ille reprehenditur ex hoc quod putabat exteriora bona esse principaliter sua, quasi non accepisset ea ab alio, scilicet a Deo. AD tertium dicendum, quod illa ratio procedit de dominio exteriorum rerum quantum ad naturas ipsarum. Quod quidem dominium soli Deo conuenit, vt + { In corpor. articuli. } dictum est. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum liceat alicui, rem aliquam quasi propriam possidere. AD Secundum sic procedi{ 3. contra capit. 127. fin. Et opuscul. 20. li. 4. cap. 4. } tur. Videtur, quod non liceat alicui rem aliquam quasi propriam possidere. Omne enim quod est contra ius naturale, est illicitum. Sed secundum ius naturale omnia sunt communia : cui quidem communitati contrariatur proprietas possessionum. Ergo illicitum est cuilibet homini appropriare sibi aliquam rem exteriorem. ¶ 2 Praeterea. + { In ser. ad diuites auaros post medium illius. } Basilius dicit, exponens praedictum verbum diuitis, Sicut qui praeueniens ad spectacula, prohiberet aduenientes, appropriando sibi quod ad communem vsum ordinatur: similes sunt diuites qui communia, que praeoccupauerunt, aestimant sua esse. Sed illicitum esset precludere viam alijs ad potiendum communibus bonis. Ergo illicitum est appropriare sibi aliquam rem communem. ¶ 3 Praeterea. + { In ser. 81. tom. 3. Et habetur distinct. 47. capi. sicut hi. } Ambrosius dicit, & habetur in Decret. distinct. 47. cap. sicut hi. "Proprium nemo dicat quod est commune". Appellat autem commune, res exteriores, sicut patet ex his quae praemittit. Ergo videtur illicitum esse, quod aliquis appropriet sibi aliquam rem exteriorem. SED contra est, quod + { Cap. 40. tomo. 6. } Augustinus dicit in libr. de haeresib. Apostolici dicuntur, qui se hoc nomine arrogantissime vocauerunt, eo quod in suam communionem non acciperent vtentes coniugibus, & res proprias possidentes: quales habet catholica Ecclesia, & monachos, & clericos plurimos. Sed ideo isti haeretici sunt, quia se ab Ecclesia separantes, nullam spem putant eos habere, qui vtuntur his rebus, quibus ipsi carent. Est ergo erroneum dicere quod non liceat homini propria possidere. RESPONDEO dicendum, quod circa rem exteriorem duo competunt homini, quorum vnum est potestas procurandi & dispensandi: & quantum ad hoc licitum est quod homo propria possideat. Et est etiam necessarium ad humanam vitam, propter tria. Primo quidem, quia magis solicitus est vnusquisque ad procurandum aliquid quod sibi soli competit, quam id quod est commune omnium vel multorum: quia vnusquisque laborem fugiens, relinquit alteri id quod pertinet ad commune, sicut accidit in multitudine ministrorum. Alio modo, quia ordinatius res humanae tractantur, si singulis immineat propria cura alicuius rei procurandae. Esset autem confusio, si quilibet indistincte quaelibet procuraret. Tertio, quia per hoc magis pacificus status hominum con seruatur, dum vnusquisque re sua contentus est. Vnde videmus, quod inter eos qui communiter & ex indiuiso aliquid possident, frequentius iurgia oriuntur. Aliud vero quod competit homini circa res exteriores, est vsus ipsarum. Et quantum ad hoc non debet homo habere res exteriores vt proprias, sed vt communes: vt scilicet de facili aliquis eas communicet in necessitates aliorum. Vnde Apostolus dicit primae ad Timotheum vltimo. "Diuitibus huius seculi" praecipe facile tribuere, communicare. AD primum ergo dicendum, quod communitas rerum attribuitur iuri naturali: non quia ius naturale dictet omnia esse possidenda communiter, & nihil esse quasi proprium possidendum: sed quia secundum ius naturale non est distinctio possessionum, sed magis secundum humanum condictum, quod pertinet ad ius positiuum, vt supra + { Qu. 57. arti. 2. & 3. } dictum est. Vnde proprietas possessionum non est contra ius naturale, sed iuri naturali superadditur per adinuentionem rationis humanae. AD secundum dicendum, quod si ille qui praeueniens ad spectacula praepararet alijs viam, non illicite ageret. Sed ex hoc illicite agit, quod alios prohibet. Et similiter diues non illicite agit si praeoccupans possessionem rei, quae a principio erat communis, alijs etiam communicat. Peccat autem si alios ab vsu illius rei indiscrete prohibeat. Vnde + { Loco citato in argumen. } Basilius ibidem dicit: "Cur tu abundas, ille vero mendicat, nisi vt tu bonae dispensationis merita consequaris: ille vero patientiae prae mijs cotonetur." AD tertium dicendum, quod cum dicit Ambrosius: "Nemo proprium dicat quod est commune:" loquitur de proprietate quantum ad vsum. Vnde + { Loco citato in argument. } subdit: Plusquam sufficeret sumptui, violenter obtentum est. DE articulo primo & secundo, non est huius loci disputare, disputatum est in principio quaestionis 62. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum sit de ratione furti, occulte accipere rem alienam. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod non sit de ratione furti occulte accipere rem alienam . Illud enim quod diminuit peccatum, non videtur ad rationem peccati pertinere. Sed in occulto peccare pertinet ad diminutionem peccati: sicut ex contrario ad exaggerandum peccatum quorundam, dicitur Isaiae. 3. "Peccatum suum quasi Sodoma praedicauerunt, nec absconderunt." Ergo non est de ratione furti occulta acceptio rei alienae. ¶ 2 Praeterea. + { Ambro. in ser. 81. non procul a fine, tom. 3. Et habetur distin. 47. cap. sicut ij, ante med. } Ambr. dicit, & habetur in Decret. dist. 47. Minus est criminis habenti tollere, quam cum possis & abundans sis, indigentibus denegare. Ergo sicut furtum consistit in acceptione rei alienae, ita etiam in detentione ipsius. ¶ 3 Praeterea. Homo potest furtim ab alio accipere etiam quod suum est, puta rem quam apud alium deposuit: vel quae est ab eo iniuste ablata. Non est ergo de ratione furti, quod sit occulta acceptio rei alienae. SED contra est quod { Lib. 10. c. 6. incipit, Facundus dictus est, a medio illius. } Isidorus dicit in lib. Etymologiarum. Fur a furuo dictus est, id est, a fusco: nam noctis vtitur tempore. RESPONDEO dicendum, quod ad rationem furti tria concurrunt. Quorum primum conuenit sibi, secundum quod contrariatur iustitiae, quae vnicuique tribuit quod suum est: & ex hoc competit ei, quod vsurpat alienum. Secundum vero pertinet ad rationem furti, prout distinguitur a peccatis, quae sunt contra personam, sicut ab homicidio & adulterio & secundum hoc competit furto, quod sit circa rem possessam. Si quis enim accipiat id quod est alterius non quasi possessio, sed quasi pars: sicut si amputet membrum : vel sicut persona coniuncta, vt si auferat filiam vel vxorem, non habet proprie rationem furti. Tertia differentia est, quae complet rationem furti: vt scilicet occulte vsurpetur alienum. Et secundum hoc propria ratio furti est, vt sit occulta acceptio rei alienae. AD primum ergo dicendum, quod occultatio quandoque quidem est causa peccati, puta cum quis vtitur occultatione ad peccandum, sicut accidit in fraude & dolo. Et hoc modo non diminuit, sed constituit speciem peccati, & ita est in furto. Alio modo occultatio est simplex circunstantia peccati. Et sic diminuit peccatum. Tum quia signum verecundiae est: tum quia tollit scandalum . AD secundum dicendum , quod detinere id quod alteri debetur, eandem rationem nocumenti habet cum acceptione iniusta. Et ideo sub iniusta acceptione intelligitur etiam in iusta detentio. AD tertium dicendum, quod nihil prohibet id quod est simpliciter vnius, secundum quid esse alterius: sicut res deposita est simpliciter quidem deponentis : sed est eius, apud quem deponitur, quantum ad custodiam. Et id quod est per rapinam ablatum , est rapientis, non simpliciter, sed quantum ad detentionem . SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est affirmatiua. ¶ Secunda conclusio. Habetur in solutione ad secundum sub nomine iniustae acceptionis, intelligenda est etiam iniqua detentio, quae pertinet ad speciem furti quando est occulta. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum furtum & rapina sint peccata differentia specie. AD Quartum sic procedi{ Infra art. 9. corp. & q. 73. ar. 1. cor. Et ad secundum. Et 2. Corin. 12. co. 13. fin. } tur. Videtur, quod furtum & rapina non sint peccata differentia specie. Furtum enim & rapina differunt secundum occultum & manifestum. Furtum enim importat occultam acceptionem, rapina vero violentam & manifestam. Sed in alijs generibus peccatorum, occultum & manifestum non diuersificant speciem. Ergo furtum & rapina non sunt peccata specie diuersa. ¶ 2 Praeterea. Moralia recipiunt speciem a fine, vt supra + { 1. 2. quaestio . 1. ar. 3. & q. 18. art. 6. } dictum est. Sed furtum & rapina ordinantur ad eundem finem, scilicet ad habendum aliena. Ergo non differunt specie. ¶ 3 Praeterea, Sicut rapitur aliquid ad possidendum , ita rapitur mu lier ad delectandum . Vnde & + { Lib. 10. c. 17. & incipit, Religiosus, a med. } Isidorus dicit in lib. Etymolog. quod raptor dicitur corruptor, & rapta dicitur corrupta. Sed raptus dicitur, siue mulier auferatur publice siue occulte. Ergo & res possessa rapi dicitur, siue occulte, siue publice rapiatur. Ergo non differunt furtum & rapina. SED contra est, quod + { Lib. 5. ca. 2. in fine, tom. 5. } Philosophus in 5. Ethic. distinguit furtum a rapina, ponens furtum occultum , rapinam vero violentam. RESPONDEO dicendum, quod furtum & rapina sunt vitia iustitiae opposita, inquantum aliquis alteri facit iniustum. Nullus autem patitur iniustum volens, vt probatur in 5. + { Lib. 5. ca. 9. ante medium , to. 5. } Ethic. Et ideo furtum & rapina ex hoc habent rationem peccati, quod acceptio est inuoluntaria ex parte eius cui aliquid subtrahitur. Inuoluntarium autem dupliciter dicitur, scilicet per ignorantiam, & violentiam, vt habetur in 3. + { Lib. 3. ca. 1. tom. 4. } Ethic. Et ideo aliam rationem peccati habet rapina, & aliam furtum . Ergo propter hoc differunt specie. AD primum ergo dicendum, quod in alijs generibus peccatorum non attenditur ratio peccati ex aliquo inuoluntario, sicut attenditur in peccatis oppositis iustitiae. Et ideo vbi occurrit diuersa ratio inuoluntarij, est diuersa species peccati. AD secundum dicendum, quod finis remotus rapinae & furti idem est. Sed hoc non sufficit ad identitatem speciei, quia est diuersitas in finibus proximis . Raptor enim vult per propriam potestatem obtinere, fur vero per astutiam. AD tertium dicendum, quod raptus mulieris non potest esse occultus ex parte mulieris, quae rapitur. Et ideo etiam si sit occultus ex parte aliorum, a quibus rapitur, adhuc remanet ratio rapinae ex parte mulieris, cui violentia infertur. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. De hac materia est nobis communis disputatio cum Iurisperitis vtriusque iuris in suis titulis de furtis. Vide Soto libr. 5. de Iustitia. q. 3. COMMENTARIVS. PRO explicatione definitionis furti arguitur primo. Ex. l. 1. ff. de furtis. vbi Paulus Iurisconsultus aliam definitionem assignat, scilicet furtum est contrectatio fraudulosa lucri faciendi gratia, vel ipsius rei, vel possessoris eius, vel vsus illius. Eandem definitionem assignat Iustinianus, Instituta de obligationibus quae ex delicto nascuntur. Item Theologi communiter addunt illi definitioni, inuito domino. Ergo definitio Diui Tho. diminuta est. ¶ Secundo qui iuste rem alienam accipit commodato, etiam si postea inique detineat, non dicitur fur neque punitur vt fur, ergo secunda conclusio tertij articuli falsa est. Tertio. Vsura vel iniqua emptio vel venditio non est furtum: & tamen est acceptio occulta rei alienae: ergo mala est definitio. Vltimo arguitur. Ex. l. si vendidero. ff. de furtis. & ex Augustino in sermone 19. de verbis Apostoli, & libr. 2. quaestionum Exodi quaestione 71. cuius verba habentur 14. quaestione 5. cap. si quid inuenisti. & capit. poenale. Ex quibus locis habetur, quod rapina est furtum & pars subiectiua illius, hoc est specifica, & tamen non est occulta: ergo mala est definitio rapinae & furti. Respondetur , definitionem D. Tho. esse optimam, & magis secundum artem quam definitionem Iurisconsulti. Et probatur. Nam particula illa, fraudulosa, non pertinet formaliter ad rationem furti, sed ad quoddam vitium imprudentiae, per quod aliquis vtitur simulatis vijs in factis ad intentionem suam exequendam. Caeterum in furto sufficit occultatio, neque opus est simulatione. Item illa particula lucri faciendi gratia, denique aliae duae particulae, scilicet possessio & vsus rei, sufficienter intelliguntur nomine rei. Definitionem etiam D. Tho. ponit Isidorus, lib. 5. Etymologiarum, cap. 26. Sed loco illius particulae occulta ponit clandestina . Quod autem Theologi solent addere, inuito domino, magis faciunt explicandi gratia, quam necessitatis: quia per se loquendo, non est occulta acceptio quando fit voluntario domino saltem interpretatiue. Et per hoc patet ad primum argumentum . ¶ Ad secundum respondetur, quod iniqua detentio rei alienae ignorante domino, peccatum est furti apud Deum in foro conscientiae: quanuis in foro exteriori non puniatur vt fur, nisi quando accipit occulte. ¶ Ad tertium respondetur, quod vsura & emptio vel venditio iniqua, non necesse est quod fiat ignorante domino, sed saepe fit domino sciente. Caeterum quando fuerit occulta habebit malitiam etiam furti. ¶ Ad quartum respondetur, quod saepe apud Latinos ista duo confunduntur, scilicet furtum & rapina, & alterum pro altero accipitur. Caeterum quod D. August. inquit in loco citato, quod per furtum intelligitur rapina in septimo praecepto Decalogi, quasi a parte totum, ita erit explicandum , quia per furtum intelligitur etiam omnis iniqua acceptio, & quicquid continetur sub iniqua acceptione sicut continetur rapina. # 5 ARTICVLVS V. ¶ Vtrum furtum semper sit peccatum. AD Quintum sic procedi{ Infra quaestio . 118. ar. 4. con. Et 2. q. 42. q. 2. art. 4. con. Et mal. q. 10. art. 2. cor. Et quaestio . 15. art. 2. cor. princ. } tur. Videtur, quod furtum non semper sit peccatum. Nullum enim peccatum cadit sub praecepto diuino. Dicitur enim Eccles. 15. Nemini mandauit impie agere. Sed Deus inuenitur praecepisse furtum. Dicitur enim Exod. 12. Fecerunt filij Israel sicut praeceperat Dominus Moysi, & expoliauerunt AEgyptios. Ergo furtum non semper est peccatum. ¶ 2 Praeterea. Ille qui inuenit rem non suam, si eam accipiat, videtur furtum committere: quia accipit rem alienam. Sed hoc videtur esse licitum secundum naturalem aequitatem, vt Iuristae dicunt. Ergo videtur, quod furtum non semper sit peccatum. ¶ 3 Praeterea. Ille qui accipit rem suam, non videtur peccare: cum non agat contra iustitiam, cuius ae qualitatem non tollit. Sed furtum committitur etiam, si aliquis rem suam occulte accipiat ab altero detentam vel custoditam. Ergo videtur quod furtum non semper sit peccatum. SED contra , est quod dicitur Exodi 20. "Non furtum facies." RESPONDEO dicendum, quod si aliquis consideret furti rationem, duas rationes peccati in eo inueniet. Primo quidem propter contrarietatem ad iustitiam, quae reddit vnicuique quod suum est. Et sic furtum iustitiae opponitur, inquantum furtum est acceptio rei alienae. Secundo ratione doli seu fraudis, quam fur committit , occulte, & quasi ex insidijs rem alienam vsurpando. Vnde manifestum est, quod omne furtum est peccatum. AD primum ergo dicendum, quod accipere rem alienam vel occulte, vel manifeste autoritate iudicis hoc decernentis, non est furtum, quia iam fit sibi debitum per hoc, quod sententialiter sibi est adiudicatum. Vnde multo minus fur tum fuit, quod filij Israel tulerunt spolia AEgyptiorum ex praecepto Domini, hoc decernentis, pro afflictionibus, quibus AEgyptij eos sine causa afflixerant. Et ideo signanter dicitur Sapientiae. 10. Iusti tulerunt spolia impiorum. AD secundum dicendum , quod circa res inuentas est distinguendum. Quaedam enim sunt que nunquam fuerunt in bonis alicuius, sicut lapilli & gemmae, quae inueniuntur in littore maris. Et talia occupanti conceduntur. Et eadem ratio est de thesauris antiquo tempore sub terra occultatis, quorum non extat aliquis possessor, nisi quod secundum leges ciuiles tenetur inuentor dare medietatem domino agri, si in alieno agro inuenerit. Propter quod in parabola Euangelij dicitur Matth. 13. de inuentore thesauri absconditi in agro, quod emit agrum, quasi vt haberet ius possidendi totum thesaurum . Quae dam vero res inuentae fuerunt de propinquo in alicuius bonis. Et tunc si quis eas accipiat non animo retinendi, sed animo restituendi domino, qui eas pro derelictis non habet, non committit furtum. Et similiter si pro derelictis habeantur, & hoc credat inuentor, licet sibi eas retineat, non committit furtum: alias autem committitur peccatum furti. Vnde + { Serm. 19. de verb. Aposto. a medio, tomo. 10. Et habetur 14. q. 5. ca. Si quid. } August. dicit in quadam homil. & habetur 14. quaestione. 5. "Si quid inuenisti, & non reddidisti, rapuisti." AD tertium dicendum , quod ille qui furtim accipit rem suam apud alium depositam, grauat depositarium: quia tenetur ad restituendum, vel ad ostendendum se esse innoxium. Vnde manifestum est quod peccat, & tenetur ad releuandum grauamen depositarij. Qui vero furtim accipit rem suam apud alium iniuste detentam, peccat quidem, non quia grauet eum qui detinet (& ideo non tenetur ad restituendum aliquid vel ad recompensandum) sed peccat contra communem iustitiam, dum ipse sibi vsurpat suae rei iudicium, iuris ordine praetermisso. Et ideo tenetur Deo satisfacere, & dare operam, vt scandalum proximorum, si inde exortum fuerit, sedetur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Furtum habet duas rationes peccati, scilicet, iniustitie, & doli. Secunda conclusio in solutione ad secundum. Res inuentae quaecunque non fuerunt alicuius, sicut sunt gemmae inuentae in littore maris efficiuntur ipsius inuenientis, & occupantis. Tertia conclusio ibidem. Eadem est ratio de thesauris antiquis occultatis in terra, quorum nullus est possessor, sed tamen secundum leges ciuiles dimidia pars reddenda est domino agri. Quarta conclusio. Si quis res inuentas, quae de propinquo fuerunt alicuius domini accipiat animo restituendi, non committit furtum. Quinta conclusio ibidem. Non committit furtum qui res inuentas quae pro derelictis habentur sibi accipit. Sexta conclusio. Qui aliter quam dictum est accipit rem alienam, committit furtum. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem nota, quod prima consideratio peccati in furto, est generica, secunda vero specifica: vnde ex illis consurgit vnica species peccati. Circa solutionem ad primum. vide Cano lib. 2. de locis. cap. 4. & Soto lib. 3. de iustitia, quaest. 3. art. 3. ad primum. & lib. 2. quaest. 3. artic. 8. Circa secundam conclusionem arguitur sic. Reges Catholici Hispaniae tulerunt legem, ne quis in mari Indico Occidentali quaereret margaritas, nisi esset talis vel talis conditionis, ergo ibi margaritae inuentae non erunt inuentoris. Respondetur, quod secunda conclusio est vera stando in solo iure naturae, & etiam in iure communi, vt habetur in. l. item lapilli. ff. de rerum diuisione. & Instituta eod. titulo. §. item lapilli. & est Arist. 1. Politicorum, in initio. & omnium Philosophorum & Iurisperitorum & Theologorum. Vide Diuum Antoninum in. 2. par. titulo. 1. cap. 15. §. secundo. ¶ Ad argumentum vero respondetur , quod lex illa particularis est, & potest iustificari propter bonum commune huius Regni vel illius, ad quod pertinet vt non quilibet quaerat huiusmodi margaritas. Simili modo poterit Rex condere legem, vt in suo regno nullus alienigena quaerat margaritas. Notandum est tamen, quod lex illa Hispaniae prohibet quaerere margaritas, non autem forte repertas sibi accipere. Item etiam est notandum, quod illa lex omnino poenalis est, neque obligat ad restituendas margaritas ante condemnationem iudicis, sicut lex que prohibet piscationem aut venationem. Circa tertiam conclusionem notandum est, quod thesaurus dupliciter dicitur. Vno modo proprie: alio modo improprie. Thesaurus proprie, dicitur vetus depositio pecuniae cuius non extat memoria ita vt dominum non habeat. Sed nomine pecuniae intelligamus id quod pecunia aestimatur. Ita definit Iurisconsultus in. l. nunquam. §. thesaurus. ff. de acquirendo rerum dominio. & in. l. vnica. C. de thesauris. lib. 10. & Instituta de rerum diuisione. §. thesaurus. Thesaurus vero improprie, dicitur in eisdem legibus citatis depositio pecuniae quam quisque lucri gratia, vel metus, vel custodiae, sub terra condidit . Possumus etiam nos addere honoris ostentandi gratia. Sit ergo prima conclusio. Qui inuenit thesaurum improprie dictum, tenetur ad restitutionem vero domino, vel haeredibus eius. Pro cuius explicatione nota, moris fuisse olim apud gentes, & forte nunc etiam est: vt in sepulchris simul cum cadaueribus multas diuitias conderent ad ostentationem honoris & gloriae suae, vel suorum in posterum, aut etiam ad reipublicae defensionem: si quando in magno periculo constituta indigeret diuitijs. Ponebantur autem in sepulchris vt ibi tutius seruarentur ad ingentem necessitatem reipublicae: vnde non erat fas sine vrgenti tali necessitate illas educere. Cuius exemplum est apud Iosephum libro. 7. antiquitatum, capit. vltimo. vbi refert Salomonem aedificasse patri Dauid magnificum sepulchrum, & ibi plurimas diuitias condidisse, quibus, postea mille & trecentos annos, vsus est Hyrcanus sacerdos, quando Antiochus obsidebat Hierusalem cui data fuit pecuniae ingens summa, vt solueret obsidionem, & sic reparauit ciuitatem. Probatur ergo conclusio ex. l. nunquam. vbi supra, vbi expresse Iurisconsultus dicit, quod qui accipit huiusmodi thesaurum, furtum committit. Et confirmatur. Quia huiusmodi thesaurus non habetur pro derelicto. Hinc inferunt aliqui corollarium quod Hispani qui apud Indos Occidentales extraxerunt thesauros de sepulchris, tenentur ad restitutionem. Et ratio est, quia adhuc erant haeredes illius thesauri, scilicet filij dominorum, vel ipsamet respublica. Sed tamen nobis vi detur, quod non est vniuersaliter verum hoc corollarium: sed dicimus, quod vbi constiterit diuitias illas superstitionis causa esse depositas: non tenentur qui illas inuenerunt restituere. Probatur. Quia tales diuitiae nullius rei vera causa depositae sunt: ergo habentur pro derelictis, ex quibus nullus vsus expectatur fore haeredibus aut reipublicae: nisi tantum quod illae diuitiae sacrificabantur idolis & falsae religioni: & tales fuisse aliquos thesauros depositos in sepulchris apud Indos valde probabile est, ex his quae nobis narrant qui inde aduenerunt. Secunda conclusio. Stando in solo iure naturae, thesaurus proprie dictus efficitur ipsius inuentoris. Haec est omnium expressa sententia, & habetur in. l. nunquam. vbi supra. Et ratio est. Quia quae in nullius bonis sunt, statim efficiuntur occupantis, sicut facta est diuisio rerum. Tertia conclusio. Secundum tamen ius commune positiuum & Hispanicum, thesaurus inuentus arte magica totus adiudicatur fisco. Haec conclusio probatur ex. l. vnica. Codice de thesauris. & in. l. nemo. Codice de maleficis & mathematicis. Item in l. Regia 44. titulo. 28. Partita. 2. Sed nota, quod cum istae leges sint poenales contra artem magicam non obligant ante condemnationem iudicis. Quarta conclusio. Si eadem iura attendamus thesaurus inuentus in proprio fundo, totus est inuentoris, si autem inueniatur in alieno: tunc si ex proposito quae rebatur, totus est reddendus domino agri: si autem a casu fuerit repertus diuidendus est aequaliter inter inuentorem & dominum agri. Haec habetur in. l. vnica. Codice de thesauris. §. thesaurus. & in. l. Regia 44. supra. Sed nota circa secundam partem conclusionis vbi dicitur, quod thesaurus ex proposito inuentus, totus adiudicetur domino agri: quod non est intelligenda ipso facto ante sententiam iudicis, quoniam illae leges sunt poenales contra illum qui in agro alieno quaerit thesaurum. Caeterum quantum ad illud quod inquit thesaurum diuidendum , non opus est sententia iudicis: sed in foro conscientiae tenetur ipse inuentor dimidiam partem reddere domino agri. Ratio huius est, quia finis legis non est punire, sed componere ciues inter se. Nam dominus agri poterat pro se adducere, quod cum ager esset proprius, etiam thesaurus, qui ibi latebat sibi debebatur. Contra ipse inuentor diceret pro se, quod fortuna sibi fauit, vt totus thesaurus sibi deberetur: & ideo lex voluit componere istam discordiam, & ipso facto adiudicare dimidiam partem, vni & dimidiam alteri. ¶ Quinta conclusio . Si eadem iura attendamus , qui inuenit thesaurum in agro quem emit, siue sciens ibi latere, siue nesciens: efficitur domi nus ipsius thesauri. Probatur primo. Qui inuenit in agro proprio thesaurum, fit dominus totius, sed iste inuenit in agro proprio, ergo &c. Secundo. Finis legum est, componere discordiam ciuium inter se, sed quando homo iam emit agrum, nulla est discordia, ergo cessat finis legum. Confirmatur ex D. Thoma supra quae stione. 66. articulo. 5. in solutione ad secundum, vbi ait, quod propterea in parabola Matth. 13. dicitur, quod qui inuenit thesaurum emit agrum illum, scilicet, vt totum possideret. & ita sentit Iurisconsultus in. l. tutore. ff. de rei vendicatione. Sed contra istam confirmationem arguitur primo. Venditor agri ex ignorantia patitur inuoluntarium: non enim venderet si sciret latere thesaurum: ergo ipse emptor tenetur restituere dimidiam partem. Probatur consequentia. Quia tacendo fuit causa inuoluntarij alterius. Secundo. Esto non teneatur ipse emptor restituere quando ignorans latere thesaurum emit agrum illum: tamen quando sciens latere emit agrum, tollit ius quod venditor habet ad dimidiam partem thesauri: ergo tenebitur restituere. Tertio. Venditor non vendidit thesaurum cum agro, ergo emptor non acquisiuit maius ius, quam antea habebat ad thesaurum. Ad primum respondetur, quod emptor non est causa inuoluntarij quod patitur venditor: quia non tenetur reuelare illi quod ipse sua industria cognouit, maxime quia non pertinet ad substantiam rei venditae thesaurus absconditus, quia ager appretiatur secundum superficiem quam habet maius vel minus fructificam , non vero secundum ea quae accidentario ibi recondita sunt. Quemadmodum si quis emeret equum, quem scit bibisse margaritam in flumine, non tenetur reuelare domino equi: quia non pertinet ad substantiam equi, neque ad valorem illius. De qua revide Soto libro. 6. de iustitia, quaestione. 3. articulo. 2. circa finem, quanuis Soto ipse libro. 5. de iustitia, quaestione. 3. articulo. 3. ad secundum. tenet aliquid contrarium nostrae conclusioni, sci licet quod qui emit agrum alienum in quo postea inuenit thesaurum: tenetur restituere dimidiam partem venditori. Sed tamen hoc non probat sufficienter: quia talis medietas thesauri nullo titulo debetur ipsi venditori agri. Ad secundum respondetur, quod si ille qui ignorans emit agrum, non tenetur aliquid reddere venditori, non etiam tenebitur reddere si sciens latere thesaurum emit agrum. Ratio est, quia ignorantia emptoris, non tollit aliquod ius quod antea habebat venditor, ergo si ignorans non tenetur, non tenebitur sciens. Ad tertium respondetur nego consequentiam , quia emptor non acquirit dominium thesauri ex venditione alterius, sed ex inuentione in agro proprio, neque ipse venditor antea erat dominus thesauri: alioquin non esset thesaurus proprie dictus, de cuius ratione est quod non habeat dominum. Vide Syluestrum in verbo, inuentum , §. 8. & in Rosa aurea in tractatu de quaestionibus impertinentibus, casu. 39. Sexta conclusio. Princeps potest iustam legem condere, vt communis thesaurus proprie dictus inuentus in suo regno ad se pertineat. Haec conclusio est contra Syluest. vbi supra, quem citat & sequitur Soto vbi supra. Imo ipse addit, quod nullam partem thesauri inuenti potest princeps sibi applicare. Insuper dicit se neque scire neque approbare, quod Princeps possit etiam vrgente necessitate reipublicae, huiusmodi tributum imponere. Sed nihilominus probatur conclusio. Nam sicut iure naturae omnia dicuntur esse communia, nihilominus iure gentium facta est diuisio rerum in communi, ita etiam ius gentium quo res efficiuntur occupantis, potest determinari iure positiuo Regni & prouintiae, ergo Rex poterit sine detrimento iuris naturalis, aut gentium, applicare sibi huiusmodi thesauros tanquam personae quae gerit vicem reipublicae. Secundo probatur. Nam de facto est lex Hispaniae libro. 6. ordinationum Regalium , tit. 12. nu. 7. quae decernit, quod thesaurus inuentus in quouis loco Regni Regi acquiratur, data quinta parte vel quarta inuentori . Neque valet dicere quod intelligitur illa lex de inuentis thesauris in loco communi reipublicae, quoniam vsus est in contrarium, quod vbicunque inueniatur thesaurus Rex sibi illum applicat. Paludanus in. 4. distinctione. 15. quaestione. 3. articulo. 5. inquit, esse communem vsum in toto orbe. Idipsum dicit Diuus Antoninus in 2. parte, titulo. 3. §. 5. capite. 1. Neque valet etiam dicere, quod illa est lex poe nalis: quia lex poenalis semper prohibet aliquem actum malum, vel habentem speciem mali: sed illa lex nullum actum prohibet, sed solum dicit, quod thesaurus inuentus acquiratur Regi. Sed probatur tertio specialiter contra sententiam Soto. Nam Rex imponit tributa iusta & exigit illa de rebus magno labore partis, vt de tritico, ergo multo melius poterit imponere tributa super rebus forte inuentis. Et si quis arguat contra nostram sententiam, quod sua natura thesaurus inuentus est inuentoris, ergo iniqua est lex quae prohibet huiusmodi dominium. Patet consequentia. Quia est contra legem naturae. Respondetur primo, quod idem argumentum probaret, quod etiam est iniquum ius gentium per quod facta est diuisio rerum, quae iure naturae communes erant. Secundo respondetur, quod cum dicitur iure naturae thesaurus inuentus fieri inuentoris: intelligen dum est negatiue, non omnino positiue: hoc est, quod ius naturae non praecipit positiue, quod thesaurus sit inuentoris: sed quia iure naturae non est alterius, statim efficitur occupantis. Tertio respondetur clarius, quod quanuis iure naturae qui inuenit thesaurum statim acquirat dominium: tamen ius particulare inuentoris potest impediri alio iure naturali vniuersaliori, vt v. g. nisi propter bonum commune expediat, quod thesaurus efficiatur reipublicae, aut Principis: tunc enim lex positiua quae hoc determinat fundatur in iure naturali. Est exemplum in naturalibus, Aqua habet naturalem inclinationem specificam ad motum deorsum: & nihilominus propter bonum vniuersi ascendit sursum: neque in isto mo tu sursum sit aliqua violentia aquae: quia etiam habet naturalem inclinationem ad illum motum inquantum est pars vniuersi. Sic etiam homo habet naturalem inclinationem, & ius naturale ad conseruandam & defendendam propriam vitam: & nihilominus obligatur iure naturali pati mortem propter bonum commune, inquantum est pars reipublicae. Et per hoc patet ad aliud argumentum quod posset fieri ex lege, intelligitur. ff. de iure fisci. vbi dicitur Regi tribuatur dimidia pars thesauri inuenti in loco Regis, vel fisci. Respondemus enim, quod istud ius commune limitatur iure Regni particularis. De qua re vide Nauarro in manuali, capite 17. a numero 172. vsque ad finem capitis, vbi tenet nostram quintam & sextam conclusionem. Ex dictis etiam sequitur, quomodo sit intelligendum quod dicitur in capit. cum tu. de vsuris. & in multis alijs. 14. quaestione. 5. vbi praecipitur quod res quae non habent certos dominos conuertantur in vsus pios pauperum: non enim intelligitur hoc de thesauris proprie dictis: sed de illis rebus quae habent dominos sed ignotos, & in huiusmodi maxime verificantur illi canones quando illae res sunt ablatae per iniquitatem, vel per aliquam acceptionem ex qua virtute contractus oritur obligatio iustitiae in accipiente, vt reddat quod recipit. Septima conclusio. Non obstantibus quae dicta sunt, ille qui inuenit thesaurum non tenetur statim dare Regi totum thesaurum accepta sibi quarta vel quinta parte: quousque exigatur ab illo. Ratio est, quia huiusmodi lex imponit tributum: non est autem in vsu vt tributa soluantur nisi exigantur a ministris Regis. Tenebitur autem dare dimidiam partem Regi si inuenit thesaurum in fundo Regis: quia illa dimidia pars non est tributum, sed debitum ex iustitia commutatiua, sicut est debitum quod detur dimidia pars domino agri. Octaua conclusio. Mineralia auri vel argenti, vel metallorum venae, si solum ius naturae attendamus, sunt illorum quorum sunt loci vbi inueniuntur. Ratio est, quia huiusmodi sunt veluti fructus ipsius terrae, vt, verbi gratia, quercus & herba: si au tem attendamus ius commune positiuum, similiter iudicandum est de mineralibus, atque de thesauris, vt patet ex eisdem legibus, quas supra citauimus: si denique attendamus ius Regni Hispaniae multo aliter determinatur. Nam in. l. 6. titulo. 28. Partita. 3. dicitur, quod ad Regem pertineant venae metallorum & mineralium. & in. l. 8. titulo. 1. libro. 6. ordinationum Regalium dicitur, quod nemini liceat absque priuilegio Regis ea quaerere: & inde sibi aliquid accipere. Deinde titul. 12. ibidem conceditur cuique facultas quaerendi vbicunque: dummodo fiat sine detrimento agri alieni, & de voluntate domini, & dummodo deductis expensis duas tertias reddat Regi, & sibi possit vnam accipere. Sed Nihilominus nostris temporibus vidimus, quod haec lex non fuit seruata cum illo, qui inuenit minam argenti, quae vulgo dicitur guadalcana, & fuit data illi minima quae dam portio pecuniae, & Rex accepit dominium illius. Ratio harum rerum esse potest, quia huiusmodi mineralia maxime auri & argenti, sunt fructus opimi valde ipsius terrae, qui non decent nisi Regiam maiestatem & magnificentiam, & hoc propter bonum commune reipublicae. SVperest iam disputare circa quartam conclusionem D. Tho. de rebus inuentis quas adhuc habere dominum verosimile est, quae bona vulgo dicuntur , bienes mostrencos. De his igitur bonis hoc supponendum est, quod qui illa inuenit, tenetur inquirere verum dominum: & si inuenerit reddere. Haec est communis omnium sententia. Sed arguitur contra illam. Ille qui inuenit haec bona potest ea relinquere vbi inuenit: nec tenebitur ad restitutionem, etiam si res illa pereat: quia non tenebatur ex iustitia sed tantum ex charitate seruare illa bona domino suo, ergo etiamsi semel acceperit ista bona, non tenebitur ex iustitia quaerere dominum. Respondetur nego consequentiam . Quoniam postquam semel accepit, vt illa acceptio sit iusta debet se obligare ratione rei, quaerere dominum illius, quia si non accepit illam ista intentione: iam est acceptio iniusta, & tenebitur ratione iniustae acceptionis restituere. Du bium autem est, vtrum post factam diligentiam inquirendi dominum, si non inuenerit possit sibi retinere? Ad quod fere omnes respondent, quod tenetur restituere pauperibus. Syluester in verbo inuentum, dicit hanc sententiam esse communem, & arguitur primo pro illa ex Augustino. 14. quaestione. 5. can. si quid inuenisti & non reddidisti, rapuisti: & canone multi. hoc ipsum habetur: & praeterea in canone communia, de successionibus. &. l. 1. Regia titulo penultimo, Partita. 6. praecipitur, quod bona peregrini morientis absque testamento, si non comparuerit hae res: per episcopum pauperibus distribuantur. Secundo. Bona per iniquitatem accepta aut etiam mutuo, reddenda sunt pauperibus si non comparuerit dominus, ergo etiam aliae res inuentae. Antecedens patet ex capit. cum tu. de vsuris. & in multis alijs 14. quaestione. 5. Quod si aliquis respondeat negando consequentiam: quia antecedens definitum est iure Canonico, non autem consequens. Contra. Nam saltem sequitur, quod teneatur illa bona conuertere in vsus reipublicae. Patet sequela. Quia iure naturae, bona quorum dominus non comparet redeunt ad ipsam rempublicam. ¶ Tertio. Talia bona sunt expendenda secundum voluntatem interpretatiuam domini, quando voluntas expressa haberi non potest: sed merito praesumitur voluntas domini esse, vt illa bona in pios vsus expendantur, ergo inuentor tenetur bona illa pauperibus restituere. Altera sententia est Soto vbi supra artic. 3. ad secundum, vbi ait, sub consilio tantum esse vt illa bona dentur pauperibus: neque esse sub praecepto, vt homo etiam diues teneatur illa bona reddere pauperibus. PRO decisione quaestionis sit prima conclusio . Stando in solo iure naturae, & etiam communi Ciuili & Canonico, res inuentas in nostro casu, non est necesse dare pauperibus: sed licitum erit inuentoribus sibi retinere. Probatur. Quia nulla ratio, nullus textus est, qui conuincat oppositum. Et confirmatur. Nam iure naturae res quae in nullius bonis sunt, efficiuntur occupantis: sed huiusmodi res inuentae de quibus iam non est spes quod appareat dominus illarum, reuera in nullius bonis computantur: sed habentur pro derelictis ergo efficiuntur ipsius inuentoris primo occupantis. Secunda conclusio. Nihilominus seruandae sunt leges iustae cuiusque Regni & prouintiae circa huiusmodi res inuentas. Ita tenet Caietanus hic & Nauarro in manuali, capit. 17. numero. 174. Imo dicit quod non opus est expectare sententiam iudicis ad huiusmodi res restituendas secundum normam legis. Vt v. g. est lex apud Hispanos libro. 4. fori Regalis titulo. 13. lege. 2. & libro. 6. ordinationum Regalium titulo. 12. l. 1. quod huiusmodi res inuentae tradantur iudici, qui post vocem praeconis in diebus feriatis, hoc est, de mercado, o feria, si non comparuerit dominus tradat illas res illi, cui ex priuilegio Regis competunt, & ita faciendum est in foro conscientiae: quia sunt leges istae iustae neque sunt tributariae aut poenales, vt expectetur quod petatur tributum: sed statim dandae sunt iudici. Sed notandum est quod istae leges loquuntur de rebus, quae vulgo dicuntur, bienes mostrencos, cuius appellatione non veniunt nisi animalia, vt iumenta & pecudes. Vnde si quis inuenerit annulum aut gemmam, poterit sibi retinere facta diligentia inueniendi dominum. Quod si postea comparuerit dominus, valde probabilis est sententia quae tenet, quod illi reddenda sunt bona sua: si comparuerit ante tempus praescriptionis. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur , quod illa iura intelliguntur nisi inuentor fecerit sufficientem diligentiam inquirendi dominum: leges vero ibidem citatae loquuntur de bonis quae licet in praesenti non habeant certum dominum: constat tamen de proximo habuisse certum dominum. Nos autem loquimur de bonis, de quorum domino certo non constat, neque de praesenti, neque de propinquo. Ad secundum argumentum bene ibidem responsum est. Sed ad replicam respondetur: quod non omnia bona quorum dominus non comparet, cedunt in vsum aut dispositionem reipublicae: sed illa tantum, quae sunt superflua possidenti. Dicuntur autem superflua possidenti illa, quae ipse tenetur restituere vel reddere, siue ratione iniquae acceptionis siue mutuo acceperit, aut ex alio contractu iusto. Nos autem contendimus, quod ille qui inuenit rem aliquam, non comparente domino illius, efficitur dominus illius titulo inuentionis. Ad tertium respondetur, quod voluntas interpretatiua antiqui domini, ea prae sumitur esse: vt disponatur de re amissa eo modo, quo melius & facilius possit redire ad dominum suum, quod si distribuatur pauperibus, omnino nulla est spes reliqua: quod res illa perueniat ad verum dominum. Nam obligare ipsum inuentorem, vt si postea comparuerit dominus, ipse restituat illi: esset intolerabile, ergo melius est & magis in fauorem domini antiqui, vt ipse inuentor acquirat dominium rei, reuocabile tamen, si comparuerit dominus intra tempus praescriptionis. Notandum est circa solutionem ad tertium, vbi dicit Diuus Thomas duo. Alterum est, quod qui accipit rem propriam furtim a depositario, grauat ipsum depositarium: & tenetur ad reuelandum hoc grauamen. Qui autem accipit rem propriam ab iniquo possessore non grauat ipsum, licet peccet contra iustitiam communem vsurpando sibi iudicium, iuris ordine praetermisso. Notandum inquam est circa hanc definitionem, quod est differentia inter depositarium & iniquum possessorem quantum ad hoc, quod depositario fit iniuria contra iustitiam commutatiuam ratione sui officij. Iniquo autem possessori non fit talis iniuria. Ex quo sequitur, quod si depositarius incurrat aliquod aliud detrimentum ex eo quod ego accepi rem meam furtim ab illo, teneor ad restitutionem illius detrimenti, & non sufficit reuelare illi quod ego accepi rem meam. Si autem fur incurrat aliquod detrimentum ex eo quod ego accepi furtim ab illo rem meam: non teneor ad aliquam restitutionem illi faciendam: sed sufficit reuelare illi per meipsum vel per alium, quod ego accepi rem meam , ne teneatur ex ignorantia iterum restituere. Et hoc intelligitur quando ego non sum passurus aliquod detrimentum ex tali reuelatione: tunc enim malitiae suae deputet ipse fur, quod iterum teneatur restituere ex ignorantia sua. DVbium est circa eandem solutionem , An qui non potest iuris ordine seruato recuperare rem suam, possit illam secreto accipere? Et videtur quod non. Primo, quia alias sequeretur quod etiam posset homo priuata autoritate vindicare se de illo, qui fecit sibi iniuriam: quando non potest alia via obtinere sententiam iudicis. Secundo sequeretur, quod possem ego per vim in eodem casu accipere rem meam ab iniquo possessore, quando non possum aliter rem meam recuperare. Respondetur vnica conclusione affirmatiua. Et probatur primo, quia per talem acceptionem nulli fit iniuria. Nam non fit ipsi iniquo possessori, vt D. Thom. docet expresse in articulo. Neque fit iudici: quia ipse iudex vel non potest facere suum officium vel non vult, ergo nulla fit illi iniuria. Secundo probatur. Nam recompensatio rei pro re, licita est etiam priuata autoritate, ergo licita erit acceptio ipsius rei propriae: quando nulla est alia via recuperandi: haec est sententia communis: & ita sentit Caietanus hic. Sed notandum est necessarium esse ad hoc quod sit licitum rem propriam accipere praedicto modo, quod homo sit certus rem esse propriam: & quod aliter illam recuperare non potest. Vnde respondetur ad primum argumentum negando sequelam. Et ratio discriminis est, quod in recuperatione honoris, vtitur homo vindicta: quae nunquam est licita propria autoritate: at in recuperatione rei nulla est vindicta: sed tantum recompensatio sine damno alterius aut laesione. Ex quo sequitur, quod siego possum recuperare meum honorem cum tali damno proximi: quale ipse tenetur pati ante sententiam iudicis, vt restituat mihi honorem: licitum erit mihi recuperare meum honorem illo modo: v. g. probando illi per testes quod mentitus est: ipse enim tenebatur dicere quod mentitus est. Ad secundum negatur sequela. Et ratio est, quia quando per vim recupero rem meam: perturbo pacem reipublicae: non autem quando furtim & occulte accipio. Verum est tamen quod si vis non sit scandalosa vel multum nociua ipsius proximi, licitum erit per vim arripere rem meam: quando aliter recuperare non possum. # 6 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrum furtum sit peccatum mortale. AD Sextum sic proceditur.{ Locis supra art. 5. inductis. } Videtur quod furtum non sit peccatum mortale. Dicitur enim Prouerb. 6. "Non grandis est culpae, cum quis furatus fuerit." Sed omne peccatum mortale est grandis culpae. Ergo furtum non est peccatum mortale. ¶ 2 Praeterea. Peccato mortali mortis poena debetur. Sed pro furto non infligitur in lege poena mortis, sed solum poena damni, secundum illud Exod. 22. "Si quis furatus fuerit bouem aut ouem, quinque boues pro vno boue restituet, & quatuor oues pro vna oue". Ergo furtum non est peccatum mortale. ¶ 3 Praeterea. Furtum potest committi in paruis rebus, sicut & in magnis. Sed inconueniens videtur quod pro furto alicuius paruae rei, puta vnius acus, vel vnius penne, aliquis puniatur morte aeterna. Ergo furtum non est peccatum mortale. SED contra est, quod nullus damnatur secundum diuinum iudicium nisi pro peccato mortali. Condemnatur autem aliquis pro furto: secundum illud Zachar. 5. Haec est maledictio, quae egreditur super faciem omnis terrae: quia omnis fur, sicut ibi scriptum est, iudicabitur. Ergo furtum est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Qu 24. ar. 12. & 12. q. 72. art. 5. & 87. artic. 3. } habitum est, peccatum mortale est quod contrariatur charitati, secundum quod est spiritualis anime vita. Charitas autem consistit principaliter quidem in dilectione Dei, secundario vero in dilectione proximi, ad quam pertinet, vt proximo bonum velimus, & operemur: per furtum autem homo infert nocumentum proximo in suis rebus, & si passim homines sibi inuicem furarentur, periret humana societas. Vnde furtum tanquam contrarium charitati est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, quod furtum dicitur non esse grandis culpa duplici ratione. Primo quidem, propter necessitatem inducentem ad furandum, quae diminuit, vel totaliter tollit culpam, vt infra + { Artic. sequenti. } patebit. Vnde subditur: Furatur enim, vt esurientem impleat animam . Alio modo dicitur furtum non esse grandis culpa per comparationem ad reatum adulterij, quod punitur morte. Vnde subditur de fure, quod deprehensus reddet septuplum: qui autem adulter est, perdet animam suam. AD secundum dicendum, quod poene praesentis vite magis sunt medicinales, quam retributiuae. Retributio enim reseruatur diuino iudicio, quod est secundum veritatem in peccantes. Et ideo secundum iudicium praesentis vitae, non pro quolibet peccato mortali infligitur poe na mortis, sed solum pro illis, quae inferunt irreparabile nocumentum , vel etiam pro illis quae habent aliquam horribilem deformitatem . Et ideo pro furto quod irreparabile damnum non infert, non infligitur secundum praesens iudicium poena mortis, nisi vt furtum aggrauatur per aliquam grauem circunstantiam : sicut patet de sacrilegio, quod est furtum rei sacrae, & de peculatu, quod est furtum rei communis: vt patet per + { Tract. 50. a medio tomo. 9. } Augustinum super Ioannem, & de plagio, quod est furtum hominis, pro quo quis morte punitur: vt patet Exodi 21. AD tertium dicendum, quod illud quod modicum est, ratio apprehendit quasi nihil. Et ideo in his quae minima sunt, homo non reputat sibi nocumentum inferri. Et ille qui accipit, potest presumere hoc non esse contra voluntatem eius, cuius est res. Et pro tanto si quis furtiue huiusmodi res minimas accipiat, potest excusari a peccato mortali. Si tamen habeat animum furandi & inferendi nocumentum proximo, etiam in talibus minimis potest esse peccatum mortale, sicut & in solo cogitatur per consensum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Furtum secundum speciem suam & obiectum est peccatum mortale. Secunda conclusio in solutione ad tertium. Si quis res minimas furtim accipiat, potest excusari a peccato mortali. ¶ Tertia ibidem. Si autem aliquis habeat animum furandi & inferendi nocumentum proximo etiam in rebus minimis, potest esse peccatum mortale: sicut etiam in sola cogitatione. COMMENTARIVS. CIrca solutionem ad primum. Nota, quod furtum est minimum peccatum inter peccata quae committuntur contra proximum: quia fur laedit in minimis bonis. Cae terum hoc intelligitur caeteris paribus & ex natura rei. Quia tantum potest esse furtum quod superet aliquam infamiam. Circa solutionem ad secundum. Nota, quod latrones & raptores & grassatores apud omnes nationes fere plectuntur poena mortis. Vt patet in. l. capitali. §. famosos. ff. de poenis. DVbitatur autem de furibus, an merito interficiantur. Et arguitur primo pro parte negatiua. Nam in lege veteri quae fuit rigida valde, non interficiebantur: vt patet Exodi 22. Vbi qui furabatur pecuniam, puniebatur poena dupli. Qui bouem poena quintupli: qui ouem poena quadrupli. Postea vero tempore Salomonis, vt significatur Prouerb. 6. Puniebatur poena septupli. Praeterea etiam in. l. sed nouo iure. C. de seruis fugitiuis. & in authentico. sed nulli iudici liceat. collatione. 9. Decernitur, vt fures non interficiantur. Ergo iniquum est illos occidere. Secundo vita hominis multo pretiosior est rebus temporalibus, ergo non est aequum auferre vitam ab illo, qui tantum nocuit in rebus temporalibus. Tertio. Nam fur non perturbat pacem temporalem neque est sacrilegus furando res sacras, neque expoliat publicum aerarium. Ergo nimis durum videtur, vt occidatur. Alexand. Alensis in 3. par. quaest. 47. artic. 4. membro 4. negat esse licitum occidere fures. Scotus in. 4. dist. 15. quaest. 3. Vniuersaliter negat esse licitum occidere malefactores, nisi tantum illos quos lex Vetus declarauit esse occidendos. ¶ De hac opinione iam supra diximus in quaest. 64. quam falsa sit & omnino intolerabilis. Syluester etiam in verbo, furtum. quaestione 3. quod attinet ad fures, tenet eandem sententiam. Soto in libr. 5. de Iustitia & iure. quaestione. 3. artic. 3. ad quartum. nimis aegre fert, quod fures occidantur & inuehitur in Baldum: quia eius sententia fuerit in causa, quod ista lex sit in vsu quod fur pro tertio furto occidatur, aut pro vno ingenti. Erasmus etiam in annotationibus ad Titum 3. inquit, Iurisperitos ob igno rantiam vocabulorum, occidunt fures: eo quod sermone vulgari apud Hispanos & Gallos appellantur, ladrones : cum tamen fures non sint latrones. PRO decisione sit conclusio. Iustissimus est mos Hispaniae, vt fur pro tertio furto suspendatur, aut etiam pro vno ingenti. Hanc sententiam tenent omnes Iurisperiti specialiter Ioannes de Castro in autentico citato. Inter Theologos etiam tenet hanc sententiam Driedo. in libr. de libertate ecclesiastica, pag. 115. & Ioannes de Medina in lib. de restitutione. quaestione 4. & Maioris in 4. distinctione 15. quaestione 27. art. 4. Et probatur ratione. Primo, quia vt omnes aiunt & Diuus Thom. etiam in articulo, iustissime occiduntur qui furantur de templo vel de publico aerario, quod vitium dicitur peculatus, sed interdum maius nocumentum facit communitati, qui furatur, ergo iuste occiditur. Secundo. Nam experientia docuit in Hispania necessarium esse, vt fures occiderentur. Nam cum paucis annis mitterentur ad Triremes: tota Hispania scaturiebat furibus: donec iterum introductus est mos, vt suspenderentur. Ad primum argumentum respondetur, quod pro varietate temporum & locorum variae leges datae sunt contra fures. ¶ Ad secundum argumentum respondetur, quod tranquillitas reipublicae praestat vitae hominis malefactoris. ¶ Ad tertium respondetur negando antecedens. Imo frequentia furum perturbat valde rempublicam. Et notandum est, quod quamuis ex textu expresso non habeatur, quod furi non valeat confugium ad ecclesiam: sed tantum latroni. Tamen vsu communi seculari & ecclesiastico receptum est quod furibus non valeat ecclesia. DVbitatur circa secundam conclusionem quae habetur in solutione ad tertium. An sit aliqua regula certa ad iudicandum, quae nam materia sit grauis ad hoc vt furtum sit peccatum mortale? Respondetur quod Doctores communiter distinguunt duplicem materiam grauem. Alteram absolutam sine respectu ad dominum ipsius rei. Alteram respectiuam, hoc est, quae respicit conditionem ipsius domini, scilicet, an sit diues vel pauper. Exemplum primi. Furari duos vel tres ducatos est peccatum mortale: quia materia est grauis absolute loquendo. Ita censet Sotus lib. 5. de Iustitia. quaest. 3. arti. 3. ad tertium. Alij vero dicunt quod materia grauis est absolute vnus ducatus vel dimidius: materia vero grauis respectiua est. Verbi gratia. Duo argentei vel tres: quia respectu ducis erit leuis materia: respectu vero militis, erit grauis materia. Similiter etiam philosophantur de materia leui. Est enim materia leuis absolute loquendo, quae quantum in se est respectu cuiuslibet facit peccatum veniale. Vt v. g. furari dipondium vel trientem. Sed tamen nobis non videtur ista certa regula & absque confusione. ¶ Sit igitur nobis primum documentum. Nulla materia est grauis in furto, nisi quia graue damnum infert domino. Probatur, quia furtum ea tenus est peccatum quatenus infert nocumentum proximo in bonis temporalibus. Ergo si nocumentum in bonis temporalibus non est graue, non erit peccatum mortale. Et confirmatur. Ideo furtum est peccatum, quia est contra iustitiam, sed iniustitia leuis non est peccatum mortale: ergo neque furtum rei, quod parum nocet proximo. Patet consequentia: quia est iniustitia leuis. Ex hoc sequitur, quod nunquam potest quantitas materiae in furto tam absolute considerari, quin habeatur respectus ad dominium ipsius rei vel ad dominos. Probatur, quia in definitione furti includitur hoc nocumentum inuito domino. Sed nihilominus Doctores qui faciunt illam distinctionem intelligunt per materiam grauem absolute, illam quae consideratur sine speciali respectu ad conditionem domini: non tamen sine generali respectu ad nocumentum domini. ¶ Secundum documentum est. Etiam si materia videatur grauis prima facie secundum se, tamen non statim erit peccatum mortale, nisi dominus fuerit valde rationabiliter inuitus. V. g. si filius furetur a patre praediuite quinquaginta aureos, non erit peccatum mortale: & tamen si seruus furetur ab eodem vnum ducatum erit peccatum mortale. Ratio huius est: quia respectu filij non est valde rationabiliter inuitus ipse pater, bene tamen respectu famuli. Similiter est aliud exemplum. Si aliquis priuatus Regis cui committitur dispensatio multorum milliarium ducatorum, accipiat sibi centum vel ducentos: non est peccatum mortale. Ratio est, quia Rex ipse non est rationabiliter inuitus in ordine ad talem ministrum. Arguitur tamen contra documentum primum. Sequitur ex illo quod si aliquis furetur a Rege centum ducatos, non peccat mortaliter quicunque ille sit. Probatur sequela, quia minus nocet Regi qui furatur centum ducatos, quam qui a paupere furatur trientem, sed furari a paupere trientem, non est peccatum mortale, ergo &c. Respondetur quod grauitas nocumenti non est attendenda in furto ex eo quod dominus patitur damnum in sua persona, scilicet, in victu aut vestitu: sed quia ipse dominus priuatur facultate quam habebat disponendi de re sua. ¶ Vnde ad argumentum respondetur negando sequelam, quia plus patitur ipse Rex in temporalibus, dum priuatur potestate disponendi de centum ducatis quam paupercula, quae priuatur potestate disponendi de triente. ¶ Secundo arguitur. Sequitur quod sit peccatum mortale furti, furari ab aliquo artifice instrumentum artis suae, licet sit parui pretij. Vt verbi gratia, a sartore acum. Patet sequela, quia plus nocumenti accipit, quam si aliquis ab illo furaretur tres vel quatuor argenteos. Ad hoc argumentum & similia respondetur, quod etiam si materia sit leuissima secundum se: furtum poterit esse peccatum mortale ex circunstantia: propterea, quod proximus amittit lucrum occasione furti. Non autem erit peccatum mortale intra speciem furti, quia proximus non laeditur directe in temporalibus per illud furtum, nisi leuiter. Vnde neque ipse fur condemnabitur poena furti notabilis. Tenebitur tamen ad restitutionem de damno dato & lucro cessante: quia peccauit contra iustitiam impediendo lucrum proximi. Vnde parum refert ad forum conscientiae, quod dicamus illud furtum esse peccatum mortale in ratione furti aut in ratione iniustitiae. Eadem enim est grauitas peccati & eadem restitutio. Tertio arguitur contra idem documentum. Sequitur ex illo, quod non peccat mortaliter ille qui a multis accipit quinquaginta aureos, si a singulis accipiat vnum dipondium tantum: quales sunt caupones, qui per fallaciam occultam plurimos defraudant in paucis. Probatur sequela: quia isti nulli nocent notabiliter in temporalibus. Respondetur negando sequelam . Quia isti tales nocent grauiter ipsi communitati, etiam si singulis parum noceant. Cuius signum certum est, quoniam ipsa communitas aegre ferret quod Rex tale tributum imponeret etiam si singulis parum detrimenti accederet. Quarto arguitur contra secundum documentum. Pater aliquis rationabiliter est inuitus, quando filius accipit occulte quinquaginta aureos ad ludendum vel luxuriandum, ergo falsum est quod diximus, quod filius non peccat mortaliter accipiendo illam quantitatem a patre valde diuite. Respondetur, quod pater in illo casu valde rationabiliter est inuitus respectu ludi vel luxuriae: sed tamen non respectu rei familiaris. Eo quod cum filius sit aliquid patris respectu illius non est grauis materia: que respectu alterius esset grauissima. Et ideo pater in ordine ad filium non est rationabiliter inuitus valde: neque filius tenebitur ad aliquam restitutionem sub peccato mortali, nisi forte fratribus suis cohaeredibus notabiliter noceat. Sequitur ex dictis, quod si scio proximum valde contristandum, ex eo quod accipio ab illo rem leuem, erit peccatum mortale: sed non erit mortale furti: quia non noceo notabiliter in temporalibus. Sed erit contra charitatem & beneficentiam. Ex eisdem documentis sequitur, quod accipere res alienas quae magno periculo sunt expositae, vel quae paruo labore & industria nascuntur, non erit peccatum mortale accipere in tanta quantitate quanta erat suffictens constituere peccatum mortale in alia materia, vel in rebus, quae non essent tanto periculo expositae. Vt verbi gratia, non erit peccatum mortale, accipere castaneas & nuces Syluestres in tanta quantitate quae aestimaretur vno ducato in foro. At vero etiam si res sit exposita periculo, sed tamen magno labore & industria nascitur: vt sunt uvae & fruges: non erit absque peccato mortali in tanta quantitate accipere. Sed non erit mortale accipere in maiori quantitate, dum sunt in campo, quam si res illae iam essent domi collocatae. Ex dictis sequitur etiam quod pueri aulici qui deseruiunt mensis diuitum, non peccant mortaliter, si deuorent quae de mensa tollunt aut forte non peccant nisi peccatum gulae. Et ratio est, quoniam domini, aut non sunt valde rationabiliter inuoluntarij, aut nullo modo. Et etiam quia tales res sunt valde expositae periculo. Hoc tamen intelligendum est, nisi forte cibi integri qui de mensa tolluntur, sint decreti pro stipendio Architriclini vel alterius officialis. Tunc enim est furtum huiusmodi acceptio, quia fit inuito officiali. DVbium est circa eadem documenta. An materia furti quae sufficit ad peccatum mortale, sufficiat vt iudex ecclesiasticus possit ferre sententiam excommunicationis, vt restituatur huiusmodi ablatum. De hoc dubio habemus determinationem Concilij Tridentini, Sessione 25. capit. 3. de reformatione. Vbi dicitur quod excommunicationes pro rebus deperditis aut sublatis non dentur, nisi pro re non vulgari, & quod non ab alio dentur nisi a solo Episcopo. Vbi aduertendum est, quod si ex commissione Episcopi dentur tales excommunicationes a suo vicario, factum tenet: quia consilium non dixit quod si secus factum fuerit, totum sit irritum & inane: peccabit tamen Episcopus contra mandatum Concilij, si sine causa vrgenti committat huiusmodi excommunicationes suo vicario. Est autem dubium , an episcopus peccet mortaliter dando tales excommunicationes pro rebus non magni momenti, & an factum teneat si illas dederit. Respondetur quod episcopus mortaliter peccat concedendo tales excommunicationes. Probatur, quoniam pro furto vnius ducati, quod est peccatum mortale, in foro seculari vix flagellaretur fur, ergo peccatum est vt in foro ecclesiastico excommunicetur . Probatur consequentia, quoniam excommunicatio est gladius spiritualis ad puniendum rebelles in re grauissima. Item etiam, quia facit contra mandatum Concilij in re graui. Secundo dico, quod si ferat excommunicationem in tali casu, valida est: tum quia in Concilio dicitur, quod totum negotium & examinatio causae pro loco & tempore & persona committitur arbitrio episcopus: & ponitur in eius conscientia: & etiam quia sententia pastoris licet iniusta timenda est, vt habet commune proloquium. Tum denique, quia excommunicatio fertur contra inobedientem & rebelles, quod est grauissimum peccatum, & non contra furtum quodlibet: etiam si sit peccatum mortale. Nam quanuis episcopus debeat examinare & iudicare causam grauissimam, vt non de facili inijciat laqueum animabus: tamen postquam iam iudicauit, efficitur causa grauissima ratione inobedientiae & rebellionis. Circa solutionem ad tertium notandum est, quod cum D. Tho. ait quod furando res minimas potest quis peccare mortaliter: quia habet animum furandi & nocendi, non intelligatur quia habet animum furandi res minimas vel nocendi in rebus minimis. Sed absolute habet animum furandi, aut nocendi absolute. Furari autem res minimas non est furtum simpliciter & absolute, neque nocere in rebus minimis est nocumentum simpliciter: quod autem haec sit mens D. Tho. patet, ex eo quod solo cogitatu poterat peccare mortaliter non inferendo aliquod nocumentum. # 7 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrum liceat alicui furari propter necessitatem. { Infra. quaestio . 100. arti. 3. ad 4. Et 4. dist. 15. q. 2. art. 1. q. 4. ad secundum . & art. 4. 4. q. 2. ad secundum , & arti. 5. q. 1. corp. } AD Septimum sic proceditur. Videtur, quod non liceat alicui furari propter necessitatem. Non enim imponitur poenitentia nisi peccanti. Sed extra, de furtis + { In decretalib. li. 5. tit. 18. ca. 3. & incipit, si quis proptar. } dicitur: Si quis per necessitatem famis aut nuditatis furatus fuerit cibaria, vestem, vel pecus, poeniteat per hebdomadas tres. Ergo non licet furari propter necessitatem. ¶ 2 Praeterea, + { Lib. 2. c. 6. ad finem , tom. 5. } Philosophus dicit in 2. Ethic. quod quaedam confestim nominata, conuoluta sunt cum malitia, inter quae ponit furtum. Sed illud quod est secundum se malum, non potest propter aliquem bonum finem, bonum fieri. Ergo non potest aliquis licite furari, vt necessitati suae subueniat. ¶ 3 Praeterea. Homo debet diligere proximum, sicut seipsum. Sed non licet furari ad hoc, quod aliquis per eleemosynam proximo subueniat: vt + { Capit. 7. in medio, tom. 4. } August. dicit in lib. contra mendacium. Ergo etiam non licet furari ad subueniendum propriae necessitati. SED contra est, quod in necessitate sunt omnia communia: & ita non videtur esse peccatum, si aliquis rem alterius accipiat propter necessitatem sibi factam communem . RESPONDEO dicendum, quod ea quae sunt iuris humani, non possunt derogare iuri naturali, vel iuri diuino. Secundum autem naturalem ordinem ex diuina prouidentia institutum , res inferiores sunt ordinatae ad hoc, quod ex his subueniatur hominum necessitati: & ideo per rerum diuisionem & appropriationem ex iure humano procedentem non impeditur, quin hominis necessitati sit subueniendum ex huiusmodi rebus. Et ideo res quas aliqui superabundanter habent, ex naturali iure debentur pauperum sustentationi. Vnde + { Ambro. in ser. 81. non procul a fine, tom. 3. Et habetur distin. 47. capit. sicut ij. } Ambros. dicit, & habetur in Decretis distinctione quadragesimaseptima. "Esurientium panis est, quem tu detines: nudorum indumentum est, quod tu recludis: miserorum redemptio & absolutio est pecunia, quam tu in terram defodis." Sed quia multi sunt necessitatem patientes, & non potest ex eadem re omnibus subueniri: committitur arbitrio vniuscuiusque dispensatio propriarum rerum, vt ex eis subueniat necessitatem patientibus. Si tamen adeo sit euidens & vrgens necessitas, vt manifestum sit instanti necessitati de rebus occurentibus esse subueniendum (puta cum imminet personae periculum , & aliter subueniri non potest) tunc licite potest aliquis ex rebus alienis suae necessitati subuenire, siue manifeste, siue occulte sublatis, nec hoc proprie habet rationem furti vel rapinae. AD primum ergo dicendum, quod Decretalis illa loquitur in casu, in quo non est vrgens necessitas. AD secundum dicendum, quod vti re aliena occulte accepta in casu necessitatis extremae, non habet rationem furti, proprie loquendo: quia per talem necessitatem efficitur suum id, quod quis accipit ad sustentandam propriam vitam. AD tertium dicendum, quod in casu similis necessitatis etiam potest aliquis occulte rem alienam accipere, vt subueniat proximo sic indigenti. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Bona quae superfluunt diuitibus, naturali iure debentur pauperum sustentationi. ¶ Secunda conclusio. Nemo citra extremam necessitatem potest huiusmodi bona sibi accipere palam vel occulte. ¶ Tertia conclusio. In extrema necessitate licitum est cuilibet occulte vel palam huiusmodi bona accipere ad vsum sibi necessarium. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem. Nota quod non est debitum iustitiae sed misericordiae, vt ea quae superfluunt diuitibus, dentur pauperibus: vt definitur supra. 22. quae stione 32. alioquin citra extremam necessitatem licitum esset pauperibus occulte accipere a diuitibus ea quae superfluunt. Circa tertiam conclusionem notandum est, quod quanuis proximo existenti in extrema necessitate non teneatur quis ex iustitia dare propria, vt habet communis opinio, tamen tenetur ex iustitia non impedire, si ille velit accipere sibi necessaria. Ratio est: quia alias daretur iustum bellum ex vtraque parte sine aliqua ignorantia. Nam extreme indigens ius habet ad acquirendum panem. Ergo ex illa parte bellum est iustum: si autem qui possidet non iniuste defendit: erit bellum iustum ex vtraque parte. Nota etiam circa eandem conclusionem , quod extrema necessitas, de qua loquitur Diuus Thomas, est quando homo constituitur in periculo vitae ex defectu cibi aut potus aut vestitus aut alterius rei: non autem in praesenti appellat extremam necessitatem, periculum amittendi honores. Vtrum autem sit licitum in tali periculo accipere aliena: diximus supra quaestione 62. artic. 6. dubio vltimo, & artic. 8. dubio. 2. sed nunc breuiter dico: quod absolute loquendo non est sufficiens necessitas tale periculum, vt aliquis iuste accipiat sibi aliena. Ratio est, quia haec bona temporalia non ordinantur per se ad honorem hominis, sed ad vitae sustentationem. Honor enim prae mium est virtutis. Item etiam quia alias quilibet vir honoratus posset occulte & palam accipere aliena, ne amitteret honorem suum . ¶ Nihilominus dicimus secundo. Quod in tali casu licitum erit homini cui est valde inhonestum mendicare, occulte accipere aliena animo restituendi, si tamen aliter non potest sibi succurrere: qui casus rarissimus est, quia huiusmodi homines possunt Principibus deseruire, aut in militiam proficisci. Ratio autem huius asserti est communis pietas hominum erga huiusmodi egentes. Non autem damus illis dominium: quia res temporales non ordinantur ad honorem. # 8 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrum rapina possit fieri sine peccato. AD Octauum sic procedi{ Art. 4. huius quaest. } tur. Videtur, quod rapina possit fieri sine peccato. Praeda enim per violentiam accipitur: quod videtur ad rationem rapinae pertinere, secundum + { Libr. 1. de Abraham ca. 3. a medio, to. 4. } praedicta. Sed praedam accipere ab hostibus licitum est. Dicit enim + Ambros. in lib. de Patriarchis: " Cum prae da fuerit in potestate victoris, decet militarem disciplinam, vt regi seruentur omnia, scilicet ad distribuendum." Ergo rapina in aliquo casu est licita. ¶ 2 Praeterea. Licitum est auferre ab aliquo id quod non est eius. Sed res quas infideles habent, non sunt eorum. Dicit enim August. in epistola ad + { Epist. 48. in 2. pagina ante finem epist. tom. 2. } Vincentium Donatistam: "Res falso appellatis vestras, quas nec iuste possidetis, & secundum leges terrenorum regum amittere iussi estis". Ergo videtur, quod ab infidelibus aliquis licite rapere possit. ¶ 3 Praeterea. Terrarum principes multa a suis subditis violenter extorquent: quod videtur ad rationem rapinae pertinere. Graue autem videtur dicere, quod in hoc peccent: quia sic fere omnes principes damnarentur. Ergo rapina in aliquo casu est licita. SED contra est quod de quolibet licite accepto potest fieri Deo sacrificium, vel oblatio. Non autem potest fieri de rapina, secundum illud Isa. 61. "Ego Dominus diligens iudicium, & odio habens rapinam in holocaustum." Ergo per rapinam aliquid accipere non est licitum. RESPONDEO dicendum, quod rapina quandam violentiam & coactionem importat, per quam contra iustitiam alicui aufertur, quod suum est. In societate autem hominum nullus habet coactionem, nisi per publicam potestatem. Et ideo quicunque per violentiam aliquid alteri aufert, si sit priuata persona, non vtens publica potestate, illicite, & rapinam committit: sicut patet in latronibus. Principibus vero potestas publica committitur ad hoc, quod sint iustitiae custodes. Et ideo non licet eis violentia & coactione vti, nisi se cundum iustitiae tenorem : & hoc vel contra hostes, pugnando, vel contra ciues malefactores, puniendo. Et quod per talem violentiam aufertur, non habet rationem rapinae, cum non sit contra iustitiam. Si vero contra iustitiam aliqui per publicam potestatem violenter abstulerint res aliorum, illicite agunt, & rapinam committunt, & ad restitutionem tenentur. AD primum ergo dicendum, quod circa praedam distinguendum est. Quia si illi qui depraedantur hostes, habeant bellum iustum, ea quae per violentiam in bello acquirunt, eorum efficiuntur. Et hoc non habet rationem rapinae. Vnde nec ad restitutionem tenentur. Quamuis possint in acceptione praedae iustum bellum habentes, peccare per cupiditatem ex praua intentione: si scilicet non propter iustitiam, sed propter praedam principaliter pugnent. Dicit enim + { Serm. 19. circa princip. to. 10. Et habetur 23. quaestio . 1. capi. Militare. } Augustinus in libr. de verbis Domini, quod propter praedam militare peccatum est. Si vero illi, qui praedam accipiunt, habeant bellum iniustum, rapinam committunt, & ad restitutionem tenentur. AD secundum dicendum, quod in tantum aliqui infideles res suas iniuste possident, inquantum eas secundum leges terrenorum principum amittere iussi sunt: & ideo ab eis possunt per violentiam subtrahi, non priuata auctoritate, sed publica. AD tertium dicendum, quod si principes a subditis exigant quod eis secundum iustitiam debetur, propter bonum commune conferuandum, etiam si violentia adhibeatur, non est rapina. Si vero aliquid principes indebite extorqueant per violentiam, rapina est, sicut & latrocinium. Vnde dicit + { Lib. 4. ca. 4. in prin. tom. 5. } Augustinus in 4. de ciuitate Dei, "Remota iustitia, quid sunt regna, nisi magna latrocinia? quia & latrocinia quid sunt, nisi parua regna?" Et Ezechielis 22. dicitur: "Principes eius in medio eius quasi lupi rapientes pre dam." Vnde & ad restitutionem tenentur, sicut & latrones. Et tanto grauius peccant , quam latrones, quanto periculosius & communius contra publicam iustitiam agunt, cuius custodes sunt positi. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua, & patet dictis. Circa solutionem ad secundum, de iusto bello contra infideles a nobis disputatum est. 22. quaestione. 10. artic. 10. Et vide Caietanum hic. Et Soto libr. 5. quaest. 3. artic. 5. # 9 ARTICVLVS IX. ¶ Vtrum furtum sit grauius peccatum, quam rapina. AD Nonum sic proceditur. { Inf. q. 73. arti. 3. ad secundum . Et q. 116. artic. 2. ad primum . Et q. 114. ar. 2. ad 4. } Videtur, quod furtum sit grauius peccatum, quam rapina. Furtum enim super acceptionem rei alienae habet adiunctam fraudem & dolum, quod non est in rapina. Sed fraus & dolus de se habent rationem peccati, vt + { Q. 55. ar. 4. & 5. } supra habitum est. Ergo furtum videtur esse grauius peccatum , quam rapina. ¶ 2 Praeterea. Verecundia est timor de turpi actu, vt dicitur + { Lib. 4. ca. 9. tom. 5. } in 4. Ethico. Sed magis verecundantur homines de furto, quam de rapina. Ergo furtum est turpius, quam rapina. ¶ 3 Praeterea. Quanto aliquod peccatum pluribus nocet, tanto grauius esse videtur. Sed per furtum potest nocumentum inferri & magnis & paruis. Per rapinam autem solum impotentibus, quibus potest violentia inferri. Ergo grauius videtur esse peccatum furti quam rapinae. SED contra est, quod secundum leges grauius punitur rapina, quam furtum. RESPONDEO dicendum, quod rapina & furtum habent rationem peccati, sicut supra + { Artic. 4. & 6. } dictum est, propter inuoluntarium, quod est ex parte eius cui aliquid aufertur: ita tamen quod in furto est inuoluntarium per ignorantiam , in rapina autem est inuoluntarium per violentiam. Magis est autem aliquid inuoluntarium per violentiam , quam per ignorantiam: quia violentia directius opponitur voluntati, quam ignorantia. Et ideo rapina est grauius peccatum, quam furtum. Est & alia ratio, quia per rapinam non solum infertur alicui damnum in rebus, sed etiam vergit in quandam personae ignominiam siue iniuriam. Et hoc praeponderat fraudi vel dolo, quae pertinent ad furtum. Vnde patet responsio ad Primum. AD secundum dicendum, quod homines sensibilibus inhaerentes, magis gloriantur de virtute exteriori, quae manifestatur in rapina, quam de virtute interiori, que tollitur per peccatum. Et ideo minus verecundantur de rapina quam de furto. AD tertium dicendum, quod licet pluribus possit noceri per furtum, quam per rapinam. tamen grauiora nocumenta possunt inferri per rapinam, quam per furtum: vnde etiam ex hoc rapina est detestabilior. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua: quia rapina includit violentiam. # 67 [De iudicis iniustitia] QVAESTIO LXVII. De Iudicis iniustitia. DEINDE considerandum est de vitijs oppositis commutatiuae iustitiae, quae consistunt in verbis, quibus laeditur proximus. Et primo, de his quae pertinent ad iudicium: secundo, de nocumentis verborum quae fiunt extra iudicium. ¶ Circa primum quinque consideranda occurrunt. Primo quidem, de iniustitia iudicis in iudicando: secundo de iniustitia accusatoris in accusando: tertio, de iniustitia ex parte rei in sua defensione: quarto, de iniustitia testis in testificando: quinto, de iniustitia aduocati in patrocinando. Circa primum quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum quis possit iuste iudicare eum, qui non est sibi subiectus. AD PRIMVM sic pro{ Supra. q. 60. ar. 6. Et 4. dist. 17. q. 3. ar. 3. q. 4. Et. d. 48. q. 1. ar. 1. cor. } ceditur. Videtur, quod aliquis possit iuste iudicare eum, qui non est sibi subditus. Dicitur enim Daniel. 13. cap. quod Daniel seniores de falso testimonio conuictos, suo iudicio condemnauit. Sed illi seniores non erant subditi Danieli, quinimo ipsi erant iudices populi. Ergo aliquis potest licite iudicare sibi non subditum . ¶ 2 Praeterea. Christus non erat alicuius hominis subditus, quinimo ipse erat Rex Regum & dominus dominantium. Sed ipse exhibuit se iudicio hominis. Ergo videtur quod aliquis licite possit iudicare aliquem, qui non est subditus eius. ¶ 3 Praeterea. Secundum iura quilibet sortitur forum secundum rationem delicti. Sed quandoque ille, qui delinquit, non est subditus eius, ad quem pertinet forum illius loci: puta cum alterius est dioecesis, vel cum est exemptus. Ergo videtur quod aliquis possit iudicare eum, qui non est sibi subditus. SED contra est, quod Grego rius dicit super illud Deuteronom. { Refertur 6. q. 3. ca. Scriptum est. } 23. "Si intraueris segetem, &c." Falcem iudicij mittere non potest in eam rem, quae alteri videtur esse commissa. RESPONDEO dicendum, quod sententia iudicis est quasi que dam particularis lex in aliquo particulari facto. Et ideo sicut lex generalis debet habere vim coactiuam, vt patet per + { Li. 10. c. vlt. to. 5. } Philosophum in 10. Ethicorum. ita etiam & sententia iudicis debet habere vim coactiuam, per quam constringatur vtraque pars ad seruandam sententiam iudicis: alioquin iudicium non esset efficax. Potestatem autem coactiuam non habet licite in rebus humanis, nisi ille, qui fungitur publica potestate. Et qui ea funguntur, superiores reputantur respectu eorum, in quos sicut in subditos potestatem accipiunt, siue habeant ordinariam, siue per commissionem. Et ideo manifestum est quod nullus potest iudicare aliquem, nisi sit aliquo modo subditus eius vel per commissionem, vel per potestatem ordinariam. AD primum ergo dicendum, quod Daniel accepit potestatem ad iudicandum illos seniores quasi commissam ex instinctu diuino. Quod signatur per hoc, quod ibidem dicitur: Quod suscitauit Dominus spiritum pueri iunioris. AD secundum dicendum , quod in rebus humanis aliqui propria sponte possunt se subijcere aliorum iudicio, quanuis non sint eis superiores: sicut patet in his, qui com promittunt in aliquos arbitros. Et inde est quod necesse est arbitrium poena vallari: quia arbitri qui non sunt superiores, non habent de se plenam potestatem coercendi. Sic ergo & Christus propria sponte, humano iudicio se subdidit: Sicut etiam & + { Habetu 2. q. 7. ca. Nos si incompeten ter. } Leo Papa se iudicio Imperatoris subdidit. AD tertium dicendum, quod Episcopus in cuius dioecesi aliquis delinquit, efficitur superior eius ratione delicti, etiam si sit exemptus, nisi forte delinquat in re aliqua exempta, puta in administratione bonorum alicuius monasterij exempti. Sed si aliquis exemptus committat furtum, vel homicidium , vel aliquid huiusmodi, potest per ordinarium iuste condemnari. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua. Ratio est, quia iudicium debet habere vim coactiuam sicut & ipsa lex. Vim autem coactiuam nemo habet, nisi qui fungitur authoritate publica: sed qui fungitur authoritate publica superior est secundum istam rationem, quam ille circa quem fungitur ista authoritate, ergo. COMMENTARIVS. DVbium primum in hoc articulo est, An sententia tyranni Principis qui per vim obtinet rempublicam oppressam, sit valida: si detur secundum leges iustas. Pro parte negatiua arguitur primo ex ratione Diui Thomae in articulo, & communi sententia Scholasticorum in 4. distinctione. 17. & 18. Secundo arguitur ex iure Canonico, vbi saepe dicitur, quod sententia a non iudice, nulla est. Vt v. g. in cap. at si clerici. de iudicijs. & in. l. Barbarius. ff. de officio praetoris. De hoc dubio Soto libro. 3. de iustitia, quaestione. 4. artic. 6. inquit, quod sententia tyranni nunquam est valida nisi iam ipse tyrannus factus sit princeps legitimus ex consensu reipublice: quales fuerint in Hispania Gothi, & in Gallia Franci. Qui quidem a principio fuerunt tyranni, postea vero respublica consensit illorum gubernationi. Sed opposita opinio est nobis probabilior, scilicet, quod sententia tyranni, qui iam oppressit rempublicam & obtinet principatum quanuis tyrannice, valida est & obligat in foro conscientiae. Hanc sententiam tenuit Victoria. Cuius ratio est, quia talis sententia, quanuis vt proficiscitur a tyranno, sit a non iudice: tamen quatenus proficiscitur a voluntate interpretatiua reipublicae, valida est. Colligitur autem voluntas interpretatiua reipublicae tali ratione. Quia necesse est vt in tali oppressione reipublicae, sit aliquis qui dirimat lites inter ipsos ciues. Non est autem alius modus possibilis, nisi vt sententia tyranni quae datur secundum leges, sit valida, ergo Respublica interpretatiue consentit & debet consentire in tali sententia: etiam si non consentiat in principatu tyranni. Et confirmatur ex illo Matthaei cap. 22. "Reddite quae sunt Caesaris Caesari." Et tamen constat quod Romani tyrannice dominabantur Iudaeis, ergo reddenda sunt tributa secundum sententiam Principis tyranni, si alias sunt moderata. Ad argumenta vero in oppositum respondetur, quod talis sententia quae datur a tyranno non est valida quatenus est ab illo, sed quatenus est a voluntate reipublicae interpretatiua saltem. DVbium secundum est, An clerici sint subiecti Principibus secularibus. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Respublica secularis est perfecta, ergo potest punire omnes suos ciues malefactores perturbantes pacem reipublicae: sed tales possunt esse clerici, qui sunt ciues ipsius reipublicae, ergo ab ipsa possunt puniri. Secundo. Clerici tenentur de facto multis legibus secularibus: vt v. g. legi de taxatione tritici & aliarum rerum, ergo sunt subditi. Nam lex loquitur his qui sunt subditi. Et confirmatur experientia. Nam in tribunalibus Regijs videmus quotidie compare re clericos & monachos, ergo sunt subditi. Tertio. Christus Dominus Summus Pontifex ecclesiae totius, subiecit se iudicio Pilati in causa sanguinis. Item etiam tributum soluit Caesari, ergo nemo ecclesiasticus est exemptus a potestate seculari. Et confirmatur. Nam Leo. 4. subiecit se iudicandum Ludouico Imperatori, vt patet. 2. quaest. 7. canone, nos si incompetenter. De hac re fuit haeresis antiqua cuiusdam Marsilij Paduani tempore Ioannis 22. qui aiebat Summum Pontificem, & omnes sacerdotes nullam habere potestatem, nisi datam a Caesare. Imo & Christum Dominum soluisse tributum ex necessitate, non ex liberalitate. Ista haeresis damnatur in Concilio Constantiensi contra Ioannem Hus & contra Vvitcleph: vt pate terrore. 12. & 17. & in Extrauagantibus etiam Ioannis 22. contra Marsilium Paduanum. Hanc etiam haeresim sequutus est Lutherus in quadam reformatione quam misit ad Carolum V. anno Domini 1520. Henricus etiam octauus Rex Angliae se constituit supremum caput ecclesiae Anglicane in spiritualibus & temporalibus. PRO decisione sit prima conclusio. Communis status Ecclesiae iure diuino in spiritualibus, exemptus est ab omni potestate seculari. Vt v. g. in creandis Episcopis & cae teris ministris ecclesiae, in administratione sacramentorum actiua & passiua, & in definiendis rebus fidei, & in explicandis populo, & in similibus. Probatur ista conclusio ex illo Ioannis vltimo capite. "Pasce oues meas." Vbi Christus plenariam potestatem dedit Petro & successoribus ad pascendum oues in omnibus quae pertinent ad pastum spiritualem, ergo nulla respublica temporalis habet potestatem supra Petrum & successores eius in his quae pertinent ad spiritualem gubernationem. Et confirmatur. Quia Petro datae sunt claues regni caelorum: vt quodcunque soluerit super terram, sit solutum & in caelis, ergo non est aliud tribunal sub caelo superius tribunali ecclesiae. Prima ista conclusio expresse definita est in Concilio Constantiensi vbi sup. & Ioan. 22. vbi sup. & probatur Apostolica traditione & perpetua: numquam enim Apostoli in gubernatione spirituali deferebant aliquid autoritatis Principibus secularibus. Item probatur ratione. Finis reipublicae spiritualis est supernaturalis: secularis autem reipublicae finis est naturalis: ergo respublica secularis non potest gubernare spiritualem. Consequentia probatur. Nam non potest esse bona gubernatio, nisi in ordine ad finem praecognitum, quem constat ratione naturali non posse cognosci. Confirmatur. Nam spiritualis respublica est immediate a Deo: at vero potestas reipublicae secularis est immediate ab ipsa republica collata Principi, ergo ista non potest iudicare de illa, vtpote quae est inferior. Secunda conclusio. Clerici in temporalibus & in naturalibus non sunt exempti ipso iure diuino immediate a potestate seculari. Probatur. Nam distinctio clericorum a reliquo populo, tantum habetur iure diuino positiuo: sed iure naturali omnes qui sunt partes alicuius reipublicae debent obedire legibus ipsius reipublicae, ergo clerici non sunt exempti iure diuino, siquidem sunt partes reipublicae. Patet consequentia. Quia gratia, vt dicitur, non destruit naturam: sed perficit. Item confirmatur ex illo Pauli ad Romanos 13. "Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, siue Regibus, &c." vbi Apostolus ad omnes Christianos vniuersaliter loquitur, non excipiens clericos. Et ibidem D. Thom. inquit, clericos iure positiuo exemptos esse a tributis, non iure diuino. Denique confirmatur. Nam de facto in quibusdam sunt subiecti, vt inquit Syluester in verbo, iudex, primo. §. 4. ergo non sunt exempti iure diuino. Alias ecclesia non posset permittere illos subijci. Tertia conclusio. Nihilominus valde consentaneum est iuri diuino, vt ecclesia, si viderit expedire, eximat clericos a potestate seculari in temporalibus. Ratio potissima est. Nam ecclesia habet plenariam potestatem in ordine ad finem supernaturalem, ergo in ordine ad media conuenientia ad talem finem. Et est conueniens saepissime, vt clerici eximantur, ergo &c. Minor probatur. Nam expedit maxime bono spirituali ecclesiae, vt clerici in honore habeantur: si autem deferrentur ad tribunalia secularia illorum delicta spernerentur a populo, ergo &c. Confirmatur. Nam propterea conuenientissimum est, vt fideles eximantur a tribunalibus infidelium, propter honorem fidei, vt patet 1. Corinthiorum 6. "Contemptibiles qui sunt in ecclesia constituite ad iudicandum." At est eadem proportio inter statum secularem & ecclesiasticum quantum ad honorem Christianae religionis, ergo &c. Item est absurdissimum, vt qui sunt subditi in spiritualibus, fiant statim iudices in temporalibus, & habeant vt reos, quos paulo ante habuerunt vt iudices spirituales. Quarta conclusio. Clerici de facto sunt exempti a republica seculari in temporalibus, non solum iure Pontificio & communi: sed etiam iure seculari. Patet ex Concilio Constantiensi Sessione. 13. & 15. & in Concilio Tridentino Sessione. 25. capite. 20. de reformatione. & cap. non minus. in. 6. de foro competenti. & in capit. seculares. 96. distinctione. Et causa. 11. quaestione. 1. Item in iure ciuili in authentico statuimus. de episcopis & clericis. Idem habetur etiam in iure Hispaniensi Partita. 1. titulo. 6. in. l. 5. Item etiam in ordinationibus Regalibus libro. 1. titulo. 3. l. 6. Vide Ruffinum in libro. 16. Ecclesiasticae historiae, vbi narrat dictum Constantini Imperatoris: qui cum in synodo Nicena rogaretur a quibusdam episcopis, vt lites quasdam inter ipsos iudicaret & examinaret processus, Respondit. "Indignum est, vt vos qui sacerdotes dati estis nobis a Deo, a nobis iudicemini. Vos estis Dij, & ideo ab illo iudicandi: de quo scriptum est, Deus stetit in synagoga Deorum." Ex dictis sequitur suspectos esse merito de haeresi Lutherana seculares iudices qui clericos contra sua priuilegia comprehendunt vel ad sua tribunalia trahunt. Probatur, quia facto ipso confirmant quod error Lutheranus asserit, scilicet, clericos subditos esse Principibus saecularibus. Quemadmodum si quis imaginem conculcaret, vehementer esset suspectus de haeresi Lutherana quae asserit imagines non esse colendas. Sequitur secundo ex dictis, quod in grauissima necessitate Regni secularis debent clerici pati aliquam contributionem de licentia Pontificis, si non sit periculum in mora. Nam si est tale periculum, non oportet expectare facultatem Pontificis. Tunc enim ius naturae obligat, vt si opus fuerit non solum bona temporalia tribuant, sed etiam vitam periculo exponant, & arma capiant pro defensione reipublicae. Non enim ius Pontificium derogare debet iuri naturali. Vnde sequitur quinta conclusio. Iure defensionis innocentis, vel tranquillitatis reipublicae poterit potestas secularis clericos comprehendere & detinere, donec opportune suis praelatis tradat. Et si quis dicat quod iure defensionis quilibet poterit hoc facere. Respondetur, quod in actuali aggressione innocentis quilibet poterit illum defendere, sed tamen respublica secularis amplius potest, scilicet, prouidere & anticipare, ne sint occasiones & tumultus in republica. v. g. si clerici nocte incedant armati: poterit officialis potestatis secularis illos comprehendere & arma auferre ab illis: sicut ab alijs secularibus. Ratio huius asserti est: quoniam ius Pontificium, non derogat iuri naturali, secundum quod respublica potest seipsam tranquillam seruare: non potest autem alio modo, ergo licitum erit illi, exercere suam potestatem in clericos perturbantes pacem reipublicae. Ex dictis sequitur, quod si in ecclesia non esset possibilitas puniendi clericos sufficienter ad tranquillitatem reipublicae secularis: tunc potest inuocare auxilium brachij secularis: quod si non inuocauerit: respublica secularis poterit se intromittere & punire tales clericos: non tamen poena mortis, quia hoc esset impium & scandalosum, & non necessarium ad tranquillitatem reipublicae. Ratio huius corollarij est eadem atque conclusionis, & eadem ratione potest Rex secularis bellum indicere contra Summum Pontificem, si quod Deus auertat, inique rapiat aliquod oppidum, aut ciuitatem iurisdictionis secularis. Sexta conclusio. Rex Hispaniae habet priuilegium a Summo Pontifice vt possit causas clericorum ad sua tribunalia interim aduocare, quando aliquis etiam secularis conqueritur, quod vim patitur a iudice ecclesiastico, quod vulgo dicitur, por via de agrauio y fuerca : tunc iudices seculares poterunt iudicare ex ipsa commissione Pontificis, An fiat vis vel non. Quae res multum reprimit episcoporum vicarios ab insolentijs. Nihilominus semper manet recursus liber ad sedem Apostolicam. Ad primum argumentum respondetur, quod probat quintam conclusionem. Nam quanuis ipsa respublica secularis perfecta sit, est tamen subdita reipublicae spirituali in ordine ad finem supernaturalem. Vnde quando fuerit opus in ordine ad talem finem, vt clerici eximantur ab illa potestate seculari, exempti erunt: dummodo ab ecclesia sufficienter prouideatur, ne per talem exemptionem perturbetur tranquillitas & pax Reipublicae. Ad secundum respondetur, quod pretium iustum in emptionibus & venditionibus omnes tenentur seruare secundum morem reipublicae in qua habitant: & hoc est de iure naturali. Est autem per accidens quod pretium iustum constituatur per legem vel consuetudinem reipublicae ad hoc quod clericus teneatur seruare pretium iustum in emptione & venditione. Ad tertium respondetur, quod Christus Dominus soluit tributum, non quod teneretur: vt ipse dixit, Matthaei. 17. cap. "ergo liberi sunt filij". Vbi loquitur de filio naturali. Caeterum quod Christus Dominus voluerit iudicari a Pilato, non probat quod Pilatus non vsurpauerit iudicium: quia voluntas Christi Domini fuit in ordine ad Deum, non autem in ordine ad Pilatum committens illi iudicium, sed patiens ab illo iudicari propter Deum. Et hoc est quod Pilato dixit Christus: "Non haberes potestatem aduersus me vllam, nisi tibi datum esset desuper." Hoc est, permissum. Nihilominus Pilatus vsurpauit iudicium, non solum ea ratione qua vsurpabat iudicando alios Iudaeos, vt minister tyranni Principis, sed etiam speciali ratione respectu personae Christi: qui cum esset verus Messias, nulli Principi subiectus erat. Neque ignorantia huius excusabat Pilatum: eo quod erat valde culpabilis, quia ipsemet Pilatus po terat & tenebatur illi credere, sciebat enim quod per inuidiam tradidissent illum, qui multa miracula fecerat in testimonium veritatis quam praedicabat. Quod si quis contra obijciat, quod illa sententia approbatur a Deo, ergo non erat iudicium vsurpatum. Distinguitur consequens . In ordine quidem ad Pilatum, nego consequentiam. In ordine autem ad Deum, concedo consequentiam. Quia nulla fiebat iniuria Christo Domino ex parte Dei, sed erat iustus contractus & iusta sententia, quod si vellet esse Redemptor hominum, pateretur pro illis & moreretur. Ad confirmationem dicemus dubio sequenti . DVbium tertium sit, Vtrum Papa possit se subijcere alicuius iurisdictioni. Pro parte affirmatiua facit confirmatio praedicta. Secundo arguitur. Nam Papa subijcit se iudicandum sacerdoti in foro conscientiae, ergo in alijs potest se subijcere. In oppositum est communis sententia Theologorum in 4. distin. 18. & 19. quod Papa non potest se subijcere alicui iudici in personalibus & criminalibus. PRO decisione sit prima conclusio. Iure diuino Papa haereticus subijcitur dispositioni Concilij. De qua re disputatur a nobis in 2. 2. quaestione. 1. artic. 10. De qua re vide Caietanum in opusculo de autoritate Papae & Concilij cap. 10. Et Cano lib. 6. de locis. cap. vltimo, ad vltimum. definita est conclusio in cap. si Papa. dist. 40. & in quinta synodo Romana, & in epistola. 3. Anacleti de Patriarchis. Secunda conclusio. Nullus iudex ordinarius potest ordinaria potestate iudicare Papam in quacunque alia re. Ista est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum. Et ratio est. Quia Papa est supremum caput in terra reipublicae spiritualis, ergo habet ipse plenariam potestatem in ordine ad gubernationem spiritualem & eius finem: alioquin esset imperfecta respublica spiritualis. Rursus, ergo Summus Pontifex potest eligere media etiam temporalia conuenientia ad finem spiritualem: sed vnum medium necessarium est, vt nullus princeps temporalis possit legitime Summum Pontificem cogere & punire, ergo hoc datum est illi a Deo, vt non sit subiectus iurisdi ctioni alicuius Principis. Et confirmatur. Papa potest alios clericos a potestate ciuili eximere etiam in rebus temporalibus, ergo ipse est exemptus iure diuino. Probatur consequentia. Quia alias Princeps secularis poterat illi praecipere, vt neminem eximeret, ergo necesse est, vt qui alios potest eximere ipse sit exemptus. Tertia conclusio. Papa potest se subijcere iudici seculari in rebus temporalibus: & in spiritualibus sacerdoti in foro conscientiae. Hanc conclusionem probant duo argumenta facta pro parte affirmatiua. Quarta conclusio. In huiusmodi subiectione, quae fit in rebus temporalibus, semper manet superior potestas Pontificis simpliciter loquendo, & non potest cogi ab aliquo iudice. Probatur. Quia potestas ex commissione semper manet inferior potestate committentis: sed potestas iudicis in proposito casu, est ex commissione Pontificis, ergo. Quinta conclusio . Papa qui se alteri subijcit iudicandum, tenetur acceptare sententiam iustam necessitate virtutis iustitiae commutatiuae, ita vt sit iniustus, nisi acceptauerit sententiam: non tamen necessitate coactionis. Hanc asserit Caietanus in hoc loco. Sed est intelligenda ita quod Summus Pontifex peccabit contra iustitiam respectu partis lae sae: non autem respectu iudicis delegati. Nam respectu illius, semper habet ius reuocandi sententiam eius. Sed nihilominus peccabit etiam contra iustitiam commutatiuam respectu iudicis si dum commisit illi potestatem promisit illi se staturum sententiae eius, & ea conditione iudex acceptauit. Ista conclusio ita explicata non aliter probatur quam caeterae praecedentes. Sexta conclusio. Papa in omnibus non potest se subijcere alterius potestati etiam modo praedicto. Hanc tenet D. Thom. in 4. distin. 19. quaest. 1. artic. 3. quaestiun. vltima ad tertium. & Richardus in distinct. 18. artic. 5. quaestione. 1. & Paludanus quaest. 2. & Caietanus hic. Et probatur. Nam Papa non potest se alteri subijcere suspendendum vel excommunicandum. Et si quis quaerat, quare in quibusdam possit, & in quibusdam non possit subijci? Respondet Caietanus, quod in omnibus in quibus Papa potest per seipsum de se iudicare & exequi iudicium: potest etiam se alteri iudicandum subijcere. In quibus autem non potest per seipsum de se iudicare, neque poterit alteri se subijcere. Exemplum primi. Papa potest per seipsum diiudicare iniurias quas alteri fecit & restituere: & ideo poterit etiam alteri iudicium committere. Exemplum secundi. Papa non potest per seipsum se suspendere ab officio vel excommunicare: & ideo nec poterit alteri committere. Sed contra hoc est argumentum . Papa non potest seipsum absoluere a peccatis, & tamen potest alteri committere tale iudicium, ergo regula falsa est. Respondetur, quod regula Caietani intelligitur de iudicio in foro exteriori, non autem in foro conscientiae. Et ratio differentiae est, quia in foro conscientiae quilibet sacerdos habet potestatem iure diuino remittendi peccata: iurisdictionem autem circa istum vel alium peccatorem, interdum habet sacerdos ex commissione Pontificis. Et quia ipse Summus Pontifex, si peccat mortaliter, manet iure diuino subiectus clauibus ecclesiae absoluendus. Ideo quando alteri se subijcit in foro conscientiae, habet se vt persona quaedam particularis. Habet autem facultatem iure diuino eligendi confessorem: quia non habet superiorem in terra. Vnde colligitur plane: quod facultas absoluendi Summum Pontificem , non est ex commissione Pontificis, vt iudex est: sed tantum ministrat materiam , inquantum est poenitens. Vnde ad primum argumentum respondetur, quod Leo Papa subiecit se imperatori, non simpliciter, sed secundum quid, scilicet, ita vt teneretur acceptare sententiam iustam ex virtute iustitiae directiuae, non autem ex necessitate iustitiae vindicatiuae & coactiuae. Ad secundum argumentum patet ex vltima conclusione. Si enim Papa peccat mortaliter, tenetur iure diuino subijcere se sacerdoti, & hoc non facit inquantum iudex sed vt reus. DVbitatur quarto. An iudices extrahentes subditos suos ab ecclesijs ad quas confugiunt, vsurpent iudicium si postea iudicauerint illos? Et videtur quod non . Quia huiusmodi priuilegia tantum sunt concessa in fauorem ecclesiarum, ergo non fit iniu ria subditis, si iudicentur iam extracti ab ecclesia. ¶ Secundo. Iudices qui extractos ab ecclesia iudicant, non tenentur restituere, nisi tantum ecclesijs saltem, & ita habet vsus: ergo nullam iniuriam faciunt subditis iam extractis, ergo non vsurpant iudicium. Tertio. D. Thom. infra quaest. 99. art. 2. ad tertium, inquit, quod sacrilegium potest inueniri separatum ab omnibus peccatis, & ponit exemplum in casu nostri dubij: ergo ibi non est ratio iniustitiae. PRO decisione sit conclusio. Huiusmodi iudices vsurpant iudicium, & faciunt iniuriam reo. Probatur. Quia in tali casu tollitur ab ipsis iudicibus facultas iurisdictionis, vt patet in titulo de immunitate ecclesiarum. & in 1. 2. quaest. 4. & C. de sacrosanctis ecclesijs. & de his qui ad ecclesias confugiunt. & in iure Hispan. 1. par. titulo. 11. & lib. 1. Ordin. Regal. titul. 2. & lib. 1. for. Reg. titul. 5. ergo tales iudices vsurpant iudicium & sententia illorum nulla est. Ex quo sequitur, quod ille qui extrahitur ab ecclesia contra priuilegia ecclesiarum , potest se armis defendere: eo quod patitur violentiam, neque tenetur postea respondere iudici interroganti etiamsi alias teneretur. Ad primum respondetur, quod priuilegia data sunt quidem in fauorem ecclesiarum primario, sed secundario data sunt etiam in fauorem confugientium. Ad secundum respondetur, quod non tantum fit iniuria loco sacro, sed etiam extracto, vnde iudex tenetur restituere reo quicquid patitur ex eo quod est extractus. Ad tertium respondetur, quod D. Tho. voluit ibi docere, quod tota ratio culpae in illo casu ortum habet a sacrilegio. DVbitatur quinto. An iudex ex eo quod sit excommunicatus vsurpet iudicium . Probatur quod non. Nam alias esset perturbatio in conscientijs hominum, nesciencientium, An iudices sint excommunicati dum proferunt sententiam, & dominia rerum transferunt. Sed in oppositum est quod habetur. 14. quaestione. 1. cap. miramur. & cap. auerte. & capit. ait Caelestinus. & 15. quaestione. 6. capit. nos sanctorum. & capite iuratus. quibus in locis excommunicati iudices priuantur authoritate iuris dicendi & exercendi quoscunque actus iudiciales, & subditi absoluuntur ab eorum obedientia. De hoc dubio Caietanus, verbo excommunicatio, prope finem in cap. Vbi scito, ait vniuersaliter, quod gesta per excommunicatum ratione publici officij etiam ciuilis, non valent. Quam sententiam sequitur Soto lib. 3. quaest. 4. art. 6. corollario. 2. & in. 4. distin. 22. quaest. 1. artic. 4. Idem videtur tenere. PRO decisione sit prima conclusio . Omnes iudices excommunicati vsurpant iudicium, & mortaliter peccant ferendo sententiam & exercendo actus iudiciales. Probatur, quia sunt priuati autoritate & publica facultate iurisdicendi , vt patet in iuribus citatis. Secunda conclusio. Nihilominus sententia excommunicati qui ab ecclesia toleratur, valida est. Haec conclusio est contra Caietanum & Soto: & probatur. Nam in Concilio Constantiensi sub Martino V. conceditur fidelibus, vt possint communicare cum excommunicatis, exceptis nominatim excommunicatis, & notorie clericorum percussoribus. ¶ Arguitur ergo. Talis concessio facta fuit in fauorem populi fidelis. Cum ergo populus fidelis non minus habeat vtilitatis ex eorum communicatione, quam si non essent excommunicati, erit valida sententia. Et nihilominus ipsi iudices non peccant exercendo suum officium, quam si talis gratia non esset concessa. Secundo. Absolutio sacramentalis facta ab excommunicato qui toleratur ab ecclesia valida est, ergo multo magis sententia lata in foro ciuili. Antecedens patet ex Concil. supra, & ex communi sententia Theologorum. Consequentia probatur. Quia excommunicatio ex natura sua magis priuat a communicatione in spiritualibus quam in ciuilibus aut politicis. Tertio arguitur ex. l. Barbarius. ff. de officio praetoris. vbi dicitur, quod ignorantia communis circa autoritatem iudicis, non irritat neque inualidat gesta per illum iudicem, & ita est communis sententia Iurisperitorum, qui etiam tenent nostram conclusionem. Vide Innocentium & Panormitanum in cap. veritatis. de dolo & contumacia. & Syluestrum in verbo excommunica tio. 3. quaest. 23. num. 4. vbi refert Richardum & alios Theologos pro nostra sententia. Et si quis contra arguat. Ille iudex excommunicatus vsurpat iudicium, ergo illa sententia est a non iudice, & per consequens est inualida. Respondetur primo nego consequentiam: quia illa sententia est a republica, & ecclesia, quae vult esse validam sententiam, non quatenus est ab ipso iudice excommunicato : sed quatenus ab ecclesia toleratur & illius gesta approbantur, sicut diximus dubio primo de tyranni sententia. Hinc est, quod ipse iudex perinde peccet iudicando: atque si ab ecclesia non esset concessa facultas fidelibus vt non vitarent excommunicatum: eo quod in ipsomet Concilio expresse dicitur, quod per hoc nolumus aliquam gratiam facere excommunicatis ipsis, aut in aliquo illos subleuare. Ad argumentum in oppositum respondetur, quod illud militat contra sententiam Caietani & Soto, & probat nostram secundam conclusionem. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum iudici liceat iudicare contra veritatem, quam nouit, propter ea quae in contrarium proponuntur. AD Secundum sic proce{ Sup. q. 64. ar. 6. ad 3. Et 4. dist. 27. q. 1. artic. 2. q. 4. ad 2. & 3. Et quo. 5. art. 15. ad primum. } ditur. Videtur, quod iudici non liceat iudicare contra veritatem, quam nouit, propter ea quae in contrarium proponuntur. Dicitur enim Deuter. 17. "Venies ad sacerdotes Leuitici generis, & ad iudicem qui fuerit illo tempore, quaeresque ab eis qui iudicabunt tibi, iudicij veritatem." Sed quandoque aliqua proponuntur contra veritatem, sicut cum aliquid per falsos testes probatur. Ergo non licet iudici iudicare secundum ea quae proponuntur & probantur contra veritatem, quam ipse nouit. ¶ 2 Praeterea. Homo in iudicando debet diuino iudicio conformari: quia Dei iudicium est, vt dicitur Deut. 1. "Sed iudicium Dei est secundum veritatem," vt dicitur Rom. 2. Et Isaiae. 11. praedicitur de Christo: "Non secundum visionem oculorum iudicabit, neque secundum auditum aurium arguet: sed iudicabit in iustitia pauperes, & arguet in ae quitate pro mansuetis terrae." Ergo iudex non debet secundum ea que coram ipso probantur, sententiam ferre contra ea, quae ipse nouit. ¶ 3 Praeterea. Idcirco in iudicio probationes requiruntur, vt fides fiat iudici de rei veritate. Vnde in his quae sunt notoria, non requiritur iudicialis ordo, secundum illud 1. ad Timoth. 5. Quorundam hominum peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium. Si ergo iudex per se cognoscat veritatem, non debet attendere ad ea que probantur, sed sententiam ferre secundum veritatem, quam nouit. ¶ 4 Praeterea. Nomen conscientiae importat applicationem scientiae ad aliquid agibile, vt in 1. + { 11. q. 79. artic. 13. } habitum est. Sed facere contra scientiam est peccatum. Ergo iudex peccat, si sententiam ferat secundum allegata contra conscientiam veritatis, quam habet. SED contra est, quod + { Ambro. in Psa. 118. sermo. 20. vers. 4. ante med. to. 4. Aug. de ver. relig. cap. 31. tomo. 1. } August. dicit super Psalterium : Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundum leges & iura pronuntiat. Sed hoc est iudicare secundum ea, quae in iudicio proponuntur & probantur. Ergo iudex debet secundum huiusmodi iudicare, & non secundum proprium arbitrium. RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. praec. & supr. q. 60. art. 2. 5. & 6. } dictum est, iudicare pertinet ad iudicem , secundum quod fungitur publica potestate. Et ideo informari debet in iudicando, non secundum id quod ipse nouit tanquam priuata persona, sed secundum id quod sibi innotescit tanquam personae publicae. Hoc autem innotescit sibi & in communi & in particulari: in communi quidem per leges publicas, vel diuinas, vel humanas, contra quas nullas probationes admittere debet: in particulari autem negotio aliquo per instrumenta, & testes, & alia huiusmodi legitima documenta, quae debet sequi in iudicando magis, quam id quod ipse nouit tanquam priuata persona. Ex quo tamen ad hoc adiuuari potest, vt districtius discutiat probationes inductas, vt possit earum defectum inuestigare. Quod si eas non possit de iure repellere, debet, sicut + { In isto articulo. } dictum est, eas in iudicando sequi. AD primum ergo dicendum, quod ideo praemittitur in illis verbis de quaestione iudicibus facienda, vt intelligatur quod iudicare debent iudices veritatem secundum ea, quae fuerunt sibi proposita. AD secundum dicendum , quod Deo competit iudicare secundum propriam potestatem. Et ideo in iudicando informatur secundum veritatem, quam ipse cognoscit, non secundum hoc, quod ab alijs accipit. Et eadem ratio est de Christo, qui est verus Deus & homo. Alij autem iudices non iudicant secundum propriam potestatem: & ideo non est similis ratio. AD tertium dicendum, quod Apostolus loquitur in casu quando aliquid non solum est manifestum iudici, sed sibi & alijs, ita quod reus nullo modo crimen inficiari potest, vt in notorijs, sed statim ex ipsa euidentia facti conuincitur: si autem sit manifestum iudici & non alijs: vel alijs, & non iudici: tunc est necessaria iudicis discussio. AD quartum dicendum, quod homo in his quae ad propriam personam pertinent, debet informare conscientiam suam ex propria scientia. Sed in his quae pertinent ad publicam potestatem, debet informare conscientiam suam secundum ea quae in publico iudicio sciri possunt &c. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iudex debet sequi in iudicando instrumenta & testes & alia legitima documenta , potiusquam, quod ipse nouit tanquam persona priuata. Ratio est, quia iudex dum iudicat fungitur autoritate publica: ergo debet informari de ipsa veritate per publica testimonia. Secunda conclusio. Nihilominus iudex poterit adiuuari ex eo, quod nouit vt persona priuata: vt districtius examinet testes & discutiat probationes inductas. Ratio est, quia quilibet tenetur iure naturae defendere innocentem inquantum fuerit possibile: ergo multo magis iudex qui ex officio tenetur nulli iniuriam facere & impedire faciendam . COMMENTARIVS. NOtandum est, quod D. Tho. supra q. 60. arti. 5. mouet quaestionem similem huic, vtrum iudex debeat iudicare secundum leges scriptas. Sed tamen differentia est inter illam quaestionem & istam. Nam ibi disputatur de scientia in communi secundum leges: hic autem disputamus de scientia in particulari negotio, quae dicitur scientia facti, & de hoc definimus quod debet haberi ex testimonijs publicis. QVaestio celebris est. An iudex possit ferre sententiam contra innocentem quem uouit esse innocentem scientia priuata, probatum tamen nocentem publicis testimonijs & legitimis. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Si iudex sciret scientia priuata aliquam legem esse iniquam, non posset iudicare secundum illam , etiam si a plurimis probaretur vt iusta: ergo simili ratione, non poterit iudicare secundum allegata & probata, si cognoscit esse falsa. Secundo. Confirmator alicuius electionis indigni, quem ipse scientia priuata cognoscit in dignum , non potest electionem illam confirmare, sed poterit illam cassare: ergo etiam in nostro casu. Consequentia probatur. Nam talis confirmator etiam est iudex illius electionis. Tertio. Papa non potest definire aliquam propositionem esse de fide, quam ipse certo scit non esse de fide, etiam si a multis doctoribus asseratur esse de fide. Ergo similiter dicendum est de iudice. Quarto. Iudicare contra veritatem est contra ius naturae & diuinum . Iuxta illud Exodi 23. " Non suscipies vocem mendacij & in iudicio non acquiescas plurimorum sententiae vt a vero deuies:" ergo nunquam est licitum. Quinto. Quando aliquod medium est contrarium fini intento non debet eligi a prudente, etiam si communiter illud medium soleat esse conueniens ad talem finem. Vt v. g. medicus sapiens non eligit hic & nunc medicinam quam scit esse contrariam saluti, etiam si secundum sententiam medicorum dicatur esse vtilis ad talem infirmitatem . Ergo iudex etiam qui scit veritatem Innocentis, non debet eligere & procedere secundum allegata & probata. Probatur consequentia , quia allegata & probata sunt medium ad manifestandam veritatem : ergo si certus est iudex, quod allegata & probata offuscant veritatem, non debet illa eligere. Sexto. Virtus quae dicitur epicheia est species quaedam iustitiae superior quam iustitia legalis, vt docet D. Tho. 2. 2. quaest. 120. artic. 2. Cuius officium est moderari verba legis & sequi intentionem legislatoris in casu extraordinario, praetermissa forma verborum legis. Hinc igitur sumitur argumentum , inten tio legis & legislatoris precipientis, vt iudex procedat secundum allegata & probata est, vt manifestetur veritas: ergo quando in casu extraordinario constat iudici, quod veritas destruitur per allegata & probata: debet vti virtute epicheya ad ferendam sententiam non secundum verba legis, sed secundum intentionem . DE hoc dubio est prima sententia Diui Tho. quod in omni causa ciuili vel criminali, iudex debet procedere secundum allegata & probata praetermissa scientia sua priuata. Hanc tenet D. Tho. expresse supra quest. 64. art. 6. ad 3. Hanc tenet Maioris in 3. d. 33. q. 4. Diuus Antoni. in. 3. par. tit. 9. c. 2. §. 6. Hanc etiam sententiam tenet Abulen. Exod. 23. q. 6. & Turraecrema. in ca. iudicet. 3. q. 7. & alij quos refert Couar. libr. 1. Variar. resolut. nu. 3. & 6. ¶ Secunda sententia est in altero extremo, quod in omni causa debet iudex ferre sententiam secundum veritatem quam ipse nouit, siue scientia priuata siue scientia publica, ita quod nunquam sit licitum iudicare contra veritatem quam ipse nouit scientia priuata. Hanc sententiam tenet Hugo in l. Praetor. ff. de iurisd. omn. iudicum . quem sequitur Caldericus & Panorm. in c. Pastoralis. §. quia vero. tit. de offic. delegati. Angel. in verb. iudicare. q. 7. Lyra Exod. 23. in illa verba, insontem & iustum non occides, & alij quos refert Couar. vbi supra. ¶ Tertia sententia est, quod in criminalibus causis, debet iudex sequi priuatam sententiam non obstantibus allegatis & probatis: non autem in causis ciuilibus. Hanc sententiam tenet Adrianus quod lib. 6. art. 3. & inquit esse communem sententiam Theologorum , hanc tenent multi Iurisperiti quos citat Couar. vbi supra, sed aliqui moderantur illam sic, quod etiam in negotijs ciuilibus magni momenti, debet iudex sequi sententiam priuatam. ¶ Quarta sententia est, quod iudex ex priuata scientia veritatis, debet absoluere reum non autem potest condemnare . Autores huius sententiae citat Couar. vbi supra. ¶ Quinta sententia est, quod supremi iudices possunt sequi priuatam scientiam veritatis. Non obstantibus allegatis & probatis: inferiores vero non possunt nisi iudicare secundum allegata & probata. Annumerant autem inter supremos iudices, eos qui sunt supremi senatus quos vulgo dicimus del Consejo Real, etiam si habeant Prin cipem superiorem. Huius sententiae est Guido Papa, vt refert Couar. vbi supra. Ipse tamen ait Principem supremum id posse facere. Ex his sententijs prima est tenenda non solum vt probabilior, sed vt veritas demonstrata moraliter. Probatur primo, ratione D. Tho. in artic. sed confirmatur illa ratio. Nam iudex iudicat, vt persona publica vice reipublicae: sed si respublica iudicaret non posset procedere nisi secundum scientiam publicam : ergo iudex debet iudicare secundum illam , alias non esset vicarius bonus ipsius reipublice. Et hanc rationem insinuat D. Tho. in solut. ad 2. vbi ait, quod Deus iudicat secundum propriam scientiam, quia iudicat secundum propriam autoritatem : ergo qui non iudicat secundum propriam autoritatem, sed vice alterius, scilicet reipublicae: debet iudicare secundum scientiam secundum quam iudicaret respublica. Secundo. Nam ex oppositis sententijs sequuntur magna incommoda reipublicae & iudiciorum peruersio: nam iniqui iudices facile condemnarent innocentes & absoluerent nocentes, dicerent enim se scire veritatem priuata scientia, & proferrent sententiam contrariam allegatis & probatis. Rursus boni iudices semper inciderent in magnas angustias & perplexitates, vt v. g. si aliquis probaretur reus laesae maiestatis vel haereticus secundum allegata & probata, & ipse iudex sciret innocentiam illius scientia priuata: siquidem absolueret illum ipse puniretur poena capitis: si autem condemnaret peccaret mortaliter secundum illas sententias : ergo &c. Tertio. Vtilitas iudiciorum ea maxime est, vt reipublicae satisfiat, vt in tranquillitate consistat , & in tranquillitate seruetur dum iniqui puniuntur & alij a malo arcentur: sed nisi prima sententia sit vera omnia ista commoda pereunt, dum ipsa respublica non puniret eos qui publice probantur iniqui. Quarto probatur testimonijs Sanctorum . In primis est D. Ambr. serm. 20. super Psal. 118. in illud, "Misericordiae tuae multae Domine secundum iudicium tuum viuifica me," inquit, "Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundum leges pronunciat, & secundum quod audit iudicat." Hoc habetur 3. quaest. 7. canone iudicet. & quanuis referatur a Diuo Thoma esse D. Augu. errore tamen librariorum fuit. Sed etiam D. August. super Psal. 57. in illud, "Molas leonum confringet Dominus" inquit, "Iudex non potest nisi secundum leges iudicare," & idem dicit in lib. de vera relig. cap. 31. Idem dicit D. Gregor. & habetur 11. quaest. 3. can. summopere. Item omnia iura canonica & ciuilia aiunt, quod ex instrumentis sit certus iudex de iure litigantium. Hoc habetur in ca. dilectus. in cap. accepimus. in cap. contingit . de fide instrumentorum. & cap. Pastoralis. §. quia vero. de officio delegati. & in. l. adoptio. ff. de adoptionibus. Et denique Daniel 3. Daniel quanuis nouit veritatem scientia priuata ab Spiritu sancto, tamen non condemnauit senes illos, donec coram populo conuicit illos mendacij ex ore proprio. Ad primum argumentum in contrarium respondetur negando consequentiam . Nam bonitas legis non pendet ex dicto ignorantium, aut iniquorum , sed ex eo quod lata est ab habente autoritatem & conformis est legi naturae. Caeterum veritas facti in publico iudicio pendet ex testibus, aut ex ipsa notorietate facti, ex quo sequitur, quod iudex sciens legem esse iniquam non potest iudicare secundum illam. Item est alia differentia egregia: quia quando iudici constat legem esse iniquam publice hoc potest probari faciendo demonstrationem: quando vero constat iudici de veritate facti non potest publice ostendere veritatem illam. Ad secundum argumentum negatur consequentia . Et ratio est, quia confirmator ex officio habet ius confirmandi vel cassandi electionem prout sibi videbitur expedire bono communi: ita prorsus vt sicuti electores libere eligunt quem ipsi iudicant esse dignum scientia priuata, ita confirmator legitime confirmat quem iudicauerit esse dignum, siue scientia publica siue priuata, & in hoc deficit confirmator a ratione iudicij, quod iudex vt sic, tenetur ferre sententiam secundum allegata & probata, & si oppositum fecerit nulla est sententia. Caeterum confirmator quomodolibet cassauerit electionem etiam digni cassata est. Quod si aliquis obijciat. Contra ille confirmator iniuriam facit electo, ergo tenetur confirmare eum ex iustitia. Probatur antecedens: quia statim iudicabitur electus suspectus de aliquo cri mine, propter quod non confirmatur a prae lato. Respondetur nihilominus, nego antecedens, & ad probationem respondetur, quod est temerarium iudicium, quia multis vijs potest cassari electio etiam digni. Ad tertium argumentum respondetur, quod definitio propositionis veritatis de fide, non pendet ex testimonio hominum, sed ex assistentia Spiritus sancti: vnde Pontifex poterit definire non solum contra testimonium hominum, sed etiam contra id quod ipse opinatur, vt v. g. si esset haereticus. Ad quartum argumentum respondetur, quod illud antecedens potest esse verum & est verum, si intelligatur proportionabiliter loquendo de iudicio & de veritate, scilicet, quod iudicare publice contra veritatem publice probatam, est contra ius naturae, & iudicare secreto contra veritatem secretam etiam est contra ius naturae: sed tamen iudicare publice & vt persona publica contra veritatem quam ipse nouit scientia priuata non est contra ius naturae: sed consonum valde iuri naturae, vt procedat secundum allegata & probata, propter tranquillitatem & pacem ipsius reipublicae. Ad quintum argumentum respondetur. Concedo Maiorem, sed distinguo minorem . Allegata & probata sunt medium ad manifestandam veritatem, quantum in iudicio publico manifestari potest, concedo. Non autem ad manifestandam veritatem, secundum quod a parte rei est, hoc enim non semper est necessarium aut possibile. Exemplum autem de medico non conuincit, quoniam medicatio per se ordinatur ad salutem istius hominis hic & nunc: sententia autem iudicis ordinatur ad tranquillitatem & pacem reipublicae, que consurgit ex eo quod vnicuique tribuitur suum ius secundum allegata & probata. Item etiam iudex dicendo ius, distribuit bonum quodam commune distribuendum secundum merita causarum , quatenus ex allegatis & probatis cognoscuntur: medicus autem operatur aut ex iustitia commutatiua aut ex misericordia vel ex liberalitate, quare tenetur attendere quod commodum est istius hominis hic & nunc. Ad vltimum respondetur, quod intentio legislatoris & legis est, vt iudex non sequatur scientiam priuatam sed procedat secundum allegata & probata. Caeterum quod ibi dictum est de virtute epicheya verum est. Sed notandum est, quod ista virtus exercetur in casibus extraordinarijs in quibus si seruentur verba legis, sequetur inconueniens contra omnem intentionem legislatoris & contra bonum publicum, quod quidem maxime est attendendum ad exercitium huius virtutis. Vt v. g. Dicit lex vt vnicuique reddatur suum depositum petenti: sed contingit vt furiosus si petat gladium ad occidendum innocentem vel contra rempublicam, non est illi reddendum depositum. Et quia in casu nostrae disputationis sequitur magnum inconueniens bono communi, nisi iudex ferat sententiam secundum allegata & probata: non habet locum virtus epicheiae, sed potius est intentio legislatoris, quod in tali casu seruetur forma verborum legis, etiam si per accidens occidatur innocens. DVbitatur secundo circa secundam conclusionem D. Thom. Quid possit, & quid teneatur facere iudex in praedicto casu vt liberet innocentem? ¶ Ad quod respondetur , & sit prima conclusio. Non tenetur iudex renuntiare officio suo. Ista est contra Syluestrum in verbo, iudex. 2. quaest. 5. Probatur, quia nemo vtens iure suo facit alteri iniuriam , sed iudex vtitur iure suo, ergo. Secundo, iudex ex officio suo tenetur seruare leges communes & prouidere paci & tranquillitati reipublicae. Ergo etiam si inde sequatur praeter intentionem eius mors alicuius innocentis, non tenetur cessare ab officio suo: quemadmodum Dux in bello non tenetur cessare ab impugnatione ciuitatis, etiam si aliqui innocentes ibidem occidendi sint per accidens. Secunda conclusio. Non tenetur iudex remittere causam superiori, imo non potest si altera pars instet, vt faciat iudicium & iustitiam. Prima pars probatur eisdem rationibus atque prima conclusio. Secunda vero probatur. Quia supposito, quod non cedit officio suo tenetur seruare ordinem iuris in procedendo ad iudicium. Ordo autem iuris est, vt in tali tribunali fiat prima instantia: ergo tenetur illum seruare. Quod si aliquis obijciat contra istam conclusionem, quod Diuus Tho. dicit supra in quaest. 64. art. 6. ad tertium , quod iudex si non habet occasionem liberandi talem innocentem remittat illum & debet remittere superiori iudicandum. Respondetur & sit tertia conclusio . Quod de consensu vtriusque partis potest & debet iudex in tali casu remittere innocentem, & hoc est quod Diuus Thomas ibi voluit docere dum dixit, quod si hoc non potest non peccat iudicando illum , acsi diceret, quod si non potest seruato ordine iuris, scilicet, de consensu vtriusque partis, non peccat iudicando. Itaque iudex debet quantum in se est fauere innocenti seruato ordine iuris necessario. Vt v. g. debet admittere appellationem illius. Item debet relaxare poenam iuris in casibus in quibus est licitum, vt arti. 4. dicemus. Item si potest sine scandalo publico dare illi occasionem vt fugiat: tenetur facere. Ratio est, quia quilibet tenetur in quantum persona priuata adhibere media licita ad seruandum innocentem. ¶ Quarta conclusio. Non potest iudex pronuntiare sententiam in hunc modum, scilicet dicendo, non constat de veritate causae. Pro quo nota, quod est vnus modus terminandi iudicium, cum iudex dicit, Non liquet de veritate. Haec conclusio est contra Alciatum cap. 1. de officio ordinarij, qui ait in tali casu debere iudicem proferre talem sententiam. Sed probatur conclusio nostra, quia sententia iudicis debet intelligi secundum allegata & probata, sicut debet dari secundum allegata & probata: sed falsum est dicere in illo casu, quod secundum allegata & probata non constat publice de veritate causae: ergo sententia falsa est. Item respublica non minus scandalizaretur de eiusmodi sententia, atque si illum absolueret: scit enim respublica crimen esse probatum in iudicio: sed maxime scandalizaretur respublica in illius absolutione: ergo etiam in prolatione talis sententiae. Quinta conclusio . Princeps supremus debet etiam iudicare secundum allegata & probata contra veritatem quam cognoscit priuata scientia. Probatur, quia eadem inconuenientia sequuntur si non ita iudicet, quae sequuntur in inferiori tribunali, vt dictum est iam . Nihilominus cum ipse Princeps sit dispensator legum & habeat plenariam potestatem a republica, poterit in tali casu secluso scandalo reipu blicae aut nocumento dispensare cum illo innocente, quantum ad poenas iuris, quae infliguntur propter bonum reipublicae: non autem quantum ad poenas, quae respiciunt satisfactionem alterius partis. Item etiam poterit vti testimonio suo secundum scientiam priuatam & publicare illud contra testes falsos, qui non sunt magnae autoritatis: quia tunc esset scandalum in republica infamare illos. Et denique dicimus, quod quotiescunque Princeps potest dispensare in lege cum vere reo, tenetur dispensare cum innocente: etiam si probetur nocens. Ratio est, quia iure naturae vnusquisque tenetur vti medijs licitis ad defendendum innocentem . DVbium tertium est. An cum Principi notum est crimen alicuius, quod probari potest facile, vel probatur testibus: possit illum interficere non citando illum vt se defendat & a crimine purget. Vt verbi gratia, an possit illum occidere per venenum secreto propinatum, aut alia via occulta? Et pro parte affirmatiua sic arguitur. Primo euidentia patratis sceleris non indiget processu iuridico: sed in tali casu euidens est Principi, etiam per testes sufficientes, crimen malefactoris: ergo poterit illum condemnare & occidere, quando & quomodo voluerit. ¶ Secundo. Reus ipse dignus est morte: ergo non fit illi iniuria si occidatur a Principe habente publicam potestatem. Et confirmatur. Nam per occisionem occultam consulitur famae malefactoris: ergo nulla fit illi iniuria. ¶ Tertio. Sit casus quod reus non possit citari sine incommodo reipublicae. Vt v. g. si est Dux, qui habet exercitum sibi beneuolum , & timetur quod inuadet rempublicam. Vel etiam sit casus, quod si reus citetur infamabitur persona principis: quia crimen commissum fuit. v. g. adulterium cum Regina, tunc videtur necessarium quod malefactor puniatur non citatus, aliquo modo occulto. Ad hoc dubium respondet Caietanus in sum. in verb. homicidium. vnica conclusione negatiua, cuius ratio est. Nam ius naturale postulat vt sicut potestas occidendi debet esse publica: ita notitia criminis debet esse publica. Ita etiam ipse reus publice citandus est & publice puniendus ea publicitate, quae sufficit vt reus cognoscat se puniri a publica potestate propter crimen, de quo conuincitur & condemnatur . Hinc sequitur, quod non solum Princeps qui aliter occiderit vel occidi fecerit, sed etiam ministri ipsius qui exequuntur eius mandatum sunt homicidae: quia constat illis, quod huiusmodi occisio non procedit a potestate publica inquantum publica est, & sic non excusat illos obedientia sicut excusat quando publica potestate procedunt ad bellum, de quo dubitant, an sit iustum vel iniustum. De quare aliqua diximus supra quaest. 64. art. 3. Ad primum respondetur, quod euidentia patrati sceleris, non solum debet esse respectu Principis: sed etiam respectu iudicij & testium, & respectu ipsius rei, qui euidenter conuincitur ex publicitate facti, vnde licitum quidem erit iudici ante cuius oculos aliquis occidit hominem praesentibus multis testibus, statim illum publice punire: nunquam tamen erit licitum hominem malefactorem occidere, nisi ipse sciat quod occiditur a publica potestate. Ad secundum negatur consequentia : quia etiam si sit dignus morte, non tamen repentina , ita vt ignorans causam & a quo occidatur pereat: caeterum quod eius famae consulatur per accidens est, magis enim infamatur respublica & Princeps ipse, ex eo quod homines interficiantur illo modo quam si eius crimen publicaretur & puniretur. Item per huiusmodi punitiones secretissimas frustratur finis intentus a republica, qui est, vt alij a malo arceantur scientes causam punitionis, & denique inhumanum est valde hominem imparatum occidere, quia certe condemnabitur in aeternum. Ad tertium respondetur, quod vix est possibilis ille casus sed admisso illo casu respondetur, quod minus inconueniens est quod Princeps dissimulet punitionem ad tempus, quam vt procedat ad puniendum contra ordinem iuris naturalis: id quod prudenter fecit Dauid non puniendo Ioab propter sua delicta, vsque quo iam moriturus praecepit filio Salomoni, vt occideret Ioab: sed contra hoc est argumentum: demus quod sit periculum in mora, nisi statim puniatur malefactor: quia traditurus est rempublicam, vel committet iterum idem crimen laesae maiestatis. Respon detur, quod iam tunc proceditur contra illum iure defensionis reipublicae, aut laesae maiestatis Regiae: & tunc licitum erit vnicuique illum occidere: non autem erit licitum occidere illo modo propter delicta praeterita, quia iste processus est via punitionis qui publicus debet esse. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum iudex possit aliquem condemnare , etiam si non sit aliquis accusator. AD Tertium sic proceditur .{ Opusc. 19. ca. 5. fine. } Videtur, quod iudex possit aliquem iudicare, etiam si non sit aliquis accusator. Humana enim iustitia deriuatur a iustitia diuina. Sed Deus peccatores iudicat, etiam si nullus sit accusator. Ergo videtur, quod homo possit in iudicio aliquem condemnare, etiam si non adsit accusator. ¶ 2 Praeterea. Accusator requiritur in iudicio ad hoc, quod deferat crimen ad iudicem: sed quandoque potest crimen ad iudicem deuenire alio modo, quam per accusationem , sicut per denuntiationem, vel per infamiam, vel etiam si ipse iudex videat. Ergo iudex potest aliquem condemnare absque accusatore. ¶ 3 Preterea. Facta sanctorum in Scripturis narrantur quasi quedam exemplaria humanae vitae. Sed Daniel simul fuit accusator & iudex contra iniquos senes, vt patet Daniel. 13. ergo non est contra iustitiam si aliquis aliquem condemnet tanquam iudex, & ipsemet sit accusator. SED contra est, quod 1. ad Corinth. 5. + { 1. ad Cor. 5. to. 5. habetur 23. q. 4. ca. si quis potestatem. } Ambr. exponens sententiam Apostoli de fornicatore, dicit: quod iudicis non est sine accusatore damnare: quia Dominus Iudam, cum fuisset fur, quia non est accusatus, minime abiecit. RESPONDEO dicendum, quod iudex est interpres iustitiae. Vnde sicut + { Lib. 5. ca. 4. parum ante medium , tomo. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethic. homines ad iudicem confugiunt, sicut ad quandam iustitiam animatam. Iustitia autem, sicut supra + { Qu, 58. artic. 2. } dictum est, non est ad seipsum, sed ad alterum. Et ideo oportet, quod iudex inter aliquos duos diiudicet. Quod quidem fit, cum vnus est actor, & alius est reus. Et ideo in criminibus non potest aliquem iudicio condemnare iudex, nisi habeat accusatorem, secundum illud Actorum 25. Non est consuetudo Romanis damnare aliquem hominem priusquam is qui accusatur, praesentes habeat accusatores, locumque defendendi accipiat ad abluenda crimina, quae ei obijciuntur. AD primum ergo dicendum, quod Deus in suo iudicio vtitur conscientia peccantis quasi accusatore, secundum illud Rom. 2. inter se inuicem cogitationum accusantium, aut etiam defendentium. Vel etiam euidentia facti, quantum ad ipsum: secundum illud Genes. 4. "Vox sanguinis fratris tui Abel clamat ad me de terra." AD secundum dicendum, quod publica infamia habet locum accusatoris. Vnde super illud Genes. 4. "Vox sanguinis fratris tui, &c." dicit gloss. Euidentia perpetrati sceleris, accusatore non eget. In denuntiatione vero, sicut supra + { Qu. 33. artic. 7. } dictum est, non intenditur punitio peccantis, sed emendatio. Et ideo nihil agitur contra eum, cuius peccatum denuntiatur , sed pro eo: & ideo non est ibi necessarius accusator. Poena autem infertur propter rebellionem ad Ecclesiam: quae, quia est manifesta, tenet locum accusatoris. Ex eo autem , quod ipse iudex videt, non potest procedere ad sententiam ferendam , nisi secundum ordinem publici iudicij, quod tenet locum accusatoris. AD tertium dicendum, quod Deus in suo iudicio procedit ex propria notitia veritatis: non autem homo, vt supra + { Arti. prae cedenti. } dictum est. Et ideo homo non potest simul esse accusator, & testis, & iudex, sicut Deus. Daniel autem accusator fuit simul & iudex, quasi diuini iudicij executor, cuius instinctu mouebatur, + { Art. 1. ad primum. } vt dictum est. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. In criminibus non potest iudex aliquem condemnare si non habeat accusatorem . Ratio est, quia officium iudicis est iudicare inter duos, eo quod iudex est quaedam iustitia animata. Secunda conclusio, notetur in solutione ad secundum. Publica infamia & rebellio ad Ecclesiam, habet locum accusatoris. Tertia conclusio ibidem. In denuntiatione non est necessarius accusator. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum iudex licite possit poe nam relaxare. AD Quartum sic procedi{ 3. q. 46. arti. 2. ad 3. Et di. 43. q. 2. art. 2. ad 5. et 4. dist. 46. q. 3. artic. 2. q. 2. & q. 2. art. 1. q. 3. art. 1. } tur. Videtur, quod iudex licite possit poenam relaxare. Dicitur enim Iac. 2. "Iudicium sine misericordia ei, qui non facit misericordiam." Sed nullus punitur propter hoc, quod non facit illud quod licite facere non potest. Ergo quilibet iudex potest licite misericordiam facere, relaxando poenam. ¶ 2 Praeterea. Iudicium humanum debet imitari iudicium diuinum. Sed Deus poenitentibus relaxat poenam: quia non vult mortem peccatoris, vt dicitur Ezechie. 18. Ergo etiam homo iudex potest poenitenti licite laxare poenam. ¶ 3 Praeterea. Vnicuique licet facere quod alicui prodest & nulli nocet. Sed absoluere reum a poena prodest ei, & nulli nocet. Ergo iudex licite potest reum a poena absoluere. SED contra est, quod dicitur Deut. 13. de eo qui persuadet seruire dijs alienis, "non parcat ei oculus tuus, vt miserearis, & occultes eum , sed statim interficies eum." Et de homicida dicitur Deuter. 19. "Morietur, nec misereberis eius." RESPONDEO dicendum, quod sicut ex + { Artic. 2. & 3. } dictis patet, duo sunt, quantum ad propositum pertinet, circa iudicem consideranda, quorum vnum est, quod ipse habet iudicare inter accusatorem & reum: aliud autem est, quod ipse non fert iudicij sententiam, quasi ex propria, sed quasi ex publica potestate. Duplici ergo ratione impeditur iudex, ne reum a poena absoluere possit. Primo quidem ex parte accusatoris, ad cuius ius quandoque pertinet, vt reus puniatur, puta propter aliquam iniuriam in ipsum commissam cuius relaxatio non est in arbitrio alicuius iudicis: quia quili bet iudex tenetur ius suum reddere vnicuique. Alio modo impeditur ex parte reipublicae, cuius potestate fungitur, ad cuius bonum pertinet, quod malefactores puniantur. Sed tamen quantum ad hoc, differt inter inferiores iudices & supremum iudicem, scilicet principem, cui est plenarie potestas publica commissa: iudex enim inferior non habet potestatem absoluendi reum a poe na contra leges a superiore sibi impositas. Vnde super illud Ioann. 19. "Non haberes aduersum me potestatem vllam," dicit August. + { Tractat. 116. parum a med. tomo. 9. } Talem Deus dederat Pilato potestatem, vt esset sub Caesaris potestate, ne ei omnino liberum esset accusatum absoluere: sed princeps qui habet plenariam potestatem in republica, si ille qui passus est iniuriam, velit eam remittere, poterit reum licite absoluere, si hoc publicae vtilitati viderit non esse nociuum. AD primum ergo dicendum, quod misericordia iudicis habet locum in his, quae arbitrio iudicis relinquuntur, in quibus boni viri est, vt sit diminutiuus poenarum : sicut Philosophus dicit in 5. Ethicor. + { Li. 5. cap. 10. circa fin. to. 5. } In his autem quae sunt determinata secundum legem diuinam vel humanam , non est suum misericordiam facere. AD secundum dicendum, quod Deus habet supremam potestatem iudicandi , & ad ipsum pertinet quicquid contra aliquem peccatur. Et ideo liberum ei est poenam remittere, praecipue cum peccato ex hoc poena maxime debeatur, quod est contra ipsum: non tamen remittit poenam, nisi secundum quod decet suam bonitatem, quae est omnium legum radix. AD tertium dicendum, quod iudex si inordinate poenam remitteret, nocumentum inferret & communitati, cui expedit, vt maleficia puniantur, ad hoc, quod peccata vitentur. Vnde Deut. 13. post poenam seductoris subditur: "Vt omnis Israel audiens timeat, & nequaquam vltra faciat quippiam huius rei simile." Nocet etiam personae cui est illata iniuria, quae recompensationem accipit per quandam restitutionem honoris in poena iniuriantis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Nullus iudex potest relaxare poenam iuris, contra ius quod habet accusator, vel actor vt sibi satisfiat. Secunda conclusio. Poena iuris, quae est infligenda propter bonum reipublicae: nullus iudex inferior potest relaxare. Tertia conclusio. Hanc poenam potest relaxare supremus Princeps, quando non sequitur ex tali remissione detrimentum reipublicae. COMMENTARIVS. CIrca primam & secundam conclusionem nota primo, quod sunt intelligendae regulariter loquendo. Nam potest contingere vt reus sit adeo necessarius reipublicae, vt locum habeat epicheia, & relaxetur poena iuris, satisfaciendo parti alia via: idque insinuat D. Tho. quaest. 68. art. 3. ad tertium. & Caietanus ibidem, & Soto in quaestio. . art. vlt. lib. 5. Secundo nota, quod nomine inferioris iudicis, intelligimus etiam Duces & Marchiones & caeteros Hispaniae, qui sunt iudices supremi Principis, & ideo non possunt dispensare in poena taxata per legem superioris: etiam si accusator condonet illam. Tertio nota, quod licet in Partita. 7. tit. 1. l. 22. dicatur, quod remittente accusatore non puniat iudex reum corporali poena taxata per legem: tamen haec lex vt iacet non est in vsu, nam si crimen est atrox, iudices punire debent & puniunt secundum poenam legis, etiam si actor condonet: si autem crimen non sit atrox, puniatur reus mitiore poena, etiam arbitraria: & hoc est in vsu & valde iustum: & in huiusmodi poenis habent locum preces proborum virorum, vt iudex minuat poenam quae in eius arbitrio ponitur: hoc enim conforme est legi quid ergo. §. poena. ff. de his qui notantur infamia. & cap. at si clerici. de iudicijs. Quarto nota, quod supremus Princeps non debet frequenter & facile relaxare poe nas, & multo minus debet facile concedere, vt poena corporalis pretio redimatur: hoc enim esset dare occasionem peccandi prauis hominibus: & esset nota auaritiae in Principe, quod est maxime indecens. Denique iniquissimum esset, pretium recipere pro delictis, quando possunt alia via impediri in futurum, vt v. g. quando nulla cura est vt non sint concubinarij, & tamen summa diligentia est in exigendis poenis pecuniarijs. Et de hoc vitio reprehendebantur olim sacerdotes Oseae cap. 4. Sacerdotes peccata populi mei comedent, & ad iniquitatem subleuabunt animas eorum . Vide de hac re Caiet. in verbo, iudicis peccata. DVbitatur deinde, An iudex qui contradicente accusatore relaxat poenam iuris, teneatur restituere fisco suam portionem , & etiam ipsi accusatori? Pro parte negatiua arguitur primo. Poenam talionis nemo tenetur subire, nisi condemnatus per sententiam : sed quod iudex restituat suas portiones fisco & accusatori videtur esse poena talionis: ergo in conscientia non tenetur ante condemnationem . Et confirmatur . Nam iudex in illo casu non tenetur subire poenam corporalem, quam tenebatur subire reus: ergo neque pecuniariam . Secundo. Reus ipse qui interrogatus iuridice negat veritatem & deludit sententiam, non tenetur restituere poenam lege taxatam fisco, vel accusatori, vt ostendetur . q. 69. ergo neque ipse iudex tenebitur in illo casu. Probatur consequentia: quia vterque peccat contra iustitiam. ¶ Tertio. Testis qui legitime interrogatus negat veritatem, quam si con fiteretur esset in causa, vt reus solueret pecuniam fisco vel accusatori: non tenetur ipse ad talem restitutionem, si reus non condemnetur, vt dicemus in quaest. 70. ergo neque iudex. Ad hoc dubium Syluester in verbo, iudex primo. §. 16. quaestio. 11. particula. 5. ait, quod secundum D. Thom. tenetur iudex in tali casu restituere communitati vel accusatori, si illo contradicente relaxata est poe na. Tamen apud D. Thom. nunquam inueniuntur haec verba. Soto vbi supra ait, quod tenetur iudex restituere accusatori si illo contradicente relaxata est poena. Prima conclusio. Iudex tenetur restituere parti laesae totum suum ius quod per relaxationem poenae amittit. Ratio est: quia iudex tenetur ex iustitia commutatiua ratione officij, suum ius vnicuique tribuere, ergo tenetur ad restitutionem. Secunda conclusio. Si iudex post latam sententiam non exequatur illam, tenetur restituere fisco & accusatori suas portiones taxatas per legem. Ratio est: quia fiscus & accusator, eo ipso quod fertur sententia contra reum , acquirunt ius in actu ad tales portiones: ergo iudex qui per iniquitatem impedit illam vtilitatem tenebitur restituere. Tertia conclusio. Iudex & omnes alij ministri iustitiae, si ex eo quod non recte faciunt suum officium, sequitur aliquod nocumentum fisco vel accusatori: tenetur ad restitutionem. Ratio huius est: quia isti officiales tenentur ex iustitia commutatiua dicere ius omnibus petentibus illud: quod si non fecerint tenebuntur ad restitutionem omnium damnorum quae sequuntur , ex eo quod non faciunt suum officium . Quarta conclusio . Fiscalis Regius tenetur accusare tales iudices & ministros. Ratio est: quia etiam ipse tenetur ex iustitia commutatiua facere suum officium in ordine ad bonum reipublicae. Quinta conclusio. Quando iudex ex aliqua ignorantia inuincibili relaxat poenam, quam reuera non debebat relaxare: non tenebitur postea ad restitutionem, etiam si cognoscat se errasse. Ratio est, quia ille non tenetur ratione rei acceptae, neque ratione iniustae acceptionis: quia excusatur ignorantia a peccato, ergo nullo modo tenetur. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur , quod proprie loquendo, non dicitur poena talionis quando quis ex iustitia commutatiua tenetur aliquid reddere, etiam si habeat quandam similitudinem cum poena talionis. Ad confirmationem respondetur, nego consequentiam: quia poena corporalis non est incommodum alterius, sicut poena pecuniaria. Item poena corporalis est pure poe na: at vero solutio pecuniae pertinet ad iustitiam commutatiuam quam violauit iudex: vnde tenebitur in foro conscientiae ante condemnationem restituere. Et denique, poena corporalis est pure passio ab alio infligenda: poena autem pecuniaria in casu posito debet esse actio iustitiae commutatiuae , ergo. Ad secundum & tertium argumentum respondetur, quod neque reus neque testis tenetur per se loquendo ex iustitia commutatiua, dicere veritatem in iudicio: sed tantum ex iustitia legali, & ideo violatio iustitiae legalis non obligabit ad restitutionem. # 68 [Da accusatione] QVAESTIO LXVIII. De accusatione, quando & quomodo fieri debeat. POSTEA considerandum est de his quae pertinent ad iniustam accusationem. Et circa hoc queruntur quatuor. DE ista materia disputant Doctores in 4. dist. 19. & Durand. quaest. 3. & 4. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum homo teneatur ad accusandum. AD Primum sic proceditur. Videtur, quod homo non teneatur ad accusandum. Nullus enim excusatur ab impletione diuini praecepti propter peccatum, quia iam ex suo peccato commodum reportaret: sed aliqui propter peccatum redduntur inhabiles ad accusandum, sicut excommunicati, infames, & illi qui sunt de maioribus criminibus accusati, priusquam innoxij demonstrentur : ergo homo non tenetur ex praecepto diuino ad accusandum. ¶ 2 Praeterea. Omne debitum ex charitate dependet, quae est finis praecepti. Vnde dicitur Roman. 13. "Nemini quicquam debeatis, nisi vt inuicem diligatis:" sed illud quod est charitatis, homo debet omnibus maioribus & minoribus, subditis & praelatis. Cum ergo subditi non debeant praelatos accusare, nec minores suos maiores, vt per plura capitula probatur, + { 2. q. 7. per multa cap. } 2. quaest. 7. videtur quod nullus ex debito teneatur accusare. ¶ 3 Praeterea. Nullus tenetur contra fidelitatem agere, quam debet amico: quia non debet alteri facere quod sibi non vult fieri. Sed accusare aliquem quandoque est contra fidelitatem, quam quis debet amico: dicitur enim Prouer. 11. "Qui ambulat fraudulenter, reuelat arcana: qui autem fidelis est, celat amici commissum:" ergo homo non tenetur ad accusandum. SED contra est, quod dicitur Leuit. 5. Si peccauerit anima, & audiuerit vocem iurantis, testisque fuerit quod aut ipse vidit, aut conscius est, nisi indicauerit, portabit iniquitatem suam. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { q. 23. art. 6. & 7. & q. praeced. ar. 3. ad 2. } dictum est, haec est differentia inter denuntiatio nem & accusationem: quod in denuntiatione attenditur emendatio fratris, in accusatione autem attenditur punitio criminis. Poenae autem praesentis vitae non per se expetuntur, quia non est hic vltimum retributionis tempus, sed inquantum sunt medicinales conferentes, vel ad emendationem persone peccantis, vel ad bonum reipublicae, cuius quies procuratur per punitionem peccantium. Quorum primum intenditur in denuntiatione, vt + { q. 33. artic. 7. } dictum est: secundum autem proprie pertinet ad accusationem: & ideo si crimen fuerit tale, quod vergat in detrimentum reipublicae, tenetur homo ad accusationem, dummodo sufficienter possit probare, quod pertinet ad officium accusatoris, puta cum peccatum alicuius vergit in multitudinis corrupetelam corporalem, seu spiritualem: si autem non fuerit tale peccatum quod in multitudinem redundet, vel etiam si sufficientem probationem adhibere non possit, non tenetur ad intentandum accusationem: quia ad hoc nullus tenetur, quod non potest debito modo perficere. AD primum ergo dicendum, quod nihil prohibet, per peccatum reddi aliquem impotentem ad ea, que homines facere tenentur: sicut ad merendum vitam aeternam, & ad assumendum ecclesiastica sacramenta: nec tamen ex hoc homo reportat commodum: quinimo deficere ab eis, quae tenetur facere, est grauissima poena: quia virtuosi actus sunt quaedam hominis perfectiones. AD secundum dicendum, quod subditi praelatos suos accusare prohibentur, qui non affectione charitatis, sed sua prauitate vitam eorum diffamare & reprehendere quaerunt . Vel etiam si subditi accusare volentes fuerint criminosi, vt habetur + { 2. q. 7. ca. Clericus & in sequentibus tribus cap. } 2. quaest. 7. alioquin si fuerint alias idonei ad accusandum, licet subditis ex charitate suos praelatos accusare. AD tertium dicendum, quod reuelare secreta in malum personae, est contra fidelitatem: non autem si reuelentur propter bonum commune , quod semper praeferendum est bono priuato. Et ideo contra bonum commune, nullum secretum licet recipere. Nec tamen omnino est secretum quod per sufficientes testes potest probari. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si crimen vergat in detrimentum reipublicae, & homo possit illud sufficienter probare: tenetur ad accusandum. ¶ Secunda conclusio. Si autem non vergat crimen in detrimentum reipublicae, vel homo non possit illud sufficienter probare: non tenetur accusare. COMMENTARIVS. CIrca istam materiam notandum est, triplicem esse viam ad abluenda crimina in iudicio, scilicet, viam inquisitionis, accusationis, & denuntiationis iudiciariae, quae deseruit ad inquisitionem & distinguitur a denuntiatione Euangelica: quia per istam intenditur bonum fratris denuntiati: per illam autem intenditur bonum reipublicae aut alterius innocentis. Cum ergo D. Tho. in hoc articulo loquitur de denuntiatione, intelligit de Euangelica. Caeterum denuntiationem iudiciariam visus est comprehendere sub accusatione, tanquam imperfectum sub perfecto. Nihil enim aliud est denuntiatio, nisi quaedam imperfecta accusatio. DVbium primum est in hoc articulo, An prima conclusio D. Thom. sit vera, etiam quando homo sperat se posse corrigere delinquentem per correptionem fraternam: & an etiam tunc teneatur in conscientia accusare vel potius praemittere correptionem fraternam? ¶ Arguitur primo & probatur, quod non sit praemittenda correptio fraterna. Pro tunc in foro exteriori non requiritur correptio fraterna, ergo neque in foro conscientiae. Probatur consequentia. Quia leges concedunt ius in foro conscientiae sicut in foro exteriori. Antecedens patet in titulo de accusationibus per multa capita. Secundo. Quando quis accusat petendo satisfactionem propriae iniuriae, non tenetur prius corripere fratrem, ergo neque quando accusat propter bonum commune. Patet consequentia. Quia bonum commune praeferendum est bono particulari. Tertio. Nullus est ordo per se, inter correptionem fraternam & accusationem: ergo non requiritur, vt praemittatur correptio fraterna ante accusationem. Antecedens probatur. Quia finis est diuersus, item principium est diuersum: nam alterius est misericordia, alterius vero iustitia legalis: materia etiam diuersa est: Nam materia accusationis est peccatum probabile in iudicio. Materia vero correptionis est peccatum quomodolibet notum corripienti. Quarto. In republica sunt leges iuste que accusatoribus certam portionem decernunt , ergo licitum est homini statim accusare, ne amittat suum lucrum. Et confirmatur . Nam fiscales punirentur, nisi crimina sibi nota statim accusarent , ergo non necessaria est correptio fraterna. Similiter etiam iudices procedentes via inquisitionis non praemittunt correptionem fraternam: ergo non est necessaria. ¶ De ista quaestione D. Thom. in. 4. dist. 19. quaest. 2. art. 3. refert duas sententias contradictorie oppositas: & ipse videtur sequi partem negatiuam, quam secundo loco refert. Tamen Syluester in verb. accusatio. §. 3. putat D. Thom. sequi partem affirmatiuam, sed fallitur. Nam D. Tho. in quodlibeto. 1. art. 16. & quodlibeto. 11. art. 13. sequitur partem negatiuam, & in isto articulo videtur etiam hanc sententiam tenere, dum ponens praeceptum de accusatione, nullam mentionem facit de praemissione correctionis fraternae. Durandus in 4. Sentent. vbi supra, quaest. 4. sequitur partem negatiuam. Caietanus hic & supra in quaest. 33. artic. 7. dicit duo. Alterum est, quod quando quis tenetur ad accusandum, non habet locum secreta admonitio. Alterum est, quod quando accusatio non est in praecepto, licet sit licitum accusare: tunc tenetur homo praemittere correctionem fraternam. Soto in relectione de ratione tegendi, membro. 2. quaest. 5. ait, quod quoties quis habet ius ad accusandum, non tenetur praemittere correctionem fraternam. Sed tamen hoc videtur petere principium: quia nostra quaestio est, An habeat ius ad accusandum si non praemittat correctionem fraternam. PRO decisione huius quaestionis, sit prima conclusio. Non est necessarium per se loquendo praemittere correctionem fraternam ante accusationem. Hanc conclusionem probant argumenta facta pro parte negatiua. Et sic intelligatur S. Tho. in 4. Sententiarum, supra. Secunda conclusio. Si per correctionem fraternam corrigitur frater, vel speratur prudenter corrigendus, tunc non tenetur aliquis eum accusare: nisi crimen sit perniciosum bono communi . Probatur prima pars. Quia accusatio ordinatur per se ad conseruationem boni communis, sed bono publico sufficienter prouidetur in illo casu per correctionem fraternam: ergo tunc non est procedendum ad accusationem. Probatur consequentia. Quia alias punitio per se intenderetur. Et confirmatur . Quia cum quis potest cum minimo detrimento proximi prouidere bono communi, tenetur non facere maius nocumentum, ergo si potest cum nullo proximi detrimento sucurrere bono communi: tenetur non accusare. Et confirmatur secundo. Ita se habet homo criminosus in republica, sicut membrum infirmum in corpore: sed chirurgus, qui curat salutem corporis, tenetur cum minimo detrimento membri, prouidere saluti totius: ergo ille qui curat prouidere bono communi: tenetur cum minimo detrimento partis, scilicet, criminosi hominis, illi bono communi prouidere. Hinc sequitur, quod si oppositum aliquis faciat, scilicet accusando illum , quem poterat per correctionem fraternam corrigere, ita vt bonum commune nihil pateretur: tenetur ad restitutionem totius damni, quod patitur accusatus. Probatur, quia ille peccat non solum contra charitatem, sed etiam contra iustitiam, inferendo damnum proximo sine causa. Secundo probatur eadem pars. Praeceptum de correctione fraterna est affirmatiuum, quod obligat pro tempore quo proximus est corrigibilis absque detrimento corrigentis & boni publici, ergo in casu nostrae conclusionis magis obligat. Secunda pars conclusionis manifesta est. Nam cum bonum commune periclitatur, tunc publice delicta punienda sunt, etiam si criminosus coram Deo sit iam iustificatus. Tertia conclusio. Quando homo per accusationem intendit recompensam propriae iniuriae, aut restitutionem rei familiaris, si non potest aliter recuperare: licitum est illi, praetermissa correctione fraterna, accusare, etiam si sciat, quod per suam correctionem corrigatur frater. Ratio est. Quia ille homo habet ius ad suum honorem & ad suum commodum recuperandum ordine iuridico: sed tunc non potest aliter recuperare, ergo licitum est illi suum honorem recuperare per accusationem. Sed hoc notandum est, habendam esse rationem damni quod ego patior, & detrimenti quod patietur accusatus: & tunc si damnum accusati notabiliter excedit meum detrimentum , erit contra charitatem illum accusare. Quarta conclusio. Quoties quis licite potest accusare, si probabiliter sperat, quod per suam correctionem corrigetur proximus, non excusatur a praecepto correctionis fraternae, siue ante accusationem siue post accusationem prout sibi videbitur opportune expedire. Probatur. Quia si homo non esset accusaturus fratrem suum, tenebatur corrigere illum in tali casu: sed accusatio non excusat illum a praecepto correctionis: ergo adhuc tenetur corripere. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum , quod iudex in foro exteriori, non curat de his quae per accidens se habent ad accusationem. Sed inde non sequitur, quod ille qui accusat non teneatur in aliquo casu prius corrigere. ¶ Ad secundum negatur consequentia propter rationem tertiae conclusionis . ¶ Ad tertium respondetur quod probat primam conclusionem. ¶ Ad quartum respondetur, quod illa portio pecuniae quae decernitur accusatoribus, eatenus decernitur, quatenus illi praesumuntur intendere bonum commune, & ideo si illi non prouideant bono communi, quia reuera nihil periclitatur bonum commune: non est illis licitum accusare, quin potius peccant contra iustitiam . Et proportionabiliter dicimus de fiscalibus quod semper debent bono publico prouidere . Cui si alia via prouideri potest, nisi per accusationem: non tamen ideo semper excusantur a praecepto correctionis fraternae. Id ipsum dicimus de iudicibus qui possunt per viam inquisitionis procedere aduersum aliquem, de quo est publica infamia, aut clamorosa insinuatio, quia tunc semper praesumitur, quod bonum commune patitur: dum crimina non puniuntur. Caeterum si in aliquo casu ipsemet iudex certus sit, quod per suam correctionem malefactor corrigetur, ita vt bonum publicum nihil patiatur, tenetur illum corrigere & remittere viam inquisitionis inquantum satisfuerit ad exemplum publicum. Ratio istius est, quia iudex tenetur praecepto correctionis fraternae sicut & alij Christiani: ergo vbi officio iudicis non deest, tenetur corripere proximum . Sed heu quam pauci iudices induunt charitatis viscera erga reos. DVbitatur secundo, An accusatio sit in praecepto. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Omne peccatum est contra bonum commune aliquo modo, maxime si sit notorium, sed si homines tenerentur ex praecepto accusare, omnia crimina que sunt contra bonum commune , sequeretur magna perturbatio in republica: dum ciues frequentissime inuicem accusarent. Secundo. Per denuntiationem iudiciariam sufficienter prouidetur bono communi, ergo non necesse est accusare. Tertio. Qui accusat, exponit se magno periculo si defecerit in probatione: punietur enim poena talionis, si testes noluerint testificari, ergo non est in praecepto accusatio. Quarto. Consilium Euangelicum est de remittendis iniurijs proprijs, ergo saltem in propria causa non est praeceptum accusandi. Caietanus in isto articulo refert sententiam asserentem accusationem neque esse in praecepto neque licitam. Quam sententiam summa Angelica in verbo accusatio, tribuit glossae in. l. furti. ff. de his qui notantur infamia. Ipse autem Angelus inquit, esse licitam accusationem: negat tamen esse in prae cepto. Caiet. in. 2. 2. quaest. 33. art. 7. ait, nunquam esse in praecepto accusationem, nisi propter bonum commune fiat. Quam sententiam videtur tenere Soto lib. 5. de iustitia, quaest. 5. art. 1. ait enim quod in causa propria nemo tenetur ad accusandum, nisi iniuria redundet in aliorum damnum. In causa vero publica tenetur homo ad accusandum , quando crimen immediate laedit bonum publicum. Vt est haeresis, conspiratio contra Regem. PRO decisione sit prima conclusio. Accusare aliquem in iudicio licitum est, & oppositum est error in fide. Et probatur. Quia in veteri testamento v. g. Leuitici. 5. & alias saepe, approbantur accusationes in iudicio. Item in Concilijs antiquissimis & nouissimis acceptatae sunt accusationes etiam in scriptis contra aliquos peruersos. Deinde Summi Pontifices plurima decreta ediderunt de forma accusandi: vt patet in titulis de accusationibus. Imperatores etiam Christianissimi multas leges condiderunt de accusationibus faciendis, vt patet in iure Ciuili. Et denique conclusio est communis sententia Theologorum in. 4. dist. 19. & Iurisperitorum in titulis de accusationibus. Sed & ratione naturali probatur conclusio. NAm quilibet homo tenetur omnem suam industriam impendere, cum opus fuerit pro bono publico: sed accusare est medium quoddam proportionatum ad defensionem reipublicae, ergo tenetur homo aliquando diligentiam adhibere ad accusandum. Secunda conclusio. Accusatio aliquando est licita & non in praecepto. Hanc tenet Caietanus vbi supra. Et verificatur imprimis quando aliquis in causa propria potest accu sare, vt sibi fiat satisfactio, & potest etiam remittere omnino iniuriam sibi factam. Secundo verificatur respectu boni publici: quando v. g. ex criminis vltione, sequitur aliquod commodum reipublicae, & nihilominus si crimen maneat inultum non sequitur incommodum reipublicae. Tunc si aliquis non accuset, non peccat contra preceptum. Ratio huius est: quia nemo particularis tenetur ad omnem promotionem boni publici licet teneatur quilibet ad defensionem boni publici. Tertia conclusio. Fiscalis quotiescunque potest licite accusare, tenetur ex praecepto accusare: Ratio est, Quia ex officio & pacto & iuramento est obligatus ad accusandum quoties expedierit ad promotionem boni publici. Quarta conclusio. Non solum tenetur ciuis particularis accusare crimina que immediate laedunt bonum publicum: sed etiam illa quae fiunt contra priuatas personas, quae redundant in malum publicum, & per punitionem prouidetur bono publico. Haec conclusio probatur ratione Diui Thomae in articulo, & verificatur in casu quo in republica essent frequentia crimina perturbantia pacem illius & destruentia iustitiam innocentum. Vt v. g. si in hac vniuersitate Salmantina suffragia pecunijs frequenter emerentur: tenetur qui poterit probare, accusare tale crimen contra aliquem particularem propter bonum publicum, quod notabiliter detrimentum patitur tali negotiatione. Quinta conclusio. Si accusatio necessaria sit ad defensionem alicuius innocentis, tenetur homo accusare, protestando tamen si fuerit clericus, quod non intendit punitionem malefactoris, sed defensionem innocentis. Ista conclusio probatur. Quia iure naturae tenemur defendere innocentem , iuxta illud Prouerb. cap. 24. "Erue eos, qui ducuntur ad mortem." Et Ecclesiastici. 17. "Vnicuique mandauit Deus de proximo suo." Vltimo probatur. Quia bonum innocentis prae stat bono nocentis & iniqui, ergo in illo casu debemus eligere accusationem cum detrimento criminosi, vt defendamus bonum innocentis. Sexta conclusio. Multis titulis potest con tingere vt aliquis teneatur accusare in propria causa. Primus titulus est propter bonum reipublicae, quod patitur aliquando detrimentum ex eo quod aliquis particularis patiatur iniuriam. Alter titulus est: vt homo non sit prodigus & sine causa permittat perire censum suum aut honorem, quibus vti potest ad exercendas virtutes. Sed nota quod iste titulus non obligat ad peccatum mortale per se, quia homo est dominus suae famae & census, vt supra diximus in tractatu de dominio. Tertius titulus est ex charitate propria sui ipsius. Vt v. g. si homo timet de seipso quod sine honore aut sine diuitijs facile incidet in peccata mortalia: tenebitur accusare vt ista bona recuperet. Et idem dicendum in casu quo homo habeat familiam , quam tenetur alere: & quomodolibet habeat suum censum aut honorem obligatum alijs, tenebitur accusare. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur, quod sicut respublica permittit aliqua peccata publica, vt vitentur maiora: ita etiam non tenebitur homo accusare omnia peccata, vt vitentur maiora mala, scilicet, perturbatio reipublicae & tranquillitatis eius. Id quod adnotauit Soto vbi supra. Ad secundum argumentum concedimus non esse necessarium accusare, quando sufficit denuntiare iudici vel fiscali ipsum crimen. Pro cuius explicatione nota, quod accusatio & denuntiatio iuridica, per quam intenditur punitio criminis, non differunt substantialiter. Sed differentia est accidentalis, quae praecipit vt accusatio fiat in scriptis, & accusator obligetur ad probationem sub poena talionis. Nihilominus dicimus, quod si aliquando necessarium fuerit ad bonum reipublicae vt fiat accusatio cum istis conditionibus tenetur accusare homo ex prae cepto. Et ad tertium argumentum respondetur, quod homo debet esse certus moraliter, quod poterit probare testibus crimen quod accusat: vt obligemus illum sub praecepto ad accusandum. ¶ Ad quartum respondetur, quod consilium euangelicum intelligendum est quando non interuenerit aliqua circunstantia propter quam teneatur homo ad accusandum. Denique notandum est, esse aliam viam in iure, quae dicitur exceptio, quae reducitur ad accusationem. Qua vtuntur oppositores alicuius praebendae vel cathedrae contra se inuicem obijcientes sibi aliquod peccatum propter quod sunt inhabiles ad obtinendam praebendam. In qua exceptione non obligantur partes ad probationem. De ista via habetur in cap. super his. de accusationibus. Ex dictis in ista quaestione sequuntur aliquot corollaria valde notanda. Primum est, quod qui non accusat cum tenetur accusare tantum ex iustitia legali, non obligatur ad restitutionem aliquam, quia restitutio pertinet ad iustitiam commutatiuam . ¶ Secundum corollarium est, quod fiscalis vel quilibet alius qui ex officio vel pacto tenetur accusare & denuntiare, vt sunt custodes montium & tributorum iustorum , tenentur ad restitutionem nisi accusauerint vel denuntiauerint quoties fuerit licitum accusare vel denuntiare. Ratio est, quia peccant contra iustitiam commutatiuam per quam obligantur ad facienda haec officia fideliter. ¶ Tertium corollarium. Quoties praelati praecipiunt etiam sub excommunicationis poena, vt qui cognouerit tale vel tale crimen , denuntiet vel accuset, tenebuntur accusare vel denuntiare omnes illi, qui ante praeceptum poterant licite accusare, vel denuntiare. Ratio est, quia praeceptum superioris potest obligare ad actiones etiam indifferentes antequam poneretur praeceptum , & hoc sub peccato mortali, ergo multo magis poterit obligare ad actiones licitas ex se antequam praeceptum poneretur. ¶ Quartum corollarium . Si ante prae ceptum superioris erat illicitum accusare aliquod crimen vel denuntiare, superueniente praecepto superioris, non est licitum accusare vel denuntiare tale crimen. Ratio est, quia praeceptum humanum non debet esse contrarium praecepto naturali & diuino: sed praecepto naturali ego tenebar seruare secretum in aliquo crimine, ergo etiam superueniente praecepto superioris, illicitum erit reuelare tale secretum. ¶ Quintum corollarium est. Crimen haeresis semper est tutum & necessarium reuelare Inquisitoribus sancti Officij vel Episcopo. Ratio huius est: quia fides est fundamentum vnitatis ecclesiasticae, vnde crimen haeresis valde nocet communitati: neque poterit aliquis facile de se praesumere, quod corriget haereticum, qui decessit a totius Ecclesiae autoritate. Item quia experientia compertum est, quantum damni sequutum fuerit saepe in Ecclesia ex eo quod aliquis non denuntiauerit de haeretico: eo quod inquit Paulus 1. ad Timoth. 2. "sermo eorum vt cancer serpit." Sed notandum est, quod non negamus quin teneatur aliquis corripere fraternaliter haereticum si sperat se posse corrigere: sed tamen dicemus, quod simul debet etiam denuntiare de illo propter periculi magnitudinem . De qua re supra quaest. 33. plura diximus. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum sit necessarium accusationem in scriptis fieri. AD Secundum sic procedi{ 4. dist. 19. q. 2. ar. 3. q. 1. ad 4. Et di. 35. ar. 3. ad 6. & quolib. 11. ar. 13. corp. } tur. Videtur, quod non sit necessarium accusationem in scriptis fieri. Scriptura enim adinuenta est ad subueniendum humane memoriae circa praeterita. Sed accusatio in praesenti agitur: ergo accusatio scriptura non indiget. ¶ 2 Preterea. + { 2. q. 8. ca. per scripta } 2. quaest. 8. dicitur: "Nullus absens accusare potest, nec ab aliquo accusari." Sed scriptura ad hoc videtur esse vtilis, vt absentibus aliquid significetur, vt patet per + { Lib. 10. c. 1. aliquantulum. a princi. tomo. 3. } August. 10. de Trinit. Ergo in accusatione non est necessaria scriptura, praesertim cum canon dicat, quod per scripta nullius accusatio suscipiatur. ¶ 3 Praeterea. Sicut crimen alicuius manifestatur per accusationem, ita per denuntiationem. Sed in denuntiatione non est scriptura necessaria. Ergo videtur quod neque etiam in accusatione. SED contra est, quod dicitur + { 2. q. 8. ca. accusatorum } 2. quaest. 8. Accusatorum personae sine scripto nunquam recipiantur. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Arti. praeceden . & q. praece. artic. 3. } dictum est, quando in criminibus per modum accusationis agitur, accusator constituitur pars, ita quod iudex inter accusatorem, & eum qui accusatur, medius constituitur ad examen iustitiae, in quo oportet, quantum possibile est, secundum certitudinem procedere. Quia vero ea, quae verbo tenus dicuntur, facile labuntur a memoria, non posset iudici esse certum quid & qualiter dictum sit, cum debet proferre sententiam, nisi esset in scriptis redactum. Et ideo rationabiliter institutum est, vt accusatio, sicut & alia quae in iudicio aguntur, redigatur in scriptis. AD primum ergo dicendum, quod difficile est singula verba (propter eorum multitudinem & varietatem ) retinere: cuius signum est, quod multi eadem verba audientes si interrogarentur, non referrent ea similiter, post modicum tempus: Et cum modica verborum differentia sensum variet, ideo etiam si post modicum tempus debeat iudicis sentia promulgari, expedit ad certitudinem iudicij, vt accusatio redigatur in scriptis. AD secundum dicendum, quod scriptura non solum necessaria est propter absentiam personae quae significat, vel cui est aliquid significandum, sed etiam propter dilationem temporis, vt + { Ad primum argumen. } dictum est: & ideo cum dicit canon: Per scripta nullius accusatio suscipiatur: intell igendum est ab absente qui per scripta accusationem mittat: non tamen excluditur, quin cum praesens fuerit, necessaria sit scriptura. AD tertium dicendum, quod denuntiator non obligat se ad probandum . Vnde nec punitur, si probare nequiuerit. Et propter hoc in denuntiatione non est necessaria scriptura, sed sufficit si aliquis verbo denuntiet Ecclesiae, quae ex officio suo procedet ad fratris emendationem. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum accusatio reddatur iniusta propter calumniam , praeuaricationem , & tergiuersationem . AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod accusatio non reddatur iniusta propter calumniam, praeuaricationem, & tergiuersationem: quia sicut dicitur + { 2. q. 3. cap. Si quem poe nituerit. } 2. quaest. 3. calumniari est falsa crimina intendere. Sed quandoque aliquis alteri falsum crimen obijcit ex ignorantia facti, quae excusat. Ergo videtur, quod non semper reddatur iniusta accusatio, si sit calumniosa. ¶ 2 Praeterea. + { 2. q. 3. ca. si quem poe nituerit. } Ibidem dicitur, quod praeuaricari est vera crimina abscondere . Sed hoc non videtur esse illicitum: quia homo non tenetur ad omnia crimina detegenda, vt + { Ari. 1. & q. 33. arti. septimo. } supra dictum est. Ergo videtur quod accusatio non reddatur iniusta ex praeuaricatione. ¶ 3 Praeterea. Sicut + { 2. q. 3. cap. si quem poe nituerit. } ibidem dicitur: tergiuersari est in vniuerso ab accusatione desistere. Sed hoc abs que iniustitia fieri potest. Dicitur enim + { Loco nunc dicto. } ibidem: Si quem poenituerit, criminaliter accusationem, & inscriptionem fecisse de eo quod probare non potuerit, si cum ei accusato innocente conuenerit, inuicem se absoluant. Ergo accusatio non redditur iniusta per tergiuersationem. SED contra est, quod + { 2. q. 3. cap. si quem poe nituerit. } ibidem dicitur: Accusatorum temeritas tribus modis detegitur. Aut enim calumniantur, aut praeuaricantur, aut tergiuersantur. RESPONDEO dicendum, quod sicut + { Art. 1. huius quaest. } dictum est, accusatio ordinatur ad bonum commune, quod intenditur per cognitionem criminis. Nullus autem debet nocere alicui iniuste, vt bonum commune promoueat. Et ideo in accusatione, duplici ratione contingit esse peccatum, vno modo ex eo, quod aliquis iniuste agit contra eum , qui accusatur, crimina falsa ei imponendo, quod est calumniari: alio modo ex parte reipublicae, cuius bonum principaliter intenditur in accusatione, dum aliquis impedit malitiose punitionem peccati. Quod iterum dupliciter contingit, vno modo fraudem in accusatione adhibendo. Et hoc pertinet ad prae uaricationem: nam praeuaricator dicitur quasi varicator, quia aduersam partem adiuuat, prodita causa sua. Alio modo totaliter ab accusatione desistendo: quod est tergiuersari. In hoc enim quod desistit ab hoc, quod coeperat, quasi tergumvertere videtur. AD primum ergo dicendum, quod homo non debet ad accusationem procedere, nisi de re omnino sibi certa, in qua ignorantia facti locum non habeat. Nec tamen qui falsum crimen alicui imponit, calumniatur: sed solum qui ex malitia in falsam accusationem prorumpit. Contingit enim quandoque ex animi leuitate ad accusationem procedere: quia scilicet aliquis nimis faciliter credit quod audiuit: & hoc temeritatis est. Aliquando autem ex iusto errore mouetur aliquis ad accusandum, quae omnia secundum prudentiam iudicis debent discerni, vt non prorumpat, eum calumniatum fuisse, qui vel ex leuitate animi, vel ex iusto errore in falsam accusationem prorupit. AD secundum dicendum , quod non quicunque abscondit vera crimina, praeuaricatur: sed solum qui fraudulenter abscondit ea, de quibus accusationem proponit colludens cum reo, proprias probationes dissimulando, & falsas excusationes admittendo. AD tertium dicendum , quod tergiuersari est ab accusatione desistere omnino, animum accusandi deponendo, non qualitercunque, sed inordinate. Contingit autem aliquem ab accusatione desistere ordinate absque vitio, dupliciter. Vno modo in ipso accusationis processu, si cognouerit esse falsum id, de quo accusauit: & si pari consensu se absoluunt accusator & reus. Alio modo, si princeps, ad quem pertinet cura boni communis (quod per accusationem intenditur) accusationem aboleuerit. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum accusator qui in probatione defecerit, teneatur ad poe nam talionis. AD Quartum sic procedi{ 4. dist. 41. art. 5. q. 2. ad primum . Et quolib. 11. ar. 13. corp. } tur. Videtur, quod accusator, qui in probatione defecerit, non teneatur ad poenam talionis. Contingit enim quandoque aliquem ex iusto errore ad accusationem procedere: in quo casu iudex accusatorem absoluit, vt dicitur + { 2. q. 3. ca. si quem poe nituerit. } 2. quaest. 3. Non ergo accusator, qui in probatione defecerit, tenetur ad poenam talionis. ¶ 2 Praeterea. Si poena talionis ei, qui iniuste accusat: sit iniungenda, hoc erit propter iniuriam in aliquem commissam . Sed non propter iniuriam commissam in personam accusati: quia sic princeps non posset hanc poenam remittere. Nec etiam propter iniuriam illatam in rem publicam, quia sic accusatus non posset eum absoluere. Ergo poena talionis non debetur ei, qui in accusatione defecerit. ¶ 3 Praeterea. Eidem peccato non debetur duplex poena, secundum illud Naum. 1. "Non iudicabit Deus bis in idipsum". Sed ille qui in probatione deficit, incurrit poenam infamiae, quam etiam Papa non videtur posse remittere, secundum illud + { Habetur 2. q. 3. ca. Euphemium . } Gelasij papae: Quanquam animas per poenitentiam saluare possimus, infamiam tamen abolere non possumus: non ergo tenetur ad poe nam talionis. SED contra est, quod + { Habetur 2. q. 3. ca. qui non probauerit. } Adrianus papa dicit: Qui non probauerit quod obiecit, poenam quam intulit, ipse patiatur. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra + { Artic. 1. & 2. } dictum est, accusator in causa accusationis constituitur pars, intendens ad poenam accusati. Ad iudicem autem pertinet, vt inter eos iustitiae aequalitatem constituat. Iustitiae autem ae qualitas hoc requirit, vt nocumentum quod quis alteri intentat, ipse patiatur, secundum illud Exod. 21. "Oculum pro oculo, dentem pro dente." Et ideo iustum est, vt ille qui per accusationem aliquem in periculum grauis poenae inducit, ipse etiam similem poenam patiatur. AD primum ergo dicendum, quod sicut + { Lib. 5. ca. 9. to. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum. In iustitia non semper competit contrapassum simpliciter: quia multum differt, an aliquis voluntarie vel inuoluntarie alium laedat. Voluntario autem debetur poena, sed inuoluntario debetur venia. Et ideo quando iudex cognouerit aliquem de falso accusasse non voluntate nocendi, sed inuoluntarie propter ignorantiam ex iusto errore, non imponit poenam talionis. AD secundum dicendum, quod ille qui male accusat, peccat & contra personam accusati, & contra rempublicam. Vnde propter vtrunque punitur. Et hoc est quod dicitur Deuteronomio decimonono. Cumque diligentissime perscru tantes, inuenerint falsum testem dixisse contra fratrem suum mendacium, reddent ei sicut fratri suo facere cogitauit, quod pertinet ad iniuriam personae. Et postea quantum ad iniuriam reipublicae, subditur: "Et auferes malum de medio tui, vt audientes caeteri timorem habeant, & nequaquam talia audeant facere". Specialiter tamen personae accusati facit iniuriam, si de falso accuset. Et ideo accusatus si innocens fuerit, potest ei iniuriam suam remittere, maxime si non calumniose accusauerit, sed ex animi leuitate: si vero ab accusatione innocentis desistat propter aliquam collusionem cum aduersario, facit iniuriam reipublicae: Et hoc non potest ei remitti ab eo, qui accusatur: sed potest ei remitti per principem, qui curam reipublicae gerit. AD tertium dicendum, quod poenam talionis meretur accusator in recompensationem nocumenti, quod proximo inferre intentat. Sed poena infamiae ei debetur propter malitiam ex qua calumniose alium accusauit. Et quandoque quidem princeps remittit poenam, & non abolet infamiam. Quandoque autem etiam infamiam abolet. Vnde &. papa potest huiusmodi infamiam abolere. Et quod dicit + { Loco citato in argu. } Papa Gelasius, Infamiam abolere non possumus, intelligendum est de infamia facti, vel quia eam abolere aliquando non expedit: vel etiam loquitur de infamia irrogata per iudicem ciuilem, sicut dicit + { Ibidem. } Gratianus. # 69 [De rei seu accusati iniustitia] QVAESTIO LXIX. De rei seu accusati iniustitia. DEINDE considerandum est de peccatis, quae sunt contra iustitiam ex parte rei. ¶ Et circa hoc quaeruntur quatuor. DE ista materia agitur in iure in titulo de accusationibus. Et in titul. de quae stionibus. Et in titul. de confessis. Et Theologi in quarto distin. 19. Summistae in verbo, Inquisitio. & in verbo, confessio criminalis. Soto in relect. citata, membro. 2. quae stione. 6. & in lib. 5. de Iustitia. quaest. 6. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum absque peccato mortali possit accusatus veritatem negare, per quam condemnaretur. AD Primum sic proce{ 4. dist. 17. q. 3. art. 1. q. 2. ad 1. et 3. & distin. 19. q. 2. art. 3. q. 1. ad 5. & q. 2. cor. } ditur. Videtur, quod absque peccato mortali possit accusatus veritatem negare, per quam condemnaretur . Dicit enim + { Chrysost. homil. 31. ad Hebr. a med. to. 4. } Chrysostomus. Non tibi dico vt te prodas in publicum, neque apud alium accuses: sed si veritatem confiteretur in iudicio accusatus, seipsum proderet , & accusaret. Non ergo tenetur veritatem dicere, & ita non peccat mortaliter, si in iudicio mentiatur. ¶ 2 Praeterea. Sicut mendacium officiosum est, quando aliquis mentitur, vt alium a morte liberet: ita mendacium officiosum esse videtur, quando aliquis mentitur, vt se liberet a morte: quia plus sibi tenetur, quam alteri. Mendacium autem officiosum non ponitur esse peccatum mortale, sed veniale. Ergo si ac cusatus veritatem in iudicio neget, vt se a morte liberet, non peccat mortaliter. ¶ 3 Praeterea. Omne peccatum mortale est contra charitatem, vt supra + { q. 24. arti. 12. } dictum est. Sed quod accusatus mentiatur , excusando se a peccato sibi imposito, non contrariatur charitati, neque quantum ad dilectionem Dei, neque quantum ad dilectionem proximi. Ergo huiusmodi mendacium non est peccatum mortale. SED contra. Omne quod est contrarium diuinae gloriae, est peccatum mortale: quia ex praecepto tenemur omnia in gloriam Dei facere, vt patet 1. ad Corinth. 10. Sed quod reus id quod contra se est, confiteatur, pertinet ad gloriam Dei, vt patet per illud quod Iosue dixit ad Acham, "Fili mi da gloriam Domino Deo Israel, & confitere atque iudica mihi quid feceris: ne abscondas:" vt habetur Iosue. 7. Ergo mentiri ad excusandum peccatum, est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quod quicunque facit contra debitum iustitiae, mortaliter peccat, sicut supra + { quaestio . 59. articulo. 4. } dictum est. Pertinet autem ad debitum iustitiae quod aliquis obediat suo superiori in his, ad quae ius praelationis se extendit. Iudex autem, vt supra + { quaestio . 67. articulo. 1. } dictum est, superior est respectu eius qui iudicatur. Et ideo ex debito tenetur accusatus iudici veritatem exponere, quam ab eo secundum formam iuris exigit. Et ideo si confiteri noluerit veritatem , quam dicere tenetur, vel si eam mendaciter negauerit, mortaliter peccat. Si vero iudex hoc exquirat, quod non potest, secundum ordinem iuris non tenetur ei accusatus respondere. Sed potest vel per appellationem, vel aliter licite subterfugere: mendacium tamen dicere non licet. AD primum ergo dicendum, quod quando aliquis secundum ordinem iuris a iudice interrogatur, non ipse se prodit: sed ab alio proditur, dum ei necessitas respondendi imponitur per eum, cui obedire tenetur. AD secundum dicendum, quod mentiri ad liberandum aliquem a morte cum iniuria alterius, non est mendacium simpliciter officiosum, sed habet aliquid de pernicioso admixtum. Cum autem aliquis mentitur in iudicio ad excusationem sui, iniuriam facit ei, cui obedire tenetur, dum sibi denegat quod ei debet, scilicet confessionem veritatis. AD tertium dicendum, quod ille, qui mentitur in iudicio, se excusando, facit & contra dilectionem Dei, cuius est iudicium: & contra dilectionem proximi, tum ex parte iudicis, cui debitum negat: tum ex parte accusatoris, qui punitur, si in probatione deficiat. Vnde & in Psalmo 140. dicitur. "Ne declines cor meum in verba malitiae, ad excusandas excusationes in peccatis." Vbi dicit Gloss. "Haec est consuetudo impudentium , vt deprehensi, per aliqua falsa se excusent." Et + { Lib. 22. capit. 13. in princ. } Gregorius 22. Moral. exponens illud Iob 31. "Si abscondi quasi homo peccatum meum," dicit: "Vsitatum huma ni generis vitium est, & labendo peccatum committere, & commissum negando abscondere, & conuictum defendendo multiplicare." SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Quando accusatus interrogatur secundum ordinem iuris, peccat mortaliter si veritatem non fateatur. ¶ Secunda conclusio . Si iudex exquirit quod non potest, secundum ordinem iuris, accusatus non tenetur respondere. ¶ Tertia conclusio. In tali casu accusatus poterit per appellationem subterfugere vel alio modo veritatem occultare: nunquam tamen mendacium dicere. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum accusato liceat calumniose se defendere. AD Secundum sic procedi{ Infra arti. 3. corp. } tur. Videtur, quod accusato liceat calumniose se defendere. Quia secundum iura ciuilia in causa sanguinis licitum est cuilibet aduersarium suum corrumpere . Sed hoc maxime est calumniose se defendere. Ergo non peccat accusatus in causa sanguinis, si calumniose se defendat. ¶ 2 Praeterea. Accusator cum accusato colludens, poenam recipit a legibus constitutam, vt habetur + { 2. q. 3. ca. si quem panituerit. }. 2. quaest. 3. Non autem imponitur poe na accusato per hoc, quod cum accusatore colludit. Ergo videtur quod liceat accusato calumniose se defendere. ¶ 3 Praeterea. Prouer. 14. dicitur: "Sapiens timet & declinat a malo: stultus autem transilit & confidit." Sed illud quod fit per sapientiam , non est peccatum . Ergo si aliquis qualitercunque se liberet a malo, non peccat. SED contra est, quod etiam in causa criminali iuramentum de calumnia est praestandum , vt habetur + { In decretali lib. 2. titul. 7. c. 1. } extra, de iuramento calumniae , inhaerentes. Quod non esset, si calumnio se se defendere liceret. Ergo non est licitum accusato calumniose se defendere. RESPONDEO dicendum, quod aliud est veritatem tacere, aliud est falsitatem proponere. Quorum primum in aliquo casu licet; non enim aliquis tenetur omnem veritatem confiteri, sed illam solum , quam ab eo potest, & debet requirere iudex secundum ordinem iuris: puta cum praecessit infamia super aliquo crimine, vel aliqua expressa indicia apparuerunt, vel etiam cum praecessit probatio semiplena. Falsitatem tamen proponere in nullo casu licet alicui. Ad id autem quod licitum est, potest aliquis procedere, vel per vias licitas & fini intento accommodas , quod pertinet ad prudentiam: vel per aliquas vias illicitas & proposito fini incongruas, quod pertinet ad astutiam, quae exercetur per fraudem & dolum, vt ex supra + { q. 55. art. 4. & 5. } dictis patet. Quorum primum est laudabile, secundum vero, vitiosum. Sic ergo reo qui accusatur, licet se defendere veritatem occultando, quam confiteri non tenetur per aliquos conuenientes modos: puta quod non respondeat, ad quae respondere non tenetur: hoc autem non est calumniose se defendere, sed magis prudenter cuadere. Non autem licet ei vel falsitatem dicere, vel veritatem tacere, quam confiteri tenetur. Neque etiam aliquam fraudem vel dolum adhibere, quia fraus & dolus vim mendacij habent. Et hoc est calumniose se defendere. AD primum ergo dicendum, quod multa secundum leges humanas impunita relinquuntur: quae secundum diuinum iudicium sunt peccata. Sicut patet in simplici fornicatione: quia lex humana non exigit ab homine omnimodam virtutem, quae paucorum est, & non potest inueniri in tanta multitudine populi, quantum lex humana habet necesse sustinere. Quod autem aliquis non velit aliquod peccatum committere, vt mortem corporalem euadat, cuius periculum in causa sanguinis imminet reo, est perfectae virtutis: quia omnium terribilium maxime terribile est mors, vt dicitur in 3. + { Lib. 3. ca. 6. tom. 5. } Ethicorum . Et ideo si reus in causa sanguinis corrumpat aduersarium suum, peccat quidem inducendo eum ad illicitum: Non autem huic peccato lex ciuilis adhibet poenam: & pro tanto licitum esse dicitur. AD secundum dicendum, quod accusator, si colludat eum reo, qui noxius est, poenam incurrit: ex quo patet quod peccat. Vnde cum inducere aliquem ad peccandum, sit peccatum, vel qualitercunque peccati participem esse, cum Apostolus dicat dignos morte eos, qui peccantibus consentiunt: manifestum est quod etiam reus peccat, cum aduersario colludendo, non tamen secundum leges humanas imponitur sibi poena, propter rationem iam + { In solutione ad 1. } dictam . AD tertium dicendum, quod sapiens non abscondit se calumniose, sed prudenter. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Etiam si accusatus interrogetur contra ordinem iuris, non licet ei fraudem & dolum adhibere. Ratio est, quia hoc pertinet ad mendacium. Secunda conclusio. Tunc iudex procedit secundum ordinem iuris, quando prae cesserit infamia super crimine, vel aliqua expressa indicia apparuerint: vel praecesserit semiplena probatio. COMMENTARIVS. CIrca materiam horum articulorum texendus est nobis tractatus de modo procedendi iudicum licito vel illicito ad interrogandum reum. Et similiter de modo defensionis ipsius rei. Et diuidetur iste tractatus in quinque partes. Prima pars erit de his quae fieri debent, vt iudex procedat secundum ordinem iuris. Pro cuius explicatione sit primum fundamentum . Via accusationis vel denuntiationis tunc iuste procedit iudex, quando praecessit semiplena probatio, vel indicia manifesta. Explicatur hoc fundamentum. Dicitur semiplena probatio testimonium vnius testis omni exceptione superioris. Item dicimus indicia in numero plurali: quia raro sufficit vnum indicium, nisi sit sufficientissimum & vrgentissimum. Diximus etiam expressa & manifesta: quia debent esse euidentia tam respectu criminis, quam respectu personae. Item debent esse nota iuridice, hoc est scripta in processu & notificata ipsi reo: ita vt constet illi, quod talia indicia sunt sufficienter probata contra ipsum: alias non tenebitur respondere, neque credere iudici dicenti, quod habet contra illum indicia manifesta. Hoc fundamentum sic explicatum est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum in locis citatis. Vide Caietanum hic in artic. 2. Et Innocen. Quartum ca. 2. de confessis. ¶ Secundum fundamentum sit quod inquisitio generalis omnino potest fieri a iudice, nulla praecedente infamia, nulla probatione, nullis indicijs prae cedentibus. Pro cuius explicatione nota, quod inquisitio quaedam est omnino generalis, quando, scilicet, non querit iudex de aliquo delicto in particulari, vel de aliqua persona in particulari, sed tantum in communi. An sint delicta in aliqua communitate vel republica. Alia est particularis inquisitio omnino, seu specialis. Quando scilicet quaerit iudex an Petrus sit adulter? An occiderit Paulum? Alia est inquisitio mixta. Quando scilicet, iudex quaerit de persona in particulari & de delicto in communi . An Petrus sit criminosus? vel ex contra, de delicto in particulari & de persona in communi . Vt v. g. An istum hominem quis occiderit, sciatur? Dicimus ergo quod de primi generis inquisitione intelligitur hoc fundamentum, & habetur expresse in cap. relata. & cap. placuit. 1. q. 1. & in cap. 1. de officio ordinarij. Et vsus communis iudicum tam ecclesiasticorum quam secularium confirmat fundamentum positum. DVbitatur primo. An quando iudex procedit per viam inquisitionis omnino specialis vel mixtae, particularis tamen ex parte personae: sit necessarium, vt prae cesserit infamia, vel clamorosa insinuatio contra illum reum qui interrogatur. Pro parte negatiua arguitur primo. Ex D. Greg. in libro. 5. epist. Epistola 30. & habetur 5. quae stione. 1. cap. quidam maligni. Vbi precepit Grego. sub excommunicationis poena, vt qui libellum infamatorium fecerat, se proderet. Cum tamen re vera ille esset occultus. Ergo non requiritur infamia praecedens. Et confirmatur. Nam D. Tho. in art. 2. inquit, sufficere ad interrogandum & inquirendum semiplenam probationem, vel indicia vel infamiam. Ergo non est necessarium, vt praecedat infamia. Et confirmatur secundo. Nam Bartolus in. l. 2. ff. ad leg. Iuliam. de adult. & supra extrauag. ad reprimendum numerat septem casus, in quibus licitum est inquirere speciali inquisitione absque infamia vel clamorosa insinuatione, vel indicijs vel probatione. Quos casus refert Soto in relect. de ratione tegendi, membro. 2. q. 6. concl. 3. & Iurisperiti sequuntur Bart. in c. inquisitioni. & ca. qualiter & quando. el. 2. de accusationib. ¶ Arguitur secundo . Reus conuictus potest interrogari de socijs de quibus nulla est infamia, vt habet vsus omnium iudicum secularium ergo. ¶ Tertio. Reus infamis de vno delicto & conuictus, potest interrogari de alijs delictis, de quibus non est infamis, ergo &c. ¶ Quarto. Quando delictum est publicum . v. g. si appareat cadauer hominis occisi in foro, tunc iudex licite interrogat quemlibet occurrentem, an sciat quis occiderit illum hominem : & tunc forte occurrit ipse reus, ergo non requiritur infamia, vt interrogetur ipse reus. Et confirmatur . Nam in visitationibus generalibus iuste proceditur a visitatore ad inquirendum crimina in particulari, alias inutilis esset visitatio, ergo nulla praecedens infamia requiritur . PRO decisione sit prima conclusio. Ad interrogandum reum de quouis delicto per viam inquisitionis, qui neque est denunciatus, nec accusatus, necessario requiritur infamia vel clamorosa insinuatio. Pro cuius explicatione nota, quod infamia est rumor de crimine contra aliquem, ortus non a maledicis & malignis, sed a probis & honestis viris: qui sparsus est per maiorem partem vniuersitatis, aut viciniae aut collegij vbi aliquis commoratur . Haec diffinitio habetur in capit. citatis de accusationibus. Caeterum arbitrio prudentis relinquitur iudicandum , quando rumor ille sit dicendus sparsus. Item etiam clamorosa insinuatio a quibusdam censetur esse idem cum infamia: vt a Soto vbi sup. & ab Innoc. & Panor mit. in. c. qualiter. vbi sup. Alij vero dicunt infamiam differre a clamorosa insinuatione, quod infamia debeat esse scripta & probata coram iudice. Ita dicit Aretius in. c. inquisitionis. & in. c. qualiter. vbi sup. In quibus capitulis Innoc. 3. definit nostram conclusionem , & etiam in. c. cum oporteat. ibidem . Et probatur ratione. Iudex non potest procedere contra aliquos sine accusatore vel supplente vicem accusatoris: sed secundum iura sola infamia supplet vicem accusatoris ad inquirendum, ergo, &c. Maior est demonstrata in quaest. 67. Item probatur. Magis nocet reipublicae, qui occulta delicta reuelat, quam prosit ille qui punit iam reuelata. Nam qui reuelat, destruit honorem ciuium & profert in publicum malum exemplum: per punitionem autem omnia haec incommoda non omnino reparantur, ergo vbi iam infamia non clamat contra aliquem, non est inquirendum contra illum: nisi forte iam sit accusatus vel denunciatus coram iudice. Haec conclusio est contra gloss. in. c. 2. de ac cusationibus, in. 6. Decretal. & contra Ioan. Andr. in. c. olim. de accusat. & contra Alciat. vbi supra. qui dicunt contra religiosos posse procedi a suis praelatis sine infamia. Videtur etiam esse contra Soto lib. 5. de iustit. quaest. 6. art. 2. & in relect. citata. q. 6. conclus. 3. vbi videtur asserere sufficere indicia sine infamia ad interrogandum ipsum reum. Et Caietanus videtur hic idipsum dicere. Nihilominus nostra conclusio absque aliqua exceptione vera est. Et ostenditur ex diffinitione Innocent. in. c. inquisitionis, iam citato, vbi inquit, quod etiam tres testes iurati & oculati non sufficiunt ad inquirendum contra aliquem: quia non praecesserat infamia, ergo multo minus sufficiet semiplena probatio vel indicia absque infamia ad procedendum per viam purae inquisitionis. Fortassis autem praedicti doctores intelligendi sunt quando aliquis inquiritur vt testis. Tunc enim aliquando tenebitur ipse testis respondere: quando non tenebitur ipse reus: vt dicemus quaest. sequenti. Secunda conclusio. Quando reus iuste interrogatur de aliquo crimine, non propterea statim interrogatur de complicibus, nisi quando ille alias tenebatur denunciare de illis propter bonum reipublicae, vel illi etiam laborant infamia. Ista conclusio definita est in cap. 1. de confessis. & cap. veniens. de testibus. & 15. quaest. 3. in. c. nemini. & in. l. fina. C. de accusationibus. & asseritur a Caiet. hic in opusculo. 17. quaestionum. respons. 5. & a Soto vbi supra. Et ratione probatur. Nam inquisitio non potest fieri contra aliquem, nisi qui laborat infamia: sed complices non laborant infamia, ergo non potest fieri inquisitio contra illos. ¶ Tertia conclusio. Reus interrogatus de vno crimine, & conuictus quantumlibet graui, non potest interrogari de alio de quo non est infamatus. Ista conclusio est D. Tho. quaest. seq. ar. 1. & Caiet. & Soto vbi sup. & Adria. quodlib. 11. q. 1. Et probatur ratione sumpta ex capitulis citatis, in quibus exigitur infamia ad inquirendum reum in particulari de aliquo crimine: sed in casu posito reus non est infamatus de alio crimine, ergo, &c. Confirmatur. Nam alias de quolibet crimine posset interrogari. v. g. latro posset interrogari, An sit haereticus. Secundo. Iudicia occulta non subiacent hominum iudicio sed Dei, ergo de illis non est aliquis inquirendus, si non sit infamatus. Ista conclusio habet duas exceptiones. Vna est, quando aliud delictum est coniunctum realiter & manifeste cum illo, de quo est conuictus aut infamatus. V. g. inuenitur cadauer hominis occisi & spoliati, poterit tunc reus qui conuictus est & infamatus de occisione, interrogari etiam an ipse spoliauerit illum. Haec conclusio sic explicata est contra Paludanum in. 4. dist. 19. quaest. 4. circa finem. & contra Syluest. verbo, inquisitio. 1. quaest. 3. par. 4. & quaest. 4. par. 2. ¶ Denique nota, quod ea quae diximus de inquisitione omnino speciali, verificantur etiam de inquisitione mixta, quando ex parte personae est particularis. Nam tunc eadem est ratio atque de inquisitione omnino particulari. Caeterum quando inquisitio fuerit mixta, ita vt ex parte persone fuerit generalis, tunc quia non interrogatur reus vt reus est, sed vt testis: pertinet ista disputatio ad quaest. sequentem septuagesimam . AD argumenta respondetur. Ad primum respondetur quantum attinet ad testimonium D. Greg. dicemus quaest. sequenti , quia pertinet ad inquisitionem generalem ex parte personae. Ad D. Tho. respondetur , quod numerauit disiunctiue omnia quae sufficere possunt ad interrogandum reum: non tamen voluit quod ad quamlibet viam procedendi , quodlibet illorum sufficeret, sed aliter & aliter secundum varium modum procedendi, vt distinximus in ipsis conclusionibus. Ad Bartolum vero & sequaces dicemus quaest. 70. Nam casus illi quos excipiunt potius pertinent ad interrogandum testem quam reum: vel etiam quando est euidentia patrati sceleris. Tunc enim etiam nos fatemur, quod reus potest puniri absque interrogatione. Nam illa euidentia supplet vices non solum accusatoris, sed etiam totius processus. Nos autem modo disputamus quando necesse est interrogare ipsum reum, vt post confessionem suam puniatur. ¶ Ad secundum argumentum patet ex secunda conclusione. Sed quia interdum reus interrogatur de complicibus vt testis: dicemus latius quaest. sequenti . ¶ Ad tertium patet ex tertia conclusione . ¶ Ad quartum vero & confirmationem dicemus quaest. sequenti , quia illae interrogationes fiunt testibus. DVbium secundum huic annexum est, an cum iudex dubitat procedat ne iuste vel iniuste ad inquirendum , possit interrogare reum, & an ipse reus in eodem dubio teneatur respondere? Probatur pars affirmatiua. Princeps iuste praecipit seruare suas leges, etiam si sit dubium, An sint iustae vel iniustae, ergo & iudex iuste praecipit, vt sibi obediatur interroganti, etiam si sit dubium, An iuste interroget vel non? ¶ Secundo. Testis in tali casu aliquando tenetur respondere , vt ostendetur quaest. sequen. ergo, &c. ¶ Tertio. Miles tenetur quando dubium est, an bellum sit iustum vel iniustum , obedire Principi & bellare, ergo etiam quilibet homo reipublicae, siue testis sit seu reus tenebitur in dubio respondere iudici interroganti. Ad hoc dubium respondetur & sit prima conclusio. In casu posito non licet iudici interrogare: neque reus tenetur respondere. Probatur ista secunda pars. In dubijs melior est conditio possidentis, sed reus possidet honorem, vitam, &c. ergo in dubio non cedere iuri suo. Probatur vero prima pars. Omnis homo praesumitur bonus antequam probetur malus: sed antequam iudex ostendat reo se iuridice interrogare, adhuc praesumitur reus bonus omnino, ergo iudex non potest illum interrogare tanquam suspectum de crimine. Item probatur. Nam si reus, vt diximus non tenetur respondere , ergo neque iudex potest illum interrogare cogendo eum. Probatur consequentia. Nam alias daretur bellum iustum ex vtraque parte. Ista ratio non omnino conuincit, quia supposita ignorantia aliqua, bene potest esse bellum iustum ex vtraque parte. Vnde sit secunda conclusio. Quando iudex dubitat, An possit interrogare vel non: &, an teneatur interrogare vel non, tunc si ex altera parte imminet periculum iniustitiae contra reum, & ex altera periculum contra rempublicam: debet deponere dubium , & inclinare in fauorem reipublicae. Probatur, quia iudex est custos boni publici ex officio, ergo in dubio debet potius fauere reipublicae quam reo. Et confirmatur. Quia in dubijs tutior pars est eligenda , sed in illo casu tutior pars est cauere periculum reipublicae, ergo poterit reum interrogare. ¶ Tertia conclusio. In eodem casu reus non tenebitur respondere . Ratio est, quia in dubijs melior est conditio possidentis. Item si qua ratione teneretur reus respondere, esset propter periculum quod instat reipublicae, sed huic periculo ipse reus aliter potest prouidere, scilicet, cessando a malo quod est in eius voluntate positum, ergo non tenebitur respondere. AD argumenta in contrarium respondetur . Ad primum respondetur nego consequentiam . Et ratio discriminis est: quia dum reus interrogatur a iudice, agitur de ipsius delicto, & consequenter de capite de honore vel de re familiari, que bona ille iuste possidet, donec iuridice spolietur. Et ideo licitum est illi tacere & defendere suam possessionem in dubio. Item est alia ratio. Quia pertinet ad bonum reipublicae vt leges principum seruentur , etiam si dubium sit de illarum iustitia. Caeterum non pertinet ad bonum reipublicae, quod praecepto particulari iudicis obediatur a reo, quando dubium est, an interroget iuridice. ¶ Ad secundum nego consequentiam. Nam testis in aliquo casu non potest aliter prouidere bono reipublicae, nisi respondendo. Reus autem poterit prouidere aliter, scilicet, cessando a malo. Caeterum si bonum commune non periclitatur, vel testis potest aliter prouidere, scilicet per correctionem fraternam: tunc in casu dubij non tenebitur respondere. Ad tertium negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quia miles est tantum instrumentalis causa, sicut minister executiuus iustitiae, qui dicitur, el verdugo. At vero testis & reus non est causa instrumentalis sed principalis in genere moris ad faciendum processum. Vnde ad illos pertinet operari secundum propriam formam moralem, scilicet, per iudicium de ipsa causa, An sit licita vel illicita. Hec sententia est contra Palud. vbi sup. IN secunda parte tractatus agemus de reo dum legitime interrogatur. Dubium primum est, An teneatur respondere quando ex ipsius confessione est occidendus. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Omnia peccata quae sunt contra iustitiam possunt fieri venialia ex paruitate materiae: sed reus non respondendo, parum nocet reipublicae aut iudici, ergo non tenetur respondere , saltem sub peccato mortali. Secundo. Fateri veritatem cum periculo vitae est actus heroicus, ergo non quilibet debet ad hoc obligari, ergo leges humanae non debent neque possunt obligare ad dicendum veritatem cum periculo vite. Tertio sequeretur ex opposita sententia, quod reus qui negauit veritatem coram iudice interrogante iuridice, non esset absoluendus in foro conscientiae, nisi iterum compareret coram iudice, & diceret veritatem . Probatur sequela. Quia ille permanet in peccato mortali quandiu non respondet, cum sit tempus respondendi . PRO decisione quaestionis sit prima conclusio . In casu posito tenetur reus respondere veritatem . Haec est communis sententia . Et ratio est. Quia respublica habet potestatem ad punienda crimina secundum leges: sed est necessarium ad talem punitionem, vt possit obligare reum iuridice interrogatum ad respondendum veritatem, ergo &c. alias potestas illa vana esset & inefficax. ¶ Secunda conclusio . Non respondere iudici, vel falsum dicere etiam iuridice interroganti potest esse peccatum veniale ex leuitate materie: dummodo non interueniat iuramentum . Haec conclusio est contra Caiet. hic, & in verbo, confessio, conditione . 4. qui tenet vniuersaliter, quod omne mendacium in iudicio tam exteriori quam in foro conscientiae est peccatum mortale, etiam circa illa ad quae reus non tenetur respondere : sed si respondet debet dicere veritatem sub poena peccati mortalis. Ratio Caiet. est, quia sicut mendacium sub iuramento semper est peccatum mortale propter honorem diuini nominis, sicque materia grauis est: ita mendacium si consideretur vt est in iudicio, grauis materia est, semperque iudex tenet locum Dei: maxime in sacramento confessionis . Syluest. etiam in verbo, mendacium . §. 3. tenet fere eandem sententiam . Sed limitat illam de mendacio circa ea ad quae quis tenetur respondere . Et citat Duran. in hanc sententiam . Sed certe Durand. in 4. d. 38. q. 2. nihil amplius dicit quod hic D. Tho. ar. 1. ad 3. scilicet, mendacium in iudicio, quantum est ex parte obiecti est peccatum mortale. Sic enim est intelligendus D. Tho. Sed nostra conclusio est communis aliorum sententia. De qua re vide Soto relect. de ratione tegendi. q. 7. Et probatur conclusio . Mendacium in iudicio, immediate est contra iustitiam vel contra religionem : sed in vitijs contra iustitiam aut religionem potest inueniri leuis materia, vt patet si aliquis furatur etiam a loco sacro rem parui momenti, aut si quis consecrando praetermittat particulam , enim, ergo non eo ipso quod est mendacium in iudicio, erit peccatum mortale. Neque est eadem ratio de mendacio sub iuramento : quia iuramentum habet specialem rationem , scilicet, quod affertur Deus ipse vt testis & autor mendacij, quod est grauissimum delictum contra honorem diuinum . Haec autem ratio non inuenitur vniuersaliter in alijs peccatis contra religionem : sed tota deformitas alicuius mendacij etiam in confessione refunditur in ipsum confitentem , neque ipsum sacramentum grauiter violatur. Quia ille qui in re leui mentitur, ministrat alias sufficientem materiam sacramento, dicendo alia peccata. Notandum est tamen, quod grauitas aut leuitas materiae in iudicijs ex duplici capite potest pensari. Primo quidem & per se ex parte iuris quod habet iudex ad interrogandum . Si enim iudex tenetur illo iure sub poena peccati mortalis ad interrogandum aliquid, quicquid illud sit, tenebitur etiam reus sub poe na peccati mortalis respondere veritatem . Si autem iudex licite quidem interrogat, sed non tenebatur interrogare: quia non multum pertinebat ad causam talis interrogatio: tunc reus non tenebitur respondere veritatem sub poena peccati mortalis. Hinc sequitur vnum corollarium , quod religiosus tenetur respondere visitatori sub poena peccati mortalis interroganti de obseruantia caeremoniarum : quia ipse visitator tenetur sub poena peccati mortalis inquirere de huiusmodi caeremonijs, etiam si quilibet religiosus, in particulari non peccet venialiter frangendo silentium . Ex alia parte potest considerari grauitas aut leuitas materiae mendacij in iudicio, tanquam ex circunstantia , scilicet, ex iniuria quam patitur ipse accusator aut testis, qui iuridice vel accusabat vel testificabatur. Tertia conclusio . Qui iuridice interrogatus non respondet veritatem , non est absoluendus sacramentaliter quandiu manet in iudicio: nisi prius confiteatur veritatem iudici. Ratio est, quia ille permanet in peccato quandiu interrogatur & non respondet, sed quandiu non fertur sententia absolutionis interrogatur virtualiter, & est tempus respondendi, ergo est in peccato mortali quandiu non respondet . Notandum est tamen, quod si postquam reus negauit veritatem coram iudice, postea tamen si ex eo quod con fiteatur illam , incurrat in nouam poenam conuictus de noua culpa periurij, non tenebitur iterum confiteri veritatem. Ratio est, quia in illo casu ille se prodit tanquam reum de noua culpa, quod nemo tenetur facere. Si autem non incurrit nouam poenam quam antea incurreret, tenebitur confiteri veritatem quam negauit. Et hoc ipsum dicemus de teste qui noluit testificari veritatem, cum teneretur, scilicet, quod tenetur illam testificari quandiu pendet sententia, nisi ex eo sequatur illi noua poena. Item est notandum , quod id quod dicimus in tertia conclusione , multo magis verificandum est, quando iam reus est condemnatus alias conuictus per testes: tunc enim nisi confiteatur veritatem, condemnat ipse suo silentio iudicem, vel testes tanquam iniquos. ¶ Quarta conclusio . Postquam semel reus per sententiam est absolutus, ex eo quod ipse negauit veritatem quam tenebatur confiteri: non tenetur vltra comparere coram iudice, & dicere veritatem . Ratio est, quia ille tantum violauit iustitiam legalem , ergo non tenetur ad restitutionem prodendo seipsum. Notandum est tamen circa istam conclusionem , quod si pars contraria laesa est ex delicto de quo accusabatur reus: & ex eius negatione maius incommodum incurrit: tunc tenebitur reus ad restitutionem totius damni respectu partis contrariae, scilicet, ad restitutionem expresarum quas fecit in prosecutione litis. Ratio est, quia respectu partis contrariae peccat reus contra iustitiam commutatiuam . Ad primum in contrarium respondetur , nego minorem. Nam est grauis materia, quando iudex tenetur interrogare reum, & ita peccat mortaliter reus negando veritatem. ¶ Ad secundum respondetur , quod quando actus heroicus cadit sub concilio , non quilibet tenetur ad illum exercendum : at quando opus heroicum cadit sub praecepto, vt v. g. martyrium tempore necessitatis, quilibet tenetur illud pati. Caeterum illa obligatio dicendi veritatem in illo casu, non oritur ex lege humana, sed ex lege naturali & diuina: quia talis confessio necessaria est ad bonum commune. ¶ Ad tertium patet ex tertia & quarta conclusione. DVbium secundum est, An reus qui iuridice interrogatus negauit veritatem , vnde factum est, quod iudex eum absolueret: teneatur ad restitutionem illius poenae pecuniariae quae reddenda erat fisco. Vt v. g. an haere ticus in illo casu teneatur bona sua tradere fisco? Pro parte affirmatiua arguitur primo ex. c. fin. de iniurijs & damno dato. vbi dicitur, si tua culpa damnum datum est aut iniuria irrogata, iure te super his satisfacere oportet. Sed in casu dicto ex culpa rei datum est damnum ipsi fisco, ergo tenetur ad satisfactionem. Secundo. Si quis per mendacium aut fraudem impediat, ne aliquis faciat eleemosynam pauperi, tenetur ad restitutionem faciendam pauperi, ergo etiam in casu posito, reus qui per mendacium impediuit lucrum quod obueniret fisco: tenebitur ad restitutionem faciendam fisco. Tertio. Si ex negatione iniqua rei sequitur aliquod nocumentum iudici, vel accusatori, vel testi in bonis quae antea habebat, vt v. g. si incurrunt infamiam vel amittunt bona temporalia quae habebant, tenetur reus ad restitutionem illius nocumenti, ergo eadem ratio est quando amittunt lucrum quod erant acquisituri, si reus diceret veritatem. Quarto. Haeres institutus per testamentum minus solenne, si requiratur in iudicio iuridice vt dicat veritatem & neget illam, tenebitur ad restituenda bona testatoris haeredi succedenti ab intestato, ergo etiam reus qui negat veritatem in casu posito, tenebitur restituere fisco. Patet consequentia. Quia vterque videtur peccare immediate contra iustitiam legalem: eo quod non dicit veritatem in iudicio, & ex consequenti contra iustitiam commutatiuam: quia ex eius negatione sequitur alteri damnum. Quinto. Testis qui in casu posito iuuaret reum, teneretur ad restitutionem faciendam fisco: ergo multo magis ipse reus qui est causa principalis. Vltimo. Leges poe nales obligant in conscientia ad soluendam poenam pecuniariam post condemnationem , ergo qui per iniquitatem impedit condemnationem, tenebitur ad restitutionem illius poene ipsi fisco faciendam . De hoc dubio extat sententia M. Soto lib. 1. de iustit. & iure. q. 6. ar. 6. ante quintam conclusionem , vbi expresse tenet partem affirmatiuam. PRO decisione quaestionis est prima conclusio . Pars negatiua est multo probabilior. Probatur primo. Lex poenalis respicit per se primo, & immediate punitionem criminis, consequenter vero & per accidens comm odum accusatoris & fisci, quod sequitur ex condemnatione criminis, ergo vbi crimen non condemnatur , non tenebitur reus ad restitutionem illius poenae. Confirmatur. Reus qui per legem poenalem solum obligatur ad sustinendam poenam quae infligitur in vltionem criminis de quo conuincitur & condemnatur , nulla ratione tenetur ante condemnationem soluere poenam illam pecuniariam, antequam condemnetur , ergo non tenetur. Secundo. Reus negando veritatem in casu posito, solum peccat contra iustitiam legalem: ergo ad nullam restitutionem tenetur. Probatur antecedens. Quia si non esset lex poenalis illa pecuniaria, solum peccaret contra iustitiam legalem, ergo & modo etiam posita lege. Probatur consequentia. Quia lex poenalis non obligat nouo vinculo virtutis ipsum reum ad dicendam veritatem . Tertio. Ex opposita sententia sequitur, quod ipsemet reus sit executor suae poenae, quod certe durissimum est: vt nullo postulante reddat omnia bona suo fisco. Item sequeretur quod beneficiatus negans veritatem in iudicio interrogatus iuridice, propter quod spoliandus esset beneficio: teneretur postea renuntiare beneficio. AD argumenta in contrarium respondetur . Ad primum respondetur, quod non tenetur reus respondere veritatem vt fiscus non amittat lucrum , sed ex debito iustitiae legalis. Vnde non oritur obligatio ad restitutionem: quia non sua culpa damnum datum est nisi per accidens. ¶ Ad secundum negatur consequentia . Differentia enim est: quia ille qui impedit eleemosynam pauperi fieri per mendacium, peccat contra iustitiam commutatiuam : & ideo tenetur ad resitutionem damni, quod sequitur ex actione iniuriosa. ¶ Ad tertium fortassis posset negari antecedens, eo quod illa nocumenta per accidens sequuntur ad negationem rei. Sed melius respondetur , concedo antecedens: eo quod reuera vnusquisque tenetur ex iustitia commutatiua, vitare actionem ad quam non habet ius, si ex illa sequatur aliquod nocumentum proximo. Vt v. g. si ex verbo iocoso video sequi homicidium: teneor non dicere illud verbum , alioquin ero homicida. Ita in casu argumenti , reus praeuidens vel prae uidere debens, quod ex sua negatione iniqua sequitur nocumentum iudici, vel accusatori in bonis ad quae habebant ius: tenetur ex iustitia commutatiua euitare negationem iniquam . Igitur ad argumentum in forma negatur consequentia . Differentia est: quia reus non tenetur ex iustitia commutatiua dare sua bona fisco antequam condemnetur: at vero tenetur ex iustitia commutatiua , non auferre quae fiscus habet. Ad quartum negatur consequentia . Quia haeres institutus testamento minus solenni, negando in iudicio iuridice interrogatus: peccat contra iustitiam commutatiuam contrariae partis, eo quod haeres ab intestato habet ius immediate ad bona testatoris, petenda in iudicio ab eo, qui successit per testamentum minus solenne. Ad quintum respondetur primo, nego antecedens. Non enim tenetur testis ex iustitia commutatiua dicere crimen ipsius rei, sed solum ex legali. Caeterum si ex falso testimonio illius, damnificetur altera pars in iure quod postulat, vel iudex accipiat nocumentum in bonis quae possidet, vel etiam accusator: tenebitur tunc testis ad restitutionem: quia iam peccat contra iustitiam commutatiuam , sicut ipse reus: non autem tenebitur ad restituendam poe nam ad quam condemnaretur ipse reus si diceret veritatem. Secundo respondetur, nego consequentiam : quia reus respectu poenae punitiuae, passiue se habet: testis vero in officio suo habet se actiue testificando: quapropter suo mendacio impedit ne fiscus lucrum acquirat. Sed tamen prima solutio multo melior est: alias sequeretur quod si reus testem rogauit, vt eum iuuaret testimonio suo: teneretur ad eandem restitutionem. Ad sextum respondetur negando consequentiam. Quia impedimentum quod prae stat reus non est contra iustitiam commutatiuam , sed tantum contra iustitiam legalem , vt supra ostensum est. Hactenus de secunda parte. In tertia parte dicendum est, quomodo reus se geret quando interrogatur contra ordinem iuris. Pro cuius explicatione supponenda sunt fundamenta certissima. Primum fundamentum est, quod reus in tali casu non tenetur respondere. Secundum est, si respondeat licitum est illi vti ratione amphibologica in vno sensu: licet iudex accipiat eam in altero sensu: neque hoc est fallere iudicem , sed tantum permittere, vt iudex fallatur: quia non tenetur reus explicare amphibologiam. Tertium fundamentum est, cum iudex interrogat contra ordinem iuris, siue reum siue testem, an sciat aliquid: licitum est respondere , nescio, & iurare quod nescit: etiam si secreto cognouerit. Ratio huius fundamenti est: quia iam apud omnes receptum est, vt illud dicamus nos nescire quod secreto nouimus. Et habet hoc dictum fundamentum in Euangelio Marci 17. "De die illo nemo scit neque filius hominis:" quod intelligitur vt reuelet. Soto vbi supra dicit, quod ratio huius locutionis est, quia scientia ordinatur ad dicendum, vnde infert, quod potest respondere non memini, quia memoria ordinatur etiam ad dicendum: sed non potest dicere non vidi, quia visio non ordinatur ad dicendum , sed potest dicere non audiui, quia auditio ordinatur ad dicendum . Sed quantum ponderis habeat ista ratio, non est facile intelligere. DVbitatur ergo his suppositis, An cum reus interrogatur contra ordinem iuris, An fecerit aliquod delictum , quod reuera fecit: licitum sit illi respondere , non feci. Pro parte negatiua arguitur primo. Si reus respondeat ego feci, ego occidi, dicit verum , ergo si dicit ego non feci, dicit falsum. Patet consequentia : quia sunt contradictoriae . Secundo. Si respondet non ita est diceret falsum: ergo si dicit non feci dicit falsum. Patet consequentia : quia sunt aequiualentes. Tertio. Si extra iudicium diceret ille, ego non occidi, falsum diceret, ergo etiam in iudicio. Patet consequentia, quia non mutat illa propositio suam significationem per hoc quod dicatur in iudicio. Quarto. Si licitum esset respon dere illo modo, sequeretur vanam esse admonitionem doctorum admonentium , non esse licitum mentiri , cum sic interrogatur reus. Sequela probatur: quia ille non potest mentiri. Nam si aliquo modo posset, maxime dicendo , Non feci, non occidi, ergo si isto modo non mentitur, vanum est admonere illi ne mentiatur. De hoc dubio solet citari Scotus quod non solum in iudicio, sed etiam extra iudicium licitum est adulterae si interrogetur a marito, an commiserit adulterium, respondere non commisi . Sed tamen haec sententia non inuenietur in Scoto, ille namque in. 4. d. 15. q. 4. membro. 3. dicit, quod saltem in iudicio licitum esset quantum videtur, respondere illo modo: sed tandem concludit, quod qui ita respondet debet poe nitere in communi & in confuso, si forte fuerit culpa illa mortalis & grauis. Soto in relectione citata, membro. 2. quaest. 7. inquit, quod si reus praestito iuramento in communi de dicenda veritate ad omnia quae fuerit interrogatus, postea interrogetur de aliquo particulari contra ordinem iuris: quod tunc poterit sine periculo respondere, Non feci, licet venialiter peccat mentiendo. Ratio est, quia iuramentum praestitum in communi, erat intelligendum de illis quae iuridice esset interrogandus . Secundo dicit, quod si reus interrogetur praestito iuramento in particulari de dicenda veritate, an occiderit vel non occiderit: non potest respondere, non occidi, erit enim periurus. Eandem sententiam tenet lib. 5. de iustit. quaest. 6. art. 2. & dicit, oppositam sententiam nullo modo esse sustentabilem. PRO decisione sit prima conclusio. Probabilissima sententia est, quod reus interrogatus contra ordinem iuris, potest respondere sine mendacio & sine periurio, Non feci, non occidi. Hanc sententiam tenet expresse Adrianus in. 4. in quaest. de sigillo confessionis, & putat esse communem sententiam, & fortassis illo tempore ita erat. Videtur etiam esse sententia Caietani in opusculo. 17. responsionum, respons. 5. vbi expresse dicit, quod interrogatus contra ordinem iuris an habeat complices, potest respondere , Non habeo, ergo similiter potest respondere , non feci. Hanc etiam sententiam docuit in hac schola Salmantina Pena. Hanc etiam tenent multi nostris temporibus, pro cuius probatione multa possent dici. Sed tamen arguitur primo. Si reus in casu posito diceret in hunc modum, Ego subditus tuae interrogationi iuridice, non occidi hominem diceret verum: sed eundem sensum facit si tunc dicat, ego non occidi, ergo diceret verum. Consequentia est manifesta, & probatur maior: quia illa propositio est negatiua de subiecto non supponente. Minor vero probatur. Quando in aliqua propositione possunt intelligi & suppleri aliquae particulae ex circunstantia loci & temporis & personarum , idem est, quod ponantur expresse illae particulae in propositione, vel quod non ponantur quantum attinet ad veritatem vel falsitatem pro positionis: sed in casu posito omnes illae particulae intelliguntur ex circunstantia personarum , ergo vera est illa propositio, Ego non feci. Maior explicatur, & probatur. Si aliquis venditor publice frumenti, vendiderit iam totum frumentum quod erat venditurus, reseruato sibi necessario, & veniat ad illum emptor frumenti interrogans illum, An habeat frumentum, verissime respondet, non habeo frumentum, etiam sub iuramento: quia sane ex circunstantia personarum intelligitur ad vendendum. Sic ergo in nostro proposito, Venit iudex in figura personae publicae, interrogaturus ex parte reipublicae secundum legem aliquem vt reum, vel vt testem de aliquo crimine: poterit ergo respondere reus, si non iuridice interrogatur: non feci, non commisi crimen: quia intelligitur ex circunstantia personae, Non commisi crimen de quo tu interrogas vt persona publica secundum leges, vel aliter potest verificari propositio, ex circunstantia personae respondentis, scilicet, ego subditus tuae interrogationi iuridice, Non occidi hominem. Praeterea probatur illa maior, scilicet, quod ex circunstantijs suppleantur aliquae dictiones in locutione. Nam Christus Dominus Matth. 9. dixit, "Non est mortua puella sed dormit:" & tamen reuera puella illa erat defuncta per separationem animae a corpore. Quod ergo dicit Dominus, "Non est mortua," intelligitur scilicet respectu meae potestatis atque voluntatis respectu cuius perinde se habet atque si non esset mortua & dormiret, quae omnia supplentur in illa locutione ex circunstantia personae Christi, qui vocatus erat ad suscitandam puellam. Preterea probatur conclusio principalis. Iuramentum prestitum de dicenda veritate ad omnia interrogata, intelligendum est ad omnia interrogata iuridice: ergo etiam iuramentum prestitum de dicenda veritate circa aliquod negotium particulare intelligendum est quantum ad iuridicam interrogationem. Item probatur conclusio. Quando iudex sciens aliquem esse innocentem condemnat illum quia probatur nocens secundum allegata & probata, vere fert sententiam, dicendo, Condemno istum homicidam vt occidatur, quia certe intelligitur ex circunstantijs , Condemno istum homicidam secundum allegata & probata: ergo pari modo in casu nostro verificatur nostra conclusio . Item est aliud exemplum optimum. Quando aliquis iam est confessus in foro conscientiae homicidium quod fecit, & postea in alia confessione interrogatur a confessore, An commiserit homicidium, vere respondet, ego non commisi homicidium, quia intelligitur ex circunstantijs , quod pertineat ad tuum forum modo. Caeterum si idem confessor interrogaret illum extra sacramentum , An occiderit aliquem hominem, certe mentiretur si diceret non occidi, quia tunc ex circunstantijs, non possunt intelligi illae particulae. Ex dictis sequitur, quod si aliquis occidit hominem defendendo se cum moderamine, & interrogetur iuridice a iudice, An occiderit illum hominem, potest respondere etiam cum iuramento, non occidi hominem istum : quia ex circunstantia etiam negotij de quo agitur, intelligitur de occisione criminosa: nam iudex non interrogat neque interrogare potest, nisi de crimine. Sed quid si adhuc iudex instet interrogare, An reus fecerit delictum secretum, quid possit dicere siue iuridice siue non iuridice interrogatus? Respondetur & sit secunda conclusio . Nihilominus respondere poterit ipse reus, Non feci. Ratio est. Quia semper intelliguntur dictae particulae ex circunstantijs. Confirmatur ista doctrina ex D. Thom. 2. 2. quaest. 89. art. 7. ad quartum. vbi ait, quod quando non est eadem intentio iurantis & eius cui fit iuramentum, si fuerit dolus ex parte iurantis, iuramentum debet seruari secundum intentionem eius cui praestatur, si autem non sit dolus ex parte iurantis: tunc iuramentum debet seruari secundum intentionem ipsius iurantis. Et nota obiter, quod ista doctrina Diui Thomae intelligitur, quando verba iurantis sunt amphibologica, ita vt possint accipi secundum intentionem vtriusque partis, vel ex vi verborum, vel ex circunstantijs . Nunc ergo sic arguitur ex doctrina D. Tho mae. In casu proposito non est dolus ex parte iurantis, sed potius ex parte iudicis qui contra ordinem iuris, sub specie potestatis publicae vult exigere crimen, & condemnare contra intentionem legis, ergo qui iurat non tenetur verificare iuramentum secundum inten tionem iudicis, sed sufficit verificare secundum propriam intentionem, supposito quod verba ipsa possunt accipi in illo sensu ex circunstantijs. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur , distinguo antecedens . Nam si illa propositio, Ego occidi, accipiatur in eodem sensu ex parte subiecti, sicut accipitur negatiua, scilicet, cum eadem restrictione, ego subditus tuae interrogationi, falsa est. Nam est affirmatiua de subiecto non supponente: si autem accipiatur talis propositio in alio sensu, ita vt subiectum illud stet sine restrictione, vera est propositio affirmatiua: sed non est contradictoria negatiuae: quia non seruatur eadem restrictio. Ad secundum negatur antecedens, quamquam Soto, tanquam verissimum supponat illud vbi supra. Ratio est, quia dicere, non ita est, habet hunc sensum ex circunstantijs personarum, scilicet, Non ita est quod ego subditus tuae interrogationi occidi. Ad tertium respondetur nego consequentiam . Ratio est, quia extra iudicium non sunt illae circunstantiae quae sunt in iudicio ad verificandum illam propositionem negatiuam . Ad quartum respondetur, quod prudenter D. Tho. & doctores admonent, vt reus non mentiatur in iudicio: quia est magna occasio mentiendi ex timore poenae: sed simul admonet, vt vtatur amphibologica locutione, quae possit verificari secundum suam mentem. Nos ergo in fauorem innocentium , ostendimus modum verissimum, quomodo possit reus negare quod interrogatur contra ordinem iuris. Caeterum quomodo possit mentiri si velit facile est explicare, scilicet, si habeat intentionem accipiendi subiectum absolute sine restrictione: tunc enim falsa est propositio, Ego non occidi. Iam vero ex definitis dubio praecedenti, erit facilis & breuis solutio ad secundum dubium. DVbium secundum est, an reus qui interrogatur contra ordinem iuris, & negat se fecisse crimen: teneatur ad restitutionem famae accusatoris, qui ex negatione rei infamatur? Pro parte affirmatiua est argumentum. Non est licitum reddere malum pro malo, ergo etiam si accusator faciat mihi iniuriam, non erit mihi licitum obijcere illi peccatum criminatoris. Et confirmatur. Secundum opinionem illorum qui dicunt, quod reus mentitur si respondeat, ego non feci. Est argumentum. Ille per mendacium aufert famam proximi, ergo tenetur restituere. Ad hoc dubium, Scotus in 4. dist. 15. quaest. 4. artic. 3. Inquit, quod tenetur reus restituere famam accusatori, non tamen reuocando quod dixerat, sed dicendo sic. Non habeatis accusatorem pro calumniatore, putabat enim se posse probare & deceptus est. Hanc sententiam sequitur Ioannes de Basolis in eadem dist. quaest. 2. & Gabriel quaest. 16. & Diuus Antoninus in 2. part. titul. 2. capit. 2. §. tertio. Sed Caiet. in 2. 2. quaest. 62. artic. 2. inquit, quod si infamia accusatoris sequuta est ex eo, quod reus negauit mendaciter crimen sibi impositio: tenetur ad restitutionem: si autem sequuta est ex eo, quod reus, dixit neque nego, neque concedo probet ille: non tenetur ad restitutionem: sed Syluester in verb. restitutio. 3. §. tertio. tenet absolute partem negatiuam, quam sententiam sequitur Soto libr. 4. de Iustitia. quaest. 2. artic. 3. & Ricardus in 4. dist. 15. arti. 5. quae stione. 3. quanquam communiter probetur contraria sententia a Magistro Soto, & Caietano, & haec sententia est fere communis & probatur secundum nostrum modum dicendi in dubio praecedenti. Quia ille reus non mentitur negando, ergo defendit se cum moderamine inculpatae tutelae. Secundo probatur etiam secundum opinionem illorum qui tenent quod mentitur , vt Soto: quia illud mendacium non est contra iustitiam in ordine ad accusatorem, respectu cuius non tenetur reus concedere, sed potest se defendere. Et confirmatur, si quis non posset effugere manus inuasoris, nisi dicendo vnum mendacium, non erit homicida, etiam si mediante mendacio occiderit hominem: quia ille habebat ius ad defensionem suam, mendacium autem ex sua natura non est contra iustitiam, nisi quando homo tenetur ex iustitia dicere veritatem. Cuius oppositum supponimus in casu. Vltimo, modus ille respondendi Scoti & Caietani, potius est confiteri crimen proprium, quam euadere accusationem iniquam. ¶ Ad argumentum in oppositum respondetur , quod reus non reddit ma lum pro malo, sed iuste se defendit: per accidens autem sequitur infamia iniusti accusatoris, sicut sequitur mors iniqui inuasoris, ex defensione mea. Et hactenus de tertia parte. ¶ In quarta vero parte, disputanda erat quaestio. An iudex qui per iniuriam extorsit confessionem a reo, possit procedere ad illius punitionem. Sed quia similis quaestio tractabitur de teste in quaestione sequenti, simul definietur ista. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum reo liceat iudicium per appellationem declinare. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod reo non liceat iudicium declinare per appellationem . Dicit enim Apostolus Rom. 13. "Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit." Sed reus appellando , recusat subijci potestati superiori, scilicet iudici. Ergo peccat. ¶ 2 Praeterea. Maius est vinculum ordinariae potestatis, quam propriae electionis. Sed sicut legitur + { 2. q. 6. capit. a iudicibus. } 2. quae stione 6. A iudicibus quos communis consensus elegerit, non liceat prouocare. Ergo multo minus licet appellare a iudicibus ordinarijs. ¶ 3 Praeterea. Illud quod semel est licitum, semper est licitum. Sed non est licitum appellare post decimum diem, neque tertio super eodem. Ergo videtur quod appellatio non sit secundum se licita. SED contra est, quod Paulus Caesarem appellauit, vt habetur Act. 25. RESPONDEO dicendum, quod duplici de causa contingit aliquem appellare. Vno quidem modo, confidentia iustae causae: quia vi delicet iniuste a iudice grauatur. Et sic licitum est appellare. Hoc enim est prudenter euadere. Vnde + { 2. q. 3. cap. omnis oppressus. } 2. quaest. 6. dicitur: Omnis oppressus, libere sacerdotum, si voluerit, appellet iudicium, & a nullo prohibeatur. Alio modo aliquis appellat causa afferendae morae, ne contra eum iusta sententia proferatur. Et hoc est calumniose se defendere: quod est illicitum, sicut + { Artic. prae cedenti. } dictum est. Facit enim iniuriam & iudici, cuius officium impedit: & aduersario suo, cuius iustitiam quantum potest perturbat. Et ideo sicut dicitur 2. quaest. 6. omni modo puniendus est, cuius appellatio iniusta pronuntiatur. AD primum ergo dicendum, quod potestati inferiori intantum aliquis subijci debet, inquantum ordinem superioris seruat, a quo si exorbitauerit, ei subijci non oportet: puta si aliud iusserit Proconsul , & aliud Imperator, vt patet per + { Vid. Augu. erm. 6. de verb. domini. to. 10. } Gloss. Roma. 13. Cum autem iudex aliquem iniuste grauat, quantum ad hoc relinquit ordinem superioris potestatis, secundum quam necessitas sibi iuste iudicandi imponitur. Et ideo licitum est ei, qui contra iustitiam grauatur, ad directionem superioris potestatis recurrere, appellando vel ante sententiam, vel post. Et quia non praesumitur esse rectitudo, vbi vera fides non est, ideo non licet catholico ad infidelem iudicem appellare, secundum illud 2. quaest. 6. + { 2. q. 6. cap. catholicus. } Catholicus qui causam suam siue iustam, siue iniustam ad iudicium alterius fidei iudicis prouocauerit, excommunicetur. Nam & Apostolus arguit eos, qui iudicio contendebant apud infideles. AD secundum dicendum, quod ex proprio defectu vel negligentia procedit, quod aliquis sua sponte se alterius iudicio subijciat, de cuius iustitia non confidit. Leuis etiam animi esse videtur, vt non permaneat in eo quod semel approbauit. Et ideo rationabiliter denegatur subsidium appellationis a iudicibus arbitrarijs, qui non habent potestatem, nisi ex consensu litigantium. Sed potestas iudicis ordinarii non dependet ex consensu illius, qui eius iudicio subditur, sed ex auctoritate Regis & principis, qui eum instituit. Et ideo contra eius iniustum grauamen lex tribuit appellationis subsidium. Ita quod etiam si sit simul ordinarius & arbitrarius iudex, potest ab eo appellari: quia videtur ordinaria potestas occasio fuisse, quod arbiter eligeretur, nec debet ad defectum imputari eius, qui consensit in eum sicut in arbitrum, non vt in eum, quem princeps iudicem ordinarium dedit. AD tertium dicendum, quod aequitas iuris ita subuenit vni parti, quod altera non grauetur. Et ideo tempus decem dierum concessit ad appellandum, quod sufficiens aestimauit ad deliberandum, an expediat appellare. Si vero non esset determinatum tempus, in quo appellare liceret, semper certitudo iudicij remaneret in suspenso: & ita pars altera damnificaretur. Ideo autem non est concessum vt tertio ali quis appellet super eodem: quia non est probabile, totiens iudices a recto iudicio declinare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Licitum est appellare ex confidentia iustae causae, quando aliquis grauatur a iudice. ¶ Secunda conclusio. Non est licitum appellare causa afferendae morae, ne contra ipsum sententia iusta proferatur. COMMENTARIVS. COnclusiones huius articuli habentur expresse. 2. quaest. 6. De materia huius articuli, extant tituli in vtroque iure, de appellationibus, & Summistae etiam tractant in verbo, appellatio. Nobis tamen pro foro conscientiae pauca sufficient. Primo. Nota, differentiam esse inter appellationem & supplicationem: quod appellatio est ad superiorem iudicem, supplicatio vero est ad eundem iudicem qui tulit sententiam: quae quidem licita est, etiam si sententia fuerit iusta, quoniam finis illius est, vt iterum videatur causa, si forte sit locus misericordiae aut mitigationis. Secundo. Nota, quod licitum est appellare a sententia iusta secundum allegata & probata, quando reus habet nouam iuris aut facti probationem, quam non potuit in tempore coram iudice inferiore proponere. Ratio huius est, quia iste appellat, ex confidentia iustae causae, neque impedit officium iudicis neque perturbat iustitiam aduersarij. Tertio. Nota, quod qui appellat a sententia inferioris iudicis, quae omni ex parte scitur esse iusta: peccat contra iustitiam commutatiuam contra iudicem ipsum, cuius officium impedit, & contra partem contrariam cuius officium perturbat: & tenebitur ad resitutionem totius damni quod patitur, & ipse iudex, & pars contraria. Poenam autem quadrupli, que habetur in cap. omnino. 2. quaestione. 6. non tenetur soluere, nisi condemnatus de iniusta appellatione. DVbium est. An condemnatus a iudice inferiore secundum quandam opinionem probabilem circa ius, sciat quod iudex superior habet oppositam opinionem : an scit licitum appellare illum. Pro parte ne gatiua est argumentum. Quia sic appellans imponit falsum crimen inferiori iudici, scilicet quod fecerit sibi iniuriam: ergo non est licitum. Ad hoc dubium, aliqui respondent vniuersaliter, quod non est licitum. Sed nobis aliter videtur respondendum & sit prima conclusio. Si opinio quam sequutus est iudex inferior est minus probabilis, licitum est appellare. Ratio est: quia iudex inferior tenetur sequi opinionem probabiliorem circa ius, vt ostendimus supra. q. 63. artic. 3. Secundo probatur. Etiam supposita opinione illorum qui tenent, quod iudex licite potest sequi opinionem probabilem, relicta probabiliore. Arguitur sic. Reus in tali casu appellat ex confidentia iustae causae, neque imponit falsum crimen iudici inferiori, sed tantum obijcit quod sequutus est opinionem minus probabilem circa ius, & quod vult hoc examinare in superiori tribunali. Item non perturbat iustitiam partis contrarie, sed intendit, vt sua iustitia fiat clarior. Secunda conclusio. Si iudex inferior iudicet secundum opinionem probabiliorem, & hoc constet ipsi condemnato, non est ei licitum appellare. Ratio est, quia iniuriam facit iudice qui rectissime fecit suum officium, & perturbat iustitiam alterius partis. Tertia conclusio. Si opiniones circa ius fuerint aeque probabiles, & nullus sit in possessione, poterit tunc condemnatus appellare superiorem iudicem. Primo, quia poterit allegare se pati iniuriam, nam in tali casu sententia iusta erat vt diuideretur substantia de qua litigabatur, vt nos probauimus supra quaestione 63. artic. 3. Item poterit allegare absque iniuria iudicis, quod iudex tulit sententiam sibi contrariam, secundum quandam opinionem iuris quam reputat falsam, & quod intendit vt hoc examinetur a superiori tribunali. Notandum est etiam, quod populares litigantes, bona fide appellant quando sequuntur sententiam sui aduocati: quia illi non tenentur scire subtilitates iuris. ¶ Denique notandum est, religiosis omnibus inter dictam esse appellationem a suis praelatis iure communi, vt patet in cap. ad nostram. & in capit. reprehensibilis. & capit. cum speciali. de appellationibus. Sed tamen singuli religiosi seruabunt suas consti tutiones. Ratio autem quare iure communi denegata sit appellatio religiosis, sumitur ex bono communi religionis, quod consistit in quadam simplicitate obedientiae & tranquillitate: eo vel maxime, quod religiosi in sua professione renunciant iuri appellandi, sicut renuntiant possessionibus: relinquitur tamen illis locus querelae. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum liceat condemnato ad mortem se defendere, si possit. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod liceat condemnato ad mortem se defendere, si possit. Illud enim ad quod natura inclinat, semper est licitum, quasi de iure naturali existens. Sed naturae inclinatio est ad resistendum corrumpentibus, non solum in hominibus & animalibus: sed etiam in insensibilibus rebus. Ergo licet reo condemnato resistere, si potest, ne tradatur in mortem. ¶ 2 Praeterea. Sicut aliquis sententiam mortis contra se latam subterfugit resistendo, ita etiam fugiendo. Sed licitum esse videtur, quod aliquis se a morte per fugam liberet: secundum illud Eccles. 9. "Longe esto ab homine potestatem habente occidendi, & non viuificandi." Ergo etiam licitum est reo resistere. ¶ 3 Praeterea. Prouerbiorum 24. dicitur: "Erue eos qui ducuntur ad mortem, & eos qui trahuntur ad interitum, liberare ne cesses." Sed plus tenetur aliquis sibi, quam alteri. Ergo licitum est, quod aliquis condemnatus, seipsum defendat, ne in mortem tradatur. SED contra est, quod dicit Apostolus Rom. 13. "Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit: & ipse sibi damnationem acquirit." Sed condemnatus , se defendendo, potestati resistit, quantum ad hoc, in quo est diuinitus instituta ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum. Ergo peccat se defendendo. RESPONDEO dicendum, quod aliquis damnatur ad mortem dupliciter. Vno modo iuste: & sic non licet condemnato se defendere. Licitum enim est iudici eum resistentem impugnare. Vnde relinquitur, quod ex parte eius sit bellum iniustum. Vnde indubitanter peccat. Alio modo condemnatur aliquis iniuste, & tale iudicium simile est violentiae latronum: secundum illud Ezechielis 22. Principes eius in medio illius quasi lupi rapientes praedam, ad effundendum sanguinem. Et ideo sicut licet resistere latronibus: ita licet resistere in tali casu malis principibus, nisi forte propter scandalum vitandum, cum ex hoc aliqua grauis turbatio timeretur. AD primum ergo dicendum, quod ideo homini data est ratio, vt ea, ad quae natura inclinat, non passim, sed secundum rationis ordinem exequatur. Et ideo non quaelibet defensio fui est licita, sed solum quae fit cum debito moderamine. AD secundum dicendum, quod nullus ita condemnatur, quod ipse sibi inferat mortem, sed quod ipse mortem patiatur. Et ideo non te netur facere id, vnde mors sequatur: quod est manere in loco, vnde ducatur ad mortem. Tenetur tamen non resistere agenti, quin patiatur quod iustum est eum pati. Sicut etiam si aliquis sit condemnatus, vt fame moriatur, non peccat, si cibum sibi occulte ministratum sumat: quia non sumere, esset seipsum occidere. AD tertium dicendum , quod per illud dictum Sapientis non inducitur aliquis ad liberandum alium a morte contra ordinem iustitiae, vnde nec seipsum contra iustitiam resistendo aliquis debet liberare a morte. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si sententia est iusta non est licitum se defendere. Probatur. Nam alias daretur bellum iustum ex vtraque parte. ¶ Secunda conclusio. Si sententia sit iniusta, licitum est se defendere, nisi graue scandalum sequeretur in republica. Ratio est, quia iure naturae, vnicuique datum est, vim vi repellere. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istas conclusiones, An innocens damnatus ad mortem per sententiam secundum allegata & probata iustam, possit se ipsum defendere? ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Talis sententia est iusta: sed secundum doctrinam Diui Thomae in prima conclusione, quando sententia est iusta nemo potest se defendere: ergo, &c. ¶ Secundo. Iudex sciens innocentiam damnati per scientiam particularem, potest, imo tenetur exequi sententiam datam: ergo innocens non potest se defendere. Patet consequentia: quia alias dabitur bellum iustum ex vtraque parte seclusa omni ignorantia. ¶ Tertio. Si innocens ille defendendo se, percutiat iudicem , postea punietur, etiam si constet de illius innocentia, ergo. ¶ Quarto. In tali defensione, semper est scandalum & perturbatio reipublicae: er go nunquam est licita talis defensio. ¶ Pro parte vero affirmatiua arguitur primo. Diuus Thom. dicit in secunda conclusione, quod quando sententia est iniusta, licitum est se defendere: sed in tali casu sententia secundum rem est iniusta, quia fundatur in falsa praesumptione: ergo &c. ¶ Secundo. Licitum est vnicuique innocenti se defendere, etiam ab altero innocente, qui per ignorantiam inuadit: ergo in illo casu licitum erit innocenti condemnato se defendere a iudice, etiam innocenti. ¶ Tertio. Innocentes qui sunt in ciuitate, quae bello iusto impetitur: possunt se defendere ab illis, qui iuste pugnant: ergo etiam in casu posito. ¶ Quarto. Si iudex sciat innocentiam damnati, tenetur adhibere omnem diligentiam ad liberandum illum secluso scandalo: ergo vbi non fuerit scandalum, iudex poterit dissimulare, & tenebitur, & non impugnare innocentem: alias erit bellum iniustum ex parte iudicis. ¶ Ad hoc dubium respondet Soto libr. 5. de Iustitia. quaest. 6. artic. 4. negatiue, sed Victoria praeceptor eiusdem, tenet partem affirmatiuam. PRO decisione, sit prima conclusio. Nomine iniustae sententiae intelligit Diuus Thomas, sententiam quae profertur contra ordinem iuris. Probatur, quia comparat illam violentiae latronum, sententia autem quae profertur secundum allegata & probata, non potest comparari violentiae latronum , etiam si detur contra innocentes. Vnde relinquitur, quod nomine sententiae iustae, in prima conclusione, intelligit sententiam quae profertur secundum allegata & probata, siue detur contra innocentem, siue contra nocentem. Secunda conclusio. Damnatus innocens potest per se loquendo se defendere in casu dubij propositi. Probatur, quia talis sententia nulla est in foro conscientiae, neque confert verum ius accusatori aut iudici, vt habet communis opinio: ergo per se loquendo poterit condemnatus ille se defendere, nisi obstet aliqua circunstantia boni vel mali publici. Secundo. Si per talem sententiam ille innocens esset condemnatus poena pecuniaria, poterit adhibere omnem industriam, ne soluat pecunias, & abscondere bona sua: ergo in casu vbi agitur de periculo vitae, poterit se defendere. Et confirmatur, quia si semel soluerit illas pecunias, & postea constiterit de illius Innocentia: tenebitur Fiscus restituere illi bona sua absque noua sententia: ergo prior sententia nulla fuit, ac per consequens poterit se defendere. Tertio, sententia excommunicationis, quae profertur secundum allegata & probata, fundatur tamen in falsa praesumptione, non obligat in foro conscientiae, & sic excommunicatus poterit se gerere vt non excommunicatus secluso scandalo, ergo. Eadem est ratio in casu posito. Ex quo sequitur corollarium, quod ille innocens poterit occidere iudicem in sui defensione, secluso scandalo: si vero fuerit scandalum, erit graue peccatum defendere se per vim, & quia semper est eiusmodi scandalum, quando aliquis se defendit in casu proposito: ideo Diuus Thomas non apposuit illam exceptionem in prima conclusione, sed apposuit illam in secunda conclusione: quia in illo casu multoties non erit scandalum defendere se ab iniquo iudice & tyranno. Ad argumenta in contrarium. Ad primum distinguo maiorem: sententia illa est iusta secundum allegata & probata, quatenus fundatur in falsa praesumptione, concedo: sed secundum rem nego. Et ad minorem respondetur, quod Diuus Thomas loquutus est vniuersaliter, comprehendendo etiam sententiam iustam secundum allegata & probata: quia semper aut fere est scandalum, si quis se defendat contra huiusmodi sententiam. Ad secundum, nego antecedens. Si iudex poterit sine scandalo sententiam non exequi: tunc enim erit bellum iniustum ex parte iudicis. Ad tertium. Concedo antecedens, quia praesumitur culpa saltem scandali: sed negatur consequentia: quia vt habetur in regula, Sine culpa, de regulis iuris in sexto. licite potest aliquis puniri sine culpa, non tamen sine causa. Ad quartum respondetur, quod quando fuerit scandalum, non erit licitum se defendere. Ad argumenta pro parte affirmatiua, conce dimus intentum, quatenus probant nostram secundam conclusionem. Sed tamen circa solutionem ad secundum, disputat Caietanus quaestionem circa condemnatum ad mortem, an possit fugere? Et circa condemnatum ad potionem veneni, an teneatur illam sumere: & an condemnatus ad mortem famis, possit licite comedere. Nos autem per propositiones dicemus ad singula. Prima propositio. Licitum est cuilibet fugere de carcere: etiam si ex fuga illius sequatur aliquod damnum custodibus carceris. Ratio est: quia illud damnum est effectus per accidens & praeter intentionem fugientis, cum ipse vtatur iure suo. Secunda propositio. Non est licitum fugere de carcere impugnando custodes. Ratio est, quia hoc esset repugnare iustitiae legali in suis ministris. Tertia propositio. Licitum est fugere de carcere rumpendo vincula & parietes. Ratio est, quia sic fugiens non facit vim alicui, eo quod vis non fit nisi creaturae rationali. Vnde quemadmodum damnatus ad bestias, potest feram occidere: ita etiam detentus in carcere poterit rumpere carcerem, absque illatione violentiae. Ista conclusio est contra Gandauum quodlibeto. 9. art. 25. Dicunt tamen Caietanus, & Soto, quod ita fugiens tenebitur ad restitutionem damni in carcere illati: sed certe si ille erat condemnatus ad mortem, vel ad abscisionem membri, non tenetur ad aliquam restitutionem: quia erat in extrema necessitate: in qua omnia sunt communia, sicut non teneretur ad restitutionem equi quem fugiendo occidit. Quarta propositio. Licitum est consulere incarcerato vt fugiat, & dare illi ad hoc industriam & instrumenta quibus carcerem frangat. Excipit Caietanus eos quibus incumbit ex officio & statu tueri publicam potestatem, vt sunt ministri iustitiae, & in republica viri senatores. Ratio Caietani pro ista conclusione est: quia nullus prohibetur a cooperatione actus qui licitus est alteri, nisi per accidens ratione status aut officij: sicut non est licitum clerico cooperari ad causam sanguinis iustam. Et si quis obijciat contra Caietanum, quod pari ratione sequeretur, licitum esse rumpere carcerem, vt incarceratus fugiat: negat consequentiam. Nam dicit magnam esse differentiam, quod aliquis intus existens rumpat carcerem, vel quod aliquis extra existens rumpat domum carceris. Quia iste offendit publicam potestatem immediate: ille autem vtitur iure fugiendi, & per accidens rumpit carcerem. Hanc sententiam quantum ad secundam partem, scilicet, quod est licitum dare instrumenta incarcerato, reijcit Soto libro. 5. de Iustitia. quaest. 6. artic. 4. Dicit nanque quod quanuis sit licitum consulere: tamen non est licitum dare illi instrumenta: quia non est licitum rumpere carcerem cum illo: ergo neque instrumenta praestare. Nauarro in Manuali capit. 25. numer. 38. refert vtranque opinionem, & dicit opinionem Caietani esse tolerabilem ex aequitate quadam: sed opinionem Soti esse veriorem secundum iuris rigorem. Et ratio illius est, quia ab omnibus iudicantur peccare infringentes carcerem vt parent viam fugientibus: ergo etiam dantes ad hoc instrumenta. Sed ex hoc statim sequitur, quod etiam peccant dantes consilium & industriam. Patet consequentia: quia magis influunt in effectum dantes consilium & industriam: quam dantes instrumenta. Quamobrem, nobis verior est sententia. Caietani: sed eius ratio indiget expositione. Notandum ergo primo, quod licet quaedam opera si per se intenta sunt, siue vt finis, siue vt medium ad finem sint illicita: efficiuntur licita, quia sunt effectus per accidens alicuius bonae actionis. Vt verbi gratia, occidere hominem est illicitum vt intentum per se, nisi ab autoritate publica: at vero si quis occidit hominem, exercens defensionem suam cum moderamine inculpatae tutelae: non est illicitum. Similiter si quis fugiens feram, incurrit in hominem & praecipitat illum, non est homicida: quia exercet operationem fugiendi ad quam habebat ius: vnde praecipitatio fuit effectus per accidens sequutus ex fuga. Si quis autem in eodem casu videns amicum fugientem praecipitaret eundem hominem, vt pararet amico viam: esset homicida, quia immediate exercet operationem illicitam. ¶ Secundo notandum, quod aliquando effectus ille qui est per accidens respectu operantis actionem sibi licitam efficitur per se intentus respectu alterius, qui intendit adiuuare ad illam actionem: vt in exemplo secundo immediate posito. Ratio est, quia ista fuga in illo casu est tantum operatio vnius fugientis, vnde respectu illius, tantum est effectus per accidens, praecipitatio hominis. Tertio notandum, non esse verum vniuersaliter, vt si alicui est licita operatio, quod cuilibet sit licitum operari cum illo, eandem actionem vt con causa. Verbi gratia, marito adulterae condemnatae per sententiam iudicis, licitum est illam occidere: & tamen nemini licitum est occidere illam simul cum illo: quanuis sit licitum consulere, vt occidatur & dare instrumenta. Ratio igitur Caietani, ita intelligenda est, quod licitum sit adiuuare ad illam operationem, dando consilium aut instrumenta: non autem exercendo eandem actionem. Dicimus ergo, quod cum ipsi incarcerato sit licitum fugere poterit quilibet consulere, vt fugiat, & dare illi instrumenta quibus possit parare viam fugae, at nulli licebit rumpere carceres, vt incarceratus fugiat. Ratio est, quia ista operatio rumpendi carceres, solum erit licita quando fuerit effectus per accidens alterius bonae actionis, ad quam homo habet ius. Sed est argumentum contra tertiam & quartam conclusionem. Nam iure ciuili puniuntur poena capitis effractores carcerum, vt patet in. l. de his. ff. de effractoribus: ergo peccant mortaliter. Patet consequentia, nam tanta poena non esset iusta, nisi pro peccato mortali. Ad hoc dicit Soto vbi supra, quod forte legislatores sequuti sunt opinionem illorum qui dicunt, esse illicitum carceres rumpere. Vel secundo potest responderi & melius, quod leges aliquando praesumunt culpam, etiam si nulla sit, & ita lex illa praesumit violentiam factam esse custodibus, quod potest colligi ex eo, quod ibidem dicitur, qui conspiratione facta cum caeteris, carceces effregerint. Vbi insinuatur factam fuisse vim custodibus, & subditur ibidem, qui per negligentiam custodium euaserint, leuius puniuntur: quod tamen intelligit Soto, si ruperint vincula, alias inquit, iniqua esset punitio. Quinta conclusio. Condemnatus per sententiam iudicis iustam ad poenam carceris, non potest licite fugere. Ratio est, quia sicut tenetur exulare qui condemnatur ad exilium, & qui condemnatur, vt non exeat de ciuitate tenetur non exire: ita etiam, qui condemnatur ad poenam carceris, tenetur non exire. Ratio huius est, nam quilibet tenetur obedire iustitiae legali, in illis actionibus quas potest licite exercere, ergo etiam &c. Ex hac vniuersalitate excipit Soto contra Caietanum, quando aliquis condemnatur ad carcerem dum morte plectendus erit, tunc enim poterit fugere. Quod probat ratio Diui Thomae in solutione ad secundum. Vnde & nos fecimus aliam exceptionem scilicet, quando quis damnatur ad carcerem perpetuum, vel ad durissimam seruitutem: vt si damnatur ad triremes. Ratio est, quia carcer perpetuus comparatur morti, vt habetur. l. antepenultima. ff. de regulis iuris. Item condemnatio ad triremes est acerbissimum tormentum. Ergo licitum est fugere, si potest absque resistentia administrantium. Item probatur, quia capti in bello iusto possunt licite fugere non obstante, quod sunt serui iure gentium. Ergo & illi qui numerantur in nostro casu. Circa praedictas conclusiones. Notandum , quod religiosis non est licitum fugere de carcere, quia illi sponte sua se abdicauerunt libertate vagandi: quare non debent esse melioris conditionis quantum ad hoc, qui sunt in carcere: quam alij religiosi: sed isti non possunt fugere. Ergo neque illi. Hinc excipiunt aliqui, nisi forte ageretur de periculo vitae ipsius religiosi: tunc enim licitum esset illi fugere. Et hoc probat ratio Diui Thomae in solutione ad secundum. Possumus etiam ponere, aliam exceptionem, quando religiosus est condemnatus ad perpetuum carcerem, vel ad durissimam poe nam: tunc enim fugere licebit non ad vagandum, neque ad dimittendum habitum: sed ad quaerendum aliquod remedium a superiori praelato, vel a summo Pontifice. Ratio huius exceptionis est: quia videtur nimis asperum & inhumanum, priuare religio sos recursu ad supremum praelatum in tanta angustia constitut os: satis enim erit in fauorem religionis & voti solennis, quod non concedamus illis licentiam vagandi, sed quod teneantur repraesentare se superiori Praelato, aut Pontifici, vt dictum est. Sexta conclusio. Non est licitum condemnare reum, vt ipsemet sumat potionem mortiferam. Probatur, quia nemini licet se occidere: at qui illam potionem sumit se occidit, ergo, &c. Quomodo autem vniuersaliter sit verum, nemini licere se ipsum occidere: explicuimus supra quaestione 64. arti. 5. Haec sententia est Caietani in hoc loco & Soto libro. 5. de Iustitia. quaestione. 6. arti. 4. cuius oppositum tenuit Victoria in relectione de homicidio. numer. 30. quia videbatur sibi quod non magis se occidit qui bibit venenum: quam qui scandit scalas, vt se applicet ad actionem mortiferam, aut qui extendit collum ad ictum gladij. Item, quia si iudex potest condemnare reum, vt moriatur per venenum, & cogere illum vt aperiatos, & velit, nolit, deglutiat venenum: non videtur esse ratio sufficiens, quae ostendat non esse licitum, quod ipsemet hauriat. Nihilominus nobis probabilior videtur sententia Caietani, & est communior, & ratio non potest melior afferri, quam illa quae adducta est: & ad argumentum in contrarium respondetur, quod ascendere in scalas, non est actio occisiua, & extendere collum potius est pati, aut parare se ad actionem mortis: at vero sumere venenum ex se actio occisiua est. Ad secundum respondetur, quod sicut iudex potest per vim decollare reum, ipse autem reus non potest se decollare. Ita non potest reus venenum bibere, nisi forte inuitus & coactus. Sed maior difficultas est, vtrum sit licitum condemnato ad mortem famis, non comedere cibos sibi oblatos? Videtur quod teneatur comedere. Primo, nam Diuus Thomas in solutione ad secundum, dicit, quod non comedere esset seipsum occidere. Sed nemini licet se ipsum occidere, quin potius tenetur quis propriam vitam tueri ergo iste talis condemnatus ad mortem famis tenetur comedere oblatos sibi cibos, vt propriam vitam tueatur. Secundo. Omnis homo tenetur vitam seruare per sumptionem cibi non prohibiti: sed ipse iudex non prohibet per sententiam, vt ipse comedat, sed quod non dentur illi cibi: ergo &c. Haec sententia est Caietani in hoc loco, & Victoriae vbi supra, numero. 2. Oppositum tenet Soto loco citato: & ratio eius est, quia reus potest non fugere de carcere, etiamsi sit licitum ei fugere, ergo poterit non comedere, etiam si sit ei licitum comedere; Non enim videtur quod magis se occidat iste quam ille. Item, quia non comedere potius est non conseruare vitam quam se occidere: sed quando est causa iusta licitum est non conseruare vitam, ergo &c. Probatur consequentia. Quia satis iusta videtur causa obedire sententiae ex virtute iustitiae legalis. Nihilominus probabilior & verior videtur opinio domini Caietani: quanuis fortasse posset vtrumque problematice sustineri. Ratio autem nostra est, quia vix potest responderi ad verba Diui Thomae allata. Item, quia secundum omnium sententiam, licitum est in illo casu comedere. At vero difficultas est inter Doctores, An sit peccatum mortale non comedere: ergo tutius est comedere, ergo hoc debet facere. Ad primum in oppositum nego consequentiam, & est discrimen quod non fugere est expectare mortem ab extrinseco infligendam: at vero non comedere, est expectare mortem ab intrinseco efficiendam, absque aliqua causa virtutis iusta. Ad secundum respondetur, quod non est ibi causa virtutis obedientiae ad iustitiam legalem: quia sententia non praecipit, vt ego non comedam: esset enim iniqua talis sententia: sed tantum praecipit, vt nemo mihi cibos ministret. Sed contra, ergo alij tenentur dare illi cibum. Patet sequela. Quia licitum est illi dare cibum , & ille est in extrema necessitate, ergo tenentur . Respondetur , nego sequelam & consequentiam: & ratio est, quia sententia prohibet dare cibos condemnato, & quanuis per se non obliget nisi ministros iustitiae ad exequutionem sententiae: tamen ipso facto deobligat omnes alios, ita vt non teneantur succurrere illi damnato, & liceat illis permittere, vt sententia exe quutioni mandetur. De qua re vide Diuum Thomam. 2. 2. quaestione. 31. articul. 2. ad tertium, vbi dicitur, quod non tenemur dare cibum ei qui secundum iustitiam patitur famem. Sed adhuc superest difficultas circa eandem solutionem ad secundum, An teneatur fugere damnatus ad mortem, si commode potest? Videtur, quod teneatur. Nam Diuus Thomas dicit, "Nemo ita condemnatur, vt ipse sibi inferat mortem, sed vt mortem patiatur:" & ideo non tenetur facere id vnde mors sequitur, quod est manere in loco vnde ducatur ad mortem. Hinc infertur, quod manere in illo loco esset seipsum interficere, ergo &c. Respondetur, quod Diuus Thomas duo dicit, Alterum est, quod nemo potest ita condemnari, vt seipsum interficiat: alterum est, quod potest obligari, vt patiatur mortem. Ex hoc secundo infert Diuus Thomas quod licitum est fugere, & quod non tenetur manere in carcere, quando potest fugere sine resistentia ad ministros iustitiae. Et ratio est, quia tunc ipsum manere non est passio illata a ministro iustitiae, vnde non tenebitur manere nisi quando per actualem actionem cogitur manere. Et haec de ista quaestione. # 70 [De iniustitia testium] QVAESTIO LXX. De iniustitia testium. DEINDE considerandum est de iniustitia pertinente ad personam testis. Et circa hoc quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum homo teneatur ad testimonium ferendum. AD Primum sic procedi{ Inf. art. 3. ad tertium . } tur. Videtur quod homo non teneatur ad testimonium ferendum . Dicit enim August. in quaestionibus Genes. + { Quaest. 26. ad fi. to. 4. Et li. 22. cont. Faustum. cap. 33. } quod Abra ham dicens de vxore sua: "Soror mea est, veritatem celari voluit, non mendacium dici." Sed veritatem celando, aliquis a testificando abstinet. Ergo non tenetur aliquis ad testificandum. ¶ 2 Praeterea. Nullus tenetur fraudulenter agere. Sed Prouerbiorum. 11. dicitur: "Qui ambulat fraudulenter, reuelat arcana. qui autem fidelis est, celat amici commissum." Ergo non tenetur homo semper ad testificandum, praesertim super his, quae sunt sibi in secreto ab amico commissa. ¶ 3 Praeterea. Ad ea quae sunt de necessitate salutis, maxime tenentur clerici & sacerdotes. Sed clericis & sacerdotibus prohibetur ferre testimonium in causa sanguinis. Ergo testificari non est de necessitate salutis. SED contra est, quod August. dicit: "Qui veritatem occultat, & qui prodit mendacium, vterque reus est." Ille, quia prodesse non vult: hic, quia nocere desiderat. RESPONDEO dicendum, quod in testimonio ferendo distinguendum est: quia aliquando requiritur testimonium alicuius, aliquando non requiritur. Si requiritur testimonium alicuius subditi autoritate superioris, cui in his, quae ad iustitiam pertinent, obedire tenetur: non est dubium, quin teneatur testimonium ferre in his in quibus se cundum ordinem iuris testimonium ab eo ex igitur, puta in manifestis, & in his de quibus infamia praecessit. Si autem exigitur ab eo testimo nium in alijs, puta in occultis, & de quibus infamia non praecessit, non tenetur ad testificandum: si vero requiratur eius testimonium non autoritate superioris, cui obedire tenetur, tunc distinguendum est, quia si testimonium requiratur ad liberandum hominem, vel ab iniusta morte seu poena quacunque, vel a falsa infamia, vel ab aliquo damno, tunc tenetur homo ad testificandum. Et si eius testimonium non requiratur, tenetur facere quod in se est, vt veritatem denuntiet alicui, qui ad hoc possit prodesse. Dicitur enim in Psalm. 81. "Eripite pauperem, & egenum de manu peccatoris liberate." Et Prouerb. 24. "Erue eos qui ducuntur ad mortem:" & Roman. 1. dicitur: "Digni sunt morte non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus." Vbi dicit + { Est gloss. Ambrosij in istum locum. to. 5. } Gloss. "Consentire, est tacere cum possis redarguere." Super his vero quae pertinent ad condemnationem alicuius, non tenetur aliquis ferre testimonium, nisi cum a superiori compellitur secundum ordinem iuris. Quia si circa hoc veritas occultetur, nulli ex hoc speciale damnum nascitur. Vel si immineat periculum accusatori, non est curandum, quia ipse in hoc periculum sponte se ingessit. Alia autem ratio est de reo, cui periculum imminet eo nolente. AD primum ergo dicendum, quod Augustinus loquitur de occultatione veritatis in casu illo, quando aliquis non compellitur superioris autoritate veritatem propalare, & quando occultatio veritatis est nulli specialiter damnosa. AD secundum dicendum , quod de illis quae homini sunt commissa in secreto per confessionem, nullo modo debet testimonium ferre, quia huiusmodi non scit vt homo, sed tanquam Dei minister, & maius est vinculum sacramenti quolibet hominis praecepto. Circa ea vero quae aliter homini sub secreto committuntur, distinguendum est. Quandoque enim sunt talia, quae statim cum ad notitiam hominis venerint, homo ea manifestare tenetur, puta si pertinent ad corruptionem multitudinis spiritualem vel corporalem, vel in graue damnum alicuius personae, vel si quid aliud est huiusmodi, quod quis propalare tenetur vel testificando, vel denuntiando. Et contra hoc debitum obligari non potest per secreti commissum, quia in hoc frangeret fidem, quam alteri debet. Quandoque vero sunt talia quae quis prodere non tenetur, vnde potest obligari ex hoc, quod sibi sub secreto committuntur, & tunc nullo modo tenetur ea prodere, etiam ex prae cepto superioris, quia seruare fidem est de iure naturali. Nihil autem potest praecipi homini contra id quod est de iure naturali. AD tertium dicendum, quod operari vel cooperari ad occisionem hominis non competit ministris altaris, vt supra + { Quaest. 64. art. 4. } dictum est. Et ideo secundum iuris ordinem compelli non possunt ad ferendum testimonium in causa sanguinis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si secundum ordinem iuris requiritur testimonium a proprio iudice, tenetur ferre. Secunda conclusio. Si requiratur contra ordinem iuris, non tenetur testificari. Tertia conclusio. Si testimonium sit necessarium ad liberandum hominem ab iniuria, vel damno: tenetur testificari etiam non postulatus ab aliquo neque rogatus. Quarta conclusio. Quando agitur tantum de condemnatione alicuius, non tenetur ferre testimonium, nisi compulsus a iudice secundum ordinem iuris, etiam si accusatori periculum immineat. COMMENTARIVS. DE hac materia extant tituli de testibus in vtroque iure, & in decreto causa 3. & 4. per multas quaestiones. Soto libro. 5. de iustitia, quaestione. 7. & relectione de tegen. membro. 2. quaest. 6. Nauarro in manuali, cap. 25. numero. 40. Nos vero hanc materiam in quinque partes diuidemus. In prima disserendum erit, quando iudex iuste interrogat testem. DVbitatur primo ad quid teneatur testis? Pro cuius decisione sit prima conclusio . Quando iudex procedit per viam accusationis, aut denuntiationis: necessarium est, quod praecesserit ipsa accusatio, vel denuntiatio iusta in foro exteriori. Haec est communis sententia, & probatur ex definitione viae accusationis, est enim via accusationis quando proceditur ab ipsa accusatione, tanquam a principio, ergo necesse est vt praecedat accusatio. Sed tamen explicatur illa propositio. Diximus enim, quod praecedat accusatio in foro exteriori iusta, quia potest contingere, vt accusatio sit iniusta in foro conscientiae, eo quod accusator poterat & tenebatur corrigere delinquentem, & ita prouidere bono communi: & nihilominus illa accusatio erit iusta in foro exteriori, & iudex tenetur illam admittere, si accusator instat. Probatur, quia iudex est custos boni publici, & debet procedere secundum ius commune , ergo debet admittere & acceptare accusationem quam admittunt ipsa iura. Et confirmatur. Accusator habet in foro exteriori ius ad accusandum illud, quod probare promittit, ergo iudex debet admittere in eodem foro illam accusationem, alias merito puniretur ille iudex si non admitteret talem accusationem: quia non recte fecit officium suum. Et notandum est, quod iste est vnus de multis casibus, in quibus iudex potest interrogare testem specialiter de ipso reo, & tamen non potest interrogare ipsum reum, An fecerit crimen: donec iam habeat vnum testem saltem, vel habeat indicia certa, quae suppleant vicem vnius testis. Sed tamen contra propositionem & explicationem eius arguitur primo. Nam D. Tho. dicit in artic. quod tunc iudex interrogat secundum ordinem iuris, quando crimen est manifestum, & quando interrogat in his in quibus infamia praecessit: ergo non sufficit accusatio ad interrogandum testem iuridice, si crimen non est notorium, vel praecessit infamia de illo. ¶ Secundo. Si iudex sciat accusatorem inique agere in foro conscientiae accusando, tenetur illum fraternaliter corrigere seorsum, ergo non tenetur admittere statim accusationem illam . Patet consequentia . Quia alias consentiret cum iniquitate accusatoris. Ad primum respondetur, ex eodem D. Tho. in quaest. 68. art. 1. ad tertium, vbi ait, quod non est omnino secretum quod per sufficientes testes probari potest. Notandum est enim quod manifestum habet gradus, quorum vnus est, quando aliquid potest probari, vel proponitur probandum in iudicio. Quod autem dicit D. Tho. in his de quibus infamia prae cessit, non intelligatur, vtrumque simul esse necessarium , scilicet, quod sit crimen manifestum, & quod sit infamia de illo: sed alterum sufficere ad interrogandum testem. ¶ Secundo respondetur, quod accusatio legitime facta in foro exteriori, sufficienter infamat ipsum reum , & nisi se purgauerit iuridice de illo crimine, manebit infamatus. ¶ Ad secundum respondetur , concedo antecedens & nego consequentiam si accusator non corrigitur, sed adhuc instat accusare: tunc enim iudex tenebitur acceptare accusationem, vt persona publica, etiam si sciret testes esse falsos, & accusatum esse innocentem: non enim attinet ad iudicem quatenus est persona publi ca, considerare ea quae sunt per accidens ad iudicium publicum: quia ipse est custos iuris communis & distributor illius secundum allegata & probata. Secunda conclusio. Quando iudex procedit per viam inquisitionis siue generalis, siue specialis: licitum est interrogare testem in omnibus casibus, in quibus diximus esse licitum interrogare reum, vt diximus in quaestione. 69. & multo magis militant rationes & testimonia que ibi adduximus pro ista propositione: quanto facilius est dicere peccatum alienum, quam proprium. Tertia conclusio. Quando crimen vergit in detrimentum reipublicae, vel etiam priuatae personae notabiliter, & adhuc est infieri vel expectatur vt fiat: licitum est interrogare testem, vt dicat in particulari, Quis nam sit ille reus. Probatur. Quia iudex multo magis tenetur prouidere bono communi & defendere innocentem, quam quilibet alius particularis: sed quilibet alius tenetur in illo casu prouidere bono communi, aut defendere innocentem reuelando criminosum per accusationem, vel denuntiationem si aliter non potest: ergo multo magis iudex poterit inquirere de illo criminoso. Minor patet ex tertia conclusione Diui Thomae in articulo. Sed notandum est, quod iudex non potest in illo casu inquirere in particulari de Petro, vel Paulo, etiam si sciat vt persona particularis quod ille reus est Petrus vel Paulus. Ratio est, quia Petrus non est infamatus neque accusatus vel denuntiatus. Itaque poterit iudex interrogare, scis in particulari quis parat insidias ciuitati, aut intendit occidere innocentem? Quod si iudex habeat indicia particularia contra aliquem inquantum persona particularis, ipse iudex poterit & tenebitur admonere testem seorsum extra iudicium, vt si aliquid scit de illo particulari, quod indicet illud in iudicio, non autem poterit in publico iudicio interrogare de Petro, qui non est infamatus neque accusatus neque denuntiatus. Ratio huius asserti est lex charitatis quae vnumquemque obligat ad defensionem boni publici & innocentis. Secundo nota, quod crimen dupliciter potest dici esse in fieri: Vno modo secun dum se formaliter, vt v. g. cum aliquis actualiter furatur, vel inuadit hominem: Alio modo quando in suo effectu adhuc damnificatur respublica vel innocens, vt v. g. quando quis non vult restituere quod accepit, vel etiam ex eo, quod ille non proditur respublica perturbatur. Dicimus ergo, quod sufficit ad veritatem nostrae propositionis: quod crimen sit in fieri isto secundo modo. Tale enim crimen est crimen laesae maiestatis, vt habetur in communi sententia Iurisperitorum super Extrauagante , Ad reprimendum, quae habetur in volumine iuris Ciuilis. Et nota, eandem esse sententiam communem de crimine laesae maiestatis diuinae, vt v. g. de haeresi, & de sacrilegijs quae vehementer perturbant Christianam religionem. Vt si aliquis imaginem crucifixi confrigeret, aut incenderet domum sacram. Quarta conclusio. Quando in processu inquisitionis quae fit iuridice, detegitur incidenter aliud crimen ipsius rei, etiam si sit disparatum: licitum est interrogare testem de illo crimine, & testis tenebitur respondere. Haec conclusio est contra Soto relectione citata, membro. 2. quaest. 6. conclusione. 3. casu. 4. sed asseritur a Nauarro in relectione capitis inter verba. 11. quaest. 3. num. 676. & est communis sententia Iurisperitorum, & probatur ex. l. quod euitandi. C. de conditionibus ob turpem causam. &. l. penult. C. si aduersus libertatem. & Doctores Canonistae super cap. 2. de confessis. & cap. 2. de ordine cognitionum, vniuersaliter dicunt, quod si crimen illud quod incidenter detegitur, est coniunctum cum alio crimine de quo fiebat iuridica inquisitio: potest in eodem iudicio puniri sine noua litis inchoatione: si autem illud crimen fuerit disparatum, non potest puniri in eodem iudicio sed poterit puniri per nouam inchoationem litis, inquirendo de illo crimine. Et haec sententia omnino tenenda est, & est speciale argumentum ad hoc contra Soto. Nam ipse in relectione citata post primam conclusionem dubio. 2. tenet, quod solum habetur ex iure positiuo, quod requiratur infamia ad inquirendum contra reum per viam inquisitionis. Vnde sic arguitur. Ius positiuum potest derogari per contrarium vsum, & per contrariam sententiam Iurisperitorum: sed est vsus communis & communis sententia, quod fiat id quod dicimus in quarta conclusione, ergo &c. Et denique sic arguitur. Etiam si teneamus, (quod ego verum existimo) infamiam debere praecedere ad interrogandum in particulari de aliquo reo, secundum quod infamia supplet vicem accusatoris: tunc sic arguitur. Infamia eatenus necessaria est, quatenus supplet vicem accusatoris: sed detectio criminis in iudicio, etiam si incidenter contingat, sufficienter infamat hominem: ergo licitum erit interrogare testem. DVbitatur secundo, an cum crimen est manifestum & iam transactum, neque est directe contra rempublicam neque est crimen laesae maiestatis: sit licitum iudici inquirere testes, vt cognoscat reum de quo nulla praecessit infamia. V. g. inuenitur cadauer hominis in platea, An sit licitum iudici interrogare quemlibet, scis, quisnam occiderit hunc hominem? ita vt interrogatio sit generalis ex parte personae, specialis autem ex parte delicti. Pro parte negatiua arguitur primo. In illo casu non est licitum interrogare, scis an Petrus occiderit, ergo neque interrogare, scis quis occiderit. Antecedens patet ex dictis in tertia conclusione. Consequentia probatur. Nam responsio testis debet esse specialis, ergo idem est acsi iudex interroget in speciali. Secundo. Iudex interrogans testem illo modo, exponit illum periculo reuelandi reum, de quo nulla praecessit infamia, ergo peccat, &c. Ad hoc dubium respondet Soto negatiue in relectione citata, quae stione. 6. dubio. 4. post primam conclusionem, dicit tamen, quod forte licitum est iudici interrogare de quibusdam indicijs & circunstantijs delicti, v. g. qua hora occisus est homo, aut quibus armis, quibus inuentis postea poterit interrogare de reo. PRO decisione vero sit prima conclusio. Quando delictum est notorium, licitum est iudici inquirere reum generali inquisitione ex parte personae. Hanc tenet Innocentius. 4. super cap. bonae. de electione. quem sequuntur Iurisperiti. Hanc senten tiam tenuit D. Thomas cum esset Bacchalaureus Parisius, vt refert Caiet. supra quaest. 69. art. 2. Tenet eam Bartol. in. l. 2. ff. ad. l. Iuliam. de adult. & in. l. fin. ff. de quibus. quem omnes legistae sequuntur. Et probatur primo ex vsu communi omnium iudicum, qui ita faciunt, qui vsus sufficit derogare legem positiuam quae praecepit, vt non nisi praecedente infamia inquiratur de reo, & hoc argumentum est efficax contra Soto, qui opinatur legem illam esse positiuam. Contra quem etiam arguitur secundo. Licitum est iudici quaerere indicia, & postea ipsum reum, ergo iam sine infamia quaeritur reus. Consequentia patet. Quia illa indicia & circunstantiae non magis infamant ipsum reum, quam delictum notorium. Tertio. Nam alias, si iudex sciens delicta notoria, non inquireret reos, sed expectaret infamiam alicuius personae: perturbaretur pax & tranquillitas reipublicae crebris facinoribus, nam pessimi quique auderent crimina perpetrare, ergo &c. Quarto. Visitatoribus licitum est inquirere an subditi sciant aliqua delicta in communitate correctione digna, etiam vbi nulla praecessit infamia, ergo multo magis vbi delictum est notorium. Hanc conclusionem tenet Syluest. verbo, inquisitio. §. 7. & Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 5. Secunda conclusio. Quando crimen non est notorium, est tamen fama de illo: hunc ordinem seruabit iudex. Primo inquiret, an sit certum illud crimen: deinde quisnam fecit poterit interrogare in generali, sicut in prima conclusione dictum est. Ad primum argumentum respondetur, nego consequentiam. Ad probationem respondetur, quod si interrogatus sciat esse secretum quod Petrus occidit, debet respondere senescire. Neque enim iudex circa ordinem legis naturae interrogat sed intendit quod interrogatus faciat quod debet. Iudex enim facit suum officium pro bono communi. Ad secundum aliqui dicunt, quod iudex tenetur admonere interrogatum quod non intendit , vt reuelet quod non est licitum reuelare. Sed profecto non potest obligari iudex ex iustitia ad hanc admonitionem: quia exercet officium ministri reipub. pro bono commun itatis . Quod si interrogatus nescit respondere, sibi imputet, eo vel maxime quod tali periculo se exposuit homicida, vnde illud inconueniens est per accidens respectu iudicis. DVbitatur tertio, An testis qui se abscondit sciens mandatum citatorium dimanasse a iudice quo vocatur ad iudicium teneatur ad restitutionem detrimenti quod incurrit pars in cuius fauorem vocabatur. Arguitur primo pro parte affirmatiua. Quando edictum est generale praecipiens, vt omnis qui sciuerit certum crimen manifestet illud: tunc secundum communem sententiam, qui non manifestat, tenetur ad restitutionem, ergo multo magis in nostro casu. Arguitur secundo. Iudex vt persona publica iuste applicat testimonium vnius ciuis alteri in cuius fauorem ferendum est, ergo talis ciuis tenetur ex iustitia testificari. Arguitur tertio. Si alicui praecipiatur, quod exhibeat scripturam publicam , & occultauerit eam, tenetur restituere parti litiganti omnia damna, ergo. Ob haec argumenta Soto lib. 5. iustit. q. 7. art. 1. tenet partem affirmatiuam: & Nauar. manual. c. 25. nu. 44. & est fere communis sententia. Alij aiunt quod si notificatum est testi mandatum, tenetur restituere: sin autem, non tenetur. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio . In casu posito in principio dubij, testis qui se occultat de industria ante notificationem mandati, peccat contra charitatem & contra iustitiam legalem. Contra charitatem quidem, quoniam tenetur proximo fauere absque proprio damno. Contra iustitiam vero legalem, quia tenetur correspondere ipsi reipublicae in rebus necessarijs gubernationi, quando fuerit interrogatus: sed ille se abscondit ne hoc faciat: ergo peccat contra iustitiam legalem. Erit autem peccatum mortale vel veniale pro grauitate materiae. Secunda conclusio. Testis ex eo solum, quod non reddit testimonium occultando se postquam scit mandatum promanasse a iudice, siue etiam postquam intimatum est illi, non tenetur ad restitutionem faciendam parti in cuius fauorem petebatur testimomium . Ratio potissima est: quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam: ergo non tenetur ad restitutionem . Antecedens probatur, quia ille non tenetur ad reddendum testimonium nisi ex charitate vel ex iustitia legali: ergo non peccat contra iustitiam commutatiuam. Antecedens probatur. Ante mandatum iudicis non tenebatur nisi solum ex charitate reddere testimonium: sed mandatum iudicis solum inducit obligationem iustitiae legalis, ergo post mandatum tenebitur solum ex charitate & ex iustitia legali. Secundo probatur conclusio. Post mandatum iudicis si testis non testificetur, non tenebitur restituere fisco vel iudici lucrum quod impedit eis, quod acquisituri essent ex condemnatione alterius partis, ergo etiam neque ipsi parti laesae. Antecedens est manifestum ex his quae diximus sup. quaest. 69. Et probatur consequentia. Quia per mandatum iudicis per se primo & immediate ordinatur testis ad rempublicam, scilicet, ad tribunal publicum, vt deseruiat illi & illi foueat, ergo si iniuria quae fit tribunali non comparendo non obligat ad restitutionem, multo minus tenebitur restituere parti respectu cuius secundario se habet ipse testis per mandatum iudicis. Tertio. Si ex iustitia commutatiua teneretur reddere testimonium in fauorem partis: sequitur quod cum aequali damno deberet reddere. Patet consequentia. Quia altera pars haberet ius ad meum testimonium sicut ad rem propriam, ergo secundum regulas restituendi cum aequali detrimento debet homo reddere illud testimonium. Denique probatur ex ratione qua Diuus Thomas probat primam concluisonem articuli, quae quidem tantum inducit obligationem iustitiae legalis: ait enim, quod tenetur obedire homo superiori. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum nego antecedens, sed solum erit peccatum contra iustitiam legalem & contra charitatem proximi: quemadmodum si respublica praeciperet edicto quoddam generali, vt omnes diuites singulos pauperes sustentarent, si quis diues non sustentaret pauperem, non peccaret contra iustitiam commutatiuam: sed tantum contra legalem, & contra charitatem proximi. Ad secundum respondetur, quod iudex applicat eo modo quo potest testimonium vnius ciuis in fauorem alterius, scilicet, prae cipiendo & obligando illum secundum iustitiam legalem. Ad tertium argumentum negatur consequentia. Est enim differentia, quod scriptura est instrumentum publicum, ad cuius manifestationem habet ius quicunque indiget illo testimonio: vnde qui occultat scripturam illam, aufert ius ab altero & tenebitur restituere. Caeterum testimonium ipsius testis non subiacet nisi dominio ipsiusmet, vnde si non reddit testimonium nulli facit iniuriam contra iustitiam commutatiuam. SED vt hoc magis explicetur est dubium quartum, An postquam testis comparet in iudicio & interrogatur iuridice: teneatur respondere, & si non respondeat veritatem quam nouerat, an teneatur restituere? Pro parte negatiua arguitur primo ex secunda conclusione dubij praecedentis. Antea quam compareat in iudicio non tenetur restituere, etiam si de industria se absconderit, ergo neque etiam existens in iudicio tenebitur ex iustitia commutatiua veritatem manifestare. ¶ Secundo. Saepe ex testimonio veritatis imminet periculum ipsi testi: ergo tunc non tenebitur testificari. ¶ Tertio. Continget saepe, quod testis interrogatus iuridice peccasset ante interrogationem si deponeret crimen alicuius, ergo neque postea tenebitur respondere. Antecedens patet. Sit enim casus quod testis poterat per correctionem fraternam prouidere bono proximi & communitati, tunc sane tenebitur non reuelare crimen illud in iudicio, vt ostendimus supra quaest. 68. art. 1. vbi diximus, quod si denuntiet peccat & contra charitatem & contra iustitiam commutatiuam. ¶ Quarto. Sit casus quod aliquis accusauit cum obligatione probandi duobus testibus aliquod crimen, sed tamen reuera non habet nisi vnicum testem, tunc iudex iuridice interrogat testem, & ille non tenetur respondere sciens se esse vnicum testem, ergo &c. ¶ Quinto. In inquisitione generali quantum ad personam, speciali vero quantum ad delictum notorium, iudex iuste interrogat testem, vt paulo ante diximus: & tamen testis non tenetur respondere nisi praecesserit infamia, ergo. Sexto. Doctores & consiliarij quos consulunt ipsi rei vt sibi prospiciant, non tenentur testificari quantum libet iudex iuridice inquirat & interroget etiam praecedente infamia alicuius personae, ergo &c. PRO decisione huius, sit prima conclusio. Testis iuridice interrogatus non tenetur ex iustitia commutatiua manifestare veritatem. Probatur. Quia praeceptum iudicis addit praeceptum obligans ex iustitia legali subditum ad respondendum: sed antea non tenebatur ex iustitia commutatiua respondere: ergo neque modo. Et confirmatur. Si Rex praeciperet in aliqua necessitate vrgente reipublicae, vt quilibet ciuis proficisceretur ad bellum, ille qui non proficisceretur ad bellum non peccaret contra iustitiam commutatiuam, nec enim teneretur restituere damnum quod sequutum est, ex eo quod ipse non militauit, ergo iudex non potest amplius obligare ad testificandum testem quam Rex ad militandum. Praeterea. Testis post mandatum iudicis se abscondens de industria, non tenetur restituere, ergo neque postea in iudicio tenebitur restituere si occultat veritatem. Secunda conclusio. Si testis respondeat semel interrogatus iuridice, tenetur respondere veritatem ex iustitia commutatiua . Probatur. Quia suo mendacio factum est vt innocens condemnaretur, ergo tenebitur ad restitutionem damni. Patet consequentia. Quia ex iustitia commutatiua tenetur vnusquisque non facere actionem ex qua sequitur damnum proximi, si tamen sine suo incommodo notabili possit vitare. Hinc sequitur ea dem ratione quod testis in isto casu tenebitur restituere iudici vel fisco bona ad quae habebant ius ante sententiam, si ex eius falso testimonio forte amittunt illa: non tamen tenebitur restituere illa bona quae essent lucraturi ex condemnatione rei. Ratio est, quia ad illa non habent ius nisi mediante condemnatione rei: & quia testis non tenebatur ex iustitia commutatiua concurrere ad condemnationem rei, non tenebitur restituere fisco poenam quam reus esset soluturus: sicut etiam ipse reus non tenetur restituere illam poenam, etiam si suo mendacio eripuerit a condemnatione. Itaque habe mus, magnam esse differentiam inter occultationem & silentium testis, & inter falsum testimonium quod reddit. Per hoc enim tenetur restituere: per illud autem non tenetur, quia non peccat contra iustitiam commutatiuam. Quod enim supra diximus quaest. 62. art. 7. quod tenetur restituere mutus siue non manifestans: explicauimus de non manifestante, qui tenetur ex iustitia commutatiua, siue ex officio manifestare: sicut est custos alicuius domus aut vineae. Caeterum si aliquis videat furem intrantem in domum vicini & taceat, non tenetur loqui nisi ex charitate: vnde si tacet non tenetur restituere. AD primum argumentum in contrarium respondetur, quod testis non magis tenetur manifestare veritatem constitutus in iudicio, quam antea dum esset iam vocatus iuridice: sed tamen tenetur si respondet respondere veritatem: alioquin tenebitur restituere, si ex eius falso testimonio datum est damnum alicui. Si obijciat aliquis ex cap. qui cum fure. de furtis. vbi dicitur, quod ille etiam est fur qui quaerente possessore non indicat. Respondetur, quod est intelligendum quantum ad culpam quae includitur in peccato contrario charitati & misericordiae: sicut explicatur etiam illud dictum Ambrosij. Pasce fame morientem, si non pauisti occidisti, hoc est imputabitur tibi ad culpam mors alterius, scilicet, contra charitatem non contra iustitiam. Ad secundum respondetur, quod non tenetur testis etiam iuridice interrogatus reddere testimonium veritatis cum notabili damno aut periculo proprio, nisi forte bonum publicum id postulet, aut alias obligetur ex ordine charitatis subire aliquod detrimentum, ad euitandum maius damnum proximi, praesertim in rebus altioris ordinis. Quando autem teneatur: non est praesentis loci definire, sed pertinet ad quaestionem . 26. in ista parte. Ad tertium respondetur, quod testis si adhuc potest corrigere fraternaliter proximum & prouidere boni communi, non tenetur respondere: imo tenetur respondere se non scire: neque est inconueniens quod iudex iuridice interroget: quia potest esse bellum iustum ex vtraque parte supposita ignorantia. Iudex autem ignorat per correctionem fraternam sufficienter prouideri bono communi & bono partis alterius, quae habet vicem actoris. Imo vero etiam si iudex sciat vt persona particularis, quod per correctionem fraternam potest prouideri omni incommodo: si tamen ipse iudex fuerit postulatus ab accusatore, vel a parte contraria, vt iuridice procedat: tenetur ex officio iuridice procedere: quia per accidens se habet scientia illius particularis de correctione fraterna, in ordine ad iudicium publicum. Et ita possumus dicere, quod adhuc iudex in illo casu ignorat in quantum iudex est, per correctionem fraternam posse corrigi sufficienter delinquentem: quemadmodum etiam supra diximus, quaest. 62. art. vltimo, quod non tenetur homo restituere rem alienam cum magno detrimento rerum eiusdem ordinis, & tamen iudex ipse tenetur cogere illum vt restituat, postulante parte contraria, vt fiat iudicium in foro exteriori: quia huiusmodi damnum quod patitur debitor, per accidens se habet ad considerationem iudicij. Ad quartum respondetur, quod testis non tenetur respondere iudicum etiam iuridice interroganti, quando accusator non habet nisi vnicum testem. Huius oppositum tenet Soto lib. 5. de Iustitia. quaest. 7. art. 1. Sed probatur nostrum dictum. Illa sententia est iniusta quae non habet nisi vnicum testem, ergo testis ille non tenetur respondere, etiam si iudex ex ignorantia vel ex praesumptione iuris iuste interroget. Diximus ex prae sumptione iuris: quia potest contingere quod iudex sciat vt persona particularis, quod accusator non habet nisi vnicum testem: & nihilo minus tenetur interrogare: quia ex prae sumptione iuris cuius minister est praesumitur accusator habere duos testes & legitime accusare: vnde compellitur ipse iudex interrogare. Caeterum si ipsemet iudex posset repellere illam accusationem citra scandalum , teneretur non admittere: quia vnicuique mandauit Deus de proximo suo. Ergo tenetur defendere reum qui patitur iniuriam, si id potest sine detrimento boni communis. Ad quintum. Iam diximus in praeceden tibus quod iudex non potest interrogare de persona in speciali, via inquisitionis, nisi pre cesserit infamia: vnde nec testis tenebitur respondere. ¶ Ad sextum respondetur, quod nemo tenetur denuntiare vel testificari de crimine quod ipsius fidei commissum est sub secreto: nisi forte bonum commune periclitetur. Ratio huius est: quam ponit D. Tho. art. 1. ad 2. Quia seruare secretum commissum, est iuris naturalis. Ergo iudex non potest aliquid praecipere contra hoc ius naturale. Quando vero bonum commune periclitatur, tunc ius naturale seruandi secretum amici, non habet locum: quia est aliud ius vniuersalius & fortius. Quia vnusquisque tenetur defendere bonum commune dum periclitatur. Vnde tunc etiam non interrogante iudice, tenetur homo reuelare secretum illud particulare. Ea quae diximus de secreto seruando, multo magis obligant eos quos consulunt homines ad salutem spiritualem & corporalem: vt sunt Theologi & Medici & Iurisperiti. Ratio est, quia alias tolleretur de medio vniuersalissimum quoddam refugium miserorum, quod est necessarium reipublicae, scilicet consultatio ad medendum sibi in suis miserijs. Vnde sequitur, quod non nisi pro vitando notabili reipublicae detrimento debent reuelare eiusmodi secretum. Theologus vero si consulitur in ordine ad sacramentum poenitentiae, in nullo casu potest reuelare. Nam de confessarijs nihil hic definimus. Constat enim quod iure diuino tenentur seruare sigillum in omni euentu absque exceptione. Notandum denique quod patres & filij & omnes qui sunt in recta linea non admittuntur in iure ad testimonium contra se ipsos, etiam si veniant voluntarij ad testificandum. Hoc habetur expresse. 4. quaest. 3. §. Item parentes. & in. l. parentes. C. de testibus. Praeterea etiam fratres & sorores, gener & socerus, vitricus & nouerca, priuignus & priuigna, patruus & patruelis, auunculus vel nepos ex fratre vel sorore admittuntur quidem vt testes contra se inuicem, non tamen possunt compelli ad testificandum. Hoc patet vbi supra in. l. Iulia. ff. de testibus. & communis sententia Iurisperitorum extendit hoc ipsum ad coniuges. Ratio horum omnium fundatur in iu re naturali. Nam bonum patris & bonum filij est quasi idem bonum . Vnde sicut nemo est testis contra seipsum, ita nemo admittendus est testis contra patrem aut econuerso . Alij vero gradus recitati ita sunt inter se coniuncti etiam ad bonum reipublicae, vt nefas sit illos compellere ad testificandum contra se inuicem. Praedicta vero sunt intelligenda dummodo bonum commune non periclitetur. Tunc enim praedicti gradus tenentur testificari & possunt compelli , si non sint alij testes. Vt v. g. in casu haeresis, & in casu laesae maiestatis: praesertim cum haec crimina sunt in fieri. De qua re vide capit. si audieris. 23. quaest. 5. & Syluestrum in verb. testis. quaest. 1. atque hactenus de secunda parte. IN tertia parte dicendum est de teste. Dubium primum sit, an cum dubitat testis. An iudex interroget iuste vel non, teneatur respondere? Pro parte negatiua arguitur primo. In tali casu reus non tenetur respondere, vt diximus quaest. 69. art. 1. & 2. in prima parte tractatus, ergo neque testis. ¶ Arguitur secundo. Dubium ipsius testis potest oriri ex varietate opinionum, & tunc non tenetur testis sequi opinionem iudicis, sed poterit sequi contrariam. Ergo non tenebitur respondere. ¶ Sed arguitur in oppositum pro parte affirmatiua. In dubijs melior est conditio possidentis, sed iudex est in possessione praecipiendi testi, vt respondeat: ergo testis tenebitur respondere. Quemadmodum mulier quae dubitat an iste sit suus vir, tenetur reddere debitum petenti. Vt est definitum in c. Inquisitioni. de sent. excom . De ista quaest. disputat Soto in relect. citata membr. 3. q. 2. PRO decisione sit prima conclusio. Si in tali casu nullum detrimentum sequitur alicui ex tali testificatione, tenetur homo testificari. Probatur argumento facto pro parte affirmatiua. Secunda conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum testi vel reo vel alicui testium, & ex silentio testis non sequitur aliquod detrimentum alicui, tenetur non respondere: & potest dicere se nescire. Probatur. Nam in dubijs tutior pars est eligenda. Tertia conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum reo, & ex silentio sequatur aequale detrimentum actori: tunc etiam debet tacere vel dicere se nescire. Ratio est ex illa regula iuris: cum partium iura sunt obscura, reo potius fauendum est quam actori. Eo vel maxime quod reus est in possessione, ergo in dubio melior erit conditio possidentis. ¶ Quarta conclusio. Si detrimentum quod sequitur actori ex eo quod testis non testificatur est notabiliter grauius, quam detrimentum quod sequitur reo ex testificatione, tenebitur testis testificari in casu posito. Vt v. g. si honor vel vita actoris periclitatur: reus autem solum incurrit damnum rerum temporalium. Et rursus si omnia bona temporalia actoris, quae sunt magni momenti pereunt: reus vero mediocrem quandam iacturam facit rerum temporalium , tenebitur testis testificari. Ratio huius est, quia ex duobus malis minus est eligendum, vt habetur in cap. duo mala. 13. dist. decreti ex Concil. Toletano. 8. Et est Arist. 2. Ethic. cap. 9. Sed aduertendum est opus esse prudentia ad iudicandum quod nam damnum est notabiliter grauius in actore quam in reo. Ex hac quarta conclusione sequitur corollarium certissimum, quod si ex silentio testis bonum commune periclitatur: tenetur testificari in illo casu. ¶ Ad argumenta respondetur. Ad primum nego consequentiam . Quia multo durius est obligare aliquem, vt dicat contra se ipsum, quam vt dicat contra alium. Item damnum quod sequitur actori ex silentio rei potest ipse reus restituere. At vero damnum quod sequitur actori ex silentio testis, non est in potestate eius restituere. Et propterea non est mirum quod aliquando testis teneatur respondere, quando non tenetur ipse reus. ¶ Ad secundum respondetur, quod ita verum est, quod testis non tenetur sequi opinionem iudicis interrogantis: sed poterit sequi non solum opinionem sibi probabiliorem, sed etiam aeque probabilem, dummodo seruet documenta data in conclusionibus. Ad argumentum pro parte affirmatiua respondetur , quod simili ratione potest probari secunda & tertia conclusio. Nam & reus est in possessione, ergo in dubio fauendum est illi. Caeterum ad argumentum in forma respondetur nego minorem , non enim est in possessione iudex ad interrogandum in illo casu particulari. Soto vbi supra, plurima docu menta profert, vt ostendat quando teneatur subditus obedire Praelato dubitans an Praelatus iuste praecipiat. Sed tamen nos breuiter praeter documenta data in conclusionibus , vnum proferimus satis vtile. Quotiescunque subditus praecipitur facere aliquid in cuius exercitio se habet vt instrumentalis causa in ordine ad effectum principalis agentis, tenetur obedire: etiam si dubitet, quod praelatus iuste praecipiat. Vt verbi gratia, miles qui dubitat an bellum sit iustum vt procedit a Rege, tenetur nihilominus militare, si praecipitur a Rege vt militet: quia ad officium militan di non pertinet examinare causas iustitiae belli: hoc enim est principalis agentis. Quapropter si miles non est certus, quod bellum est iniustum, tenetur militare. At vero testis est causa principalis testificandi in ordine ad condemnationem rei vel absolutionem. Vnde ad illum pertinet examinare, an procedatur iuridice vel non. Et in casu dubij debet sequi documenta data. Aliud exemplum est huius doctrinae. Praedicator est causa principalis praedicandi. Vnde si praelatus praecipiat illi, vt praedicet aliquam doctrinam de qua praedicator dubitat, an sit doctrina sana: tenetur non praedicare. At vero praeco bene potest clamare edictum, etiam si dubitet, an sit sana doctrina vel non. Quia ad officium illius non pertinet examinare an sit doctrina sana vel non. DVbium secundum est. An testis qui scit se non iuridice interrogari, possit sine mendacio & sine peccato respondere & iurare, se nescire, non vidisse, &c. Ad hoc facilis est responsio ex his quae dicta sunt. quaest. 69. de reo interrogato contra ordinem iuris. ¶ Sit igitur conclusio. Omnia quae licita sunt reo interrogato contra ordinem iuris, licita sunt etiam testi, praeterquam quod reo licitum est cedere iuri suo & respondere quod fecit crimen, etiam interrogatus contra ordinem iuris. Sed hoc non erit licitum testi interrogato contra ordinem iuris: quia non est in eius arbitrio positum cedere iuri alieno: atque hactenus de tertia parte sufficiat. DVbium est in quarta parte, An quando per iniuriam factam reo vel testi, venit crimen in notitiam iudicis publice, li ceat iudici vltra procedere vsque ad condem nationem. ¶ Pro parte negatiua est vnicum argumentum ex regula iuris, scilicet ex iniuria non nascitur ius. Ergo iudex non habet ius ad procedendum vltra ex iniuria facta. ¶ Pro parte affirmatiua est aliud argumentum. Ad bonum reipublicae pertinet vt delicta semel publicata in iudicio, puniantur . Ergo etiam si ab aliquo iniuriose publicata sint, puniri debent. De ista quaestione multi multa dicunt. PRO decisione nota primo, quod iudex potest dupliciter considerari. Vno modo vt persona particularis. Alio modo vt minister reipublice fungens ipsius autoritate. Secundo nota, quod iniuria potest fieri vel a iudice vel ab alio. Tertio nota, quod iniuria potest fieri vel in ipso foro exteriori, quia est contra leges considerabiles in illo foro. Altero modo potest fieri in foro conscientiae: quia est contra leges diuinas non considerabiles in foro exteriori. Sit ergo prima conclusio. Quotiescunque iudex scit ex iniuria, quomodo libet facta alicui, procedi contra ipsum, tenetur inquantum persona particularis impedire processum fieri, si id potest sine scandalo non frangendo leges iudicis, aut contraueniendo iuri alterius partis. Probatur prima pars. Quia iudex eo quod iudex est, non deobligatur a lege communi singulis hominibus, scilicet, quia Deus vnicuique mandauit de proximo suo. Ergo vbi poterit sine aliquo impedimento & inconuenienti, tenebitur defendere innocentem. Secunda pars probatur. Nam bonum commune praeferendum est bono particulari: ergo debet procedere iudex secundum allegata & probata, si aliter non potest defendere reum . Tertia pars probatur. Nam non sunt facienda mala, vt inde eueniant bona, ergo non est facienda iniuria vni parti, vt altera ab illa eripiatur. Secunda conclusio . In republica Christiana si iudex sciat iniuriam factam esse reo, ex reuelatione confessionis sacramentalis, & hoc posse probari in iudicio, tunc iudex non potest vltra procedere: sed tenetur omnia acta reponere. Probatur ista conclusio . Quia maius scandalum est & magis perniciosum, vt ex tali fundamento sacrilego vltra proce datur, quam ex eo quod reus non puniatur. Arcerentur enim homines a sacramento confessionis , si illa via licitum esset iudicibus condemnare peccatores. Item est alia ratio. Nam id quod confessarius scit in confessione, cognoscit secretissime loco Dei, sed per ea quae solus Deus scit, non potest condemnari aliquis in iudicio. Ergo neque per ea quae confessarius scit. ¶ Tertia conclusio . Si iudex vt persona publica iniuriam facit reo vel testi, scilicet, quia non procedit iuridice & hac via accipit cognitionem alicuius criminis, tenetur non vltra procedere: sed debet reponere omnia acta ab actione iniuriosa. Haec conclusio habetur in ca. qualiter & quando . 1. de actionib. Vbi Innocent. III. multis rationibus ostendit, ita faciendum esse. Quarum vna est, quia ex his quae inordinate sunt acta, non potest ordinabiliter agi. Vide Soto in relect. citata membr. 3. q. 1. conclu. 5. qui quidem tenet istam sententiam . Sed ait grauem iniuriam necessariam esse, vt iudex teneatur reponere acta. Sed tamen rationes Innoc. III. probant quam libet iniuriam, quae sit peccatum mortale, sufficere, vt vltra non procedat iudex. Alij vero Theologi moderni dicunt , quod etiam si iniuria grauis sit facta a iudice, tamen si crimen est enorme quod manifestum est in iudicio, potest & tenetur iudex vltra procedere ad vitandum scandalum reipublicae, Soto vbi supra ait, quod forte ita licitum est. Nobis tamen oppositum videtur certum. Ratio est, quia non est licitum occidere innocentem pro salute totius reipublicae, sed ille reus est innocens, qui non probatur legitime esse nocens. Ergo non debet occidi ad vitandum scnadlum illud. Alij vero dicunt quod postquam sua confessione reus conuincitur esse nocens, etiam si confessio sit iniuste extorta per tormenta: potest iudex procedere propter bonum rei publicae. Sed tamen ista sententia mihi non placet, quia confessio conuincens in iudicio debet esse legitima & voluntaria & nequaquam per vim extorta. Quemadmodum si latro minando mortem alicui, nisi dederit pecunias, non accipit dominium pecuniarum : etiam si alius dederit, sed tenetur restituere: ita etiam iudex, qui per iniquam comminationem tormentorum aut etiam per ipsa tormenta extorquet inique confessionem , non acquirit aliquod ius ex illa con fessione contra ipsum reum , sed debet reponere omnia acta & constituere reum in sua immunitate, sicut erat ante iniuriam factam . Quia profecto est maius scandalum & magis perniciosum reipublicae, vt iudex autoritate publica abutens, iniuriam faciat in iudicio, quam quod reus per iniquitatem confessus dimittatur. Alij vero dicunt quod cum ordo iuridice procedendi sit ex legibus humanis, possunt istae leges per contrarium vsum reuocari: praesertim in commodum ipsius reipublicae. ¶ Ad hoc tamen respondetur , quod iste non est vsus sed abusus iudi cum peruersorum . Deinde respondetur , quod est contra ius naturae, vt quis condemnetur sine scientia publica legitime habita, hoc est absque iniuria facta ipsi reo a republica vel a ministro illius. Ex quo sequitur quod si processus fiat per viam inquisitionis, necesse est vt praecedat infamia iure naturae, vt supra ostendimus. Si autem fiat processus per viam accusationis , necesse est vt ad sint duo testes ad condemnationem rei vel semiplena probatio ad interrogationem & tormentum : & quamuis leges humanae multa disponant circa huiusmodi processus , tamen quaedam illarum nihil aliud sunt quam explicationes iuris naturalis: & facere contra illas, est perinde atque frangere ius naturae. Quarta conclusio . Quando iudex vt persona priuata, scilicet extra actus iudiciarios, facit iniuriam reo, v. g. dando pecuniam testibus falsis, vnde factum est vt secundum allegata & probata reus sit condemnandus , tunc iudex tenetur omnibus medijs vti ad liberandum reum, etiam cum periculo proprio, proportionato tamen respectu detrimenti , quod patietur reus si iudicetur secundum allegata & probata. Dicimus autem cum proportionato periculo: quia non tenetur iudex cum detrimento bonorum altioris ordinis, restituere reo bona inferiora. V. g. cum periculo vitae aut honoris, non tenetur restituere bona temporalia . Sed tamen tenebitur cum aequali periculo. Probatur ista conclusio sic explicata ex regulis restitutionis. Nam qui facit iniuriam , tenetur cum aequali periculo satisfacere. Sed tamen est aduertendum , quod si iudex non potest aliquo modo restituere damnum quod fecit, vel non potest sedare scandalum reipublicae: bene potest sine peccato iudicare secundum allegata & probata. Ratio est quia iudicando secundum allegata & probata facit officium reipublice, ergo ex hac parte non peccat, licet maneat obnoxius restitutioni faciendae totius damni quod patitur proximus ex eo quod per praeteritam iniuriam damnificatus est. ¶ Quinta conclusio . Quando iudex scit quod reus patitur iniuriam ab aliquo in foro exteriori, & in ipso processu iudiciali, siue qui facit iniuriam sit officialis reipublicae, siue non debet facere quod in se est inquantum est iudex, vt in iudicio manifestetur iniuria quae fit reo, neque vltra procedatur. Haec conclusio probatur. Nam iudex est custos iudicij ex officio proprio, ergo ad eum pertinet prouidere, ne quis in iudicio patiatur iniuriam. Vnde tenebitur ad restitutionem si in hac parte fuerit negligens . Ad argumentum contra partem negatiuam quatenus militat contra quartam conclusionem respondetur , quod ex iniuria non nascitur ius, sic intelligitur: quod is qui facit iniuriam non acquirit sibi ius contra iniuriatum . Non ergo iudex post iniuriam factam extra iudicium contra reum , acquir it sibi ius inquantum est persona particularis, sed potius reipublicae, & sibi vt ministro illius. Quo fit vt nullum emolumentum sibi possit accipere ex bonis condemnati . Caeterum bene potest accidere, vt ex iniuria quam quis facit vni, acquiratur ius ab alio. Vt v. g. si quis promittat Petro pecunias, vt occidat Paulum : si Petrus occidit illum acquirit ius ad illas. Similiter si quis accipit pecunias vt sit falsus testis, acquirit ius ad illas ex falso testimonio. Si autem accipiat illas vt sit verus testis, non acquirit dominium vt habetur in ca. non sane. 14. q. 5. ¶ Ad argumentum pro parte affirmatiua, quatenus militat contra secundam & tertiam conclusionem respondetur , quod magis pertinet ad bonum reipublicae, vt nullus condemnetur ex reuelatione sacramentalis confessionis, aut contra ordinem iuris naturalis ab ipso iudice publice praetermissum quam quod delicta sic cognita puniantur. Et hactenus de quarta parte. In quinta vero parte explicandum est quando teneatur testis non vocatus ex charitate testificari. DVbitatur primo, An in causis ciuilibus in quibus agitur de bonis temporalibus teneatur testis etiam non vocatus ex charitate testificari propter commodum temporale proximi? ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Testis non vocatus non tenetur testifi cari nisi ex charitate: sed ad opera charitatis: nemo tenetur nisi in graui necessitate proximi: ergo non semper tenebitur in casu posito testificari. Probatur consequentia . Quia saepe contingit , vt proximus maneat diues amisso bono aliquo temporali . Secundo , testis voluntarius vt in plurimum incurrit aliquod damnum , conciliat enim odium aut inimicitias aliquorum . Ergo non tenebitur cum tanto detrimento testificari. Tertio, ad opera charitatis maxime obligantur sacerdotes & Episcopi , sed isti sunt priuilegiati a ferendo testimonio. Ergo non est opus charitatis testificari aliquem non vocatum . PRO decisione sit prima conclusio . Quoties proximus graue detrimentum paritur in rebus temporalibus , tenetur homo vltro testificari, nisi excusetur aliqua rationabili causa. Ista conclusio asseritur a D. Tho. in arti. & probatur testimonijs ab ipso adductis. Sed est notandum , quod alia necessitas requiritur in proximo, vt quis teneatur dare illi eleemosynam: & alia requiritur vt quis teneatur defendere bona quae iam habet. Ad hoc enim non necesse est, quod proximus sit pauper & egestate prematur: sed sufficit quod mediocri quadam diligentia possit illum eripere ne patiatur detrimentum in bonis quae iam habet. Ad illud autem aliud necesse est, quod egestate prematur. Ratio est, quia ad dandum eleemosynam debeo auferre de proprijs bonis: non autem ad testificandum . ¶ Secunda conclusio. Quando homo testimonio huiusmodi vltroneo incurrit aliquod detrimentum notabile, non tenetur testificari. Probatur, quia etiam vocatus testis non tenetur cum tali detrimento testificari, ergo multo minus non vocatus. Sed nota quod detrimentum illud iudicandum est esse notabile per comparationem & proportionem ad detrimentum , quod patietur proximus si testis non testificetur. Vnde sequitur, quod si proximus est in periculo amittendi totam substantiam , tenebitur testis cum aliquali detrimento suorum bonorum temporalium testificari: non tamen cum periculo vitae vel honoris: quae proportio iudicanda semper est ex regula ordinis charitatis. Vnde patet ad primum & secundum argumentum . ¶ Ad tertium respondetur , quod Episcopi & sacerdotes etiam si sint priuilegiati, vt patet in. l. neque honore. C. de episc. & cleri. & in. c. quanquam . 14. q. 2. tamen cum opus fuerit illorum testimonium , tenentur ex charitate testificari: dummodo sacerdotes id faciant de licentia sui episcopi. DVbium secundum est. An in causis criminalibus teneatur quis testificari vltro. Prima conclusio. Quando testimonium est necessarium ad liberandum innocentem aut eum qui iniuste patitur, tenetur homo vltro testificari. Ista conclusio est Diui Tho. & probatur eisdem rationibus a fortiori, quibus probata fuit prima conclusio dubij prae cedentis. Sed intelligenda est conclusio si homo potest testificari absque periculo suo notabili: quod quidem periculum iudicandum est secundum prudentiam & regulas ordinis charitatis esse notabile vel non. Secunda conclusio. Etiam si homo sciat, quod ex testimonio suo cum defendit innocentem, condemnabitur iniquus accusator aut falsus testis, tenetur nihilominus testificari. Probatur ista conclusio. Nam quod in illo casu iniquus accusator condemnetur , est effectus per accidens defensionis innocentis . Ergo propter illum effectum per accidens, non tollitur obligatio defendendi innocentem . Quod si quis contra obijciat: quod si ipsemet innocens non tenetur se defendere cum periculo vitae aggressoris. Ergo neque testis tenebitur illum defendere cum tanto periculo. Negatur consequentia . Quia ipse innocens potest cedere iuri suo propter actum excellentissimum patientiae. At vero testis non potest cedere iuri alieno (ad quod defendendum obligatur ex charitate) propter effectum illum per accidens consequutum. Sed quaeritur. An testis manebit irregularis si accusator occiditur. Respondetur, quod si ille fuit testis directe vel indirecte de crimine accusatoris, manebit irregularis: quia fuit testis in causa sanguinis. Si autem suo testimonio nihil aliud fecit, quam ostendere innocentiam falso accusati, non manebit irregularis: sicut neque ille de quo supra diximus in materia de homicidio, qui clamat vt defendatur pater suus, non manet irregularis: etiam si occidatur aggressor ab alijs qui tulerunt auxilium defensionis. Ratio istorum est. Quia ad incurrendam irregularitatem, necesse est vt amittatur mansuetudo ecclesiastica. Haec autem non amittitur nisi quando aliquis vel consu lit vel exhortatur vel quomodolibet concurrit directe vt causa moralis ad occisionem alicuius, vel propria operatione truculenta occidit aliquem, etiam si sit defendendo alium. ¶ Tertia conclusio. Quando accusator accusat ex praecepto. Vt v. g. quia tenetur defendere innocentem, aut rempublicam . Tunc etiam testis tenetur vltro se offerre ad testificandum. Probatur quia quae ratio obligationis obligat accusatorem ad accusandum , multo magis obligabit testem, quanto cum minori periculo potest testificari quam accusator accusare. Haec conclusio asseritur & explicatur hic a Caietano. Sed aliqui excipiunt ab hac vniuersali, quando accusator accusat in propria causa, etiam si teneatur ex prae cepto accusare, dicunt quod testis non tenetur vltro testificari. Ratio illorum est, quia tunc accusator habet rationem aggressoris non defensoris. Sed tamen nobis nulla ratione videtur haec exceptio facienda. Quia in tali casu non sua sponte aggreditur accusator ipsum reum, sed ex obligatione praecepti: vt defendat suum honorem aut vitam. Quapropter accusatio illius habet rationem defensionis potius quam aggressionis. Sed tamen intelligenda est conclusio , quando re ipsa accusator tenebatur accusare seclusa omni ignorantia etiam inuincibili. Alias enim si obligatio accusandi oritur in accusatore ex conscientia erronea, non tenebitur testis testificari: nisi habeat eandem ignorantiam. Quarta conclusio. Quando accusator non tenetur accusare: & tamen licitum est illi accusare: non tenetur testis vltro se offerre ad testificandum. Haec conclusio est D. Tho. in artic. Vbi inquit, quod cum agitur de condemnatione alicuius: nemo tenetur vltro testificari, etiam si periculum immineat accusatori. Et ratio D. Thom. est. Quia ipse accusator sponte se introduxit in hoc periculum: reus autem etiam inuitus patitur. Ergo in tali casu licitum est fauere ipsi reo non testificando. Item est alia ratio. Quia antequam accusator accusaret, non tenebatur testis reuelare crimen proximi. Ergo nec post accusationem tenebitur vltro testificari. Patet consequentia: quia ipse accusator est omnino voluntarius aggressor. Ergo sua accusatione non obligat testem ad testificandum: sicut non obligat ad aggrediendum . Ista conclusio est intelligenda, nisi forte testis promiserit accusatori se testificaturum: aut honor accusatoris sit magni momenti in ordine ad rempublicam : tunc enim tenetur testis reddere testimomium partim ex fidelitate, si promisit: partim ex charitate & pietate patriae. ¶ Quinta conclusio. In eodem casu quando accusator licite accusat, licitum etiam erit testi reddere testimonium etiam si non sit vocatus a iudice. Probatur, quia eadem ratio quae licitam facit accusationem , faciet licitam testificationem . Est enim accusatio odiosior quam testificatio. Ista conclusio est intelligenda per se loquendo & absolute quantum est ex parte testificandi & accusandi. Caeterum possunt esse aliquae circunstantie quae obligent testem tacere, etiam si accusator licite accuset. Vt v. g. si testis iurauerit se non testificaturum : nisi quando teneatur testificari. Item si reus accusatus sit coniunctus testi aliqua necessitudine amicitiae: ita vt videatur ingratus, si cum posset non testificari contra amicum , testificatus est. ¶ Vltimo in isto articulo. Nota circa solutionem ad secundum , vbi docet D. Tho. quod iure naturae tenemur seruare secreta: quod non est peccatum mortale ex genere suo reuelare secretum. Ratio est, quia reuelare secretum tantum est per se loquendo contra virtutem fidelitatis, contra quam nunquam peccatur mortaliter: nisi simul adiungatur alterius speciei obiectum morale. Quemadmodum veracitas nunquam obligat ad mortale, nisi per hoc quod qui mentitur, frangit etiam praeceptum alterius virtutis. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum sufficiat duorum vel trium testimonium. AD Secundum sic proceditur. Videtur quod non sufficiat duorum vel trium testimomium . Iudicium enim certitudinem requirit. Sed non habetur certitudo veritatis per dictum duorum testium . Legitur enim 3. Reg. 21. quod Naboth ad dictum duorum testium falso condemnatus est: ergo duorum vel trium testimonium non sufficit. ¶ 2 Praeterea. Testimonium ad hoc, quod sit credibile debet esse concors. Sed plerunque duorum vel trium testimonium in aliquo discordat: ergo non est efficax ad veritatem in iudicio probandam. ¶ 3 Praeterea + { 2. q. 4. ca. praesul. aliqui codices habent hoc cap. in quaest. 5. }, Secunda quaestione quinta dicitur: Presul non damnetur, nisi septuaginta duobus testibus: presbyter autem Cardinalis nisi quadraginta quatuor testibus non deponatur, diaconus Cardinalis vrbis Romae nisi viginti octo testibus non condemnabitur, subdiaconus, acolytus, exorcista, lector, ostiarius, nisi cum septem testibus non condemnabitur. Sed magis est periculosum peccatum eius, qui in maiori dignitate constitutus est, & ita minus est tolerandum. Ergo nec in aliorum condemnatione sufficit duorum vel trium testimonium. SED contra est, quod dicitur Deuter. 17. In ore duorum vel trium testium peribit qui interficietur. Et infra 19. In ore duorum vel trium testium stabit omne verbum. RESPONDEO dicendum, quod secundum Philosophum in 1. + { Li. 1. c. 3 circa prin. & cap. 7. circa finem . tom. 3. } Ethicorum, Certitudo non est similiter quaerenda in omni materia. In actibus enim humanis, super quibus constituuntur iudicia, & exiguntur testimonia, non potest haberi certitudo demonstratiua, eo quod sunt circa contingentia & variabilia. Et ideo sufficit probabilis certitudo, quae vt in pluribus veritatem attingat, & si in paucioribus a veri tate deficiat. Est autem probabile, quod magis veritatem contineat dictum multorum , quam dictum vnius. Et ideo cum reus sit vnus, qui negat, sed multi testes asserunt idem cum actore, rationabiliter institutum est de iure diuino & humano, quod dicto testium stetur. Omnis autem multitudo in tribus comprehenditur , scilicet principio, medio & fine. Vnde secundum Philosophum in 1. + { Li. 1. tex. 2. tom. 2. } de Caelo: Omne totum in tribus ponimus. Ternarius quidem constituitur asserentium, cum duo testes conueniunt cum actore. Et ideo requiritur binarius testium, vel ad maiorem certitudinem , vt si ternarius, qui est multitudo perfecta in ipsis testibus. Vnde & Eccles. 4. dicitur: "Funiculus triplex difficile rumpitur." + { Tract. 36. in Ioan. in vlti. pagina ante finem. to. 9. } Augustinus autem super illud Iohan. 8. Duorum hominum testimonium verum est, dicit quod in hoc est trinitas secundum mysterium commendata, in qua est perpetua firmitas veritatis. AD primum ergo dicendum, quod quantacunque multitudo testium determinaretur, posset quandoque testimonium esse iniquum , cum scriptum sit Exod. 23. Ne sequaris turbam ad faciendum malum: nec tamen, quia non potest in talibus infallibilis certitudo haberi, debet negligi certitudo, que probabiliter haberi potest per duos vel tres testes, vt + { In corp. articuli. } dictum est. AD secundum dicendum , quod discordia testium in aliquibus principalibus circunstantijs, quae variant substantiam facti (puta in tempo re, vel in loco, vel in personis, de quibus principaliter agitur) aufert efficaciam testimonij, quia si discordant in talibus, videntur singulares esse in suis testimonijs, & de diuersis factis loqui. Puta si vnus dicat hoc factum esse tali tempore, vel loco, alius alio tempore vel loco, non videntur de eodem facto loqui. Non tamen praeiudicatur testimonio, si vnus dicat se non recordari, & alius asserat determinatum tempus vel locum. Et si in talibus omnino discordauerint testes actoris & rei, si sint aequales numero & pares dignitate, statur pro reo, quia facilior debet esse iudex ad absoluendum, quam ad condemnandum , nisi forte in causis fauorabilibus, sicut est causa libertatis & huiusmodi. Si vero testes eiusdem partis dissenserint, debet iudex ex motu sui animi percipere cui parti sit standum, vel ex numero testium, vel ex dignitate eorum, vel ex fauorabilitate causae, vel ex conditione negotij & dictorum. Multo autem magis testimonium vnius repellitur, si sibiipsi dissideat, interrogatus de visu & scientia, non autem si dissideat, interrogatus de opinione & fama, quia potest secundum diuersa visa & audita, diuersimode motus esse ad respondendum. Si vero sit discordia testimonij in aliquibus circunstantijs non pertinentibus ad substantiam facti, puta si tempus fuerit nubilosum vel serenum, vel si domus fuerit picta aut non, aut aliquid huiusmodi, talis discordia non praeiudicat testimonio: quia homines non conseruerunt circa talia multum solicitari, vnde facile a memoria elabuntur. Quinimo aliqua discordia in talibus facit testimonium credibilius, vt + { Hom. 1. paulo post princ. Incipit haec homil. Oportuer at nos quiem. to. 2. } Chrysost. dicit super Matth. quia si in omnibus concordarent , etiam in minimis, viderentur ex condicto eundem sermonem proferre, quod tamen prudentiae iudicis relinquitur discernendum. AD tertium dicendum, quod illud locum habet specialiter in episcopis, presbyteris, diaconis, & clericis ecclesiae Romanae, propter eius dignitatem. Et hoc triplici ratione. Primo quidem, quia in ea tales institui debent, quorum sanctitati plus credatur, quam multis testibus. Secundo, quia homines qui habent de alijs iudicare, saepe propter iustitiam multos aduersarios habent. Vnde non est passim credendum testibus contra eos, nisi magna multitudo conueniat. Tertio, quia ex condemnatione alicuius eorum derogaretur in opinione hominum dignitati illius Ecclesiae & autoritati, quod est periculosius, quam in ea tolerare aliquem peccatorem, nisi valde publicum, & manifestum, de quo graue scandalum oriretur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Rationabiliter institutum est iure diuino & humano quod dicto testium stetur in iudicio. ¶ Secunda conclusio. Requiritur binarius testium, vel ad maiorem certitudinem ternarius. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo, An iure naturae vel diuino requirantur vel sufficiant duo vel tres testes in iudicio. Pro parte negatiua arguitur primo. Nam in. l. omnium. C. de testamentis, dicitur: quod est sufficiens vnius exi miae autoritatis testimonium . Vt v. g. Imperatoris. Et confirmatur ex communi vsu iudicum , qui solo testimonio custodis montium condemnant caedentes ligna in syluis vetitis. Secundo arguitur ex. c. paruulos. &. c. cum itaque. de consecratione . dist. 4. vbi a Greg. 4. & a Leone. 1. diffinitur paruulos a parentum cura subtractos baptizandos esse nisi aliquis testetur esse iam baptizatos. Ecce vnius testimonium sufficit vt non baptizentur paruuli. Tertio. In multis causis exigitur iure Ciuili & Canonico & Regio maior numerus testium quam binarius & ternarius, ergo iure naturae non sufficit iste numerus. Consequentia patet, quia lex humana non potest derogare iuri naturali. Antecedens probatur ex. c. praesul. & ca. nulla. 2. q. 4. quorum canonum dicta refert D. Tho. in art. 3. & assignat triplicem rationem illorum Decretorum in solutione ad tertium . Item etiam in. l. hac consultissima . C. de testam. Et Instit. eod. tit. §. sed cum paulatim. & in. l. 1. & 2. tit. 1. Part. 6. & in. l. 3. Taur. exiguntur septem testes in testamento obsignato, ergo iure naturae non sufficiunt duo vel tres. Et confirmatur . Nam Alex. 3. in. c. cum esses. de testam. videtur reprobare praedictas leges, tamen ipse concludit tandem, quod testamenta quae parochiani cum suo presbytero, & alijs duabus vel tribus personis idoneis fecerit in extrema voluntate, firma esse decernimus. Ecce ipsemet Alexander ponit tres testes esse necessarios ad firmitatem testamenti signati, ergo non sufficiunt iure naturae duo vel tres. ¶ Quarto. D. Tho. in art. ait, rationabiliter institutum esse iure diuino & humano, ergo non est iure naturae necessarius binarius testium . Patet consequentia . Quia quod iure naturae necessarium est non est institutum aliqua lege, sed potius inditum & insitum. PRO decisione sit prima conclusio . Quando non agitur de condemnatione alicuius, sufficit vnus testis: vt iudex disponat de aliquibus negotijs. Ratio est: quia quilibet prae sumitur verax quandiu non probatur mendax , ergo vbi non est periculum alicuius tertij potest acceptari vnius testimonium. Et isto modo dantur in Hispania prouisiones quaedam quae dicuntur, Reales. ¶ Secunda conclusio. In causis leuibus etiam si agatur de condemnatione alterius, sufficit vnus testis: quando ita expedit bono communi . Et si aliquis obijcit, ergo etiam in causis grauibus sufficiet vnus testis, quando ita expedit bono communi. Respondetur , quod non potest expedire bono communi, sed potius esset perturbatio boni communis, si in causis grauibus sufficeret vnus testis. Nemo enim posset in republica esse tutus. Tertia conclusio. In causis grauibus quando agitur de condemnatione alicuius: iure naturae requiritur binarius testium. Probatur ista conclusio. Nam ratio D. Thomae est naturalis discursus & demonstratio moralis ex principio euidenti, ergo iure naturae constat conclusio. Item etiam in dubio ratione naturali constat, quod melior est conditio possidentis: sed vno teste aiente & reo negante, res dubia est, ergo reus non debet condemnari, quia est in possessione bonorum suorum. Item etiam iure & ratione naturali constat, quod sicut potestas condemnandi debet esse publica: ita scientia & cognitio facti debet esse manifesta. Sed vbi vnus affirmat & alius negat, res obscura est, ergo non potest aliquis per talem cognitionem condemnari iure naturae. Quarta conclusio. Iure naturae sufficiunt duo testes ad condemnationem alicuius. Ista conclusio probatur primo a posteriori, quia multae respublicae bene institutae condemnant reos ad mortem duobus testibus, ergo iure naturae non requiritur maior numerus. Consequentia patet. Nam alias tales respublicae peccarent contra ius naturae. Antecedens probatur ex Deuteron. 17. "In ore duorum vel trium peribit qui interficietur." Item cap. 19. "In ore duorum vel trium testium stat omne verbum," ergo non est contra ius naturae. Sed valde notandum est quod dicit D. Thomas in. 1. 2. quaest. 94. art. 5. ad tertium, quod dupliciter aliquid dicitur esse de iure naturae. Vno modo quia ad hoc natura inclinat, vt non esse faciendam iniuriam alicui. Alio modo quia natura circa contrarium illius nihil determinat. Vt v. g. dicimus quod iure naturae omnis homo est liber: & quod iure naturae omnia sunt communia: quia ius nature non determinauit quod ista bona essent particularia huius: vel quod aliquis esset captiuus: sed haec iure gentium introducta sunt. Dicimus ergo ad propositum, quod haec quar ta conclusio intelligenda est hoc secundo modo: sed tertia conclusio primo modo. Quinta conclusio. In. l. noua nihil statutum est iure diuino circa numerum testium prae ter id quod erat de lege naturae. Probatur ex communi proloquio Theologorum, quod in lege gratiae nullum est praeceptum diuinum superadditum naturae, praeter praecepta virtutum Theologicarum & consequentia ad illa quae pertinent ad esse gratiae. Vt v. g. prae ceptum de inuocanda diuina misericordia, & praeceptum poenitentiae virtutis & humilitatis: quae omnia praecepta semper fuerunt & in lege naturali & in lege veteri necessaria ad salutem aeternam, quatenus in illis legibus participabatur lex gratiae. Caeterum specialia praecepta legis gratiae hoc tempore quando iam explicata est, sunt praecepta de sacramentis: quae Christus instituit. De qua re vide D. Thom. quaest. 108. vbi sup. vbi dicit, quod lex noua in exterioribus illa solum praecipere debuit, per que in gratiam introducimur, ergo circa numerum testium nullum praeceptum instituit. Ex quo sequitur, quod cum Matth. 18. & Ioan. 8. & 2. Corin. 13. fit mentio de sufficientia duorum vel trium testium testimonij, non est preceptum nouum diuinum: sed est confirmatio iuris naturalis: sicut etiam in alijs fecit Christus Matth. 5. "Ego autem dico vobis, omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo." Et tamen hoc de iure naturali erat praeceptum . Ad primum argumentum respondetur, quod in fauorem vltimae voluntatis statuit illa lex, vt si Imperatori quis dixerit se relinquere haeredem talem: valeat testimonium Imperatoris pro toto numero testium. Sed notandum est, quod ibi non agitur de condemnatione alicuius. Et si aliquando agatur de condemnatione circa haereditatem, tamen illa condemnatio est circa bona temporalia: circa quae ipsa respublica habet plenariam potestatem, respectu boni publici. Et quia reputatur esse bonum publicum quod Princeps sit tantae autoritatis circa testamentum confirmandum , ideo ipsa respublica transfert dominium haereditatis in quem Imperator dixerit transferendum esse secundum voluntatem testatoris. Ad confirmationem respondetur, quod talis condemnatio si fiat in re leui licita erit: vt diximus in secunda conclusione : non autem in re graui, vt diximus in tertia conclusione. Ad secundum respondetur, quod in illis capitibus non agitur de condemnatione alicuius: sed agitur de causa pia & religiosa, ne fiat rebaptizatio. Et propterea sufficiet vnus testis fide dignus, qui dicat puerum iam esse baptizatum . Ad tertium iam patet ex notabili circa quartam conclusionem . Potest enim lex humana addere ad numerum testium qui sufficiebat iure naturae considerando ius naturae illo secundo modo. Ad confirmationem vero ex Alexan. 3. quatenus aduersatur solutioni huic respondent aliqui: quod ibi Pontifex loquitur de legatis pijs, quae ecclesijs relinquuntur, ad quod legatum non requiruntur tot testes etiam secundum leges ciuiles. Sed tamen ista solutio non valet, quia in. c. citato non statuit Pontifex duos vel tres testes: sed cum parocho duos vel tres testes. At vero in legatis pijs sufficiunt duo vel tres testes: vt patet in. c. relatum. de testamentis. vbi nulla fit mentio parochi. Respondetur ergo secundo cum multis Iurisperitis, & Cano lib. 6. de locis. c. 8. quod Alex. 3. ferebat leges subditis sibi in foro ciuili. Respondebat enim Episcopo Ostiensi. Vnde in suis dictionibus noluit seruari leges Caesareas: sed tamen neque abrogauit illas in toto populo Christiano. Et si quis contra obijciat, quod ibi dicit Pontifex alienum esse a diuina lege & a sanctorum Patrum institutis, & a generali ecclesiae consuetudine: vt requiratur tantus numerus testium , & quod propterea dixit praescriptam consuetudinem improbamus. Respondetur quod alienum non significat ibi idem quod contrarium . Sed significat non necessario conforme legi diuinae. Diuinam autem legem appellat, quod scriptum erat Leuit. 17. & 19. quod fuit quasi explicatio legis naturae. Tertio respondetur , quod Alexan. solum statuit, quod non vniuersaliter habet verum, quod in omni testamento etiam quo ad legata secularia, requirantur quinque vel septem testes. Nam in villulis non potest haberi facile tantus numerus testium , & ita sufficit ibi praesentia parochi cum duabus personis fidedignis. Et hoc vbique seruatur etiam secundum leges ciuiles. Ad quartum negatur consequentia . Quia quaedam instituuntur legibus humanis, etiam si iure naturae constent apud sapientes, vt conclusiones deductae per bonam consequentiam : eo quod talis consequentia non est vsque adeo euidens omnibus, vt non indigeat adiuuari statutis humanis. DVbium secundum est, An licitum sit iudici per tormenta veritatem exigere a reo & testibus: &, An tale testimonium valeat ad condemnationem. Pro parte negatiua arguitur primo. Nemo potest condemnari in re graui, nisi duobus testibus: sed torquere hominem cruciatibus est res grauissima, ergo nemo potest condemnari ad tormenta, per semiplenam probationem , quae fit vnico teste & indicijs. Et confirmatur. Nam si sunt duo testes per quos conuincitur reus, iniqua est excruciatio per tormenta, ergo nullo modo licita est. Probatur antecedens. Nam tormenta ordinantur ad inquirendum veritatem criminis, ergo vbi iam constat de veritate perperam adhibentur tormenta. Secundo . Testis non est in culpa, ergo nullo modo est torquendus . Confirmatur . Multi eligunt potius falsum testimonium contra se dicere: quam pati cruciatus immanissimos. Tertio, alij sunt qui metu mortis patiuntur cruciatus, potius quam veritatem confiteantur , ergo medium istud est incertum neque conueniens ad iudicium. De hoc dubio Ludouicus Viuas in commentarijs super Augustinum in lib. 19. de Ciuitate cap. 6. negat licita esse tormenta. PRO decisione sit prima conclusio . Erroneum est, aut certe valde temerarium in fide negare tormenta esse licita. Probatur, quia alias iniqua essent omnia tribunalia Ecclesiae catholicae etiam Ecclesiastica, in quibus est vsus tormentorum ad inquirendam veritatem. ¶ Secundo probatur ex Eusebio Papa in epistola ad episcopos Galliae: & habetur in cap. illi qui. 5. quaest. 5. vbi expressissime approbat tormenta. Item etiam Gregorius. 7. in regula in contemplatione. de regulis iuris. Supponens tanquam rem certissimam tormenta esse licita, ait, quod in ipso causae initio non sunt adhibenda tormenta. ¶ Tertio probatur ex D. Ambrosio in lib. de Cain & Abel. & ex D. Hieron. tom. 1. epistolarum, epistol. ad Innocen. & ex D. August. vbi supra, & ex communi sententia Theologorum & Iurisperitorum. Et sunt tituli in corpore iuris de quaestionibus, hoc est tor mentis. Et ex Arist. in Rhetoricis ad Alexandrum. c. 14. Et ex Cicer. in lib. de Partitione Oratoria. ¶ Secunda conclusio. Quando iudex intelligit expedire ad bonum commune, vt aliquod crimen statim puniatur: potest adhibere tormenta ad torquendum reum: etiam duobus testibus conuictum . Pro cuius intelligentia nota, quod reis crimina confessis negatur appellatio: alijs vero etiam conuictis per testes, conceditur appellatio. Vt patet in l. 2. C. quorum appellationes non recipiuntur . Dicimus ergo in ista conclusione, quod iudex prudenter in casu praedicto, quia est periculum in mora propter appellationem adhibet tormenta, vt reus confessus non possit appellare. Probatur ergo conclusio. Iudex habet ius ad torquendum hominem reum cum necesse fuerit ad bonum commune vt etiam reus ipse confiteatur: sed in illo casu necessaria est eius confessio ad bonum commune, ergo licitum erit iudici illum torquere: neque iniuriam facit illi impediendo hac via appellationem, quia ille iniuste appellat, & cum damno boni publici. ¶ Tertia conclusio. Non est licitum torquere reum etiam conuictum testibus, quando ipse affert nouas probationes & legitimas ad reprobandum processum. Probatur. Nam tunc iustissime appellat reus a iudicis sententia, ergo iudex inique agit impediendo appellationem eius per tormenta. Quarta conclusio. Testis nunquam torquendus est, nisi in quantum habet rationem rei. Vt v. g. si aliqui testantur Petrum interfuisse alicui negotio, & posse testificari: tunc Petrus nisi voluerit testificari poterit torqueri: vt dicat veritatem , quia merito praesumitur ex malitia nolle testificari. Hanc conclusionem probat secundum argumentum , scilicet, quod testis inquantum testis non debet torqueri, quia vt sic, non habet culpam . Ceterum quantum ad huiusmodi tormenta iudices debent attendere leges sibi praescriptas, & ita non peccabunt. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur , distingo maiorem: aut per sententiam diffinitiuam , & sic concedo: aut per sententiam inquisitiuam veritatis: & ita nego maiorem. Nam sufficit vnus testis cum accusatore ad interrogandum reum , & si opus fuerit ad torquendum illum. Ad confirmationem respondetur , nego conseq uentiam . Et ratio est, quia aliquando confessio rei est necessaria bono communi : vt diximus in secunda conclusione. ¶ Ad secundum patet ex quarta conclusione. ¶ Ad tertium nego consequentiam: quia in humanis iudicijs non potest haberi tanta certitudo sicut in scientijs. Neque propterea negligi debet certitudo que potest haberi per testes & per tormenta: quando opus fuerit. Sed superest soluere vnum argumentum contra secundam conclusionem: quia Iurisconsulti Paulus & Marcellus in. l. edictis. ff. de quaestionibus. & Eusebius vbi supra, aiunt tormenta esse adhibenda ad exquirendam veritatem, quae nondum est propalata, ergo vbi iam est manifesta per testes, inique agitur torquendo ipsum reum. Propter hoc argumentum aliqui Iurisperiti negant secundam conclusionem . Sed tamen respondetur ad argumentum , quod Iurisperiti & Pontifex intelligunt regulariter loquendo . At vero vbi ad bonum commune expedierit: vt cito reus puniatur, prudenter facit iudex adhibendo tormenta, ne post confessionem rei ante tormenta, locum habeat appellatio. DVbitatur tertio circa solutionem ad secundum de concordia testium , An requiratur concordia testium circa factum singulare, vt reus condemnetur. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Iudicium debet esse circa factu singulare, ergo testes debent testificari de eodem facto singulari. Sed pro parte negatiua arguitur. Concordia testium circa factum singulare eatenus requiritur, quatenus crimen fiat manifestum sufficienter : sed non minus, imo magis aliquando manifestatur crimen per plures testes circa actus singulares, quam per duos circa vnum actum singularem, ergo. Probatur minor. Quia duo testes circa idem factum facilius possunt ex condicto falso conuenire, quam sex testes loco distantes & inuicem incogniti circa singulos actus criminosos eiusdem speciei. Caiet. in comment . super istum artic. dicit primo, quod regulariter loquendo requiruntur duo testes circa idem factum ad condemnandum reum. Secundo dicit, quod inter religiosos sufficiet ad condemnandum aliquem de furto, quod multi testes singulares singula furta testificentur. Ratio huius est. Quia licet hoc non sit secundum iuris rigorem: tamen quia in religione proceditur non tam ad puniendum quam ad salutem animae & regularis obseruantiae fauorem, ideo tolerabile videtur, vt talis probabilitas sufficiat ad certitudinem inter eos qui mortui sunt mundo. Tertio dicit, quod ipse reus non tenetur acceptare talem sententiam , & propterea procedendum erit per tormenta religiosa, vt exquiratur ab illo veritas. Soto lib. 5. de iust. q. 7. art. 2. videtur cum Caiet. sentire. Sed dicit ille vnum singulare, quod illi testes singulares sufficient ad inquirendum. Sed hoc intelligendum est si proceditur per viam accusationis vel denuntiationis. Alioquin si non praecessit infamia, non poterit procedi per viam inquisitionis. PRO decisione sit prima conclusio. Primum dictum Caiet. verissimum est, & probatur argumento facto pro parte affirmatiua, & ex vsu communi omnium tribunalium. Secunda conclusio. In quibusdam criminibus specialiter perniciosis reipublicae, circa quorum probationem ex natura facti non possunt moraliter loquendo inueniri duo testes circa idem factum : iusta esset lex quae statueret sufficere testes singulares in maiori tamen numero, quam binario vel ternario. V. g. in vitio Sodomiae aut Simoniae vel vsurae, & multo magis in crimine haeresis. Haec conclusio probatur argumento pro parte negatiua. Probatur etiam , quia necesse est huiusmodi crimina perniciosa aliquando puniri: sed moraliter est impossibile inueniri duos contestes eiusdem facti, ergo sufficiunt singulares, maxime si multitudine supplent quod deficit de contestatione circa idem factum . Sed notandum, quod circa hanc quaest. est magna concertatio inter Iurisperitos. Vide Couar. li. 3. Variar. c. 3. nu. 5. vbi concludit iustam esse legem. & tit. 2. lib. 8. ordin. Regal. ad puniendum vsurarium ob crimen vsurae in communi admittuntur testes singulares. Sed ille dicit non satis esse ad condemnandum illum de aliqua vsura certae cuiusdam quantitatis. Dicit etiam quod si testes sint in multo numero, erit sufficiens testimonium illorum : & ad hoc citat Bald. & alios. Anton. Gomez. tomo. 3. de delict. c. 12. nu. 12. inquit sequens Baldum & alios, quod testes singulares sufficiunt ad probandum aliquem esse haereticum , etiam si singuli testificentur distinctas haereses. Idem dicit Hippolytus consil. 7. nu. 27. Nobis tamen Theologis sufficit, non esse semper necessariam exactissimam copiam testium circa factum singulare. Imo vero neque concordiam circa actum singularem, quando agitur de crimine vel de positione aliqua in communi . Tunc enim certam fidem facient singulares testes quod attinet ad iudicium maxime fauente lege. Ad argumentum pro parte affirmatiua quatenus facit contra secundam conclusionem respondetur , quod aliquando potest aliquis condemnari, quia probatur reus in aliqua specie delicti, etiam si non probetur in singulari Item etiam quanuis non sint duo testes vnius actus singularis: sed tamen illud factum singulare cuius est vnus testis oculatus, sufficienter confirmatur multitudine testium circa alios actus singulares. ¶ Ad argumentum pro parte negatiua quatenus est contra primam conclusionem respondetur, quod quanuis sit aliquando licitum quod in secunda conclusione dicitur, tamen est quasi exceptio quaedam a regula vniuersali & communi iure: quae fieri non debet, nisi magna ex causa & fauente lege vel supremo legislatore. Caeterum furta, homicidia, bene possunt ex natura rei pluribus testibus probari, & sufficienter prouidetur bono communi , si quando comprobantur ista delicta duobus testibus, puniantur, vt caeteri timorem habeam. Denique nota in hoc articulo secundum dictum Caietani: quod religiosus possit condemnari de furto per testes singulares, intelligendum esse, non per sententiam absolutam, sed per conditionalem si ipse velit acceptare sententiam. Sin autem, poterit torqueri: & si negauerit manebit liber a poena furti. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum alicuius testimonium sit absque eius culpa repellendum. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod alicuius testimonium non sit repellendum, nisi propter culpam. Quibusdam enim in poenam infligitur, quod ad testimonium non admittantur, sicut patet in his qui infamia notantur. Sed poena non est inferenda nisi pro culpa. Ergo videtur quod nullius testimonium debeat repelli, nisi propter culpam. ¶ 2 Praeterea. De quolibet praesumendum est bonum, nisi appareat contrarium. Sed ad bonitatem hominis pertinet, quod verum testimonium dicat. Cum ergo non possit constare de contrario nisi propter aliquam culpam, videtur quod nullius testimonium debeat repelli nisi propter culpam. ¶ 3 Praeterea. Ad ea quae sunt de necessitate salutis, nullus redditur non idoneus nisi propter peccatum . Sed testificari veritatem est de necessitate salutis, vt supra + { Art. 1. huius quaest. } dictum est: ergo nullus debet excludi a testificando nisi propter culpam. SED contra est, quod + { Grego. in registro libro. 11. c. 54. a medio. Et habetur. 2. quaest. 4. c. Praesul. non procul a fine. } Gregor. dicit, & habetur 2. quaest. 4. Qui a seruis suis accusatus est episcopus, sciendum est quod minime audiri debuerunt. RESPONDEO dicendum, quod testimonium sicut + { Ar. prae ced. } dictum est, non habet infallibilem certitudinem , sed probabilem. Et ideo quicquid est quod probabilitatem afferat in contrarium, reddit testimonium inefficax. Redditur autem probabile, quod aliquis in veritate testificanda non sit firmus, quandoque quidem propter culpam, sicut infideles & infames, item illi qui publico crimine rei sunt, qui nec accusare possunt. Quandoque autem absque culpa, & hoc est vel ex defectu rationis (sicut patet in pueris, amentibus & mulieribus) vel ex affectu (sicut patet de inimicis & personis coniunctis & domesticis) vel etiam ex exteriori conditione, sicut sunt pauperes, serui, & illi, quibus imperari potest, de quibus probabile est quod de facili possunt induci ad testimonium ferendum contra veritatem. Et sic patet, quod testimonium alicuius repellitur, & propter culpam & absque culpa. AD primum ergo dicendum, quod repellere aliquem a testimonio, magis pertinet ad cautelam falsi testimonij vitandi quam ad poenam. Vnde ratio non sequitur. AD secundum dicendum, quod de quolibet praesumendum est bonum, nisi appareat contrarium , dummodo non vergat in periculum alterius, quia tunc est adhibenda cautela, vt non de facili vnicuique credatur, secundum illud 1. Ioann. 4. "Nolite credere omni spiritui." AD tertium dicendum, quod testificari est de necessitate salutis, supposita testis idoneitate & ordine iuris. Vnde nihil prohibet, aliquos excusari a testimonio ferendo, si non reputentur idonei secundum iura. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Iure aliquorum testimonium repellitur, aliquando quidem cum culpa, aliquando sine culpa. COMMENTARIVS. DVbitatur, An licitum sit reo obijcere crimen testi ad repellendum eius testimonium. Pro cuius decisione sit prima conclusio. Obijcere testi crimen falsum nunquam est licitum. Ista conclusio patet, quia mentiri est intrinsece malum, ergo nunquam est licitum. An vero aliquando sit tantum peccatum veniale dicemus dubio secundo. Secunda conclusio. Obijcere testi crimen verum, quando hoc non conducit ad repellendum eius testimonium, semper est peccatum contra charitatem & iustitiam. Ratio est, quia talis obiectio habet rationem vindictae tantum, & non defensionis. Tertia conclusio. Quando testis falsum testificatur: licitum est obijcere illi vera crimina ad refutandum eius testimonium, siue crimina sint publica siue secreta. Probatur conclusio. Nam talis obiectio habet proprie rationem defensionis cum moderamine inculpatae tutelae: quemadmodum quando quis occidit hominem cum moderamine inculpatae tutelae in sui defensionem . Ex quo sequitur, quod ista conclusio habet etiam verum quando testis ex ignorantia inuincibili dicit falsum testimonium contra me: eo quod licitum est me defendere ab inuasore qui ex ignorantia inuincibili me inuadit. Quarta conclusio. Idipsum etiam est licitum, quando testis dicit testimonium verum contra me: sed tamen contra ordinem iuris vel in foro exteriori vel in foro conscientiae. Probatur. Nam ille testis dicendo verum facit mihi iniuriam, ergo licitum est me defendere. Sed quaeret aliquis, An sit licitum in eodem casu dicere testi, quod dicit falsum vel mentitur. Quidam moderni dicunt licitum esse vtrumque, eo quod distinguunt dupliciter dici falsum, & dupliciter aliquem mentiri. Vno modo speculatiue: alio modo practice. Speculatiue quidem, quando aliquis dicit contra mentem speculatiuam aliter quam est a parte rei. Practice vero, quando dicit aliquid contra mentem practicam veram, quae dictabat non esse aliquid dicendum : etiam si esset verum speculatiuum. Dicunt ergo quod in casu posito testis ille dicit falsum practice, & mentitur practice. Alij vero dicunt, quod ille testis in casu posito dicit falsum, scilicet practice: sed nullo modo mentitur. Nos autem breuiter dicimus, quod eadem est ratio dicendi falsum & mentiendi quantum ad hoc, quod sicut falsum dicitur practice & speculatiue: ita etiam mendacium. Sed dicimus quod siue ista distinctio sit vera siue non, nunquam erit peccatum mortale dicere testi in casu posito quod dicit falsum & mentitur: dummodo verbum mentitur non significet iniuriam specialem, vt apud Hispanos. Tunc enim erit peccatum mortale: si sufficienter refutetur testimonium iniqui testis, dicendo illi: non ita est, falsum dicis: & dicatur illi, mentiris. Quinta conclusio. Licitum est obijcere testibus verum testificantibus etiam secundum ordinem iuris vera crimina etiam occulta, si tamen probari possunt, & probata testem refutare. Probatur. Quia iure conceditur reo illa obiectio, vt se defendat, ergo licita est. Secundo. Ille testis non tenebatur testificari. Si timebat obiectionem illam sibi opponendam, tum quoniam eius testimonium erat inutile, tum etiam quoniam cum tanto detrimento sui honoris, non tenebatur testificari, ergo sibi imputet si talis obiectio sibi fiat ab ipso reo defendente se iuridice. Tertio. Reus in tali casu non tenetur respondere iudici suum crimen, ergo pari ratione poterit refutare testem. Antecedens probatur. Quia interrogatio iudicis ad ipsum reum facta, non est legitima, nisi ex falsa praesumptione, scilicet, quod iudex putat testes esse legitimos. Notandum tamen est, quod non pro quolibet detrimento quod reus patitur, licitum erit illi quodlibet crimen etiam infame obijcere testi, sed seruato ordine charitatis intelligenda est conclusio quinta. DVbium secundum est, An semper sit mortale peccatum obijcere falsum testimonium testificanti falsum crimen, vel testificanti contra ordinem iuris. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Peccatum mortale est reddere malum pro malo, maledictum pro maledicto. Et confirmatur. Peccatum mortale est repercutere eum qui percussit, & cessat iam a percussione, ergo erit peccatum mortale dicere falsum crimen aduersus criminatorem. Secundo. Peccatum mortale est omne mendacium perniciosum: sed illud mendacium est tale, ergo &c. Soto lib. 5. de iustit. quaest. 7. art. 3. ait mendacium esse perniciosum, obijcere falsum crimen testi. Sed tamen non satis se explicat, an cum testis iniuriam facit reo sit licitum aut saltem non sit mortale obijcere illi falsum crimen. Quin potius videtur loqui in casu quando testis facit suum officium: & aduocati nihilominus obijciunt ei falsa crimina fictitia. PRO decisione sit prima conclusio . Moraliter loquendo & de facto semper est peccatum mortale obijcere falsum crimen testi. Probatur, quia vel talis obiectio potest probari vel non potest. Si non potest probari, est nullius momenti, neque habet rationem defensionis, ergo est mortale peccatum, siquidem laeditur proximus absque causa. Rursus si potest probari: hoc erit falsis testibus periurantibus ergo erit peccatum mortale illos adducere ad probationem. Secunda conclusio. Verosimilis est sententia, quae ait, quod per se loquendo est peccatum mortale & contra iustitiam obijcere falsum crimen iniquo testi. Probatur argumentis factis pro parte affirmatiua. Tertia conclusio. Nobis verosimilior est sententia, quae ait, quod per se loquendo , hoc est seclusis alijs circunstanijs , est solum peccatum veniale mendacij obijcere crimen falsum testi iniquo, quando talis obiectio prodest ad refutandum eius testimonium. Probatur ista conclusio. Qui occideret inuasorem a quo non potest se defendere nisi mentiendo contra illum: non peccaret mortaliter, ergo neque in nostro casu. Secundo. In casu posito reus potest negare testimonium testis, etiam si accusetur de vero crimine. Et quanuis secundum sententiam quorundam reus mentiatur, tamen non peccat contra iustitiam. Tunc ergo sic arguitur. Perin de est imponere falsum crimen testi, & negare quod dicit esse verum: sed negando non peccat contra iustitiam, ergo neque imponendo crimen falsum. Tertio probatur. Imponere falsum crimen alicui, eatenus est peccatum mortale quatenus proximo nocumentum infertur contra iustitiam, non quia falsum dicitur: vt docet D. Thom. in art. 4. ergo si licitum est absque peccato veniali obijcere verum crimen testi quantumlibet secretum: non erit peccatum mortale obijcere falsum. Patet consequentia . Quia illae duae obiectiones non differunt nisi per verum & falsum: quae differentia solum facit peccatum veniale. Confirmatur. Quia reus habet ius defendendi se etiam cum destructione famae ipsius testis, reuelando crimen secretum, ergo si destruat imponendo falsum, nihil amplius nocet: sed solum mentitur. Ad primum argumentum in contrarium respondetur, quod reddere malum pro malo importat rationem vindictae. Vnde qui se defendendo cum moderamine inculpatae tutelae, infert nocumentum proximo, non reddit malum pro malo. Ad confirmationem respondetur, nego consequentiam. Nam qui percussit & fugit, iam cessat ab inferenda iniuria. Vnde non esset defensio repercutere illum: sed vindicta. At vero qui testificatur, tandiu iniuriam facit: quandiu iudicis sententia pendet. Vnde non est eadem ratio. Ad secundum nego antecedens. Nam nocumentum non est perniciosum, quando non est contra iustitiam aut charitatem: sed erit mendacium officiosum, cum sit ad defensionem propriam ordinatum. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum falsum testimonium semper sit peccatum mortale. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod falsum testimonium non semper sit peccatum mortale. Contingit enim aliquem falsum testimonium ferre ex ignorantia facti, & talis ignorantia excusat a peccato mortali. Ergo testimonium falsum non semper est peccatum mortale. ¶ 2 Praeterea. Mendacium quod alicui prodest, & nulli nocet, est officiosum, quod non est peccatum mortale. Sed quandoque in falso testimonio est tale mendacium, puta cum aliquis falsum testimonium perhibet, vt aliquem a morte liberet, vel ab iniusta sententia , que intentatur per aliquos falsos testes vel per iudicis peruersitatem: ergo tale falsum testimonium , non est peccatum mortale. ¶ 3 Praeterea. Iuramentum a teste requiritur, vt timeat peccare mortaliter periurando . Hoc autem non esset necessarium, si ipsum falsum testimonium esset peccatum mortale. Ergo falsum testimonium non semper est peccatum mortale. SED contra est, quod dicitur Prouerb. 19. "Falsus testis non erit impunitus." RESPONDEO dicendum, quod falsum testimonium habet triplicem deformitatem. Vno modo ex periurio, quia testes non admittuntur nisi iurati, & ex hoc semper est peccatum mortale. Alio modo ex violatione iustitiae, & hoc modo est peccatum mortale in suo genere, sicut & quaelibet iniustitia. Et ideo in praecepto decalogi sub hac forma interdicitur falsum testimonium, cum dicitur Exod. 20. Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. Non enim contra aliquem facit, qui eum ab iniuria facienda impedit, sed solum qui ei suam iustitiam tollit. Tertio ex ipsa falsitate, secundum quod omne mendacium est peccatum, & ex hoc non habet falsum testimonium , quod semper sit peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, quod in testimonio ferendo non debet homo pro certo asserere, quasi sciens, id de quo certus non est, sed dubium debet sub dubio proferre, & id de quo certus est pro certo asserere. Sed quia contingit ex habilitate humane memoriae, quod reputat se homo quisque certum esse de eo quod falsum est, si aliquis cum debita solicitudine recogitans, aestimet se certum esse de eo quod falsum est, non peccat mortaliter, hoc asserens, quia non dicit falsum testimonium per se & ex intentione, sed per accidens contra id quod intendit. AD secundum dicendum, quod iniustum iudicium non est iudicium . Et ideo ex vi iudicij falsum testimonium in iniusto iudicio prolatum, ad iniustitiam impediendam, non habet rationem peccati mortalis, sed solum ex iuramento violato. AD tertium dicendum , quod homines maxime abhorrent peccata, quae sunt contra Deum, quasi grauissima, inter quae est periurium. Non autem ita abhorrent peccata quae sunt contra proximum. Et ideo ad maiorem certitudinem testimonij, requiritur testis iuramentum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio . Falsum testimonium ex parte iuramenti semper est peccatum mortale. ¶ Secunda conclusio . Falsum testimonium ex parte violatae iustitiae est peccatum mortale ex suo genere. ¶ Tertia conclusio . Falsum testimonium non est peccatum mortale ex falsitate. ¶ Quarta conclusio ad primum . Testis pro certo debet asserere id de quo certus est, & sub dubio id de quo dubitat. ¶ Quinta conclusio ibidem. Si aliquis cum debita solicitudine recogitans, existimet se certum esse de eo quod falsum est, non peccat mortaliter illud asserens. Potuisset certe S. Tho. addere nec venialiter. ¶ Sexta conclusio ad secundum. Falsum testimonium in iniusto iudicio prolatum ad iniustitiam impediendam, non habet rationem peccati mortalis: sed solum ex iuramento violato. COMMENTARIVS. CIrca primam & secundam conclusionem. Notandum quomodo S. Tho. Primam conclusionem simpliciter & vni uersaliter asseruit. Secundam vero cum illo addito, scilicet, ex suo genere: sicut quaelibet alia in iustitia. Vbi plane insinuatur falsum testimonium etiam in iudicio posse peccatum veniale esse ex paruitate materiae: contra Caietanum supra quaestione 69, art. 2. Et id ipsum confirmatur ex sexta conclusione posita. Circa quintam conclusionem. Notandum, quod ille qui ex ignorantia inuincibili dixit falsum testimonium, non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam parti damnificatae ex eius testimonio, etiam si postea reperiat se falsum dixisse. Ratio est, quia ille non tenetur ratione rei acceptae: supponimus enim quod nihil lucratus est ex falso testimonio. Neque etiam tenetur ratione iniustae acceptionis vel iniuriosae actionis, ergo &c. Sed notandum, quod tenetur ille testis reuocare dictum suum si per suam reuocationem potest prodesse proximo suo, & si ipse non patitur notabile detrimentum. Vt verbi gratia, si propterea incidat in infamiam: ratio huius est, quia cum ille non teneatur ex iustitia restituere, tenetur reuocare suum testimonium ex charitate, sicut & alij tenentur ad opera charitatis sine notabili suo detrimento. Vide Caietanum hic, & Iurisperitos in capit. praeterea. de teste cogendo. DVbium est, an testis possit pretium accipere pro testimonio ferendo. De hoc dictum est supra quaestione 62. artic. 5. ad secundum. Sed hic per modum documenti tres erunt conclusiones. Prima conclusio. Non licet pro testimonio pretium recipere: bene tamen expensas pro testimonij labore. Ita dicit Augustinus epist. 54. Et habetur 14. quaestione 5. capit. non sane. Secunda conclusio. Quando datio pretij est illicita ex vtraque parte. Verbi gratia, quando datur pro falso testimonio, tunc neutri datur actio in iudicio, vel repetitio. Sed nihilominus non est obligatio ad restituendum in eo qui accepit. Tertia conclusio. Quando quis recipit pretium, vt ferat testimonium verum, quod tenebatur proferre ex iustitia legali vel commutatiua, v. g. si recipiat pretium ne dicat falsum testimonium, conceditur repetitio in foro exteriori ei qui dedit: non tamen quando ex sola charitate tenebatur testificari. Tunc enim nec dabitur actio in iudicio ad repetendum pretium, neque ipse tenebitur in foro conscientiae restituere. Vltima conclusio. Quando aliquis accipit pretium ab aliquo ne dicat falsum crimen contra eundem, tenebitur ante iudicis condemnationem ad restitutionem in foro conscientiae: si autem accepit pretium ab vno, ne dicat falsum crimen contra alium, non tenebitur restituere in foro conscientiae ante iudicis sententiam. Ratio huius differentiae est. Quia quando accipit pretium ab eodem contra quem vult falso testificari, non acquirit dominium ex eo quod tenebatur ex iustitia commutatiua non dicere falsum testimonium contra illum. At vero quando accipit pretium ab aliquo tertio, nullam facit illi iniuriam, neque debet illi ex iustitia commutatiua non dicere falsum testimonium contra alterum. Quapropter potest illi vendere ex pacto, quod non faciat iniuriam alteri. De conclusionibus praedictis multa sunt certa iure naturae: alia vero iure humano, sed quoniam non est praesentis loci disputatio supersedemus ab illarum ampliatione. # 71 [De advocatis] QVAESTIO LXXI. De Aduocatis. POSTEA considerandum est, de iniustitia, quae fit in iudicio ex parte aduocatorum. ¶ Et circa hoc quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum aduocatus teneatur prae stare patrocinium causae pauperum. AD Primum sic proceditur. Vide{ Infra arti. 4. corp. & ad primum . } tur, quod aduocatus teneatur prae stare patrocinium causae pauperum. Dicitur enim Exod. 23. "Si videris asinum odientis te iacere sub onere, non pertransibis, sed subleuabis cum eo." Sed non minus periculum imminet pauperi, si eius causa contra iustitiam opprimatur, quam si eius asinus iaceat sub onere. Ergo aduocatus tenetur prestare patrocinium causae pauperum. ¶ 2 Praeterea + { Homil. 9. in euange. non procul a fin. }. Gregorius dicit in quadam homil. "Habens intellectum, curet omnino, ne taceat, habens rerum affluentiam, a misericordia non torpescat, habens artem qua regitur, vsum illius cum proximo partiatur, habens loquendi locum apud diuitem, pro pauperibus intercedat." Talenti enim nomine cuilibet reputabitur quod vel minimum accepit. Sed talentum commissum non abscondere, sed fideliter dispensare quilibet tenetur, quod patet ex poena serui abscondentis talentum, Matthaei. 25. Ergo aduocatus tenetur pro pauperibus loqui. ¶ 3 Praeterea. Praeceptum de misericordiae operibus adimplendis, cum sit affirmatiuum, obligat pro loco & tempore, quod est maxime in necessitate. Sed tempus necessitatis videtur esse, quando alicuius pauperis causa opprimitur. Ergo in tali casu videtur quod aduocatus teneatur pauperibus patrocinium praestare. SED contra, Non minor necessitas est indigentis cibo, quam indigentis aduocato. Sed ille qui habet potestatem cibandi, non semper tenetur pauperem cibare. Ergo nec aduocatus semper tenetur cause pauperum patrocinium praestare. RESPONDEO dicendum, quod cum praestare patrocinium causae pauperum, ad opus misericordiae pertineat, idem est hic dicendum quod & supra de alijs operibus misericordiae * { Quaest. 32. artic. 5. } dictum est. Nullus autem sufficit omnibus indigentibus, misericordiae opus impendere. Et ideo, sicut* { Lib. 1. ca. 28. in princip. to. 3. } Augustinus dicit in 1. de Doctrina Christia. Cum omnibus prodesse non possis, his potissime consulendum est, qui pro locorum & temporum, vel quarumlibet rerum opportunitatibus constrictius tibi quasi quadam sorte iunguntur. Dicit pro locorum opportunitatibus, quia non tenetur homo per totum mundum quaerere indigentes, quibus subueniat, sed sufficit, si eis qui sibi occur runt, misericordiae opus impendat. Vnde dicitur Exodi 23. "Si occurreris boui inimici tui, aut asino erranti, reduc ad eum." Addit autem, & temporum, quia non tenetur homo futurae necessitati alterius prouidere, sed sufficit si praesenti necessitati succurrat. Vnde dicitur 1. Ioannis 3. "Qui viderit fratrem suum necessitatem habentem, & clauserit viscera sua ab eo, &c". Subdit autem. Vel quarumlibet rerum, quia homo sibi coniunctis quacunque necessitudine maxime debet curam impendere, secundum illud primae ad Timotheum 5. "Si quis suorum, & maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit." Quibus amen concurrentibus considerandum restat, vtrum aliquis tantam necessitatem patiatur, quod non in promptu appareat, quomodo ei possit aliter subueniri, & in tali casu tenetur ei opus misericordiae impendere. Si autem in promptu appareat, quomodo aliter ei subueniri possit, vel per se ipsum, vel per aliam personam magis coniunctam, aut maiorem facultatem habentem, non tenetur ex necessitate indigenti subuenire, ita quod non faciendo peccet, quamuis si subuenerit. absque tali necessitate, laudabiliter faciat. Vnde aduocatus non tenetur semper causae pauperum patrocinium praestare, sed solum concurrentibus conditionibus praedictis, alioquin oporteret eum omnia alia negotia praetermittere, & solis causis pauperum iuuandis intendere. Et idem dicendum est de medico, quantum ad curationem pauperum. AD primum ergo dicendum, quod quando asinus iacet sub onere, non potest ei aliter subueniri in casu isto, nisi per aduenientes subueniatur. Et ideo tenentur iuuare. Non autem tenerentur, si posset aliunde remedium afferri. AD secundum dicendum, quod homo talentum sibi creditum tenetur vtiliter dispensare, seruata opportunitate locorum, & temporum, & aliarum rerum, vt* { In corp. articuli. } dictum est. AD tertium dicendum, quod non quae libet necessitas causat debitum subueniendi, sed solum illa quae est dicta* { In corp. articuli. }. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum conuenienter aliqui secundum iura arceantur ab officio aduocandi. AD Secundum sic proceditur.{ Infra quae stio. 188. ar. 3. ad 2. } Videtur quod inconuenienter aliqui secundum iura arceantur ab officio aduocandi . Ab operibus enim misericordiae nullus debet arceri. Sed patrocinium prestare in causis, ad opera misericordiae pertinet, vt* { Art. prae cedenti. } dictum est. Ergo nullus debet ab hoc officio arceri. ¶ 2 Praeterea. Contrariarum causarum non videtur esse idem effectus. Sed esse deditum rebus diuinis, & esse deditum peccatis, est contrarium. Inconuenienter ergo excluduntur ab officio aduocati quidam propter religionem, vt monachi & clerici. Quidam autem propter culpam, vt infames & haeretici. ¶ 3 Praeterea. Homo debet diligere proximum sicut seipsum. Sed ad officium dilectionis pertinet, quod aliquis aduocatus, causae alicuius patrocinetur. Inconuenienter ergo aliqui, quibus conceditur pro seipsis autoritas aduocationis, prohibentur patrocinari causis aliorum. SED contra est, quod* { 3. q. 7. ca. infames. } tertia quaestione septima, multae personae arcentur ab officio postulandi. RESPONDEO dicendum , quod aliquis impeditur ab aliquo actu duplici ratione. Vno modo propter impotentiam, alio modo propter indecentiam. Sed impotentia simpliciter excludit aliquem ab actu. Indecentia autem non excludit omnino, quia necessitas indecentiam tollere potest. Sic ergo ab officio aduocatorum prohibentur quidam propter impotentiam, eo quod deficiunt sensu, vel interiori, sicut furiosi & impuberes, vel exteriori, sicut surdi & muti. Est enim necessaria aduocato & interior petitia, qua possit conuenienter iustitiam assumptae causae ostendere: & iterum loquela cum auditu, vt possit pronuntiare & audire quod ei dicitur. Vnde qui in his defectum patiuntur, omnino prohibentur ne sint aduocati nec pro se, nec pro alijs. Decentia autem hu iusmodi officij exercendi tollitur dupliciter. Vno modo ex hoc, quod aliquis est rebus maioribus obligatus. Vnde monachos & presbyteros non decet in quacunque causa aduocatos esse neque clericos in iudicio seculari, quia huiusmodi personae sunt rebus diuinis astrictae. Alio modo propter personae defectum, vel corporalem (vt patet de caecis, qui conuenienter iudicio astare non possent) vel spiritualem: non enim decet, vt alterius iustitiae patronus existat, qui in seipso iustitiam contempsit. Et ideo infames, infideles, & damnati de grauibus criminibus non decenter sunt aduocati, tamen huiusmodi indecentiae necessitas praefertur. Et propter hoc huiusmodi personae possunt pro seipsis vel pro personis sibi coniunctis vti officio aduocati. Vnde & clerici pro ecclesijs suis, possunt esse aduocati, & monachi pro causa monasterij sui, si abbas praeceperit. AD primum ergo dicendum, quod ab operibus misericordiae interdum propter indecentiam impediuntur aliqui, & aliqui propter impotentiam. Non enim omnia opera misericordiae omnes decent, sicut stultos non decet consilium dare, neque ignorantes docere. AD secundum dicendum, quod sicut virtus corrumpitur per superabundantiam & defectum, ita aliquis fit indecens & per maius & per minus. Et propter hoc quidam arcentur a patrocinio praestando in causis, quia sunt maiores tali officio, sicut religiosi & clerici. Quidam vero quia sunt minores, quam vt eis hoc officium competat, sicut infames & infideles. AD tertium dicendum, quod non ita imminet homini necessitas patrocinari causis aliorum sicut proprijs, quia alij possunt sibi aliter subuenire. Vnde non est similis ratio. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum aduocatus peccet, si iniustam causam defendat. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod aduocatus non peccet, si iniustam causam defendat. Sicut enim osten ditur peritia medici, si infirmitatem desperatam sanet, ita etiam ostenditur peritia aduocati, si etiam iniustam causam defendere possit. Sed medicus laudatur, si infirmitatem desperatam sanet. Ergo etiam aduocatus non peccat, sed magis laudandus est, si iniustam causam defendat. ¶ 2 Praeterea. A quolibet peccato licet desistere. Sed aduocatus punitur, si causam suam perdiderit, vt habetur secunda quae stione tertia.* { 2. quaest. 3. si quem poenituerit. } Ergo aduocatus non peccat, iniustam causam defendendo, si eam defendendam susceperit. ¶ 3 Praeterea. Maius videtur esse peccatum, si iniustitia vtatur ad iustam causam defendendam (puta producendo falsos testes, vel allegando falsas leges) quam iniustam causam defendendo, quia hoc est peccatum in forma, illud in materia. Sed videtur aduocato licere talibus astutijs vti, sicut militi licet ex insidijs pugnare. Ergo videtur quod aduocatus non peccat, si iniustam causam defendat. SED contra est, quod dicitur secundi Paralipomenon decimonono, Impio praebes auxilium, & idcirco iram Domini merebaris. Sed aduocatus defendens causam iniustam, impio praebet auxilium. Ergo peccando, iram Domini meretur. RESPONDEO dicendum, quod illicitum est alicui cooperari ad malum faciendum, siue consulendo, sine adiuuando, siue qualitercunque consentiendo, quia consilians & coadiuuans quodammodo est faciens. Et Apostolus dicit ad Romanos. 1. quod "digni sunt morte non solum qui faciunt peccatum, sed etiam qui consentiunt facientibus," vnde & supra dictum est* { Q. 62. artic. 7. }, quod omnes tales ad restitutionem tenentur. Manifestum est autem, quod aduocatus & auxilium & consilium praestat ei cuius causae patrocinatur. Vnde si scienter iniustam causam defendit, absque dubio grauiter peccat, & ad restitutionem tenetur eius damni, quod contra iustitiam per eius auxilium altera pars incurrit. Si autem ignoranter iniustam causam defendit, putans esse iustam, excusatur secundum modum, quo ignorantia excusare potest. AD primum ergo dicendum, quod Me dicus accipiens in cura infirmitatem desperatam, nulli facit iniuriam. Aduocatus autem suscipiens causam iniustam, iniuste lae dit eum, contra quem iniuste patrocinium praestat. Et ideo non est similis ratio. Quanuis enim laudabilis videatur quantum ad peritiam artis, tamen peccat, quantum ad iniustitiam voluntatis, qua abutitur arte ad malum. AD secundum dicendum, quod aduocatus si in principio credidit causam iustam esse, & postea in processu appareat eam esse iniustam, non debet eam prodere, vt scilicet aliam partem iuuet, vel secreta suae causae alteri parti reuelet, potest tamen & debet causam deserere, vel eum cuius causam agit ad cedendum inducere, siue ad componendum sine aduersarij damno. AD tertium dicendum, quod sicut supra dictum est* { Qu. 40. artic. 3. }, militi vel duci exercitus licet in bello iusto ex insidijs agere ea, quae facere debet, prudenter occultando, non autem falsitatem fraudulenter faciendo, quia etiam hosti fidem seruare oportet, sicut{ In ca. vlt. quod de iustitiae agit a medio. } Tullius dicit in primo de Officijs. Vnde & aduocato defendenti causam iustam, licet prudenter occultare ea, quibus impediri posset processus eius, non autem licet ei aliqua falsitate vti. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum aduocato liceat pro suo patrocinio pecuniam accipere. AD Quartum sic proce{ Opusc. 19. ca. 7. cor. } ditur. Videtur, quod aduocato non liceat pro suo patrocinio pecuniam accipere. Opera enim misericordiae non sunt intuitu humanae remunerationis facienda, secundum illud Lucae 14. "Cum facis prandium aut coenam, noli vocare amicos tuos, neque vicinos diuites, ne forte & ipsi te reinuitent, & fiat tibi retributio." Sed praestare patrocinium causae alicuius, pertinet ad opera misericordiae, vt dictum est + { Art. 1. huius quaest. }. Ergo non licet aduocato accipere retributionem pecunie pro patrocinio praestito. ¶ 2 Praeterea, Spirituale non est pro temporali commutandum . Sed patrocinium praestitum , videtur esse quoddam spirituale, cum sit vsus scientiae iuris. Ergo non licet aduocato pro patrocinio praestito pecuniam accipere. ¶ 3 Praeterea, Sicut ad iudicium concurrit persona aduocati, ita etiam persona iudicis, & persona testis. Sed secundum Augustinum ad Macedonium + { Epist. 54. in 2. pagi. ante finem illius, tomo. 2. }, non debet iudex vendere iustum iudicium, nec testis verum testimonium. Ergo nec aduocatus poterit vendere iustum patrocinium. SED contra est, quod Augustinus + { Eodem loco nunc proxime dicto. } dicit ibidem, quod aduocatus licite vendit iustum patrocinium , & Iurisperitus verum consilium. RESPONDEO dicendum, quod ea quae quis non tenetur alteri exhibere, iuste potest pro eorum exhibitione recompensationem accipere. Manifestum est autem quod aduocatus non semper tenetur patrocinium praestare, aut consilium dare causis aliorum. Et ideo si vendat tuum patrocinium, siue consilium, non agit contra iustitiam. Et eadem ratio est de medico opem ferente ad sanandum, & de omnibus alijs huiusmodi personis, dum tamen moderate accipiant, considerata conditione personarum, & negotiorum, & laboris, & consue tudine patriae. Si autem per improbitatem aliquid immoderate extorqueant, peccant contra iustitiam. Vnde Augustinus + { Epist. 54. non multis remote ante finem tomo. 2. } dicit ad Macedonium, quod ab his extorta per immoderatam improbitarem repeti solent, data per tolerabilem consuetudinem non solent. AD primum ergo dicendum, quod non semper quae homo potest misericorditer facere, tenetur facere gratis, alioquin nulli liceret aliquam rem vendere, quia quamlibet rem potest homo misericorditer impendere. Sed quando eam misericorditer impendit, non humanam, sed diuinam remunerationem quaerere debet. Et similiter aduocatus, quando causae pauperum misericorditer patrocinatur, non debet intendere remunerationem humanam, sed diuinam, non tamen semper tenetur gratis patrocinium impendere. AD secundum dicendum , quod etsi scientia iuris sit quoddam spirituale, tamen vsus eius fit opere corporali. Et ideo pro eius recompensatione licet pecuniam accipere, alioquin nulli artifici liceret de arte sua lucrari. AD tertium dicendum, quod iudex & testis communes sunt vtri que parti, quia iudex tenetur iustam sententiam dare, & testis tenetur verum testimonium dicere. Iustitia autem & veritas non declinant in vnam partem magis, quam in aliam . Et ideo iudicibus de publico sunt stipendia laboris statuta, & testes accipiunt, non quasi pretium testimonij, sed quasi stipendium laboris expensas, vel ab vtraque parte, vel ab ea, a qua inducuntur, quia nemo militat stipendijs suis vnquam , vt dicitur primae ad Corinthios nono. Sed aduocatus alteram partem tantum defendit. Et ideo licite potest pretium accipere a parte, quam adiuuat. SVMMA ARTICVLI. EX tota hac quaestione colliguntur octo conclusiones. Prima est in artic. 1. aduocatus tenetur patrocinari pauperibus occurrentibus, attentis circunstantijs loci & temporis & personarum & quando non in promptu apparet, quomodo eis aliter possit succurri. Secunda conclusio in artic. 2. conuenienter arcentur ab officio aduocandi quidam propter impotentiam, quidam propter indecentiam. Tertia conclusio in eodem articulo. Illis quibus interdicitur aduocandi officium propter impotentiam, nunquam admittuntur ad illud: ij vero qui non admittuntur propter indecentiam, aliquando in casu necessitatis admittuntur. Quarta conclusio in artic. 3. Aduocatus qui scienter iniustam causam defendit, grauiter peccat: & tenetur ad restitutionem damni contrariae partis. Quinta conclusio. Aduocatus qui ex ignorantia defendit iniustam causam, excusatur a peccato & restitutione pro modo ignorantiae . Sexta conclusio ad secundum. Aduocatus si a principio credidit causam esse iustam, & postea cognoscat esse iniustam debet causam deserere: sed non potest prodere parti contrariae defectum causae. Septima conclusio in articul. 4. Licitum est aduocato pro patrocinio suo pretium accipere moderatum, considerata conditione personae, & negotiorum & laboris & consuetudine patriae. Vltima conclusio ibidem. Si per improbitatem aliquid extorqueat aduocatus, peccat contra iustitiam. COMMENTARIVS. CIrca istam quaestionem notandum est, quod extant tituli de postulando, hoc est de petendo iudicio, quod est aduocati munus in. ff. in. C. in Decretalibus. In Recopilatione antiqua legum regalium Hispaniae in. l. 40. de Praetorio Regio de cancellaria. & in. l. 54. de aduocatis. Item in Recopilatione facta, sub Philippo Secundo Rege Catholico libr. 2. titul. 16. de aduocatis. Extant etiam tituli in vtroque Iure de procuratoribus. De quibus etiam procuratoribus est dicendum, eo quod in Hispania omnes aduocati sunt etiam procuratores. De quibus est titulus. 24. lib. 2. In Recopilat. citata. DVbium primum est circa primam conclusionem Diui Thomae, An aduocatus teneatur citra extremam necessitatem patrocinari pauperibus. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Nemo tenetur ad eleemosynam faciendam nisi existenti in extrema necessitate. Ergo &c. Confirmatur, alij diuites non tenentur dare pauperi pecunias, vt conducat aduocatum: nisi existenti in extrema necessitate. Ergo neque ipse aduocatus patrocinari. ¶ Secundo raro vel nunquam contingit, vt quis teneatur in casu dubio fauere vni parti contra alteram, maxime si illa pars est aggrediens: sed causae in quibus pauperes aegent patrocinio sunt eiusmodi, ergo, &c. ¶ Tertio. In quibusdam ciuitatibus sunt quidam aduocat stipendiati, vt suscipiant causas pauperum . Ergo ibi alij aduocati non tenebuntur pauperibus patrocinari. ¶ Sed pro parte affirmatiua arguitur primo. Ex Diuo Tho. in prima conclusione . Vbi non facit mentionem extreme necessitatis, sed neque grauis: sed solum ait quod cum non apparet in promptu quomodo pauperi aliter subueniatur , tenetur aduocatus patrocinari. ¶ Secundo . Testis tenetur ex charitate ferre testimonium in fauorem innocentis etiam citra extremam necessitatem, vt diximus in quaest. 70. art. 1. Ergo aduocatus idem tenetur facere pro paupere. Patet consequentia, quia vterque solo verbo absque suo detrimento potest proximo succurrere. De hoc dubio, Caietanus in hoc loco ait, "Nunquam obligari aduocatum ad patrocinandum pauperibus, nisi in extrema necessitate": idem dicit Nauarrus in Manuali cap. 25. num. 29. PRO decisione huius dubij supponendum est, ex quaest. 32. artic. 5. & 6. quod necessitas est triplex in proximo: quaedam communis , quales solent esse in republica. Alia est grauis. Vt v. g. quod aliquis decidat a suo statu vel est in periculo illum amittendi. Alia est extrema. v. g. quando aliquis morietur nisi ei succurratur. Similiter etiam triplex est superfluum. Quodam est superfluum ad decentiam status, quodam vero est superflluum ad statum : aliud est superfluum ad personam ipsam. HIS suppositis, sit prima conclusio. Solus titulus superflui, qui se tenet ex parte aduocati, obligat ipsum vt in communibus necessitatibus pauperum suscipiat causas. Probatur, quia solus iste titulus sufficit ad obligandum diuites ad faciendam eleemosynam de superfluis. Ergo sufficiet ad obligandum aduocatum . Antecedens asseritur supra quest. 32. art. 5. & 6. a D. Tho. & eius discipulis, & oppositum esset tollere de medio humanitatem & misericordiam a republica. Et certe Caietanus ita sentit ibidem, & in opusculo de praecepto eleemosynae. Vnde oblitus videtur suimet in hoc loco aut existimasse non eandem esse rationem de aduocationis patrocinio & eleemosyna: quod tamen falsum videtur. Secunda conclusio. Grauis necessitas ex parte indigentis sufficit obligare aduocatum vt patrocinetur, etiam si patrocinium non sit superfluum aduocato ad decentiam status. Et notandum est quod necessarium ad decentiam status distinguitur a necessario ad statum: ita vt possit quis non amittere statum suum, amissis necessarijs ad decentiam status. Sit itaque casus ad verificandam conclusionem, quod pauper est in periculo amittendi statum suum, vel vt detrudatur in carcerem, vbi duram vitam aget. Tunc verificatur nostra conclusio: quod aduocatus tenetur amittere lucrum necessarium sibi ad decentiam status, vt patrocinetur pauperi. Probatur conclusio. In extrema necessitate tenetur aduocatus patrocinari pauperi cum detrimento necessariorum ad suum statum, ergo in graui necessitate tenebitur cum detrimento necessariorum ad decentiam status. Probatur consequentia. Nam eadem est proportio necessariorum ad sta tum respectu extremae necessitatis: & necessariorum ad decentiam status, respectu grauis necessitatis proximi. ¶ Secundo probatur. Amicitia humana grauiter laederetur in illo casu, si amicus non succurreret de superfluis ad statum, quanuis necessarijs ad decentiam status: ergo & charitas laeditur in illo casu nisi aduocatus succurrat patrocinio suo non necessario ad statum, quanuis necessario ad decentiam status. Soto libr. 5. de iustitia. quaestione. 8. artic. 1. ait, non esse praeceptum aduocato subueniendi indigentibus in grauibus necessitatibus nisi de superfluo. Sed haec sententia si vera est debet intelligi de superfluo ad statum: non de superfluo ad decentiam status. Hoc enim modo etiam obligantur diuites facere eleemosynam de superfluo ad statum in grauibus necessitatibus. Sed rogat aliquis an sit maior obligatio in aduocatis ad patrocinandum pro indigentibus quam in diuitibus ad faciendam eleemosynam de suis diuitijs? communis sententia est negatiua. Alia sententia est, quod aduocatus tenetur patrocinari ex charitate tanta obligatione quanta tenetur testis testificari ex charitate. Sit igitur tertia conclusio. Non tenetur aduocatus ex charitate patrocinari indigentibus patrocinio quoties testis tenetur testificari ex eadem charitate. Probatur, nam testis tenetur testificari ex charitate, quando si non testificatur: proximus amittit aliquod bonum vtile uotabile, etiam si alias sit diues. Caeterum aduocatus in illo casu non tenetur gratis patrocinari, sed potest pretium pro patrocinio exigere. Et confirmatur . Res quae nullius pretij sunt habenti, sunt autem magni commodi ad impediendum damnum alterius, tenetur homo illas impendere ex charitate in vtilitatem alterius: sed huiusmodi est testificatio, ergo testis tunc tenetur testificari. Caeterum aduocatus vtilitatem accipit & pretium pro suo patrocinio, ergo non tenebitur patrocinari quoties testis tenebitur testificari. Denique probatur conclusio. Nam testimonium semper est superfluum etiam ad decentiam status respectu testis: at vero patrocinium non semper est superfluum ad statum vel ad decentiam status aduocati. Ergo pluries tenebitur testis testificari, quam aduocatus patrocinari. Quarta conclusio. Aliquoties tenebitur aduocatus patrocinari indigentibus, quando neque ipse neque alij diuites tenentur dare illis pecunias vt conducant aduocatum. Vt v. g. sit casus: quod patiatur aliquis magnam iacturam si sua causa careat patrocinio, sed tamen non incidet in tantam inopiam, vt careat necessarijs ad statum suum: quanuis non habeat vnde soluat pretium aduocato. Tunc aduocatus tenetur ex charitate gratis ferre patrocinium: & tamen nemo tenetur dare illi eleemosynam de bonis temporalibus. Ratio est, quia ille non indiget bonis temporalibus ad sustentationem sui status: indiget tamen patrocinio, vt non amittat quod antea habebat. Alter casus est: vbi haec differentia verificatur. Sit aliquis, cuius causa si careat patrocinio conijciet ipsum in communem necessitatem. Sint etiam multi alij pauperes in simili necessitate: qui tamen non egent patrocinio. Tunc alij diuites non tenentur dare eleemosynam illi pauperi, etiam de superfluo: satisfacient enim si illam tribuant alijs pauperibus. At vero aduocatus tenetur illi patrocinari, si habet patrocinium superfluum ad decentiam sui status. Ratio est: quia solus ille pauper inter omnes alios indiget patrocinio: quod potest praestare solus aduocatus. Quinta conclusio. Ad eundem modum proportionabiliter dicendum est de alijs officialibus iustitiae. v. g. de procuratoribus & tabellionibus: & etiam de medicis, qui tenentur pauperes curare proportionabiliter, vt dictum est de aduocatis. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum negatur antecedens. Imo in communibus necessitatibus tenetur homo de superfluis ad decentiam status & in grauibus de superfluis ad statum, in extremis autem necessitatibus tenetur dare eleemosynam de superfluis ad sustentationem personae. ¶ Ad confirmationem patet ex quarta conclusione. Ad secundum respondetur, quod quanuis non ita teneatur aduocatus suscipere causam dubiam pauperis, sicut tenetur su scipere causam certam & licitam, certo tamen tenebitur suscipere aliquando causam dubiam pauperis, vt declaretur eius iustitia: etiam si ipse pauper sit actor: quia in iudicijs ille qui habet vicem actoris intendit etiam se defendere ab iniuria quam patitur ab altera parte. Ad tertium nego consequentiam. Nam quanuis aduocati stipendiati teneantur ex iustitia patrocinari pauperibus: tamen continget vel propter illorum iniquitatem, vel quia sunt valde impediti, vt non possint patrocinari. Et tunc alij aduocati tenebuntur patrocinari pauperibus. DVbium secundum est, An aduocatus qui ex ignorantia vel negligentia non recte facit officium, teneatur restituere. Respondetur & sit prima conclusio. Aduocatus qui propter ignorantiam perdit causam sui clientis, peccat contra iustitiam, & tenetur restituere totum damnum, quod inde euenit clienti. Probatur primo, quia non praestat quod promisit ex pacto, accepto pretio pro patrocinio. Secundo . Aduocatus qui caret peritia sufficienti ad suscipiendas causas peccat mortaliter contra iustitiam se obligando ad patrocinium, ergo tenetur restituere ratione iniuriosae actionis, etiam si gratis patrocinetur. Secunda conclusio. Si procurator sit negligens in procuranda causa peccat mortaliter & renetur restituere de leui culpa. Prima pars huius conclusionis patet ex dictis. Secunda vero pars probatur ex ijs quae dicta sunt supra quaest. 62. art. 7. vbi obligauimus iudices negligentes & omnes officiales qui tenentur ex officio aliquid custodire & non custodiunt, restituere de leui culpa: & non solum de lata & ampla. Et ratio erat, quia talis custodia vergit in vtilitatem vtriusque partis, sicut ille qui conducit domum tenetur illam custodire, & restituere damna de leui culpa, & non solum de lata & ampla. Ex hac conclusione sequitur corollarium, quod sunt in peccato mortali omnes aduocati, qui parati sunt recipere omnes causas etiam iustas absque termino. Probatur, quia industria humana finita est, ergo deficiet sae pe in necessarijs pro singulis causis, si recipiat quotquot occurrerint. DVbium tertium est circa quartam conclusionem , An aduocatus suscipiens scienter causam iniustam, teneatur ad restitutionem si vincit litem, non solum parti contrariae: sed etiam fisco & accusatori. Respondetur & sit prima conclusio. Aduocatus tenetur in casu posito restituere parti contrariae, non solum principale, sed etiam expensas. Haec conclusio patet. Nam actio aduocati est iniuriosa parti contrariae, ergo tenetur ad restitutionem totius damni. Secunda conclusio. In eodem casu, si aduocatus non admonet clientem suum de iniustitia causae, tenetur illi restituere expensas quas facit. Patet, quia suo mendacio vel dissimulatione perniciosa patitur cliens detrimentum illud. Si autem admonuerit illum de iniustitia causae, non tenebitur restituere quicquam: quia scienti & volenti nulla fit iniuria. Tertia conclusio. Aduocatus in casu posito, non tenetur restituere fisco vel accusatori commodum quod erant habituri, si contraria pars vinceret. Probatur. Testis falsus in eadem causa iniusta non tenetur, vt diximus quaest. 70. artic. 1. restituere fisco, ergo neque aduocatus. Patet consequentia a fortiori, quia vt habetur in cap. non sane. 14. quaest. 5. & in D. Tho. art. 4. ad tertium. Haec est differentia inter testem & aduocatum, quod testis adhibetur ad manifestationem veritatis inter vtramque partem aequaliter: sed aduocatus adhibetur in fauorem vnius partis, ergo si testis non tenetur restituere fisco: multo minus aduocatus. Circa quartam. conclusionem aduertendum est etiam, quod aduocatus suscipiens causam iniustam, semper est periurus: quia secundum leges Regni praestat iuramentum in initio causae, quod non sit defensurus causam iniustam. DVbium quartum est circa sextam conclusionem, ad quid teneatur aduocatus qui processu litis cognoscit susceptam causam esse iniustam. Et arguitur contra conclusionem D. Thomae, in eo quod dicit quod non tenetur prodere causam parti contrariae . Testis etiam non rogatus tenetur ferre testimonium quando necessarium est ad liberandum proximum ab iniquo damno: sed aduocatus in casu posito scit aliquid per quod contraria pars liberabitur a damno iniquo. v. g. a morte, ab infamia, ab amissione bonorum, ergo tenebitur suo testimonio contrariam partem adiuuare, etiam si non debeat patrocinari pro illa. Ad hoc dubium respondetur & sit prima conclusio. In causis criminalibus concludit argumentum. Secunda conclusio. In ciuilibus causis raro aut nunquam tenetur aduocatus ferre testimonium pro contraria parte. Probatur. Nam officium aduocati est defendere causam suae partis quantum in se fuerit, & propterea reuelantur illi secreta quaedam, quae non reuelarentur nisi esset patronus, ergo valde indecens esset & scandalosum, reuelare huiusmodi secreta, nisi magna & euidenti necessitate vrgente. Nihilominus sit tertia conclusio. Potest contingere casus in ciuilibus causis vbi aduocatus teneatur testificari pro parte contraria. Vt v. g. si pars contraria amissura est totum censum suum aut magnam pecuniae summam, vnde decidet a suo statu. Tunc aduocatus tenetur meliore modo quo poterit admonere partem contrariam de iniustitia suae partis: & si opus fuerit testificari. Hanc probat etiam argumentum factum. Et confirmatur . Nam secretum huiusmodi non obligat cum tanto detrimento partis contrariae: sed satis fuerit, quod in multis casibus teneantur alij testificari in quibus aduocatus neque debet neque potest testificari. DVbium quintum est, An aduocatus suscipiens causam euidenter iustam peccet contra iustitiam, si vtatur cautelis & mendacijs praesentando scripturas falsas, & alia huiusmodi faciendo. ¶ Respondetur & sit vnica conclusio. Talis aduocatus non peccat contra iustitiam, ac proinde nec tenetur ad restitutionem. Probatur, quia nullam iniuriam facit parti contrariae: quin potius impedit eam ab iniuria facienda. Et rursus non peccat contra iustitiam iudicis aut iudicij. Probatur, quia iudicium contrarium suae parti esset iniustum, ergo simpliciter non esset iudicium, ac per consequens non peccat contra iustitiam si quis faciat contra tale iudicium. Sed nihilominus aduocatus peccabit peccatum mendacij aut periurij, si ipse iurat falsum aut alios iurare facit. Item probatur conclusio. Quia testis non peccat contra iustitiam si testificatur falsum in eadem causa, ergo neque aduocatus. Patet consequentia. Nam testis, vt diximus, est communis vtrique parti, aduocatus vero tantum tenetur respicere ius suae partis & illud defendere. Sed maxime aduertendum est, quod haec conclusio non habet verum ex eo quod alicui Iurisperito aduocato videatur sua causa iusta: sed habebit verum quando causa iudicio omnium aut fere omnium Iurisperitorum iusta est. DVbium sextum est, An liceat aduocato vtram libet partem causae dubiae suscipere? Pro cuius expositione nota, quod est triplex gradus causae dubiae. Primus gradus est, quando vtraque pars habet pro se aequales rationes, doctores pares, authoritate & numero, aut fere pares. ¶ Secundus gradus est, quando altera pars est verosimilior, & habet plures Iurisperitos & maioris autoritatis fautores: nihilominus altera pars est probabilis, & habet pro se Iurisperitos non contemnendae autoritatis. Tertius gradus est, quando altera pars vsque adeo probabilior & verosimilior est, quod altera pars reputetur parum probabilis, etiam si aliquando & raro aliqui iudices sequantur illam propter rationes sophisticas & apparentes, quas habet. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua, quod non sit licitum in primo gradu suscipere causam alterius partis. Nam ipse actor peccat contra iustitiam agendo contra alteram partem, ergo aduocatus similiter peccat fauendo illi. Antecedens probatur. Nam in dubijs melior est conditio possidentis, ergo actor qui vult & intendit deturbare a possessione alteram partem, peccat contra iustitiam . Secundo. Iudex in simili causa dubia tenetur ferre sententiam in fauorem possidentis, ergo actor & aduocatus peccat contra iustitiam agendo contra possessorem. Tertio. Si ille aduocatus in casu dubio admoneret Regem, vt inferret bellum alteri Regi qui est in possessione, peccaret contra iustitiam, ergo in casu posito peccat. Antecedens probatur. Quia bellum non potest inferri contra possessorem in casu dubio. Hec tria argumenta probare intendunt quod non possit aduocatus suscipere causam actoris in casu dubio. Sed arguitur quarto, quod non possit suscipere causam rei maxime in secundo gradu dubietatis. Nam aduocatus iudicat contrariam partem esse probabiliorem, ergo agit contra scientiam & conscientiam suscipiendo partem minus probabilem. Et confirmatur. Si aduocatus doceret in cathedra opinionem minus probabilem contra probabiliorem peccaret, ergo multo magis peccat illam defendendo in iudicio contra probabiliorem . Quinto. Si ille aduocatus constitueretur iudex in eadem causa: peccaret contra iustitiam ferendo sententiam in fauorem illius partis, ergo similiter peccat patrocinando. Patet consequentia. Quia tam iudex quam aduocatus debent procedere secundum iura. PRO decisione dubij sit prima conclusio . In tertio gradu dubietatis peccatum est contra iustitiam defendere causam minus verosimilem. Ratio est, quia illa pars moraliter loquendo fere ab omnibus reputatur falsa: & eius contraria fere demonstrata , ergo aduocatus ille iniuriam facit parti contrariae. Secunda conclusio . In primo gradu dubietatis licitum est aduocato vtram libet partem defendendam suscipere, etiam in fauorem actoris. Probatur primo ex communi omnium consensu. Nam tales causae reputantur ab omnibus propria materia litis: & omnes confugiunt ad iudicem tanquam ad iustum animatum , vt constituat medium inter actorem & reum in huiusmodi causis. Item etiam quia in casu dubio vnusquisque potest magis sibi prospicere quam alteri per media proportionata: est autem proportionatissimum medium confugere ad iudicem qui habet publicam autoritatem dicendi ius vnicuique. ¶ Tertia conclusio . Non est peccatum contra iustitiam, quod aduocatus suscipiat actoris partem minus probabilem in secundo gradu. Probatur primo argumentis factis pro conclusione . 2. Item etiam probatur, quia contingit saepe, quod causa quae in initio litis videbatur minus probabilis, postea in processu euadat magis probabilis, facta examinatione diligenti , ergo prudentia est, talem causam suscipere, dummodo habeat probabilitatem. Confirmatur . Iudices probi & recti solent aliquando iudicare secundum illam partem probabilem , vel quia sibi pro babilior videtur, vel quia tenent opinionem dicentium quod potest practicari opinio probabilis, relicta probabiliore, ergo aduocatus iuste & prudenter suscipit talem causam: quia ad illum non spectat ferre sententiam, sed tantum explicare ius suae partis. Sed aduerte quod in huiusmodi causis tenetur aduocatus admonere clientem suum de minore probabilitate suae causae, si forte nolit facere expensas litigando, aut velit se componere cum parte contraria, possit hoc libere facere. Alias si non admonuerit tenebitur restituere clienti suo expensas suas & omne detrimentum. Quarta conclusio. Aduocatus qui in causis criminalibus aut in ciuilibus, vbi agitur de periculo rei alicuius, ita vt incidat in grauem aut in extremam necessitatem, peccat contra charitatem, si suscipiat partem actoris minus probabilem. Probatur. Quia quilibet tenetur succurrere proximo existenti in graui aut in extrema necessitate, ergo &c. Et confirmatur. Aduocatus tenetur in tali casu ex charitate patrocinari, reo existenti in extrema vel graui necessitate, ergo multo minus licitum erit adiuuare actorem contra reum. Et denique ipse actor peccat mortaliter contra charitatem agendo contra reum, ergo & aduocatus illi fauendo. Et per hanc conclusionem oportet explicare quod dicit Soto libro. 5. de iustitia, quaestione. 8. articulo. 3. vbi habetur non esse licitum quod dicimus in tertia conclusione. Probant etiam hanc conclusionem argumenta quae fecimus in principio pro parte negatiua. Superest tamen respondere ad ipsamet quatenus aduersantur alijs conclusionibus. Ad primum negatur antecedens. Ad probationem respondetur, quod non propterea dicitur esse melioris conditionis qui possidet: quia nemo possit litigare contra illum. Sed iudex facta examinatione, si adhuc causa fuerit dubia in primo gradu dubietatis debet ferre sententiam in fauorem possidentis. Vnde ad secundum respondetur, nego consequentiam. Et ratio discriminis est, quia officium iudicis est distinctum ab officio aduocati: etenim iudicis est dicere ius inter vtramque partem: aduocati vero explicare & defendere ius vnius partis. Ad tertium negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quia inferre bellum est executio sententiae. Vnde non est licitum inferre bellum in causa dubia, in primo gradu dubietatis contra possidentem. At vero litigium licitum est, quia est inuestigatio veritatis & iustitiae inter vtranque partem. Quapropter, si Rex ille possidens nollet, vt per litem veritas patefieret, tunc posset alius Rex mouere bellum. Et notandum est in hac parte, quod haec est differentia inter bellum & litem, quod bellum nunquam potest dari iustum ex vtraque parte, nisi supposita ignorantia, etiam quando res dubia est, & hoc dubium scitur ab vtraque parte. Caeterum lis bene potest esse iusta inter vtramque partem in causa dubia, non supposita ignorantia huius dubietatis. ¶ Ad quartum respondetur ex tertia conclusione. Ad confirmationem negatur consequentia, quia officium doctoris est docere quamlibet opinionem in eo gradu probabilitatis quem habet: officium vero aduocati est sui clientis ius ostendere & defendere. ¶ Ad quintum iam patet ratio discriminis ex solutione ad secundum. IAM vero disputandum nobis est circa pretium iustum pro patrocinio aduocatorum. De qua re dicit Diuus Thomas in 7. & 8. conclusione. Dubium primum sit, an lex illa. 21. quae habetur titul. 16. lib. 2. Recopilationis factae sub Philippo II. sit lex iusta & obligans in foro conscientiae. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Lex illa statuit, vt aduocatus non accipiat plus pretij pro petitionibus ordinarijs quam duos argenteos pro singulis: sed ipsi non possunt sustentare suum statum, nisi amplius accipiant, ergo &c. Secundo. Illa lex non est in vsu, quin potius ipsi aduocati saepe supplicauerunt Regem vt legem illam mitiorem faceret, ergo non obligat in conscientia. Respondetur ad hoc & sit prima conclusio. Illa lex est obseruanda in foro conscientiae: & aduocati tenentur ad restitutionem si amplius acceperint. Probatur. Quia illud pre ium est iustum legitimum, ergo iniquum test amplius accipere. Respondetur vero ad primam obiectionem, quod aduocati bene possunt sustentare suum statum decentem etiam si non accipiant pro petitionibus ordinarijs nisi duos argenteos. Caeterum si volunt sustentare statum suum vt illustrissimi in republica, non licet tantum alienis bonis triumphare. Ad secundum respondetur, quod ille vsus est abusus ipsorum. Nam Rex respondit ipsorum petitioni saepe numero, que su peticion no ha lugar, sino que se guarde la ley. Secunda conclusio. Quando pretia non sunt lege taxata, possunt aduocati pacisci cum suis clientibus de pretio, habita ratione cause & sufficientiae aduocati & aliarum circunstantiarum sicut in contractu emptionis & venditionis solent obseruari. Ista conclusio habet sex legitimas moderationes. Prima moderatio, quod conuentio de pretio fiat initio litis antequam aduocatus legat scripturas suae partis. Haec habetur in l. 7. vbi supra. quae moderatio est in fauorem clientis: vt libere possit pacisci de pretio iusto. Nam si semel aduocatus legerit scripturas, iam ipse cliens deprehensus est, & timebit ne prodat aduocatus suam causam. Sed notandum est, quod defectus huius moderationis non inducit obligationem restituendi in foro conscientiae: si tamen pretium fuit iustum. Secunda moderatio est. Non potest aduocatus conuenire cum cliente de parte aliquota ipsius valoris de quo litigatur, scilicet, de tertia parte vel quinta, &c. Haec moderatio habetur in. l. 8. vbi supra. Item in. l. litem. C. de procuratoribus. & in. l. si qui. C. de postulando. & in. l. sumptus. ff. de pactis. Item. 3. quaest. 7. cap. infamatus. & nota quod ista moderatio potius respicit bonum commune & legale, quam bonum clientis. Si enim aduocatus non haberet aliud pretium certum, nisi partem aliquotam eius quod per litem exigeretur, acciperet occasionem calumniose litigandi & perturbandi tribunalia. Si autem iam certus est de suo pretio, siue vincat siue non vincat litem: non habebit occasionem huiusmodi iniquitatis. Ex hac moderatione sequitur, quod non tenebi tur aduocatus ad restitutionem faciendam alicui in foro conscientiae: si tamen pars aliquota de qua fecit pactum fuerit iustum pretium alias sui laboris. Probatur. Quia nulli fecit iniuriam contra iustitiam commutatiuam: sed legitime litigauit. Tertia moderatio est. Non potest pacisci aduocatus, vt detur sibi certa summa pecuniae & determinata, si vicerit litem, vel in pretium vel etiam vltra pretium. Haec habetur vbi supra in. l. 8. & habet eandem rationem quam secunda moderatio. Quod si vltra iustum pretium aliquid acceperit pro victoria, tenetur restituere. Verum est tamen, quod Alexander & Salicetus in. l. litem. C. supra. aiunt , quod aduocatus potest suscipere modicum quid pro victoria. Idem sentit Nauarrus in Manuali. cap. 25. numero. 30. Nihilominus quanuis stando in solo iure communi, verum habeat haec opinio: tamen in Hispania non est licitum quicquam accipere pro victoria: quia est contra leges Regni expressas. Quarta moderatio non potest aduocatus assecurare victoriam litis, postulato pretio pro assecuratione. Haec habetur in. l. 8. vbi supra. & ibidem habetur quinta moderatio. Non potest aduocatus pacisci cum cliente quod ipse proprijs expensis litem aget & finiet: si dederit sibi certum pretium . Sexta & vltima moderatio. Quod non excedat stipendium aduocati vigesimam partem ipsius quod per litem intenditur: dummodo talis vigesima pars non excedat summam triginta mille dipondiorum , & hoc pro aduocatis in consilio Regio aut in Cancellaria. Pro alijs vero aduocatis, statuitur vt vigesima pars non excedat summam quindecim mille dipondiorum. Ista moderatio habetur expresse in. l. 18. 19. & 20. vbi supra. Tertia conclusio. Aduocatus qui pro taxatione pretij debiti pro petitionibus maioris momenti non adit iudicem, vt taxet pretium: non tenetur ad restitutionem, si tamen pretium quod accipit iustum sit, quale etiam iudex taxaret. Probatur, quia non damnificat clientem in aliquo: sed tantum peccat contra iustitiam legalem : nisi forte ipse iudex remittat aduocato, vt conueniat de pretio cum cliente. Et hic est frequentissimus vsus in nostra republica. Sed tamen aduersus illam legem citatam argumentantur vehementius aduocati. Nam iustum rerum pretium variatur pro loco & tempore, sed lex illa quae taxat duos argenteos pro singulis petitionibus ordinarijs facta est anno 1495. vt patet in. l. 54. in Copilatione antiquarum pragmaticarum sub Ferdinando & Isabella, quo tempore pretium duorum argenteorum erat maximum, ergo modo non est iustum pretium. Patet consequentia. Quia nunc rerum pretia multo maiora sunt. Et confirmatur . Nam omnium artificum pretia creuerunt, ergo cum aduocati officium non sit minus vtile reipublicae, nec minus honorificum, siquidem proficit ad pacem reipublicae, debet etiam esse maius pro tempore. Ad hoc argumentum respondetur , quod iustum pretium rerum auget inopia rerum seu mercium: sicut minuit multa copia mercium. Dicimus ergo, quod non est mirum vt pretium aduocatorum iustum pro petitionibus ordinarijs modo sint duo argentei: quia sunt plurimi & fere infiniti aduocati: olim autem vnus Bachalaureus in legibus digito signabatur. Secundo respondetur, quod olim erant pauciores lites quam nunc, & ex consequenti petitiones pauciores: vnde necessum fuit quod pretium petitionis ordinariae esset olim sufficiens ad sustentationem aduocati, quia vix optimus aduocatus poterat obtinere vnam petitionem pro singulis diebus. Nunc autem vel mediocris aduocatus obtinet quatuor vel quinque petitiones pro singulis diebus. Vnde bene poterit sustentari. Eo vel maxime possunt adiuuari aduocati petitionibus extraordinarijs & stipendijs annuis ad suam sustentationem. Ad confirmationem respondetur, quod aduocati officium habet nunc etiam maius stipendium si collectiue consideretur: eo quod sunt plurimae petitiones ordinariae & extraordinariae. Secundo argumentantur aduocati. Petitiones ordinariae non sunt omnes aequales, ergo non debet esse aequale pretium illarum . Ad hoc argumentum respondetur alio exemplo. Triticum omne non est aequalis bonitatis, & tamen idem est pretium taxatum lege. Ita etiam lex cum non posset pro uidere pro singulis petitionibus ordinarijs maius & minus pretium, taxauit maximum pretium pro maxima petitione ordinaria. Pro extraordinarijs vero remisit pretium taxandum iudici, in cuius tribunali causa agebatur. Tertio argumentantur aduocati. Lex illa non habet maiorem vim obligandi, propterea quod in noua Copilatione sit collecta, quam ante copilationem. Sed antea non obligabat, ergo neque modo obligat. Et confirmatur . Nam in illa copilatione sunt multae leges quae non obligant: vt leges duelli, quae omnino sunt iniquae, & leges de synagogis aedificandis. Ad hoc respondetur, quod post latam legem illam, nunquam fuit licitum exigere plusquam duos argenteos pro ordinaria petitione. Caeterum illae leges duelli iniquae sunt & iam omnino abrogatae: aliae vero cessauerunt, quia cessauit materia: vt leges de synagogis Iudaeorum. DVbium secundum est, An pro stipendio annuo, quod dicitur, partido, teneatur aduocatus omnes causas clientis occurrentes suscipere. Videtur quod sic. Primo. Medicus tenetur curare omnes infirmitates pro tali stipendio in domo vel communitate, ergo similiter aduocatus. Confirmatur. Scienti & volenti non fit iniuria, sed aduocatus sciens facit tale pactum, ergo tenetur. Secundo arguitur ex. l. 18. titul. 16. lib. 21. nouae Copilationis. vbi dicitur, quod aduocatus ratione stipendij accepti tenetur suscipere causam clientis, & praestare omnia, quae fidelis aduocatus debet praestare. In oppositum est, quod talia annua stipendia sunt minimi valoris. Nam ad summam attingunt tria vel quatuor millia dipondiorum, ergo iniquum est obligare aduocatum pro talibus stipendijs ad causas magnas & magni momenti. Notandum est quod in. l. 10. vbi supra. Cautum est vt huiusmodi annua stipendia non sint palliationes frangendi leges Regni, quae de stipendijs aduocatorum loquuntur. Sed iudices habita ratione litium & pretij earum, determinent, vt quod legibus taxatum est seruetur paulo plus minusve, & ideo cauendum est, ne annua stipendia sint magna. Sit igitur conclusio. Non tenentur aduocati pro huiusmodi stipendijs annuis minimis, quae sunt in vsu, lites magni momenti suscipere. Ratio est, quia illud stipendium debitum est illis alio titulo: vel quia se obligant ad patrocinandum quando opus fuerit in causis iustis, & ad non suscipiendas causas contrariae partis. Item se obligant ad quasdam communes diligentias faciendas. v. g. ad faciendas communes petitiones. DVbium tertium, An aduocatus pro lite & patrocinio iniquo possit accipere pretium. ¶ Prima conclusio. Peccatum mortale est iniustitiae contra partem contrariam recipere tale pretium: non tamen contra clientem. ¶ Secunda conclusio. Cliens qui dedit tale pretium non potest repetere in foro exteriori. ¶ Tertia conclusio. Stando in solo iure naturae aduocatus non tenetur restituere tale pretium: imo probabilius est, quod neque de iure positiuo tenetur restituere. Similes conclusiones proposuimus quaest. praecedenti, artic. vlt. de falso teste: & eisdem rationibus probabuntur istae. DVbium quartum est, An liceat aduocatis recipere dona & munera: & simul etiam definiemus de reliquis officialibus iudicij. De qua re sunt aliquot leges Regni iustissimae. In primis enim est lex 16. tit. 5. li. 2. Copilationis citatae: vbi dicitur de omnibus iudicibus supremi Senatus, Cancellariae, & de iudicibus Cantabriae, & de iudicibus nobilium, de notarijs & relatoribus, de tabellionibus, procuratoribus, & fiscalibus: quod non possunt accipere munus aliquod, neque donum neque esculenta neque poculenta ab eo qui litem habet, vel habiturus creditur breui, vel de proximo habuerit: ita vt neque per se neque per aliam personam, nec directe, nec indirecte, aliquid recipiant. Prae terea in lib. 3. tit. 9. in. l. 5. omnes iudices prohibentur accipere munera quaelibet ab eis qui coram eis lites habent vel habituri existimantur. Et nota quod ibidem. l. 6. definitur, quod ad condemnationem iudicum qui munera accipiunt sufficiant tres testes singulares. De aduocatis vero tit. 16. lib. 2. vbi supra dicitur: quod non recipiant aliquid nisi forte aliqua esculenta & poculenta in parua quantitate. Imo. l. 19. & 21. eiusdem tituli dicitur, quod non recipiant amplius pretium quam quod fuerit taxatum secundum leges: aunque la parte se lo de de su voluntad. De tabellionibus autem est in lib. 4. tit. 27. lex vnica, quae habet titulum, El aranzel de los escriuanos, vbi singula pretia pro singulis scripturis taxantur generaliter omnibus tabellionibus. Et ibidem dicitur. " Y mandamos que no puedan lleuar ni lleuen los dichos escriuanos en lo judicial ni en lo no " " judicial mas de lo que de suso esta declarado, quantoquier que la parte se lo de graciosamente. " Vbi notandum est, quod quanuis donatio libera stando in solo iure naturae transferat dominium, potest tamen impediri translatio lege positiua. Dubium ergo nostrum est, An de facto per leges citatas impediatur translatio dominij per tales donationes in ipsos officiales, An potius sint tantum leges poe nales. Arguitur primo, quod transferatur dominium. Quando leges humanae volunt impedire huiusmodi translationem & irritare contractus: vtuntur verbis specialibus. v. g. quod sint incapaces & inhabiles ad sic recipiendum , sed leges citatae solum prohibent ne fiant tales donationes sub certis poenis, ergo transfertur dominium. Et confirmatur a simili. Per ludum alearum lege prohibitum transfertur dominium, ergo per huiusmodi donationes. ¶ Secundo. Leges prohibentes tales donationes, partim sunt poenales, partim fundantur in praesumptione, ergo non obligant in foro conscientiae ad restituendum acceptum, maxime cessante veritate praesumptionis. Antecedens probatur referendo rationes propter quas interdicuntur istae donationes. Quarum prima est ad puniendam auaritiam officialium. Quae ratio efficit legem poenalem. Secunda ratio est, vt tollatur a tribunalibus suspicio corrupti iudicij. Istae duae rationes insinuant satis, quod quando reuera iudex non corrumpitur per munera, non teneatur illa restituere. Tertiam rationem possumus adhibere. Quoniam talis donatio licet videatur specie & facie tenus libera: tamen reuera libera non est, sed inuoluntaria: & talis praesumitur in iure. Tertio. Authores qui negant validas esse istas donationes & transferre dominium, idcirco negant quia officiales accipiunt stipendia a republica, ergo saltim officiales, qui non sunt stipendiati, poterunt recipere eiusmodi munera. Sed in oppositum est, quod lib. 2. de las ordenancas Reales, titul. 3. l. vlt. dicitur. " Otrosi juren los de nuestro consejo que guardaran estas ordenancas, &c. de suerte que el que lo contrario hiziere, sea obligado desde luego en el fuero de la consciencia a pagar la dicha pena, sin que espere otra condenacion: quantoquier que la culpa sea occulta. " Et Soto in lib. 1. de iustit. q. 6. art. 6. ad tertium membrum quarti argumenti principalis, inquit, quod ipsi officiales tenentur soluere poenam suorum delictorum ante iudicis sententiam: quia isti acceptauerunt & iurauerunt tales leges. Est enim illa poena conuentionalis ex pacto iusto. PRO decisione huius dubij notandum est: quod donationes quae fiunt officialibus secundum apparentiam liberae, sunt in duplici differentia. Quaedam enim sunt que vulgo dicuntur, presentes y dadiuas. Et huiusmodi habent totaliter apparentiam liberae donationis. Aliae vero sunt, quae fiunt per modum pretij aut quasi pars pretij. Vt v. g. quando tabellionibus soluitur amplius pretium, quam sit taxatum pro labore. Et quanuis officialis ipse dicat, sibi non deberi tantum pretij. Respondet pars: quod ipsa libere vult donare. Sit ergo prima conclusio. Donatio primi generis est omnino nulla: neque transfert dominium, sed potius recipiens tenetur restituere ei, qui dedit ante iudicis sententiam: etiam si dicat se liberaliter dedisse. Probatur. Nam leges citatae continent pacta quaedam conuentionalia quae obligant in foro conscientiae: vt seruetur pactum, ergo talis donatio nulla est. Et confirmatur. Nam si aliquis maritus reliquit vxori legatum, ea conditione vt non nubat: si nupserit tenetur in foro conscientiae restituere legatum haeredibus, qui succedunt ab intestato, ergo similiter in casu. Secundo probatur. Quia fuit valde necessum in Hispania pro bono communi litigantium: vt huiusmodi donationes essent nullae, quia Hispanica natio hoc habet peculiare prae caeteris nationibus quae appetit videri magnifica in donationibus suis, ergo necessarium fuit ne litigantes maximum impedimentum & detrimentum paterentur, quod huiusmodi donationes essent nullae. Et confirmatur. Quia etiam si liberaliter aliqui munera donent: alij tamen litigantes inuoluntarie dabunt, ne videantur parci & miseri: & ne eorum negotia negligenter tractentur ab officialibus. Secunda conclusio. Donatio secundi generis quanuis sit prohibita, non tamen irrita iure Hispaniensi, neque officialis tenebitur ad restitutionem ante iudicis sententiam . Hanc conclusionem possunt probare argumenta facta pro parte affirmatiua. Item quia leges illae, quae videntur esse conuentionales, loquuntur de donationibus, quas vulgo dicimus, presentes y dadiuas, sed donatio secundi generis non dicitur, presente o dadiua, ergo non tanto rigore loquendum est de huiusmodi donationibus. Item etiam confirmatur. Nam illud inconueniens ad quod vitandum necessaria fuit lex propter conditionem nationis Hispanicae, non habet locum in huiusmodi donationibus: quando enim damus aliquid amplius per modum pretij, contenti sumus dare parum amplius: neque ibi affectamus magnificentiam, sicut in donationibus, quae pure sunt donationes. Tertia conclusio. Vtraque donatio prae dicta vt in plurimum de facto est nulla. Probatur, quia de facto & vt in plurimum est inuoluntaria, ergo non transfert dominium. Probatur antecedens, nam fere omnes soluunt amplius pretium officialibus: quia alias non recte illi faciunt suum officium, ergo hoc potius est redimere vexationem, quam liberalem esse. Et confirmatur, quia finita lite, pauci aut nulli sunt, qui huiusmodi donationes faciant: nisi expectent se cito habituros litem aliam. Quod si aliqui fecerint donationem lite omnino finita, valida erit. Vltima conclusio. Poenam quadrupli aut decupli non tenetur aduocatus vel alius officialis soluere ante condemnationem iudicis. Probatur, quia illae leges sunt poenales, ergo non obligant ad soluendam poenam legis ante condemnationem iudicis. AD argumenta vero pro parte affirmatiua respondetur. Ad primum dico, quod sufficiens ratio est ad irritandas illas donationes primi generis, quod illae leges includunt pacta conuentionalia. Ad secundum respondetur, quod ille leges qua parte sunt poenales, non obligant in foro conscientiae ad soluendam poenam, vt dicit quarta conclusio. Qua vero parte fundantur in praesumptione, ordinantur ad bonum commune ad quod, vt ostendimus necessarium est, vt donationes sint irritae: etiam si sint voluntariae. Vnde impertinens est, quod ipsa praesumptio sit vera aut falsa in casu particulari: non enim fundatur in sola praesumptione. Ad tertium respondetur, quod probat iudices & fiscales magis obligari ad non recipienda munera: quia cum illis est magis expressum pactum: eo quod recipiunt stipendium. Sed nihilominus etiam alij officiales obligantur eisdem legibus, eo quod cum illis est pactum, quando admittuntur ad huiusmodi officia publica honorifica & vtilia ea conditione, vt non recipiant munera: sed contenti sint stipendijs a lege taxatis. Ad argumentum vero pro parte negatiua respondetur, quod illa lex ordinamenti nunquam fuit in vsu, & si aliquando fuit in vsu, iam non est in vsu: quia visa est difficilis & quasi impossibilis ad seruandum. Quare merito exclusa est a noua Copilatione legum sub Philippo Secundo. Denique attendant omnes confessarij, vt interrogent eiusmodi officiales. An sciant omnia statuta sua, & an fecerint contra statuta quae specialiter iurant seruare. Nam si fecerint contra: sunt periurij. Si autem fecerint contra alia statuta: quae iurant in communi, non sunt periurij: quia iuramentum intelligitur ferri in omnes ordinationes in communi iuxta vniuscuiusque materiam. Si autem aliquis officialis nullam habet rationem suorum statutorum, non solum peccat mortaliter, sed etiam est periurus, etiam si nullum statutum iurauerit in particulari. Pertinebit autem ad confessorem, scire quando officialis teneatur restituere, vel saltem scire dubitare: vt interroget doctiorem se: qui si non fuerit in promptu: poterit absoluere poenitentem, obligando illum, vt postea stet senten tiae alicuius magistri aut doctoris sufficientis. Atque hactenus de iniurijs quae fiunt in iudicio. # 72 [De contumelia] QVAESTIO LXXII. De Contumelia. DEINDE considerandum est de iniurijs verborum, quae inferuntur extra iudicium. Et primo, de contumelia, secundo, de detractione: tertio, de susurratione: quarto, de maledictione. ¶ Circa primum quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum contumelia consistat in verbis. AD Primum sic proceditur.{ Q. 57. ar. 1. Et psal. 43. col. 6. Et Roma. 1. lect. 8. corp. 4. } Videtur, quod contumelia non consistat in verbis. Contumelia enim importat quoddam nocumentum proximo illatum, cum pertineat ad iniustitiam. Sed verba nullum nocumentum videntur inferre proximo nec in persona, nec in rebus. Ergo contumelia non consistit in verbis. ¶ 2 Praeterea. Contumelia videtur ad quandam dehonorationem pertinere. Sed magis aliquis potest inhonorari, seu vituperari factis, quam verbis. Ergo videtur, quod contumelia non consistat in verbis, sed magis in factis. ¶ 3 Praeterea. Dehonoratio, quae fit verbis dicitur conuitium vel improperium. Sed contumelia videtur differre a conuitio & ab improperio. Ergo contumelia non consistit in verbis. SED contra. Nihil auditu percipitur nisi verbum. Sed contumelia auditu percipitur, secundum illud Ieremiae 20. "Audiui contume lias in circuitu." Ergo contumelia est in verbis. RESPONDEO dicendum, quod contumelia importat dehonorationem alicuius. Quod quidem contingit dupliciter. Cum enim honor aliquam excellentiam consequatur , vno modo aliquis alium dehonorat, cum priuat eum excellentia, propter quam habebat honorem, quod quidem fit per peccata factorum, de quibus supra dictum est + { Q. 64. 65 & 66. }. Alio modo cum aliquis id quod est contra honorem alicuius, deducit in notitiam eius & aliorum. Et hoc proprie pertinet ad contumeliam, quod quidem fit per aliqua signa. Sed sicut + { Lib. 2. ca. 5. circa medium , to. 3. } Augustinus dicit in secundo de doctrina Christ. omnia signa verbis comparata, paucissima sunt. Verba enim inter homines obtinuerunt principatum significandi quaecunque animo concipiuntur. Et ideo contumelia, proprie loquendo, in verbis consistit. Vnde Isidor + { Lib. 10. c. 3. incipit. Clarus: parum ante medium. }. dicit in libro Etymo. quod contumeliosus dicitur aliquis, quia velox est, & tumet verbis iniuriae. Tamen quia etiam per facta aliqua significatur aliquid, quae in hoc quod significant, habent vim verborum significantium, inde est quod contumelia extenso nomine, etiam in factis dicitur: Vnde Roman. primo super illud, Contumeliosos, superbos, dicit glos. + { Glos. interlinea. ibid. } quod contumeliosi sunt, qui dictis vel factis contumelias & turpia inferunt. AD primum ergo dicendum, quod verba secundum suam essentiam, id est, inquantum sunt quidam so ni audibiles, nullum nocumentum alteri inferunt, nisi forre grauando auditum, puta cum aliquis nimis alte loquitur. Inquantum vero sunt signa repraesentantia aliquid in notitia aliorum, sic possunt damna multa inferre, inter que vnum est, quod homo damnificatur quantum ad detrimentum honoris sui, vel reuerentiae sibi ab alijs exhibendae. Et ideo maior est contumelia , si aliquis alicui defectum suum dicat coram multis, & tamen si sibi soli dicat, potest esse contumelia, inquantum ipse qui loquitur iniuste, contra reuerentiam audientis agit. AD secundum dicendum, quod in tantum aliquis aliquem factis dehonorat, inquantum illa facta vel faciunt, vel significant illud quod est contra honorem alicuius, quorum primum non pertinet ad contumeliam, sed ad alias iniustitie species, de quibus supra dictum est + { Q. 64. 65 & 66. }, secundum vero pertinet ad contumeliam, inquantum facta habent vim verborum in significando. AD tertium dicendum, quod conuitium & improperium consistunt in verbis, sicut & contumelia, quia per haec omnia repraesentatur aliquis defectus alicuius in detrimentum honoris ipsius. Huiusmodi autem defectus est triplex, scilicet defectus culpae, qui repraesentatur per verba contumeliosa. Et defectus generaliter culpae & poenae, qui repraesentatur per conuitium, quia vitium consueuit dici non solum animae, sed etiam corporis. Vnde si quis alicui iniuriose dicat eum esse caecum, conuitium quidem dicit, sed non contumeliam. Si quis autem dicat alteri: quod sit fur, non solum conuitium, sed etiam contumeliam infert. Quandoque vero repraesentat aliquis alicui defectum minorationis, siue indigentiae, qui etiam derogat honori consequenti quamcunque excellentiam & hoc fit per verbum improperij. Quod proprie est, quando aliquis iniuriose alteri ad memoriam reducit auxilium, quod contulit ei necessitatem patienti. Vnde dicitur Ecclesiast. vicesimo, "Exigua dabit, & multa improperabit." Quandoque tamen vnum istorum pro alio ponitur. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. IN hoc articulo est primo aduertendum, quod Diuus Thomas a questione 72. vsque ad 77. agit de quinque speciebus iniuriarum quae consistunt in verbis extra iudicium, quae sunt contumelia, detractio, irrisio, susurratio, & maledictio, de quibus agunt Summistae in eisdem verbis. Soto libr. 5. de Iustitia. a quaestione. 9. vsque in finem. ¶ Secundo est notandum, quod contumelia proprie loquendo consistit in verbis. Nam contumelia est deducere peccatum alterius in notitiam eius & aliorum. Hoc autem proprie loquendo fit signis & verbis, quae habent rationem significandi & explicandi, consistit vero in factis, non quatenus facta sunt: sed quatenus induunt rationem verbi & signi: qua ratione, facta etiam in diuinis literis, aliquando verba appellantur. V. g. effregit quis domum non vt inferret contumeliam, sed vt furaretur, fur est non contumeliosus. Verum si id effecisset in vilipendium alterius, illud factum induit rationem verbi, & significat se alterum vilipendere, & sub hac consideratione induit rationem contumeliae . Item si quis alterum percutiat fuste, non vt vilipendat, percussor est non con tumeliosus: si vero id faciat in contemptum alterius, principalius & formalius habet rationem contumeliae. Verum est, quod possunt reperiri in eodem facto duae malitiae & duae rationes formales, quod eleganter aduertit Caiet. in hoc arti. Vna tamen se habet veluti materialiter respectu alterius. ¶ Tertio est aduertendum, cum D. Tho. in solut. ad tertium. quod conuitium differt a contumelia: nam contumelia est, quando obijcitur aliquod crimen seu peccatum, vt si quis dicat alteri quod est fur: conuitium vero est, quando obijcitur alteri quicunque defectus, siue culpae siue poenae. ¶ Vltimo est aduertendum, quod contumelia differt a detractione quantum ad obiectum. Contumelia enim versatur circa honorem, est enim per se loquendo ablatio honoris: detractio vero versatur circa famam , & per se loquendo est denigratio famae: honor vero est reuerentia quae exhibetur alicui propter aliquam excellentiam, fama autem vt definiunt Theologi ex Ambrosio, est clara cum laude notitia vel illustris dignitatis status, moribus & vita comprobatus, vt definiuit glos. in cap. super vestra. de cohabi. cleric. & mulierum. Ex quo sequitur, quod aliquando potest esse honor sine fama, vt patet in eo qui habet aliquam excellentiam , & dignitatem ratione cuius ei exhibetur honor, sinistra tamen de illo habetur estimatio. Potest etiam esse aliquando fama sine honore, vt patet in aliquibus viris qui habent optimam aestimationem in populo, qui tamen nullam habent dignitatem neque excellentiam. Ex quo concluditur definitio contumelie. Contumelia est iniuria qua obijcitur peccatum aliquod, coram & in praesentia eius cui irrogatur iniuria, vt cum dicitur alicui, fur. DVbium est circa istam diffinitionem an contumelia sit grauius peccatum quam detractio. Soto lib. 5. de Iustitia. q. 10. art. 2. dicit contumeliam per se loquendo esse grauius peccatum detractione, quae sententia probatur his argumentis. Primo autoritate D. Tho. infra. q. 73. art. 3. ad 2. Vbi expresse dicit contumeliam esse grauius peccatum . Simpliciter & secundum se quam furtum : ergo contumelia secundum se, est grauius peccatum detractione. ¶ Secundo arguitur. Sicut se habet rapina ad furtum , sic se habet contumelia ad detrac tionem , sicuti enim raptor per vim aufert bona alterius, fur vero per fraudem: ita contumeliosus per vim aufert honorem detractor vero per fraudem aufert famam , sed rapina maius & grauius peccatum est quam furtum : ergo similiter contumelia . Minor argumenti asseritur a Diuo Thoma supra quaestione. 66. articulo. 4. Tertio arguitur. Honor & fama sunt obiecta materialia contumeliae & detractionis, obiecta vero formalia sunt rationes inuoluntarij vnde sumitur iniustitia: sed maior ratio inuoluntarij, est in contumelia, quam in detractione: ergo grauior iniuria. Minor probatur. Nam in contumelia est violentia, in detractione vero fraus & dolus. Et confirmatur . In eadem re materiali, scilicet in acceptione eiusdem rei, potest esse diuersa ratio formalis, vt patet in furto & rapina, quae quidem non oritur nisi ex diuersa ratione inuoluntarij: ergo ratio inuoluntarij est ratio formalis iniustitiae. ¶ In huius rei expositione, sit conclusio. Contumelia & detractio secundum se habent se sicut excedens & excessum. Quantum ad modum excedit contumelia, & exceditur detractio: quantum ad obiectum excedit secundum se detractio simpliciter tamen & absolute loquendo, grauius peccatum est detractio quam contumelia. Explicatur conclusio. In quolibet habitu possumus duo considerare, & rem ipsam in quam tendit habitus, & modum. Dicimus ergo, quod si consideretur res inquam tendit detractio & contumelia, detractio grauius peccatum est quam contumelia, destruit enim famam, quae excellentius bonum est, quam honor & reuerentia quae destruitur per contumeliam. Et hoc patet etiam exemplis in scientijs naturalibus, v. g. Logica perfectior scientia est quantum ad modum quam Theologia pro isto statu: Theologia vero perfectior scientia est ex parte obiecti & simpliciter & absolute. Haec conclusio habet tres partes. Prima pars probatur. Contumelia est laesio honoris, detractio vero est laesio famae: sed laesio honoris per se fit per apertam violentiam, laesio vero famae fit per se occulte & secrete: ergo peiorem modum habet contumelia quam detractio. Patet consequentia . Nam in iniurijs inferendis grauior modus est vio lentia quam fraus & dolus. Et confirmatur. Nam D. Tho. 1. 2. q. 6. dicit, quod magis repugnat voluntario violentia quam fraus & dolus: quoniam magis repugnat principio voluntarij, scilicet voluntati: sed in contumelia est manifesta violentia, in detractione vero est fraus & dolus: ergo quantum ad modum excedit contumelia . Secundo. Maior contemptus est in contumelia quam in detractione: ergo contumelia excedit detractionem quantum ad modum. Secunda pars conclusionis probatur. Nam detractio ver satur circa nobilius & principalius obiectum, versatur enim circa famam, contumelia vero circa honorem: ergo detractio excedit contumeliam ex parte obiecti: quod vero fama melius bonum sit quam honor non indiget probatione. Tertia pars probatur. Illud peccatum contra proximum est grauius, quod aufert maius bonum & infert maius damnum: sed detractio aufert maius bonum, & infert maius damnum quam contumelia : est ergo grauius peccatum. Minor patet, ex eo quod fama quae per detractionem aufertur, maius bonum est quam honor, qui per contumeliam aufertur. Secundo D. Tho. infra quaest. 74. artic. 2. probat susurrationem esse grauius peccatum quam detractionem & contumeliam: quoniam aufert amicitiam quae maius bonum est, quam fama & honor quae auferuntur per detractionem & contumeliam: licet contumelia per se habeat adiunctam violentiam. Vltimo. Homicidium est grauius peccatum quantumuis fiat occulte & per fraudem quam contumelia: quoniam aufert vitam que maius bonum est quam honor, licet contumelia habeat adiunctum peiorem modum, & maiorem contemptum & violentiam : ergo &c. ¶ Ad argumenta in contrarium. Ad primum respondetur, quod D. Tho. est intelligendus, quod contumelia est grauius peccatum quantum ad modum . Haec vero intelligentia colligitur manifeste ex eius verbis, subdit enim statim, inquantum fit cum maiori contemptu . Hinc fit quod si idem peccatum obijciatur in praesentia & proferatur in absentia, caeteris paribus, grauius peccatum est obijcere illi peccatum in praesentia, quoniam idem est detrimentum, & in praesentia fit cum maiori contemptu & violentia. Ad secundum respondetur , argumetum conuincere, quod contumelia excedit detractionem , quantum ad modum , non tamen simpliciter & absolute. ¶ Secundo respondetur nego consequentiam & differentia est: quoniam in rapina & furto idem damnum est, neque est aliquis excessus specificus ex parte damni, qui possit maiorem grauitatem specificam tribuere, sed solum est excessus ex parte modi: at in contumelia & detractione, excessus specificus est ex parte damni, damnificat enim in maiori & nobiliori bono detractor quam contumeliosus, quia iste in honore ille vero in fama quae maius bonum est damnificat. Ad tertium respondetur , quod iniustitia specificatur tanquam a ratione formali ab iniusto, quod est obiectum formale iniustitiae, sicuti iustitia specificatur a iusto, non tamen a voluntario . Vnde vbi fuerit maior ratio iniusti, maior iniustitia erit, non vero vbi fuerit maior ratio inuoluntarij. Secundo respondetur , quod in virtutibus & habitibus non solum debemus attendere ad rationem formalem, verum etiam ad rationem materialem, quoniam ex his duabus rationibus conflatur veluti vnica integra ratio obiecti, a qua sumitur perfectio habitus. V. g. Logica, vel Physica, vel metaphysica habent eandem rationem formalem sub qua, scilicet eandem abstractionem: differunt tamen in rationibus quae, quae sunt veluti materiales respectu alterius rationis. Nihilominus perfectior est simpliciter & absolute metaphysica & physica quam logica: quoniam ratio integra obiecti, perfectior est. Ita dicendum est in praesenti, quod licet contumelia excederet quantum ad rationem formalem detractionem . Detractio tamen excedit contumeliam quantum ad rationem integram & perfectam, quae conflatur ex ratione inuoluntarij , cum detrimento in fama: in contumelia vero conflatur ex ratione inuoluntarij cum damno in honore. Ad confirmationem respondetur, quod ratio iniustitiae in contumelia & detractione desumitur ex ratione formali iniusti sicuti iam diximus. ALiud dubium est, an de ratione contumeliae sit, quod fiat coram & in prae sentia? Et videtur, quod sic. Primo. Nam de ratione contumeliae est, quod sit aperta & manifesta iniuria: non potest autem esse aperta & manifesta iniuria, nisi fiat coram & in praesentia, ergo. ¶ Secundo, hoc differt inter contumeliam & detractionem, quod contumelia fit per manifestam violentiam, detractio vero per fraudem. Item detractio fit secrete & in occulto, contumelia vero manifeste & in praesentia: ergo contumelia in sua ratione formali importat, quod fiat coram & in praesentia. In contrarium est, quod multi contumelias faciunt in absentia. In huius rei expositione notandum est primo, quod bonitas vel malitia in actibus moralibus consideranda est ex intentione, quae est radix bonitatis vel malitiae quae est in ipsis actibus, vt docet Diuus Thomas in 1. 2. quaest. 16. artic. 4. ¶ Secundo est notandum, quod contumelia directe machinatur contra honorem alterius, vnde illa sola iniuria meretur nomen contumeliae, quae per se & directe tendit contra honorem alterius. HIS positis ad quaestionem respondetur hac conclusione. Contumelia per se & ex intentione fit in praesentia. Probatur, nam qui ex intentione & per se profert peccatum in absentia, non audens proferre in praesentia reueretur personam illius, & non tendit directe contra eius honorem: qui vero profert peccatum per se ex intentione in praesentia, non reueretur personam illius, & directe tendit contra honorem : ergo iste talis solum est contumeliosus. Vnde D. Tho. in artic. dicit, contumeliam esse, deducere peccatum alicuius in notitiam sui & aliorum. Notandum tamen est, quod deducere peccatum alicuius in praesentia, contingit tripliciter. Primo personaliter videntes vel audientes contumeliam . Secundo modo literis vel libello, deducendo in eius notitiam. Tertio modo signis vel verbis, in absentia quidem per accidens: ex intentione tamen & per se in praesentia. Secundo est notandum cum Caietano hic, quod cum contumeliosus importet manifestum conuitiatorem , hinc est, quod cum contumelia fit coram & in praesentia personaliter, tunc habet veram & perfectam rationem contumeliae: cum vero fit in absentia per accidens, habet veram rationem contumeliae non tamen ita perfectam. Ex hoc infertur, quod autor libelli infamatorij non solum peccat peccatum iniustitiae contra fa mam: verum saepenumero peccatum contumeliae contra honorem. Nam deducit peccatum in notitiam sui & aliorum. Quomodo vero sit facienda restitutio. Vide supra quaest. 62. artic. 2. circa solutionem ad secundum & tertium. Ex his patet ad argumenta in contrarium. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum contumelia, seu conuitium, sit peccatum mortale. AD Secundum sic proce{ Inf. q. 258 artic. 5. ad tertium . & 1. Cor. 15. lect. 7. co. 2. fina. Et Galat. 3. princip. } ditur. Videtur, quod contumelia vel conuitium, non sit peccatum mortale. Nullum enim peccatum mortale est actus alicuius virtutis. Sed conuitiari est actus alicuius virtutis, scilicet eutrapeliae, ad quam pertinet bene conuitiari , secundum Philosophum in 4. Ethic. + { Li. 4. c. 8. tom. 5. } Ergo conuitium, siue contumelia , non est peccatum mortale. ¶ 2 Praeterea. Peccatum mortale non inuenitur in viris perfectis, qui tamen conuitia vel contumelias aliquando dicunt, sicut patet de Apostolo qui ad Galatas tertio dixit, "O insensati Galatae." Et Dominus dicit Luc. vltimo, o " stulti & tardi corde ad credendum." Ergo conuitium siue contumelia non est peccatum mortale. ¶ 3 Praeterea. Quamuis illud quod est peccatum veniale ex genere, possit fieri mortale: non tamen peccatum quod est ex genere mortale, potest esse veniale, vt supra habitum est + { 1. 2. q. 72. arti ... & q. 88. arti. 4. & 5. }. Si ergo dicere conuitium vel contumeliam esset peccatum mortale ex genere suo, sequeretur quod semper esset peccatum mortale. Quod videtur esse falsum, vt patet in eo qui leuiter ex surreptione, vel ex leui ira dicit aliquod verbum contumeliosum. Non ergo contumelia vel conuitium ex genere suo est peccatum mortale. SED contra. Nihil meretur poe nam aeternam inferni nisi peccatum mortale. Sed conuitium vel contumelia meretur poenam inferni, secundum illud Matth. 5. "Qui dixerit fratri suo, fatue, reus erit gehennae ignis." Ergo conuitium vel contumelia est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum , quod sicut supra dictum est + { Arti. praecedenti . }, verba inquantum sunt soni quidam, non sunt in nocumentum aliorum, sed inquantum significant aliquid, quae quidem significatio ex interiori affectu procedit. Et ideo in peccatis verborum maxime considerandum videtur, ex quo affectu aliquis verba proferat. Cum ergo conuitium vel contumelia de sui ratione importet quandam dehonorationem, si intentio proferentis ad hoc feratur, vt aliquis per verba quae profert, honorem alterius auferat, hoc proprie & per se est dicere conuitium vel contumeliam, & hoc est peccatum mortale non minus, quam furtum vel rapina. Non enim homo minus amat suum honorem , quam rem possessam. Si vero aliquis verbum conuitij vel contumeliae alteri dixerit, non tamen animo dehonorandi , sed forte propter correctionem , vel propter aliquid huiusmodi, non dicit conuitium vel contumeliam formaliter & per se, sed per accidens & materialiter, inquantum scilicet dicitur id, quod potest esse conuitium, vel contumelia. Vnde hoc potest esse quandoque peccatum veniale, quandoque autem absque omni peccato. In quo tamen necessaria est discretio, vt moderate homo talibus verbis vtatur, quia posset esse ita graue conuitium , quod per incautelam prolatum auferret honorem eius, contra quem proferretur, & tunc posset homo peccare mortaliter, etiam si non intenderet dehonorationem alterius. Sicut etiam si aliquis incaute alium ex ludo percutiens grauiter laedat, culpa non caret. AD primum ergo dicendum, quod ad eutrapeliam pertinet dicere aliquod leue conuitium, non ad dehonorationem, vel ad contristationem eius, in quem dicitur, sed magis causa delectationis & ioci. Et hoc potest esse sine peccato, si debitae circunstantiae obseruentur. Si vero aliquis non reformidet contristare eum , in quem profertur huiusmodi iocosum conuitium, dummodo alijs risum excitet, hoc est vitiosum, vt ibidem dicitur. + { Lib. 4. Ethic. ca. 8. tom. 5. } AD secundum dicendum, quod sicut licitum est aliquem verberare vel in rebus damnificare causa disciplinae, ita etiam causa disciplinae potest aliquis alteri quem debet corrigere, verbum aliquod conuitiosum dicere. Et hoc modo Dominus discipulos vocauit stultos, & Apostolus Galatas insensatos. Tamen sicut dicit Augustinus + { Lib. 2. ca. 30. non remote a fine, tom. 4. } in libro de sermone Domini in monte, raro & ex magna necessitate obiurgationes sunt adhibendae , in quibus non nobis, sed vt Domino seruiatur instemus. AD tertium dicendum, quod cum peccatum conuitij vel contumeliae ex animo dicentis dependeat, potest contingere, quod sit peccatum veniale, si sit leue conuitium, non multum hominem dehonestans, & proferatur ex aliqua animi leuitate, vel ex leui ira absque firmo proposito aliquem dehonestandi, puta cum aliquis intendit aliquem per huiusmodi verbum leuiter contristare. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Contumelia est peccatum mortale ex genere suo: quoniam laedit in bono honoris. COMMENTARIVS. NOtandum est primo: quod licet contumelia ex genere suo sit peccatum mortale: potest tamen esse veniale, vel ex imperfectione actus & libertatis, vel ex leuitate materiae, eo quod est in minimo, vel quia est contumelia materialiter. Contumelia materialis vocatur, quando dicitur non de honestandi gratia, nisi sit crassa ignorantia, vel negligentia, vel notabiliter laedat proximum . Tunc enim erit peccatum mortale. Secundo notandum est, quod contumeliae iudicandae sunt ex intentione sicut omnia alia peccata quae consistunt in verbis, verba enim non habent rationem contumeliae quatenus soni quidam: sed quatenus exprimunt conceptum. Habent autem virtutem significandi ex intentione: ergo ex intentione iudicandae sunt. Tertio notandum est, quod omnes contumeliae sunt eiusdem speciei: quoniam honores sunt eiusdem speciei: explicare tamen oportet in confessione contumeliam in particulari. Nam vt constat ex materia de poe nitentia, non solum sunt confitendae circunstantiae variantes speciem: sed etiam aggrauantes notabiliter intra eandem speciem. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum aliquis debeat contumelias sibi illatas sustinere. AD tertium sic proceditur.{ Inf. q. 73. artic. 4. ad 1. Et opus. 19, ca. 16. } Videtur, quod aliquis non debeat contumelias sibi illatas sustinere. Qui enim sustinet contumeliam sibi illatam, audaciam nutrit conuitiantis. Sed hoc non est faciendum. Ergo homo non debet sustinere contumeliam sibi illatam, sed magis conuitianti respondere. ¶ 2 Praeterea. Homo debet plus se diligere, quam alium. Sed aliquis non debet sustinere, quod alteri conuitium inferatur. Vnde dicitur Prouerbiorum vigesimosexto. "Qui imponit stulto silentium, iras mitigat," ergo etiam aliquis non debet sustinere contumelias sibi illatas. ¶ 3 Praeterea. Non licet alicui vindicare seipsum, secundum illud, Mihi vindictam, & ego retribuam, sed aliquis non resisterido contumeliae, se vindicat, secundum illud Chrysostomi + { Hom. 43. in Matth. circa med. habetur ad sensum. Et homi. 85. a med. tomo. 2. }, "Si vindicari vis, sile, & funestam ei dedisti plagam." Ergo aliquis non debet silendo sustinere verba contumeliosa, sed magis respondere. SED contra est, quod dicitur in Psalm. 37. "Qui inquirebant mala mihi; locuti sunt vanitates." Et postea subdit. "Ego autem tanquam surdus non audiebam, & sicut mutus non aperiens os suum." RESPONDEO dicendum, quod sicut patientia necessaria est in his, quae contra nos fiunt, ita etiam in his quae contra nos dicun tur. Praecepta autem patientiae in his quae contra nos fiunt, sunt in praeparatione animi habenda , sicut ait Augustinus + { Lib. 1. ca. 34. 35. & 36. to. 4. } in libro de sermone Domini in monte, exponens illud prae ceptum Domini. "Si quis percusserit te in vna maxilla praebe ei & aliam," vt scilicet homo sit paratus hoc facere, si opus fuerit. Non tamen hoc semper tenetur facere actu, quia nec ipse Dominus hoc fecit: sed cum suscepit alapam, dixit, "Quid me caedis?" vt habetur Ioannis 18. Et ideo etiam circa verba contumeliosa , quae contra nos dicuntur, est idem intelligendum. Tenemur enim habere animum paratum ad contumelias tolerandas, si expediens fuerit. Quandoque tamen oportet, vt contumeliam illatam repellamus, maxime propter duo. Primo quidem propter bonum eius, qui contumeliam infert, vt videlicet eius audacia reprimatur, & de caetero talia non attentet, secundum illud Prouerbiorum vicesimosexto. "Responde stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens videatur." Alio modo propter bonum multorum , quorum profectus impeditur propter contumelias nobis illatas. Vnde Gregorius + { Homil. 9. in Ezechi. circa medium. } dicit super Ezechiel. homil. nona. Hi, quorum vita in exemplo imitationis est posita, debent, si possunt, detrahentium sibi verba compescere, ne eorum praedicationem non audiant qui audire poterant, & ita in prauis moribus remanentes, bene viuere contemnant. AD primum ergo dicendum, quod audaciam conuitiantis contumeliose, debet aliquis moderate reprimere, scilicet propter officium charitatis, non propter cupiditatem priuati honoris. Vnde dicitur Prouer. 26. "Ne respondeas stulto iuxta stultitiam suam, ne ei similis efficiaris." AD secundum dicendum, quod in hoc quod aliquis alienas contumelias reprimit, non ita timetur cupiditas priuati honoris, sicut cum aliquis repellit contumelias proprias. Magis autem videtur hoc prouenire ex charitatis affectu. AD tertium dicendum, quod si aliquis hoc animo taceret, vt tacendo contumeliantem ad iracundiam prouocaret, pertineret hoc ad vindictam. Sed si aliquis taceat, volens dare locum irae, hoc est laudabile. Vnde dicitur Eccles. 8. "Non litiges cum homine linguato, & non struas in ignem illius ligna." SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Vnusquisque debet habere animum paratum ad contumelias sustinendas, quando fuerit expediens. COMMENTARIVS. DVbium est in hoc articulo, An liceat offenso aliam contumeliam obijcere contumelianti ad repellendam priorem contumeliam? Supponendum est in primis, quod obijcere contumeliam ei, qui prius intulit, animo impatienti & vindictae gratia, non est licitum, sicuti non est licitum percutere eum qui prius percussit. Ratio est. Nam illud est vindicta, nulli autem est licitum vindicari propria autoritate. In hac parte est certa conclusio . Llicitum est verbis defendere proprium honorem, siue crimen quod obijcitur sit verum siue falsum, etiam si crimen quod ego obijcio occultum sit. Probatur conclusio. Licet factis defendere propriam vitam, famam, honorem, imo censum, etiam si inde sequatur mors aggressoris, vt dictum est sup. quaest. 64. art. 7. ergo licet verbis defendere proprium honorem, etiam si inde sequatur dehonoratio alterius. Item probatur omnibus argumentis quibus supra quaest. 70. art. 3. probatum est, esse licitum obijcere verum crimen licet occultum testi testificanti falsum vel verum contra ordinem iuris. Difficilius tamen dubitatur, An obijcere falsum crimen ad infirmandam fidem illius qui me dehonestauit, sit peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam, an vero tantum veniale mendacij? Soto lib. 5. de iustitia, quaest. 9. art. 3. expresse tenet esse peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam, & esse mendacium perniciosum. Probatur haec sententia his argumentis. Primo. Mendacium perniciosum est peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam , & in materia graui est peccatum mortale actu: sed obijcere falsum crimen est mendacium perniciosum, laedit enim famam proximi, ergo. ¶ Secundo . Qui obijcit falsum crimen non se defendit cum moderamine inculpatae tutela, ergo peccat mortaliter contra iustitiam. Antecedes probatur. Nam mendacium cum intrinsece sit malum , non potest esse medium proportionatum ad defensionem proprij honoris. Item haec sententia probatur omnibus argumentis , quibus supra probatum est esse peccatum contra iustitiam, obijcere falsum crimen testi testificanti falsum, vel contra ordinem iuris. PRO explicatione est prima conclusio. Probabile est & verosimile, quod obijcere falsum crimen in tali casu sit mendacium perniciosum & peccatum mortale contra iustitiam ex genere suo. Haec conclusio probatur, tum argumentis factis, tum etiam autoritate Magistri Soto. ¶ Secunda conclusio . Probabilius & verosimilius est, quod obijcere falsum crimen in tali casu est peccatum veniale mendacij, non tamen est peccatum mortale contra iustitiam , neque est mendacium perniciosum. Prima pars est clara & manifesta, mendacium enim habet intrinsecam malitiam a qua neque per diuinam potentiam separari potest, neque aliqua causa honestari. Secunda pars probatur omnibus argumentis quibus supra in quaest. 70. artic. 3. probatum est tanquam probabilius & verosimilius, quod obijcere falsum crimen ad repellendam iniuriam testis testificantis falsum, vel contra ordinem iuris, tantum est peccatum mendacij, neque aliquam continet iniuriam, & est tantum mendacium officiosum. Ex illis enim argumentis manifeste sequitur nostra conclusio. Nam ille testis qui obijcit contumeliam, vel obijcit falsum crimen, vel verum contra ordinem iuris, facit iniuriam reo, nemo enim habet ius ad inferendam contumeliam alteri: ergo tunc reus defendendo se illo modo non peccat mortaliter. Item omnes doctores conueniunt in hoc quod interrogatus contra ordinem iuris, non peccat contra iustitiam, si neget veritatem, sed solum contra veracitatem, & est mendacium officiosum non perniciosum, etiam si inde sequatur aliquando infamia accusatoris: ergo idem omnino erit in nostro casu. Ad argumenta in contrarium. Ad primum respondetur, tale mendacium non esse perniciosum, sed tantum officiosum, quod declaratum est supra loco allegato, & patet manifeste: quoniam. per tale mendacium ego non laedo famam alterius, sed tantum defendo proprium honorem. Ad secundum respondetur, quod hic tantum asserimus, quod iste talis non peccat contra iustitiam, & in ordine ad iustitiam nullam malitiam continet: continet tamen malitiam mendacij, quae veluti per accidens se habet respectu iustitiae. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum contumelia oriatur ex ira. AD Quartum sic procedi{ Inf. q. 73. ar. 3. ad 3. &. q. 158 art. 7. cor. } tur. Videtur, quod contumelia non oriatur ex ira, quia dicitur Prouerb. 11. "Vbi superbia, ibi contumelia." Sed ira est vitium distinctum a superbia. Ergo contumelia non oritur ex ira. ¶ 2 Praeterea. Prouerbiorum 20. dicitur, "Omnes stulti miscentur contumelijs ." Sed stultitia est vitium oppositum sapientiae, vt supra habitum est + { Quaest. 46 art. 1. }. Ira autem opponitur mansuetudini. Ergo contumelia non oritur ex ira. ¶ 3 Praeterea. Nullum peccatum diminuitur ex sua causa. Sed peccatum contumeliae diminuitur, si ex ira proferatur. Grauius enim peccat qui ex odio contumeliam infert, quam qui ex ira. Ergo contumelia non oritur ex ira. SED contra est, quod Grego. 31. Moralium + { Li. 31. ea. 31. a med. } dicit, quod ex ira oriuntur contumeliae. RESPONDEO dicendum, quod cum vnum peccatum possit ex diuersis oriri, ex illo tamen dicitur principalius habere originem, ex quo frequentius procedere consueuit propter propinquitatem ad finem ipsius. Contumelia autem magnam habet propinquitatem ad finem irae, qui est vindicta. Nulla enim vindicta est irato magis in promptu, quam inferre contumeliam alteri. Et ideo contumelia maxime oritur ex ira. AD primum ergo dicendum, quod contumelia non ordinatur ad finem superbiae qui est celsitudo, & ideo non directe contumelia oritur ex superbia. Disponit tamen superbia ad contumeliam, inquantum illi qui se superiores aestimant , facilius alios contemnunt , & iniurias eis irrogant . Facilius enim irascuntur, vtpote reputantes indignum quicquid contra eorum voluntatem agitur. AD secundum dicendum, quod secundum Philosophum in septimo Ethicorum + { Li. 7. c. 6. in prin. tomo. 5. }, ira non perfecte audit rationem. Et sic iratus patitur rationis defectum, in quo conuenit cum stultitia. Et propter hoc ex stultitia oritur contumelia secundum affinitatem, quam habet cum ira. AD tertium dicendum, quod secundum Philosophum in 2. Rhet. + { Li. 2. c. 4. declinando ad finem, tom. 6. } iratus intendit manifestam offensam, quod non curat odiens. Et ideo contumelia, quae importat manifestam iniuriam, magis pertinet ad iram, quam ad odium. ¶ Conclusio est affirmatiua. # 73 [De detractione] QVAESTIO LXXIII. De Detractione. POSTEA considerandum est de detractione. Et circa hoc quae runtur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum detractio conuenienter diffiniatur, quod est denigratio alienae famae per verba. AD Primum sic procedi{ Inf. q. 74. ar. 1. & q. 75. ar. 1. co. Et Roma. 1. lect. 7. co. 4. } tur. Videtur quod detractio, non sit denigratio alienae famae per occulta verba, vt a quibusdam diffinitur. Occultum enim & manifestum sunt circunstantiae, non constituentes speciem peccati. Accidit enim peccato, quod a multis sciatur, vel a paucis. Sed illud quod non constituit speciem peccati, non pertinet ad rationem ipsius, nec debet poni in eius diffinitione. Ergo ad rationem detractionis non pertinet, quod fiat per occulta verba. ¶ 2 Praeterea. Ad rationem famae pertinet publica notitia. Si ergo per detractionem denigretur fama alicuius, non poterit hoc fieri per verba occulta, sed per verba in manifesto dicta. ¶ 3 Praeterea. Ille detrahit, qui aliquid subtrahit vel diminuit de eo quod est. Sed quandoque denigratur fama alicuius, etiam si nihil subtrahatur de veritate, puta cum aliquis vera crimina alicuius pandit : ergo non omnis denigratio famae, est detractio. SED contra est, quod dicitur Ecclesiast. 10. "Si mordeat serpens in silentio , nihil eo minus habet qui occulte detrahit". Ergo occulte mordere famam alicuius, est detrahere. RESPONDEO dicendum, quod sicut facto aliquis nocet alteri dupliciter, manifeste quidem, sicut in rapina vel quacunque violentia illata: occulte autem, sicut in furto & dolosa percussione: ita etiam verbo aliquis dupliciter aliquem lae dit. Vno modo in manifesto: & hoc fit per contumeliam, vt supra dictum est + { Qu. praec. art. 1. }. Alio modo occulte: & hoc fit per detractionem. Ex hoc autem quod aliquis manifeste verba contra alium profert, videtur eum paruipendere: vnde ex hoc ipso dehonoratur. Et ideo contumelia detrimentum affert honori eius, in quem profertur. Sed qui verba contra aliquem profert in occulto, videtur eum vereri magis quam paruipendere. Vnde non directe infert detrimentum honori, sed famae, inquantum huiusmodi verba occulte proferens, quantum in ipso est, eos qui audiunt, facit malam opinionem habere de eo, contra quem loquitur. Hoc enim intendere videtur, & ad hoc conatur detrahens , vt eius verbis credatur. Vnde patet quod detractio differt a contumelia dupliciter. Vno modo quantum ad modum proponendi verba: quia scilicet contumeliosus manifeste contra aliquem loquitur, detractor autem occulte. Alio modo quantum ad finem intentum, siue, quantum ad nocumentum illatum: quia scilicet contumeliosus derogat honori, detractor famae. AD primum ergo dicendum, quod in inuoluntarijs commutationibus, ad quas reducuntur omnia nocumenta proximo illata verbo vel facto, diuersificant rationem peccati occultum & manifestum: quia alia est ratio inuoluntarij per violentiam, & per ignorantiam, vt supra dictum est + { Quaest. 66 art. 4. & 1. 2. q. 6. ar. 5. & 8. }. AD secundum dicendum , quod verba detractionis dicuntur occulta non simpliciter, sed per comparationem ad eum de quo dicuntur: quia eo absente & ignorante dicuntur. Sed contumeliosus in faciem contra hominem loquitur. Vnde si aliquis de alio male loquatur coram multis eo absente, detractio est: si autem eo solo praesente, contumelia est, quanuis etiam si vni soli aliquis de absente malum dicat, corrumpit famam eius non in toto, sed in parte. AD tertium dicendum, quod aliquis dicitur detrahere, non quia diminuat de veritate, sed quia diminuit famam eius. Quod quidem fit, quandoque directe, quandoque indirecte. Directe quidem quadrupliciter. Vno modo, quando falsum imponit alteri: secundo, quando peccatum adauget suis verbis: tertio, quando occultum reuelat: quarto, quando id quod est bonum, dicit mala intentione factum. Indirecte autem, vel negando bonum alterius, vel malitiose reticendo, vel minuendo. ¶ Conclusio est affirmatiua. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum detractio sit peccatum mortale. AD Secundum sic procedi{ Locis sup. art. 1. inductis. } tur. Videtur, quod detractio non sit peccatum mortale. Nullus enim actus virtutis est peccatum mortale. Sed reuelare peccatum occultum, quod sicut dictum est + { Art. preced. ad 3. }, ad detractionem pertinet, est actus virtutis vel charitatis, dum aliquis fratris peccatum denuntiat, eius emendationem intendens: vel etiam est actus iustitiae, dum aliquis fratrem accusat. Ergo detractio non est peccatum mortale. ¶ 2 Praeterea. Super illud Prouerb. 24. "Cum detractoribus non commiscearis", dicit glossa. Hoc specialiter vitio periclitatur totum genus humanum. Sed nullum peccatum mortale in toto humano genere inuenitur: quia multi abstinent a peccato mortali. Peccata autem venialia sunt quae in omnibus inueniuntur: ergo detractio est peccatum veniale. ¶ 3 Praeterea. August. in homil. + { Est serm. 4. in die animarum , ante med. Et est sermo. 41. in ordine de sanctis. tomo. 10. } de igne purgatorio, inter peccata minuta ponit, quando cum omni facilitate vel temeritate maledicimus: quod pertinet ad detractionem . Ergo detractio est peccatum veniale. SED contra est, quod Roman. 1. dicitur, "Detractores, Deo odibiles." Quod ideo additur, vt dicit + { Gloss. ordin. ibid. } gloss. ne leue putetur propter hoc, quod consistit in verbis. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra dictum + { Quaest. 62 art. 2. } est, peccata verborum maxime sunt ex intentione dicentis diiudicanda. Detractio autem secundum suam rationem ordinatur ad denigrandam famam alicuius. Vnde ille, per se loquendo, detrahit qui ad hoc de aliquo obloquitur eo absente, vt eius famam denigret. Auferre autem alicui famam valde graue est, quia inter res temporales videtur fama esse pretiosior, per cuius defectum impeditur homo a multis bene agendis : propter quod dicitur Ecclesiast. 41. "Curam habe de bono nomine, hoc enim magis permanebit tibi, quam mille thesauri magni & pretiosi." Et ideo detractio, per se loquendo , est peccatum mortale. Contingit tamen quandoque quod aliquis dicit aliqua verba, per quae diminuitur fama alicuius, non hoc intendens, sed aliquid aliud. Hoc autem non est detrahere per se, & formaliter loquendo, sed solum materialiter, & quasi per accidens. Et si quidem verba, per quae fama alterius diminuitur, proferat aliquis propter aliquod bonum vel necessarium debitis circunstantijs obseruatis, non est peccatum, nec potest dici detractio. Si autem proferat ex animi leuitate vel propter causam aliquam non necessariam, non est peccatum mortale, nisi forte verbum quod dicitur, sit adeo graue, quod notabiliter famam alicuius laedat: & praecipue in his, quae pertinent ad honestatem vitae: quia hoc ex ipso genere verborum habet rationem peccati mortalis. Et tenetur aliquis ad restitutionem famae, sicut ad restitutionem cuiuslibet rei subtractae, eo modo, quo supra dictum + { Quaest. 62 art. 2. } est, cum de restitutione ageretur. AD primum ergo dicendum, quod reuelare peccatum occultum alicuius propter eius emendationem denuntiando, vel propter bonum iustitiae publicae accusando, non est detrahere, vt dictum + { In cor. ar. &. q. 68. art. 1. } est. AD secundum dicendum, quod glossa illa non dicit quod detractio in toto genere humano inueniatur, sed addit, pene. Tum quia stultorum infinitus est numerus: & pauci sunt qui ambulant per viam salutis. Tum etiam quia pauci vel nulli sunt, qui non aliquando ex animi leuitate aliquid dicant, vnde in aliquo vel leuiter alterius fama minoratur: quia vt dicitur Iacobi. 3. "Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir." AD tertium dicendum, quod August. loquitur in casu illo quo aliquis dicit aliquod leue malum de alio, non ex intentione nocendi , sed ex animi leuitate vel ex lapsu linguae. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo primo, An reuelare crimen occultum vni viro graui & cordato qui retinebit secretum, sit peccatum mortale contra iustitiam? ¶ Prima sententia est Caiet. hic, quod non est peccatum mortale, & adhibet exemplum de colloquijs quae habentur inter virum & vxorem de peccatis filiorum: item de colloquijs quae fiunt cum confessoribus reuelando crimen complicis. Haec sententia Caietani probatur his argumentis. Primo. Iste talis non laedit famam proximi, ergo non peccat mortaliter. Antecedens probatur. Nam fama est publica notitia, vnde infamia quae illi contrariatur est publica notitia, quare non dicitur aliquis infamis, ex eo quod eius crimen sciatur ab vno vel a duobus: sed iste talis non lae dit famam publice, ergo non infamat illum. Item etiam si laederetur in fama, laeditur leuiter & non impeditur a bonis iuste consequendis, ergo non est peccatum mortale. Patet consequentia. Nam laesio famae leuis, est tantum peccatum veniale. Vltimo. Si reuelare crimen occultum in tali casu esset peccatum, semper esset peccatum, quod manifeste falsum est, aliquando enim iusta de causa vxor reuelat crimen filiorum suo viro. Antecedens vero probatur. Nam quod est intrinsece malum, nulla de causa honestari potest. ¶ Secunda sententia est Magistri Soto libro. 5. de iustitia, quaest. 10. art. 2. vbi expresse oppositum sentit. IN huius rei expositionem est prima conclusio. Peccatum mortale est ex genere suo, reuelare crimen secretum etiam viro quantumuis graui & taciturno, etiam si inde nulla sequatur infamia circa alios, neque aliquod detrimentum. Haec est expressa sententia D. Tho. art. 1. ad secundum. vbi dicit, quod qui reuelat crimen occultum vni tantum , laedit famam proximi, licet non in toto in parte. Item iudicium temerarium est peccatum mortale, licet illud iudicium exterius non dicatur: quoniam laeditur fama proximi in vno in particulari: sed in isto casu laeditur fama proximi in vno: ergo est peccatum mortale. Item, aliquando mallem crimen meum esse notum tribus vel quatuor, quam vni viro graui. Et reuera magis leditur fama per hoc, quod crimen occultum sciatur ab vno viro graui, quam a multis hominibus de media plebe: sed si reuelarem crimen occultum multis hominibus de media plebe, esset peccatum mortale, ergo etiam in isto casu cum sit maior laesio famae. Secunda conclusio. Praecedens intelligenda est nisi adsit necessitas eius qui narrat crimen occultum, vel eius cuius crimen narratur. Itaque narratio criminis oculti non est intrinsece mala, sed honestari potest iustis de causis. v. g. si virgo commisit stuprum in domo patris, mater vero non potest prospicere suis commodis & filiae, nisi reuelet crimen occultum marito, vel consanguineo, vel confessori: non est peccatum mortale illud crimen reuelare. Et sic est intelligendus Caiet. in hoc artic. Probatur haec conclusio . Narrare crimen occultum quantumuis graue, honestatur aliquando, vel propter vtilitatem reipublicae, vt quando manifestatur crimen haeresis, vel propter vtilitatem eius cuius crimen narratur, vt quando adhibentur testes in correctione fraterna: vel propter vtilitatem tertiae personae, veluti quando reuelatur alicui, quod parantur ei insidiae: ergo idem omnino erit in nostro casu propter vtilitatem & necessitatem eius qui narrat crimen, vel cuius crimen narratur. Et confirmatur . Aliquando licitum est reuelare crimen occultum viro graui, si enim ego intelligo quod ex mea correctione non emendabitur frater, emendabitur autem si corripiatur ab aliquo viro graui amico suo: tunc licitum est reuelare crimen illud viro graui vel amico: ergo idem omnino erit in nostro casu. ¶ Vltimo. Bonum famae est medium quodam maius quidem bono diuitiarum, inferius autem ad bona naturae. Item, fama circa vnam virtutem est excellentius bonum, quam fama circa alteram, ergo quando expediens fuerit ad bona excellentioris ordinis amittere bona inferioris ordinis, tunc licitum erit, & consequenter aliquando licitum erit, propter bona excellentioris ordinis, reuelare crimen occultum. Itaque talis narratio criminis occulti non desinit esse peccatum mortale, ex eo quod narratio fiat vni viro graui, qui retinebit secretum , vt vult Caietanus: sed ex fine intento. AD argumenta in contrarium. Ad primum respondetur cum D. Thom. artic. 1. ad secundum. quod in tali casu, est lae sio famae licet non in toto, in parte tamen. Ad secundum respondetur , quod qui narrat crimen occultum viro graui, magis lae dit famam quam qui narrat tribus vel quatuor de media plebe, ac subinde laedit grauiter & non leuiter. Ad vltimum respondetur, quod narratio criminis occulti non est intrinsece mala, sed honestari potest iustis de causis, vt dictum est in secunda conclusione. DVbitatur secundo . An narrare aliquod crimen secretum, etiam multis ex auditu & haesitando, sit peccatum mortale contra iustitiam. In huius rei expositionem est prima sententia Caietani, quod solus assertor peccat mortaliter contra iustitiam, & tenetur restituere. Et probat hanc sententiam, quoniam tunc non laeditur fama ex vi dicentis, sed ex leuitate audientis, verba enim illius non habent vim ad reddendum illum infamem: ergo non est peccatum mortale contra iustitiam. Soto loco supra allegato oppositum sentit. Prima conclusio. Semper vt minimum, est peccatum veniale, ad hunc modum referre crimina occulta. Secunda conclusio. Si crimina quae ad hunc modum referuntur sint grauissima, peccatum est mortale contra iustitiam sic referre, imo si referens sit vir magni nominis & maximae autoritatis: peccatum est mortale contra iustitiam, referre crimina etiam si non sint grauissima, dum tamen adiunctam habeant infamiam. Exemplum primae partis est in crimine haeresis & in crimine nefando. Exemplum secundae, in alijs criminibus grauibus. Prima pars probatur. Narratio criminis ad hunc modum facta, ad minus generat suspicionem & dubitationem, sed suspicio & dubitatio in criminibus grauissimis magis reddit hominem infamem, quam certa scientia in alijs criminibus: ergo &c. & ad hunc modum sup. quaest. 60. art. 3. & 4. definitur contra Caiet. quod dubitatio de criminibus grauissimis ex leuibus indicijs est peccatum mortale. Secunda pars probatur. Si aliquis de media plebe referat crimen asserti ue, peccat mortaliter contra iustitiam, sed tanti momenti est huiusmodi narratio quae fit a viro graui: ergo dat idem detrimentum & damnum, ac subinde erit peccatum mortale contra iustitiam. Ad argumentum Caietani respondetur, quod detrimentum sequitur ex vi dicentis non ex leuitate audientis: quoniam vir grauis magnam vim & autoritatem habet in suis verbis, etiam si cum dubitatione narret. DVbitatur secundo. An infamare seipsum sit peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam. Vide supra tract. de dominio quaestione. 2. Et quae dixi quaest. 62. art. 2. dub. 8. & 11. ¶ In hac quaestione est prima sententia Caiet. in hoc artic. & in summa verbo, detractio. vbi expresse tenet, quod qui infamat seipsum peccat mortaliter contra iustitiam , & tenetur ad restitutionem : neque excusatur vi tormentorum. Huius sententiae fundamentum est, quod homo non est dominus proprie famae magis quam vitae, vnde sicut occidere se ipsum est peccatum mortale contra iustitiam: ita seipsum infamare. Econtra vero Soto vbi supra, & in relectione de ratione tegendi secretum, membro. 1. quaestione. 3. & membro. 3. quaestione. 4. conclusione. 10. statuit oppositum fundamentum, quod homo est dominus propriae famae, & ex hoc fundamento colligit, quod qui infamat seipsum non peccat contra iustitiam imo neque contra charitatem , neque est contra charitatem ex genere suo, imo aliquando potest esse officium virtutis in priuata persona infamare seipsum, in persona vero quae obligatam habet suam famam alijs, vt praelatus semper est peccatum mortale contra iustitiam. In hac quaestione media via incedendum est. Primo certum esse debet fundamentum , quod homo est dominus propriae famae, quoniam eam acquirit suis actibus, quod fundamentum explicatum est supra quae stione. 62. in materia de dominio. Ex quo colligitur, quod qui infamat seipsum non peccat contra iustitiam. Prima conclusio. Infamare se & cooperando ad infamiam, potest esse aliquando officium virtutis: ita quod non est intrinsece malum . Ponit enim differentiam Caiet. in hoc quod est pati infamiam , & imponere sibi infamiam . Haec conclusio probatur. Licet aliquando subire minus detrimentum ad euitandum maius, quando detrimentum inferius per se ordinatur ad euitandum maius, sed detrimentum in fama per se potest ordinari ad euitandum detrimentum in vita: ergo tunc erit officium virtutis. Minor probatur & explicatur conclusio. Nam fama bonum quodam est medium inter censum & vitam, & detrimentum in fama malum quodam est medium inter detrimentum in censu, & detrimentum in vita, ergo licitum est detrimentum in fama per se ordinare ad euitandum detrimentum in vita. Confirmatur haec sententia exemplis Sanctorum qui se aliquando infamauerunt. Haec conclusio habet verum, etiam si homo non sit dominus propriae famae. Probatur. Nam D. Thom. supra quaest. 64. & 65. definit, quod homo potest abscindere membrum etiam sanum, quando fuerit per se necessarium ad consistentiam totius, licet homo non sit dominus membrorum: quoniam detrimentum in parte per se potest ordinari ad euitandum detrimentum totius quod est maius. Confirmatur haec sententia ex doctrina D. Thom. sup. quaest. 64. art. 5. ad tertium, vbi D. Tho. ait, quod occidere seipsum est intrinsece malum: quoniam vita est supremum bonum quod per se non potest ordinari ad aliquid maius, & mors est supremum malum quod per se non potest ordinari ad euitandum aliquod maius malum cum non sit aliud supremum malum neque fama supremum bonum: ergo. Secunda conclusio. Tantum est peccatum veniale ex genere infamare seipsum citra causam, vt sup. quest. 62. art. 2. ostendimus . Sed est argumentum contra conclusionem. Omnis actus qui in indiuiduo est peccatum mortale ex sola grauitate materiae, est peccatum mortale ex genere, sed infamare seipsum citra causam, in graui materia est peccatum mortale, ergo &c. Minor probatur. Quoniam & ipse Soto expresse asserit, quod infamare seipsum in grauissima materia, vt in crimine haeresis & in crimine nefando, est peccatum mortale. Maior probatur. Quoniam grauitas vel leuitas materiae solum deseruit ad hoc, quod forma & malitia peccati recipiatur perfecte vel imperfe cte in ipsa materia secundum dispositionem materiae. Vnde quando forma & malitia peccati non est mortalis ex specie sua in qualibet recipiatur materia & quantumuis disposita. nunquam fit mortalis. Et hoc patet inductiue in omnibus peccatis venialibus ex genere suo. Mendacium enim intra speciem mendacij in qualibet grauissima materia non est nisi veniale peccatum. Arguitur secundo. Qui infamat seipsum citra causam peccat contra charitatem proximi & contra charitatem propriam, ergo peccat mortaliter. Antecedens probatur quoad primam partem. Primo autoritate D. August. in cap. non sunt audiendi. 11. quaest. 3. Secundo probatur ratione eiusdem Augustini in eodem loco. Non minus scandalizatur proximus ex eo quod audit crimen perpetratum esse a fratre, quam ex eo quod videt: sed si aliquis coram oculis fratris fecisset crimen cui adiuncta est infamia, peccaret peccatum scandali contra charitatem proximi: ergo si narret proprium crimen, idem scandalum sequitur, ac subinde erit peccatum mortale. Respondetur, quod nunquam est mortale infamare seipsum nisi ex circunstantia scandali, vel quia diuinus honor periclitatur, vel quia homo infamis exponit se alijs periculis peccandi, vel ex alia circunstantia. Vnde ad primum respondetur, quod haeresis est contra honorem Dei: quia destruit fundamentum religionis, & crimen nefandum est scandalosum: & idcirco mutatur iam materia ad aliam speciem peccati. ¶ Ad secundum patet, quia ob scandalum fit mortale peccatum. Tertia conclusio . Aliquando est actus studiosus reuelare crimen proprium occultum in iudicio, in quo interrogatur aliquis contra ordinem iuris, aliquando vero erit peccatum, & aliquando mortale. Imo imponere sibi falsum crimen semper est peccatum, & aliquando mortale. Haec conclusio colligitur euidenter ex praecedentibus, nam fama est quoddam bonum medium inter bona temporalia: & infamia medium quodam malum, ergo pati detrimentum in fama propter superiora bona nullum erit peccatum, cum inferius ordinetur ad id quod superius est. Pati vero detrimentum in fama propter inferiora bona, erit peccatum, cum superius bonum ordinetur ad id quod inferius est. Quod vero imponere sibi falsum crimen sit peccatum, patet nam est mendacium. DVbitatur deinde, an infamare in vno loco eum qui non est infamis in illo loco sed in alio: sit peccatum mortale contra iustitiam obligans ad restitutionem? Caietanus opusculo 27. Responsionum, responsione 9. tenet, quod non est peccatum mortale contra iustitiam neque obligat ad restitutionem. ¶ Probatur primo. Iste talis qui condemnatus est propter aliquod delictum , est priuatus iure famae: ergo non fit ei iniuria tollendo ab illo famam. Confirmatur. Praecipua pars poenae illius hominis est, quod sit priuatus fama, ergo non fit illi iniuria. Confirmatur secundo. Licet iudici expectare diem solennem quando est concursus populorum ad puniendum hominem: ergo praecipua pars poenae illius hominis est infamia. ¶ Secundo probatur. Haec sententia ex vsu omnium proborum hominum, qui quando aliquod delictum committitur in praesentia populi, sine aliquo scrupulo narrant illud omnibus absentibus. ¶ Vltimo. Dupliciter aliquis potest hominem infamare, vel narrando crimen falsum, vel reuelando crimen verum sed occultum: sed in tali casu non narratur crimen falsum, ita enim supponimus, nec occultum reuelatur cum sit infamis in vno loco: ergo. Adrianus quodlibeto. 11. oppositum sentit, & probat suam sententiam his argumentis . Primo, iste talis qui infamis est Vallisoleti habet famam Salmanticae, & illa fama est sua & est dominus illius famae: ergo illam auferre ab illo Salmanticae, est peccatum contra iustitiam. Patet consequentia. Aufertur ab illo quod suum est, ergo est peccatum contra iustitiam. Secundo, etiam si homo sit infamis in omni loco non licet coram & in praesentia obijcere crimen: ergo si est infamis in vno loco non licet illum infamare in alio. Soto vbi supra, refert has duas sententias & eas conciliat ad hunc modum. Dicit enim, quod si talis homo in vno loco sit priuatus fama secundum ordinem iuris & iustitiae, tunc non erit peccatum mortale contra iustitiam ad restitutionem obligans , infamare illum in al tero erit, tamen aliquando peccatum mortale contra charitatem. Si vero talis homo non sit priuatus secundum ordinem iuris fama sed priuatim, erit peccatum mortale non solum contra charitatem, verum contra iustitiam in alio loco infamare. In hac re est prima conclusio. Si vero simile est, quod infamia illius hominis moraliter loquendo promanabit ab eo loco in quo est infamis ad alium locum in quo non est infamis: non est peccatum mortale contra iustitiam neque contra charitatem eum in alio loco infamare, siue sit priuatus fama secundum ordinem iuris & iustitiae, siue priuatim. Haec conclusio probatur primo. Ex vsu omnium proborum hominum qui ita faciunt. ¶ Secundo. Iste talis moraliter loquendo non infamat alterum neque aufert illius famam : ergo non peccat mortaliter. Probatur antecedens. Moraliter loquendo certissime infamia illa & notitia deberet peruenire ad istum locum: ergo moraliter loquendo ego non infamo illum neque illi aliquod detrimentum do. Confirmatur: si quis vapulet per vnum vicum ciuitatis non est peccatum mortale contra charitatem neque contra iustitiam id in alio vico narrare. Quoniam moraliter loquendo illa notitia certissime ad alium vicum deberet peruenire: sed eadem ratio omnino est in nostro casu: ergo &c. Secunda conclusio. Insignia quaedam crimina & illustria. Item poenas illis impositas licet narrare vbique locorum, etiam si verosimiliter credatur quod eorum notitia ad illa loca non perueniet, siue qui delinquunt, iure priuati sint fama siue non . Exempla sint acta quae fiunt ab inquisitoribus. Haec enim licet diuulgare vsque ad Indos. Item omnia illa quae merito in historicis scripturis referuntur. Probatur haec conclusio primo. Narrare in alio loco huiusmodi peccata ideo est malum, quia ex hac narratione nullum sequitur emolumentum, vel reipublicae, vel particulari personae: sed ex narratione horum criminum de quibus loquitur conclusio, sequitur magnum emolumentum reipublicae & particularibus personis: ergo. Probatur minor. Nam respublica quando audit talia crimina & poenas illis impositas sibi consulit, & similibus poenis similia peccata punit. Item ciues particulares timore poenae deterrentur ab huiusmodi vitijs: ergo. Secundo. Huiusmodi crimina licet referre in historicis scripturis propter vtilitates quae inde proueniunt reipublicae & particularibus personis: at ex narratione horum criminum eaedem vtilitates proueniunt: ergo, &c. ¶ Ex dictis patet solutio ad argumenta in contrarium. Argumenta enim Caietani videntur conuincere, quod quando aliquis iure priuatus est fama in yno loco, non est peccatum contra iustitiam eum in alio loco infamare: erit tamen aliquando contra charitatem. ¶ Ad argumenta Adriani ad primum respondetur, quod fama quam habet Salmanticae non est sua, iure enim priuatus est illa: praecipue si verosimiliter creditur, quod eius infamia ad istum locum perueniet. ¶ Ad secundum negatur consequentia. Nam contumelia habet peculiarem rationem iniuriae distinctam a detractione. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum detractio sit grauior omnibus peccatis, quae in proximum committuntur. AD tertium sic proceditur. Videtur, quod detractio sit grauior omnibus peccatis, quae in proximum committuntur. Quia super illud Psal. 108. "Pro eo, vt me diligerent, detrahebant mihi," dicit gloss. Plus nocent in membris detrahentes Christo (quia animas creditorum interficiunt) quam qui eius carnem mox resurrecturam peremerunt. Ex quo videtur, quod detractio sit grauius peccatum, quam homicidium, quanto grauius est occidere animam, quam occidere corpus. Sed homicidium est grauius inter cetera peccata, que in proximum committuntur: er go & detractio est simpliciter inter omnia grauior. ¶ 2 Praeterea. Detractio videtur esse grauius peccatum, quam contumelia: quia contumeliam potest homo repellere, non autem detractionem latentem. Sed contumelia videtur esse maius peccatum, quam adulterium, per hoc, quod adulterium vnit duos in vnam carnem, contumelia autem vnitos in multa diuidit. Ergo detractio est maius peccatum, quam adulterium : quod tamen inter alia peccata, quae sunt in proximum, magnam grauitatem habet. ¶ 3 Praeterea. Contumelia oritur ex ira, detractio autem ex inuidia: vt patet per + { Libro. 31. cap. 21. i med. } Grego. 31. Moral. Sed inuidia est maius peccatum, quam ira. Ergo & detractio est maius peccatum, quam contumelia. Et sic idem quod prius. ¶ 4 Praeterea. Tanto aliquod peccatum est grauius, quanto inducit grauiorem defectum. Sed detractio inducit grauissimum defectum , scilicet excaecationem mentis. Dicit enim + { In registro lib. 8. cap. 45. ante medium. } Gregorius. Quid aliud detrahentes faciunt, nisi quod in puluerem sufflant, & in oculos suos terram excitant: vt vnde plus detractionis perflant, inde minus veritatis videant, ergo detractio est grauissimum peccatum inter ea, quae committuntur in proximum. SED contra, Grauius est peccare facto, quam verbo. Sed detractio est peccatum verbi: adulterium autem & homicidium & furtum sunt peccata in factis: ergo detractio non est grauius caeteris peccatis, quae sunt in proximum. RESPONDEO dicendum, quod peccata, quae committuntur in proximum, sunt pensanda per se quidem secundum nocumenta, quae proximo inferuntur: quia ex hoc habent rationem culpae. Tanto autem est maius nocumentum, quanto maius bonum demitur. Cum autem sit triplex bonum hominis, scilicet bonum animae, & bonum corporis, & bonum exteriorum rerum. Bonum animae, quod est maximum, non potest aliter ab alio tolli, nisi occasionaliter, puta per malam persuasionem, quae necessitatem non infert. Sed alia duo bona, scilicet corporis & exteriorum rerum, possunt ab alio violenter auferri. Sed quia bonum corporis praeeminet bono exteriorum rerum, grauiora sunt peccata quibus infertur nocumentum corpori, quam ea quibus infertur nocumentum exterioribus rebus. Vnde inter caetera peccata, quae committuntur in proximum, homicidium grauius est, per quod tollitur vita proximi iam actu existens: consequenter autem adulterium, quod est contra debitum ordinem generationis humanae: per quam est introitus ad vitam. Consequenter autem sunt exteriora bona, inter quae fama praeeminet diuitijs, eo quod propinquior est spiritualibus bonis. Vnde dicitur Prouerb. 22. "Melius est nomen bonum , quam diuitiae multae." Et ideo detractio secundum suum genus est maius peccatum, quam furtum: mi nus tamen, quam homicidium, vel adulterium. Potest tamen esse alius ordo propter circunstantias aggrauantes, vel diminuentes, per accidens autem grauitas peccati attenditur ex parte peccantis , qui grauius peccat si ex deliberatione peccet, quam si peccet ex infirmitate vel incautela. Et secundum hoc peccata locutionis habent aliquam leuitatem, inquantum de facili ex lapsu linguae proueniunt absque magna praemeditatione. AD primum ergo dicendum, quod illi qui detrahunt Christo, impedientes fidem membrorum ipsius, derogant diuinitati eius, cui fides innititur: vnde non est simplex detractio, sed blasphemia. AD secundum dicendum, quod grauius peccatum est contumelia, quam detractio, inquantum habet maiorem contemptum proximi: sicut & rapina est grauius peccatum , quam furtum, vt supra + { Q. 66. articul. 9. } dictum est. Contumelia tamen non est grauius peccatum, quam adulterium: non enim grauitas adulterij pensatur ex coniunctione corporum, sed ex deordinatione generationis humanae. Contumeliosus autem non sufficienter causat inimicitiam in alio, sed occasionaliter tantum diuidit vnitos, inquantum, scilicet per hoc, quod mala alterius promit, alios quantum in se est, ab eius amicitia separat, licet ad hoc per eius verba non cogantur. Sic ergo & detractor occasionaliter est homicida: inquantum, scilicet per sua verba dat alteri occasionem, vt pro ximum odiat vel contemnat. Propter quod in epistola Clementis + { Habetur de poenitentia , dist. 1. cap. homicidiorum. } dicitur, detractores esse homicidas, scilicet occasionaliter, quia qui odit fratrem suum, homicida est, vt dicitur primae Ioannis tertio. AD tertium dicendum , quod ira quaerit in manifesto vindictam inferre, vt Philosoph. dicit in 2. + { Lib, 2. ca. 4. declinando ad finem , tom. 6. } Rhetor. Ideo detractio, quae est in occulto, non est filia irae sicut contumelia: sed magis inuidiae, quae nititur qualitercunque minuere gloriam proximi. Nec tamen sequitur propter hoc, quod detractio sit grauior, quam contumelia: quia ex minori vitio potest oriri maius peccatum, sicut ex ira nascitur homicidium & blasphemia. Origo enim peccatorum attenditur secundum inclinationem ad finem, quod est ex parte conuersionis. Grauitas autem peccati magis attenditur ex parte auersionis. AD quartum dicendum, quod quia homo laetatur in sententia oris sui, vt dicitur Prouerbiorum 15. inde est quod ille qui detrahit, incipit magis amare, & credere quod dicit: & per consequens proximum magis odire, & sic magis recedere a cognitione veritatis. Iste tamen effectus potest sequi etiam ex alijs peccatis, quae pertinent ad odium proximi. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Detractio est grauius peccatum quam furtum, minus autem quam homicidium & adulterium. De hoc articulo videte supra quaestione praecedenti. Vbi disputatum est, quod nam sit grauius peccatum, detractio an contumelia . # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum audiens, qui tolerat detrahentem, grauiter peccet. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod audiens qui tolerat detrahentem, non grauiter peccet. Non enim aliquis magis tenetur alteri, quam sibiipsi. Sed laudabile est si patienter homo suos detractores toleret. Dicit enim { Homil. 9. in Ezech. parum ante medium . } Gregorius super Ezechielem homilia nona, "Linguas detrahentium, sicut nostro studio non debemus excitare, ne ipsi pereant: ita per suam malitiam excitatas debemus aequanimiter tolerare, vt nobis meritum crescat." Ergo non peccat aliquis, si detractionibus aliorum non resistat. ¶ 2 Praeterea. Eccles. quarto dicitur, "Non contradicas verbo veritatis vllo modo." Sed quandoque aliquis detrahit, verba veritatis dicendo, vt supra dictum + { Art. 1. huius quaest. ad tertium . } est. Ergo videtur, quod non semper teneatur homo detractoribus resistere. ¶ 3 Praeterea. Nullus debet impedire id quod est in vtilitatem aliorum. Sed detractio frequenter est in vtilitatem aliorum, contra quos detrahitur. Dicit enim + { 6. q. 1. ca. oues pastorem. } Pius papa, Nonnunquam detractio aduersus bonos concitatur: vt quos vel domestica adulatio, vel aliorum fauor in altum extulerat, detractio humiliet, ergo aliquis non debet detractores impedire. SED contra est, quod Hieronymus + { In epistola ad Nepotianum, in vlt. pagina ante finem epistol. to. 1. } dicit, "Caue ne linguam aut aures habeas PRURIENTES , aut alijs de trahas, aut alios audias detrahentes ." RESPONDEO dicendum, quod secundum Apostolum ad Romanos primo, "Digni sunt morte non solum qui peccata faciunt, sed etiam qui facientibus peccata consentiunt." Quod quidem contingit dupliciter. Vno modo directe, quando scilicet quis inducit alium ad peccatum, vel ei placet peccatum. Alio modo indirecte, quando scilicet non resistit, cum resistere possit. Et hoc contingit quandoque non quia peccatum placeat, sed propter aliquem humanum timorem. Dicendum est ergo, quod si aliquis detractiones audiat absque resistentia, videtur detractori consentire: vnde fit particeps peccati eius. Et si quidem inducat eum ad detrahendum , vel saltem placeat ei detractio propter odium eius, cui detrahitur, non minus peccat, quam detrahens, & quandoque magis. Vnde Bernardus + { Libr. 2. de consideratione ad Eugenium circa finem illius. } dicit, Detrahere aut detrahentem audire, quid horum damnabilius sit, non facile dixerim. Si vero non placeat ei peccatum, sed ex timore, vel negligentia, vel etiam verecundia quadam omittat repellere detrahentem, peccat quidem, sed multominus quam detrahens, & plerunque venialiter. Quandoque etiam hoc potest esse peccatum mortale, vel propter hoc, quod alicui ex officio incumbit detrahentem corrigere, vel propter aliquod periculum consequens , vel propter radicem, qua timor humanus quandoque potest esse peccatum mortale, vt supra habitum + { Q. 19. articul. 3. } est. AD primum ergo dicendum, quod detractiones suas nullus audit: quia scilicet mala quae dicuntur de aliquo, eo audiente, non sunt detractiones, proprie loquendo, sed contumeliae, vt dictum + { Arti. 1. ad secundum. } est. Possunt tamen ad notitiam alicuius detractiones contra ipsum factae aliorum relationibus peruenire. Et tunc sui arbitrij est detrimentum suae famae pati, nisi hoc vergat in periculum aliorum, vt supra dictum + { In corp. artic. & quaestio . 72. art. 3. } est. Et ideo in hoc potest commendari eius patientia, quod patienter proprias detractiones sustinet: non autem est sui arbitrij, quod patiatur detrimentum famae alterius. Et ideo in culpam ei vertitur, si non resistit, cum possit resistere, eadem ratione qua tenetur aliquis subleuare asinum alterius iacentem sub onere, vt praecipitur Deuter. 22. AD secundum dicendum, quod non semper aliquis debet resistere detractori, arguendo eum de falsitate, maxime si quis sciat verum esse quod dicitur: sed debet eum verbis redarguere de hoc, quod peccat fratri detrahendo, vel saltem ostendere, quod ei detractio displiceat per tristitiam faciei: quia, vt dicitur Prouerbiorum vicesimo quinto. "Ventus Aquilo dissipat pluuias, & facies tristis linguam detrahentem." AD tertium dicendum, quod vtilitas quae ex detractione prouenit, non est ex intentione detrahentis, sed ex Dei ordinatione, qui ex quolibet malo elicit bonum. Et ideo nihilominus est detractoribus resistendum, sicut & raptoribus, vel oppressoribus aliorum, quanuis ex hoc oppressis vel spoliatis, per patientiam meritum crescat. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est in expositione huius articuli. Non solum qui inducit alterum ad detrahendum, verum etiam ei qui paratus est animum addit gestu, vel applausu, verbis vel factis peccat mortaliter contra iustitiam: & tenetur restituere. Haec conclusio patet ex supradictis quaest. 62. articul. 7. Vbi definitur quod qui est con causa iniustae actionis peccat mortaliter & tenetur restituere. Sed iste talis est con causa iniustae actionis: ergo tenetur restituere. Secunda conclusio. Qui non inducit alterum ad detrahendum, neque auget animum, sed tantum gaudet & complacet in detractione, peccat mortaliter ex genere suo contra charitatem & non contra iustitiam. Probatur. Nam iste talis tantum habet complacentiam de malo proximi, neque aufert ab illo aliquod bonum: ergo non peccat ex genere contra iustitiam, sed contra charitatem. Tertia conclusio. Praelatus eius qui infamauit, si non resistat detrahenti & infamanti: peccat mortaliter contra iustitiam. Probatur. Nam Praelatus ex officio & iustitia tenetur promouere bonum spirituale subditorum, ac subinde tenetur corrigere & emendare subditos: ergo si non faciat peccat mortaliter contra iustitiam. Quarta conclusio. Praelatus eius qui infamatus est, si non resistat detrahenti & infamanti, peccat mortaliter contra iustitiam: & tenetur ad restitutionem faciendam infamato. Haec conclusio probatur. Nam non obstans qui obstare tenetur ex iustitia, si non obstet peccat mortaliter contra iustitiam, & tenetur ad restitutionem, vt dictum est supra quaestione 62. artic. 7. sed praelatus tenetur obstare ex officio & iustitia: ergo si non obstet peccat contra iustitiam & tenetur restituere. Minor probatur. Nam prae latus ex officio & iustitia tenetur procurare omnia necessaria ad virtutem: sed fama est maxime necessaria ad virtutem in subditis, sicuti diximus artic. 2. ergo &c. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo. An Praelatus qui non resistit subdito detrahenti & infamanti non subditum sed extraneum , teneatur ad restitutionem faciendam ipsi extraneo. Et videtur quod sic. Nam iste Praelatus peccat contra iustitiam, vt patet ex tertia conclusione: ergo tenetur restituere: esse enim peccatum contra iustitiam obligat ad restitutionem. Secundo. Si princeps secularis non resistat furanti & expolianti non subditum, tenetur ad restitutionem: ergo eadem ratio est omnino de praelato. Antecedens probatur. Nam si verbi gratia. Rex Hispaniae non resistat ciui Hispaniensi expolianti Gallum, iuste Rex Gallie posset conqueri & bellum inijcere contra Regem Hispaniensem: ergo Rex Hispaniae tenetur restituere ex iustitia. His non obstantibus sit quinta conclusio. Talis praelatus non tenetur restituere ex iustitia, detrimenta data non subditorum. Probatur conclusio. Nam hac ratione diximus in quarta conclusione quod tenetur restituere famam subdito ex iustitia quoniam tenetur promouere bonum spirituale subditi ad quod maxime necessaria est fama, sed prae latus non tenetur promouere bonum spirituale non subditi, ergo. ¶ Ad argumenta in contrarium ad primum respondetur, quod iste non peccat contra iustitiam in ordine ad non subditum, vnde non tenetur ei ex iustitia aliquid restituere: peccat autem mortaliter contra iustitiam in ordine ad subditum, vnde aliquam restitutionem tenetur ei facere ex iustitia, scilicet corrigere illum & compellere, vt restituat famam non subdito, & ita se debet habere, ac si praelatus non adesset detrahenti, & infamanti, sed postea detractio ad eius notitiam peruenisset. Ad secundum respondetur, quod princeps secularis ad eundem modum se debet gerere: itaque tenetur ex iustitia compellere illum vt restituat omnia detrimenta quae dedit non subdito, non ex obligatione aliqua iustitiae in ordine ad non subditum : sed in ordine ad subditum. Contra quartam conclusionem, & hoc vltimum, est argumentum . Nam praelatus, tantum tenetur procurare bonum spirituale suorum subditorum: sed fama non est bonum spirituale, annumeratur enim inter bona temporalia: ergo. Et confirmatur. Nam praelatus tantum tenetur procurare, quod subditi non peccent, vel quod studiose viuant: sed qui infamatus est non peccat, sed qui infamauit: ergo. Confirmatur secundo. Nam aliquando sanctissimum est, quod infamatus non resistat detrahenti, sed praelatus tenetur procurare bonum spirituale subditi: ergo in tali casu non tenetur resistere detrahenti . Ad hoc argumentum respondetur , quod praelatus non solum tenetur procurare bonum spirituale, verum etiam omnia bona temporalia, quae necessaria sunt ad bonum spirituale: fama vero vt iam diximus, valde necessaria est ad virtutem colendam. Ad primam confirmationem patet ex solutione ad argumentum. Ad secundam confirmationem respondetur, quod subditus potest cedere iuri suo, praelatus vero non potest cedere iuri subditorum: vnde casus potest contingere, vt subditus sanctissime faciat non resistendo detrahenti: in quo praelatus peccet contra iustitiam & teneatur ad restitutionem, si non resistat. Secundo respondetur, quod subditus non resistendo maiorem gloriam & famam acquirit, & fit illustrior apud viros studiosos & prudentes: ex eo vero quod praelatus non resistat detrahenti & infamanti subditum, subditus non acquirit maiorem gloriam & famam: sed potius alij confirmantur in infamia. Vltima conclusio. Persona particularis quae non complacet in detractione, vt plurimum peccat venialiter si non resistat detrahenti. Nam vt plurimum potest facile resistere, vel ostendendo tristem faciem, vel miscendo alia colloquia: vnde Diuus Thomas in fine articuli, dicit, quod si non complacet in detractione, sed non resistit ex timore humano, vel ex negligentia, vel ex verecundia: vt plurimum peccat venialiter, ipse tamen excipit duos casus: vt patet in articulo. # 74 [De susurratione] QVAESTIO LXXIIII. De Susurratione. DEINDE considerandum est de susurratione. ¶ Et circa hoc quaeruntur duo. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum susurratio sit peccatum distinctum a detractione. AD Primum sic proce{ Inf. q. 75. art. 1. cor. Et Roma. 1. lect. 8. col. 4. } ditur. Videtur, quod susurratio non sit peccatum distinctum a detractione. Dicit enim Isidorus, in libro + { Lib. 10. c. 18. incip. Sapiens dictus, parum ante med. } Etymologiarum , Susurro de sono locutionis appellatur: quia non in facie alicuius, sed in aure loquitur detrahendo. Sed loqui de altero detrahendo, ad detractionem pertinet. Ergo susurratio non est peccatum distinctum a detractione. ¶ 2 Praeterea. Leuitic. 19. dicitur, " Non eris criminator, nec susurro in populis." Sed criminator idem videtur esse quod detractor. Ergo etiam susurratio a detractione non differt. ¶ 3 Praeterea. Eccles. 28. dicitur, "Susurro & bilinguis maledictus erit." Sed bilinguis videtur idem esse quod detractor, quia detractorum est duplici lingua loqui: aliter scilicet in absentia, & aliter in praesentia: ergo susurro idem est quod detractor. SED contra est, quod Rom. 1. super illud. Susurrones, detractores, dicit + { Glo. interlin. ibidem . } glo. Susurrones inter amicos discordiam seminantes, detractores, qui aliorum bona negant vel minuunt . RESPONDEO dicendum, quod susurro & detractor in materia conueniunt, & etiam in forma, siue in modo loquendi: quia vterque malum occulte de proximo dicit, propter quam similitudinem interdum vnum pro alio ponitur. Vnde Eccles. quinto, super illud, "Non appellaberis susurro": dicit + { Glo. interlin. ibid. } glo. idest, detractor. Differunt autem in fine, quia detractor intendit denigrare famam proximi. Vnde illa mala de proximo praecipue profert, ex quibus proximus infamari possit, vel saltem diminui eius fama: susurro autem intendit amicitiam separare, vt patet per + { Inductam in argum. Sed cont. } glos. inductam, & per illud quod dicitur Prouerb. 26. "Susurrone subtracto, iurgia conquiescunt." Et ideo susurro talia mala profert de proximo, quae possunt contra ipsum commouere animum audientis, secundum illud Eccles. 28. "Vir peccator conturbabit amicos, & in medio pacem habentium immittit inimicitiam." AD primum ergo dicendum, quod susurro, inquantum dicit malum de alio, dicitur detrahere. In hoc tamen differt a detractore, quia non intendit simpliciter malum dicere: sed quicquid sit illud quod possit animum vnius turbare contra alium , etiam si sit simpliciter bonum, & tamen apparens malum, inquantum displicet ei, cui dicitur. AD secundum dicendum, quod criminator differt & a susurrone & a detractore: quia criminator est qui publice crimina alijs imponit, vel accusando, vel conuitiando: quod non pertinet ad detractorem & susurronem. AD tertium dicendum, quod bilinguis proprie dicitur susurro. Cum enim amicitia sit inter duos, nititur susurro ex vtraque parte amicitiam rumpere, & ideo duabus linguis vtitur ad duos, vni dicens malum de alio. Propter quod dicitur Eccles. 28. "Susurro & bilinguis maledictus." Et subditur, Multos enim turbauit pacem habentes. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. In hoc articulo. Notandum est primo, cum Diuo Thom. quod detractor & susurro conueniunt quidem in materia, & in forma & modo loquutionis: qua ratione in diuinis literis propter istam similitudinem susurro appellatur detractor & ex contra. Ecclesiastes capit. 1. "Non appellaberis susurro in populis." Hoc est detractor secundum glossam. Differunt autem haec vitia ex diuerso fine intento. Nam detractor intendit denigrare famam proximi, & ex hoc nocumento sumit speciem: susurro vero intendit dirimere amicitiam inter amicos & ex hoc fine sumit speciem. Vnde Prouerbiorum 26. Detracto susurrone iurgia quiescunt. Vnde vterque ea verba accommodat quae proprio fini suo sunt necessaria. COMMENTARIVS. IN hoc articulo est dubium Caietani. An omnes susurrationes sint eiusdem speciei athomae? Et videtur, quod non susurratio est iniuria contra amicitiam, sicut detractio contra famam, & contumelia contra honorem: sed amicitiae sunt diuersae speciei inter se: alia enim est amicitia honesti, alia vtilis, alia delectabilis: ergo susurrationes non sunt eiusdem speciei. Et confirmatur. Furtum & detractio sunt vitia differentia specie, quoniam bona quae destruunt differunt specie: sed bona quae destruuntur per susurrationem differunt specie, amicitiae enim diffe runt specie vt diximus: ergo &c. ¶ In oppositum est, quod D. Thom. in hoc articulo constituit susurrationem tanquam vitium vnius speciei athomae. In huius dubij expositionem sit conclusio. Susurratio est vnicum vitium vnius speciei specialissimae. Probatur. Vnitas specifica habitus siue vitij, siue virtutis, desumitur ex vnitate formali specifica obiecti: sed susurratio habet vnicam specificam rationem formalem obiecti: ergo est vnicum vitium specie. Minor probatur. Quoniam eius obiectum formale est destruere & dirimere amicitiam. Ad argumentum in contrarium respondetur, quod non est inconueniens , quod obiectum vnius speciei in ratione obiecti contineat sub se multa differentia specie in ratione rei. v. g. visibile quod est obiectum potentiae visiuae, continet sub se album & nigrum & medium colorem, quae differunt inter se specie in ratione rei. Item obiectum metaphysicae quod est ens inquantum ens, habet vnicam rationem specificam formalem obiecti, tamen sub se continet multa differentia specie & genere in ratione rei. Praeterea odium tendit tanquam in rationem formalem specificam in rationem mali, in nullam enim rem tendit nisi sub hac ratione. Nihilominus tamen, sub hac ratione formali continentur multa mala differentia genere & specie in ratione rei. Item susurratio tendit in hanc communem rationem inimicitiae, & vult destruere amicitiam: sub hac vero ratione continentur diuersae amicitiae specie in genere rei. Ad confirmationem respondetur, quod furtum & detractio habent diuersas rationes formales obiectorum, susurrationes vero semper habent eandem. Notandum tamen est, quod licet omnes susurrationes sint eiusdem speciei, in confessione tamen explicanda est susurratio in particulari: quoniam vt diximus quaestione. 72. in confessione non solum sunt explicandae circunstantiae quae variant speciem, verum etiam quae notabiliter aggrauant intra eandem speciem. Secundo notandum est cum Caietano in hoc articulo, quod licet susurratio sit vitium vnius speciei possunt tamen ei adue nire diuersae circunstantiae accidentales, & potest hoc vitium ordinari ad diuersos fines extrinsecos. Nam aliquando vnum vitium vtitur alio ad suum finem, sicut qui furatur propter moechiam, vbi moechia trahit furtum ad suum finem. Ita susurratio aliquando trahitur ad finem extrinsecum: si enim quis intendat susurratione dirimere amicitiam propter bonum delectabile, v. g. si intendat dirimere amicitiam inter coniuges, vt abutatur vxore: vitium susurrationis trahitur ad finem extrinsecum adulterij. Hoc autem non impedit quod vitium sit vnius speciei: nam quaelibet res potest habere vnam formam substantialem, & alteram accidentalem. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum detractio sit grauius peccatum, quam susurratio. AD Secundum sic procedi{ Malo. q. 10. art. 3. ad 3. } tur. Videtur, quod detractio sit grauius peccatum, quam susurratio. Peccata enim oris consistunt in hoc, quod aliquis mala dicit. Sed detractor dicit de proximo ea quae sunt mala simpliciter, quia ex talibus oritur infamia, vel diminuitur fama. Susurro autem non curat dicere nisi mala apparentia, quae scilicet displiceant audienti, ergo grauius peccatum est detractio, quam susurratio. ¶ 2 Praeterea. Quicunque aufert alicui famam, aufert ei non solum vnum amicum, sed multos: quia intellectus vniusvcuiusque refugit amicitiam infamium personarum. Vnde contra quendam dicitur. 2. Paralipomenon. 19. "His qui oderunt Dominum, amicitia iungeris." Susurratio autem aufert vnum solum amicum. Grauius ergo peccatum est detractio, quam susurratio. ¶ 3 Praeterea. Iacobi. 4. dicitur, "Qui detrahit fratri suo, detrahit legi", & per consequens Deo qui est legislator. Et sic peccatum detractionis videtur esse peccatum in Deum , quod est grauissimum, vt supra habitum + { q. 20. art. & 1. 2. q. 73. art. 3. & 6. } est. Peccatum autem susurrationis est in proximum, ergo peccatum detractionis est grauius quam peccatum susurrationis. SED contra est, quod dicitur Eccles. 5. Denotatio pessima super bilinguem: susurratori autem odium & inimicitia & contumelia. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra dictum + { Art. 3. & 1. 2. q. 73. art. 8. } est, peccatum in proximum tanto est grauius, quanto per ipsum maius nocumentum proximo infertur. Nocumentum autem tanto maius est, quanto maius est bonum quod tollitur. Inter caetera vero exteriora bona praeeminet amicus: quia sine amicis nullus viuere posset, vt patet per Philosophum in + { Li. 8. Eth. capit. 1. in prin. to. 3. } 8. Ethicor. Vnde dicitur Eccles. 6. "Amico fideli nulla est comparatio ": fama autem ipsa quae per detractionem tollitur, ad hoc maxime necessaria est, vt homo idoneus ad amicitiam habeatur. Et ideo susurratio est maius peccatum, quam detractio, & etiam quam contumelia: quia amicus est melior, quam honor: & amari, quam honorari: vt in 8. Ethic. Philosophus dicit.{ Li. 8. c. 8. tom. 5. } AD primum ergo dicendum, quod species & grauitas peccati magis attenditur ex fine, quam ex materiali obiecto. Et ideo ratione finis susurratio est grauior: quanuis etiam de tractor quandoque peiora dicat. AD secundum dicendum, quod fama est dispositio ad amicitiam, & infamia ad inimicitiam. Dispositio autem deficit ab eo ad quod disponit: & ideo ille qui operatur ad aliquid, quod est dispositio ad inimicitiam, minus peccat, quam ille qui directe operatur ad inimicitiam inducendam. AD tertium dicendum , quod ille qui detrahit fratri, intantum videtur detrahere legi, inquantum contemnit praeceptum de dilectione proximi: contra quod directius agit qui amicitiam disrumpere nititur. Vnde hoc peccatum maxime contra Deum est: quia Deus dilectio est, vt dicitur 1. Ioan. 4. Et propter hoc dicitur Prouerb. 6. "Sex sunt quae odit Dominus, & septimum detestatur anima eius": & hoc septimum ponit: eum qui "seminat inter fratres discordiam ". ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. CIrca istum articulum primo notandum est, quod susurratio non solum excedit contumeliam, verum etiam detractionem: nam peccatum in proximum tanto est grauius, quanto nocumentum illatum est grauius. Sed vitium susurrationis infert maius nocumentum, ergo. Minor probatur. Nam per contumeliam destruitur honor, per detractionem fama, per susurrationem vero dirimitur amicitia quae maius bonum est: ergo grauius peccatum est. Et confirmatur. Nam totum detrimentum quod infertur per detractionem infertur per susurrationem, & vltra hoc dirimit amicitiam: ergo grauius peccatum est susurratio. Secundo probatur hoc. Amicitia est maxima omnium virtutum , vel aliquid virtute excellentius, quod dicit D. Tho. sup. quaest. 23. art. 3. ad primum. sed fama non est tantum bonum sicuti virtus, imo sequitur virtutem sicuti vmbra corpus: ergo iniuria quae destruit amicitiam qualis est susurratio, grauior iniuria est quam quae destruit famam. Ex his infertur, quod vitium susurrationis sit peccatum mortale ex genere suo. Nam dat graue damnum proximo. Verum est, quod susurratio est duplex: alia formalis, alia vero materialis: sicuti diximus de contumelia. Contra istud corollarium est argumentum. In beneficijs gratuitis nulla fit iniuria, sed amicitia est beneficium gratuitum, ergo. Ad hoc argumentum primo respondetur, quod in beneficijs gratuitis iam habitis, locum habet iniuria, amicitia vero est beneficium gratuitum iam habitum. Secundo respondetur , quod in beneficijs gratuitis, etiam si non habeantur, locum habet iniuria, si auferantur per fraudem & dolum: vt patet in impediente eleemosynam per fraudem & dolum . Per susurrationem vero aufertur amicitia per fraudem & dolum. # 75 [De derisione] QVAESTIO LXXV. De Derisione. DEINDE considerandum est de derisione. Et circa hoc quae runtur duo. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum derisio sit speciale peccatum , ab alijs praemissis disctinctum . AD Primum sic proceditur. Videtur, quod derisio non sit speciale peccatum, ab alijs praemissis distinctum. Subsannatio enim videtur idem esse quod derisio. Sed subsannatio ad contumeliam videtur pertinere. Ergo derisio non videtur distingui a contumelia. ¶ 2 Praeterea. Nullus irridetur nisi de aliquo turpi, ex quo homo erubescit. Huiusmodi autem sunt peccata, quae si manifeste de aliquo dicuntur, pertinent ad contumeliam: si autem occulte, pertinent ad detractionem, siue susurrationem. Ergo derisio non est vitium a prae missis distinctum. ¶ 3 Praeterea. Huiusmodi peccata distinguuntur secundum nocumenta quae proximo inferuntur . Sed per derisionem non infertur aliud nocumentum proximo, quam in honore, vel fama, vel detrimento amicitiae. Ergo derisio non est peccatum distinctum a praemissis. SED contra est, quod derisio fit ludo. Vnde & illusio nominatur. Nullum autem praemissorum ludo agitur, sed serio. Ergo derisio ab omnibus praedictis differt. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra dictum est, pecca{ Quaest. 72. art. 2. } ta verborum praecipue pensanda sunt secundum intentionem proferentis. Et ideo secundum diuersa, quae quis intendit, contra alium loquens , huiusmodi peccata distinguuntur. Sicut autem aliquis conuitiando intendit conuitiati honorem deprimere, & detrahendo diminuere famam, & susurrando tollere amicitiam: ita etiam irridiendo aliquis intendit, quod ille qui irridetur, erubescat. Et quia hic finis est distinctus ab alijs, ideo etiam peccatum derisionis distinguitur a praemissis peccatis. AD primum ergo dicendum, quod subsannatio & irrisio conueniunt in fine: sed differunt in modo: quia irrisio fit ore, id est, verbo & cachinnis: subsannatio autem naso rugato, vt dicit gloss. super il lud + { Glo. interlin. & Augustin. hoc loco. } Psalm. 2. "Qui habitat in caelis, irridebit eos." Talis autem differentia non diuersificat speciem. Vtrun que tamen differt a contumelia, sicut erubescentia a dehonoratione. Est enim erubescentia timor dehonorationis, + { Li. 2. Orthod. fidei cap. 15. } sicut Damasc. dicit. AD secundum dicendum, quod de opere virtuoso aliquis apud alios & reuerentiam meretur & famam, & apud seipsum bonae conscientiae gloriam, secundum illud 2. ad Corinth. 1. "Gloria nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae." Vnde econuerso de actu turpi, idest, vitioso, apud alios quidem tollitur hominis honor & fama: & ad hoc contumeliosus & detractor turpia de alio dicunt. Apud seipsum autem per turpia, quae dicuntur , aliquis perdit conscientiae gloriam per quandam confusionem & erubescentiam : & ad hoc turpia dicit derisor. Et sic patet quod derisor communicat cum praedictis vitijs in materia: differt autem in fine. AD tertium dicendum, quod securitas conscientiae & quies illius magnum bonum est, secundum illud Prouerb. 15. "Secura mens quasi iuge conuiuium," & ideo qui conscientiam alicuius inquietat, confundendo ipsum, aliquod speciale nocumentum ei infert. Vnde derisio est peccatum speciale. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum derisio possit esse peccatum mortale. AD Secundum sic proceditur. Videtur quod derisio non pos sit esse peccatum mortale. Omne enim peccatum mortale contrariatur charitati. Sed derisio non videtur contrariari charitati, agitur enim ludo quandoque inter amicos, vnde & delusio nominatur. Ergo derisio non potest esse peccatum mortale. ¶ 2 Praeterea. Derisio illa videtur esse maxima, quae fit in iniuriam Dei. Sed non omnis derisio quae vergit in iniuriam Dei, est peccatum mortale: alioquin quicunque recidiuaret in aliquod peccatum veniale, de quo poenituit, peccaret mortaliter. Dicit enim Isidorus + { Lib. 2. de summo bono. ca. 16. in princ. } quod irrisor est, & non poenitens, qui adhuc agit quod poenitet. Similiter etiam sequeretur, quod omnis simulatio esset peccatum mortale: quia sicut + { Li. 31. ca. 6. & 12. simul. } Grego. dicit in Moral. Per struthionem significatur simulator, qui deridet equum, id est, hominem iustum, & ascensorem, id est, Deum: ergo derisio non est peccatum mortale. ¶ 3 Praeterea. Contumelia & detractio videntur esse grauiora peccata, quam derisio: quia maius est facere aliquid serio, quam ioco. Sed non omnis detractio vel contumelia est peccatum mortale, ergo multo minus derisio. SED contra est, quod dicitur Prouerbiorum. 3. "Ipse deridet illusores." Sed deridere Dei, est aeternaliter punire pro peccato mortali, vt patet per id quod dicitur in Psalmo. 2. "Qui habitat in caelis, irridebit eos:" ergo derisio est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quod irrisio non fit nisi de aliquo malo, vel defectu. Malum autem, si sit magnum, non pro ludo accipitur, sed seriose. Vnde si in ludum vel risum vertatur, ex quo irrisionis vel illusionis nomen sumitur: hoc est quia accipitur, vt paruum. Potest autem aliquod malum accipi, vt paruum, dupliciter. Vno modo secundum se: alio modo ratione personae. Cum autem aliquis alterius personae malum, vel defectum in ludum, vel risum ponit: quia secundum se paruum malum est, est veniale & leue peccatum secundum suum genus. Cum autem accipitur quasi paruum ratione personae, sicut defectus puerorum & stultorum , parum ponderare solemus: sic aliquem illudere, vel irridere, est eum omnino paruipendere, & eum tam vilem aestimare, vt de eius malo non sit curandum, sed sit quasi pro ludo habendum. Et sic derisio est peccatum mortale, & grauius quam contumelia, quae similiter est in manifesto. Quia contumeliosus videtur accipere malum alterius seriose, illusor autem in ludum: & ita videtur esse maior contemptus & dehonoratio. Et secundum hoc illusio est graue peccatum, & tanto grauius, quanto maior reuerentia debetur personae, quae illuditur. Vnde grauissimum est irridere Deum, & ea quae Dei sunt: secundum illud Isaiae 37. "Cui exprobrasti? & quem blasphemasti? & super quem exaltasti vocem tuam?" Et postea subditur; "Ad sanctum Israel." Deinde secun dum locum tenet irrisio parentum . Vnde dicitur Prouer. 30. "Oculum, qui subsannat patrem, & despicit partum matris suae, effodiant eum corui de torrentibus, & comedant eum filij aquilae." Deinde iustorum derisio grauis est: quia honor est virtutis praemium. Et contra hoc dicitur Iob. 12. Deridetur iusti simplicitas. Quae quidem derisio valde nociua est, quia per hoc homines a bene agendo impediuntur, secundum illud Gregor. Qui in aliorum actibus exoriri bona respiciunt, mox ea manu pestiferae exprobrationis euellunt. AD primum ergo dicendum, quod ludus non importat aliquid contrarium charitati, respectu eius, cum quo luditur. Potest tamen importare aliquid contrarium charitati, respectu eius, de quo luditur, propter contemptum, vt dictum + { In corp. art. } est. AD secundum dicendum, quod ille qui recidiuat in peccatum de quo poenituit, & ille qui simulat, non expresse Deum irridet, sed quasi interpretatiue: inquantum scilicet ad modum deridentis se habet. Nec tamen venialiter peccando aliquis simpliciter recidiuat, vel simulat, sed dispositiue, vel interpretatiue. AD tertium dicendum, quod derisio secundum suam rationem leuius aliquid est, quam detractio, vel contumelia: quia non importat contemptum, sed ludum. Quandoque tamen habet maiorem contemptum, quam contumelia, vt supra dictum + { In corp. art. } est, & tunc est graue peccatum. COMMENTARIVS. IN expositione huius quaestionis tria aduertenda sunt. Primum est, quod huiusmodi peccata quae consistunt in verbis, ex intentione iudicanda sunt: quoniam verba habent vim significandi ex intentione: vnde ex diuersis finibus intentis , diuersa peccata constituuntur: & sicut contumeliosus intendit auferre honorem, & detractor famam, susurro vero dirimere amicitiam: ita qui alterum irridet, intendit quod confundatur & erubescat. Et quoniam hic finis distinctam malitiam habet ab omnibus dictis: ideo a D. Tho. distincta iniuria constituitur. Secundo est notandum, quod omnes irrisiones sunt eiusdem speciei: habent enim eandem rationem formalem, vnde desumitur vnitas. Explicanda tamen est in confessione irrisio in particulari: sicuti diximus de alijs vitijs. Tertio est notandum, quod irrisio virtutis est pestilentissimum vitium, & vt in plurimum est peccatum mortale, etiam si irrisio fiat materialiter & non formaliter, & etiam si fiat sine animo faciendi quod alius erubescat & confundatur. Probatur hoc. Talis irrisio est vilipendium virtutis adeo magnum, vt reputet virtutem non solum indignam cum qua homines confabulentur: verum etiam cum qua certent & contendant, ergo vt in plurimum est peccatum mortale. Secundo. Irridere virtutem, causat in anima iusti tristitiam spiritualem de bono virtutis, & erubescentiam de exercitio virtutis, & facit hominem iustum & sanctum tardum ad virtutem, & facit vt reputet bonum malum, & malum bonum, vt dicitur Isaiae cap. 5. ergo est peccatum mortale vt plurimum. Vnde Psal. 1. vbi Septuaginta habent, "Et in cathedra pestilentiae non sedit." In textu Hebraeo habetur, "in sede derisorum non sedit," vbi vocat cathedram pestilentiae vitium irrisionis. Vltimo. In hac quaestione sunt duo breuissima dubia. Primum est, An irrisio sit grauius peccatum quam alia peccata, quae consistunt in verbis. Ad hoc dubium respondetur vnica conclusione. Irrisio est grauius peccatum quam contumelia, leuius autem quam detractio & susurratio. Prima pars probatur. Irrisio includit omnem malitiam contumeliae, quoniam per se fit coram, & vltra hoc addit, quod alius erubescat: ergo est grauius peccatum quam contumelia. Et confirmatur. Nam irrisio fit cum maiori despectu, ergo. Secunda pars probatur. Per detractionem & susurrationem auferuntur maiora bona, quam per irrisionem, nam aufertur fama & amicitia, ergo grauiora peccata sunt. DVbitatur secundo. Quare Diuus Thomas non posuerit peccatum murmurationis, cum consistat in verbis extra iudicium? Respondetur, quod murmuratio reducitur tanquam aliquid imperfectum ad has quatuor species iniuriarum. Si fiat coram, intendendo dehonorare. Ad contumeliam autem : si fiat intendendo facere quod alius erubescat ad irrisionem, si fiat in absentia & intendat denigrare famam , ad detractionem . Si intendat dirimere amicitiam ad susurrationem. Ita Caietanus opusculo 17. responsionum, responsione. 13. dubio. 6. & in Summa verbo, murmuratio. Ratio est clarissima, quoniam murmuratio, vt notio nominis prae se fert, dicit iniuriam quae potius in sono vocis, quam in verbis consistit, vnde comparatur ad alias iniurias, sicut aliquid imperfectum, & inarticulatum, ad aliquid perfectum & articulatum, ergo ad alias iniurias reducenda est. # 76 [De maledictione] QVAESTIO LXXVI. De Maledictione. POSTEA considerandum est de maledictione. Et circa hoc quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum liceat maledicere aliquem. { 4. d. 18. q. 2. ar. 1. q. 2. ad 1. Et virt. q. 2. art. 8. ad 10. & 15. & Psal. 5. col. 7. & Ro. 11. co. 2. & ca. 12. le. 9. co. 2. } AD Primum sic proceditur. Videtur, quod non liceat maledicere aliquem. Non est enim licitum praeterire mandatum Apostoli, in quo Christus loquebatur, vt dicitur 2. ad Corin. 13. Sed ipse praecepit Rom. 12. "Benedicite & nolite maledicere," ergo non licet aliquem maledicere. ¶ 2 Praeterea. Omnes tenentur Deum benedicere, secundum illud Dan. 3. "Benedicite filij hominum domino." Sed non potest "ex eodem ore procedere benedictio Dei & maledictio hominis," vt probatur Iacobi. 3. Ergo nulli licet aliquem maledicere. ¶ 3 Praeterea. Ille qui aliquem maledicit, videtur optare eius malum, culpae vel poenae: quia maledictio videtur esse imprecatio quaedam. Sed non licet desiderare malum alterius: quinimo orare oportet pro omnibus, vt liberentur a malo. Ergo nulli licet maledicere. ¶ 4 Praeterea. Diabolus per obstinationem maxime subiectus est malitiae. Sed non licet alicui maledicere diabolum, sicut nec seipsum. Dicitur enim Ecclesiast. 21. "Cum maledicit impius diabolum, maledicit ipse animam suam," ergo multo minus licet maledicere hominem. ¶ 5 Praeterea. Numer. 23. super illud, Quomodo maledicam, cui non maledixit Dominus? dicit* { Est Origenis hom. 15. in Numeros, parum a medio, to. 1. } gloss. Non potest esse iusta maledicendi causa, vbi peccantis ignoratur affectus. Sed homo non potest scire affectum alterius hominis, nec etiam vtrum sit maledictus a Deo, ergo nulli licet aliquem hominem maledicere. SED contra est, quod Deuteronom. 27. dicitur, "Maledictus qui non permanet in sermonibus legis huius." Eliseus etiam pueris sibi illudentibus maledixit, vt habetur 4. Regum 2. RESPONDEO dicendum, quod maledicere idem est, quod malum dicere. Dicere autem tripliciter se habet ad id quod dicitur. Vno modo per modum enuntiationis, sicut aliquid exprimitur modo indicatiuo. Et sic maledicere nihil aliud est quam malum alterius referre, quod pertinet ad detractionem: vnde quandoque maledici detractores dicuntur. Alio modo dicere se habet ad id quod dicitur per modum causae. Et hoc quidem primo & principaliter competit Deo, qui omnia suo verbo fecit, secundum illud Psalm. 32. Dixit & facta sunt. Consequenter autem competit hominibus, qui verbo suo alios monent per imperium ad aliquid faciendum. Et ad hoc instituta sunt verba imperatiui modi. Tertio modo ipsum dicere se habet ad id quod dicitur, quasi expressio quaedam affectus desiderantis id quod verbo exprimitur. Et ad hoc instituta sunt verba optatiui modi. Praetermisso ergo primo modo maledictionis, qui est per simplicem enuntiationem mali, considerandum est de alijs duobus: vbi scire oportet, quod facere aliquid, & velle illud, se consequuntur in bonitate & malitia, vt ex supradictis* { 1. 2. q. 20. art. 3. } patet. Vnde in istis duobus modis, quibus malum dicitur per modum imperantis, vel per modum optantis, eadem ratione est aliquid licitum & illicitum. Si enim aliquis imperet vel optet malum alterius, inquantum est malum, quasi ipsum malum intendens, sic maledicere vtroque modo erit illicitum: & hoc est maledicere, per se loquendo. Si autem aliquis imperet vel optet malum alterius sub ratione boni, sic est licitum, nec erit maledictio, per se loquendo, sed per accidens: quia principalis intentio dicentis non fertur ad malum, sed ad bonum. Contingit autem malum aliquod dici imperando, vel optando sub ratione duplicis boni. Quandoque quidem subratione iusti. Et sic iudex licite maledicit illum, cui praecipit iustam poenam inferri. Et sic etiam Ecclesia maledicit anathematizando, sicut etiam prophetae in scripturis quandoque imprecantur mala peccatoribus, quasi conformantes voluntatem suam diuinae iustitiae: licet hae imprecationes possint etiam per modum prae nuntiationis intelligi. Quandoque vero dicitur aliquod malum sub ratione vtilis, puta cum aliquis optat aliquem peccatorem pati aliquam aegritudinem, aut aliquod impedimentum, vel vt ipse melior efficiatur, vel vt saltem ab aliorum nocumento cesset. AD primum ergo dicendum , quod Apostolus prohibet maledicere, per se loquendo cum intentione mali. Et similiter dicendum est ad Secundum. AD tertium dicendum, quod optare alicui malum sub ratione boni, non contrariatur affectui quo quis simpliciter alicui optat bonum, sed magis habet conformitatem ad ipsum. AD quartum dicendum, quod in diabolo est considerare naturam & culpam. Natura quidem eius bona est, & a Deo, nec eam maledicere licet. Culpa autem eius est maledicenda, secundum illud Iob. 3. " Maledicant ei qui maledicunt diei." Cum autem peccator maledicit diabolum propter culpam, seipsum simili ratione iudicat maledictione dignum: & secundum hoc dicitur maledicere animam suam. Ad quintum dicendum, quod affectus peccantis, etsi in se non videatur, potest tamen percipi ex aliquo manifesto peccato pro quo poena est infligenda. Similiter etiam quanuis sciri non possit quem Deus maledicat secundum finalem reprobationem, potest tamen sciri quis sit maledictus a Deo secundum reatum praesentis culpae. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum liceat creaturam irrationalem maledicere. AD Secundum sic proceditur. Vide{ Inf. ar. 4. ad 1. } tur, quod non liceat creaturam irrationalem maledicere. Maledictio enim prae cipue videtur esse licita, inquantum respicit poenam. Sed creatura irrationalis non est susceptiua nec culpae, nec poenae: ergo eam maledicere non licet. ¶ 2 Praeterea. In creatura irrationali nihil inuenitur nisi natura, quam Deus fecit. Hanc autem maledicere non licet, etiam in diabolo, vt dictum* { Art. prae ced. ad 4. } est, ergo creaturam irrationalem nullo modo licet maledicere. ¶ 3 Praeterea. Creatura irrationalis aut est permanens, sicut corpora: aut est transiens, sicut tempora. Sed sicut Gregor. dicit in * { Li. 4. c. 3. paulo a principio. } 4. Moral. "Otiosum est maledicere non existenti : vitiosum vero, si existeret:" ergo nullo modo licet maledicere creaturae irrationali. SED contra est, quod Dominus maledixit ficulneae, vt habetur Matth. 21. Et Iob maledixit diei suo, vt habetur Iob. 3. RESPONDEO dicendum, quod benedictio vel maledictio proprie ad illam rem pertinet, cui potest aliquid bene vel male contingere , scilicet rationali creaturae. Creaturis autem irrationalibus bonum vel ma lum dicitur contingere in ordine ad creaturam rationalem, propter quam sunt. Ordinantur autem ad eam multipliciter. Vno quidem modo per modum subuentionis: inquantum scilicet ex creaturis irrationalibus subuenitur humanae necessitati. Et hoc modo Dominus homini dixit Genes. 3. "Maledicta terra in opere tuo:" vt scilicet per eius sterilitatem homo puniretur. Et ita etiam intelligitur quod habetur Deuter. 28. "Benedicta horrea tua." Et infra, "Maledictum horreum tuum." Sic etiam Dauid maledixit montes Gelboe: secundum * { Li. 4. Moral. cap. 3. in fine. } Gregor. expositionem. Alio modo creatura irrationalis ordinatur ad rationalem per modum significationis. Et sic Dominus maledixit ficulneam in significationem Iudeae. Tertio modo ordinatur creatura irrationalis ad rationalem per modum continentis, scilicet temporis, vel loci. Et sic maledixit Iob diei natiuitatis suae propter culpam originalem, quam nascendo contraxit, & propter sequentes poenalitates. Et propter hoc etiam potest intelligi Dauid maledixisse montibus Gelboe: vt legitur 2. Reg. 1. scilicet propter eaedem populi, quae in eis contigerat. Maledicere autem rebus irrationalibus, inquantum sunt creaturae Dei, est peccatum blasphemiae: maledicere autem eis secundum se consideratis, est otiosum & vanum, & per consequens illicitum. Et per hoc patet responsio ad obiecta. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum maledicere sit peccatum mortale. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quod maledicere non sit peccatum mortale. August. enim in homilia de igne purgatorio, numerat maledictionem inter leuia peccata. Haec autem sunt venialia. Ergo maledictio non est peccatum mortale, sed veniale. ¶ 2 Praeterea. Ea quae ex leui motu mentis procedunt, non videntur esse peccata mortalia. Sed interdum maledictio ex leui motu procedit. Ergo maledictio non est peccatum mortale. ¶ 3 Praeterea. Grauius est malefacere, quam maledicere. Sed malefacere non semper est peccatum mortale. Ergo multo minus maledicere. SED contra . Nihil excludit a regno Dei nisi peccatum mortale. Sed maledictio excludit a regno Dei: secundum illud 1. ad Corinth. 6. "Neque maledici, neque rapaces regnum Dei possidebunt." Ergo maledictio est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quod maledictio, de quo nunc loquimur, est, per quam pronuntiatur malum contra aliquem vel imperando, vel optando. Velle autem , vel imperio mouere ad malum alterius, secundum se repugnat charitati, qua diligimus proximum, volentes bonum ipsius: & ita secundum suum genus est peccatum mortale, & tanto grauius, quanto personam, cui maledicimus, magis amare & reuereri tenemur. Vnde dicitur Leuit. 20. "Qui maledixerit patri suo & matri, morte moriatur." Contingit tamen verbum maledictionis prolatum , esse peccatum veniale, vel propter paruitatem mali, quod quis alteri maledicendo, imprecatur: vel etiam propter affectum eius, qui profert maledictionis verba, dum ex leui motu, vel ex ludo, aut ex surreptione aliqua, talia verba profert, quia peccata verborum maxime ex affectu pensantur, vt supra dictum* { Q. 72. articul. 2. }est. Et per hoc patet responsio ad obiecta. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum maledicere sit grauius peccatum, quam detractio. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quod maledictio sit grauius peccatum, quam detractio. Maledictio enim videtur esse blasphemia quae dam, vt patet per id quod dicitur in Canonica Iudae, quod cum Michael Archangelus cum diabolo disputans, altercaretur de Moysi corpore, non est ausus iudicium inferre blasphemiae. Et accipitur ibi blasphemia pro maledictione, secundum + { Glos. interlin. ibid. } glossam, Blasphemia au tem est grauius peccatum, quam detractio. Ergo maledictio est grauior detractione. ¶ 2 Praeterea, Homicidium est detractione grauius, vt supra dictum + { Q. 73. articul. 3. } est. Sed maledictio est par peccato homicidij. Dicit + { Homilia 20. in Matthae. intermedium & finem . to. 2. } enim Chrysostomus super Matthaeum. " Cum dixeris, Maledic ei, & domum euerte, & omnia perire fac: nihil ab homicida differs." Ergo maledictio est grauior quam detractio. ¶ 3 Praeterea, Causa praeeminet signo. Sed ille qui maledicit, causat malum suo imperio. Ille autem qui detrahit, solum significat malum iam existens. Grauius ergo peccat maledicus, quam detractor. SED contra est, quod detractio non potest bene fieri. Male dictio autem fit bene & male, vt ex dictis + { Art. 1. huius quaest. } patet. Ergo grauior est detractio, quam maledictio. RESPONDEO dicendum, quod sicut in primo habitum + { 1. p. q. 48. arti. 5. } est, duplex est malum, scilicet culpae & poenae. Malum autem culpae peius est, vt ibidem ostensum + { 1. p. q. 48. art. 6. } est: vnde dicere malum culpae, peius est, quam dicere malum poenae, dummodo sit idem modus dicendi. Ad contumeliosum, ergo & susurronem & detractorem, & etiam derisorem pertinet dicere malum culpae. Sed ad maledicentem, prout nunc loquimur, pertinet dicere malum poenae, non autem malum culpae, nisi forte sub ratione poenae. Non tamen est idem modus dicendi. Nam ad praedicta quatuor vitia pertinet dicere malum culpae, solum enuntiando. Per maledictionem vero dicitur malum poenae: vel causando per modum imperij, vel optando. Ipsa autem enuntiatio culpae, peccatum est, inquantum aliquod nocumentum ex hoc proximo infertur. Grauius autem est nocumentum inferre, quam nocumentum desiderare, caeteris paribus. Vnde detractio secundum communem rationem grauius peccatum est, quam maledictio, simplex desiderium exprimens. Maledictio vero quae fit per modum imperij, cum habeat rationem causae, potest esse detractione grauior, si maius nocumentum inferat, quam sit denigratio famae: vel leuior, si minus. Et haec quidem accipienda sunt secundum ea, quae per se pertinent ad rationem horum vitiorum. Possunt autem & alia per accidens considerari , quae prae dicta vitia, vel augent, vel minuunt . AD primum ergo dicendum, quod maledictio creaturae, inquantum creatura est, redundat in Deum: & sic per accidens habet rationem blasphemiae: non autem si maledicatur creaturae propter culpam. Et eadem ratio est de detractione. AD secundum dicendum, quod sicut dictum + { Art. prae cedenti. } est, maledictio vno modo includit desiderium mali. Vnde si ille qui maledicit, velit malum occisionis alterius, desiderio non differt ab homicida. Differt tamen, inquantum actus exterior aliquid adijcit voluntati. AD tertium dicendum, quod ratio illa procedit de maledictione, secundum quod importat imperium. SVMMA ARTICVLI. IN expositionem huius quaestionis est prima conclusio. Maledictio qua alteri malum imprecamur, est peccatum mortale ex genere suo. Verum est, quod Diuus Thomas artic. 1. dicit, quod maledictio potest accipi optatiue & imperatiue. In communi tamen sermone accipitur optatiue. Probatur hoc dictum. Optare alteri malum est contra charitatem: ergo est peccatum mortale ex genere suo. Secunda conclusio. Imprecari alteri malum propter bonum vtile & honestum , non est peccatum: vel imprecari alteri malum, vt impleatur diuina iustitia, vel vt peccator resipiscat. Et ita Prophetae aliquando imprecantur malum. Psalm. 118. "Confundantur superbi qui iniuste iniquitatem fecerunt in me." Et Psalmo 108. "Constitue super eum peccatorem & diabolus stet a dextris eius." Has imprecationes Prophetarum explicat quadrupliciter Diuus Tho. infra quaest. 83. artic. 8. ad primum. Ex hoc sequitur, quod maledictio est imprecari alteri malum, nihil aliud curando, quod est velle alteri malum formaliter. ¶ Contra secundam conclusionem sunt aliqua argumenta. Primum est, quod licet desiderare licet facere: sed licet alteri desiderare malum, vt impleatur diuina iustitia: ergo licet facere. Secundo. Ex praecepto diuino tenemur diligere inimicos & illis benefacere: ergo non possumus illis optare malum. Ad primum argumentum respondetur primo, negando maiorem. Nam priuata persona potest desiderare, vt fur puniatur a iudice: non tamen potest punire. Secundo respondetur, quod eo modo quo possumus desiderare possumus facere, ita quod propositio maior faciat istum sensum, quod si obiectum factibile a nobis est licitum in ipso facto, tunc desiderium talis obiecti est licitum. In hoc vero casu licet desiderare, quod Deus hominem puniat, & ita Deo est licitum punire, non vero licet priuatae personae punire hominem: vnde neque ipsi priuatae persone licet desiderare. ¶ Ad secundum respondetur, quod tale desiderium non procedit ex maleuolentia, sed potius ex charitate: nam desiderare alteri malum sub ratione boni melioris, non est absolute desiderare malum . Vltima conclusio. Filij valde debent timere execrationes parentum , parentes item impijssime faciunt, execrando filios, non quia verba parentum vim aliquam habeant : sed quia Deus aliquando id permittit propter peccata parentum, vel filiorum . De quo D. Aug. lib. 22. de ciuitate. cap. 8. # 77 [De emptionis venditionis] QVAESTIO LXXVII. De fraudulentia emptionis & venditionis. DEINDE considerandum est de peccatis, quae sunt circa voluntarias commutationes. Et primo de fraudulentia, quae committitur in emptionibus & venditionibus . Secundo, de vsura, quae fit in mutuis. Circa alias enim commutationes voluntarias non inuenitur aliqua species peccati, quae distinguatur a rapina, vel furto. ¶ Circa primum quaeruntur quatuor. CIRCA hunc titulum. Nota, ex D. Tho. supra quaest. 55. arti. 5. quod fraudulentia est vitium speciale contrarium prudentie, quod consistit in hoc, quod aliquis id quod astute cogitauit in ordine ad aliquem finem , simulatis factis exequatur. Et in hoc differt a dolo, quod dolus fit etiam verbis simulatis, iuxta illud, linguis suis dolose agebant: at vero fraudulentia tantum in factis simulatis inuenitur. Dubitamus ergo statim pro intelligentia articuli, quare D. Tho. tractaturus de iniustitia quae committitur in emptionibus & venditionibus, apposuerit titulum de fraudulentia quae ibidem committitur : cum tamen in alijs vitijs iniustitiae pertractandis non apposuerit talem titulum. Verbi gratia, de fraudulentia furti vel rapine, &c. Sed absolute dicit de furto, de rapina, de vsura. Respondetur primo, quod ratio est: quia communiter iniustitia quae committitur in emptione & venditione est cum fraude. Respondetur se cundo, quod alia vitia contraria iustitiae habent speciem nominatam, v. g. furtum &c. Iniustitia vero quae committitur in emptionibus & venditionibus non habet speciem nominatam, & idcirco nominatur & circunscribitur fraudulentia, quae communiter inuenitur in tali iniustitia. Sed contra, videtur, quod non differat specie ista iniustitia emptionis & venditionis a furto vel rapina. Probatur, quia si ista iniustitia fiat ignorante domino patiente, erit furtum, si autem fiat illo sciente, erit rapina: ergo non est differentia. Respondetur , quod iniustitia emptionis & venditionis, neque est species furti neque rapinae. Probatur primo, quia huiusmodi iniustitia partim fit volente domino, partim inuito. In furto vero vel rapina omnino fit iniustitia inuito domino. Secundo. Quia iniustitia emptionis & venditionis abstrahit ab ignorantia vel scientia patientis, hoc est, communiter se habet ad ignorantiam vel scientiam patientis. At vero iniustitia furti determinata est ad ignorantiam patientis. Iniustitia vero rapinae determinata est ad scientiam ipsius patientis. Cum igitur inuoluntarium in moralibus, diuidatur in inuoluntarium ex ignorantia, & in inuoluntarium ex scientia, & propterea distinguantur specie furtum & rapina: sequitur, quod iniustitia emptionis & venditionis, quae abstrahit ab ignorantia, & scientia patientis, differat specie a furto vel rapina. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum licite aliquis possit vendere rem, plus quam valeat. AD primum sic proceditur.{ Q. d. 25. q. 3. art. 1. q. 1. corp. Et q. 2. ar. 2. corp. & decimo. } Videtur, quod aliquis licite possit vendere rem, plus quam valeat. Iustum enim in commutationibus humanae vitae secundum leges ciuiles determinatur. Sed secundum eas licitum est emptori & venditori, vt se inuicem decipiant. Quod quidem fit, inquantum venditor plus vendit rem , quam valeat, emptor autem minus quam valeat. Ergo licitum est quod aliquis vendat rem plus quam valeat. ¶ 2 Praeterea. Illud quod est omnibus commune, videtur esse naturale, & non esse peccatum. Sed sicut Augustinus refert. 13. + { Lib. 13. capit. 3. paulo a principio, to. 3. } de Trinita. Dictum cuiusdam Mimi fuit ab omnibus acceptum, Vili vultis emere, & care vendere. Cui etiam consonat quod dicitur Prouerbiorum 20. "Malum est, malum est, dicit omnis emptor: & cum recesserit, gloriatur." Ergo licitum est aliquid carius vendere, & vilius emere, quam valeat. ¶ 3 Praeterea. Non videtur esse illicitum, si ex conuentione agatur id, quod fieri debet ex debito honestatis. Sed secundum Philosophum in + { Lib. 8. Ethic. c. 13. non longe a fine, tomo. 5. } 8. Ethicorum in amicitia vtilis recompensatio fieri debet secundum vtilitatem, quam consecutus est ille, qui beneficium suscepit, que quidem quandoque excedit valorem rei datae: sicut contingit cum aliquis multum re aliqua indiget, vel ad periculum euitandum, vel ad aliquod commodum consequendum. Ergo licet in contractu emptionis & venditionis aliquid dare pro maiori pretio, quam valeat. SED contra est, quod dicitur Matthaei 7. "Omnia quaecunque vultis vt faciant vobis homines, & vos facite illis." Sed nullus vult sibi rem vendi carius quam valeat. Ergo nullus debet alteri vendere rem carius, quam valeat. RESPONDEO dicendum , quod fraudem adhibere ad hoc quod ali quid plus iusto pretio vendatur , omnino peccatum est, inquantum aliquis decipit proximum in damnum ipsius. Vnde & Tullius dicit in libro + { Lib. 3. circa mediji illius. } de Officijs. Tollendum est ex rebus contrahendis omne mendacium, non licitatorem venditor, nec qui contra se licitetur, emptor opponet. Si autem fraus deficit, tunc de emptione & venditione dupliciter loqui possumus. Vno modo secundum se, & secundum hoc emptio & venditio videtur esse introducta pro communi vtilitate vtriusque, dum scilicet vnus indiget re alterius, & econuerso, sicut patet per Philosophum in primo + { Lib. 1. ca. 5. & 6. tomo. 5. } Politic. Quod autem pro communi vtilitate inductum est, non debet esse magis in grauamen vnius, quam alterius. Et ideo debet secundum ae qualitatem rei inter eos contractus institui. Quantitas autem rei, quae in vsum hominis venit, mensuratur secundum pretium datum ad quod est inuentum numisma, vt dicitur in + { Lib. 5. ca. 5. tom. 5. } quinto Ethico. Et ideo si vel pretium excedat quantitatem valoris rei, vel econuerso res excedat pretium, tolletur iustitiae aequalitas. Et ideo carius vendere vel vilius emere rem, quam valeat, est secundum se iniustum & illicitum. Alio modo possumus loqui de emptione & venditione, secundum quod per accidens cedit in vtilitatem vnius & detrimentum alterius, puta cum aliquis multum indiget habere rem aliquam, & alius laeditur, si ea careat. Et in tali casu iustum pretium erit, vt non solum re spiciatur ad rem, quae venditur, sed ad damnum, quod venditor ex venditione incurrit. Et sic licite poterit aliquid vendi plus quam valeat secundum se, quanuis non vendatur plus quam valeat habenti. Si vero aliquis multum iuuetur ex re alterius, quam accepit, ille vero qui vendit, non damnificatur carendo re illa: non debet eam superuendere: quia vtilitas quae alteri accrescit, non est ex venditione, sed ex conditione ementis. Nullus autem debet vendere alteri quod non est suum licet possit ei vendere damnum quod patitur: ille tamen qui ex re alterius accepta multum iuuatur, potest propria sponte aliquid vendenti supererogare: quod pertinet ad eius honestatem. AD primum ergo dicendum, quod sicut supra dictum + { 1. 2. q. 96. artic. 2. } est, lex humana populo datur, in quo sunt multi a virtute deficientes, non autem datur solum virtuosis. Et ideo lex humana non potuit prohibere quicquid est contra virtutem, sed ei sufficit, vt prohibeat ea quae destruunt hominum conuictum, alia vero habeat quasi licita: non quia ea approbet, sed quia ea non punit. Sic ergo habet quasi licitum, poenam non inducens, si absque fraude venditor rem suam superuendat, aut emptor vilius emat, nisi sit nimius excessus, quia tunc etiam lex humana cogit ad restituendum: puta si aliquis sit deceptus vltra dimidiam iusti pretij quantitatem. Sed lex diuina nihil impunitum relinquit, quod sit virtuti contrarium: vnde secun dum diuinam legem illicitum reputatur, si in emptione & venditione non sit aequalitas iustitiae obseruata. Et tenetur ille qui plus habet, recompensare ei qui damnificatus est, si sit notabile damnum. Quod ideo dico: quia iustum pretium rerum non est punctualiter determinatum, sed magis in quadam aestimatione consistit: ita quod modica additio vel minutio non videtur tollere aequalitatem iustitiae. AD secundum dicendum, quod sicut August. ibidem + { Loco citato in arg. } dicit: Mimus ille vel seipsum intuendo, vel alios experiendo, vili velle emere, & care vendere, omnibus id credidit esse commune. Sed quoniam revera vitium est, potest quisque adipisci huiusmodi iustitiam, qua huic resistat & vincat. Et ponit exemplum de quodam, qui modicum pretium de quodam libro propter ignorantiam postulanti iustum pretium dedit. Vnde patet quod illud commune desiderium non est naturae, sed vitij. Et ideo commune est multis, qui per latam viam vitiorum incedunt. AD tertium dicendum, quod in iustitia commutatiua consideratur principaliter aequalitas rei. Sed in amicitia vtilis, consideratur aequalitas vtilitatis. Et ideo recompensatio fieri debet secundum vtilitatem perceptam. In emptione vero secundum aequalitatem rei. SVMMA ARTICVLI. VTrum licite possit aliquis vendere rem plus quam valeat? ¶ Prima conclusio. Adhibere fraudem vt aliquid plus iusto vendatur, est peccatum inquantum aliquis decipit proximum in damnum ipsius. Secunda conclusio . Etiam deficiente fraude, vendere carius aut emere vilius quam res valeat, est secundum se iniustum. Ratio est, quia secundum se in illo contractu committitur inaequalitas. Tertia conclusio. Per accidens aliquando licet vendere rem carius quam valet, scilicet quando venditor damnificatur ex priuatione rei quam vendit. Quarta conclusio. Iniquum est vendere rem carius quam secundum se valeat, propterea quod fit valde vtilis ementi. Ratio est, quia hoc est vendere quod non est proprium sed alienum. COMMENTARIVS. DE hac materia disputant Doctores in 4. dist. 15. extant etiam tituli in vtroque iure de contractibus. Quoniam autem de omni contractu agendum est, necesse erit tradere definitionem, & diuisionem contractus: vt cognoscamus quae nam sit differentia huius contractus emptionis & venditionis, & quomodo differat ab alijs contractibus. ¶ Nota ergo primo, quod contractus definitur ab Vlpiano in. l. Labeo. 2. ff. de verborum signif. Contractus est vltro citroque obligatio. Que diffinitio datur per effectum , acsi diceret, Contractus est actio humana inter duos, ex qua in vtroque oritur obligatio ad alterum. Haec autem actio humana necesse est, vt explicetur aliquo signo sensibili sufficienti ad explicandum animum contrahendi. Et ratio est, quia homo componitur ex corpore & anima, & idcirco actio humana quae debet esse ad alterum necesse est, quod sit sensibilis, eo quod omnis nostra cognitio ortum habet a sensu. Sunt autem quatuor figurae contractuum, siue quatuor modi qui referuntur in. l. naturalis. ff. de praescriptis verbis. ¶ Primus modus explicatur sic, Do vt des. Secundus facio vt facias. Tertius, do vt facias. Quartus, facio vt des. Hinc sequitur, quod simplex promissio non est contractus eo quod neque habet figuram contractus, neque definitionem cum nulla oriatur obligatio in vtroque. Secundo nota, quod contractus proprie dictus, diuiditur in septem differentias siue species. Prima dicitur cambium, in qua permutatur res pro re. Secunda est emptio, vbi intelligitur correlatiuum venditio. Tertia species est mutuatio. Quarta est emphyteusis, id est melioratio, verbi gratia. Dat aliquis alteri vineam vt colat illam & reparet & fructus capiat & soluat aliquam pensionem & reddat. Quinta species est commodatio quando debet reddi idem numero datum. Sexta species est permutata commodatio. Septima est locatio. Sed tamen pro huius diuisionis intelligentia: nota, quod hic non diuidimus contractum in tota sua generalitate, sed quod attinet ad rem praesentem diuidimus contractum circa res ipsas, non circa personas: & idcirco non annumeramus matrimonium neque votum solenne: eo quod sunt traditiones personarum. ¶ HIS suppositis. Probatur sufficientia praefatae diuisionis. Etenim per contractum potest transferri vel dominium rei, vel vsusfructus illius, aut tantum vsus. Siquidem transferatur dominium rei, constituuntur tres species, scilicet cambium, quod fit quando res pro re commutatur, vt vinum pro frumento: & emptio, quando transfertur dominium rei pro pecunia, & mutuatio quando transfertur dominium rei cum obligatione vt reddatur tantumdem in alio indiuiduo. Quibusdam autem visum est, quod mutuatio non sit proprie contractus, eo quod nulla obligatio oritur in mutuatore, sed tantum in mutuatario. Nihilominus falluntur in hoc, quia mutuator ipse, eo ipso quod mutuat, manet obligatus ad non statim repetendum, donec mutuatarius aliquod commodum acceperit, vel accipere potuerit moraliter loquendo ex ipsa re mutuata: & eadem ratio est de commodatore , manet enim obligatus vt mutuator, imo vero aliquando statuitur aliquod certum tempus, intra quod ipse commodator vel mutuator non potest repetere. Praeterea. Si per contractum non transferatur dominium rei, sed vsusfructus pro aliquo pretio, vel pensione temporali, vel perpetua, & tunc talis contractus dicitur emphyteusis. Dicimus autem non transferri dominium per emphyteusim: quia quanuis transferatur & tradatur ipsa res, tamen directum dominium rei manet apud dominum, qui rem transtulit ad vsumfructum alterius: quanuis dominium vtile maneat in illo, qui rem accepit per talem contractum. Denique si per contractum transferatur tantum vsus rei, oriri possunt tres species. Nam si transferatur gratis res sine pretio, siue vsus ille, est quidem commodatio cum conditione, vt rei substantia restituatur domino. v. g. si aliquis commodet equum ad iter faciendum alteri, si autem non transferatur gratis, sed pro vsu alterius rei: dicitur permutata commodatio. Si autem sit pro pretio, dicetur locatio. Ad has septem species possunt reduci omnes alij contractus, siue nominati, siue innominati. Praesertim contractus assecurationis & societatis: nam per assecurationem non transfertur dominium rei, neque vsus: sed tantum per assecurationem conseruatur dominium, vel vsusfructus, vel vsus, iuxta rationem assecurationis & obligationem assecurantis. Societas autem poterit reduci ad quandam locationem. Similiter impignoratio, vel fideiussio, non pertinet ad speciem distinctam, sed tantum est confirmatio aliorum contractuum & ad illos reducetur. Magister Soto libr. 6. de Iustitia. quaest. 2. artic. 1. dicit, quod sufficit numerare quinque contractuum species. Nam cambium in quo transfertur res pro re, reducit ad emptionem . Permutata vero commodatio reducitur ab illo ad locationem. Sed nobis non videtur verum, quod cambium reducatur ad emptionem. Primo quia cambium antiquior contractus est, quam emptio. Item emptio & venditio inuenta est ad supplendum, id quod per cambium commode fieri non poterat. Ergo si aliqua istarum specierum ad aliam erat reducenda , potius emptio ad cambium quam cambium ad emptionem reduci oportebat. Praeterea permutata commodatio non exigit aequalitatem, qualem requirit locatio. Ergo non recte ad illam reducitur. Probatur antecedens. Possunt enim duo homines conuenire, vt ad inuicem commodent res inaequalis commoditatis. Nota praeterea ad maiorem intelligentiam praedictae diuisionis, non multum interesse ad mores vel ad rationem iustitiae, vel iniustitiae dignoscendam, quae in hu iusmodi contractibus reperitur, curiose distinguere, an isti contractus distinguantur specie metaphysica & differentia essentiali, dummodo cognoscamus differentes modos qui requirunt differentem considerationem in istis contractibus. Haec autem differentia qualiscunque sit, desumenda est ex diuerso modo tradendi rem ipsam, scilicet transferendo cum illa dominium, vel vsum fructum , vel vsum tantum, & ex diuersa obligatione quae oritur in ipsis contrahentibus, videlicet ad reddendam rem ipsam, vel non reddendam, vel ad conseruandam illam vel aliquid aliud faciendum pro re ipsa. Et idcirco visum est viris doctis & prudentibus, illa septem capita contractuum distinguere, ad quae alij contractus reducerentur. Ex dictis colligitur definitio emptionis & venditionis, emptio nanque est contractio rei pro pretio: venditio autem distractio rei pro pretio. Nomine vero pretij, intelligimus pecuniam, per quam aestimatur valor omnium rerum venalium: est enim pecunia ipsa mensura communis ipsarum rerum venalium. Haec autem definitio, desumitur ex modo loquendi Iurisperitorum, qui venditionem vocant distractionem rei, & emptionem ipsam vocant contractionem rei ipsius. Iam vero pro intelligentia conclusionis articuli Diui Thomae, obseruanda quidem sunt a Theologo tria principia siue regulae, ad constituendum pretium iustum in rebus venalibus. ¶ Prima regula sit, autoritas reipublicae, quae suo beneplacito potest constituere iustum pretium in huiusmodi rebus propter bonum commune. Secunda regula est, communis aestimatio fori & bonorum hominum. ¶ Tertia regula est, conuentio inter emptorem & venditorem ipsum. Quod autem istae regulae sint sufficienter enumeratae. Probatur, quia pretium iustum non est ab ipsa natura determinatum: etenim iustum naturale, autore Aristot. 5. Ethicorum cap. 7. est idem apud omnes, at vero pretium rerum multipliciter variatur pro temporis & loci varietate, & etiam pro ipsarum rerum varietate: ergo necesse est, quod pretium determinetur per beneplacitum hominum : non potest autem excogitari aliquod aliud beneplacitum per quod constituatur istud iustum pretium, quod non contineatur in praedictis: ergo sufficienter enumeratae sunt istae tres regulae. Circa primam regulam aduerte, quod nomine reipublicae, intelliguntur omnes, qui habent autoritatem ab ipsa republica: inter quos primum locum obtinet princeps, deinde praetores, & alij iudices & aediles, qui vulgo dicuntur ( Regidores y Fieles ) qui habent autoritatem a republica taxandi pretium in aliquibus mercibus, minoris momenti. Vbi obseruandum est, quod nisi sit error intolerabilis & euidens, standum est taxationi pretij factae a republica & officialibus eius, semper enim praesumendum est tale pretium esse iustum & in casu dubij standum est illi. Secundo notandum est, quod taxatio pretij potest fieri tripliciter, Vno modo penes terminum magnitudinis in fauorem emptoris: altero modo penes terminum paruitatis in fauorem venditoris. Tertio modo penes vtrunque terminum in fauorem vtriusque. Exemplum primi est in pragmatica frumentaria, vbi taxatur pretium penes terminum magnitudinis, non enim potest esse maius pretium iustum frumenti, quam sit taxatum a republica. Potest autem esse iustum pretium multo minus, quam sit taxatum a republica: propterea quod ex abundantia tritici communis aestimatio fori deprimit taxatum pretium. Exemplum secundi habetur in censibus temporalibus vel vitalitijs, vbi taxatur pretium penes terminum paruitatis, non enim possunt emi minoris pretij: at vero possunt emi maiori pretio. Exemplum tertij est in taxatione quae communiter fit in pretio vini. Circa secundam regulam, vide Diuum Thomam supra quaestione 57. articul. 2. & in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. & l. si seruum. ff. ad legem Aquiliam. & in capit. primo de emptione & venditione. Circa omnes tres regulas in communi. Nota, quod est maxima differentia inter pretium constitutum per primam regulam & constitutum per alias regulas: quia constitutum per primam regulam consistit in indiuisibili, eo modo quo constitutum est: pretium vero constitutum per alias regulas variari potest eodem loco & tempore in parua quantitate, quia non consistit in indiuisibili, vt dicit Diuus Thomas supra in solutione ad primum. Et idcirco a doctoribus assignatur triplex iustum pretium eodem loco & tempore quod reputatur quasi vnum pretium. Aliud quidem dicetur rigidum penes terminum magnitudinis: aliud vero dicitur mite penes terminum paruitatis: aliud denique dicitur mediocre penes recessum ab vtroque extremo. Secunda differentia est, quod pretium taxatum a republica, ordinatur immediate ad bonum communitatis per iustitiam legalem, quae principaliter residet in Principe, & ministris reipublicae: pretium vero constitutum per alias regulas ordinatur immediate ad bonum ipsorum contrahentium . Tertia differentia est inter pretium constitutum per secundam regulam & pretium constitutum per tertiam regulam: quod stante taxatione per secundam regulam, non habet locum tertia regula. Si enim pretium communi aestimatione fori sit constitutum, non licet illud pretium variare ex conuentione inter emptorem & venditorem: sed standum erit omnino communi vsui fori. Hoc intelligitur in ratione contractus emptionis & venditionis. Nam si ex beneplacito suo venditor velit rem vilius vendere, erit quidem donatio: sicut si emptor velit carius vendere erit etiam donatio. Vnde regula tertia tantum habet locum, quando pretium rei nullo modo est taxatum, sicut verbi gratia, contingit in mercibus quae nouiter adducuntur ex India. Similiter etiam idem contingeret si quis artifex industrius faceret aliquod nouum artificium vtile hominibus & reipublicae & etiam delectabile: tunc non est aliud pretium iustum nisi ex conuentione partium, quod quidem debet fieri attentis laboribus & industrijs & expensis ipsius artificis. Quarta differentia est inter has regulas, quod materia primae & secundae regulae sunt res necessariae ad victum & vestitum hominum, verbi gratia, circa frumentum & vinum, & carnes & vestitum exercentur illae regulae. At vero materia propria tertiae regulae, sunt res quae magis pertinent ad faustum & pulchritudinem ipsius reipublicae, quam ad necessitatem: quales sunt lapides pretiosi & canes venatici, & etiam accipitres & equi elegantes, qui non habent pretium taxatum a republica. Constitutis his omnibus fundamentis est. DVbium primum. Vtrum modus vendendi rem possit variare iustum pretium rei eodem loco & tempore? loquimur autem de varietate notabili. Pro cuius intelligentia aduerte, quod quadruplex est modus vendendi. Primus est, quando ipsa merces quaerit emptorem. Secundus. Quando emptores quaerunt merces. Tertius, quando aliquis vendit simul magnam copiam rerum & non minutatim. Quartus modus vendendi est per mensuras quasdam minutiores. Sit ergo prima conclusio. Primus modus vendendi, facit vilescere pretium rei iustae. Probatur ex communi prouerbio: "merces vltroneae vilescunt," cuius prouerbij ratio est: quia in illo modo vendendi est raritas emptorum, quae est vna causa ex multis minuendi pretium. Secunda conclusio. Secundus modus vendendi auget pretium iustum rei. Ratio est. Quia in illo modo vendendi est copia emptorum, quae causa est augendi pretium. Tertia conclusio. Tertius modus vendendi facit vilescere pretium rei. Ratio est, quia in illo modo vendendi inuenitur raritas emptorum. Quarta conclusio. Quartus modus vendendi merito auget pretium iustum rei. Ratio est: quia in illo modo vendendi est multus labor & maior cura & industria in seruandis mercibus & diuidendis. Ex dictis sequitur, quid sentiendum sit de monopolijs. Fit enim monopolium tripliciter. Primo quidem publica autoritate, vt cum Princeps prohibet ne quis vendat aliquod genus mercium praeter Petrum vel Ioannem. Et iste modus vendendi si fiat de rebus non multum necessarijs reipublicae, vel si fiat de necessarijs, fit tamen cogente necessitate, vel vtilitate rei publicae, cui aliter prouideri commode non potest, nisi merces ad vnum venditorem vel duos reducantur: tunc iustus erit iste modus vendendi, dum modo pretium taxetur a republica, ne forte illa occasione venditores spolient rempublicam ipsam. Hac via iustificantur priuilegia & monopolia de cartis lusorijs & de libris ab ipsis autoribus tantum vendendis. Secundus modus monopolij est, quando ipsi negotiatores conueniunt inter se de non vendendis mercibus nisi certo quodam pretio suo beneplacito taxato. Tunc enim omnes isti negotiatores efficiuntur qua si vnus venditor, quod redundat in damnum communitatis. Ratio est: quia quando sunt multi venditores non coniurati, facile minuuntur rerum pretia, dum quilibet affectat vendere, quod quidem redundat in bonum communitatis. Similiter etiam peccarent viceuersa emptores, quando ad inuicem conueniunt, de non emendis mercibus nisi viliori quodam pretio taxato suo arbitratu. Isti tamen poterunt aliquando excusari: si hoc faciant contra monopolium quod fecerunt venditores: tunc enim redimunt suam vexationem, dummodo conueniant emptores in quodam iusto pretio & aequabili, quale posset aestimari a viris probis, si nullum esset monopolium. Tertius modus monopolij est, quando duo vel tres mercatores, vel etiam vnus, congerunt omnes merces alicuius generis ea intentione, vt omnes emant ab ipsis, ipsi vero fingunt pretium quodam pro libito suo. Omnes igitur modi praedicti prae ter primum cum suis limitationibus, prohibiti sunt iure communi, vt patet. l. 1. C. de monopolijs. & l. 2. titulo septimo, Partita quinta. Nihilominus aduerte, quod in foro conscientiae non tenebuntur facientes monopolium restituere, nisi conuenerint in pretio iniusto, quod quidem periculum vt in plurimum inuenitur in secundo genere monopolij, tam cum fit ex parte venditorum tam etiam ex parte emptorum. At vero in tertio genere monopolij, non videtur esse aliqua iniquitas. Et ratio est, quia ille qui emit totam quantitatem mercium, suo periculo emit, neque cum aliquo conuenit fraudulenter: quin potius huiusmodi negotiatio publice fit in republica, neque prohibetur legibus, nisi tantum in emptione tritici, cautum enim est legibus Regni, quod nemo emat triticum ad reuendendum: vbi autem non fuerit lex humana expressa, quae prohibet emptionem siue in parua siue in magna quantitate ad iterum vendendum : licitum erit cuilibet negotiatori emere totam quantitatem mercium. Sed rogat aliquis. In tali casu quod nam erit pretium iustum, quando ille iterum vendit. Respondetur, quod si non est taxatio facta a republica, iustum pretium erit in quo conuenerint emptores cum venditore. Neque moraliter loquendo erit periculum in tali casu, quod pretium plus iusto augescet propter vnitatem venditoris. Et ratio est: quia quanuis sit vnitas venditoris, est multiplicitas mercium apud illum, & idcirco properabit vendere, vel populo, vel alijs negotiatoribus. Si autem ex tali modo congerendi merces ad vni cum negotiatorem, sequeretur aliquod damnum communitati: tunc princeps reipublicae tenetur cogere illum negotiatorem, vt vendat, & si opus fuerit taxare pretium illi. Hactenus dictum est de pretio iusto secundum se, hoc est attento valore rei venalis absolute loquendo. Nunc autem de pretio iusto per accidens dicamus. DVbium igitur secundum est circa tertiam conclusionem D. Thom. Vtrum illa sit vera, & an possint esse aliae circunstantiae, propter quas aliqua res iuste vendatur carius, quam secundum se valeat: v. g. si res vendatur carius non solum propter incommodum venditoris, sed etiam propter ipsius rei venalis honorificam antiquitatem , vel propter delectationem quam venditor capit ex illa re. Respondetur & sit prima conclusio. Doctrina Diui Thomae in tertia conclusione certissima est, & probatur. Quia aequitas naturalis postulat, vt venditor qui est dominus & possessor rei suae, seruet se indemnem, ergo vera est conclusio Diui Thomae. Confirmatur exemplo. Nam eadem ratione excusamus mutuatorem, quando a mutuatario exigit lucrum vere cessans, vel damnum emergens, scilicet, quia seruat se indemnem hoc faciendo. Sed haec doctrina intelligenda est quando emptor vel mutuatarius solicitat venditorem vel mutuatorem vt vendat vel mutuet: quia alias non erat venditurus vel mutuaturus: si autem vltro se offerat ad vendendum vel mutuandum non potest quicquam exigere pro suo damno vel lucro cessante. Ratio est manifesta: quia tunc ipse emptor non est causa, quod venditor priuetur suo commodo, ergo non est iustum vt soluat pretium propter incommoda venditoris aliunde prouenientia. Secunda conclusio. Etiam ratione antiquitatis honorificae, potest venditor aliquid amplius exigere quam res secundum se valeret, & huiusmodi pretium poterit esse per accidens iustum, quando res illa solum est honorifica venditori: at vero si res illa sit honorifica cuilibet habenti: tunc illud pretium erit iustum secundum se: quoniam dignitas illa est quasi intrinseca rei. Caeterum pretium maius quod accipitur propter delectationem quam capiebat venditor de illa re, iustum quidem erit sed per accidens. Haec autem doctrina debet intelligi, quando emptor solicitat venditorem, alias non venditurum. Hinc sequitur, quod fallaces sunt regulae quibus ipsi negotiatores solent iustificare pretium pro mercibus: aiunt enim, quod tanti emerunt merces illas, quod tantas expensas fecerunt in illis asportandis & conseruandis, quae omnia impertinentia sunt ad iustificandum pretium in praesenti: nisi alias iustificetur secundum regulas propositas & explicatas. Continget enim quod negotiator vilius vendat quam emerit, & tamen inique vendit, vel quia ipse stulte emit, vel quia postquam emit aduenit magna copia mercium, vel fuit raritas emptorum. IAM vero, vt ea quae dicta sunt magis examinentur, arguitur primo contra primam regulam. Iniquum est, vt omnes merces eiusdem speciei, dissimiles tamen secundum conditiones indiuiduales, ex quibus res pluris aut minoris aestimantur: vt vno pretio, eodem tempore & loco vendantur: sed prima regula ita disponit, ergo iniqua est. Secundo. Pretium rerum iustissime variatur copia vel inopia ipsarum variata pro differentia loci & temporis: sed lex quae taxat pretium rerum multo tempore duraturum, nullam habet rationem huius varietatis: ergo imprudens est & iniqua. Tertio. Pretium etiam lege taxatum statuitur per humanam prudentiam: sed humana prudentia non attingit medium iustitiae indiuisibiliter, vt ait Aristot. 2. Ethicorum, cap. 6. ergo consistere in indiuisibili non magis est proprietas pretij constituti per primam regulam quam per secundam & tertiam. Quarto. Iustum pretium rerum est in aequalitate rei ad rem, siquidem est medium iustitiae commutatiuae: ergo omne pretium iustum consistit pariter in indiuisibili. Ad primum respondetur, quod lex quae taxat pretium rebus eiusdem speciei intelligenda est de rebus sanis in illa specie: quare si triticum sit sordidum, mixtum palea, vel terra, vel consumptum gurgulione: non est vendendum secundum illud pretium regulariter loquendo. Idem dicimus de vino si sit ita accidum, vt prope sit acetum vel mixtum aliquo licore, non potest vendi pretio taxato per legem regulariter loquendo. Si tamen merces sint integrae & sanae in sua specie, istae taxantur iuste eodem pretio legitimo quantum ad terminum magnitudinis. Ratio est: quia lex non respicit per se bonum particulare emptoris & venditoris, sed bonum communitatis: & idcirco non est inconueniens, quod aliqua particularia incommoda tollerentur, imo vero & si bene consideretur, non poterat aliter taxari pretium pragmaticae de frumento. Nam si distinctum pretium statuisset lex pro optimo frumento, & pro mediocri & pro minus bono, esset maxima confusio inter emptores & venditores: non enim poterat inueniri iudex facile qui discerneret, quodnam triticum esset optimum, quod mediocre, quod minus bonum. Prudenter igitur lex statuit certum pretium quantum ad terminum magnitudinis, etiam pro optimo frumento. Iudicauit enim legislator, quod mi nus bonum triticum non attingeret illud pretium nisi in magna inopia tritici & fame multa: quapropter nota, quod stante pragmatica, potest inueniri triplex differentia & circunstantia temporis. Prima quidem , quando omne triticum etiam vilissimum & mixtum paleis attingit pretium pragmaticae, & hoc contingit quando est notabilis fames & penuria frumenti: tunc enim etiam vilissimum triticum transcenderet illud pretium, si non esset pragmatica. Secunda differentia temporis est, quando nullum triticum potest iuste vendi pretio pragmaticae, v. g. quando est maxima copia frumenti, & tunc differenti pretio iusto venditur optimum & mediocre & minus bonum: quod si aliquis vendat tunc pretio taxato a pragmatica: tenetur restituere emptori etiam si non puniatur ab ipsa republica, si fuerit excessus vltra medietatem quidem iusti pretij. Tertia differentia est, quando bonum & optimum triticum attingit pretium pragmaticae, & minus bonum non attingit neque potest attingere iuste pragmaticam. Hoc contingit quando non est multa copia, neque multa inopia frumenti : tunc enim potest contingere, quod optimum triticum & bonum attingat pretium pragmaticae: minus autem bonum non attingat. Vnde si quis vendat minus bonum triticum pretio pragmaticae expectata pecunia: tenetur ad restitutionem ipsi emptori: quoniam numerata pecunia non tantum valet in prae senti, vnde sumi debet pretium iustum. Ad secundum respondetur consequenter, quod lex non debet habere rationem varietatis illius copiae vel inopiae, quando ad bonum communitatis expedierit pro multo tempore taxare ipsum pretium. Ad tertium argumentum respondetur, quod pretium legitimum in hoc conuenit cum alijs pretijs arbitrarijs, quod quemadmodum a principio quando agebatur de lege ferenda poterat humana prudentia taxare pretium legitimum paulo magis aut minus: sed iam semel statuto pretio per legem, iniquum erit ab illa taxatione discedere etiam in minimo: sic etiam pretium arbitrarium postquam semel statutum est inter emptores & venditores in sin gulari, iniquum est ab illa quantitate determinata discedere, etiam in minimo: nisi de consensu vtriusque partis. Et ita humana prudentia attingit medium iustitiae in emptionibus & venditionibus, vel statuendo legem de pretio legitimo, vel per conuenientiam inter emptorem & venditorem ipsum: & ita manet pretium iustum in indiuisibili. Ad quartum respondetur, aequalitatem iustitiae commutatiuae, aliquando consistere in indiuisibili mathematico: quando res ipsa in se consistit in indiuisibili. v. g. quando qui accepit duo reddit duo: aliquando vero necesse est vt vtamur indiuisibili morali, ad constituendam aequalitatem iustitiae commutatiuae, v. g. quando medium rei non constat in communi pro omnibus contractibus singularibus, sed necessaria est aestimatio hominum, quae varia est, quanuis accedat prope ad medium: & talis est aestimatio fori communis: donec in particulari fiat conuenientia inter emptorem & venditorem de pretio indiuisibili: & sic non est eadem ratio de prima regula, & de alijs duabus: quoniam secundum primam regulam, pretium rerum consistit in indiuisibili mathematico etiam in communi omnibus contractibus : at vero pretium constitutum per secundam & tertiam regulam consistit in indiuisibili morali, donec in singulari fiat conuenientia. Ex dictis sequitur, quomodo sit intelligendum illud commune prouerbium, tantum valet res quantum vendi potest, quod habetur in. l. 1. ff. ad Senatusconsulta. & in. l. si quis vxori. ff. de furtis. est enim intelligendum quantum vendi potest secundum communem aestimationem fori, quando non est taxatum lege pretium. Item maxime verificatur in materia tertiae regulae, vbi neque est lex neque communis aestimatio fori. Sed iam circa pragmaticam de frumento, aduertenda sunt tria documenta. Primum est, quod in illa pragmatica non solum interdicitur venditio frumenti pro maiori pretio pecuniario, sed etiam cambium pro alia re maioris pretij. v. g. non erit licitum stante pragmatica, permutare certam mensuram tritici pro certa mensura olei quae pluris aestimatur. Probatur. Quia quanuis lex solum exprimeret, quod nemo vendat triticum nisi tale pretio, tamen secundum ius commune nomine venditionis quantum ad valorem, intelligitur etiam cambium, vt patet ex. l. statu liberi. ff. de statu liberis. & ex l. 2. C. de rescindenda venditione. quae lex secundum omnes Iurisperitos verificatur etiam in cambio: quanuis solum loquatur expresse de emptione & venditione. Secundo probatur. Nam illa lex facta est propter bonum communitatis, si autem liceret res maioris pretij recipere pro frumento, cogerentur emptores ab ipsis venditoribus, vt alias emerent res maioris pretij ad permutandum eas pro frumento, quod quidem inconueniens perinde esset atque si non esset ipsa lex pragmaticae. Denique probatur. Quia lex illa intendit constituere iustum pretium in indiuisibili: si autem esset licitum recipere res maioris pretij pro frumento, non seruatur aequalitas iustitiae commutatiuae constituta per legem ipsam. Secundum documentum est, quod qui vendit frumentum vltra pretium taxatum, mortaliter peccat: quia facit contra legem iustam in materia graui, & tenetur restituere excessum pretij ipsis emptoribus: quanuis non teneatur ad poenam legis ante condemnationem iudicis. Hoc documentum est contra doctissimum Nauarro in suo manuali, cap. 23. num. 86. vbi ait, quod ille qui vendit vltra pretium taxatum lege non peccat mortaliter, dummodo non vendat maiori pretio quam res illa valeret secundum permissionem legis naturalis, si nulla esset pragmatica. Et in numer. 55. idipsum docet de omni lege ciuili, quod non obligat in foro conscientiae: sed solum sunt poenales leges. Contra cuius sententiam disputatur in communi , in 1. 2. quaestione. 96. articulo. 4. sed quod attinet ad rem praesentem reprobatur prae dicta sententia merito. Et probatur praedictum documentum . Primo. Nullum est pretium iustum lege naturali, sed solum lege positiua, vel ex communi aestimatione fori: sed supposita taxatione legis illud est pretium iustum legitimum: ergo lex naturalis pro tunc nullum aliud pretium iustificat supra illud lege taxatum. Confirmatur. Lex illa quae taxat pretium, constituit contractum emptionis & venditionis actum iustitiae commutatiuae: sed iustitia commutatiua obligat in foro conscientiae vt nemo contra faciat: ergo vendentes vltra pragmaticam peccant mortaliter, & tenentur restituere. Tertium documentum est, quod illa pragmatica aequaliter obligat, omnes etiam seculares ecclesiasticos & regulares. Hoc documentum est etiam contra Nauarro vbi supra, numero. 85. vbi ait, quod non obligantur clerici illa pragmatica: quia non sunt subditi Principi seculari, neque eius legibus ciuilibus. Vnde infert duo: alterum est, quod expediret vt episcopi ferrent eandem legem taxationis tritici, vt clerici obligarentur: alterum est, quod vbi fuerit lege permissum, quod qui frumenta asportant ex alijs Regnis, possint vendere tanti quanti inuenerint & quantum potuerint: vt reuera permittitur in. l. 1. titul. 25. libro. 5. nouae Recopilationis: quod tunc etiam clerici possunt vendere quanti potuerint. Nihilominus nostrum documentum verissimum est, & demonstratur. Primo quidem, quoniam l. citata, &. l. 2. & 3. dicitur, quod compellantur clerici eodem pretio vendere sicut seculares: si autem clerici non essent subditi Principi seculari, quantum ad hoc lex illa esset iniqua, neque permitteretur a Pontifice in populo Christiano. Secundo probatur. Quoniam omnes clerici & regulares subditi sunt principibus secularibus in his, quae non impediunt gubernationem ecclesiasticam, ergo omnes obligat. Denique probatur. Nam lege naturali tenentur clerici vendere frumentum iusto pretio: sed iustum pretium est in aliqua republica quod aestimatur communi vsu hominum & fori ipsius secundum consuetudinem patriae: ergo tenentur vendere vt mos est in illa ciuitate vbi habitant. Et ista ratio concludit, quod ipsemet Princeps tenetur vendere suum triticum pretio taxato a pragmatica: quia durante pragmatica pretium ipsius pragmaticae est pretium iustum. Hactenus de hac pragmatica frumenti dictum sit. DVbitatur tertio circa solutionem ad primum argumentum, in qua solu tione agitur de deceptione quam ad inuicem faciunt emptores & venditores, vltra vel citra medietatem pretij iusti. Pro cuius dubitationis intelligentia aduertendum est, quod quantum attinet ad venditores, manifestum est quid sit decipere vltra medietatem iusti pretij: est enim recipere vltra iustum pretium plusquam dimidium. v. g. si venditor pro re quae valet centum recipiat centum quinquaginta vnum . Decipit autem citra dimidium iusti pretij, quando pro re quae valebat centum accipit ad summum centum quadraginta nouem. Sed tamen quod attinet ad emptorem, est differentia opinionum inter Iurisperitos, quid sit decipere venditorem vltra vel citra dimidium. Nobis tamen certissima sententia sit, quod emptor tunc decipit vltra dimidium ipsum venditorem: quando pro re quae valebat centum rependit quadraginta nouem aut infra, ita quod nulla sit differentia inter emptorem & venditorem quantum ad medietatem iusti pretij: quoniam res ipsa reducenda est ad pretium pecuniarium iustum, vt facile iudicemus quis decipiat alterum vltra vel citra dimidium. Hoc supposito arguitur primo pro parte affirmatiua, quod licitum sit emptoribus & venditoribus se ad inuicem decipere vltra dimidium iusti pretij. Est argumentum. Leges ciuiles sunt iustae: sed secundum illas fertur sententia in iudicio in fauorem eius qui decepit alterum citra dimidium: ergo etiam in foro conscientiae conferunt illi ius ad retinendum, quod accepit. Minor patet ex. l. 2. &. l. si voluntate. C. de rescindenda venditione. & ex cap. cum dilecti. & capit. cum causa. de emptione & venditione. Secundo arguitur a simili. Leges de prae scriptione transferunt dominium rei in foro conscientiae in possessorem bonae fidei, ergo saltem leges citatae conferunt dominium in foro conscientiae in emptorem & venditorem bonae fidei. Tertio arguitur. Qui comparat dominium per contractum iure validum quanuis lege prohibitum. v. g. qui acquirit dominium pecuniarium per ludum alearum, non tenetur pecuniam restituere in foro conscientiae antequam compellatur a iudice, ergo multo minus in nostro casu tenebitur, vbi & contractus est validus & a iudice re cognita non compelletur restituere qui decepit vltra dimidium iusti. De hac re multa disputant Iurisperiti, videatur Couar. lib. 2. Variarum Resol. cap. 3. ad quartum . inter Theologos videatur Ioannes de Medina Complutensis in tract. de rebus restituen . quaest. 32. & Conrad. de contractibus in quaest. 57. Syluest. in verb. emptio. Caiet. opusc. 17. Responsionum, respons. 17. dubio. 3. Adria. quodlib. 6. art. 3. ad tertium. Sunt igitur tres sententiae de hac re. Prima quae ait, nullum esse peccatum decipere emptorem vel venditorem . Hanc tenet Summa Rosella, vt refert Syluest. vbi sup. & quidam Durandus minorita, vt refert Conrad. vbi supra, & multi Iurisperiti quos citat dominus Antonius de Padilla in commentarijs sup. l. 2. C. de rescindenda vendit. num. 73. Altera sententia est D. Tho. in hoc artic. in altero extremo, quod est peccatum mortale talis deceptio, & quod inde oritur obligatio restituendi: quae sententia communis est citatis Theologis, & multis alijs in. 4. dist. 15. Tertia sententia quasi media inter istas est, que ait esse peccatum decipere emptorem vel venditorem etiam citra dimidium iusti, negat tamen inde oriri obligationem restituendi. Hanc tenet Gerson in tractatu de contractibus. Nobis tamen sententia D. Tho. & Theologorum tam certa est, vt oppositum sit omnino improbabile. Probatur primo, quia qui decipit proximum in illo casu, peccat contra iustitiam commutatiuam, siquidem recipit aliquid vltra iustum pretium, ergo tenetur hanc inaequalitatem recompensare per actum iustitiae commutatiuae qui est restituere. Confirmatur. Quia si ille tantum peccaret contra iustitiam legalem, vt videtur sentire Gerson, non verificaretur quod decipit vltra dimidium iusti. Hoc enim ex proprijs terminis significat actum contrarium iustitiae commutatiuae, eo vel maxime quod nulla ratio peccati potest illic considerari, nisi contra iustitiam commutatiuam. ¶ Secundo. Etiam si quis bona fide decipiat alterum ex ignorantia inuincibili, tenetur nihilominus postea cognita veritate restituere illud in quo factus est ditior, quando res illa non extat, ergo etiam si emptor vel venditor decipit bona fide, tenebitur restituere cognita veritate. Probatur consequentia. Nam aequalitas illius contractus postulat, vt neuter accipiat plus iusto, ergo cognita veritate tenebitur resarcire illam inaequalitatem. Plura argumenta facit Magister Soto vbi supra, sed haec validissima sunt, procedunt enim ex proprijs rerum definitionibus. AD argumenta in oppositum respondetur, quod illae leges sunt permissiue quantum ad lesionem citra dimidium iusti: non tamen iustificant ipsum contractum , sed relinquunt illud iure naturae iudicandum . Ratio autem quare leges permittunt illam iniquitatem, & non dant actionem in iudicio damnificato, est: quia cum contractus emptionis & venditionis sit frequentissimus in republica, si daretur actio laesis citra dimidium iusti, non sufficerent tribunalia ad dirimendas lites quotidianas quae ex talibus deceptionibus prouenirent. Imo vero olim ante legem illam. 2. C. de rescindenda venditione. non dabatur actio in iudicio laesis etiam vltra dimidium pretij. Et nihilominus deceptores tenebantur restituere iure ipso naturali. Ita etiam nunc post illam legem damnificantes citra dimidium, tenentur eodem iure naturae restituere. Sed hic obseruandum est, quod quando pretium est lege taxatum, vt in pragmatica de frumento, datur actio laesis citra dimidium iusti, tum in fauorem legis, tum etiam quia facile constat in iudicio de laesione: non autem ita facile constat de laesione, vbi non est pretium taxatum, eo quod est multa varietas in pretio rerum, vbi non est pragmatica. Ad secundum respondetur, quod non est simile de legibus praescriptionum, & de alijs legibus circa deceptionem contractus emptionis & venditionis : quoniam leges de prae scriptione sunt directiuae & praeceptiuae, leges autem alterae sunt tantum permissiuae. Et si quis merito quaerat, quomodo cognoscitur quando aliqua lex est praeceptiua & quando permissiua? Respondetur, quod ante omnia attendendum est ad finem legis, deinde considerandum est circa medium ad finem, an illud quod statuit lex ad consequendum finem habeat speciem mali & iniquitatis: an vero secundum se sit bonum? Dicimus ergo quod si tale medium secundum se fuerit opus virtutis, tunc lex erit directiua & praeceptiua. Sed difficultas est, quando ipsum medium habet speciem iniquitatis & malitiae, quod quidem si per legem non potest honestari, tunc plane est permissiua, & sic permittuntur meretrices & defenduntur in iudicio ad euitanda adulteria & alia peccata maiora. Si autem aliqua via poterit honestari medium per legem, vel legislatorem, videlicet transferendo dominium rei in alterum: tunc si talis translatio dominij fuerit necessaria ad finem legis, lex erit praeceptiua, simulque directiua: si autem non fuerit necessaria ad consequendum finem legis: tunc lex erit tantum permissiua. Exemplum primi. Lex de prae scriptione habet pro fine, vt rerum dominia sint certa & determinata: ad hunc tamen finem necessarium est, vt medium quod lex statuit, scilicet, quod post tantum tempus maneant res apud possessores bonae fidei in perpetuum , quod transferat dominium in possessorem bonae fidei, alias frustraretur finis legis: qui est vt rerum dominia sint certa. Exemplum secundi. Lex, quae dat facultatem viro, occidendi vxorem deprehensam in adulterio, habet pro fine commisereri vehementi dolori mariti, & non addere dolorem supra dolorem, Ad hunc autem finem non est necessarium concedere illam facultatem publicam vt autoritate reipublicae occidat vxorem tanquam Iudex iuste iudicans vel tanquam minister sententiae late iam ab ipsa lege: sed sufficit, vt permittatur occidere si velit, neque propter hoc puniatur. Vnde colligimus quod lex illa sit permissiua tantum. Ad hunc igitur modum, dicimus quod lex quae dicit; liceat emptori & venditori ad inuicem decipere, habet pro fine euitare frequentes lites: quae orirentur ex huiusmodi contractibus si pro quauis inaequalitate daretur actio in iudicio; ad quem finem sufficit: quod parti laesae non detur actio in iudicio: non autem requiritur, neque decebat transferre dominium in damnificantem. Ad tertium argumentum negatur illa similitudo & comparatio, quia quanuis illi contractus conueniant in hoc, quod vterque sit validus: tamen iniquitas siue malitia quae est in ludo alearum, est tantum contra iustitiam legalem: & idcirco reddere quod quis lucratus est, habet tantum rationem poenae taxatae a lege. At vero malitia, quae est in contractu emptionis & venditionis vbi interuenit deceptio, est contra iustitiam commutatiuam: & idcirco damnificans tenetur iure naturae restituere. DVbium quartum, An quod contractus emptionis & venditionis fiat bona vel mala fide, referat aliquid ad hoc vt sit validus vel non, & ad hoc quod inde oriatur obligatio restituendi vel non oriatur. Ad hoc dubium respondetur resolutorie. Prima conclusio. Contractus emptionis & venditionis celebratus bona fide propter ignorantiam purae negationis vtriusque partis, scilicet, quia neutra pars scit valorem rei: sed mere negatiue se habet circa aestimationem valoris, tunc talis contractus est validus, etiam si vltra dimidium iusti pretij fiat deceptio. & quidem quod sit validus, patet, quia ex vtraque parte est omnino voluntarius. Quod autem inde non oriatur obligatio restituendi, probatur: quia vterque se exponit aequali periculo, & est quasi contractus de sortibus, ergo nulla ratione oritur ibi obligatio restituendi, eo vel maxime quod vtraque pars in illo contractu cedit libere iuri suo, & facit quasi donationem mutuam ad inuicem, & denique in isto casu verificatur illa tertia regula iusti pretij. Secunda conclusio. Si tamen talis contractus celebretur bona fide cum ignorantia prauae dispositionis, quia videlicet vterque existimat iustum pretium esse tantum vel tantum, & tamen reuera est maius vel minus: tunc contractus ille non est inualidus. Probatur. Quia ille qui laeditur non alia ratione vult contrahere, nisi supposito quod pretium sit tantum, ergo non est voluntarius ille contractus, sed inuoluntarius & per consequens inualidus. Etenim de ratione contractus humani est, quod sit voluntarius. Tertia conclusio. Laesus per talem contractum praedictum habet ius in foro conscientiae repetendi quod alter plus accepit: & ille alter tenetur in foro conscientiae restituere. Caeterum in foro exteriori dabitur actio parti laesae vltra dimidium iusti: laedenti vero dabitur optio, vt vel rescindat contractum vel recompenset quod amplius accepit. Ista conclusio quantum ad priorem partem sequitur ex secunda, quoniam si contractus fuit nullus, & alter eorum amplius accepit: sequitur quod in foro conscientiae tenetur ex iustitia commutatiua illud restituere vel rescindere contractum. Quantum ad secundam partem habetur expresse. l. 2. C. de rescindenda venditione. Et ratio eius est: quia cum ille contractus celebretur bona fide, aequum est, vt neuter eorum damnum patiatur cognita veritate. Quod quidem plane fit, si laeso datur actio in iudicio: laedenti vero detur praedicta optio. Quarta conclusio. Si contractus mala fide fuerit celebratus, & pars laesa ignorabat iustum rei pretium, erit inualidus contractus in foro conscientiae. Probatur, quia talis ignorantia inuoluntarium interpretatiue operatur: at vero sine voluntario contractus est nullus, igitur est inualidus contractus. Conclusio haec consonat cum iure ciuili, in quo nihil statuitur de firmitate aut nullitate huiusmodi contractus: sed solum definitur: quod non datur actio parti laesae citra dimidium iusti pretij. Reliqua vero relinquit iure naturae iudicanda. Quinta conclusio. Si contractus mala fide celebretur, & pars laesa scit iustum rei pretium, sed necessitate compellitur emere vel vendere, tunc contractus est validus in foro conscientiae. Probatur. Nam pars laesa sciens iustum pretium, nihilominus vult contrahere & pati illud detrimentum, ergo contractus est simpliciter voluntarius & validus. Non dicimus modo, quod laedens non teneatur restituere, sed quod ipse contractus est validus: licet sit iniquus. Probatur a simili. Ille qui proijcit merces in mare propter tempestatem obortam, simpliciter loquendo voluntarie proijcit, quanuis secundum quid inuoluntarie: quoniam nollet proijcere, ergo tale voluntarium sufficit ad contractum emptionis & venditionis, siquidem pars lae sa nullo modo compellitur ab altera vt contrahat. Probatur consequentia & confirmatur. Nam tale voluntarium sufficit etiam ad votum faciendum, ergo etiam sufficiet ad contractum emptionis & venditionis. Sed contra. Donatio facta latroni nulla est, quanuis ille qui dat pecunias (dat simpliciter voluntarie propter euitandam mortem) eo quod est inuoluntarius secundum quid, ergo pari ratione sufficiet ad nullitatem contractus praedicti illud inuoluntarium secundum quid. Respondetur, quod quando altera pars iniuriam aliquam facit alteri contrahenti, propter quam altera pars cogitur contrahere vel dare pecunias, tunc irritatur contractus: quia non est iustum quod ex iniuria nascatur ius illi qui facit iniuriam. Nunc autem in casu nostrae conclusionis illa pars quae necessitatur contrahere, non necessitatur ab altera parte, sed aliunde, scilicet, a sua egestate: vnde non est eadem ratio. Per hunc etiam modum intelligitur quare contractus vsurarius sit validus quantum ad rationem mutui: licet vsurarius teneatur non recipere vsuras. Ratio validitatis est, quia ex vtraque parte est contractus voluntarius simpliciter. Nam pars laesa sciens & prudens vult recipere mutuum propter suam necessitatem, non obstantibus vsuris. Ipse autem vsurarius libenter contrahit. Secundo probatur conclusio ex cap. cum dilecti. de emptione & venditione. vbi Alexand. 3. definit validum esse contractum quendam emptionis & venditionis cuiusdam syluae, etiam si qui vendiderant decepti fuerant vltra dimidium. Definit tamen supplendam iniquitatem esse & inaequalitatem. Valde itaque est obseruandum, quod aliud est contractum esse validum, & aliud esse iniquum , vnde oritur obligatio restituendi . Multi enim contractus sunt validi, eo quod sunt voluntarij ex vtraque parte, qui alias iniqui sunt. Vltima conclusio. Non tenetur is qui lae sit mala fide etiam vltra dimidium iusti pretij in casu quintae conclusionis ante iudicis sententiam stare optioni partis laesae, etiam si leges ciuiles concedant parti laesae in tali casu, vt eligat, Vtrum maluerit vel rescindere contractum, vel restitutionem sibi fieri in eo in quo damnificatus est. Sed dicimus, quod laedens in foro conscientiae poterit supplere iustum pretium non rescindendo contractum. Probatur. Nam optio quae datur per leges ciuiles parti laesae est in poenam laedentis mala fide. Ergo tales leges non obligant in foro conscientiae ante sententiam iudicis. Antecedens probatur. Nam vbi non est mala fides laedentis, non concedunt leges illam optionem parti laesae: sed solum dant illi actionem in iudicio, laedenti vero bona fide, dant optionem. Ista conclusio est multo probabilior quam opposita sententia , quae a quibusdam asseritur opinantibus leges illas non esse poenales, sed esse dirigentes contractum & apponentes conditionem necessariam celebrandis huiusmodi contractibus. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum venditio reddatur illicita propter defectum rei venditae. AD Secundum sic proceditur. Videtur, quod venditio non reddatur iniusta & illicita propter defectum rei venditae. Minus enim caetera sunt pensanda in iure quam rei species substantialis. Sed propter defectum speciei substantialis non videtur reddi venditio rei illicita, puta si aliquis vendat argentum vel aurum alchimicum pro vero, quod est vtile ad omnes humanos vsus ad quos necessarium est argentum & aurum , puta ad vasa & ad alia huiusmodi. Ergo multo minus erit illicita venditio, si sit defectus in alijs. ¶ 2 Praeterea. Defectus ex parte rei qui est secundum quantitatem, maxime videtur iustitiae contrariari quae in aequalitate consistit . Quantitas autem per mensuram cognoscitur. Mensurae autem rerum quae in vsum hominum veniunt, non sunt determinatae, sed alicubi maiores, alicubi minores: vt patet per Philosophum in quinto * { Lib. 5. ca. 7. tom. 5. } Ethicorum. Ergo non potest euitari defectus ex parte rei venditae: & ita videtur quod ex hoc venditio non reddatur illicita. ¶ 3 Praeterea. Ad defectum rei pertinet, si ei conueniens qualitas deest. Sed ad qualitatem rei cognoscendam requiritur magna scientia, quae plerisque venditoribus deest. Ergo non redditur venditio illicita propter rei defectum. SED contra est, quod Ambros. * { Lib. 3. ca. 11. a med. illius . to. 1. } dicit in libr. de Offic. Regula iustitiae manifesta est, quod a vero declinare virum non deceat bonum, nec damno iniusto afficere quenquam, nec doli aliquid annectere rei suae. RESPONDEO dicendum, quod circa rem, quae venditur, triplex defectus considerari potest. Vnus quidem secundum speciem rei. Et hunc quidem defectum si venditor cognoscat in re, quam vendit, fraudem committit in venditione. Vnde venditio illicita redditur. Et hoc est, quod dicitur contra quosdam Isai. 1. " Argentum tuum versum est in scoriam, vinum tuum mixtum est aqua." Quod enim permixtum est, patitur defectum, quantum ad speciem. Alius autem defectus est secundum quantitatem, quae per mensuram cognoscitur. Et ideo si quis scienter vtatur deficienti mensura in vendendo, fraudem committit, & est illicita venditio. Vnde dicitur Deut. 25. "Non habebis in sacculo diuersa pondera maius & minus, nec erit in domo tua modius maior & minor." Et postea subditur, "Abominatur enim Dominus eum qui facit haec, & auersatur omnem iniustitiam." Tertius defectus est ex parte qualitatis, puta si aliquod animal infirmum vendat quasi sanum. Quod si quis scienter fecerit, fraudem committit in venditione: vnde est illicita venditio. Et in omnibus talibus non solum aliquis peccat, iniustam venditionem faciendo, sed etiam ad restitutionem tenetur. Si vero eo ignorante aliquis praedictorum defectuum in re vendita fuerit, venditor quidem non peccat, quia facit iniustum materialiter: nec eius operatio est iniusta, vt ex supradictis* { Q. 59. artic. 2. } patet: tenetur tamen cum ad eius notitiam peruenerit, damnum recompensare emptori. Et quod dictum est de venditore, etiam intelligendum est ex parte emptoris. Contingit enim quandoque venditorem credere rem suam esse minus pretiosam, quantum ad speciem, sicut si aliquis vendat aurum loco aurichalci, emptor si id cognoscat, iniuste emit, & ad restitutionem tenetur. Et eadem ratio est de defectu qualitatis & quantitatis. AD primum ergo dicendum, quod aurum & argentum non solum cara sunt propter vtilitatem vasorum, quae ex eis fabricantur , aut aliorum huiusmodi: sed etiam propter dignitatem & puritatem substantiae ipso rum. Et ideo si aurum vel argentum ab alchimicis factum, veram speciem non habeat auri & argenti, est fraudulenta & iniusta venditio: praesertim cum sint aliquae vtilitates auri & argenti veri, secundum naturalem operationem ipsorum, quae non conueniunt auro per alchimiam sophisticato. Sicut, quod habet proprietatem laetificandi, & contra quasdam infirmitates medicinaliter iuuat. Frequentius etiam potest poni in operatione, & diutius in sua puritate permanet aurum verum, quam aurum sophisticatum. Si autem per alchimiam fieret aurum verum, non esset illicitum ipsum pro vero vendere, quia nihil prohibet artem vti aliquibus naturalibus causis ad procedendum naturales & veros effectus: sicut Aug. * { Lib. 3. ca. 8. tom. 3. } dicit in 3. de Trin. de his que arte daemonum fiunt. AD secundum dicendum, quod mensuras rerum venalium necesse est in diuersis locis esse diuersas, propter diuersitatem copiae & inopiae rerum: quia vbi res magis abundant, consueuerunt esse maiores mensurae. In vnoquoque tamen loco ad rectores ciuitatis pertinet determinare quae sint iustae mensurae rerum venalium, pensatis conditionibus locorum & rerum. Et ideo has mensuras publica autoritate vel consuetudine institutas praeterire non licet. AD tertium dicendum, quod sicut August. dicit in 11. * { Lib. 11. c. 16. to. 5. } de ciuit. Dei. Pretium rerum venalium non consideratur secundum gradum naturae, cum quandoque pluris vendatur vnus equus, quam vnus seruus, sed consideratur secundum quod res in vsum hominis veniunt. Et ideo non oportet, quod venditor, vel emptor cognoscat occultas rei venditae qualitates, sed illas solum, per quas redditur humanis vsibus apta, puta quod equus sit fortis, & bene currat: & similiter in caeteris. Has autem qualitates de facili venditor & emptor cognoscere possunt. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio . Venditio redditur iniusta, propter defectum rei venalis siue in substantia siue in quantitate, siue in qualitate. Haec conclusio intelligitur a Diuo Thoma quando venditor cognoscit defectum rei venalis. Secunda conclusio. Qui bona fide venditiem cum defectu, etiam si non peccet contra iustitiam, tenetur tamen restituere quando cognouerit, rem habere defectum. Tertia conclusio. Quod dictum est de venditore intelligendum est de emptore proportionabiliter. V. g. si emptor cognoscit rem esse maioris pretij quam existimet venditor, vel propter substantiam vel quantitatem vel qualitatem: tunc enim emptor tenebitur restituere illud maius pretium. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum venditor teneatur dicere vitium rei venditae. AD tertium sic proceditur. { Quolib. 16 artic. 10. } Videtur, quod venditor non teneatur dicere vitium rei venditae. Cum enim venditor emptorem ad emendum non cogat, videtur eius iudicio rem, quam vendit, supponere. Sed ad eundem pertinet iudicium & cognitio rei. Non ergo videtur imputandum venditori, si emptor in suo iudicio decipitur, praecipitanter emendo, absque diligenti inquisitione de conditionibus rei. ¶ 2 Praeterea. Stultum videtur, quod aliquis id faciat, vnde eius operatio impediatur. Sed si aliquis vitiarei vendendae indicet, impedit suam venditionem. Vnde Tullius in lib. + { Libr. 3. parum ante medium libri, in cap. cuius titulus est. In contractibus comunibus qua forma honesti: in fine illius. } de Offic. inducit quendam dicentem, "Quid tam absurdum , quam si domini iussu ita praeco prae diceret, Domum pestilentem vendo." Ergo venditor non tenetur dicere vitia rei venditae. ¶ 3 Praeterea. Magis necessarium est homini, vt cognoscat viam virtutis, quam vt cognoscat vitia re rum, quae venduntur . Sed homo non tenetur cuilibet consilium dare & veritatem dicere de his, quae pertinent ad virtutem, quanuis nulli debeat dicere falsitatem. Ergo multo minus tenetur venditor vitia rei venditae dicere, quasi consilium dando emptori. ¶ 4 Praeterea. Si aliquis teneatur dicere defectum rei venditae, hoc non est nisi vt minuatur de pretio. Sed quandoque diminueretur de pretio etiam absque vitio rei venditae propter aliquid aliud: puta si venditor deferens triticum ad locum vbi est caristia frumenti, sciat multos venire, qui deferant: quod si sciretur ab ementibus , minus pretium darent. Huiusmodi autem non oportet dicere venditorem, vt videtur. Ergo pari ratione nec vitia rei venditae. SED contra est, quod Ambros. + { Lib. 3. ca. 10. parum a principio, tom. 1. } dicit in 3. lib. de Offic. In contractibus vitia eorum quae veneunt, prodi iubentur, ac nisi intimauerit venditor, quanuis in ius emptoris transierint doli actione vacuantur. RESPONDEO dicendum, quod dare alicui occasionem periculi vel damni, semper est illicitum , quanuis non sit necessarium, quod homo alteri semper det auxilium vel consilium pertinens ad eius qualemcunque promotionem. Sed hoc solum est necessarium in aliquo casu determinato, puta cum alius eius curae subditur, vel cum non potest ei per alium subueniri. Venditor autem, qui rem vendendam proponit, ex hoc ipso dat emptori damni vel periculi occasionem, quod rem vitiosam ei offert, si ex eius vitio damnum , vel periculum incurrere possit. Damnum quidem, si propter huiusmodi vitium res, quae vendenda proponitur, minoris sit pretij: ipse vero propter huiusmodi vitium nihil de pretio subtrahat. Periculum autem, si propter huiusmodi vitium vsus rei reddatur impeditus vel noxius: puta si aliquis alicui vendat equum claudicantem pro veloci, vel ruinosam domum pro firma, vel cibum corruptum siue venenosum pro bono. Vnde si huiusmodi vitia sint occulta, & ipse non detegat, erit illicita & dolosa venditio, & tenetur venditor ad damni recompensationem. Si vero vitium sit manifestum, puta cum equus est monoculus, vel cum vsus rei etsi non competat venditori, potest tamen esse conueniens alijs, & si ipse propter huiusmodi vitium, subtrahat quantum oportet de pretio, non tenetur ad manifestandum vitium rei: quia forte propter huiusmodi vitium emptor vellet plus subtrahi de pretio, quam esset subtrahendum. Vnde potest licite veriditor indemnitati suae consulere , vitium rei reticendo. AD primum ergo dicendum, quod iudicium non potest fieri nisi de re manifesta. Vnusquisque enim iudicat secundum quod cognoscit, vt dicitur in + { Lib. 1. ca. 3. tom. 5. } 1. Ethic. Vnde si vitia rei, quae vendenda proponitur, sint occulta, nisi per venditorem manifestentur, non sufficienter committitur emptori iudicium. Secus autem esset, si essent vitia manifesta. AD secundum dicendum, quod non oportet quod aliquis per praeconem vitium rei vendendae praenuntiet : quia si praediceret vitium, exterrerentur emptores ab emendo, dum ignorarent alias conditiones rei, secundum quas est bona & vtilis. Sed singulariter est dicendum vitium rei, ei qui ad emendum accedit, qui potest simul omnes conditiones ad inuicem comparare bonas & malas. Nihil enim prohibet rem in aliquo vitiosam, in multis alijs vtilem esse. AD tertium dicendum, quod quanuis homo non teneatur simpliciter omni homini dicere veritatem de his, quae pertinent ad virtutes: tenetur tamen in casu illo de his dicere veritatem, quando ex eius facto alteri periculum immineret in detrimentum virtutis, nisi diceret veritatem: & sic est in proposito. AD quartum dicendum, quod vitium rei facit rem in praesenti esse minoris valoris, quam videatur. Sed in casu praemisso in futurum res expectatur esse minoris valoris per superuentum negotiatorum, qui ab ementibus ignoratur. Vnde venditor, qui vendit rem secundum pretium quod inuenit, non videtur contra iustitiam facere, si quod futurum est, non exponat: si tamen exponeret, vel de pretio subtraheret, abundantioris esset virtutis, quanuis ad hoc non videatur teneri ex iustitiae debito. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si vitium rei sit occultum inferat damnum vel periculum em ptori, venditor tenetur illud vitium indicare. Secunda conclusio. Si vitium rei sit manifestum, non tenetur venditor admonere emptorem de illo vitio. Tertia conclusio. Si vitium sit occultum, non tamen damnosum, aut perniciosum emptori, non tenetur venditor illud manifestare: dum tamen diminuat de pretio tantum quantum oportet propter illum defectum. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa istos articulos, an vitium rei venditae annullet contractum , quando venditur res quasi integra in quantitate qualitate & substantia. Arguitur primo pro parte negatiua. Si quis vendat vinum. v. g. Metinense pro vino Sancti Martini, sit autem illud ita pretiosum sicut Sancti Martini, tunc est valida venditio: & tamen est defectus in substantia: ergo iste defectus non irritat contractum . Confirmatur. Esto ita quod, qui emit vinum Metinense, non soluat pretium in pecunia sed in alia re. v. g. in pecoribus, vel in alia re fructuosa: tunc si ille contractus non esset validus, sequeretur, quod venditor teneretur restituere rem ipsam cum fructu. Consequens videtur dubium. Sequela probatur. Nam omnis res fructificat vero domino. Arguitur secundo a simili. Si quis baptizet Petrum putans se baptizare Paulum, re vera baptismus est validus & verus. Ergo error in substantia non irritabit contractum emptionis & venditionis. Et confirmatur a simili. Si episcopus conferat beneficium indigno hypocritae putans illum esse dignissimum, nihilominus collatio beneficij est valida, ergo error in qualitate non irritabit contractum venditionis. Confirmatur secundo. Matrimonium contractum per errorem qualitatis personae. v. g. si vir contrahens putet mulierem esse virginem aut diuitem, vel generosam, nihilominus illud matrimonium est validum, ergo etiam multo magis ille contractus emptionis & venditionis, non obstante errore in qualitate rei. Arguitur tertio. Et sit casus, quod iudex per iniquitatem vel ignorantiam taxet pretium rei venalis multo minus quam oporteat: tunc venditor licite poterit augere mensuram rei venalis quantum necesse fuerit ad supplendum iustum pretium, ergo defectus in quantitate non irritat contractum. Arguitur vltimo. Quando emptor emit rem pretiosam, quam quidem venditor existimat minoris dignitatis, contractus est validus: etiam si fiat illo pretio secundum aestimationem venditoris, vt ostendemus infra dubio tertio. Ergo pari ratione erit validus contractus, quando venditur res pretiosa pro integra. Patet consequentia , quia eadem est ratio & proportio de emptore & venditore, vt dicit tertia conclusio articuli. Sed si venditor ipse cognosceret, quod res illa venalis est minoris pretij & dignitatis, & vendit illam pro re maioris dignitatis, dicit Diuus Tho. quod contractus esset nullus. Ergo ista non bene per se consonant: neque erit eadem ratio de emptore & venditore. Sed in oppositum est, quod matrimonium contractum per errorem personae non est validum, ergo neque contractus emptionis & venditionis erit validus, quando vna res substituitur pro alia. PRO decisione sit prima conclusio. Per se loquendo & regulariter, quodlibet rei vitium siue in substantia siue in quantitate, siue in qualitate, irritat contractum, quando res venditur pro integra & sana absque defectu aliquo. Hanc docet Diuus Tho. & explicat in articul. 2. & confirmat ex Diuo Ambrosio libr. 3. de officijs, capit. 10. & 11. Sed probatur ratione. Quia ille contractus per se loquendo rationabiliter est inuoluntarius: ergo per se loquendo nullus est contractus. Probatur secundo. Quoniam maior laesio est, quando quis decipitur in re ipsa venali: quando quam decipitur in pretio, vt habent Iurisperiti in capit. per tuas. de donationibus, quos quidem Pinellus in commentarijs super legem secundam. C. de rescindenda venditione. 3. parte. capit. 2. refert qui dicunt quod laesio in substantia quantitate & qualitate tribuit actionem laeso, etiam si citra dimidium iusti decipiatur: non autem tribuit actionem laeso in pretio nisi vltra dimidium iusti decipiatur: ergo multo maior est in actu qui fit in ipsa re, ac proinde merito irritabitur contractus. Cuius ratio est. Quia laesio quae fit in ipsa re venali, tollit substantiam contractus: etenim contractus fit de ipsa re secundu substantam quantitatem & qualitatem. Secunda conclusio. Contingere potest, vt laesio sit tam minima in substantia quantitate, vel qualitate: quod contractus sit validus. Verbi gratia in exemplo primi argumenti & ratio est: quia in moralibus quod parum est pro nihilo reputatur. Item, quia in venditione attenditur aestimatio rei venalis, secundum quod est vtilis in vsus humanos: sed quando est minima differentia in varietate substantiae, vel quantitate, vel qualitate, res illa aequaliter se habet, vel quasi aequaliter quantum ad vtilitatem emptoris: ergo venditio erit valida. Et confirmatur ex Diuo Thoma articul. 2. ad primum. vbi ait, quod si per artem alchimiae fieret verum aurum: licitum esset illud vendere pro auro naturali. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum & confirmationem eius dicimus, quod probat secundam conclusionem. Dicimus tamen, quod si vinum Sancti Martini habet aliquam qualitatem medicinalem, quam non habet aliud vinum, iniquum erit vnum pro alio substituere, & contractus erit nullus. Ad secundum argumentum negatur consequentia . Et differentia est, quia sacramentum constat essentialiter ex sua materia & forma cum intentione ministri, faciendi quod ecclesia intendit facere in subiecto apto nato: est autem impertinens ad intentionem ministri religiosam, quod intendat baptizare istum vel illum hominem: debet enim intendere baptizare illum circa quem exercet actum ablutionis quicunque ille sit: quod autem ipse putet esse Petrum & ille sit Paulus, est quaedam ignorantia concomitans quae non destruit illam intentionem: alioquin si minister intendit baptizare Petrum praecise & non alium: peccaret mortaliter, & nullus esset baptismus, si ille non erat Petrus. Caeterum ad iustitiam contractus emptionis & venditionis necesse est, vt res illa de qua fuit facta conuentio, tradatur in eadem substantia quantitate, & qualitate sicuti petitur ab emptore. Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam & differentia est: quoniam expedit ad bonum commune ecclesiae, quod talis collatio beneficij sit valida ad hoc, vt ministri ecclesiastici sint certi & determinati, & propterea ecclesia voluit efficaciter dare illi beneficium, etiam si alias sit indignus. At vero ad bonum communitatis nihil retulerit, quod contractus emptionis & venditionis sit validus, quando non traditur res eadem in substantia quantitate & qualitate. Ad secundam confirmationem respondetur, quod ille qui ducit vxorem cum illa ignorantia, potest se habere tripliciter. Vno modo, vt sit ignorantia concomitans intentionem eius, & non sit conditio obiecti intentionis. Vt si verbi gratia, haberet istam opinionem in mente sua, quod mulier est virgo & non acciperet in vxorem: si crederet quod non est virgo. Secundo modo potest se habere cum praedicto consensu conditionali. Tertio modo potest se habere, non exprimendo verbis consensum illum conditionalem: sed absolute loquendo, ego te accipio in meam. Dicimus ergo, quod si primo modo se habet cum ignorantia tantum concomitanti: verum erit matrimonium & ratum. Ratio est, quia de substantia illius contractus absoluti non est, quod mulier sit virgo aut nobilis aut diues. Si autem secundo modo se habeat, non est verum matrimonium in foro conscientiae siue exprimat intentionem suam conditionaliter, siue absolute. Si autem expresserit conditionaliter: non est verum matrimonium in foro exteriori. Dicimus denique, quod si tertio modo se habuerit, loquendo absolute, cum tamen habeat consensum conditionalem: iudicabitur verum matrimonium in foro ecclesiae. Et quanuis non sit verum matrimonium: tamen ipse vir tenebitur in foro conscientiae facere verum matrimonium. Et ratio est, quia grauiter decipit mulierem, quae putabat se vinculo matrimonij astrictam propter verba ipsius viri. Quae iniuria non potest aliter resarciri, nisi vir faciat verum matrimonium. Ad tertium argumentum respondetur, quod non facile sunt admittendae illae excusationes venditorum: semper enim in re dubia circa pretium iustum, praesumendum est bonam & iustam esse iudicis taxationem. Nihilominus, si quando constiterit quod ipsa taxatio est iniqua, licitum erit venditori, vti cautela. Neque enim per hoc fit iniuria emptoribus: cum detur illis quod debetur secundum iustitiam. Ad quartum argumentum dicemus in dubio tertio. Ad argumentum vero quod fecimus in oppositum, quatenus militat contra secundam conclusionem respondetur, quod matrimonium quidem in quo est error personae, nunquam est validum: etiam si substituatur alia mulier tam sufficiens sicut illa quam intendit vir ducere in vxorem . Et ratio est manifesta: quia matrimonium ex natura sua est quidam contractus amicitiae coniugalis: ad rationem autem amicitiae pertinet vt amicus afficiatur ad singularem personam cum qua vult amicitiam contrahere. At vero in contractu emptionis & venditionis attenditur vtilitas rei. Vnde si substituatur alia res tam vtilis ipsi emptori, validus erit contractus. Verbi gratia, si quis emat ancillam & venditor substituat illi aliam tam vtilem: validus erit contractus. DVbitatur secundo consequenter circa tertiam conclusionem articuli tertij, Vtrum si vitium rei sit occultum, non tamen perniciosum emptori, sit validus contractus , tacente venditore vitium rei, sed minuente de pretio quantum oportet. Pro parte negatiua arguitur primo. Si emptor sciret vitium illud, non emeret rem illam, ergo est inuoluntarius interpretatiue in illo contractu: ac proinde non est validus contractus. Arguitur secundo. Venditor tacens decipit emptorem, ergo emptor est inuoluntarius in illo contractu. Arguitur tertio magis efficaciter. In huiusmodi contractibus non potest non grauari emptor, etiam si res habeat vtilitatem pro quantitate pretij. Primo quidem, quia cum cognouerit vitium rei, cogitur detinere apud se rem sibi ingratam. Deinde si velit illam vendere, cogitur non vendere il lam cuilibet emptori, poterit enim ille defectus esse perniciosus alteri. Verbi gratia, si medicus emit equum cum illo defectu sibi quidem vtilem, non poterit illum vendere militi cum illo defectu: quia erit illi perniciosus: ergo ex illa deceptione medicus iniuriam patitur. Et confirmatur, quia ipse venditor tacens defectum rei, causa erit periculi quod inde potest euenire tertiae personae quae potest emere rem illam a primo emptore. Propter haec argumenta aliqui tenent partem negatiuam. Vt Ioannes de Medina de contractibus. quaestione 34. & a quibusdam citatis a Syluestro pro ista sententia, in verbo, emptio. quaestione 20. Sed certe Syluester satis confuse loquitur. Nos tamen argumentamur quarto pro ista sententia. Laesio propter vitium rei, maior est quam laesio propter iniquitatem pretij: sed laesio propter iniquitatem pretij irritat contractum, quando emptor ignorabat iustum rei pretium. Ergo multo magis irritabitur quando emptor habet ignorantiam vitij. PRO decisione huius difficultatis, notandum est, quod venditor in praedicto casu dupliciter potest se habere. Vno modo mere negatiue, tacendo vitium rei. Alio modo positiue affirmando nullum vitium esse in re vel etiam interrogatus negatiue respondendo, vel suo silentio rem approbando. Proportionabiliter emptor dupliciter potest se habere. Vno modo vt virtualiter habeat istam intentionem, si scirem rem istam habere vitium, non emerem illam: tamen non explicat illam intentionem. Altero modo se potest habere explicando venditori suam intentionem, quod si res habet vitium, non intendit emere. Prima conclusio. Venditore negatiue se habente, quanuis emptor habeat intentionem illam virtualem, quam non explicat: validus erit contractus in praedicto casu: quando res non est perniciosa emptori, neque venditor peccat aliquod peccatum . Ista conclusio intelligenda est per se & absolute loquendo, quantum est ex parte talis contractus. Probatur conclusio. Quoniam contractus quilibet per se loquendo est va lidus, quando celebratur secundum rationem iustitiae commutatiuae: sed ille contractus ita celebratur, siquidem datur res vtilis emptori pro quantitate iusti pretij: ergo validus est. Probatur secundo. Quando aliquis pater donat filio aliquam pecuniam, valida est donatio: etiam si pater non esset donaturus si sciret ad quem malum finem filius petit. Ergo simul in casu posito venditio erit valida. Et confirmatur. Nam facultas data a superiori valida est, etiam si non esset illam daturus si sciret finem malum ad quem petitur a subdito. Ergo similiter, &c. Probatur tertio. Viceuersa, si emptor iusto pretio emit rem aliquam, cuius virtutem singularem non cognoscit venditor, neque communiter cognoscitur: non tenetur illam virtutem indicare venditori neque augere pretium, sed sufficit dare pretium secundum communem aestimationem vt dicemus dubio tertio. Ergo similiter viceuersa, venditor non tenebitur indicare vitium rei occultum, quando non est damnosum aut perniciosum, sed res est tam vtilis quantum est pretium quod pro illa datur. Denique probatur. Si vitium rei esset manifestum, verbi gratia, si equus est monoculus, & emptor sua negligentia non aduertit: nihilominus contractus est validus etiam si non erat empturus si cognouisset illud vitium. Ergo similiter in praedicto casu contingit. Probatur consequentia. Quia vtrobique sua negligentia ignorat vitium rei. Secunda conclusio. Si venditor secundo modo se habeat, scilicet quod sua sponte vel interrogatus affirmet rem nullum habere vitium, vel etiam silentio suo persuadeatur emptor, quod nullum vitium inest rei: tunc contractus est illicitus & inualidus. Probatur. Nam voluntas expressa venditoris est emere rem absque aliquo vitio: ergo contractus ille est inuoluntarius, ac proinde inualidus: & ex parte venditoris illicitus. Secundo probatur. Quoniam venditor ex officio, tenetur dicere veritatem quando interrogatur, & non dicere sua sponte mendacium circa rem ipsam: ergo si contrarium faciat decipit emptorem, ac proinde contractus est inualidus. Hanc conclusio nem probant tria argumenta proposita in principio. Tertia conclusio. Si vitium rei efficiat illam omnino inutilem emptori, etiam si non sit perniciosa contractus erit inualidus, & venditor tenetur ad restitutionem. Probatur, quia in tali casu nulla prorsus est voluntas emptoris emendi rem sibi inutilem, etiam si alias possit illam vendere alijs vtilem. Secundo probatur. Contractus emptionis & venditionis introductus est in republica propter vtilitatem contrahentium: ergo quando res omnino fuerit inutilis emptori nullus erit contractus: si venditor taceat vitium illud. Neque valet respondere oppositum opinantes, quod res illa alijs sit vtilis, & quod emptor possit illam vendere & inde capere vtilitatem : etenim emptio per se loquendo ordinatur in vtilitatem ipsius emptoris. Ergo quando emptor emit rem in proprios vsus, nullam habet voluntatem emendi rem alijs vtilem & sibi inutilem: ergo fit iniuria illi quando cogitur rem illam vendere ne pretium amittat: ac proinde ipse venditor tenetur statim repetere pretium. Verum est tamen, quod si emptor alias est negotiator, ita vt intelligatur, quod emit ad vendendum: validus erit contractus, quia venditur illi res sibi vtilis ratione negotiationis. Tertio probatur conclusio. Si res sit perniciosa emptori quanuis alijs sit vtilis: est contractus inualidus, vt patet ex Diuo Thoma, articulo tertio. Ergo similiter, si res sit omnino inutilis emptori erit irritus contractus, etiam si alijs possit esse vtilis. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum negatur antecedens: si consequens intelligatur de inuoluntario rationabiliter secundum leges iustitiae. AD secundum respondetur, non esse proprie deceptionem ex parte venditoris, quando venditor non interrogatus tacet vitium rei, ex quo non redditur inutilis neque periculosa emptori: minuit tamen de pretio quantum oportet ad aequalitatem iustitiae. Ad tertium argumentum respondetur, quod quanuis sit aliqua molestia emptori habere rem sibi ingratam: non tamen propterea est inualidus contractus celebratus secundum leges iustitiae. Ad confirmationem iam patet ex prima conclusione. Diximus enim validum esse talem contractum per se & absolute loquendo, hoc est quantum ex meritis ipsius contractus. At vero vbi fuerit tale periculum, vel propter conditionem rei quae facile venditur alteri cui erit perniciosa, vel etiam propter conditionem emptoris qui facile etiam inclinatur ad vendendam rem illam: tunc contractus non erit validus ex eo, quod ipse emptor rationabiliter est inuitus: quia exponitur periculo alterum decipiendi perniciose, & idcirco venditor peccat contra iustitiam: quia est causa periculi quod nocebit tertiae personae. Ad quartum argumentum respondetur, quod laesio de qua loquimur in prima conclusione non est tanta quanta est lae sio quae fit in pretio, quando emptor ignorat quod nam sit pretium iustum. Sed tamen adhuc replicatur contra ipsam tertiam conclusionem & praedictam doctrinam. Si res sit maxime commoda emptori in particulari, non propterea augebitur iustum pretium secundum communem aestimationem rei: ergo proportionabiliter non minuetur tale pretium, si res non sit vtilis in particulari. Patet consequentia. Nam alias non videtur esse aequalis conditio ex vtraque parte contrahentium. Replicatur secundo. Emptor non tenetur indicare venditori vitium pecuniae: ergo neque venditor emptori vitium rei. Probatur antecedens, in casu quod emptor sit certus, quod pecunia quam dat postridie sit deponenda a Principe, tunc non tenetur indicare euentum illum, sed licite emit & licitus est contractus. Ergo similiter &c. Confirmatur. Si quis locat domum in curia homini curiali pretio currente, sciens tamen quod cito discedet curia ab illo loco: nihilominus non tenetur locans indicare conducenti, quod domus illa erit illi inutilis propter euentum futurum. Ergo neque venditor tenetur indicare vitium rei. Respondetur ad primam replicam negando consequentiam. Quin potius iustitiae ratio postulat, quod sicut pretium iustum augescit, ex eo quod venditor in particulari incurrit incommodum quando rogatus vendit: ita etiam postulat quod minuatur pretium, quando emptor in particulari incurrit incommodum ex emptione ipsa. Ad secundum respondetur, quod in illo casu pecunia nullum habet vitium de praesenti: sed potius est legitima secundum aestimationem Reipublicae. Caeterum per accidens est & ab extrinseco, quod illa pecunia sit deponenda a Rege, neque ipse emptor tenetur reuelare illud futurum quod sua industria vel bona sorte nouit. Eodem modo respondetur ad confirmationem dicendo, quod illa domus in praesenti vtilis est, neque habet vitium intrinsecum: est autem per accidens euentus ille futurus cognitus per industriam, vel bonam sortem locantis, neque tenetur indicare illum euentum. DVbitatur tertio circa tertiam conclusionem articuli secundi, An debeat esse aequalis conditio venditoris & emptoris in huiusmodi contractibus celebrandis? Arguitur primo pro parte negatiua. Sit aliquis emptor peritissimus lapidarius qui cognoscit singularem virtutem & valorem alicuius margaritae, quam non cognoscunt homines communiter, etiam lapidarij: iste potest emere margaritam minori pretio quam secundum se valeat, & tamen venditor nunquam potest vendere margaritam minoris valoris pro maiori pretio: ergo non est aequalis vtriusque conditio. Et confirmatur. Sit aliquis rusticus habens margaritam, & occurrat ille lapidarius dicens, quod vult possidere illam margaritam, & quod dabit illi centum pro illa, etiamsi valeat mille: tunc lapidarius, si rusticus vendiderit, potest bona conscientia illam possidere: & tamen econtrario, si venditor aliquis venderet margaritam pro mille, & tamen reuera non valeret nisi centum, contractus ille esset iniquus, ergo &c. Arguitur secundo. Qui emit agrum in quo certus est latere thesaurum, non te netur indicare domino agri ignoranti quod ibi lateat: sed potest agrum emere secundum communem aestimationem illius: & tamen viceuersa nunquam venditor potest vendere agrum minoris valoris pro maiori pretio, ergo non est aequalis vtriusque conditio. PRO decisione sit prima conclusio. In celebrandis huiusmodi contractibus emptionis & venditionis, aequalis debet esse conditio emptoris & venditoris secundum leges iustitiae commutatiuae: & vterque tenetur illas seruare. V. g. sicut venditor peccat contra iustitiam vendens rem vitiosam pro integra: ita emptor peccat emendo rem integram pro vitiosa. Item sicut venditor etiam non interrogatus tenetur dicere vitium rei, vel minuere pretium: vt iam diximus: ita tenetur emptor augere pretium cognoscens valorem rei, vel indicare venditori, vt est exemplum in confirmatione primi argumenti. Probatur ergo conclusio. Quia contractus emptionis & venditionis est actio iustitiae commutatiuae: ergo ad vtramque partem aequaliter pertinet prouidere commodis alterius partis secundum aequalitatem rei ad rem. Nihilominus sit secunda conclusio . Quando in ipsa re venali est aliqua virtus specialis, quae communiter ignoratur ab hominibus etiam peritis in illa arte, non tenetur emptor peritissimus cognoscens illam virtutem, indicare venditori: sed licitum erit illi emere pretio communi. Verbi gratia, in casibus primi & secundi argumenti. Probatur conclusio. Quia iustum rei pretium illud est, quod communiter aestimatur ab hominibus secundum circunstantiam loci & temporis, sed illa virtus occultissima non aestimatur ab hominibus, siquidem non cognoscitur, ergo emptor non tenetur dare pretium pro illa virtute quam ipse specialiter cognoscit. Probatur secundo. Quia virtus illa gemmae occulta, habet se respectu lapidarij peritissimi sicut thesaurus absconditus in agro: de quo dicemus statim, quod licitum est emptori emere agrum illum, nihil indicando de thesauro, sed potest applicare sibi thesaurum titulo inuentionis. Er go similiter poterit lapidarius ille possidere gemmam excellentissimae virtutis, titulo inuentionis: etiam si emerit illam secundum communem aestimationem hominum . Probatur tertio. Si lapidarius ille ignorans virtutem gemmae emisset illam pretio communi, & postea cognouisset virtutem illam, non teneretur ad aliquam restitutionem, ergo neque si sciens emerit. Probatur consequentia. Quia si ex iustitia teneretur ante emptionem, teneretur etiam post emptionem restituere ratione rei alienae acceptae, sicut si sciens & prudens accepisset. Denique probatur. Quando Hispani inuenerunt Indias, poterant emere ab Indis aurum, & margaritas secundum aestimationem illius reipublicae: neque tenebatur indicare, quanti aestimaretur aurum in alijs regionibus. Et per hoc patet ad primum argumentum & confirmationem eius. Sed obserua in casu confirmationis, quod lapidarius tenetur indicare absque dolo communem valorem illius margaritae: alias merito praesumitur ipse rusticus inuoluntarius rationabiliter. Neque credibile est quod ipse rusticus velit facere tantam gratiam lapidario, nisi deceptus ab illo. Ad secundum argumentum vt plene respondeamus recolenda sunt quae supra diximus quaestione. 66. articulo. 5. circa tertiam conclusionem articuli de thesauro dupliciter sumpto, scilicet, proprie & improprie. Et per illa patet solutio ad secundum. DVbitatur quarto circa solutionem ad tertium articuli tertij, Vtrum venditor sciens futuram magnam copiam mercium, teneatur indicare emptoribus, aut vero minuere de pretio. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Qui vendit equum proxime moriturum vel contracturum aliquod vitium notabile, tenetur indicare vel minuere de pretio, ergo etiam venditor in nostro casu. Secundo. Quia ex opposita sententia sequuntur magna incommoda. Primo, quod mercator qui scit ciuitatem obsidendam , posset nihilominus omnia bona sua vendere pretio currenti, quod videtur iniquum & contra bonum non tantum ciuium , sed etiam reipublicae. Secundo sequitur, quod qui sciret cra stina die futuram esse taxationem frumenti minori pretio quam modo: posset hodie vendere omne triticum pretio pragmaticae. ¶ Tertio sequitur, quod qui sciret, aliquam monetam esse deponendam cito in Regno: nihilominus posset permutari illam quam habet apud se. His argumentis conuictus est Ioan. de Medina vbi supra quaest. 35. pro parte affirmatiua. Nihilominus sit prima conclusio. Venditor sciens futuram magnam copiam mercium non erit iniustus tacendo & vendendo suas merces pretio currente . Dixi iniustus quia contra charitatem aliquando peccabit, vt infra patebit. Probatur conclusio. Quia iustum pretium est quod taxatur secundum communem aestimationem fori. Sed iste vendit suas merces pretio currente communi aestimatione, ergo non est iniustus. Secundo sequeretur, quod qui haberet in animo post triduum vendere magnam copiam frumenti, quod non possit hodie vendere triticum pretio currente. Probatur sequela. Quia iste scit ex venditione futura cras, triticum minus valiturum propter ingentem copiam quam venditurus est, ergo non posset hodie vendere pretio currenti. Tertio sequeretur, quod venditor ignorans illam copiam futuram & vendens pretio currente, teneatur restituere. Probatur sequela. Quia obligatio restituendi oritur non solum ex iniusta acceptione, sed etiam ratione rei acceptae, ergo mercator sciens futuram copiam tenetur restituere ratione iniustae acceptionis & etiam ille qui ignorat copiam futuram tenebitur restituere ratione rei alienae, scilicet, excessus pretij quod accepit pro tritico minus valituro. Secunda conclusio. Etiam si iste venditor interrogetur, an sit futura magna copia tritici, & dicat se nescire, vel dicat copiam non esse futuram, non peccat contra iustitiam. Conclusio patet primo argumento facto pro conclusione praecedenti. Et secundo probatur. Quia contractus iste habet omnia quae sunt de substantia iusti contractus: traditur enim merces absque aliquo vitio, & pretio currente, ergo, &c. Sed arguis. Quia ille mentitur perniciose in damnum multorum, ergo facit iniu stum. Et confirmatur primo. Quia si alius assistens ita mentiretur faceret iniustum, & teneretur restituere, vt communiter conceditur, ergo multo magis quando mercator ipse mentitur. Secundo confirmatur. Quia si aliquis mentiendo impediat eleemosynam pauperi, tenetur illam restituere, ergo &c. Ad argumentum tamen respondetur, quod venditor tacendo vel mentiendo non facit iniustum. Primo, quia solum inducit emptorem ad contractum iustum pretio currente. Et secundo, quia si diceret veritatem incurreret ipse simile damnum in proprijs facultatibus, ergo ipse non tenetur pati. Vnde mendacium illud non est formaliter perniciosum, sed officiosum: quia ipse ordinat ad fugiendum damnum: quod venditor non tenetur subire. Et ideo per accidens est quod emptor ex tali mendacio damnificetur. Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam: quia alius mentiens perniciose mentitur & non officiose, eo quod ex tali mendacio nec bonum comparat nec malum effugit: sicut mercator qui vere detrimentum incurrit ex tali manifestatione. Ad secundam confirmationem distinguendum est. Nam si ille alius qui mentitur sit pauper, & vt sibi detur eleemosyna dupla decipit alterum, dicendo dominum non adesse vel eleemosynam esse iam elargitam: iste mentiens non tenetur restituere: nec peccat contra iustitiam: quia vterque pauper habet idem ius. Verumtamen si diues sit qui mentitur pauperi: quia mendacium istud est tantum perniciosum nihil habens officij, tenetur restituere peccans contra iustitiam. Tertia conclusio. Quod dictum est de venditore, dicendum est proportionabiliter de emptore. v. g. si emptor sciat futuram magnam copiam ementium, ex quo augebuntur pretia rerum: aut vero sciat futuram magnam inopiam mercium, poterit tacere, vel si mentiatur non facit iniustum dum emit pretio currente. Conclusio patet ex facto Ioseph, Gen. 41. Qui sciens futuram inopiam frumenti, nihilominus magnam summam comparauit. Et etiam vt refert Aristo. 1. Polit. cap. 7. Tales Milesius emit magnam copiam oleisciens per Astrologiam, futuram sterilitatem oliuarum. Et ita licitum est scienti depositionem pecuniae futuram, emere pecunia quam apud se retinet. Et etiam non erit iniustus qui tacet interrogatus de copia vel inopia mercium, si emat quae sibi necessaria sunt. Ratio omnium istorum est, quia scientia vel ignorantia eius quod futurum est, habent se per accidens ad iustitiam contractus praesentis. Quarta conclusio. Aliquando in praedictis casibus peccabit venditor & emptor contra charitatem. Quod iudicandum est secundum leges communes charitatis quibus tenemur prouidere bono proximi, dummodo non fiat cum magno detrimento proprio. Explicatur conclusio. Si Ioannes sciat ingentem summam tritici futuram. Et Petrus velit emere ab illo modo aliquam quantitatem frumenti, ex quo crastina die propter aduentum tritici & abundantiam illius Petrus incidet in pauperiem : tenebitur ex charitate Ioannes dicere non emas modo, sed reserua in crastinum: maxime si Ioannes posset facile vendere triticum alijs diuisim: secus est si Ioannes ex hoc quod non vendat triticum Petro, incideret in similem pauperiem : quia tunc non tenetur indicare. Ad primum argumentum respondetur, quod si venditor sciat, ex vitio praesenti equum illum cito moriturum, aut vero quod ex dispositione intrinseca quam habet modo incurret notabile vitium: vel non potest vendere, vel debet minuere de pretio. Ad aliud argumentum iam patet ex dictis, quod illa non sunt incommoda. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum liceat negotiando , aliquid carius vendere, quam emere. AD Quartum sic procedi{ Hom. 38. in opere imperfecto a med. tom. 2. } tur. Videtur, quod non liceat negotiando aliquid carius vendere, quam emere. Dicit enim Chrysostomus super Matth. 21. Quicunque rem comparat, vt integram & immutatam vendendo lucretur: ille est mercator, qui de templo Dei eijcitur. Et idem dicit Cassiodorus super illud Psalm. 70. Quoniam non cognoui literaturam , vel negotiationem, secundum aliam literam. Quid, inquit, est aliud negotiatio, nisi vilius comparare, & carius velle distrahere? Et subdit + { Eod. loco. }, Negotiatores tales Dominus eiecit de templo. Sed nullus eijcitur de templo, nisi propter aliquod peccatum . Ergo talis negotiatio est peccatum. ¶ 2 Praeterea. Contra iustitiam est, quod aliquis rem carius vendat, quam valeat, vel vilius emat, vt ex dictis + { Artic. 1. } apparet. Sed ille qui negotiando rem carius vendit, quam emerit, necesse est quod vel vilius emerit, quam valeat, vel carius vendat. Ergo hoc sine peccato fieri non potest. ¶ 3 Praeterea. Hieron. + { In episto. ad Nopotianum inter princ. & medium , tom. 1. } dicit, Negotiatorem clericum ex inope diuitem, ex ignobili gloriosum, quasi quandam pestem fuge. Non autem negotiatio clericis interdicta esse videtur, nisi propter peccatum. Ergo negotiando aliquid vilius emere, & carius vendere est peccatum. SED contra est quod August. + { Psal. 70. in concione primae part. psal. a med. tomo. 8. } dicit super illud Psal. 70. Quoniam non cognoui literaturam. Negotiator auidus acquirendi pro damno blasphemat, pro pretijs rerum mentitur & peierat. Sed haec vitia hominis sunt, non artis quae sine his vitijs agi potest: ergo negotiari secundum se non est illicitum. RESPONDEO dicendum, quod ad negotiatores pertinet com mutationibus rerum insistere. Vt autem Philosophus dicit in 1. Politic. + { Li. 1. Polit. c. 1. 5. & 6. to. 5. } duplex est rerum commutatio. Vna quidem quasi naturalis & necessaria, per quam scilicet fit commutatio rei ad rem, vel rerum, & denariorum propter necessitatem vitae. Et talis commutatio non proprie pertinet ad negotiatores, sed magis ad oeconomicos, vel politicos, qui habent prouidere vel domui, vel ciuitati de rebus necessarijs ad vitam. Alia vero commutationis species est, vel denariorum ad denarios, vel quarumcunque rerum ad denarios, non propter res necessarias vitae, sed propter lucrum quaerendum. Et haec quidem negotiatio proprie videtur ad negotiatores pertinere, secundum + { Li. 1. Polic. cap. 6. tom. 5. } Philosophum. Prima autem commutatio laudabilis est, quia deseruit naturali necessitati. Secunda autem iuste vituperatur: quia quantum est de se, deseruit cupiditati lucri, quae terminum nescit, sed in infinitum tendit. Et ideo negotiatio secundum se considerata quandam turpitudinem habet, inquantum non importat de sui ratione finem honestum, vel necessarium. Lucrum tamen, quod est negotiationis finis, etsi in sui ratione non importet aliquid honestum vel necessarium, nihil tamen importat in sui ratione vitiosum vel virtuti contrarium. Vnde nihil prohibet lucrum ordinari ad aliquem finem necessarium, vel etiam honestum, & sic negotiatio licita reddetur. Sicut cum aliquis lucrum moderatum, quod nego tiando quaerit, ordinat ad domus suae sustentationem, vel etiam ad subueniendum indigentibus. Vel etiam cum aliquis negotiationi intendit propter publicam vtilitatem, ne scilicet res necessariae ad vitam patriae desint, & lucrum expetit non quasi finem, sed quasi stipendium laboris. AD primum ergo dicendum, quod verbum Chrysostomi est intelligendum de negotiatione, secundum quod vltimum finem in lucro constituit: quod praecipue videtur, quando aliquis rem non immutatam carius vendit. Si enim rem in melius mutatam carius vendat, videtur praemium sui laboris accipere: quanuis & ipsum lucrum possit licite intendi, non sicut vltimus finis, sed propter alium finem necessarium vel honestum, vt dictum est. AD secundum dicendum , quod non quicunque carius vendit aliquid, quam emerit, negotiatur, sed solum qui ad hoc emit, vt carius vendat. Si autem emit rem non vt vendat, sed vt teneat, & postmodum propter aliquam causam eam vendere velit, non est negotiatio: quanuis carius vendat. Potest enim hoc licite facere, vel quia in aliquo rem meliorauit: vel quia pretium rei est mutatum secundum diuersitatem loci vel temporis: vel propter periculum, cui se exponit, transferendo rem de loco ad locum , vel eam + { Al. ferri. } fieri faciendo. Et secundum hoc nec emptio nec venditio est iniusta. AD tertium dicendum, quod clerici non solum debent abstinere ab his quae sunt secundum se mala, sed etiam ab his quae habent speciem mali. Quod quidem in negotiatione contingit , tum propter hoc, quod est ordinata ad lucrum terrenum, cuius clerici debent esse contemptores: tum etiam propter frequentia negotiatorum vitia, quia difficulter exuitur negotiator a peccatis labiorum , vt dicitur Ecclesiast. 26. Est & alia causa: quia negotiatio nimis implicat animum secularibus curis, & per consequens a spiritualibus retrahit. Vnde Apostolus dicit. 2. ad Timoth. 2. "Nemo militans Deo implicat se negotijs secularibus," licet tamen clericis vti prima commutationis specie, quae ordinatur ad necessitatem vitae, emendo vel vendendo. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Commutatio rerum pro rebus, vel pro pecunia quae ordinatur ad vitae necessitatem, est laudabilis. Secunda conclusio. Permutatio pro rebus, vel pecunia quae ordinatur ad lucrum habet quandam turpitudinem & damnabilis videtur. Tertia conclusio. Poterit tamen ista negotiatio honestari ex hoc, quod lucrum ordinetur in bonum finem. COMMENTARIVS. PRima conclusio articuli manifesta est, & quidem de contractu negotiationis de quo loquimur in illa conclusione satis dictum est, quomodo debeat iustificari. At vero circa secundam & tertiam conclusionem notandum est primo. Quod negotiatio propter lucrum, dupliciter potest considerari. Vno modo in communi abstrahendo a singularibus negotiationi bus, & sic intelligitur secunda conclusio Diui Thomae quando dicit, quod secundum se habet quandam turpitudinem: sed quia non est adeo intrinsece mala, quanuis sit de genere male sonantium, sicut est habere plura beneficia: ideo Diuus Thomas apposuit tertiam conclusionem, vbi aduertit, quod huiusmodi negotiatio potest honestari: quando lucrum ordinatur in finem honestum. Altero modo potest considerari quaelibet negotiatio in particulari, cum omnibus suis circunstantijs: & sic nulla negotiatio est indifferens, sed omnis est determinata ad bonum vel ad malum: eo quod in singulari non datur aliquis actus humanus indifferens. Notandum secundo, quod negotiatio dupliciter potest referri ad lucrum. Vno modo tanquam ad vltimum finem ipsius negotiationis non autem negotiantis: & sic negotiatio nusquam est mortale peccatum: sed poterit esse peccatum veniale auaritiae, secundum doctrinam Diui Thomae, infra quaestione. 118. artic. 4. Altero modo negotiatio refertur ad lucrum tanquam ad vltimum finem ipsius negotiantis: ita vt negotiator actualiter vel virtualiter, constituat vltimum finem in lucro: quod quidem contingit quando propter lucrum frangit aliquod praeceptum, v. g. est periurus vel defraudat proximum in re graui. Et isto modo negotiatio est peccatum mortale. Quod si aliquis obijciat contra praedictam distinctionem, quod Diuus Thomas 1. 2. quaest. 1. artic. 6. docet, quod omnis actus humanus refertur ab agente in vltimum finem ipsius agentis, ergo falsum est quod diximus, negotiationem referri posse in lucrum tanquam in vltimum finem ipsius negotiationis, non autem negotiantis. Respondetur, quod Diuus Thomas in illo loco sufficienter explicatur de relatione saltim habituali in vltimum finem agentis: non autem opus est, quod omnes actiones humanae referantur semper in vltimum finem agentis actualiter vel virtualiter: sed sufficit quod referantur habitualiter: & hoc vsque adeo verum est, quod etiam ipsa peccata venialia existentis in gratia, referantur habitualiter in ipsum Deum tanquam in vltimum finem agentis: sicut docet expresse Diuus Thomas 1. 2. quaestio ne. 88. arti. 1. ad tertium. Non vero referuntur in Deum actualiter neque virtualiter: sed dicuntur referri habitualiter in Deum tanquam in finem operantis: quia ipse operans est per gratiam habitualiter relatus in Deum, a qua relatione habituali non auertunt illum peccata venialia. Sicut viceuersa homo existens in peccato mortali potest facere aliqua bona opera moralia, vt est dare eleemosynam pauperi, absque mala circunstantia finis actualis aut virtualis: nihilominus bona opera illius referuntur habitualiter in ipsum operantem, tanquam in vltimum finem: quia cum ille sit in peccato mortali & auersus a Deo conuersus est ad seipsum tanquam ad vltimum finem. Sed hic maxime est obseruandum, quod ista habitualis relatio operum, non sufficit facere de bono opere malum neque de malo bonum: etenim venialia peccata hominis iusti, non sunt bona quantumlibet referantur habitualiter in Deum: & rursus eleemosyna existentis in peccato mortali bona potest esse moraliter absque mala circunstantia facta, etiam si habitualiter referatur ad creaturam ex parte operantis tanquam in vltimum finem: dummodo non referatur actualiter vel virtualiter, scilicet, in virtute alicuius actus praecedentis. Sed de hac re latius diximus. 2. 2. quaestione. 10. articulo. 4. Cum igitur dicimus hic, quod negotiatio quaedam fit propter lucrum tanquam propter vltimum finem actionis, non autem operantis: intelligimus de vltimo fine operatis in quem actualiter vel virtualiter actio referatur. Et dicitur vltimus finis actionis, quia actio sistit secundum se in lucro: sicut gula habet pro vltimo fine actionis delectationem cibi, non autem est vltimus finis ipsius comedentis: alias semper esset mortale peccatum gula, si referretur in illum finem, scilicet, delectationem cibi actualiter vel virtualiter. Denique notandum est, quod negotiatio eo vel maxime dicitur habere quandam turpitudinem, quia implicatur multis difficultatibus & periculis peccandi, vt docet D. Thom. ad tertium. DVbitatur ergo primo. An licita sit negotiatio venditionis, in illis rebus qui bus emptores male vtuntur & ad malum finem emunt? Ad hoc dubium Nauarrus scrupulose satis respondet in Manuali cap. 23. numer. 91. ait enim, quod non est licitum, sed esse mortale peccatum, quod venditor v. g. vendat cartas lusorias personis de quibus credit quod abutentur illis. Imo dicit, quod omnis venditor qui indifferenter vendit omnibus eiusmodi res, peccat mortaliter. Et in hoc sequitur Ioannem a Medina vbi supra, citat etiam Caietanum in hac 2. 2. quaestione. 169. art. 2. prope finem, sed certe Caietanus potius sentit oppositum. Nos tamen ponimus conclusionem , quod quando merces secundum se sunt indifferentes ad bonum & malum, potest venditor illas vendere etiam si verosimiliter & prudenter arbitretur, quod emptor abutetur illis: quin potius etiam si certo sciat quod emptor abutetur illis: poterit saepe numero vendere absque peccato. Probatur prima pars conclusionis. Quoniam inquirere mores alienos, & discernere quisnam velit emere ad bonum vsum, & quis ad malum: non est officium venditoris, sed potius est curiositas perniciosa in republica, vt quibus non competit ex officio velint discernere vitas proximorum. Item, quia alias pari ratione condemnaremus sartores qui faciunt vestes curiosas, quibus probabiliter creditur, quod multi vel multae abutentur ad luxuriam. Item essent condemnandi qui indiscriminatim vendunt omnibus communes cibos, quibus probabiliter creditur & experimur, quod multi abutuntur ad gulam & ad luxuriam. Sed probatur secunda pars conclusionis quae difficilior est, scilicet, quod si venditor est certus, quod hic & nunc emptor emit rem vt abutatur illa ad peccatum mortale non peccat. Arguitur primo. Venditor non tenetur impedire peccatum alienum, per hoc quod non vendat illi rem venalem quam paratus est vendere, ergo nullo modo peccat. Probatur consequentia. Quia vendendo ille non consentit peccato alieno directe nec indirecte: & quidem quod directe non consentiat manifestum est, quia ille non intendit vendere mer ces suas vt alter peccet, sed ad suam vtilitatem: quod vero non consentiat indirecte; probatur, quia tunc aliquis consentit indirecte in aliquam operationem malam quando tenebatur illam impedire & non impedit: sed ille venditor non tenetur impedire illam malam operationem emptoris, nisi ex praecepto correctionis fraternae per media ordinata ad correctionem & cum spe aliqua emendationis ipsius. Sed non vendere illi merces non est medium correctionis fraternae: ergo nullo modo peccat mortaliter contra illud praeceptum vendendo illi merces. Confirmatur. Quia nemo tenetur ad correctionem proximi amittere suum commodum temporale, quando proximus peccat ex sua malitia, ergo venditor non tenetur amittere suum lucrum vt impediat proximum ab exequutione peccati. Praeterea. Licitum est vendere aut locare domum meretricibus, etiam si locans certus sit quod abutentur meretrices illa domo: similiter licitum est vendere Iudaeis agnum, etiam si venditor sciat, quod volunt illum ad sacrificandum , vt diximus 2. 2. quae stione. 10. art. 11. Denique probatur. Contractus emptionis quantum ad bonitatem vel malitiam extrinsecam, quae non consideratur ex parte pretij, vel rei venalis, iudicandus erit propter comparationem ad commodum vel incommodum reipublicae, ergo saltem quando malus vsus rei venalis permittitur a republica propter maius bonum: non erit mala venditio rei indifferenter: quin potius si non esset qui locaret domum meretricibus ipsa respublica prudenter aedificaret illis domum propter maiora mala euitanda, ergo non erit peccatum locare domum aut vendere meretricibus. Sed vt magis explicetur ista doctrina, arguitur contra illam. Primo. Quia non est licitum vendere arma tempore iniusti belli militibus paratis ad tale bellum gerendum: similiter non est licitum vendere gladium homini parato occidere proximum, ergo a simili dicendum est in praesenti. Secundo. Non est licitum deponere pecunias apud vsurarium, de quo probabiliter creditur quod dabit illas ad vsuram. Ad haec argumenta respondetur, quod nos non ponimus vniuersalem conclusionem, quod licitum sit semper vendere rem emptori qui male illa vsurus est: sed diximus, quod saepenumero licitum est ita contingere. Est autem prima exceptio, quando illud non est licitum: scilicet, quando ille malus vsus cedit in aliquam violentiam contra tertiam personam. v. g. in casu primi argumenti tenetur venditor tum ex charitate defendere rempublicam & innocentem: tum etiam ex iustitia non cooperari ad iniuriam faciendam alteri: & ideo si in tali casu vendiderit instrumenta offensiua, tenebitur ad rationem damni consequuti. Et per hoc patet ad primum argumentum. Ad secundum videbatur, quod eadem esset ratio sicut de primo argumento. Depositio siquidem pecuniae apud vsurarium est quasi collatio instrumenti ad iniuriam faciendam tertiae personae, scilicet illi, a quo vsurarius inique accepturus est vsuras, quod est peccatum contra iustitiam, ergo videtur quod etiam sit peccatum in tali casu deponere pecunias apud vsurarium. Nihilominus respondetur non esse parem rationem vtriusque casus: quia vsurarius nullam facit violentiam mutuatario vt accipiat mutuum ad vsuras: sed mutuatarius propter suum commodum patitur illud damnum soluens vsuras, & idcirco depositor non tenetur illum defendere non deponendo suas pecunias apud depositarium paratum accipere vsuras pro mutuo. Supponimus enim, quod ipse depositor non persuadet vt sit vsurarius, neque etiam scandalizat illum occasione depositi vt moueatur ad peccatum vsurae. Dicimus ergo licitum esse deponere pecunias apud talem vsurarium alias paratum accipere vsuras ex mutuo. Neque obstat, quod ille iniuriam faciat proximo accipiendo vsuras ab illo: quia in tali iniuria proximus non patitur violentiam, quin potius qui impediret vsurarium ne mutuaret illi pecunias iniuriam illi faceret impediendo illum a maiori commodo. Tota igitur ratio iniuriae manet in vsurario. Sed contra. Si aliquis vult seipsum occidere, non est licitum vendere illi gladium, imo neque depositum gladium reddere, ergo etiam si proximus in damno quod pati tur non patiatur violentiam: teneor impedire tale damnum. Respondetur, quod non est eadem ratio. Etenim qui se occidit non est dominus vitae suae, sed Deus est specialis dominus vitae & respublica specialis custos: quapropter iniuriam facit Deo & reipublicae qui se occidit, vt diximus quaest. 64. art. 3. Deinde qui seipsum occidit, non acquirit aliud maius commodum, sicut ille qui soluit vsuras acquirit: & ideo teneor omnino defendere si possum ne aliquis seipsum occidat, & teneor ex iustitia non dare illi instrumentum quo se occidat. Praeterea possumus facere aliam exceptionem, videlicet, quando abusus emptoris probabiliter creditur, quod cedit in scandalum alicuius innocentis, & pusilli: tunc enim venditor rei peccabit contra charitatem. v. g. si meretrix petat a venditore aliquem ornatum aptum ad scandalizandum aliquem iuuenem innocentem, tunc venditor peccabit contra charitatem vendendo talem ornatum. Habemus igitur ex dictis, quod venditor non excusatur a praecepto correctionis fraternae: sed dicimus non esse medium proportionatum, quod venditor priuet seipsum suis commodis vniuersaliter, vt impediat abusum rerum venalium. Et ratio est: quia peccatum potissime consistit in voluntate & affectu, ergo per hoc quod impeditur executio operis non impeditur correctio frater, neque liberatur a peccato: sed saepe continget , quod vehementius peccabit dum priuatur occasione peccandi: iuxta illud commune, Priuatio est causa appetitus. Eadem ratione excusamus a peccato, illum qui accipit mutuo pecunias ad vsuram ab vsurario parato mutuare ad vsuram: quoniam mutuatarius non tenetur priuare se suo commodo, propter malitiam alterius qui paratus est peccare: quin potius commune proloquium est inter Theologos, quod possumus vti malitia alterius, dummodo non cooperemur ad illam. Denique adijcimus, quod non solum erit licitum saepe venditori vendere rem ei qui male ea vsurus est: sed etiam peccabit si non vendat. v. g. si sit obligatus vendere reipublicae aliquod genus mercium: tenetur vendere ei cui licite potest vendere, & facit illi iniuriam si non vendat. DVbitatur secundo. An sit licitum negotiatori emere magnam copiam mercium, vt postea minutatim vendat, & inde maius lucrum capiat? Ratio dubij est, quia in huiusmodi negotiationibus ciues patiuntur damnum: etenim vilius emerent si nemo magnam copiam mercium colligeret. Respondetur breuiter. Quod merces sunt in duplici differentia, quaedam quae non sunt necessarie ad vitae sustentationem neque ad communem statum reipublice, v. g. psittaci & simiae & multi ornatus mulierum. Et de huiusmodi nulla difficultas est: vnusquisque enim potest emere quantam velit copiam harum mercium: quia inde non damnificatur respublica. Aliae merces sunt necessariae & conuenientes ad communem statum reipublicae. Verbi gratia, Panis & vinum & cae teri cibi communes , & panni ad vestes communes faciendas. De huiusmodi mercibus sit prima conclusio. Regulariter loquendo, inique agunt mercatores qui magnam copiam eiusmodi mercium emunt praeuenientes ciues paratos ad emendum sigillatim. Probatur, quia pretium illarum mercium erit multo maius, quam si tales merces a pluribus in publico repraesentarentur: ergo sua industria huiusmodi negotiatores damnificant rempublicam, & ciues, & tale pretium non est aestimandum licitum, sed potius est impedimentum iusti pretij, quod alias secundum communi fori aestimationem curreret. Diximus regulariter loquendo: quia si ille negotiator venderet reipublicae tales merces communi pretio quo venderent alij negotiatores de longe illas asportantes: licita est talis negotiatio, sed vt in plurimum non ita contingit. Secunda conclusio . Postquam ciues emerunt sibi necessaria & conuenientia, licitum est & conueniens , quod negotiatores emant magnam copiam istarum mercium , vt postea minutatim vendant & lucrum capiant. Probatur, quia per huiusmodi negotiationem non resultat incommodum Reipub. sed potius commodum : oportet enim quod huiusmodi merces sint in promptu pro peregrinis & pro ciuibus qui non potuerunt emere, & pro pauperibus. Sed de hac re pertinebit ad Praeto rem ordinare, ne tales negotiatores praeueniant ciues paratos ad emendum, & ne postea dum minutatim vendunt augeant plus nimio pretium. DVbitatur tertio. An qui sunt negotiatores ex officio, licite possint carius vendere quam alij, & quomodo sit mensurandum iustum illorum pretium ? Ad quod respondet Scotus in 4. distinct. 15. quaest. 2. artic. 7. quod soli mercatores ex officio, possunt in rerum venditione lucri facere tantum quantum eis respublica assignasset, si ad hoc officium eos conduxisset. Ratio eius est: quia si non essent in republica huiusmodi negotiatores voluntarij, ipsa respublica teneretur prouidere de ministris qui hoc facerent, videlicet vt asportarent merces necessarias communitati. Magister Soto lib. 6. de Iustitia. quaest. 2. artic. 4. dicit, hanc regulam Scoti non esse omnino repudiandam, neque tamen semper posse seruari. Nihilominus sit nobis prima conclusio. Haec regula Scoti valde fallax est regulariter loquendo. Probatur primo. Quia contingit saepe, quod pretium rerum venalium vilescat, postquam isti mercatores asportauerunt merces suas: vel quia est paucitas emptorum , vel magna copia mercium quae aliunde superuenerunt: & tunc constat iniquum esse, quod eiusmodi negotiatores vendant merces suas etiam ipso pretio quo emerunt. Probatur, quia tunc iustum pretium est quod currit iuxta communem aestimationem fori, quod quidem tunc erit multo vilius quam pretium quo ipsi emerunt: quapropter nihil pro sua industria & labore possunt capere. Et rursus poterit contingere , quod postquam illi mercatores asportauerunt merces suas, augescat iustum pretium propter multitudinem emptorum, vel raritatem mercium: & tunc iustum pretium erit, quod secundum communem aestimationem fori currit: etiam si sit multo minus quam esset stipendium quod respublica ministris designaret. ¶ Secundo probatur. Nam ex illa regula Scoti sequuntur magna inconuenientia. Primo, quod si mercator casu fortuito facit iacturam omnium mercium, respublica tenetur resarcire illud damnum, vel si faceret iacturam medietatis mercis posset ille mercator vendere aliam medietatem, tanti quanti totas merces venderet. Probatur sequela. Quia si ille esset purus minister reipublicae reciperet iuste tantum lucri, nisi integras merces asportasset. Item sequeretur, quod si duo mercatores ita se haberent, quod alter emeret merces multo carius quam alter, vel quia a remotioribus partibus attulit illas, vel quia erat raritas mercatorum quando ille emebat prudenter tamen emebat: sequeretur, quod isti duo negotiatores eodem tempore & loco possent vendere easdem merces pretijs notabiliter distinctis. Probatur sequela. Quia ille qui carius emit, non potest suum integrum stipendium obtinere: nisi multo carius vendat quam alter. Denique probatur conclusio & ostenditur ratio nostrae doctrinae, scilicet ex differentia quae est inter purum ministrum & negotiatorem, qui est dominus suae pecuniae & suarum mercium. Nam ad officium ministri solum pertinet, vt diligenter & prudenter gerat negotium domini, quod si negotium perierit domino perit: at vero negotiator qui est dominus sicut sentit commodum quando negotiatio prospere succedit: iustum est, vt etiam sentiat damnum, quando non ita succedit. Verum est tamen, quod consideratio regulae Scoti potest esse vtilis, quando respublica vult taxare pretium alicui generi mercium propter bonum commune . V. g. quando vult taxare pretium tritici; tunc enim debet habere rationem industriae & laboris quem coloni impendunt vt possint sustentari de suo labore: hoc autem respublica in communi considerat, & vt in plurimum, nec enim potest prouidere singulis colonis in omni euentu. Secunda conclusio. Licitum est negotiatoribus ex officio, aliquanto carius vendere quam alij ciues. Hanc conclusionem ponit Syluester verbo, emptio. quaest. 10. & Scotus vbi supra. Et Caietanus hic expresse dicit, quod isti negotiatores possunt carius vendere qua emunt. Ratio est, quia isti negotiatores vtiles sunt reipublicae & necessarij: ergo non debent frustra negotiare. Sed haec conclusio ea conditione intelligenda est, vt iustum pretium aestimetur secundum communem vsum fori inter ipsos negotiatores & populum: non secundum laborem & in dustriam alicuius particularis negotiatoris. Est etiam intelligenda conclusio, tam de negotiatoribus qui vendunt minutatim, quam de his qui vendunt in magna quantitate. Maxime autem intelligitur conclusio de obligatis reipublicae ad vendendum aliquod genus mercium: quia illa obligatio est pretio aestimabilis, exponunt enim se ipsos multis periculis propter commodum reipublicae. ¶ Denique probatur conclusio sic intellecta. Quia secundum communem opinionem, iustum est vt campsores aliquid lucri accipiant dum cambiunt pecuniam maioris momenti cum pecunia minoris momenti: quia hoc vtile est communitati. DVbitatur quarto principaliter. An sit licitum vendere carius expectata pecunia quam numerata? Et eadem quaestio est de emptione & venditione quae fit anticipata solutione, antequam tradantur merces. Haec quaestio affinis est materiae de vsuris, de qua re disputant Iurisperiti in cap. in ciuitate. & in capit. nauiganti. de vsuris. & in capit. ad nostram. de emptione & venditione. Summistae verbo, venditio. & verbo, vsura. Ioannes a Medina in tractatu de restitutione. quaestione 38. Sotus libr. 6. de Iustitia. quaestione. 4. Et quidem omnes conueniunt in vna fundamentali conclusione, scilicet quod venditio quae fit cariori pretio propter solam expectationem solutionis secundum aliquod tempus , iniqua est & vsuraria. Intelligunt autem istam conclusionem, quando pretium excedit totam latitudinem pretij iusti & rigurosi. Probatur conclusio sic intellecta. Primo, quia in illa venditione exceditur iustum pretium quo aestimatur res quae traditur in praesenti: ergo iniqua est venditio. Secundo probatur conclusio. In illa venditione includitur implicite vsura: ergo &c. Probatur antecedens, quia perinde est expectare solutionem pecuniae pro re quae de praesenti traditur, acsi venditor mutuaret pretium rei emptori, Vt verbi gratia, pro viginti ducatis quibus res de praesenti aestimatur, reddat viginti quinque post annum: ergo &c. Et eadem est ratio de emptione quae fit anticipata solutione antequam res tradatur, quae pluris aestimatur tempore quo tradenda est: perinde enim valet, acsi emptor mutuaret triginta venditori, vt post certum tempus reddat sibi quadraginta, aut rem quae valet quadraginta. Nihilominus negotiatores multa fingunt , vt licitas faciant huiusmodi emptiones & venditiones. Sunt itaque sex tituli quibus existimant posse iustificari huiusmodi contractus. PRIMVS titulus est ex communi ae stimatione mercium quae venduntur ad creditum. Arguitur ergo primo pro parte affirmatiua quaestionis. Et probatur quod iste titulus sufficiat iustificare huiusmodi contractus. Quia communis aestimatio omnium negotiatorum est, quod merces expectata pecunia pluris aestimantur, quam quae numerata pecunia venduntur: ergo &c. Confirmatur. Quia frequentia emptorum est in causa, quod res carius valeant; sed sunt plures emptores, qui quaerunt merces quae expectant solutionem in futurum: ergo ea ratione carius vendi possunt. Arguitur secundo. Pecunia praesens pluris aestimatur quam absens: etenim absens toto illo tempore quo absens est inutilis est, praesens vero est quasi in actu vtilis aut certe in proxima potentia. Ergo hac ratione vt contractus iustificetur & sit aequalis, licitum erit venditori maius pretium exigere ab illo qui emit rem ad creditum: quam ab illo qui emit numerata pecunia. Arguitur tertio a simili. Licitum est emere debita in futurum ab illo cui debentur, pro minori pretio quam ipsa debita constent & sonent. Verbi gratia. Debet aliquis Paulo 100, licitum est Ioanni emere a Paulo illa 100 pro 90. de praesenti numeratis: ergo licitum etiam erit dare rem quae modo valet 90 pro 100 in futuro tempore, quod quidem est vendere carius ratione expectatae solutionis. Eisdem argumentis proportionabiliter potest aliquis probare, quod sit licitum emere vilius quam valeat res quando fuerit tradenda in futurum anticipata solutione. Ad hanc difficultatem respondetur & sit secunda conclusio. Iste primus titulus insufficiens est ad iustificandum huiusmodi contractus. Haec conclusio non aliter de no uo probatur quam soluendo argumenta facta: quia ratio illius intrinseca, eadem est, atque primae conclusionis fundamentalis. Ad primum argumentum vt respondeamus obseruandum est, merces esse in duplici differentia. Quaedam enim sunt, quarum minima pars venditur numerata pecunia, & tales esse solent merces quae nauibus adducuntur ad portum, quae vt in plurimum venduntur in magna quantitate alijs negotiatoribus capitalibus. Aliae sunt merces quarum minima pars venditur ad creditum, aut certe magna pars venditur numerata pecunia. De mercibus primi generis diximus in fine huius tractatus: de mercibus vero secundi generis intelligitur nostra conclusio. Et ad primum argumentum negatur antececedens, si intelligatur de negotiatoribus prudentibus & non iniquis. Etenim merces secundum se nihil amplius habent vtilitatis, quando emuntur ad creditum, & quando emuntur numerata pecunia. Sed illa aestimatio quorundam negotiatorum oritur ex facilitate res illas emendi de praesenti, & auiditate vtendi rebus ipsis. Et per hoc patet ad confirmationem: quoniam illa frequentia emptorum ad creditum, non auget iustum rei pretium secundum quod de praesenti valet: sed mensura iusti pretij est illa quam faciunt mercatores qui emunt numerata pecunia. Et ratio est, quia iustum rerum pretium est, quo aestimantur quando hic traduntur, vt habetur in. l. Falcidia. & in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. quapropter emptores etiam si plurimi sint ementes ad creditum, impertinenter se habent ad iustum pretium constituendum in huiusmodi mercibus. Ad secundum argumentum respondetur nego antecedens, si consideretur pecunia secundum se seclusa industria negotiatoris. Etenim pecunia secundum se infructifera est, neque habet alium vsum in ratione pecuniae: nisi quando distrahitur per industriam negotiantis. Quapropter ratione temporis expectati, non potest venditor aliquid amplius pecuniae exigere, quam hic licitum sit accipere, alias enim quilibet mutuator pecuniae, eadem ratione posset exigere lucrum ex mutuo, propter expectationem temporis. Ad tertium vt respondeamus , necesse est examinare, an sit licita emptio debiti in futuro soluendi pro minori pretio de praesenti. DVbitatur ergo quinto. An licitum sit pro minori pretio emere pagas acerbas? de qua re sunt duae sententiae. Prima est Adriani in 4. in materia de restitutione folio 36. & videtur esse Syluestri verbo vsura. 2. §. 14. quanuis in fine videatur oppositum tenere quam Adrianus. Et sententia est quae negat licitum esse huiusmodi contractum pro minori pretio quam constent & sonent ipsa debita acerba: nisi quando fuerit periculum recuperandi, vel notabilis difficultas. Eandem sententiam sequitur Ioannes de Medina, vbi supra. Altera sententia est Caiet. verb. vsura, cap. vlt. asserentis licitam esse huiusmodi emptionem: si fiat iusto pretio currente. Et probatur primo haec sententia. Quia in huiusmodi contractu, si aliqua iniustitia esset, maxime vsura: sed haec non, ergo. Probatur minor. Quia in huiusmodi contractu, nulla est ratio mutui ex aliqua parte neque implicita neque explicita, ergo nulla est ratio vsurae. Consequentia patet, quia vsura est mutuum ex lucro. Antecedens probatur. Quia si verbi gratia, Ioannes emit a Paulo 100 quae illi debet Petrus pro nonaginta datis de praesenti: tunc Ioannes nihil mutuat Paulo, quia de ratione mutui est, quod mutuatarius maneat obligatus ad soluendum aliquid in futuro; sed Paulus statim eripitur ab omni obligatione dato iure Ioanni ad recuperandum illa debita. Eodem argumento constat, quod neque Ioannes sit vsurarius: quia ille non accipit mutuum, sed ius recuperandi sibi illa debita quae antea debebantur Paulo, neque vltra manet obligatus ad aliquid reddendum ipsi Paulo. Ergo nulla est ratio mutui ac proinde nec vsurae. Probatur secundo & confirmatur. Nam Paulus de praesenti dat totum ius quod habet ad illa 100 ipsi Ioanni emptori, Ioannes autem de praesenti dat nonaginta pro illo iure, suscipiens in seipsum curam recuperandi: ergo totus contractus illic perficitur de praesenti ex vtraque parte, ac per consequens nulla est ratio vsurae: siquidem neuter manet alteri obligatus. Ex hoc infert Ca ietanus, quod contractus ille erit licitus & iustus intra limites emptionis & venditionis, si fiat iusto pretio. Fiet autem iusto pretio, si illud pretium sit quod communiter currit inter negotiatores absque dolo & fraude, attentis circunstantijs loci & temporis, & abundantia vel penuria pecuniae. Propter haec argumenta videtur quibusdam Theologis doctissimis, quod non sit improbabilis sententia Caietani. Nobis tamen semper visa est durissima, vbi non fuerit periculum recuperandi illa debita acerba. Et arguitur primo contra illam . Si ius illud quod habet Paulus ad recuperandum 100 est vendibile pro minori pretio de praesenti, sequitur, quod ipsemet Petrus debitor possit emere pro minori pretio illud ius; consequens videtur magnum inconueniens: quia pro nonaginta datis anticipata solutione eripit se ab obligatione reddendi 100. Aliqui concedunt consequentiam & admittunt consequens secundum sententiam Caietani. Alij vero assignant differentiam inter illos contractus: quia Petrus debitor, est obligatus ad totum debitum soluendum, vnde datis modo nonaginta, non eripitur ab illa obligatione propter anticipatam solutionem: at vero Ioannes ille, non tenebatur Paulo creditori: quo fit, vt possit dare libere Paulo creditori nonaginta pro iure quod habet ad illa 100. Arguitur tamen secundo contra sententiam Caiet. quia illa in practica praebet multam occasionem palliandi vsuras; poterunt enim facile fingi debita acerba, & sub isto titulo fieri multi contractus vsurarij, saltim virtualiter & implicite. Sed arguitur tertio. Magis efficaciter & metaphisice contra istam sententiam. Illud ius quod habet Paulus ad 100 reuera valet 100; ergo iniquum est emere pro nonaginta. Antecedens probatur. Nam quando ipse Paulus vendidit merces suas pro 100 in futurum soluendas, iusto pretio vendidit ; (Hoc enim presupponimus, & quod debitum non habet aliam acerbitatem nisi temporis ), ergo ae qualitas est inter ius quod ille habet ad suas merces, & inter ius quod acquirit ad illa 100 in futurum soluenda. Sed ius quod habebat ad merces valebat 100: ergo ius quod acquirit valet 100. Confirmatur. Quia in contractu mutui haec est aequalitas, quod pro 100 quae mutuat Petrus Paulo teneatur Paulus reddere alia 100. Ergo inaequalitas est quod Ioannes emat illud ius a Petro pro minori pecunia, scilicet pro nonaginta. Neque valet dicere, quod Ioannes non emit 100 pro 90. Sed ius ipsum quod habet Petrus ad illa 100, quod quidem ius debilitatum est in eo, quod ipse Petrus ipso facto quod mutuauit, obligauit se non petere illa 100, vsque ad statutum tempus: cum igitur Ioannes velit nunc subintrare illam obligationem & eripere Petrum ab illa: meretur quod minatur sibi aliquid de numerata pecunia de praesenti, dum emit ius ad recuperandum illa 100. Non inquam valet ista responsio: quia pari ratione possemus dicere, quod ipsemet Petrus a principio dum mutuabat Paulo 100, poterat exigere ab illo aliquod lucrum, propterea quod ipse Petrus se libere subijciebat illi obligationi non petendi. Deinde. Ius illud ad recuperandum 100 a Paulo secundum se toto illo tempore expectationis inutile prorsus est: sed totus eius valor desumitur ex illis 100 quae soluenda sunt transacto tempore, ergo neque plus neque minus valet, quam illa 100, nisi sit periculum recuperandi: neque est alia acerbitas in illo iure quam expectatio temporis. Arguitur quarto contra eandem sententiam Caietani. Sequeretur ex illa, quod duo socij possent licite ditari ex alienis sub spe illius contractus emptionis solutionis acerbae. Verbi gratia, sunt Ioannes & Paulus socij, & Paulus emat ab alio tertio merces pro 100 iusto quidem pretio, expectata tamen solutione vsque ad annum: tunc accedat Ioannes & emat ab illo tertio pagam illam acerbam pro 90. & rursus ipse Ioannes emat ab eodem tertio alias merces pro 100 expectata solutione ad annum, & tunc accedat Paulus & emat illam pagam acerbam pro 90, atque ita poterunt Petrum expilare & ditari. PRO decisione ergo sit nobis prima conclusio . Quando non est periculum recuperandi talia debita, neque faciendae sunt expensae in recuperatione illorum est iniqua emptio: si fiat pro minori pretio quam constent & sonent ipsa debita. Hanc con clusionem probat tertium argumentum cum sua confirmatione. Est enim inaequalitas inter pretium, & rem venditam: vnde emptor tenebitur ad restitutionem. Secunda conclusio. Huiusmodi iniquitas est virtualiter vsura palliata. Probatur. Nam virtualiter & aequiualenter ipse emptor Ioannes, quasi mutuat pecunias Petro scilicet nonaginta de praesenti, vt in futuro accipiat 100. Neque valet respondere, quod ipse Petrus non manet obligatus reddere illa 100 de futuro, quod erat de ratione mutuatarij, ac proinde nulla est ibi ratio mutui neque vsurae. Haec inquam responsio non valet. Nam perinde est aequiualenter, quod ipse Petrus manet obligatus ad reddendum 100, vel quod det potestatem suam ad recuperandum illa 100 in tempore futuro: ergo est illic aequiualenter ratio mutui. Confirmatur. Si Petrus in eodem casu, nolet se obligare ad reddendum illa 100 in tempore futuro pro 90 receptis de praesenti, nihilominus daret Ioanni fideiussorem qui se obligaret ad reddendum illa 100, tunc profecto ille contractus habet rationem mutui: sed idem est dare Ioanni ius quod habet certum ad recuperandum illa 100, atque si daret fideiussorem: ergo vtrobique est ratio mutui, saltim virtualis: ac proinde vsurarius est ille contractus & nobis certe improbabilis sententia Caietani. Tertia conclusio . Nihilominus si quis bona fide sequutus sententiam Caietani & aliorum emit pagam acerbam minori pretio: neque peccabit neque tenebitur ad restitutionem, sed poterit prudens confessarius dissimulare factum praeteritum & admonere ne de caetero id faciat: alioquin quae rat alium confessarium, nisi forte ipse sit proprius parochus erga quem ipse poenitens ius habet, vt audiat confessionem suam: & tunc tenebitur confessarius illum absoluere sequutus opinionem probabilem. Ratio istorum est: quia in dubijs melior est conditio possidentis: ergo ipse poenitens qui iam possidet lucrum, non tenetur restituere: siquidem dubium est, an sit licitus ille contractus vel non, & rursus ipse poenitens habet ius acquisitum erga confessarium , qui non est proprie, si iam audiuit eius confes sionem : at vero erga proprium habet ius vt audiat: vnde vterque in praedicto casu tenebitur absoluere poenitentem, etiam si sequatur nostram sententiam speculatiue: eo quod ipse poenitens non tenetur illi credere neque capax est tantae subtilitatis doctrinae, ad distinguendum rationem mutui & vsurae in tali contractu. Secundus titulus sumitur ex ratione lucri cessantis vel damni emergentis. De quo titulo plura dicemus in quaestione sequenti , articulo. 2. nunc autem breuiter sit conclusio. Licitum est venditori carius vendere expectata pecunia, quando reuera erat venditurus numerata pecunia: & ex eo quod vendit, sequitur illi aliquod damnum, vel cessat aliquod lucrum. Ratio est: quia licitum est venditori seruare se indemnem, quando solicitatur ab emptore vt vendat expectata pecunia. Ita docet Diuus Thomas in articul. 1. supra. Magister Soto lib. 6. de Iustitia & iure. quaestione. 4. articulo. 1. quanuis concedat, quod in tali casu licitum est venditori amplius accipere quam sit iustum rei pretium propter damnum emergens: non tamen propter lucrum cessans. Sed tamen non probat efficaciter istam sententiam, & est singularis in illa; omnes enim conueniunt in hoc quod ratione lucri vere cessantis, in praedicto casu, licitum est venditori aliquid amplius exigere, quam sit alias iustum pretium. Obseruandum est tamen attente a confessarijs, an iste titulus sit fictitius: multi enim ex negotiatoribus dicunt, quod poterant ipsi pecunia prae senti amplius negotiari & amplius lucrari. Haec enim excusatio nulla est, quando ipse negotiator habet tantam copiam mercium, quod partim oportet vendere ad creditum, partim numerata pecunia: vel etiam habet tantam copiam pecuniae, quod non erat impensurus totam in negotiationes suas, sed semper seruat aliquid in deposito. Tertius titulus est, periculum cui venditor se exponit dum vendit merces suas homini malae fidei, quod vulgo dicitur, mala dita. DVbitatur ergo sexto, An quando re vera est tale periculum, & prudenter timetur, vel quod erunt faciendae ex pensae in recuperatione pretij, aut quod omnino peribit pretium: licitum sit venditori aliquid amplius iusto pretio exigere, quando fit contractus expectata pecunia? Arguitur primo pro parte negatiua, ex capitul. nauiganti. de vsuris, vbi definitur, quod est vsurarius mutuator qui recipit aliquid vltra sortem: ea ratione quia suscipit in se periculum mutui; sed in casu posito, ille venditor exigit aliquid vltra sortem ea intentione, quia suscipit in se periculum mutui implicite: ergo vsurarius est. Arguitur secundo. Venditor non potest exigere aliquid praeter damnum & detrimentum quod sequitur ex ipsa venditione secundum se: sed tale periculum non sequitur ex ipsa venditione secundum se, sed quia ipse voluntarie se committit tali periculo, poterat enim exigere fideiussorem si emptor non erat bonae fidei, vel pacisci cum illo de soluendis expensis faciendis in recuperatione pretij, vel etiam quod si non soluerit definito tempore, aliquid amplius soluat: ergo si venditor haec omnia omittit, deputet negligentiae suae periculum quod sequitur, & non faciat venditionem iniquam & iniustam. Arguitur tertio. Emptor non tenetur liberare venditorem isto metu & periculo aliter quam soluendo statuto tempore, vel dando illi fideiussorem: ergo venditor inique exigit aliquid amplius quam iustum pretium ratione talis periculi. Sed pro parte affirmatiua arguitur primo. Venditor licite potest deducere in pactum damnum emergens, vt dictum est; sed ex tali venditione emergit sibi damnum, eo quod manet in periculo & metu amittendi bona sua: ergo hac ratione poterit aliquid amplius exigere. Arguitur secundo. Centum ducati expositi vere periculo, minus aestimantur a viris prudentibus, ita vt licitum sit emere illos pro nonaginta vel octuaginta: ergo venditor incurrit damnum cum exponit merces suas tali periculo, ita vt iam non aestimentur tanti quanti si haberet illas apud se. Tertio. Aliquis fideiussor poterit ali quid exigere pro fideiussione, eo quod exponit se periculo soluendi capitale; ergo etiam ipse venditor poterit idipsum exigere: quia se exponit aequali periculo. Propter argumenta praedicta, quidam tenent partem negatiuam, quidam vero affirmatiuam. Affirmatiuam tenet Ioannes de Medina vbi supra, negatiuam tenet Soto vbi supra. PRO decisione sit prima conclusio. Venditor licite potest deducere in pactum vltra iustum pretium rei venalis, expensas faciendas in recuperatione debiti. Ratio huius est: quia in tali casu reuera est damnum emergens venditori, qui proprijs expensis recuperat iustum pretium; ergo poterit illas in pactum deducere, vt seruet se indemnem. Secunda conclusio. Ratione vero periculi & metus recuperandi pretium, non potest venditor aliquid amplius exigere ab emptore quam iustum pretium. Hanc probant argumenta facta pro parte negatiua. Et praeterea probatur. Quia non est medium ordinatum & proportionatum ad tolendum periculum & metum, quod emptor promittat se daturum 100 pro re quae valet 90: quoniam ipsamet 100. manent in eodem periculo. Dixi tamen ab eodem emptore non posse venditorem amplius exigere: quia si quidam alius tertius solicitaret venditorem, vt venderet ad creditum homini malae fidei, licitum esset venditori exigere ab illo solicitatore aliquid pretij, maxime numeratae pecuniae: propterea quod vendit tali homini ad creditum. Ad argumenta partis affirmatiuae, quatenus militant contra istam conclusionem respondetur. Ad primum, quod illud periculum non est damnum emergens praeter ipsum iustum pretium quod manet in periculo: cui periculo sufficienter satisfacit emptor, si postea soluat iustum pretium definito tempore. Et hoc quidem verum est quantum est ex parte contractus; cae terum si emptor sit homo malae fidei: tunc venditor petat fideiussorem, vel non vendat; quod si vendiderit: sibi imputet tale periculum. Ad secundum patet ex dictis. Dicimus enim, quod venditor voluntarie & imprudenter se exponit tali periculo: neque esse medium ordinatum vt se eripiat a tali periculo, quod exigat aliquid amplius quam sit iustum pretium. Ad tertium negatur consequentia. Non enim est eadem ratio de fideiussore & de ipso venditore. Quia ipse fidei iussor nullum expectabat commodum ex contractu venditoris, & dum fidei iubet exponit se periculo soluendi capitale pro homine malae fidei: & ideo potest exigere aliquid pretij tam a venditore, quam ab homine malae fidei. At vero ipse venditor expectat commodum ex venditione: vnde aequum est, vt se exponat tali periculo, vel petat fideiiussorem. Quartus titulus est, quando venditor seruaturus erat merces vendendas in tempore futuro, in quo carius erant valiturae: vel asportaturus erat illas in alium locum, vbi carius venderentur v. g. erat asportaturus triticum ad locum vbi non est pragmatica. DVbitatur ergo septimo. An ratione huius tituli, possit venditor amplius exigere quam sitiustum pretium rei de prae senti? Et idem proportionabiliter quaerimus de emptore, an possit emere merces vilius quam de praesenti valeant: propterea quod recepturus erat illas merces tempore quo vilius sunt valiturae? & quoniam iste titulus magnam habet affinitatem cum secundo titulo de damno emergente & lucro cessante: Respondetur breuiter. Venditor potest iuste ratione huius tituli vendere carius merces quam valeant de praesenti: siue vendat numerata pecunia siue expectata. V. g. seruaturus erat Petrus triticum suum reuera ad vendendum mense Maij: quo tempore prudenter iudicatur carius valiturum; poterit de praesenti carius vendere quam nunc valeat. Ista conclusio definitur cap. Nauiganti. de vsuris. Et ratio est: quia venditor potest se indemnem seruare quando solicitatur ab emptore. Secunda conclusio. Emptor similiter poterit iuste emere merces tradendas in futuro siue numerata siue expectata pecunia: eo pretio quo sunt valiturae quando tradendae sunt, etiam si sit vilius quam de praesenti currat. Haec conclusio similiter est definita in dict. cap. Nauiganti. Et ratio est: quia merces aestimantur humano iudicio, secundum quod veniunt in vsum hominum; ergo cum illae merces non veniant de praesenti in vsum hominum: iustum pretium erit quo aestimabuntur pro illo tempore quando tradendae sunt. Et ista conclusio cum sua ratione notanda est pro his quae dicenda sunt in vltimo titulo. Nota tamen, quod praedictus contractus dupliciter potest fieri. Primo, non determinando pretium de praesenti sed remittendo in futurum qualecumque fuerit quando tradendae sunt merces: & iste modus est planissimus absque scrupulo. Secundo modo potest celebrari iste contractus ad arbitrium boni viri, habita ratione circunstantiarum loci & temporis: & tunc iustum pretium poterit taxari secundum quandam mediocritatem: ita vt vtraque pars maneat in aequali periculo & in aequali commoditate secundum spem. V. g. si possibile est secundum praedictas circunstantias humano more, quod mense Maij valeat triticum 14. argenteis: possibile etiam est, quod valeat 12: tunc aequalis conuentio erit si fiat contractus pro 13. Quintus titulus est, quando merces non erant seruandae a venditore in futuro: sed tamen tempore solutionis expectatae, carius erant valiturae secundum aestimationem hominum. DVbitatur ergo octauo, An in tali casu liceat vendere carius expectata pecunia quam de praesenti valeant merces? Pro parte affirmatiua arguitur primo ex cap. In ciuitate de vsuris. vbi Alexan. III. dicit, quod si piper & cinnamomum valet numerata pecunia quinque libris, potest venditor expectata pecunia vendere sex libris, dummodo dubium sit, merces illas tempore solutionis plus minusve esse valituras. Sed tamen communis solutio ad istud cap. esse solet, quod Pontifex intelligit quando merces essent seruandae in futurum vendendae. Sed contra istam intelligentiam arguitur tripliciter. Primo, quia Alexan. III. ibi absolute loquitur. Secundo, quia quamuis Greg. IX. in. d. c. Nauiganti, ponat illam exceptione, scilicet, si venditor seruaturus erat merces in illud tempus quo carius erant valiturae: tamen casus cap. In ciuitate distinctus est a casu cap. Nauiganti; quod patet, quia casus cap. in Ciuitate habet speciem vsurae, vt ibidem dicit Pontifex : at vero casus cap. Nauiganti. iustissimus est: neque habet speciem vsurae, ergo est distinctus, ac per consequens exceptio facta in cap. Nauiganti, non potest applicari capitulo in Ciuitate. Tertio arguitur a simili. Licitum est emere vilius numerata pecunia, quam tunc valent merces de praesenti, quando vero similiter creditur, quod tempore quo tradendae sunt merces vilius sunt valiturae, vt diximus in titulo prae cedenti, conclusione. 2. Ergo viceuersa licitum erit vendere modo carius expectata pecunia: quando tempore solutionis verosimiliter creditur quod merces carius sunt valiturae. Propter haec argumenta Caiet. q. seq. ar. 2. tenet contra communem intelligentiam cap. in Ciuitate. Idipsum dicit in summa verbo vsura exterior. Arbitratur enim distinctum esse casum vtriusque capiti: pro cuius intelligentia distinguit; Nam prorogatio temporis solutionis dupliciter potest considerari & fieri; Primo vt ipsa prorogatio sit actio distincta a contractu venditionis, ita sane vt intelligatur venditio iam perfecta per traditionem rei, & deinde ratione expectationis temporis solutionis aliquid amplius exigatur: & isto modo contractus est vsurarius. Altero modo ipsa prorogatio poterit considerari vt complens contractum venditionis; ita sane vt non antea intelligatur perfecta venditio: nisi pro tempore solutionis pecuniae: & isto modo vendere licitum esse ait carius merces quam nunc valeant: si tempore solutionis creduntur carius valiturae. Et iste inquit est casus cap. in Ciuitate. Ratio Caietani esse potest ex doctrina illius, quod venditio non est perfecta & completa vsque ad tempus solutionis; sed si fieret tempore solutionis esset licita & iusta: ergo etiam modo contractus ille qui fit ex nunc pro tunc erit licitus & iustus. Hanc sententiam Caietani non probat Soto lib. 6. de Iustitia quaest. 4. art. 2. sed neque omnino improbat illam. Nihilominus nobis videtur simpliciter reprobanda sententia, & ponimus conclusionem. Ille contractus est illicitus & vsurarius. Probatur primo. Quia sententia Caietani est contra omnium doctorum decreta & contra communem intelligentiam cap. in Ciuitate. Deinde, quia fundamentum Caietani nullum est, quod probatur. Quia venditio perficitur quando res traditur emptori tanquam domino illius, etiam si expectetur solutio in futurum; ergo fundamentum Caietani nullum est: & implicat contradictionem dicere, quod venditio non est perfecta, & quod emptor maneat dominus rei, ita vt sibi stet aut pereat; ergo fictitium est dicere quod illa venditio fit ex nunc pro tunc como entonces valiere : nam reuera perficitur nunc cum res traditur: & secundum communem omnium sensum dicitur, quod res illa iam est vendita ad creditum. Confirmatur a simili. Si episcopus vendata licui beneficium & statim tradat, expectet autem solutionem in futuro; iam est perfecte simoniacus & incurrit omnes poenas iuris vt ipse Caietanus concedit infra quaest. 100. at vero si viceuersa episcopus recipiat statim pretium pro beneficio tradendo in futurum, non est perfecte simoniacus nisi mentalis , nec incurrit poenas iuris donec tradat beneficium. Et ratio est, quia reuera nondum vendidit beneficium donec tradiderit illud: ergo simili modo, venditio rei temporalis tunc substantialiter perficitur, quando res traditur, siue expectata siue numerata pecunia. Tertio. Quia ex sententia Caietani sequeretur, quod qui non erat seruaturus merces suas in futurum: licite posset carius illas vendere, quam qui erat seruaturus ad tempus quo carius erant valiturae. Probatur sequela. Nam qui erat seruaturus, tenetur minuere de pretio tantum, quantum ipse erat impensurus in seruandis mercibus, & quantum erat periculi in illarum conseruatione; At vero qui non erat seruaturus nullas expensas facturus erat, ac proinde carius poterit vendere. Ad argumentum in oppositum ex cap. in Ciuitate bene responsum est illic in argumento. Ad primam replicam respondetur, quod Gregorius IX. explicuit illud caput in alio cap. Nauiganti: Neque est distinctus casus secundum speciem quantum attinet ad rem praesentem secundum rationem vsurae vel non vsurae. Vnde ad secundam replicam respondetur, quod poterit etiam palliari vsura in casu cap. Nauiganti, si venditor fingit se ser uaturum & non erat seruaturus merces. Ad tertiam replicam negatur consequentia . Differentia est manifesta: quia venditio perficitur quando res traditur, non autem perficitur quando traditur sola pecunia, etiam si fiat pactum in futurum tradendi rem. Sextus titulus est specialissimus in quoddam genere mercium, non solum propter modum vendendi in magna quantitate: sed etiam quia omnes illae merces vel quasi omnes, venduntur expectata pecunia. Vt v. g. sunt Tapetes qui deferuntur de Flandria ad portum, vel etiam Pissus quod Hispane dicitur Olanda & id genus mercium quae deferuntur ad portum ad prouisionem totius Regni. DVbitatur ergo nono. An licitum sit vendere huiusmodi merces eodem tempore & loco cariori pretio expectata pecunia, quam vendantur quaedam merces ex illis numerata pecunia in parua quantitate? Pro parte negatiua arguitur primo. Iustum rerum pretium est illud, quod in praesenti aestimatur secundum communem vsum fori numerata pecunia; Sed quaedam merces eiusdem speciei aequaliter bonae venduntur eodem tempore & loco viliori pretio: ergo illud est pretium iustum, & non illud alterum carius expectata pecunia. Arguitur secundi. Si omnes illae merces venderentur eodem tempore & loco numerata pecunia, procul dubio aestimarentur multo viliori pretio, ergo carius pretium quod exigunt negotiatores propter expectationem temporis iniquum est. Arguitur tertio. Nam si licitum est vendere has merces carius expectata pecunia, quam numerata, ergo quanto ad longius tempus expectatur solutio, licitum erit tanto carius vendere. Sed in oppositum est pro parte affirmatiua, Primo. Quia modus debitus per se in vendendis huiusmodi mercibus est, vt vendantur eo loco & tempore in magna quantitate : ex quo statim sequitur, quod non possint vendi numerata pecunia, ergo iustum illarum pretium non potest aestimari numerata pecunia, sed aestimandum erit expectata pecunia. Arguitur secundo. Si pretium iustum harum mercium aestimandum esset secundum quod venduntur quedam ex ipsis de presenti numerata pecunia: nemo vellet negotiari in huiusmodi mercibus, quia vix posset lucrari factas expensas. Arguitur tertio. Si pretium iustum harum mercium deberet aestimari (vt quidam aiunt) ac si omnes illae merces venderentur numerata pecunia eodem loco & tempore: sequeretur, quod esset iniustum pretium illud quo modo de facto venduntur quaedam merces ex illis numerata pecunia. Probatur sequela. Quia si omnes illae merces venderentur numerata pecunia. necessario pretium deberet notabiliter vilescere propter abundantiam mercium, & raritatem emptorum: imo vero non esset numerus emptorum sufficiens ad tantam copiam emendam numerata pecunia, nisi in tantum vilesceret pretium, quod etiam pauperes inuitarentur ad emendum tapetes. De hac difficultate sunt & fuerunt varia iudicia inter Magistros nostrae aetatis. Magister Soto olim dicebat, quod iustum pretium harum mercium deberet aestimari, ac si omnes venderentur numerata pecunia: Idem asserebat Magister Cano doctissimus: quos ego ore proprio consului de ista definitione. Sed postea Magister Soto libro. 6. de iustitia, quaestione. 4. articulo. 1. ad quartum, fatetur se diu ancipitem fuisse in hac re definienda: sed tamen ibi iam declinat in fauorem venditorum expectata pecunia: & ait, licitum esse in casu praedicto carius vendere expectata pecunia quam numerata, & quod illud estimatur iustum pretium quod currit expectata pecunia in mercibus tam magnae quantitatis: quod quidem probat argumento primo facto pro parte negatiua. Quam sententiam tenuerat olim sapientissimus Victoria com munis praeceptor huius scholae. Alij vero doctores semper persistunt asserentes iniquum esse vendere carius expectata pecunia quam numerata. Nihilominus aiunt, quod in casu posito venditores licite carius vendunt expectata pecunia quam numerata, ratione lucri cessantis: eo quod sunt perpetui negotiatores, & ideo patiuntur damnum in expectatione pecuniae, quam si haberent prae manibus, possent amplius negotiari & amplius lucrari. Sed tamen haec sententia sufficienter impugnatur argumentis factis pro parte affirmatiua. Deinde. Falsum est, quod in casu posito sit vere lucrum cessans. Quia illi negotiatores non erant vendituri, imo neque poterant vendere numerata pecunia, ergo reuera non cessat illis lucrum. PRO decisione notandum est, quod pretium rei venalis dupliciter potest dici praesens. Vno modo dicitur praesens quod hic aestimatur a viris probis & prudentibus, etiamsi non statim & de praesenti physice loquendo soluatur pretium: altero modo dicitur praesens quod statim de praesenti physice loquendo soluitur. Notandum est secundo, quod pretium praesens priori modo est iustum pretium cuiuslibet rei venalis: pretium vero prae sens secundo modo impertinenter se habet ad rationem iusti pretij: nam aliquando contingit vt coniungatur cum illo, aliquando vero expectatur iustum pretium soluendum futuro tempore. Nota tertio, quod ratio quare in emptione mercium de quibus loquimur, non potest statim repraesentari pecunia, ea est: quia pretium non potest colligi nisi ex ipsismet mercibus in alijs locis & temporibus vendendis: propterea quod huiusmodi prouisio mercium defertur per totam prouinciam & per totum Regnum, & ita ad arbitrium boni viri debet determinari tempus necessarium, intra quod huiusmodi merces possint minutatim vendi in alijs locis & colligi pecunia: vnde totum illud tempus debet reputari tanquam praesens respectu solutionis tantarum mercium. Explicatur haec doctrina amplius. Si venditor ille magnus negotiator qui vehit tantas merces nauibus, mitteret illos ministros suos per totum Regnum vt minutatim venderent merces numerata pecunia: certe totum illud tempus quo expectaret venditor ille pecunias pro mercibus suis, reputaretur praesens tempus, & diceretur quod ille vendit merces suas numerata pecunia: sic etiam aequiualenter quando alij negotiatores emunt tales merces, considerandi sunt quasi subordinati ministri illius magni negotiatoris: quanuis enim non sint omnino ministri, quia efficiuntur domini mercium quas emunt: sed tamen quod attinet ad rationem praesentialitatis pretij soluendi, perinde sunt quasi ministri: sunt enim negotiatores necessario subordinati pro tantis mercibus expendendis. Nota quarto, quod forma quae seruatur a viris probis & prudentibus in emptione harum mercium ea est, quod primum taxetur pretium iustum secundum aestimationem praesentem: deinde venditor & emptores conueniunt de tempore solutionis, quod quidem determinandum erit maius, aut minus ad arbitrium boni viri: secundum quod iudicabitur necessarium esse vt expendantur minutatim tales merces a negotiatoribus: & totum illud tempus debet reputari praesens, ac si solutio fieret numerata pecunia. HIS ita constitutis sit prima conclusio. Licitum est in casu posito vendere illas merces carius expectata pecunia vsque ad prae dictum tempus: quam in praesenti venduntur eaedem merces numerata pecunia in parua quantitate. Haec conclusio patet ex fundamentis praeiactis & argumentis factis pro parte affirmatiua. Secunda conclusio. Non licet vendere merces illas in magna quantitate carius quam in praesenti aestimantur, etiam expectata pecunia. Ista conclusio probatur argumentis factis pro parte negatiua. Et istae conclusiones extenduntur ad omnes alios magnos negotiatores, qui in alijs regionibus quam in portu, vendunt merces in magna quantitate dummodo eaedem merces non vendantur in magna quantitate numerata pecunia eodem loco & tempore; tunc enim iustum pretium omnium mercium erit illud quod currit numerata statim pecunia. Tertia conclusio. Negotiator qui taxato semel pretio prout in praesenti aestimatur, & determinato etiam tempore solutionis necessario ad expeditionem praedictarum mercium vt dictum est, vendiderit carius, eo quod expectat ad longius tempus: vsurarius est. Hoc probatur eisdem argumentis pro parte negatiua factis, & proportionabiliter dicendum est de negotiatore qui emit vilius in magna quantitate eodem tempore & loco, propterea quod anticipat solutionem ante illud tempus necessarium, vt merces minutatim expendantur. Ex dictis sequitur, quod respectu diuersorum emptorum, in praedicto casu bene potest determinari diuersum tempus maius aut minus, necessarium tamen vt merces expendantur minutatim: sed nihilominus tunc non debet vendere carius vni quam alteri: propterea quod vni est maius tempus necessarium ad expendendas merces quam alteri: & totum illud reputatur praesens respectu solutionis. Quarta conclusio. Qui pecunia numerata emunt vilius eodem tempore & loco, quia minutatim emunt merces illas in parua quantitate : licite & iuste emunt. Ratio est: quia illae merces sunt vltroneae, & ideo merito vilescunt in illo loco: quia ipse venditor compulsus necessitate vt sustentet se in portu vendit illas in parua quantitate; & signum est quod ille contractus est licitus: siquidem ille venditor illo pretio non venderet omnes merces quas habet. Denique probatur. Quia tunc estraritas emptorum ad emendas illas merces minutatim numerata pecunia: neque est inconueniens quod eodem tempore & loco sint duo distincta pretia: propter distinctum modum vendendi. Quinta conclusio. Alij negotiatores qui postea easdem merces vendunt in singulis oppidis, non possunt illas cariori pretio vendere expectata pecunia quam numerata. Probatur. Quia tunc magna quantitas illarum mercium venditur numerata pecunia; ergo inde accipienda est aestimatio iusti pretij. AD argumenta pro parte negatiua respondetur. Ad primum nego maiorem si intelligatur de mercibus quae vt in plurimum venduntur in magna quantitate, ac proinde expectata pecunia quae ex ipsis mercibus alias venditis debet colligi. Neque tunc inconuenit quod in parua quantitate viliori pretio vendantur eodem tempore & loco: quia tunc sunt merces vltroneae. Ad secundum negatur consequentia. Quia illae conditionales non positae in esse non constituunt pretium iustum : quia pari ratione sequeretur, quod si aliquis habens magnam copiam frumenti, venderet minutatim pretio currenti secundum communem vsum fori: quod ille esset iniustus. Probatur sequela. Nam si totum frumentum exponeret simul venditio ni, certum est quod pretium vilesceret propter copiam, ergo ille conditionales non faciunt iustum pretium. Ad tertium respondetur, quod nos nunquam concessimus, quod formaliter loquendo ratione expectationis soluendae pecuniae: licitum sit carius vendere quam numerata concedimus autem quod materialiter loquendo aliquando expectata pecunia, licitum est carius vendere quam numerata propter alium iustum titulum: non solum ratione lucri cessantis vel damni emergentis: sed etiam propter modum vendendi in magna quantitate, quo venduntur aliquae merces necessario expectata pecunia, quae ex ipsismet debet colligi alibi venditis in alio loco & tempore, & totum illud tempus necessarium ad talem expeditionem reputatur tempus praesens moraliter loquendo pro illis mercibus. DVbitatur decimo & vltimo. An sicut est licitum vendere carius expectata pecunia quam numerata propter praedictum modum vendendi in magna quantitate: ita possit esse licitum aliquo titulo emere viliori pretio anticipata solutione propter modum emendi in magna quantitate, vel alia quauis ratione? Arguitur primo pro parte affirmatiua. Ex communi vsu negotiatorum lanarum, qui emunt illas a pastoribus mense Octobris, aut Nouembris anticipata solutione: multo viliori pretio, quam sunt valiturae mense Aprilis aut Maij: quando tradentur. V. g. emunt mense Octobris. 30. argenteis arrobam vnam lanae, quae quidem quando tradenda est aestimabitur quadraginta argenteis. Sed durissimum esset condemnare multitudinem talium negotiatorum, ergo signum est, quod est aliquis titulus iustificans talem contractum. Arguitur secundo. Negotiatio lanarum necessaria est Regno Hispaniae multipliciter: non solum ad faciendos pannos pro vestibus, sed etiam vt asportentur in Flandriam ex quibus illic conficiantur tapetes & in Hispaniam remittantur : sed talis negotiatio fieri non potest nisi magna copia lanarum ematur & vendatur ante ouium attonsionem, ad hoc vt negotiatores certi quod habituri sunt illas illo tempore, praeparent se & ministros suos ad lauandum & componendum illas merces: ergo licitum erit emere mense octobri viliori pretio, quod quidem pro tunc aestimatur iustum. Arguitur tertio. Multitudo venditorum merito solet esse causa minuendi pretium rerum venalium: sed mense Octobri & Nouembri, plurimi pastores vendunt lanas anticipata solutione lanarum , quas tradituri sunt mense Aprili aut Maio: ergo merito mense Octobri viliori pretio aestimantur. ¶ Confirmatur. Quia tunc videntur esse quasi merces vltroneae propter necessitatem pastorum ad soluendum pastum gregum. Arguitur quarto. Nam quod tempore traditionis lanarum pluris aestimentur, causa est raritas mercium: eo quod iam maxima pars vendita fuerat anteriori pretio, ergo iustum pretium quod soluitur anticipata solutione, non debet regulari per illud pretium quod currit tempore traditionis lanarum. Probatur consequentia. Quia si iam non essent venditae lanae, profecto vilius aestimarentur tempore attonsionis: eo quod esset magna copia mercium. Et confirmatur. Non enim videtur iustum, vt maxima pars mercium venalium sequatur pretium minimae partis: sed minima pars lanarum venditur tempore attonsionis: ergo lanae quae venduntur mense Octobri aut Nouembri, non debent sequi pretium lanarum quae vendutur mense Maio. Quinto arguitur. Merces istae lanarum habent ex natura sua, quod sumptus pascendi greges ex ipsa lana nutrienda colligantur, ergo cum tempus soluendi pastum sit priusquam tempus attondendi oues: sequitur, quod pretium iustum lanarum debeat aestimari & iudicari pro tempore solutionis pastus, quando lanae venduntur anticipata solutione. Vltimo. Idem modus emendi permittitur & est in vsu in emptione piscaturae marinae anticipata solutione viliori pretio: eo quod piscatura non posset seruari nisi iam essent certi emptores, & soluissent aliquod pretium pro expensis piscatorum , ergo pari ratione iustus erit ille contractus lanarum. De hac difficultate sunt duae seutentiae. Altera est Magistri Soto libro. 6. de iustitia, quaest. 4. art. 1. ad 4. vbi tenet partem affirmatiuam propter quintum argumentum quod fecimus: sed adijcit conditionem , dummodo absit fraus, scilicet, quod non fiat solutio anticipata solutione nisi per tres vel quatuor menses ante attonsionem ouium, aut saltem fiat intra annum traditionis lanarum: nam si fiat antea viliori pretio, erit emptio vsuraria. Altera sententia est Ioannis de Medina in lib. de restitutione quaest. 88. capit. 6. vbi reprobat omnino talem contractum emptionis rationibus communibus, quibus reprobari solet emptio quae fit viliori pretio propter anticipatam solutionem. Pro intelligentia huius difficultatis, oportet examinare factum ipsum quod facile variatur pro diuersitate temporum. Etenim quando scripsit Soto & Ioannes de Medina, ita contingebat in contractibus huiusmodi mercium, quod omnes lanae quae attondebantur mense Aprili, fere omnes iam venditae erant anticipata solutione, saltim mense Decembri: pauci autem pastores diuites reseruabant venditionem ad mensem Aprilem aut Maium. Ratio autem facti erat: quia tunc erant plurimi emptores lanarum qui transmittebant illas in Flandriam, ita sane vt nulla vellera lanae remanebant apud pastores exposita venditioni. Nunc autem nostris temporibus non ita se habent res. Quoniam propter quotidiana bella in Flandria, & propter pericula piratarum , non est tam frequens iste contractus & negotiatio lanarum: sed omnino superest apud pastores magna multitudo vellerum: ita vt vendantur postea etiam in mense Decembri, partim numerata pecunia partim expectata. Nunc igitur si loquamur de priori illo tempore, sit prima conclusio. Probabilis est sententia Magistri Soto propter argumenta pro parte affirmatiua. Etenim ratio quare tempore traditionis lanarum, quae venditae fuerant anticipata solutione, aliae lanae vendantur cariori pretio numerata pecunia erat quia tunc erat raritas mercium & frequentia emptorum, quae ratio erat quasi per accidens respectu iusti pretij lanarum quae venditae fuerant in maxima quantitate anticipata solutione. Huic sententiae adhaerent multi viri docti ex nostra familia Praedicatoria. Nihilominus sit secunda conclusio. Eodem ipso tempore mihi probabilius est, quod illa emptio est iniqua & vsuraria. Probatur primo. Nam pari ratione ex opposita sententia sequeretur, licitum esse emere quoscunque fructus terrae ab agricolis patientibus necessitatem, viliori pretio quam sint valituri tempore traditionis. Probatur sequela. Quia eadem est ratio vtriusque contractus. Praeterea. Talis contractus habet manifestam speciem vsurae; nam continet implicite mutuum ex quo mutuator lucrum recepturus est. v. g. pro 30. datis de praesenti recepturus est 40. tempore attonsionis lanarum. Quod si aliquis dicat, quod modo pastor non vendit immediate lanas quando recipit numeratam pecuniam, sed vendit obligationem reddendi certam quantitatem lanarum tempore attonsionis. Ista tamen solutio non sufficit. Quoniam obligatio ad reddendum 40. valet 40. emptor autem dat triginta: ergo vsurarius est, ac si mutuaret 30. recepturus 40. Et denique. Nulla ratio est sufficiens ad excusandum huiusmodi contractum ab vsura: ergo cum habeat speciem vsure vsura est. Antecedens probatur soluendo argumenta sententiae affirmatiuae, & simul proferendo nouas rationes, quibus ille contractus probatur vsurarius. ¶ Ad primum enim respondetur, quod illa consuetudo est iniqua sicut aliae multae in republica: quanuis aliquando excusentur negotiatores autoritate Doctorum quos consulunt: aliquando vero non excusantur: quia nolunt cognoscere veritatem, sed affectant ignorantiam ne faciant restitutionem. ¶ Ad secundum argumentum negatur consequentia. Nam tunc temporis dupliciter fieri poterat talis negotiatio lanarum. Vno modo emendo eas expectata etiam pecunia ad tempus traditionis lanarum, eodem pretio quo tunc erant valiturae: altero modo numerata pecunia & anticipata solutione, eodem pretio quo erant valiturae tempore traditionis. Ad tertium respondetur, quod multitudo venditorum in casu posito superabatur a multitudine emptorum qui diligentissime quaerebant lanas emendas anticipata solutione viliori pretio: quapropter illa multitudo venditorum non minuebat pretium iu stum; sed necessitas pastorum erat in causa vt quaererent pecunias quasi ad vsuras: vnde quanuis appellaretur ille contractus emptionis, non tamen erat reuera venditio quantum ad substantiam: quia non tradebantur merces. ¶ Ad confirmationem respondetur, quod proprie loquendo non sunt merces vltroneae. Primo quidem, quia sunt plurimi emptores quaerentes eas. Deinde, quia reuera pro tunc illae merces non sunt in actu sed producendae erant in ipsis gregibus: quapropter vendentes de praesenti nihil tradunt , nisi obligationem tradendi lanas eo tempore, quo carius sunt valiturae. Quapropter quemadmodum si quis alius negotiator emeret illam obligationem tradendi quadraginta, tempore attonsionis, pro triginta de prae senti numeratis, erit vsurarius: ita erit vsurarius qui dicitur emere lanas valituras quadraginta, pro triginta numeratis de presenti. Ad quartum respondetur, quod in illo casu ratio quare pretium augebatur tempore attonsionis, non erat solum raritas mercium venalium: sed etiam multitudo emptorum, ita sane vt si nullae merces venditae fuissent anticipata solutione: nihilominus tunc pretium augesceret propter multitudinem emptorum. Ad confirmationem respondetur, primo quidem, quod non satis constabatan maxima pars lanarum venderetur anticipata solutione. Etenim pastores pecuniosi non vendebant anticipata solutione. Deinde pastores minus diuites non vendebant nisi tantum lanarum, quantum opus erat ad pastum gregis soluendum. Sed demus ita esse, quod mense Nouembri vel Decembri venderetur maxima pars lanarum; non inde sequitur, quod pretium iustum sit illud quod soluebatur anticipata solutione. Nam eadem ratione sequeretur, quod si quis venderet eodem tempore & loco lanas tradendas mense Iunio, eo pretio quo tunc essent valiturae: quod ille contractus esset iniquus ex parte vendentis. Patet sequela. Quia secundum alteram opinionem, minima quantitas deberet sequi pretium maioris quantitatis quae vendebatur anticipata solutione. Consequens autem esse falsum manifestissimum est: quoniam ille contractus ab omnibus approbatur tanquam iustus expectata solutione eo pretio quo merces valiturae sunt tempore traditionis, vt diximus titulo. 4. conclusione. 2. & titulo. 5. argumento. 2. contra Caietanum. Ad quintum argumentum respondetur negando consequentiam. Quia pari ratione sequeretur vt diximus, licitum esse emere fructus terrae futuros viliori pretio, cum obligatione tradendi tempore quo carius sunt valituri. Similiter licitum esset emere a pastoribus carnes gregis viliori pretio anticipata solutione: quam sint valiturae tempore traditionis. Ad sextum negatur consequentia. Neque enim est eadem ratio. Primo quidem, quia piscatura conseruari non potest nisi prae sto adsint emptores qui illam recipiant quam antea emerant, siue expectata siue numerata pecunia. At vero lanae optime conseruantur. Deinde est differentia: quoniam eodem pretio emitur piscatura ante piscationem eodem tempore & loco numerata pecunia & expectata solutione. At vero lane non eodem pretio emuntur numerata pecunia & expectata solutione. Concludamus igitur, quod regula communis est, vt contractus emptionis & venditionis viliori pretio anticipata solutione quam expectata, est vsurarius ex parte ementis: vt docet Diuus Thomas quaestione. 78. articulo. 2. ad septimum. nisi vbi fuerit aliquis titulus manifestus eorum quos approbamus. v. g. lucri cessantis & damni emergentis. Vltima conclusio. Si loquamur de ipso facto nostris temporibus, venditio quae fit lanarum ad creditum cariori pretio numerata pecunia quam expectata: iniqua est & vsuraria. Ratio est manifesta, quia nunc de facto est magna multitudo vellerum lanae apud ipsos pastores, quam vendunt numerata pecunia mense Octobri, Nouembri, & Decembri, viliori pretio, quam expectata solutione. Constat autem quod regula iusti pretij est communis vsus fori, quando ipsae merces traduntur numerata pecunia in magna quantitate: & idcirco si cariori pretio vendantur expectata pecunia, tunc vsurarius implicite est iste contractus. Et haec de ista quaestione dicta sufficiant. # 78 [De usura] QVAESTIO LXXVIII. De Vsura. DEINDE considerandum est de peccato vsurae, quod committitur in mutuis. ¶ Et circa hoc quaeruntur quatuor. # 1 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrum accipere vsuram pro pecunia mutuata sit peccatum. AD Primum sic proceditur.{ 3. dist. 37. art. 6. Et mal. q. 13. art. 4. Et quot. 3. artic. 19. & opus. 73. cap. 4. & 15. } Videtur, quod accipere vsuram pro pecunia mutuata non sit peccatum. Nullus enim peccat ex hoc, quod sequitur exemplum Christi. Sed Dominus de seipso dicit, Luc. 19. "Ego veniens cum vsuris exegissem illam", scilicet pecuniam mutuatam. Ergo non est peccatum accipere vsuram pro mutuo pecuniae. ¶ 2 Praeterea. Sicut dicitur in Psalm. 18. "Lex Domini immaculata": quia scilicet peccatum prohibet. Sed in lege diuina conceditur aliqua vsura: secundum illud Deuter. 23. "Non foenerabis fratri tuo ad vsuram, pecuniam , nec fruges, nec quamlibet aliam rem, sed alieno." Et quod plus est, etiam in praemium repromittitur pro lege seruata, secundum illud Deuter. 28. "Foenerabis gentibus multis, & ipse a nullo foenus accipies." Ergo accipere vsuram non est peccatum. ¶ 3 Praeterea. In rebus humanis determinatur iustitia per leges ciuiles. Sed secundum eas conceditur vsuras accipere. Ergo videtur non esse illicitum. ¶ 4 Praeterea. Praetermittere consilia non obligat ad peccatum. Sed Lucae. 6. inter alia consilia ponitur, "Date mutuum, nihil inde sperantes." Ergo accipere vsuram non est peccatum. ¶ 5 Praeterea. Pretium accipere pro eo, quod quis facere non tenetur, non videtur esse secundum se peccatum. Sed non in quolibet casu tenetur pecuniam habens eam proximo mutuare. Ergo licet ei aliquando pro mutuo accipere pretium. ¶ 6 Praeterea. Argentum monetatum & in vasa formatum, non differt specie. Sed licet accipere pretium pro vasis argenteis accommodatis. Ergo etiam licet accipere pretium pro mutuo argenti monetati. Vsura ergo non est secundum se peccatum . ¶ 7 Praeterea. Quilibet potest licite accipere rem quam ei dominus rei voluntarie tradidit: sed ille, qui accipit mutuum, voluntarie tradit vsuram. Ergo ille qui mutuat, licite potest accipere. SED contra est, quod dicitur Exod. 22. Si pecuniam mutuam dederis populo meo pauperi, qui habitat tecum, non vrgebis eum quasi exactor: nec vsuris opprimes. RESPONDEO dicendum, quod accipere vsuram pro pecunia mutuata, est secundum se iniustum: quia venditur id quod non est, per quod manifeste inaequalitas constituitur, quae iustitiae contrariatur . Ad cuius euidentiam sciendum est, quod quaedam res sunt, quarum vsus est ipsarum rerum consumptio, sicut vinum consumimus, eo vtendo ad potum, & triticum consumimus , eo vtendo ad cibum. Vnde in talibus non debet seorsum computari vsus rei a re ipsa, sed cuicunque conceditur vsus, ex hoc ipso conceditur res, & propter hoc in talibus, per mutuum, transfertur dominium . Si quis ergo seorsum vellet vendere vinum, & vellet seorsum vendere vsum vini, venderet eandem rem bis, vel venderet id quod non est. Vnde manifeste per iniustitiam peccaret. Et simili ratione iniustitiam committit qui mutuat vinum, aut triticum, petens sibi duas recompensationes: vnam quidem restitutionem aequalis rei, aliam vero pretium vsus, quod vsura dicitur. Quae dam vero sunt, quorum vsus non est ipsa rei consumptio, sicut vsus domus est inhabitatio, non autem dissipatio. Et ideo in talibus seorsum potest vtrunque concedi, puta cum aliquis tradit alteri dominium domus, reseruato sibi vsu ad aliquod tempus: vel econuerso, cum quis concedit alicui vsum domus, reseruato sibi eius dominio. Et propter hoc licite potest homo accipere pretium pro vsu domus, & praeter hoc petere domum accommodatam, sicut patet in conductione & locatione domus. Pecunia autem secundum Philosophum in + { Li. 5. Ethic. ca. 5. & 1. Polit. c. 6. & 7. tom. 5. } 5. Ethicor. & in 1. Politic. principaliter est inuenta ad commutationes faciendas. Et ita proprius & principalis pecuniae vsus, est ipsius consumptio, siue distractio, secundum quod in commutationes expenditur . Et propter hoc secundum se est illicitum pro vsu pecuniae mutuatae accipere pretium , quod dicitur vsura. Et sicut alia iniuste acquisita tenetur homo restituere, ita restituere tenetur pecuniam, quam per vsuram accepit. AD primum ergo dicendum, quod vsura ibi metaphorice accipitur pro superexcrescentia bonorum spiritualium, quam exigit Deus, volens vt in bonis acceptis ab eo, semper proficiamus: quod est ad vtilitatem nostram, non eius. AD secundum dicendum , quod Iudaeis prohibitum fuit accipere vsuram a fratribus suis, scilicet Iudaeis: per quod datur intelligi, quod accipere vsuram a quocunque homine est simpliciter malum. Debemus enim omnem hominem habere quasi proximum, & vt fratrem, praecipue in statu Euangelij, ad quod omnes vocantur. Vnde in Psalm. 14. absolute dicitur, "Qui pecuniam suam non dedit ad vsuram". Et Ezech. 18. "Qui vsuram non accepit". Quod autem ab extraneis vsuram acciperent , non fuit eis concessum quasi licitum , sed permissum ad maius malum vitandum, ne scilicet a Iudaeis Deum colentibus vsuras acciperent propter auaritiam, cui dediti erant, vt habetur Isai. 56. Quod autem in prae mium promittitur, foenerabis gentibus multis, &c. foenus ibi large accipitur pro mutuo, sicut & Ecclesiast. 29. dicitur, multi non causa nequitiae non foenerati sunt, id est, non mutuauerunt. Promittitur ergo in praemium Iudaeis abundantia diuitiarum: ex qua contingit quod alijs mutuare possint. AD tertium dicendum, quod leges humanae dimittunt aliqua peccata impunita, propter conditiones hominum imperfectorum, in quibus multae vtilitates impedirentur, si omnia peccata districte prohiberentur poenis adhibitis. Et ideo vsuras lex humana concessit, non quasi aestimans eas esse secundum iustitiam, sed ne impedirentur vtilitates multorum. Vnde in ipso iure ciuili dicitur, quod res quae vsu consumuntur, neque ratione naturali, neque ciuili recipiunt vsumfructum, & quod Senatus non fecit earum rerum vsumfructum, nec enim poterat, sed quasi vsumfructum constituit, concedens scilicet vsuras. Et Philosophus naturali ratione ductus dicit + { Lib. 1. ca. 7. parum ante medium , to. 5. } in primo Politic. quod vsuraria acquisitio pecuniarum est maxime praeter naturam . AD quartum dicendum, quod dare mutuum, non semper tenetur homo. Et ideo quantum ad hoc ponitur inter consilia: sed quod homo lucrum de mutuo non quaerat, hoc cadit sub ratione praecepti: potest tamen dici consilium per comparationem ad dicta Pharisaeorum, qui putabant vsuram aliquam esse licitam, sicut & dilectio inimicorum est consilium. Vel loquitur ibi non de spe vsurarij lucri, sed de spe, que ponitur in homine. Non enim debemus mutuum dare, vel quod cumque bonum facere propter spem hominis, sed propter spem Dei. AD quintum dicendum, quod ille qui mutuare non tenetur, recompensationem potest accipere eius quod fecit, sed non amplius debet exigere. Recompensatur autem sibi secundum aequalitatem iustitiae, si tantum ei reddatur, quantum mutuauit. Vnde si amplius exigat pro vsu fructu rei, quae alium vsum non habet, nisi consumptionem substantiae , exigit pretium eius quod non est, & ita est iniusta exactio. AD sextum dicendum, quod vsus principalis vasorum argenteorum, non est ipsa eorum consumptio. Et ideo vsus eorum potest vendi licite, seruato dominio rei: vsus autem principalis pecuniae argenteae est distractio pecuniae in commutationes. Vnde non licet eius vsum vendere, cum hoc, quod aliquis velit eius restitutionem, quod mutuo dedit. Sciendum tamen quod secundarius vsus argenteorum vasorum posset esse commutatio: & talem vsum eorum non licet vendere. Et similiter potest esse aliquis secundarius vsus pecuniae argentae , vtputa si quis concederet pecuniam signatam ad ostentationem, vel ad ponendum loco pignoris. & talem vsum pecuniae licite homo vendere potest. AD septimum dicendum, quod ille qui dat vsuram, non simpliciter voluntarie dat, sed cum quadam necessitate, inquantum indiget accipere pecuniam mutuo, quam ille qui habet, non vult sine vsura mutuare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Accipere vsuram pro pecunia mutuata est secundum se iniustum. Ratio est. Quia venditur id quod non est. Secunda conclusio. Pecunia quae per vsuram acquiritur, est necessario restituenda ex iustitia. COMMENTARIVS. # [theologos et iuristas] MAteria haec celebris est inter Theologos & Iuristas. Theologi quidem agunt de illa in 4. dist. 15. Adrianus in 4. in materia de restitutione. Conradus in tractatu de contractibus a quaest. 21. Ioannes de Medina in lib. de restitutione in tractatu speciali de rebus per vsuram acquisitis. Abulen. tomo. 7. super Matth. cap. 25. quaest. 164. & deinceps. Soto lib. 6. de iustitia. Vtriusque Iurisperiti in titulis de vsuris. Et Gratianus in Decreto dist. 47. & 14. causa. quaest. 4. Vbi videndus erit Cardinalis Turre Cremata. Summistae in verbo vsura. # [de nomine et definitione usurae] De nomine & definitione vsurae. ANTE omnia in hoc tractatu explicandum est, quid significet, & quid sit vsura. De notione quidem huius vocabuli sciendum est, esse Ciceronianum, & habere amplam significationem. Significat enim vsum rei cuiuscumque siue bonum siue malum. Idem dicimus de hoc nomine Foenus. Est enim idem quod vsura: & foeneror, idem est quod exercere vsuras. Iam vero ex vsus accommodatione inter doctores, huiusmodi vocabula in malam partem tantum accipiuntur, vt significent pretium rei iniquum quod capitur ex re quae vsu consumitur. Quae quidem acceptio quasi per antiphrasim ortum habuisse videtur: sicut bellum dicitur, quia est res minime bella, & lucus, quia non habet lucem, & piscina, quae piscibus caret. Sic etiam quando quis vult pretium vltra sortem pro re quae nullum habet fructum aut vsum praeter distractionem & consumptionem ipsius; dicitur tale pretium vsura. Accipitur deinde pro ipso vitio, hoc est, pro habitu qui est principium talium actionum iniquarum. Accipitur etiam pro ipsa actione vsuras accipiendi. Quandoque vero accipitur pro obiecto illius habitus iniqui. Exemplum est in alijs omnibus vitijs & virtutibus. Furtum enim dicitur ipsa rei alienae occulta acceptio. Aliquando vero dicitur ipsamet res occulte accepta. Similiter fides quandoque dicitur res ipsa per fidem credita, aliquando ipse actus credendi, aliquando ipse habitus. Sic vsura accipitur in consilio Agathensi, & refertur. 14. quaest. 3. capite vlt. Vbi dicitur vsura est vbi amplius requiritur, quam datur. Ecce vbi requisitionem vocauit vsuram. Pro obiecto vero accipitur a D. Ambrosio, & refertur vbi sup. 14. q. 3. Vbi ait quodcunque accedit sorti vsura est. Eodem pacto accipitur a D. Hiero. lib. 6. super Ezechielem cap. 18. & refertur vbi supra. Deinceps definitionem quid rei inquiramus incipientes a diffinitione vsurae prout accipitur pro obiecto. Vsura itaque in hac acceptione est, vt D. Tho. definit in hoc articulo, pretium vsus rei mutuatae. In eodem incidit alia definitio, scilicet, lucrum ratione mutui ex pacto. Hinc colligitur definitio vsurae in altera acceptione pro vitio. Est enim vsura iniustitia per quam accipitur pretium vsus rei mutuatae. Vel aliter, vsura est iniustitia qua accipitur lucrum ratione mutui ex pacto. Pro harum definitionum intelligentia notandum est primo, quod tria requiruntur ad vitium vsurae. Primo quidem quod in tali contractu sit mutuum , haec enim est propria & sola materia vsurae. In quo datur intelligi, quod vsura solum habet locum in rebus vsu consumptibilibus, quarum proinde dominium transfertur per talem contractum. Sicut reuera transfertur per omnem mutuationem. Praedicta differentia distinguitur vsura a fraudulentia emptionis & venditionis; qui contractus versatur etiam circa res quae non consumuntur vsu, sed sunt materia commodationis. Obseruandum est tamen, non esse necessarium ad rationem vsurae, quod mutuum sit expressum & manifestum: sed satis est quod sit implicitum & virtuale. v. g. Vendit quis cariori pretio quam praesenti iusto merces suas ex eo tantum quod expectat solutionem futuram; Ibi certe est vsura virtualis, & implicitum mutuum. Etenim perinde pollet illa venditio, ac si modo venditor acciperet ab emptore iustum pretium praesens, & illud ipsum daret mutuum emptori vsque ad tempus praestitutum & praescriptum solutioni, & exigeret lucrum ratione illius mutui. Secundo. Requiritur intentio accipiendi lucrum ratione mutui. Et hoc ipsum expressum est in altera definitione. Colligitur autem manifeste ex D. Thom. definitione. Etenim cum res mutua necessario debeat restitui eadem in specie mutuatori, si pro vsu illius pretium accipere velit, iam manifeste intendit lucrum. Quapropter, siquis accipiat quod alias sibi debebatur, vt redimat suam vexationem, quoniam aliter nequibat recuperare debitum; etiam si ratione mutui dicat se id petere, non est vsura: siquidem non est lucrum verum quod capit ex mutuo. Hoc modo potest intelligi Ambros. sup. lib. de Tobia. cap. 15. quod refertur. 14. quaest. 4. cap. finali. vbi ait. "Ab illo exige vsuras, cui merito nocere desideras, cui iure inferuntur arma, huic legitime auferuntur vsurae, quem bello vincere non potes, ab hoc vsuras exige." Et concludit. "Ergo vbi ius est belli, ibi ius vsurae." Loquitur itaque Ambr. de vsura secundum apparentiam , non secundum rei veritatem. Tertio requiritur pactum & obligatio explicite vel implicite, ratione cuius mutuatarius teneatur, saltem secundum iustitiae figuram quantum est ex parte contrahentium voluntate sua, quoniam re vera & absolute nulla est obligatio ex parte mutuatarij ad reddendas vsuras. Obserua tamen quod quando obligatio, qualiscunque illa est, fuerit implicita, contingere potest, quod altera tantum pars intendat inducere talem obligationem. Et tunc si mutuator intendat inducere obligationem, contractus erit vsurarius, etiam si mutuatarius non intelligat. Si vero mutuatarius existimet se obligari, & mutuator non id intendat, non erit vsurarius contractus, etiam si mutuatarius soluat vsuras. Ratio huius differentiae est: quia vsura est formaliter in mutuatore. Verum est tamen quod mutuator quando postea nouerit animum mutuatarij, tenebitur restituere vsuras. # [de divisione usurae] Diuisio vsurae. IAM vero diuidere oportet vsurae rationem. Altera enim dicitur realis & exte rior: altera mentalis & interior. Exterior quidem committitur quando interuenit pactum saltem implicitum. Mentalis vero est mentis propositum recipiendi lucrum ex mutuo. Obseruandum est tamen, quod mentalis vsura dupliciter dicitur: vno modo communi quadam acceptione cum alijs vitijs mentalibus, quae mentalia dicuntur quatenus mente sola perpetrata sunt, nullo exteriore subsecuto effectu. Sicut mentale homicidium dicitur, quod solo proposito vel desiderio terminatum est. Sic etiam mentalis vsura est propositum absque effectu accipiendi lucrum ex mutuo. Altero modo specialiter dicitur mentalis vsura etiam si secuta fuerit acceptio lucri ex mutuo, quando nullum pactum, ne implicitum quidem, praecesserat. Et haec vsura dicitur solum propositum, ita vt excludat pactum, non autem effectum. Et in hac acceptione multa disputant doctores de vsura mentali. DVbitatur primo. An vsura sit prohibita iure naturali, an vero solum iure positiuo diuino vel humano? Arguitur primo pro parte negatiua. Quod iure naturae prohibetur, nunquam est licitum: sed D. Ambrosius vbi supra dicit aliquando esse licitum, ergo non est intrinsece malum exigere vsuras. Arguitur secundo argumento quinto D. Thomae. Licitum est iure naturae pretium exigere pro actione quam alias homo facere non tenetur, sed homo non tenetur mutuare, ergo pro actione mutuandi potest aliquid iuste petere & accipere. Maior probatur exemplo, quia licite potest saltator pro saltatione pretium accipere, eo quod saltatio est opus ad quod alias homo non tenebatur. Arguitur tertio, & replicatur contra solutionem D. Tho. ad quintum. Vbi ait quod potest quidem mutuator recompensationem petere a mutuatario, sed illa recompensatio iusta nihil aliud est, quam quod mutuatarius reddat quantum accepit. Haec D. Thomas. Contra hoc sic argumentor. Mutuator qui mutuat centum aureos, amplius dat, quam sibi reddat mutuatarius quo tempore soluit centum aureos, ergo ratione illius excessus potest aliquid amplius acci pere. Probatur antecedens. Quia vltra centum aureos quos mutuator dederat, dedit simul obligationem ad non petendum illos ante praefinitum tempus; sed haec obligatio non exigendi suas pecunias pretio aestimabilis est, sicut & obligatio ad mutuandum vel vendendum aestimatur pretio, ergo &c. Confirmatur & explicaturam plius illud antecedens. Mutuat Petrus Paulo centum aureos reddendos quandocumque Petrus petierit. Mutuat etiam Ioannes Paulo totidem aureos reddendos post annum, tunc videtur quod Ioannes amplius det Paulo quam Petrus: quia dat notabilem obligationem ad non repetendum, ergo iusta recompensatio quam debet Paulus facere, non debet esse aequalis erga Petrum & erga Ioannem. Confirmatur secundo. Si Ioannes se obligaret per integrum annum ad mutuandum Paulo pecunias quoties Paulus peteret vsque ad centum aureos, proculdubio Ioannes iuste postularet pretium pro illa obligatione, sed aequalis imo eadem videtur obligatio dare centum aureos nunc cum obligatione non repetendi per totum annum, hoc enim videtur esse continuata obligatio mutuandi vel ratam habendi mutuationem, ergo talis obligatio pretio aestimabilis est. Confirmatur tertio. Si obligatio non repetendi mutuatum intra annum, non est pretio aestimabilis, ergo nec obligatio non repetendi intra duos vel quatuor vel viginti annos non erit pretio aestimabilis. Probatur consequentia, quia non differunt nisi secundum magis & minus. Arguitur quarto. Sententia quae sentit licitum esse emere pagas acerbas minori pretio de praesenti dato quam ipsae constant, videtur quibusdam probabilis, ergo probabilis sententia erit, esse licitum dato minori pretio in praesenti emere obligationem mutuatarij ad reddendum plus pecuniae in futuro. ¶ De hac quaestione sciendum est, fuisse haereticos asserentes licitum esse dare mutuo pecunias ad vsuram. Graeci fuerunt in hac sententia, vt refert Guido Carmelita in summa de haeresibus. Castro in lib. de hae resibus. verbo vsura. Albanenses etiam fuerunt in eadem sententia, vt refert Gabriel Prateolus. lib. 1. de vitis & vitijs haeretico rum cap. 22. Eandem secutus fuit Carolus Molinaeus Iurista sed Lutheranus, vt refert episcopus Segobien. lib. 3. Variarum. & Nauarro in Commentario. super cap. 1. 14. que stione. 3. Qui haereticus aiebat, licitas esse vsuras, si exerceantur cum moderamine quod habetur in. l. eos. C. de vsuris. Abulensis concedit quidem vsuras esse prohibitas, & esse peccatum. Caeterum in loco citato. quaest. 171. & 172. negat esse prohibitas iure naturae: sed ait, tantum iure positiuo prohiberi. In eadem sententia aiunt esse aliquos Iurisperitos, vt refert Soto vbi supra quaest. 1. articulo. 1. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Secundum fidem Catholicam asserendum est vsuras esse illicitas & oppositum est haeresis. Haec conclusio expresse definitur in Concilio Viennensi sub Clemente VIII. & refertur in Clementina vnica de vsuris. §. vltimo. Neque ista conclusio est recens sententia Ecclesiae, sed est communis consensio totius Ecclesiae a temporibus Niceni Concilij, vbi Canone. 18. & refertur. 14. q. 4. cap. quoniam. sic habetur, quoniam multi clerici auaritiae causa turpia lucra sectantes obliti sunt Diuini praecepti, quo dictum est Psal. 14. "Qui pecuniam suam non dedit ad vsuram." Ecce vbi concilium ait, esse Diuinum praeceptum. Sunt etiam innumera testimonia aliorum Conciliorum & Pontificum & sanctorum Patrum, quibus semper vsura improbata est communi assertione totius Ecclesiae. Quae testimonia referuntur. 14. q. 3. & 4. & 5. & 6. & 47. d. & in Decretalibus, & in sexto, in titulis de vsuris. Quae omnia longum esset recensere. Et denique omnes scholastici Doctores ita censuerunt & sentiunt. Secunda conclusio. Vsura prohibita est iure naturali. Probatur primo, testimonijs Philosophorum qui naturali ratione ducti vsuram reprobauerunt. Imprimis, Aristot. 1. Polit. capite. 6. & cap. 7. improbat vehementer vsuram, aitque eam esse praeter naturam. Idem ait. 4. Ethicorum cap. 1. Item Cicero lib. 2. de finibus ait, interrogatum Catonem quid esset foenerari, respondisse , quod esset hominem occidere. Quasi aequipararet Cato foenerationem cum homicidio quantum ad hoc quod est esse contra iusti tiam & ius naturae. Plutarchus opusculum fecit, cui titulum inscripsit, quod non oporteat foenerari. Item Appianus Alexandrinus lib. 1. de bello ciuili. & Marcus Cato de re rustica, vsuras vehementer improbant. Certum ergo est, quod lumine naturali cognoscitur iniustitia vsurarij. Ratione deinde probatur conclusio. Prima quidem & optima ratio est D. Thom. in hoc articulo. Iniquum est & contra ius naturae vendere idem bis, aut vendere id quod non est: sed qui accipit vsuram pro pecunia mutuata, vel quasi vendit idem bis, vel certe vendit id quod non est, ergo. Maior probatur. Quia ratione naturali notum est, esse iniquum rem vendere pluris quam valeat. Minor probatur. Nam qui dat mutuum ad vsuram, recipit postea quidem tantum quantum dedit: & insuper pro vsu illius, qui nullius est pretij seorsum a pecunia, accipit aliquid aliud: ergo aut rem ipsam vendit bis, aut certe pro vsu, qui seorsum non est aestimandus, aliquid accipit. Caeterum de distinctione inter dominium & vsum rerum quae vsu consumuntur, diximus multa supra in materia de dominio. Quanuis enim inter se habeant distinctionem metaphysicam: tamen quod attinet ad pretium & valorem, non potest distingui vsus rei vsu consumptibilis a re ipsa cuius vsus est vt consummatur. Secunda ratio sit ex comparatione . Quia etiam si vsus equi est seorsum aliquando computandus , & aestimandus quantum ad pretium , vt. v. g. quando aliquis conducit equum reddit equum, & etiam pretium vsus equi; tamen qui equum vendit iusto pretio, non potest accipere aliud pretium pro vsu ipsius equi: eo quod per venditionem equi transtulit dominium in emptorem. At vero mutuator qui dat pecuniam transfert dominium eius in mutuatarium redditurum aequalem pecuniam, ergo iniquum erit contra ius naturae, quod mutuator accipiat aliquid pro vsu pecuniae. Probatur consequentia. Quia multo minus distinguitur vsus pecuniae a pecunia, quam vsus equi ab equo, ergo si in venditione equi, propterea quod transfertur dominium, non est licitum recipere pretium pro vsu; multo minus licitum erit accipere pretium pro vsu pecuniae. Confirmatur. Quoniam contra totum naturae ius est, vt quis accipiat pretium pro vsu rei cuius nullum habet dominium, vel vsumfructum, sed mutuator neque dominium neque vsumfructum habet pecuniae mutuatae, ergo est contra ius naturae, quod exigat pretium pro vsu pecuniae: sed solum poterit obligare mutuatarium vt reddat tantum quantum accepit, & tempore praedefinito. Tertia ratio pro conclusione sit. Quando nulla esset alia ratio ad probandum quod vsura est contra ius naturae, nisi quod ex illa sequuntur maxima damna, & incommoda reipublicae, sufficeret ad reprobandam vsuram tanquam rationi naturali contrariam : quemadmodum colligimus, simplicem fornicationem esse contra ius naturae: quia si varius concubitus vt licitus exerceretur; esset magna perturbatio in republica, neque possent homines educari conuenienter neque in vita animali neque in vita rationali. Legatur historia celebris apud Titum Liuium lib. 2. ad vrbe condita vbi narratur discordia inter plebem Romanam & patres conscriptos: quae ortum habuit, ex oppressione plebis per vsuras. Neque valet respondere, quod potius ex vsuris sequuntur aliquae vtilitates in republica, & quod propterea iure communi permittebantur, & Romae permittuntur. Quoniam profecto si reputarentur licitae, tunc esset frequentissimum exercitium vsurarum inter Christianos: ex qua frequentia maxima damna consequerentur in republica; omnes enim indigentes pecunijs de praesenti, etiam ad res non multum necessarias, statim acciperent pecunias ad vsuram & essent prodigae, & in paupertatem redigerentur. Probatur quarto. Quoniam si non esset vsura iure naturae prohibita; sequeretur, quod neque lege Euangelica prohiberetur, siquidem in Euangelio praeter praecepta fidei & sacramentorum nihil prohibetur vel praecipitur, quod non sit naturae lege prohibitum vel praeceptum. Et Confirmatur. Quoniam alias omnibus nationibus quae non receperunt baptismum, licitum esset vsuras exercere, si iure naturae non est prohibitum. Imo etiam sequeretur, quod fideles qui erant ante legem scriptam potuissent exercere licite vsuras: & etiam illi, qui erant simul cum lege scripta, non tamen subditi legi: qualis erat familia Iob, non peccarent vsuras accipientes pro mutuo. Confirmatur secundo. Quoniam Concilia & Pontifices vbi supra non prohibent vsuras, quasi statuendo nouum ius: sed potius declarando, quod ex natura sua iniquum est, ergo negare esse prohibitas vsuras iure naturae, est aduersari dictis Conciliorum & sanctorum Patrum. Ob haec argumenta possemus oppositam sententiam inurere nota erroris in fide, aut certe haeresis. Sed temperamus censuram, & dicimus, quod saltim contraria sententia est periculosa, & valde temeraria & errori proxima. Ratio huius temperamenti est, quoniam non est ita certum secundum fidem, id quod communiter a Theologis asseritur: quod in Euangelio non contineatur aliquod praeceptum, praeter praecepta virtutum Theologicarum, & sacramentorum. Quod quidem proloquium sic intelligitur. Non quidem quod in lege Euangelica non sit praeceptum fidei spei & charitatis, & humilitatis: secundum quod est virtus supernaturalis, per quam subijcitur homo Deo ad finem vitae aeternae consequendum, confitens, quod sine eius auxilio & misericordia neque gratiam assequi neque gloriam potest. Sed quoniam huiusmodi praecepta virtutum fuerunt etiam in lege naturae fidelibus imposita per traditionem protoparentum, & quia quod specialiter consideratur in lege Euangelica, est quod habemus specialia praecepta explicitae fidei, & sacramentorum : propterea Theologi merito aiunt praeter praecepta fidei & sacramentorum non est aliud praeceptum in lege Euangelica speciale praeter praecepta naturalia, ad quorum custodiam nos perficit lex gratiae, Iuxta illud Apostoli Roman. 3. "legem ergo destruimus per fidem? Absit, sed legem statuimus." Illud igitur documentum posset aliquis absque expressa nota haeresis negare, & dicere quod etiam in lege Euangelica est praeceptum diuinum speciale quo prohibentur vsurae. Sed huiusmodi responsio tergiuer satio est: & vix & aegre satis facit argumentis que fecimus, quo minus ista sententia damnetur vt erronea. Hac fortassis ratione Durandus in. 4. distinctione. 33. quaestione. 2. & Martinus de Magistris, de Temperantia. quaest. 2. dixerunt, fornicationem simplicem esse quidem prohibitam iure Euangelico: sed absque haeresis nota manifesta dixerunt fornicationem non esse prohibitam iure naturae. Propter hanc igitur rationem temperauimus nos rigorem censendi, & diximus oppositam sententiam esse valde temerariam & periculosam in fide & errori proximam. Sed profecto nobis magis placeret dicere quod opposita sententia nostrae conclusionis est erronea in fide; propterea quod ex principijs fidei & alijs propositionibus, quae nobis videntur notae lumine naturali, per euidentem consequentiam colligitur nostra secunda conclusio. Et consequenter etiam dicimus, imo multo magis, simplicem fornicationem esse ita iure naturae prohibitam, vt oppositum sit error in fide Catholica. Tertia conclusio. Certum est vsuram prohibitam fuisse in veteri Testamento sicut & adulterium & rapina. Non tamen est ita certum prohibitam fuisse in nouo Testamento expressis verbis. Prima pars probatur, Exod. 22. Deuterono. 28. Psal. 14. Qui iurat proximo suo & non decipit qui pecuniam suam non dedit ad vsuram, & ex ipso Psalmo colligitur quod dare pecuniam ad vsuram est etiam contra legem naturae sicut alia quae commemorat Psalmus ipse, videlicet, non periurare, non decipere proximum, non accipere munera super innocentem. Secundam partem conclusionis probamus, quia in toto Euangelio non est talis locus quo videatur vsura reprobari, nisi ille Luc. 6. qui refertur a D. Thom. "Mutuum date, nihil inde sperantes." Sed ille locus alias habet explicationes sanctorum Patrum, vt insinuat D. Thom. in solutione ad quartum. Nihilominus quoniam summi Pontifices & Concilia citant locum illum Lucae. 6. vt reprobent lucrum ex mutuo, non placet nobis, neque tutum est, discedere a Conciliorum & Pontificum super illum locum intelligentia, quicquid alij contra clament. Neque mirum vel nouum est, quod vnus locus sacrae Scripturae plu res habeat sensus literales. Quarta conclusio. Manifestum est, vsuras esse prohibitas iure Canonico & iure Regio Hispaniensi. De iure Canonico patet ex locis citatis in prima conclusione. Quantum vero ad ius Hispaniense patet ex lege Regia titulo. 2. & libro. 5. ordinamenti. Caeterum iure Ciuili communi, tantum sunt prohibitae vsurarum vsurae, vt patet ex. l. Placuit. ff. de vsuris. & ex. l. vt nullo. C. de vsuris. permissio tamen est vsurarum absolute, vt patet in. l. Placuit. dummodo non sit maior vsurarum portio, quam centesima pars mutuati. Hoc moderamen patet in. l. eos. C. de vsuris. Neque vero haec permissio iuris ciuilis existimanda est illicita, sed aliquando est conueniens & necessaria ne impediantur maiora bona, v. g. Commoditates eorum qui indigent pecunia mutuata. Nota tamen, quod quanuis in nostro regno Hispaniae si necessitas id exposceret, possent permitti vsurae: tamen non propterea posset compelli mutuatarius ad soluendas vsuras. Imo etiam si eas semel soluisset, non poterat denegari ei actio ad repetendum eas in iudicio. Hoc patet expresse ex Clementina vnica de vsuris, quae habetur ex Concilio Viennensi: vbi excommunicantur iudices & officiales eorum, qui compellunt ad vsuras soluendas vel denegant actionem in iudicio ad repetendum. Neque valet contra hoc obiectio, quod non datur actio in iudicio deceptis in contractu emptionis & venditionis citra dimidium iusti pretij, ergo simili modo licitum erit negare actionem in iudicio mutuatarijs, qui soluerunt vsuras. Negamus enim consequentiam. Primo quidem, quia hoc est prohibitum iure Ecclesiastico: quod est superius iure ciuili in his quae pertinent ad salutem animarum. Deinde, quoniam est magna differentia inter vtrumque casum: quoniam in priori casu, difficile erat & nimis importunum tribunalibus dignoscere multitudinem laesionum in contractibus emptionis & venditionis: at vero vsurarum iniquitatem facile est iudicare: & idcirco lex Ecclesiastica voluit subuenire lae sis per vsuram, non autem laesis in em ptionibus & venditionibus. AD argumenta in oppositum. Ad primum ex authoritate Diui Ambrosij, dicit glossa ibidem, sensum esse Ambrosij, quod a nemine sunt exigendae vsurae: sicut nemini est nocendum. Quem sensum sequitur Magister Soto vbi supra . Sed profecto ista explicatio non quadrat cum verbis Ambrosij, scilicet, cui iure inferuntur arma, huic legitime auferuntur vsurae. Constat autem quod saepenumero iustissime inferuntur bella, ergo tunc iuste poterunt auferri vsurae. Melior ergo est explicatio nostra, quam supra dedimus definientes vsuram, scilicet, quod Ambrosius loquitur de vsuris, quae non sunt proprie vsurae, sed secundum apparentiam, scilicet, quae alio titulo debentur: quanuis occasione mutui recuperantur. Ad secundum quod erat quintum Diui Thomae, respondetur, quod optima est eius responsio. Ad tertium argumentum quod erat replica, respondetur negando antecedens. Ad probationem respondetur, quod illa obligatio ad non petendum mutuatum, ante certum tempus, non est pretio aestimabilis per se loquendo, quantum est ex vi mutui: quanuis aliquando possit accedere alius titulus, ratione cuius, talis obligatio sit pretio aestimabilis, sicut v. g. obligatio ad mutuandum vel vendendum solet dici pretio aestimabilis. Negamus autem, quod obligatio mutuatoris ad non petendum mutuatum vsque ad certum tempus sit semper pretio aestimabilis. Pro cuius maiori intelligentia & solutione trium confirmationum, aduertendum est, & maxime obseruandum: quod quia moralia moraliter iudicanda sunt, non debemus fingere res aliquas esse pretio aestimabiles in aliquo euentu, in quo reuera non sunt dignae pretio. In huiusmodi autem obligationibus multae fraudes possunt contingere propter hominum auaritiam. V. g. communiter dicimus, quod obligatio ad mutuandum est pretio aestimabilis; & tamen potest contingere, quod aliquis a quo petitur mutuum respondeat se nolle mutuare hodie, sed quod hodie se obligabit ad mutuandum cras, vel post octo dies, vel post mensem, & quod ratione huius obligationis petat aliquod pretium: quod aequiualet vsuris quas peteret, si modo mutuaret. In tali casu profecto nemo est, qui neget tale pactum vsurarium esse & fucato titulo vsuram palliare; intendebat enim ille homo exigere lucrum ex mutuatione illa, & finxit pretium petere pro obligatione mutuandi. Quemadmodum igitur respondendum erit ad praedictam fraudem in cuius fauorem poterat fieri tale argumentum, scilicet, quod ille mutuator prius exegerat pretium pro obligatione mutuandi quod erat licitum, & postea gratis mutuabat; respondebimus etiam ad probationem illius antecedentis & ad tres confirmationes. Dicimus igitur, quod quando obligatio ad mutuandum vel vendendum nulli prorsus periculo exponit mutuaturum, vel venditurum, & reuera nullam incommoditatem illi affert, non est pretio aestimabilis. Quapropter si venditor aliquis, qui paratus vendere omnibus, velit vendere alicui obligationem vendendi illi cras, aut post octo dies, aut mensem, profecto propter hanc obligationem non potest exigere pretium distinctum a iusto pretio mercium. Secus autem si ex huiusmodi obligationibus ad mutuandum vel vendendum incommodetur mutuaturus vel venditurus: tunc enim licitum erit pro illa obligatione pretium pro quantitate incommodationis exigere. Et hoc modo iuste postulant pretium obligati reipublicae ad prouidendum de carnibus aut piscatura. Ad hunc igitur modum obseruare oportet, quod sicut obligatio mutuandi aliquando est pretio aestimabilis, aliquando nihil valet: ita etiam obligatio non petendi mutuatum vel debitum potest aliquando pretio aestimari, aliquando vero nullo pretio digna est. Exemplum sit, si quis se se obliget ad mutuandum in omni euentu, vel in aliquo euentu speciali, potest esse aliquid periculi damni emergentis vel lucri cessantis, vel alicuius incommoditatis ipsi mutuatori: tunc profecto licitum est aliquod pretium exigere pro illa obligatione. Quando vero ipse mutuaturus nulli periculo se exponit, neque in aliquo incommodatur: non potest pre tium exigere pro illa obligatione: sed iusta recompensatio erit, si reddatur ei tantum quantum pecuniae mutuauerat. Et per hoc patet via ad soluen das tres confirmationes. Ad primam enim respondetur, quod si Petrus & Ioannes aequaliter se habent, in hoc, quod neuter incommodatur ex illa commodatione pro tempore breuiori vel longiori, neuter potest pretium exigere pro obligatione non petendi per totum annum. V. g. quod si Ioannes erat vir pecuniosus, qui non habebat opus illa pecunia per totum annum, non poterit aliquid pretij exigere, propterea quod se obligat ad non petendum per totum annum: hoc enim est mutuare per totum annum. Imo vero in eodem casu, si Petrus breuiori tempore indigeret expendere suas pecunias, posset petere ab eo pretium si prorogaretur sibi solutio facienda: vel etiam si a principio peteretur ab eo vt mutuaret cum ea incommodatione, posset exigere aliquid pretij. Nota tamen, quod cum diximus & repetiuimus, si mutuator incommodatur, non intelligimus solum quando patitur damnum emergens vel lucrum cessans in pecunia: sed etiam quando decebat illum exercere aliquem actum liberalitatis aut magnificentiae de aliqua operatione sibi necessaria vel conuenienti : tunc dicimus quod ligare se ad mutuum quando pecuniae erant sibi necessariae ad talia opera exercenda, & quia caret eis toto illo tempore, impeditur ne exerceat tales operationes; potest aliquam recompensationem exigere, dummodo illa incommodatio non sit fictitia. Ad secundam confirmationem respondetur, quod illa obligatio Ioannis ad mutuandum per annum integrum quotiescunque Paulus petierit mutuum, iudicio meo aequiualet obligationi non petendi centum aureos quos statim mutuaret. Vnde dico, quod si non magis incommodatur ipse mutuator in vno casu quam in altero, non est licitum quod in vno casu exigatur aliquid pretij, si in altero non exigitur. Et ipsa ratio facta in confirmatione nostra conuincit ; & oppositum est patefacere fenestram ad palliandas multas vsuras, dum asserunt Theologi quod pro obligatione mutuandi potest exigi pretium , non autem pro obligatione non petendi mutuatum . Nos enim vtrobique eandem rationem exigendi pretij esse existimamus moraliter loquendo. DVbitatur secundo circa solutionem D. Thom. ad secundum argumentum, An vsura fuerit Iudaeis concessa tanquam licita, saltim erga alienigenas? Pro cuius difficultatis intelligentia notandum est, quod vsura potest dupliciter accipi: vno modo proprie & formaliter pro ipso lucro ratione mutui ex pacto: alio modo improprie & materialiter pro lucro quod accedit vltra sortem, non quidem ratione mutui, sed alio titulo. In priori acceptione diximus iam vsuram esse intrinsece malam, & iure naturae prohibitam: neque in hac acceptione vertimus in dubium, an fuerit concessa tanquam licita Iudaeis. Quoniam manifestum est quod sicut furtum proprie & formaliter loquendo non potest esse licitum, etiam per diuinam potentiam: ita neque vsura potest a Deo concedi tanquam licita. At vero Abul. consequenter ad suam opinionem asserit, quod vsura proprie concessa fuerit Iudaeis erga alienos, tanquam licita. Etenim secundum eius sententiam, vsura est illicita, quia est prohibita iure positiuo: vnde autor legis poterit dispensare. Caeterum nos qui reprobauimus illam sententiam Abulensis, disputamus in prae senti; An vsura in posteriori acceptione fuerit concessa Iudaeis tanquam licita: sicut Deus concessit Iudaeis quando egrediebantur ab AEgypto vt expoliarent AEgyptum petentes ab AEgyptijs vassa accommodata: quod quidem Dominus concessit tanquam rerum omnium Dominus. Atque ita illa acceptio non erat furtum: quia mutabatur materia & fiebat propria retinentium ex donatione Dei. Nunc igitur pariter quaerimus, an illud lucrum ex vi mutui concederetur mutuatori, per legem Domini transferentis dominium lucri in mutuatorem. Et videtur pars affirmatiua vera: quoniam alias lex illa esset scandalum Iudaeis & occasio peccandi. In oppositum autem est quod vsura reprobatur a summis pontificibus supra citatis tanquam prohibita vtriusque testamenti lege. Item, quia in alijs testimonijs veteris Testamenti citatis dubio praecedenti reprobatur vsura. In hac difficultate Conrad. de contract . q. 24. & Ioan. de Medina. in lib. de restit. tract. de vsura. q. 2. ad 3. asserit, vsuram fuisse concessam Iudaeis tanquam licitam. Sed contraria sententia nobis multo probabilior est, videlicet quod vsura tantum fuerit permissa Iudaeis, etiam loquendo formaliter & proprie de vsura: & quod nunquam fuerit concessa tanquam licita etiam materialiter & improprie loquendo de vsura in secunda acceptione. Haec sententia probatur. Quia est magis consentanea sacris literis veteris Testamenti & dictis Conciliorum & Pontificum & Sanctorum. Ad argumentum vero factum respondetur , eam legem esse intelligendam sicut explicabatur a prophetis & maioribus Iudaeorum . Prophetae autem explicabant omnem vsuram esse illicitam vt patet ex testimonijs dubio praecedenti citatis. ex Dauide & Ezechiele & Esdra. Ad exemplum vero quod affertur quando Dominus concessit Iudaeis accipere vasa AEgyptiorum ; Respondetur, quod quando nobis non constat, quod Dominus concedat & faciat donationem transferendo dominium rei quae erat aliena: debemus sequi regulam iuris naturae. Constat autem de reuelatione Iudaeis facta, vt retinerent vasa AEgyptiorum, non autem constat de concessione lucri ex mutuo: & idcirco non est eadem ratio. Notandum tamen , quod hec nostra sententia non est de fide, quia testimonia quae pro illa adduximus, possunt legitime explicari, aut de vsura formali, aut certe de vsura erga fratres suos: non autem erga alienigenas. Videatur Soto libro. 6. de iust. quaest. 1. art. 1. ad 2. & Couar. lib. 5. Variarum cap. 1. num. 7. sed nos in praesenti exactius definiuimus hanc difficultatem. DVbitatur vltimo, quae nam intentio, vel quae nam spes lucri vltra sortem recipiendi, sufficiat ad constitiuendam realem vsuram, & specialiter quaerimus, an qui dat mutuum cum spe recipiendi lucrum, alias non daturus mutuum, sit dicendus vsurarius? Arguitur primo & probatur, quod non liceat aliquid lucri sperare ex mutuo absque peccato vsurae. Nam Dominus Luc. 6. ait, " mutuum date nihil inde sperantes." Secundo . Ex eo loco colligit Vrbanus III. capit. consuluit. de vsuris, eum esse vsurarium qui non alias mutuo daturus pecuniam credit eo proposito, vt licet omnino conuentione cessante, plus tamen sor te percipiat. Denique si quis pro beneficio temporali speret aliquid spirituale est simoniacus, ergo si pro mutuo speret lucrum erit vsurarius. Sed in oppositum est primo, quod si quis donet rem aliquam spe obtinendi aliquod commodum a donatario, non peccat, ergo neque ille qui facit alteri beneficium mutuandi cum spe, quod mutuatarius erit gratus, & respondebit ei cum alio beneficio, non peccat. Confirmatur. Quoniam in amicitia vtili, licitum est amico expectare recompensationem ab amico, ergo ex actione mutuandi, quae vtilis est mutuatario, licitum est mutuatori expectare aliquod benficium a mutuatario. Antecedens docet D. Thomas quaestione praecedenti, articulo. 1. ad tertium, ex Aristotele libro. 9. Ethicorum, & idipsum docet Diuus Thomas infra quaestione. 106. articulo. 5. & Caietanus ibidem. Arguitur secundo, & probo quod mutuator possit saltem secundario intendere lucrum & sperare aliquam commoditatem ex mutuo. Quoniam licitum est clerico interesse Canonicis horis & sacrificium missae offerre, principaliter quidem propter Deum , minus vero principaliter & secundario propter distributiones & stipendium designatum celebranti, ergo &c. Haec quaestio proposita fuit Vrbano III. vbi supra , non tamen fuit explicite definita, & propterea indiget explicatione. Communis igitur omnium Iurisperitorum sententia cum Innocentio IIII. & glossa ibidem ea est. Distinguunt enim duplicem intentionem, scilicet, principalem & primariam: & alteram secundariam & minus principalem. Tunc dicunt, quod primaria & principalis intentio recipiendi aliquid vltra sortem, constituit vsurarium; sed secundaria & minus principalis intentio non constituit. In eadem sententia videtur esse Caietanus in hoc loco ad quartum, & in opusculo de vsura quaestione. 3. & 4. Magister Soto omnem intentionem siue principalem siue minus principalem damnat tanquam vsurariam, vbi supra articulo. 2. quanuis in articulo. 1. aliter vi deatur sentire. Carolus Molinaeus excusat ab vsura omnem intentionem siue principalem siue minus principalem: dummodo absit pactum. Ita refert Nauarro super cap. 10. 14. quaest. 3. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Intendere seu sperare lucrum ex mutuo, siue principali siue minus principali, siue primaria siue secundaria intentione (ex iustitia tamen & obligatione) est vsura. Conclusio est Caietani tomo. 3. opuscul. opusculo de vsura quae stione. 2. & Soto vbi supra , quanuis varius videatur in primo & secundo articulo. & est etiam communis recentiorum in Theologia. Probatur conclusio. Vsura est lucrum ratione mutui ex obligatione (aut quod idem est) pretium vsus rei mutuatae, ergo intendere tale lucrum ex obligatione & tale pretium, intentio vsuraria erit, quaecunque illa intentio sit. Antecedens patet ex supradictis, vbi ad illum modum definiuimus vsuram pro obiecto, ac subinde actus qui versatur circa tale obiectum vsurarius erit. Secundo probatur. Intentio secundaria circa obiectum cuiuscunque habitus siue studiosi siue vitiosi, non tollit rationem formalem talis habitus, sed vt plurimum tollit rationem per se primariam, & finit omnem rationem secundariam, ergo intentio etiam secundaria circa obiectum vsurae constituit actum vsurarium per se secundo. Antecedens explicatur exemplo. Adulterium propter furtum re vera moe chia est, & in specie moechiae & denominat moechum: quanuis reuera ille magis sit fur quam moechus: primo & per se fur; at secundo & per se moechus est. Haec conclusio est concedenda argumentis pro parte negatiua, & iuxta eam intelligenda est sententia Magistri Soto. Secunda conclusio. Intendere lucrum siue principali intentione siue minus principali, siue primaria siue secundaria, non ex obligatione ciuili, sed ex gratitudine, nullum est omnino peccatum. Probatur ex opposita ratione. Vsura est lucrum ratione mutui ex obligatione, vel est pretium vsus rei mutuatae: sed qui intendit lucrum ex gratitudine quacunque intentione non intendit pretium nec intendit ex obligatione, ergo implicat contradictionem quod sit ibi vsura. Secundo probatur. Vsurae vitium peccatum est contra iustitiam, sed vbi nulla est obligatio iniuriosa cessat iniustitia omnis: ergo cessat vsura. Confirmatur. Sine aliquo prorsus vitio potest quis sperare lucrum ex operibus suis, si adhibeat finem honestum vel necessarium, vt docuit Diuus Thomas articulo vltimo quaestionis praecedentis; ergo poterit quis mutuum dare sperando lucrum sine aliquo prorsus vitio: modo tamen ordinet lucrum ad finem honestum aut necessarium. Sequitur hinc, non esse argumentum aut iudicium sufficiens vsurae commissae, quod mutuator alias non daret mutuum , nisi speraret lucrum aliquod. Corollarium est manifestum, quia licitum est vt diximus sperare etiam principaliter lucrum ex gratitudine, ergo &c. Confirmatur. Fas est cuique nolle conferre beneficium in eum, quem existimat ingratum futurum, si alias licitum erat, non conferre ei. Deinde probatur. D. Thom. in quodlibeto. 8. articul. 11. asserit, quod clericus qui principaliter quidem vadit ad Ecclesiam propter Deum, & interest diuinis officijs, secundario tamen & minus principaliter propter distributiones, ita vt alias non esset iturus; iste talis clericus non est simoniacus; ergo neque is qui mutuum dat spe lucri, alias non daturus. Denique, harum conclusionum doctrina simul & huius corollarij, videtur esse aperta D. Thom. in articulo sequenti, vt colligere facile quisque potest ex conclusionibus articuli praecedentis: iuxta quam doctrinam conciliari potest communis opinio distinguens primariam & secundariam intentionem in hac parte: cum opinione secunda quae non distinguit. Etenim opinio communis vocat primariam intentionem & principalem, eam quae ex obligatione ciuili, & iustitia aliquid sperat: secundariam vero eam, quae ex gratitudine tantum, & certe haec est expressa mens Caietani in locis allegatis. Sed quoniam haec materia moralis est, descendamus oportet ad tractationem magis particularem. Sit ergo tertia conclusio. Qui mutuum dat intendens lucrum maxime si explicet mentem suam mutuatario, si alias non esset mutuum daturus, est suspectus vsurarius. Probatur primo. Difficile est admodum dignoscere, an talis mutuator ex obligatione speret & intendat lucrum, an potius ex gratitudine: maxime cum lucri amor soleat excaecare mentis oculos: ita vt ipse mutuator facile falli possit existimans se ex gratitudine sperare, cum reuera ex ciuili potius obligatione speret. Secundo. Mutuatarius aestimari debet qui ad redimendam vexationem suam rependit lucrum, magis quam ex gratitudine, potissimum cum explicuit illi mentem suam mutuator. Denique, non caret vsurae suspicione vehementi, compellere mutuatarij voluntatem ad rependendum aliquid pro mutuo, quanuis dicat mutuator se non obligare illum ex iustitia, sed ex morali debito & gratitudine tantum. Certe hoc videtur pactum implicitum, & vsurarium. Hinc sequitur corollarium. Qui ad hunc modum dat mutuum non est absoluendus, quovsque mutuatarius explicuerit suam mentem gratam & beneuolam, & condonet id quod accepit mutuator vltra sortem. Caeterum superest demum speculatiue inquirere, An haec propositio sit concedenda, licitum est mutuanti ratione mutui intendere principaliter lucrum? PRO cuius rei intelligentia animaduertendum est, mutuum in sui ratione duo includere; alterum quidem antecedenter, videlicet beneuolentiam & amicitiam & gratiam, siquidem mutuum non fit ex iustitia antecedente sed ex amore & beneuolentia misericordia & beneficentia, &c. Alterum vero quod includit, est iustitia: siquidem mutuatio contractus quidam est & actus iustitiae essentialiter. Et quia, quod quaelibet res includit intrinsece & essentialiter magis principaliter includit, quam id quod antecedenter includit; neutiquam licitum erit, ratione mutui sperare lucrum, quia ratione mutui, idem est quod ratione contractus. Ad primum argumentum pro parte negatiua respondetur illud testimonium esse intelligendum ex iustitia & obligatione ciuili, ac denique iuxta ea quae modo dicebamus magis principaliter ratione mutui: alioquin si vt iacet ita generaliter intelligeretur, non liceret (quod falsissimum est) etiam amorem & beneuolentiam exigere & sperare ratione mutui, dicitur siquidem, nihil inde sperantes. Ex his patet responsio ad Vrbanum III. Sed contra hanc solutionem arguitur. Si quis conferat alicui beneficium spirituale cum hac intentione quod ex gratitudine sit aliquid accepturus, est simoniacus, ergo idem est dicendum in mutuo in quo intueretur beneficium temporale ex gratitudine. Antecedens patet ex definitione Pij V. in proprio motu, vbi declarat & condemnat talem donationem tanquam simoniacam. Consequentia patet. Quoniam quod in spiritualibus est simonia, in temporalibus est vsura. Respondetur, quod stando in iure naturae donatio relata in antecedenti non est simoniaca: sed tantum est mala, quia prohibita: vnde non sequitur idem de vsura, nisi similiter tale mutuum prohibeatur, quod a republica non factum est, cum tamen fieri posset. Ad secundum respondetur similiter, distinguo antecedens. Etenim si quis ex obligatione ciuili & iustitia, pro beneficio temporali speret aliquid spirituale, simoniacus erit: non autem si ex gratitudine, & beneuolentia: maxime quoniam dato antecedenti, poterat in praesentia negari consequentia: siquidem cum res spirituales non possunt aestimari temporalibus beneficijs, maxima est irreuerentia si pro re temporali speretur aliquid spirituale vtcunque speretur: quae irreuerentia non fit dum pro beneficio temporali speratur lucrum temporale. Ad argumenta in oppositum respondetur, ea probare secundam conclusionem & corollarium quod ex illa illatum est. Doctrina demum Diui Thomae in responsione ad sextum, notanda est de duplici vsu, altero principali, altero minus principali pecuniae: super quam doctrinam innititur tota quae traditur disputatio & tractatio de cambijs, de qua nos disseremus inferius. Interim legatur dominus Caietanus super hunc locum. # 2 ARTICVLVS II. ¶ Vtrum liceat pro pecunia mutuata, aliquam aliam commoditatem ex petere. AD Secundum sic proce{ Malo. q. 13. art. 4. ad 10. Et opusc. 21. q. 3. & 4. Et opusc. 73. ca. 3. & 7. } ditur. Videtur quod aliquis possit pro pecunia mutuata aliquam aliam commoditatem expetere. Vnusquisque enim licite potest suae indemnitati consulere. Sed quandoque damnum aliquis patitur ex hoc, quod pecuniam mutuat. Ergo licitum est ei supra pecuniam mutuatam aliquid aliud pro damno expectare vel etiam exigere. ¶ 2 Praeterea. Vnusquisque tenetur ex quodam debito honestatis aliquid recompensare ei qui sibi gratiam fecit, vt dicitur in 5. Ethicor. + { Li. 5. c. 5. paulo a prin. to. 5. } Sed ille qui alicui in necessitate constituto pecuniam mutuat, gratiam facit, vnde & gratiarum actio ei debetur: ergo ille qui recipit, tenetur naturali debito aliquid recompensare. Sed non videtur esse illicitum obligare se ad aliquid, ad quod quis ex naturali iure tenetur, ergo non videtur esse illicitum, si aliquis pecuniam alteri mutuans, in obligationem deducat aliquam recompensationem. ¶ 3 Praeterea. Sicut est quoddam munus a manu, ita etiam est quoddam munus a lingua, & ab obsequio. Vnde dicit glo. Isaiae. 33. "Beatus qui excutit manus suas ab omni munere." Sed licet accipere seruitium vel etiam laudem ab eo, cui quis pecuniam mutuauit: ergo pari ratione licet quodcunque aliud munus accipere. ¶ 4 Praeterea. Eadem videtur esse comparatio dati ad datum & mutuati ad mutuatum. Sed licet pecuniam accipere pro alia pecunia data, ergo licet accipere recompensationem alterius mutui pro pecunia mutuata. ¶ 5 Praeterea. Magis a se pecuniam alienat, qui eam mutuando dominium transfert, quam qui eam mercatori vel artifici committit. Sed licet lucrum accipere de pecunia commissa mercatori vel artifici: ergo licet etiam lucrum accipere de pecunia mutuata. ¶ 6 Praeterea. Pro pecunia mutuata potest homo pignus accipere, cuius vsus posset pretio aliquo vendi : sicut cum impignoratur ager vel domus, quae inhabitatur. Ergo licet aliquod lucrum habere de pecunia mutuata. ¶ 7 Praeterea. Contingit quandoque quod aliquis carius vendit res suas ratione mutui, aut vilius emit quod est alterius, vel etiam pro dilatione pretium auget, vel pro acceleratione diminuit, in quibus omnibus videtur aliqua recompensatio fieri quasi pro mutuo pecuniae. Hoc autem non manifeste apparet illicitum. Ergo videtur licitum esse aliquod commodum de pecunia mutuata expectare, vel etiam exigere. SED contra est, quod Ezech. 18. dicitur inter alia quae ad virum iustum requiruntur, Si vsuram & superabundantiam non acceperit. RESPONDEO dicendum, quod secundum Philosophum in 4. Ethicorum. + { Lib. 4. ca. 1. in prin. tom. 5. } Omne illud pro pecunia habetur, cuius pretium potest pecunia mensurati : & ideo sicut si aliquis pro pecunia mutuata, vel quacunque alia re, quae ex ipso vsu consumitur, pecuniam accipit ex pacto tacito vel expresso, peccat contra iustitiam, vt dictum + { Art. prac. } est: ita etiam quicunque ex pacto tacito, vel expresso quodcunque aliud acceperit, cuius pretium pecunia mensurari potest, simile peccatum incurrit. Si vero accipiat aliquid huiusmodi, non quasi exigens, nec quasi ex aliqua obligatione tacita vel expressa, sed sicut gratuitum donum, non peccat, quia etiam antequam pecuniam mutuasset, licite poterat aliquod donum gratis accipere: nec peioris conditionis efficitur per hoc, quod mutuauit. Recompensationem vero eorum, quae pecunia non mensurantur, licet pro mutuo exigere, puta beneuolentiam & amorem eius, qui mutuauit, vel aliquid huiusmodi. AD primum ergo dicendum, quod ille qui mutuum dat, potest absque peccato in pactum deducere cum eo, qui mutuum accipit, recompensationem damni, per quod subtrahitur sibi aliquid quod debet habere. Hoc enim non est vendere vsum pecuniae, sed damnum vitare. Et potest esse, quod accipiens mutuum, maius damnum euitet, quam dans incurrat. Vnde accipiens mutuum cum sua vtilitate, damnum alterius recompensat. Recompensationem vero damni, quod consideratur in hoc, quod de pecunia non lucratur, non potest in pactum deducere: quia non debet vendere id quod nondum habet, & potest impediri multipliciter ab habendo. AD secundum dicendum, quod recompensatio alicuius beneficij dupliciter fieri potest. Vno quidem modo ex debito iustitiae: ad quod aliquis ex certo pacto obligari potest: & hoc debitum attenditur secundum quantitatem beneficij, quod quis accepit. Et ideo ille qui accepit mutuum pecuniae vel cuiuscunque similis rei, cuius vsus est eius consumptio: non tenetur ad plus recompensandum, quam mutuo acceperit. Vnde contra iustitiam est, si ad plus reddendum obligetur. Alio modo tenetur aliquis ad recompensandum beneficium ex debito amicitiae in quo magis consideratur affectus, ex quo aliquis beneficium contulit, quam etiam quantitas eius quod fecit. Et tali debito non competit ciuilis obligatio per quam inducitur quedam necessitas, vt non spontanea recompensatio fiat. AD tertium dicendum, quod si aliquis ex pecunia mutuata expectet, vel exigat, quasi per obligationem pacti taciti vel expressi, recompensationem muneris ab obsequio, vel a lingua: perinde est acsi expectaret vel exigeret munus a manu: quia vtrunque pecunia aestimari potest, vt patet in his, qui locant operas suas, quas manu vel lingua exercent. Si vero munus ab obsequio vel a lingua non quasi ex obligatio ne rei exhibetur, sed ex beneuolentia, quae sub aestimatione pecuniae non cadit, licet hoc accipere & exigere & expectare. AD quartum dicendum, quod pecunia, non potest vendi pro pecunia ampliori quam sit quantitas pecuniae mutuatae quae restituenda est: nec ibi aliquid est exigendum aut expectandum, nisi beneuolentiae affectus, qui sub aestimationem pecuniae non cadit: ex quo potest procedere spontanea mutuatio. Repugnat autem ei obligatio ad mutuum faciendum in posterum: quia etiam talis obligatio pecunia aestimari posset. Et ideo licet simul mutuanti vnum, aliquid aliud mutuum recipere, non autem licet eum obligare ad mutuum in posterum faciendum. AD quintum dicendum, quod ille qui mutuat pecuniam, transfert dominium pecuniae in eum, cui mutuat. Vnde ille, cui pecunia mutuatur, sub suo periculo tenet eam, & tenetur eam restituere integre. Vnde non debet amplius exigere ille, qui mutuauit. Sed ille qui committit pecuniam suam vel mercatori vel artifici per modum societatis cuiusdam, non transfert dominium pecuniae suae in illum, sed remanet eius: ita quod cum periculo ipsius mercator de ea negotiatur, vel artifex operatur. Et ideo sic licite potest partem lucri inde prouenientis expetere tanquam de re sua. AD sextum dicendum, quod si quis pro pecunia sibi mutuata obliget rem aliquam, cuius vsus pretio aestimari potest, debet vsum illius rei ille, qui mutuauit, computare in restitutionem eius quod mutuauit: alioquin si vsum illius rei quasi gratis sibi superaddi velit, idem est ac si pecuniam acciperet pro mutuo: quod est vsurarium: nisi forte esset talis res, cuius vsus sine pretio soleat concedi inter amicos, sicut patet de libro accommodato. AD septimum dicendum, quod si aliquis carius velit vendere res suas, quam sit iustum pretium, vt de pecunia soluenda emptorem expectet, manifeste vsura committitur: quia huiusmodi expectatio pretij soluendi habet rationem mutui. Vnde quicquid vltra iustum pretium pro huiusmodi expectatione exigitur, est quasi pretium mutui, quod pertinet ad rationem vsurae. Similiter etiam si quis emptor velit rem emere vilius, quam sit iustum pretium, eo quod pecuniam ante soluit, quam possit ei res tradi, est peccatum vsurae: quia etiam ista anticipatio solutionis pecuniae habet mutui rationem, cuius quoddam pretium est, quod diminuitur de iusto pretio rei emptae. Si vero aliquis de iusto pretio velit diminuere, vt pecuniam prius habeat, non peccat peccato vsurae. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Vsura est pro pecunia mutuata exigere ex pacto quodcunque aestimabile pretio aliquo. Secunda conclusio exigere ex gratitudine etiam pro pecunia mutuata, rem pecunia aestimabilem, non est peccatum. Tertia conclusio . Licitum est pro mutuo exigere compensationem, in his quae pecunia aestimari non possunt, v. g. beneuolen tiam & amorem. Huius articuli tractatus non distinguitur a tractatione praecedentis articuli nisi tantum, qua ratione distinguitur pretium a re cuius est pretium: quae distinctio fere nulla est quantum ad moralem attinet materiam. Et idcirco pro huius articuli intelligentia conferunt quam maxime, quae articulo praecedenti adnotauimus potissimum in dubio vltimo. COMMENTARIVS. EXordiri autem libet huius articuli explicationem a tertiae conclusionis examine. Videtur autem ea conclusio esse falsa. Primo. Amicitia & beneuolentia multo pretiosiores sunt, quam res aliae pretio aestimabiles, vt docet D. Thom. in prima conclusione , ergo neque amicitia potest exigi. Secundo. Non licet ratione mutui in pactum ducere externa amicitiae & beneuolentiae signa. v. g. non licet obligare mutuatarium quod exhibeat se affabilem mutuanti, ergo neque amicitiam ipsam. Antecedens probatur: quia omnes actiones affabilitatis, v. g. nudare caput aut genuflectere, sunt pretio aestimabiles; ergo ratione mutui non possunt deduci in pactum. Arguitur tertio. Si quis intulit alteri iniuriam, non est licitum obligare eum qui passus est iniuriam ad hoc, vt ratione mutui condonet iniuriam, ergo &c. Antecedens probatur, quoniam condonatio iniuriae etiam legibus & iudicum sententijs pretio aestimatur, vnde & multi pro illata sibi iniuria, remittenda pretium accipiunt . ¶ Nihilominus conclusio D. Thom. certissima est, sed intelligenda, non quidem de rebus spiritualibus: quoniam illae vt quaest. 100. definitur non possunt exigi ratione mutui: sed intelligenda est de rebus temporalibus quarum homo est dominus absolutus, & quae positae sunt in beneuolentia & comitate & vrbanitate & dignitate, quae res digniores sunt & magis ab hominibus aestimantur: quam illae quae pecunia & pretio obtineri possunt. Verumtamen quoniam huiusmodi rebus repugnat ratio obligationis ciuilis: consequenter in illis non potest fieri iniuria, eo quod sunt omnino voluntariae . Vnde patet responsio ad primum argumentum . Est autem difficile dissoluere quaestiunculas quae tanguntur in argu. 2. & 3. Magister Soto vbi sup. art. 2. ait, non solum intuitu contrahendae amicitiae licitum esse mutuare, sed etiam amicitiae signa in pactum deducere: nam verum amorem impossibile est pacto acquirere. Fatetur autem circa materiam tertij argumenti, licitum esse mutuanti pacisci ratione mutui de condonatione iniuriae quam ipse mutuator intulit, praesertim antequam sit a iudice condemnatus, & citat pro hac sententia Syluest. verbo, vsura. §. 12. & probat: quia iure amicitiae exhiberi solent externa amicitiae indicia, ergo ex vi mutuationis possunt deduci in pactum huiusmodi signa amicitiae. Nota pro huius rei intelligentia, operationes praesertim externas posse ordinari ad diuersos fines, & consequenter posse recipere varias rationes formales a diuersis finibus & pertinere ad diuersos habitus etiam elicitiue. Est exemplum. Cantatio symboli in ecclesia, secundum quod refertur ad cultum diuinum pertinet ad virtutem religionis elicitiue, sed secundum quod refertur ad confitendum ore fidem, pertinebit elicitiue ad virtutem fidei. Ad hunc modum dicimus, quod signa beneuolentiae exteriora, si referantur ad iustitiae finem & obiectum, sicut reuera referuntur quando ex pacto exiguntur ratione mutui: tunc pertinent ad iustitiam elicitiue. At vero si referantur ad amicitiae finem & obiectum, sicut referuntur quando requiruntur ex gratitudine & amicitia, pertinent ad virtutem amicitiae. Ex hac doctrina patet quid dicendum sit ad quaestiunculas propositas. Etenim nunquam licet in pactum deducere ratione mutui exteriora amicitiae signa, vel reconciliationem, vel iniuriae remissionem: quia ratione pacti referuntur istae actiones ad iustitiae finem, ex iustitia vero non licet ratione mutui aliquid vltra sortem exposcere. Et hinc patet responsio ad argumenta supra facta. Amor siquidem interior & beneuolentia nullo pacto potest referri ad iustitiae finem, sed necessario ad amoris finem: neque enim subijcitur aut subijci potest ille amor necessitati aut obligationi ciuili. Caeterum externa illius signa referuntur ex pacto ad iustitiae finem, & idcirco iure amicitiae exhiberi solent haec signa si relinquantur naturae suae & non referantur ad alium finem. At vero cum ex pacto referuntur ad iustitiae finem induunt aliam naturam, videlicet iustitiae, & tantum retinent materialiter naturam qua significant amicitiam . Ex prima & secunda conclusione colligit in praesentia Caietanus multorum casuum decisionem quos item resoluit in sua summa, verbo vsura, & Soto in allegato art. 2. Primus casus est, si mutuator obliget mutuatarium ratione mutui ad colendum agrum ipsius mutuantis, exhibita tamen iusta mercede pro operis suis. Et idem est, si ratione mutui exigat vt veniat ad emendum iusto pretio in sua officina, ad molendum in suo molendino, ad coquendum in suo furno. Hos contractus approbant multi Summistae. D. Antoninus. 1. par. tit. 1. cap. 7. §. 10. Summa Rosella & Angelica quos refert Syluest. verbo, vsura. 1. §. 7. quos sequitur Adrianus 4. Sentent. in materia de restitutione, tractatu de vsura, fol. 38. qui asserit in eadem sententia esse Gregorium Ariminum. Hos tamen contractus reprobant communiter autores. Legatur Syluest. Caiet. Soto vbi supra. & Ioan. de Medina. C. de restitutione, tractatu de vsura, quaest. de vsura restituenda. Sed pro huius rei intelligentia animaduertendum est. Contractum istum duobus modis celebrari posse. Primo modo tanquam mutui contractum, ita vt teneatur is qui pecuniam accipit reddere eam pecuniae summam ei qui dedit. Secundo modo celebrari potest hic contractus tanquam contractus conductionis & locationis, ita vt qui pecuniam accipit non teneatur ad eam reddendam vllo tempore: sed tantum ad exhibendas operas suas in colendo agro eius qui pecuniam dedit. His praemissis sit prima conclusio. Si primo modo celebretur contractus tanquam mutui contractus, vsura est manifesta obligare mutuatarium ad colendum agrum, &c. etiam iusta mercede. Haec conclusio est contra Adrianum & alios Summistas, & probatur manifeste. Obligatio ad colendum agrum mutuantis , etiam persoluta iusta mercede, est pecunia aestimabilis, ergo non potest exigi ratione mutui citra vsuram. Antecedens probatur. Agricola liber erat & habebat facultatem ad laborandum in agro huius vel illius hominis: ergo astringere illum ad laborandum in huius hominis agro, pretio aestimari potest, siquidem libertas pretio aestimabilis est. Secunda conclusio. Si celebretur contractus secundo modo: contractus ille est iustus & sanctus sine vlla vsurae labe. Haec est contra Soto vbi supra qui ait, non auderem hunc contractum admittere: nam illa anticipata solutio, mutuatio quaedam est pecuniae per operas alterius soluendae : quare obligatio fit ratione mutui. Nihilominus tamen conclusio probatur, quantum videtur aperte. Agricola potest locare operas suas futuras in aestate iuste: rursus qui conducit tales operas futuras, potest continuo citra dubium soluere pretium & anticipare solutionem, modo tamen iustum pretium soluat: & ratione anticipatae solutionis non minuat pretium: ergo iste contractus locationis & venditionis iustissimus est. Probatur etiam conclusio simili quodam. Licet hero conducere famulum qui seruiat illi toto anno sequenti, & persoluere continuo iustam illius mercedem anticipata solutione, ergo ad eundem modum licebit conducere operas coloni, exhibendas in aestate aut hyeme. Tertio probatur. In huiusmodi contractu sicuti est obligatio ex parte coloni ad exhibendas operas suas in ministerium eius qui pecuniam dedit: ita ex contra ex parte pecuniam dantis, est obligatio ad nunquam petendam propriam pecuniam; sed obligatio iusto potest exigi pro obligatione: ergo iste contractus est sanctus. Vltimo probatur conclusio . Qui dat pecuniam, per huiusmodi contractum non recipit pretium vsus pro pecunia mutuata; ergo non recipit vsuram. Antecedens probatur, solum recipit operas coloni agricolae; at agricolae operae sunt pretium pecuniae non vsus pecuniae; siquidem agricola nunquam reddet pecuniam: ergo &c. Confirmatur. Iniquitas vsurae haec est, quod vendatur idem bis, aut vendatur semel id quod nullo pretio est aestimabile; hec autem iniquitas (vt patet manifeste cuique intuenti) longe ab est ab isto contractu. Ad argumentum autem sapientissimi Magistri Soto respondetur, negando anticipationem illam solutionis esse mutuationem pecuniae per ope ras alterius soluendae: sed est conductio & redditio pretij operarum quas agricola exercebit in domini commodum. Itaque per tale pretium redditum, manet obligatus & astrictus agricola ad soluendum & ministrandum & vendidit operas suas, actiones & libertatem alteri. Ad eundem modum dicendum est in alijs contractibus relatis in principio huius casus. Illi siquidem omnes erunt vsurarij, si sint contractus mutuationis: erunt autem iusti si sint contractus conductionis & locationis emptionis & venditionis. Itaque qui accipit pecuniam non tenetur pecuniam soluere, sed tenetur illam operam exhibere ad quam se obligauit. Iuxta istum modum, excusandi sunt ab vsura multi agricolae qui bona fide faciunt huiusmodi contractus. Secundus casus seu quaestiuncula praecedenti coniuncta est, an licitum sit dare mutuum, ea lege, vt mutuarius conducat pretium seu fundum mutuantis? De qua re sit prima conclusio. Vsura est manifesta, si ratione mutui obligetur mutuatarius ad conducendum agrum seu fundum mutuantis. Probatur manifeste. Talis obligatio est pretio aestimabilis, ergo &c. Secunda conclusio. Contractus iste debet haberi suspectus de vsura quocumque modo celebretur; itaque vt plurimum est vsurarius. Explicatur conclusio prima. Contractus manifeste est vsurarius quando ratione mutui augetur pretium in fundi conductione & locatione, etenim illud pretij augmentum aestimabile pretium est. Secundo. Vsurarius est talis contractus , etiam si pretium fundi non augeatur in locatione, quando sunt pauci coloni qui veniunt fundum conducere; datur autem mutuum, vt mutuatarij locent fundum eodem pretio quo antea locatus fuerat, ad quod pretium alij nolebant accipere, ergo in tali contractu euidens suspicio de vsura est existimanda. Ratio est in promptu: quoniam vt diximus in quae stione praecedenti, emptorem raritas iuste facit res vilescere ac, subinde cum in prae sentia sint pauci conductores agri: pretium iuste decrescit; iniquum ergo est & vsurarium ratione mutui, conseruare agrum in eodem pretio. Tertia conclusio. Nihilominus tamen aliquando poterit contractus iste taliter celebrari vt iustus sit. Primo, iustus erit (supposito semel quod non est obligatio ad conducendum) si fundi dominus ad viri boni arbitrium minuat pretium propter paucitatem conducentium, vel suppleat in re illa aliud pretium. Secundo, si isti contractus bona fide fiant & fundus alias locetur pretio iusto, quoniam cum iam per mutuum agricolae habeant, vnde possint emere boues, & reliqua necessaria ad culturam fundi, non est tum temporis paucitas colonorum seu conducentium: & idcirco iam non minuitur iuste fundi pretium hac ratione. Tertius casus seu quaestiuncula est, an mercator qui obligat mutuatarium vt partem saltim vnam mutui recipiat in mercibus, committat vsuram? V. g. solent quandoque Principes laborare inopia pecuniae ad soluenda militibus stipendia; rogant insignem quendam mercatorem vt mutuam det illam pecuniam, mercator vero respondet se partem pecuniae daturum numeratam, partem vero teneatur Princeps ipse in mercibus accipere. Prima conclusio. Contractus iste mutui vt propositus est, obligando videlicet mutuatarium ad accipiendam partem in mercibus, est vsurarius manifeste. Ratio est. Obligatio illa ad emendas merces mutuantis etiam credita pecunia, aestimabilis est pretio, ergo &c. Deinde solent interuenire in huiusmodi contractibus aliae iniquitates, videlicet carius vendunt tales mercatores mutuantes merces suas, ex eo quod vendunt credita pecunia, rursus petunt a mutuatario lucrum cessans cum reuera non esset lucrum, ac denique in exemplo posito cogunt milites emere merces, quibus reuera ipsi milites non indigent & quas continuo milites diuendere debent pretio multo viliori quam emerint. Secunda conclusio. Sub forma & re emptionis & venditionis poterit hic contractus iuste celebrari ad hunc modum. Accedit mutuatarius ad petendum mutuum a mercatore celebri, mercator respondet se nolle mutuum dare, esse tamen paratum ad ven dendas merces quas habet domi suae venditioni expositas, quibus mercibus ipse mutuatarius poterit suae subuenire necessitati. Dico igitur. Quod si talis contractus bona fide fiat non animo palliandi vsuram, & alie merces vendantur iusto pretio quod licitus est. Secundo. Demus quod mercator iste non habeat alias pecunias quas posset mutuas dare petenti mutuum, nemo certe condemnaret talem contractum in quo venderet quas habet merces, ergo &c. Probatur, quoniam impertinens est omnino ad iustitiam talis contractus, quod mercator habeat vel non habeat pecunias quas possit mutuas dare. Denique probatur. Si nunquam petitum esset mutuum ab isto mercatore, sed a principio is qui indiget peteret, vt mercator venderet illi merces; citra dubium venditio celebrata ad modum supra dictum erit iusta, ergo etiam si petierit mutuum, mercator vero recusauerit mutuum dare & ambo conuenerint in emptione & venditione mutui non erit iniustus talis contractus. Sed contra hanc secundam conclusionem sunt duo argumenta . Primum. Emptor qui emit tales merces cogitur continuo eas vendere viliori pretio; ergo fit illi iniuria per talem contractum. Secundo . Sequeretur, quod ille mercator qui vendit merces mille. v. g. aureis, possit continuo statim a celebratione contractus, emere rursus merces easdem ab eodem emptore non gentis aureis; Consequens est approbare pestilentissimum genus contractus, quod a nostris dicitur mohatras, o baratas, ergo. Ad primum respondetur . Interuenire fortasse posse quandoque in huiusmodi contractu vitium contra charitatem; vt si mercator possit mutuum dare nolit tamen sed vendere merces, quas continuo cogitur emptor ipse diuendere viliori pretio. Caeterum nulla est iniuria contra iustitiam; (etenim vti vidimus quaestione praecedenti) propter vendendi modum, iuste diminuitur pretium in mercibus vltroneis: & idcirco illud vilius pretium in quo emptor in nostro casu vendit postea illas merces: est iustum illarum pretium. Est simile. Accedit quispiam ad petendam vestem commodatam ab altero, tamen ille alter non vult com modare sed vendere, qui autem petit commodatam vestem non habet pecunias quibus emat sed accipit eas ad vsuras ab alio quopiam vt emat vestem, citra dubium non peccat contra iustitiam is qui vendit vestem & noluit commodare: quanuis daremus quod interdum peccaret contra charitatem. Ad secundum respondetur primo, quod si mercator iste a principio vendidit merces cum pacto emendi rursus easdem viliori pretio: talis contractus est pestiferus reipublicae qui dicitur mohatra & illi dicuntur mohatreros y barateros. Respondetur secundo. Quod si mercator ille bona fide (quae vt plurimum non interuenit) vendidit merces suas, ignarus omnino voluntatis eius qui emit, postea vero videns quod qui emit ab eo merces procurat eas diuendere emit eas iusto pretio, sicuti si venderentur in publica auctione: talis contractus erit iustus, etiam si pretio emat viliori, sunt enim illae merces vltroneae. Ex horum casuum resolutione, licet similium casuum resolutionem colligere. Tertia conclusio. Si mutuatarius non obligatur ad recipiendam mutui partem in mercibus, sed tantum dicat mutuator, vellem vt partem in mercibus reciperes: non video vsurae rationem, modo tamen merces venditae sint vsui futurae mutuatario & vendantur iusto pretio. Probatur. In tali contractu non exigitur aliqua obligatio neque res aestimabilis pretio ratione mutui; & alias nulla est iniquitas in emptione & venditione mercium: ergo talis contractus est iustus. Iam vero in responsione ad primum definit D. Thom. quid sentiendum sit de duobus titulis qui praetendi solent ad accipiendum aliquid pro mutuo. Primus est damnum emergens: secundus lucrum cessans. Et proinde statuit duas conclusiones. Prima conclusio. Qui mutuum dat potest absque peccato in pactum deducere cum eo qui mutuum accipit, recompensationem damni emergentis per quod subtrahitur illi aliquid quod debet habere. Secunda conclusio. Lucrum cessans non potest mutuator in pactum deducere. Explicatur prima conclusio. Damnum emergens est detrimentum quod mutuator solius mu tuationis causa incurrit. Sit exemplum . v. g. habet quis paratam pecuniam ad reparandam domum quae minatur ruinam, si autem det illam pecuniam mutuam petenti ruet domus, quae postea non poterit nisi maiori pecuniae summa reaedificari; illud detrimentum maioris summae pecuniae consumendae in aedificatione, dicitur damnum emergens. Item, si quis accipiat ad vsuras pecuniam quae illi mutuo petitur, poterit vsuras illas ratione damni emergentis petere. Item, si mercator cogitur viliori pretio merces suas vendere ad congregandam eam pecuniae summam quae illi mutua petitur: poterit illud detrimentum quod ex venditione illa viliori pretio facta incurrit, in pactum ducere. Caeterum huic conclusioni adhibetur quaedam moderatio necessaria, videlicet si mutuator moneat mutuatarium, se incurrere illud detrimentum ex mutuatione. Itaque sciens & prudens mutuatarius faciat pactum cum mutuante & velit detrimentum illud pati, ne mutuans illud patiatur, alias si ista admonitio non praecedat, mutuatarius erit rationabiliter inuitus. Neque tamen necessarium est, quod qui dat mutuum rogetur: quia licet hoc frequenter accidat, tamen si amicus amico indigenti sua sponte offerat mutuum , poterit iuste damnum emergens petere. Est autem vera conclusio: siue damnum emergens sit a principio mutuationis, siue postea quando mutuatarius est in mora soluendi . Conclusio itaque ad hunc modum explicata habetur in iure & asseritur a Theologis vniuersis & Iurisperitis. Et ratio D. Tho. est demonstratio. Etenim iustum est, vt nemo detrimentum incurrat ex beneficio quod alteri faciat. Item probatur. Quia fideiiussor potest in pactum deducere detrimentum quod ex fideiussione incurrit, vt habetur in cap. peruenit de fideiussionibus, ergo mutuator, &c. Denique, venditor potest vendere carius quam res secundum se valeat, quando ex venditione incurrit detrimentum, dummodo admoneat emptorem illius detrimenti, vt quaestione praecedenti articul. 1. diximus; ergo multo magis mutuator. Circa secundam vero conclusionem D. Thom. de lucro cessante: sunt aliqua certa apud omnes doctores, aliquid vero dubium. PRO cuius intelligentia nota primo. Lucrum cessare quando causa mutuationis, mutuator non negociatur cum pecunia vnde non lucrifacit quod erat lucrifacturus. Nota secundo. Pecuniam habere duplicem potentiam ad lucrifaciendum. Altera est remota quae consequitur omnem pecuniam, quae ex natura sua est instrumentum ad lucrifaciendum, emendo & negociando : altera potentia est propinqua & quasi artificialis, quam non habet pecunia ex natura sua, sed ex industria negociantis, quando vel iam est exposita negociationi, vel parata est vt exponatur. Vt v. g. frumentum in horreo habet potentiam naturalem & remotam quae consequitur omne frumentum ad fructificandum; sed quando iam seminatur vel paratur vt seminetur habet potentiam proximam & quasi artificialem propter industriam agricolae ad fructificandum. Hoc simile habet Caietanus hic. Nota tertio. Duobus modis posse aliquem aut illius pecuniam impediri a lucro. Vno modo contra voluntatem domini, vt cum Princeps vel respublica compellit ciuem vt mutuet pecuniam: vel quando mutuatarius est in mora soluendi, vel quando fur pecuniam paratam ad negociandum surripit. Secundo modo impeditur lucrum ex voluntate domini pecuniae; & hoc Dupliciter, vel cum procurat proprium commodum ipse dominus, vt quando ipse sponte sua pecuniam transfert a negotiatione ad mutuum: quia vult habere saluum capitale: altero modo, quia vult beneficium facere alteri rogatus ab illo. Sit prima conclusio. Quando potentia tantum est remota & naturalis in pecunia ad lucri faciendum, siue tale lucrum cesset contra voluntate siue ex voluntate domini, non potest dominus aliquid vltra sortem recipere ratione lucri cessantis. Probatur. Quia si ratione huius potentiae posset recipere aliquid vltra sortem, sequeretur licitum esse in omni mutuo aliquid accipere, & per consequens licita esset vsura. Probatur sequela. Quia talis potentia est inseparabilis a pecunia. Et confirmatur exemplo. Frumentum non potest aestimari maiori pretio ratione potentiae naturalis & communis omni frumento , ergo nec pecunia. Consequentia patet: quia pecunia multo minus fructifera est quam frumentum . Vnde sequitur corollarium , quod fur qui accipit huiusmodi pecunias, satisfacit reddendo illas. Item sequitur, magnates & qui non sunt negociatores non posse exigere ratione lucri cessantis aliquid ex mutuo. Secunda conclusio. Si aliquis sua sponte propter commodum proprium transferat suam pecuniam a negociatione ad mutuum , non potest exigere lucrum cessans. Haec conclusio est consequens ad primam & probatur, quia in tali casu pecunia amittit iam potentiam proximam & artificialem ad lucrifaciendum, & remanet tantum cum naturali potentia & remota, & hoc ex voluntate domini propter suum commodum maius, & securius, ergo &c. Item probatur a simili. Nam si quis frumentum quod parauerat ad seminandum, postea sua sponte & propter suum commodum velit vendere, non potest exigere maius pretium quam secundum se valeat. Et denique probatur. Quia quanuis venditor aliquis posset res sibi magis commodas & vtiles quam alijs, cariori pretio vendere rogatus; tamen si inopia coactus procurans suum commodum eas vendat, non potest amplius pretium pro illis recipere quam secundum se aestimentur; ergo nec mutuator, &c. Vnde sequitur corollarium quod sunt vsurarij saepe illi qui cum Rege faciunt contractus, quos dicunt (assientos) quia saepe isti suum tantum commodum procurantes, voluntarie transferunt pecuniam a negociatione ad mutuum: quia magis lucrantur mutuando regi vno anno: quam quinque negociando. Item vsurarij sunt quidam mercatores, quia Rege & magnatibus vel alijs exigunt lucrum cessans, eo quod rex vel magnates sunt in mora soluendi merces quas emerunt ab illis. Ratio huius est: quoniam isti mercatores a principio venditioni optime nouerant, quod isti viri illustres sunt in mora soluendi, & nihilominus propter suum commodum libenter vendiderunt illis merces suas: quoniam alias non poterant tantam copiam mercium vendere, & ideo reuera nullum lucrum illis cessat: sed potius sequitur commodum ex eiusmodi venditione, quanuis quidam emptores sint in mora soluendi. Nihilominus si ista soluendi mora sit illis reuera perniciosa & a principio venditionis cognita, licitum erit aliquid exigere ratione lucri cessantis. Tertia conclusio. Quando pecunia erat in potentia proxima ad lucrandum & impeditur lucrum contra voluntatem domini: iuste poterit exigere lucrum cessans, imo qui impedit tenetur in foro conscientiae antequam petatur reddere lucrum cessans. Probatur conclusio primo. Quia pecunia quae est in potentia proxima ad lucrum, plus valet domino suo ratione suae potentiae: quam valeat secundum se absolute; ergo illam maiorem vtilitatem poterit dominus illius in pactum deducere & exigere. Deinde probatur conclusio ex communi regula. cap. finalis de iniurijs. si tua culpa damnum datum est, vel irrogata iniuria, iure te super his satisfacere oportet. Sed in casu posito culpa vel causa illius qui contra voluntatem domini accipit pecunias damnum emergit, scilicet quod cessat illa potentia proxima pecuniae: ergo tenetur satisfacere. Confirmatur & ostendo, quod non solum habeat verum conclusio, quando a principio mutuationis impeditur voluntas domini: sed etiam quando impeditur postea ratione morae in soluendo. Sunt enim expresse leges que hoc definiunt in. l. socium. ff. pro socio. & in. l. cum quidam. ff. de vsuris. & in. l. vsuras. C. eodem titulo. Praedictae tres conclusiones asseruntur ab omnibus Iurisperitis & Theologis. DVbium tamen difficile est, an negociator qui rogatus a mutuatario remouet voluntarie pecuniam suam a negotiatione vt det mutuum petenti & faciat illi beneficium: possit iuste exigere lucrum cessans? Arguitur primo pro parte affirmatiua. Licitum est vt diximus mutuanti, exigere damnum emergens; ergo & lucrum cessans. Probatur consequentia. Quia in casu posito lucri cessatio est damnum emergens: siquidem aufertur a mutuante aliquid quod deberet ipse habere. Arguitur secundo & confirmatur. Quia pecunia cum potentia proxima ad lucrum pluris aestimatur, quam sine illa, & est magis commoda domino negociatori, quam alijs; sed mutuatarius est causa moralis rogans & solicitans vt sibi mutuetur pecunia, quod illa potentia pecuniae impediatur, & quod non valeat tantum domino suo: ergo dominus iuste exigit lucrum cessans. Maior explicatur. Nam sicut frumentum terrae mandatum plus valet quam alias valeret: ita mille aurei expositi bonae negociationi: plus valent quam mille aurei absolute. Probatur minor, quia charitas proximi & illius commodum mouent negociatorem vt mutuet roganti . Consequentia probatur, quia vnicuique licitum est deducere in pactum, id quod res mutuata sibi valet. Arguitur tertio. Licitum est recipere lucrum cessans post moram debitoris in soluendo; sed pecunia negociationi exposita tam vtilis erat domino a principio mutuationis quam post moram soluendi: ergo eadem est ratio. Denique licitum est venditori carius vendere res quas erat seruaturus in aliud tempus in quo pluris erant aestimandae, vt patet ex cap. Nauiganti. de vsuris; ergo licitum erit mutuatori in casu posito exigere lucrum cessans. Probatur consequentia: quia sicut venditori qui erat seruaturus merces suas, cessat lucrum quod expectat, si nunc pecunias mutuet absolute secundum proprium valorem nulla habita ratione ad potentiam proximam quam habeat ad lucrum ; & quemadmodum venditor voluntarie vendit licet rogatus & efflagitatus: ita etiam mutuator voluntarie mutuat rogatus; ergo eadem est ratio. Sed in oppositum est, quod legibus ciuilibus & Ecclesiasticis decernitur, quod ratione morae in soluendo licitum est mutuatori exigere lucrum cessans sibi; At vero si licitum esset a principio mutuationis pacisci de lucro cessanti iam eisdem legibus esset explicatum; sed nullibi hoc explicatur, ergo non est licitum. Praeterea D. Thom. in hoc articulo ad primum argumentum expresse distinguit inter damnum emergens & lucrum cessans, & dicit, quod damnum emergens licitum est exigere non autem lucrum cessans: quia hoc est in poten tia & pluribus modis potest impediri. Idem sentit etiam Scot. in 4. d. 15. q. 2. & Duran . 3. sent. d. 37. q. 2. & Innoc. & Ioan . Andr. in ca. Nauiganti de vsuris. Denique omnes antiqui doctores videntur esse huius sententiae : ita vt Adria. dicat oppositam sententiam esse modernorum. Secundo arguitur. Lucrum alicui cessare nihil aliud videtur esse, quam ipsum cohiberi a suo lucro; sed quando nulla vis, nullus metus, nulla denique ignorantia interuenit, sed solum modo preces mutuatarij pecuniae dominum inducunt ad mutuandum non prohibetur ipse dominus a suo lucro: ergo ibi non est vere lucrum cessans. Probatur minor: quia nemo cohibetur nisi quando eius voluntas aliquo modo impeditur ab executione vel accusatione alicuius boni, & tunc dicitur ille homo inuoluntarius; at vero inuoluntarium sola vis aut metus aut ignorantia causat, vt ait Aristot. 2. ethic. ergo. Tertio arguitur & confirmatur. Qui solis precibus mutuatarij inductus dat mutuo pecuniam suam, tenetur sequi naturam mutuationis; sed natura mutuationis est, quod secundum propriam rationem intrinsecam nihil vltra sortem exigatur: ergo non est licitum pacisci de lucro cessante, si mutuat vere pecunias. Confirmatur. Quoniam alias si licitum est exigere lucrum cessans, liceret etiam exigere aliquid pro obligatione non repetendi tan cito pecuniam mutuatam : quoniam ista obligatio includitur etiam in ratione mutui. Quarto. Qui procurans proprium commodum dat mutuo, non potest exigere lucrum cessans, vt dictum est in secunda conclusione; at vero idem videtur esse procurare commodum amici atque proprium commodum : ergo neque tunc licitum erit exigere lucrum cessans. Confirmatur. Si mutuator in gratiam Pauli mutuaret Petro pecunias, non poterat exigere a Petro lucrum cessans; ergo neque si id faciat in gratiam Petri: quoniam vterque proximus est. Confirmatur secundo. Pro alterius. ementis commodo non licet pretium aliquod accipere pro re quae est valde vtilis ementi , vt docet D. Tho. q. praeced. art. 1. ergo neque pro commodo mutuararij. Denique arguitur. Sequeretur ex opposita sententia , quod licitum esset negotiatori diligenter quaerere mutuatarios quibus mu tuet pecuniam exigendo ab illis lucrum cessans. Probatur consequentia: quoniam vnusquisque licite quaerit emptorem rei suae quae pretio aestimabilis est; ergo si lucrum cessans est pretio aestimabile licitum erit negotiatori quaerere emptorem . Pro ista sententia negatiua habemus Magistrum Soto lib. 6. de iustit. & iure quaest. 1. art. 3. in 3. & 4. conclusione. vbi ait, sententiam affirmatiuam esse minus probabilem & aperire fenestram plurimis vsuris. Nihilominus sententia affirmatiua communis est Iurisperitis omnibus in cap. Salubriter. & in cap. Conquaestus de vsuris: exceptis paucis quibusdam. Videatur Couar. lib. 3. Variarum resol. cap. 4. num. 1. & 5. Nauarro etiam in Comment. sup. cap. 2. 14. quaest. 3. num. 47. & sequentibus. Est etiam communis omnibus Theologis in 4: dist. 15. & Summistis in verbo vsura, videatur Conradus de contractibus quaest. 80. & Adrianus in 4. in materia de restitutione, speciali quaestione de hac re, & Ioan. de Medina in 6. de restitutione in titulo de vsuris, Caietanus in isto Comment. super hunc articulum. Haec sententia communis fuit nostris preceptoribus qui nos antecesserunt: solus Magister Soto est singularis in hac sententia. Imo ipse ait vbi supra, non mihi tantum arrogo, vt primus opinionem illam, scilicet affirmatiuam prorsus refellam. Neque vero D. Tho. in praesenti art. in solut. ad 1. tenet partem negatiuam sed duo discrimina, intendit statuete, inter damnum emerges & lucrum cessans. Primum est quod damnum emergens semper est licitum exigere quoties aliquis dat mutuum absque aliqua suspitione. At vero lucrum cessans exigere a principio mutuationis raro licitum est, cum omnibus suis circunstantijs & semper habet suspitionem vsurae. Secundum est, quod damnum emergens licitum est exigere tantum quantum sonat; at vero lucrum cessans non licet exigere totum quod speratur. Quod probat D. Tho. quia lucrum cessans multis vijs impediri potest. Neque etiam Scotus & Durandus sequuntur illam partem negatiuam si attente legantur in locis citatis. Caeterum partem affirmatiuam quam nos sequimur probant argumenta quae fecimus in principio dubij. Deinde haec pars videtur virtualiter definita in multis legibus. v. g. in. l. at qui natura. §. non tantum. ff. de negotijs gestis. & in. l. 3. §. finali. ff. de eo qui certo loco. Prae terea. Vt inducebamus in vltimo argumento pro parte affirmatiua videtur etiam definita in cap. nauiganti. de vsuris. Notandum tamen est, quod aliqui viri docti vt iustificent praedictum contractum de lucro cessante distinguunt in praedicto contractu duos contractus virtualiter contineri. Alter est contractus mutuationis, per quem mutuator dat pecuniam suam mutuatario reddendum integram & saluam: alter est emptionis & venditionis per quem ipse mutuator qui negotiabatur cum sua pecunia, vel paratus erat negotiari: vendit mutuatario cessationem a negotio lucrifactiuo propter commodum ipsius mutuatarij, qui reputat sibi esse valde vtile, quod negotiator cesset ab illo negotio dummodo mutuet sibi pecunias. Et quanuis in isto casu coniungantur isti duo contractus: per accidens tamen poterunt omnino separari aliquando & seorsum celebrari. Vt v. g. si Petrus reputet sibi commodum quod Paulus cesset ab aliqua negotiatione, vel quia ipse vult negotiari, vel alius amicus eius, aut alia ratione, etiam si Petrus non mutuet sibi pecunias: tunc in tali casu ille qui cessat a negotiatione lucrifactiua potest vendere illam cessationem. Nunc igitur probant praedictam sententiam. Quanuis enim in casu nostri dubij coniungantur illi duo contractus mutuationis & venditionis: tamen vterque iustus est, quia ratione mutuationis nihil pretij exigit mutuator, at vero ratione venditionis exigit pretium iustum quo aestimabatur illa cessatio a negotio lucrifactiuo. Sed tamen quanuis ista consideratio videatur conueniens ad confirmationem praedictae sententiae: tamen communior est quam oporteat, etenim licitum est cuicumque pro cessatione ab aliqua actione sibi licita & placita pretium accipere. Vt v. g. pro eo quod cesset ire in campum rogatu amici, potest pretium accipere: at vero in casu nostri dubij aliquid est specialius quod videtur generare scrupulum; etenim mutuatarius non dat pretium vt mutuator duntaxat cesset a negotiando: sed per se primo & principaliter dat propter illum finem vt mutuet sibi pecunias, ergo videtur, quod in tali casu ratio ne mutui dat pretium. Quapropter optima ratio, & specialis praedictae sententiae affirmatiue ea est videlicet, quod mutuator iuste accipit pretium pro lucro vere cessante dum mutuat & vt mutuet pecunias alteri vtiles, & hic titulus est sufficientissimus: quia reducitur ad damnum emergens, eo quod mutuator vt faciat alteri beneficium rogatu illius, minus habet quam deberet habere in bonis suis: quod quidem est damnum emergens. Neque valet respondere quod nondum habebat lucrum in actu; quia habebat potentiam proximam ad lucrum. Qua priuatur vt mutuet alteri pecunias. Caeterum quia iste titulus lucri cessantis est pallium multarum vsurarum vt aduertit Magister Soto: idcirco oportet Theologum esse diligentem in examinando, an vere sit lucrum cessans propter commodum mutuatarij. Debet itaque primo examinare negotiatorem, an tempore contractus haberet alias pecunias quibus posset si vellet negotiari, etiam post factum iam contractum. Etenim in tali casu, non cessat illi lucrum causa mutuationis sed voluntate propria: quia vult alias pecunias domi retinere neque exponere periculo negotiandi. Est optimum simile, siquis habeat domi frumenti copiam cuius partem praeparauerat ad seminandum, partem vero retineat domi ad vendendum: tunc si accedat quis ad emendum frumentum ab illo, non potest frumenti partem quam parauerat ad seminandum carius vendere ratione lucri cessantis: eo quod habet aliud triticum quod potest seminare si velit. Debet secundo aduertere Theologus ex parte mutuatoris, quod animus illius negotiandi cum pecunia quam dat mutuo, debet perseuerare toto tempore mutui: quoniam eo momento temporis quo animus negotiandi erat interrumpendus: iam non cessat lucrum causa mutuationis, neque ipse mutuatarius est causa impediendi lucrum, sed voluntas potius mutuatoris: & ideo si a principio mutui habebat mutuator animum negotiandi per dimidium annum, non poterit postea exigere lucrum cessans pro toto anno pro quo mutuat. Debet tertio aduertere Theologus, quod mutuator propter mutuatarij commodum remoueat pecunias a negotiatio ne; etenim si commodum mutuatarij non sit causa, quod remoueat: iam non cessat lucrum ratione mutuationis. Obserua tamen, quod non exigitur hic quod illud commodum mutuatarij, sit reuera commodum vtilitatis: sed sufficit, quod ipse mutuatarius existimet sibi esse commodum & conueniens, vnde si velit illas pecunias ad prodige expendendum in ludis & luxurijs, nihilominus mutuator poterit exigere lucrum cessans, & non peccabit contra iustitiam mutuando, in illo casu: poterit tamen peccare contra charitatem, iuxta regulas fraternae correctionis: de quibus multa diximus. 2. 2. quaestione. 33. & supra quaestione praecedenti, de his qui vendunt ea quibus male vsuri sunt emptores. Obseruandum etiam est, quod non requiritur, quod ipse negotiator optaret magis negotiari cum sua pecunia, quam mutuo illam dare; etenim charitatis est erga proximum procurare magis mutuatarij commodum quam lucrum ex propria negotiatione: sed satis est ad iustificandam mutuationem, quod mutuator reuera negotiaturus erat & prudenter expectabat lucrum ex sua negotiatione, toto illo tempore mutui, nisi commodum mutuatarij impediret suam negotiationem. Itaque non amplius quaerimus mutuatarij commodum, ad mutuandum illi, exigendo lucrum cessans: quam requiratur in contractu in quo exigitur damnum emergens. Denique ad iudicandum sit ne iusta quantitas , quae exigitur ratione lucri cessantis: erit Theologo talis regula. Nunquam debet exigi totum lucrum cessans. Ratio est: quia non aestimatur res tanti quando est in potentia quanti aestimatur dum iam est in actu; sed lucrum quod cessat mutuationis causa est tantum in potentia, quando celebratur mutuatio: ergo non debet exigi totum lucrum cessans. De qua re diximus supra quaestione. 62. articulo. 4. Ex qua doctrina colligimus hic, duobus modis posse fieri conuentionem de lucro cessante. Prior est frequentissimus & valde iustificatus, si expectetur euentus aliorum negotiatorum, eodem genere negotiationis, eodem tempore & loco, & tunc persoluatur tanta quantitas pecuniae proportionabili ter ad lucrum aliorum. Alter modus est, si contingat quod statim ad arbitrium boni viri & prudentis in negotiatione, taxetur vna certa quantitas reddenda mutuatori pro lucro cessante, sed tamen debet fieri deductis expensis & attentis periculis, quibus exposita est negotiatio: etenim ratione istorum minus habet res in potentia, quam si iam esset extra omnem fortunam. Fatemur tamen, quod non sunt inde deducendi labores ipsius negotiatoris, & operae & industriae: quoniam si mutuator non adhibet tales operas & industrias, hoc prouenit ex parte mutuatarij impedientis negotiationem illam: & ideo poterit vendere proprium otium damnificatiuum rei familiaris. Denique poterunt aliqui merito aduertere, quod illam quantitatem lucri cessantis non potest exigere mutuator statim a principio mutuationis reddendam. V. g. si lucrum aestimetur 10. aureis quos lucrifacturus erat negotiator pecunia data mutuatario; tunc si continuo mutuatarius redderet mutuanti 10. aureos non cessaret mutuanti lucrum totius pecuniae. v. g. non cessaret illi lucrum ex 100. aureis sed ex 90. Verumtamen est, quod si cum illis decem non potest negotiari & mutuatarius voluntarie reddit statim 10. aureos, illos poterit mutuator accipere. Ex dictis colligitur corollarium, scilicet, quomodo debeant intelligi iudicium sententiae , quae solent aliquando imponere mulctam pecuniariam debitoribus propter soluendi moram. Duplici enim ratione possunt hae sententiae iustificari; prior quidem in poenam propter culpam commissam a debitore in mora soluendi, & talis poena non obligat in foro conscientiae ante condemnationem & executionem sententiae, bene tamen postea. Altera ratio est aliquando, quia iudex aestimat propter moram soluendi cessauisse creditori aliquod lucrum , & tunc si reuera cessauit lucrum creditori, tenebatur debitori in foro conscientiae reddere lucrum cessans, etiam ante sententiam iudicis. At vero si non cessauerat lucrum, non tenebitur reddere etiam post sententiam iudicis: quia illa fundatur in falsa prae sumptione. AD argumenta pro parte negatiua respondetur. Ad primum respondetur, quod argumentum quod fit ab autoritate negatiua infirmum est. Sed nihilominus secundo respondetur, quod iam ostendimus iure Ciuili & Canonico definitam esse nostram sententiam, maxime vero quod iure naturae ostendebatur, quod sit eadem ratio de lucro cessante, & damno emergente. Ad reliqua vero argumenta respondetur primo vnica solutione, quod omnia illa necessario sunt soluenda, ab his qui sequuntur partem negatiuam. Omnes enim illi affirmant, quod ratione damni emergentis licitum est pretium accipere: affirmant etiam licitum esse vendere rem cariori pretio quam de praesenti valeat propter detrimentum quod patitur venditor qui seruaturus erat illam in aliud tempus vendendam: at vero argumenta illa facta pariter procedunt contra istas affirmationes atque contra nostram sententiam. Sed nihilominus respondetur ad omnia illa sigillatim. Ad secundum iam explicuimus sensum Diui Thomae, dum facit differentiam in solutione ad primum, inter lucrum cessans & damnum emergens. Ad tertium respondetur, licitum esse vnicuique vendere voluntarie suum lucrum & suum commodum; quod si videatur necessarium , quod in praedicto casu debeat esse aliquid inuoluntarij ex parte mutuatoris: respondetur, quod satis est quaedam moralis coactio, quam inducit commodum proximi, & vtilitas quae compellit ex debito honestatis succurrere proximo ne patiatur detrimentum, dummodo etiam ipse mutuator seruet se indemnem. ¶ Ad quartum argumentum respondetur, quod is qui dat mutuum, tenetur ex necessitate subire periculum & detrimentum quod per se ex natura mutuationis consequitur; v. g. tenetur qui mutuat non repetere mutuatum pro toto tempore quo mutuauit. Caeterum non tenetur etiamsi voluntarie mutuet, subire detrimenta quae per accidens coniunguntur cum mutuo, cuiusmodi est lucrum cessans & damnum emergens. Sicut qui rem spiritualem dat alteri, tenetur etiam ex necessitate dare gratis omnes operas necessarias per se ad exequutionem rei spiritualis. v. g. Episcopus tenetur non solum gratis consecrare sacerdotem, sed etiam gratis impendere laborem necessario coniunctum cum illa consecratione, & sacerdos tenetur gratis offerre sacrificium & impendere laborem per se necessarium ad celebrationem missae: caeterum non tenebitur gratis peragere iter trium milliarum , ad celebrandam missam. Ad confirmationem respondetur , quod mutuator obligatur per se expectare aliquod tempus ad recuperandum mutuum. ¶ Ad quintum respondetur, quod procurare commodum ipsius mutuatarij, non est procurare proprium commodum vtile, sed potius acquirit sibi honorem & gratiam & laudem pro bono opere: at vero non tenetur ex iustitia pati damnum in temporalibus, vt alteri sit beneficus. At vero quando mutuat Petro duntaxat in gratiam Pauli, scilicet vt conciliet sibi gratum Paulum & fauorem eius, non poterit lucrum cessans exigere a Petro, nisi quando ipse Paulus petierit mutuum propter commodum Petri, cum illa tamen conditione vt Petrus soluat lucrum cessans, vel damnum emergens. At vero si mutuator anticipatiue procurabat sibi fauorem Pauli, sibique maxime commodum : non poterit postea nactus illam occasionem , exigere a Petro mutuatario lucrum cessans, vel damnum emergens; tunc namque reuera mutuat propter proprium commodum & non propter commodum mutuatarij. Ad confirmationem respondetur , quod ille mutuator non accipit pretium pro mutuatione neque pro commodo mutuatarij, sed pro suo proprio incommodo aut detrimento lucri cessantis. ¶ Ad sextum & vltimum argumentum respondetur, quod quando res venditur carius quam secundum se valeat propter detrimentum quod incurrit venditor : tunc iuste exigitur pretium propter damnum emergens, aut lucrum cessans. At vero quando ipse venditor vel mutuator quaerit solicite aliquem qui emat, aut accipiat mutuum : est vehemens indicium & argumentum, quod animus eius est vsurarius: & idcirco vt in plurimum huiusmodi contractus sunt vsurarij, & vt sic sunt condemnandi. Nihilominus aliquando licitum erit, vt si quis cognouerit amici inopiam & necessitatem cui ex animo vult succurrere: praeuenire illum vltro, & offerre mutuum exigendo lucrum cessans. Ratio huius est, quoniam in tali casu, amici commodum causa est remouendi pecuniam a negotiatione: imo vero possumus dicere, quod necessitas amici virtualiter clamat & rogat sibi dari mutuum propter maximum commodum, quod inde acquirit sibi & consequitur . Deinceps circa doctrinam Diui Thomae in solutionibus ad secundum, tertium, & quartum argumentum: duae conclusiones sunt notandae. Prima conclusio est, quod est vsura obligare mutuatarium ex iustitiae debito ad compensandum beneficium, etiam pro illo tempore quo ipse mutuatarius tenebatur compensare ex gratitudine. Sit exemplum. Si mutuat quis alteri pecuniam obligando illum vt remutuet in posterum, vel quod pro se intercedat apud Regem, aut Iudicem, aut Magnatem. Haec conclusio manifesta est apud D. Thom. ad secundum argumentum, quo intendebat non esse illicitam talem obligationem siquidem mutuatarius tenebatur naturali iure ad illud opus, & respondet obligari quidem posse mutuatarium ad hoc ipsum, non tamen ex iustitiae debito, quoniam tali debito amicitiae repugnat ciuilis obligatio, eo quod inducit quandam necessitatem, amicitia vero debet esse maxime spontanea. Ita intelligit Caietanus D. Thom. in hoc loco. Deinde probatur conclusio ratione D. Thomae, quodlibet beneficium quale est fauere inopi apud Regem aut Iudicem, & qualis est obligatio ad remutuandum in posterum, est pecunia aestimabile, ergo non potest ex iustitiae debito deduci in pactum ratione mutui, etiam pro illo tempore quando tenetur alias mutuatarius remutuare ex gratitudine, vel ex charitate. Denique probatur. Si quando aliquis ex charitatis vel gratitudinis praecepto tenetur benefacere non benefacit. v. g. non intercedat apud Regem, non remutuet: tunc non tenetur ad restitutionem damni quod consequutum est ex omissione benefaciendi: at vero si ex obligatione ciuili & iustitiae debito teneretur ad illud opus obligaretur consequenter ad restitutionem totius damni consequuti ex illa omissione: ergo magnam obligationem inducit & pecunia maxime aestimabilem, qui obligat alterum ad benefaciendum ex iustitiae debito, etiam pro illo tempore quo ipse tenebatur ex charitate aut ex gratitudine. Secunda conclusio quae aperte sequitur ex dictis. Talis obligatio ad remutuandum in futuro tempore, siue ad intercedendum apud Principem, vendibilis est & licite potest vendi. Sed est obseruandum, quod sub hac specie & ratione solent mercatores & negotiatores palliare vsuras: dicunt enim se amplius recipere non ratione mutui: sed quia se obligant ad remutuandum in futuro tempore. Verumtamen quia exigunt ingens pretium pro ista obligatione ad remutuandum: signum est certum, quod recipiunt pretium ratione mutui & non ratione obligationis ad remutuandum. De qua obligatione satis est dictum supra artic. 1. Sed est specialis difficultas in praesenti. An ille qui dat mutuum, possit obligare mutuatarium vt statim remutuet in alio genere mercium & rerum. v. g. Petit Petrus mutuo mutuatum frumentum; an possit Paulus respondere, non mutuabo, nisi tu mutuaueris simul vinum statim. Pro parte negatiua arguitur primo. Si hoc esset licitum, liceret consequenter aliquid vltra sortem recipere ratione mutui, scilicet, illam obligationem remutuandi statim. Secundo liceret etiam obligare mutuatarium ad emendas statim merces mutuatoris. Tertio liceret etiam obligare ipsum mutuatarium vt in futuro remutuaret. Probatur sequela, quoniam maior vtilitas est mutuantis, obligare illum vt statim mutuet: quam vt mutuet tempore futuro, ergo magis est pretio aestimabilis, ac proinde si haec obligatio est licita in praesenti, etiam illa pro futuro. Denique confirmantur communi ratione praedicta argumenta, quia obligatio ad remutuandum est pecunia aestimabilis, ergo non est licitum pro mutuo illam exigere. Sed in oppositum est simile, videlicet quod licitum est mihi obligare alterum ad audiendam meam confessionem sacramentalem, si vult quod ego audiam eius confessionem absque aliquo vitio simoniae. Item est aliud exemplum. Quoniam licitum est venditori nolle vendere rem suam, nisi emptor ipse sibi vendat aliam rem necessariam, ergo similiter est dicendum in praesenti. Ad hanc difficultatem respondetur, & sit prima conclusio. Huiusmodi contractus suspectus est de vsura, & hoc videntur probare argumenta pro parte negatiua. Neque valet allegare D. Thom. in responsione ad quartum. Etenim ibi solum dicit, quod licet mutuanti vnum; aliud recipere mutuum in praesenti: non tamen ait, quod sit licitum obligare mutuatarium ad remutuandum in praesenti; de hac enim obligatione est nostra difficultas. Secunda conclusio. Si reciproca sit obligatio ex vtraque parte ita vt adinuicem se obligent contrahentes ad mutuandum, nulla est vsura. Probatur. In huiusmodi contractibus seruatur aequalitas ex vtraque parte; ergo iustus est. Deinde. In hoc contractu nihil omnino accipitur vltra sortem ratione mutui sed pro obligatione ad mutuandum recipit mutuator aliam similem obligationem. Denique. Talis contractus esset licitus, si fieret pactum quod adinuicem se obligarent ad mutuandum in tempore futuro, v. g. mutuabis mihi frumentum post mensem & ego post mensem tibi mutuabo vinum ; ergo etiam erit licitus contractus si de praesenti se se obligent ad mutuandum adinuicem. Tertia conclusio. Verosimile est & valde probabile, licitum esse contractum , in quo obligatur mutuatarius ad continuo remutuandum, etiam si ex parte alterius non sit obligatio ad mutuandum. Probatur argumentis factis in oppositum. Deinde probatur. Quia reuera illa obligatio ad continuo re mutuandum, moraliter loquendo, non aestimatur pretio magis quam obligatio ad audiendam confessionem continuo, & obligatio ad statim missam celebrandam; non enim potest sacerdos vltra iustum stipendium aliquid accipere pro illa obligatione ad statim celebrandum. Denique probatur conclusio. Quoniam reuera semper videtur intercedere moraliter loquendo obligatio vtrinque ad mutuandum, etiam ex parte illius qui obligat alterum ad remutuandum continuo; videtur namque quod eo ipso ipse etiam se obliget ad continuo remutuandum: ita vt contractus sit conditionalis sub hac forma; si tu te obligas ad remutuandum statim: ego me obligo ad statim mu tuandum tibi. Nihilominus subtiliter possumus distinguere, quod non sit obligatio ex parte Petri ad statim mutuandum, v. g. si dicat Petrus, ego non me obligo modo ad mutuandum tibi statim: sed tu te obliga ad remutuandum statim, si & quando ego statim mutuauero. Ecce vbi Petrus manet absque obligatione mutuandi, at vero Paulus manet cum obligatione mutuandi conditionali, si Petrus voluerit mutuare; & in tali casu verificatur tertia conclusio. Et fundamentum eius potissimum est: quoniam talis obligatio non aestimatur pretio apud homines & nullius momenti est. Ad argumenta pro parte negatiua quatenus militant contra hanc tertiam conclusionem negatur sequela & respondetur , quod illa obligatio ad statim remutuandum non est aestimabilis pecunia: & idcirco nulla est ibi vsura. ¶ Circa solutionem ad sextum argumentum est notanda & examinanda vnica conclusio, scilicet, fructus pignoris pro mutuo traditi, sunt computandi in sortem principalem: alio quin si acciperentur vltra sortem, acciperentur ratione mutui & esset vsura. Ratio huius conclusionis est: quia ille fructus sunt aestimabiles pecunia: ergo computandi sunt a mutuatore in sortem principalem . Hec conclusio definita est in vtroque iure. Pontificio quidem c. 1. & 2. & c. conquaestus de vsuris & c. 1. de faeudis. Ciuili autem iure habetur l. 1. & 2. C. de pignoratitia actione. Ex hac conclusione sequitur vnum corollarium , quod Reges siue magnates qui solent ratione mutuatae pecuniae in magna quantitate , in pignus vrbem aut castellum adhibere: debent computare in sortem principalem omnes redditus vrbis aut Castelli. Verumtamen remedium quo solent vti huiusmodi Principes vt se eripiant a vitio vsurario, est emere illam vrbem tali pecunia, cum pacto retrouendendi: & tunc iustus est talis contractus, dummodo pretium pro vrbe siue castro iudicetur esse iustum, attenta illa conditione retrouendendi : quae conditio diminuit pretium rei alias iustum, si absolute venderetur; & in tali casu ille qui emit vrbem iuste fruitur redditibus ipsius vrbis, & iuste postea accipiet totum pretium quod dedit. Et huiusmodi contractum approbat Caiet. in Respons. ad 6. & Magister Soto libro. 6. de iustitia, quaestione. 1. & 2. Verumtamen contra hanc conclusionem obijciuntur a Iurisperitis & Theologis duae Pontificis definitiones. Altera est Innocentij III. capit. 1. de feudis, & Alexandri III. in capit. citato conquestus. vbi definitum est, quod dominus directus rei feudalis quam rursus accipit a vassallo in pignus pro mutuo dato, poterit licite pignoris fructus vltra sortem percipere. Altera definitio est eiusdem Innocentij in cap. salubriter. de vsuris. vbi expresse definit, quod fructus rei impignoratae genero pro dote vxoris: possunt percipi a genero non computando illos in partem ipsius dotis. Et ratio quae communiter assignatur ea est: quia frequenter non sufficiunt fructus illi ad portanda onera matrimonij. Quod si aliquis respondeat, priorem definitionem esse iustam in fauorem ecclesiae, posteriorem vero in fauorem matrimonij: contra hoc est, quod vsura est intrinsece mala, ergo nulla ratione poterit iustificari, neque in fauorem ipsius ecclesiae, neque in fauorem matrimonij: at vero Diuus Thomas expresse dicit in conclusione vsuram esse non computare pignoris fructus in sortem principalem. Quod si aliquis respondeat, posteriorem decisionem iustificari, vt idem Innocentius videtur ibidem insinuare, propter onera matrimonij subleuanda, & quod ea ratione liberatur ab vsurae vitio generus qui non computat fructus pignoris. Sed contra hoc est, quod si miles accipiat pignus fructuosum pro stipendio debito, vsuram committet, si non computet fructus pignoris in sortem principalem stipendij: & tamen miles non minus deprimitur militiae oneribus deportandis, quam maritus matrimonij: ergo vtrobique est eadem ratio. Ad primam decisionem respondet Innocentius IIII. super allegatum capit. 1. & Carolus Molinaeus Iurisperitus: & inter Theologos Adrianus in. 4. in materia de restitutione, in titul. de vsuris. quos citat & sequitur Couarruuias libro. 3. Variarum, cap. 1. numer. 4. quod illa definitio habet locum quando fructus pignoris sunt eiusdem pretij cuius sunt ipsae operae & seruitia quae ra tione feudi a vassallo debentur directo domino. Et ideo asserit, quod si tales fructus excedant seruitium, non potest feudi dominus, illum excessum accipere: nisi computet in sortem principalem. Et hoc videtur definitum a dictis doctoribus in allegato cap. 1. quoniam ibi dicitur vassallum toto illo tempore quo retinetur pignus a feudi domino, immunem esse a seruitio quod pro feudo tenebatur exhibere. Cae terum legitima responsio est, fructus omnes rei feudalis impignoratae pro mutuo apud directum dominum, non esse computandos in sortem principalem: & hoc quidem non ratione mutui (alias esset vsura illos percipere vt ait D. Thom.) sed propter naturam & conditionem feudi, qui contractus postulat, quod cum res feudalis redierit ad dominum directum omnes fructus illius percipiantur ab ipso domino directo: ea tamen lege, vt feudatarius interim sit liber ab omni seruitio. Et haec est legitima intelligentia illius capit. Ratio est aequitatis plena, quoniam fieri potest vt rei feudalis fructus omnes non adaequent seruitium: igitur aequum est, vt sicut feudi dominus qui habet rem feudalem apud se obligatam in pignus mutui, non potest toto illo tempore aliquid pro seruitio petere, etiam si illud sit maius quam fructus: ita etiam percipiat sibi omnes fructus, etiam si sint maiores seruitio. De secunda decisione Pontificia, sunt variae sententiae doctorum. Quidam nanque dicunt, quod tantum ratione lucri cessantis vel damni emergentis, licitum est genero accipere fructus pignoris, donec recipiat dotem. Et haec est communis sententia inter Iurisperitos, quos citat & sequitur Couarruuias vbi supra numero. 3. In eadem sententia sunt inter Theologos Conradus de contractibus quaestione. 35. & etiam Adrianus vbi supra, Medina de restitutione tractatu de vsuris quaestione. 2. & Ioannes de Maioris in. 4. dist. 15. quaest. 31. Syluest. in verbo vsura. 3. quaestio. 2. quinimo etiam Couarruuias vbi supra numero. 4. magis limitant hanc sententiam. Dicunt enim, non posse generum pignoris fructus sibi retinere quantum ad excessum, si excedant onera matrimonij, & quod necessarium est ad onera matrimonij. Sed contra istam intelligentiam facit primo, quod hic titulus lucri cessantis vel damni emergentis communis esse potest alijs contractibus; at vero lex aliquid peculiare definit in hac parte circa pignus obligatum pro dote. Deinde facit, quoniam alias si generus non erat negociaturus, non posset percipere fructum pignoris titulo lucri cessantis, vel damni emergentis, sicut iam supra diximus declarantes illum titulum: eo vel maxime, quod ipsa lex solum explicat titulum propter onera matrimonij subleuanda. Est alia expositio minus conueniens Adriani & Medinae vbi supra , videlicet, quod maritus possit retinere fructus pignoris titulo donationis quam socer facit sibi. Sed contra hoc est quia ista decisio Pontificia procedit profecto etiam inuito socero, ergo non est apta intelligentia . Alij Iurisperiti volunt rationem huius esse & prouenire ex eo, quod pater tenetur alere filiam, & ideo censentur fructus pignoris obligati pro dote, tradere in alimentum filiae. Vnde colligunt illam definitionem habere locum tantum in genero qui ab ipso socero accipit pignus fructuosum. Hoc asserit Fortunius in tractatu de vltimo fine iuris, illatione. 6. & Magister Soto vbi supra quaest. 1. art. 2. ad argumenta paulo ante finem asserit, causam esse eam quam Innocentis insinuat ibidem , scilicet onera matrimonij subleuanda. Inquit autem, quod non est tantum alere familiam & vxorem & educare filios & familiam: sed etiam haec omnia praestare salua & integra dote: moderatur tamen istam decisionem Pontificiam, ea moderatione, quam paulo ante diximus adhibuisse Syluester. Caeterum contra Fortunij intelligentiam est manifestum argumentum, quod desumitur ex vsu, qui est optimus legum interpres. Etenim non solum genero qui contractum fecit dotalem cum socero conceditur illi ius percipiendi fructus pignoris: verum in vniuersum omni marito qui pignus accipit pro dote datur ius ad sibi vendicandum fructus pignoris, quamdiu non soluitur dos; & hoc habet vsus omnium Regnorum & Prouinciarum : & ita iudicatur in om nibus tribunalibus in fauorem mariti. Contra expositionem vero Magistri Soto est argumentum. Quoniam in aliquibus Prouincijs maritus & vxor communicant sibi omnia bona fortunae ad inuicem; ita habet mos Regni Lusitaniae, & ita maritus non tenetur seruare integram vxoris dotem: sed adhuc in talibus Prouincijs potest licite maritus percipere fructus pignoris pro dote obligati, non computando eos in sortem principalem: ergo ratio Magistri Soto non est adaequata. Confirmatur. Quoniam ipse Soto asserit, quod vidua iam soluto matrimonio potest a patre siue ab haeredibus illius percipere fructus pignoris obligati pro dote marito iam defuncto; & tamen vidua non tenetur seruare integram dotem suam, sed poterit expendere vt libuerit, ergo. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Haec est natura contractus dotalis, vt qui dotem promittit, siue sit pater foeminae siue quilibet alius: videatur implicite promittere omnes fructus pignoris obligati pro dote, quamdiu dotem non soluerit; siue fructus excedant omnia onera matrimonij subleuanda: siue non excedant. Haec conclusio videtur nobis legitima intelligentia illius legis Pontificiae. Ratio est quae etiam insinuatur in eodem capite. Colligitur que isto modo. Quicumque dotem promittit, videtur implicite & interpretatiue promittere etiam, id quod legibus statutum est de huiusmodi contractibus; sed lex ipsa decernit, quod fructus pignoris obligati pro dote percipiantur a marito, neque computentur in sortem: ergo iuste illos percipit maritus. Sed dicet aliquis. Hoc est quod dubitamus, an lex illa sit iusta. Respondetur, quod lex abunde satis iustificatur: quoniam aequum erit, vt quamdiu dos non soluitur resarciatur aliunde id, quod maritus poterat lucrifacere cum mediocri diligentia mediante dote, ad subleuanda onera matrimonij. Quod autem ipse esset negociaturus vel non, nequaquam opus fuit, quod lex consideraret illud: sicut neque quod fructus excedant vel exaequent, vel sint minores ad onera matrimonij subleuanda: sed solum respexit communem rationem in fauorem matrimonij, & transtulit dominium illorum fructuum pignoris in ipsum maritum. Praeterea. Lex illa habuit considerationem, quod natura dotis, est quasi patrimonium foeminae quae nubit, & destinatur ad sustentationem illius & educationem filiorum & familiae; at vero haec omnia non poterant regulariter loquendo commode fieri, nisi statim solueretur dos, aut certe redderetur aliquid ad subleuanda huiusmodi onera: ergo lex quae in communi respicit commodum illius status matrimonij iustissima est, etiam si per accidens aliquando contingat, quod maritus sit diues & habeat vnde sustineat huiusmodi onera. Denique declaratur amplius. Quoniam ad ius positiuum pertinet condere leges conuenientes omnibus contractibus, & si opus fuerit appropriare rerum dominia in alios dominos, sicut fecit reuera in legibus praescriptionis pro bono communi, & tranquillitate reipublicae, vi sint certa rerum dominia: ergo conuenienter pro bono communi status matrimonij, decernit Pontifex, quod fructus pignoris obligati pro dote applicentur marito; & propterea diximus, quod eo ipso quod fit conuentio dotalis intelligitur illa conditio, si non expresse saltim interpretatiue & implicite ex interpretatione iuris: atque ita excusatur illa perceptio fructuum pignoris a vitio vsurae: quia non accipiuntur ratione mutui, quemadmodum dicebamus explicantes cap. conquestus, quod fructus rei feudalis siue excedant seruitium, quo tenetur feudatarius, siue sint minores, siue sint aequales: omnes tamen poterant percipi a directo domino & principali rei feudalis, non computando eos in sortem principalem , quando res feudalis ad ipsum redibat titulo pignoris: tunc nanque dicebamus, quod non percipiebantur illi fructus ratione mutui: sed propter naturam contractus feudalis. Ita in praesenti dicimus, quod maritus non percipit fructus pignoris ratione mutui, sed propter naturam ipsius contractus feudalis. Quemadmodum si maritus & socer conuenirent expresse, quod mulieri quae nubit daretur in dotem mille, & quod quandiu non traderentur mille darentur fructus vineae vel aliquid simile, esset ille iustissimus contractus, quia illi fructus reputan tur in partem dotis supra mille, ergo cum lex hoc ipsum iam statuerit: non erit contractus minus iustificatus, imo magis videtur. Hinc sequitur secunda conclusio. Etiam si maritus aliunde habeat vnde onera matrimonij sufficienter ferat: nihilominus iuste potest percipere fructus pignoris obligati pro dote. Ratio huius est: quoniam lex non respicit particulares casus, sed conditiones illius status ex natura rei. Item sequitur tertia conclusio. Iuste potest maritus pacisci cum socero de certa quantitate percipienda, quando dos non fuerit soluta. Probatur. Quia maritus potest iuste pignoris fructus percipere quandiu dos non soluitur; sed isti fructus pignoris possunt aestimari aliqua summa pecuniaria & annuali: ergo de illa poterit pacisci, etiam si non accipiat pignus: eo vel maxime, quod illa etiam summa computatur in partem dotis, vltra id quod promissum est in futurum. Quarta conclusio. Vidua iam soluto matrimonio, potest pignoris fructus aut quantitatem ipsam pecuniariam quam maritus percipiebat quandiu non soluebatur dos: etiam ipsa percipere a patre vel ab haeredibus illius, siue ab illo qui illam nuptui tradidit. Ista conclusio indubitata esset, si tantum attenderemus titulum lucri cessantis & damni emergentis, si reuera vidua patiebatur huiusmodi detrimenti. Sed difficultas est, quando cessant huiusmodi tituli, quin potius vidua est diues; tunc enim cum iam solutum sit matrimonium: videntur cessare onera matrimonij, eius enim quod non est nullum est onus. Nihilominus probatur nostra conclusio. Et ratio est, quia non solum sunt dicenda onera matrimonij, ea quae proueniunt durante matrimonio, sed etiam illa quae relicta sunt ex matrimonio; sed illa vidua habet multa eiusmodi onera, tenetur enim educare filios si habeat illos, & si non habet filios, familiam pro dignitate sua & mariti sustentare, ergo. Confirmatur. Quoniam illi qui contrariantur nostrae sententiae in hac conclusione aiunt nihilominus, iustum fore statutum reipublicae quo decerneretur, quod vidua quandiu non soluitur illi dos reciperet ali quam summam pecuniae, & hoc esset conueniens , ad tranquillitatem & pacem cum ipsis consanguineis, ergo cum sit iam facta lex quae marito tribuit illam summam pecuniae propter onera matrimonij, & vidua succedat in oneribus mariti: sequitur, quod possit percipere illam summam pecuniae quam maritus ipse poterat. Ex dictis colligitur solutio ad argumenta facta. Negamus enim, quod in huiusmodi contractibus accipiatur aliquid ratione mutui, sed propter naturam contractus dotalis & feudalis. Ad vltimum vero argumentum de exemplo militis respondetur, quod lex nihil tale statuit circa ipsos milites, quin potius stipendium debet expendi in sustentationem eorundem per singulos annos, vel per singulos menses: vnde non est eadem ratio de stipendio militis & de dote mulieris. Bene tamen probat argumentum, quod posset iustificari lex quae decerneret dari certam summam pecuniae militibus quandiu stipendium integrum non soluitur, & hoc in fauorem militiae. Denique aduertamus in praedictis conclusionibus, quod quanuis omnes illas non inuenerim in vno aliquo Doctore, tamen singularum singuli sunt Doctores, & ex illis accepimus. Responsio enim quam assignauimus circa caput de feudis, colligitur plane ex doctrina multorum Iurisperitorum & Theologorum. Videatur Conradus vbi supra quaest. 32. & Ioannes de Medina etiam vbi supra quaestio. 2. Prima vero conclusio quam aduertimus circa cap. salubriter, habetur ex doctrina Caietani in hoc articulo, & ex Nauarro super primum cap. 14. quaest. 3. a numero. 71. Tertia vero conclusio a multis Theologis asseritur & Iurisperitis. Quartam etiam conclusionem quanuis neget illam Caietanus in hoc loco & multi Iurisperiti quos refert Couarru. vbi supra: tamen asserit illam Magister Soto vbi supra, & alij Iurisperiti, quanuis propter diuersam rationem a nostra. Denique circa solutionem ad quintum & septimum argumentum, multa sunt a nobis distinguenda & discernenda, postquam explicauerimus articulos tertium & quartum. # 3 ARTICVLVS III. ¶ Vtrum quic quid de pecunia vsuraria quis lucratus fuerit, reddere teneatur. AD Tertium sic procedi{ Quol. 3. ar. 19. & opusc. 67. } tur. Videtur quod quicquid de pecunia vsuraria aliquis lucratus fuerit, reddere teneatur. Dicit enim Apostolus ad Roman. 11. "Si radix sancta, & rami." Ergo eadem ratione si radix infecta, & rami. Sed radix fuit vsuraria. Ergo quicquid ex ea acquisitum est, est vsurarium. Ergo tenetur ad restitutionem illius. ¶ 2 Praeterea. Sicut dicitur extra, de vsuris, in illa + { Habetur in Decret. lib. 5. tit. 19. ca. Cum tu, & est 5. in ordine, in fine. } decretali, Cum tu, sicut asseris. Possessiones, quae de vsuris sunt comparatae, debent vendi, & ipsarum pretia his a quibus sunt extorta, restitui. Ergo eadem ratione quicquid aliud ex pecunia vsuraria acquiritur, debet restitui. ¶ 3 Praeterea. Illud quod aliquis emit de pecunia vsuraria, debetur sibi ratione pecuniae, quam dedit, Non ergo habet maius ius in re, quam acquisiuit, quam in pecunia, quam dedit. Sed pecuniam vsurariam tenebatur restituere. Ergo & illud quod ex ea acquirit, tenetur restituere. SED contra. Quilibet potest licite tenere id quod legitime acquisiuit. Sed id, quod acquiritur per pecuniam vsurariam, interdum legitime acquiritur. Ergo licite potest teneri. RESPONDEO dicendum, quod sicut supra dictum + { Art. 1. huius quaest. } est, res quae dam sunt, quarum vsus est ipsa earum rerum consumptio, quae non habent vsumfructum secundum iura. Et ideo si talia fuerint per vsuram extorta, puta denarij, triticum, vinum, aut aliquid huiusmodi, non tenetur homo ad restituendum , nisi id quod accepit: quia id, quod de tali re est acquisitum, non est fructus huiusmodi rei, sed humanae industriae: nisi forte per detentionem talis rei alter sit damnificatus amittendo aliquid de bonis suis. Tunc enim tenetur ad recompensationem nocumenti . Quaedam vero res sunt, quarum vsus non est earum consumptio, & talia habent vsum fructum, sicut domus & ager, & alia huiusmodi. Et ideo si quis domum alterius, vel agrum per vsuram extorsisset, non solum teneretur restituere domum vel agrum, sed etiam fructus in de perceptos: quia sunt fructus rerum, quarum alius est dominus: & ideo ei debentur. AD primum ergo dicendum, quod radix non solum habet rationem materiae sicut pecunia vsuraria, sed habet etiam aliqualiter rationem causae actiuae, inquantum administrat nutrimentum . Et ideo non est simile. AD secundum dicendum , quod possessiones, quae de vsuris sunt comparatae , non sunt eorum, quorum sunt vsurae, sed illorum qui eas emerunt. Sunt tamen obligatae illis a quibus fuerunt vsurae acceptae: sicut & alia bona vsurarij. Et ideo non prae cipitur, quod assignentur illae possessiones his, a quibus fuerunt acceptae vsurae, quia forte plus valent, quam vsurae, quas dederunt : sed prae cipitur quod vendantur possessiones, & earum pretia restituantur, scilicet secundum quantitatem vsurae acceptae. AD tertium dicendum, quod illud quod acquiritur de pecunia vsuraria debetur quidem acquirenti, non propter pecuniam vsurariam datam, sicut propter causam instrumentalem, sed propter suam industriam, sicut propter causam principalem . Et ideo plus iuris habet in re acquisita de pecunia vsuraria, quam in ipsa pecunia vsuraria. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si res per vsuram extorta, fuerit vsu consumptibilis, non tenetur vsurarius ad aliquid amplius restituendum quam acceperit, nisi forte propter damnum emergens sequutum ex retentione rei alienae. Secunda conclusio. Si res per vsuram extorta, non sit vsu consumptibilis, quin potius est fructuosa, sicut domus aut vinea: tenebitur vsurarius ad restitutionem ipsorum fructuum. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa istum articulum , An mutuatarius quando soluit vsuras, transferat dominium ipsarum in talem vsurarium? ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Mutuatarius dat illas pecunias; sed homo per suam voluntatem & libertatem transfert dominium rerum suarum: ergo transfertur dominium. Confirmatur. Nam si mutuatarius iuret se transferre dominium , vere transfert dominium: alias esset periurus, ergo etiam si non iuret transfert dominium per voluntatem transferendi illud. Probatur consequentia: quoniam iuramentum ipsum non est titulus transferendi dominium , sed ipsa voluntas transferendi quae praesupponitur iuramento. Quod si aliquis respondeat, in huiusmodi datione inueniri volun tarium mixtum cum inuoluntario & propterea non sufficere ad translationem dominij. Contra. Arguitur secundo. In his quae vi metus ve causa fiunt transfertur nihilominus dominium; & tamen illic inuenitur voluntarium mixtum cum inuoluntario, ergo. Probatur maior, ex capit. Abbas de his quae vi metus ve causa fiunt. vbi dicitur, quod tales contractus metus causa facti, sunt in irritum reuocandi; ergo antea validi erant, quanuis venirent reuocandi & rescindendi. Item confirmatur. Quoniam probabilis opinio est, quod matrimonium contractum per metum quantumlibet cadentem in virum constantem validum est, stando in iure naturae dumtaxat; si autem modo de facto non valet prouenit ex eo, quod irritatur lege Ecclesiastica, ergo etiam contractus vsurarius validus erit ex voluntate vtriusque partis, quantumlibet ex parte mutuatarij sit aliqua vis. Confirmatur secundo. Quoniam in praesenti casu videtur omnino cessare vis & metus, sed solum inuenitur necessitas ex parte ipsius mutuatarij; at vero necessitas quae oritur ex parte ipsius contrahentis non solet irritare contractum, vt patet in eo qui egestate compulsus vendit rem suam, minori pretio, quam secundum se alias valeat, & tamen illa venditio valida est. Hoc in tantum est verum, vt etiam matrimonium contractum timore mortis, validum sit, quando timor ille oritur ab intrinseca necessitate. Vt patet v. g. si quis ducat vxorem quia medici dicunt ei quia morietur, nisi accedat ad mulierem. Similiter si quis erat capite plectendus propter sua delicta & possit a morte eripi si ducat aliquam mulierem vxorem: nihilominus matrimonium erit validum, ergo pari ratione in nostro casu erit validus contractus vsurarius: ita vt transferatur dominium per traditionem vsurarum , siquidem vsurarius tradit, dumtaxat compulsus intrinseca necessitate. Tertio arguitur. Si mutuatarius non transferret dominium vsurarum in mutuatorem, sequeretur, quod ipse vsurarius non posset emere agrum de illis pecunijs sibi traditis; Consequens est contra communem opinionem, imo videtur esse contra illud cap. cum tu. de vsuris, quod citat D. Thom. in 2. argumento, & ipse sentit in 2. & 3. argumento, quod possessiones emptae ab vsurario non sunt restituendae ipsae, quia vsurarius emit illas per industriam suam tanquam per causam principalem, ita vt si rursus vendantur ad restitutionem vsurarum, possit manere vsurarius cum aliqua parte pretij quae excedit pecuniam acceptam per vsuram. Sequela vero probatur. Quoniam si vsurarius non est dominus pecuniae qua emit agrum, non transfert dominium illud in venditorem agri, ac per consequens non acquirit dominium agri, sed totus ager erit restituendus ei qui vendidit. De hac difficultate versantur duae solemnes opiniones, & ambae verosimiles. Nam media quaedam opinio quorundam, scilicet, asserentium, quod rerum vsu consumptibilium dominium transfertur in vsurarium. Aliarum vero rerum quae vsu non consumuntur dominium non transfertur in vsurarium, sed manet apud mutuatarium. Haec opinio non est nobis probabilis, quia nulla bona ratione fulcitur. Prima igitur opinio extrema est, & habet pro se autores, glossam 14. quaest. 4. canone si quis vsuram, & Henricum Gandauensem quodlibeto 4. quaestione 27. & Scotum 4. dist. 27. quaest. 7. & Paludanum eadem distinctione & quae stione. Adrianum in 4. vbi supra. Imo asserit Adrianus quod D. Thom. fuit huius sententiae in 4. dist. 15. Pars negatiua expresse asseritur a D. Tho. in hoc articulo, tanquam res constitutissima apud omnes. Eandem sententiam tenet Alexan. Alensis. in 3. parte. quaest. 86. membr. 4. Altisiodor. in 3. parte quaestione de iustitia. D. Bonauen. in 4. distinctione. 15. Richardus de media Vila ibidem quaestio. 2. Ioannes de Maioris vbi supra, quaestione 38. Ioannes de Medina vbi sup. quaest. de vsura restituenda ad argumentum principale. Eam sequitur Magister Soto vbi supra que stione. 1. articulo. 4. Caietanus elegantissime in opuscul. quod continet sex quaestiones de vsura. quaestione. 1. Haec pars negatiua est nobis multo probabilior quam affirmatiua. Et probatur primo. Quia duae sunt causae transferendi dominium in alterum, vt late ostendimus su pra in praeambulo quaest. 62. Altera est voluntas legislatoris, qui potest cum opus fuerit, etiam contradicente domino rei, transferre dominium illius in alterum, vt patet in lege de praescriptionibus bona fide. Altera est voluntas ipsius domini transferentis dominium rerum suarum in alterum. At vero in praesenti casu, neutra ratio transferendi dominium inuenitur; ergo non transfertur. Probatur minor. Quia nulla est lex quae decernat, tale dominium transferri in vsurarium: imo leges reprobant huiusmodi contractus . Quod autem non inueniatur voluntas mutuatarij; Probatur. Quoniam mutuatarius, quando soluit vsuras foeneratori, merito praesumitur nolle dare nisi minimum quod potest; at vero si transfert dominium pecuniae vsurariae in mutuatorem, non dat minimum quod potest dare, sed potius maximum quod potest dare, scilicet rem & dominium rei. Probatur maior. Mutuatarius patitur iniuriam dum soluit vsuras: ergo praesumendus est velle pati minimam iniuriam; esset autem maior, si etiam dominium rei transferret cum ipsa re: ergo non est voluntas eius transferendi dominium, sed tantum dandi rem. Minor explicatur & probatur. Potest quis alteri tradere rem suam simplici & nuda traditione: quae quidem traditio non transfert dominium, vt habetur in. l. Nunquam nuda. ff. de acquirendo rerum dominio: & patet manifeste cum quis tradit alteri rem in depositum vel pignus; est enim necessarium ad hoc vt per traditionem transferatur dominium, quod tradat aliquis rem suam intendens facere eam alterius aliquo titulo. v. g. donationis titulo, aut titulo iustitiae contractus: sed mutuatarius solum tradit vsuras alteri, vt redimat vexationem suam, neque enim intendit donare neque intercedit aliquis contractus, ratione cuius teneatur aliquid vltra reddere. Habemus ergo quod si mutuatarius intenderet transferre dominium, daret maximum quod potest dare cum ipsa re. Igitur merito prae sumitur non intendere dare nisi rem ipsam eo modo quo res solet dari per nudam traditionem, quasi in deposito ipsius foeneratoris: vt redimat suam vexationem. Et confirmatur exemplo. Ille qui merces suas oborta tempestate proijcit in mare non abalienat a se dominium mercium, etiam si eas simpliciter voluntarie proijciat & secundum quid inuoluntarie; ergo nec mutuatarius etiam si simpliciter voluntarie tradat pecunias foeneratori, intendit abalienare a se dominium pecuniarum quas tradit. Secundo probatur conclusio. Quia sequeretur ex opposita sententia, quod vsurarius non teneretur simpliciter loquendo ad restituendum fructus rei fructuosae per vsuram acquisitae. Consequens est contra communem sententiam doctorum : ergo. Probatur sequela. Res quaelibet fructificat vero domino, sed res fructuosa per vsuram acquisita iuxta oppositam sententiam est vsurarij tanquam domini, ergo illi fructificat. At vero huic argumento dupliciter respondent tenentes partem affirmatiuam. Primo quidem negant sequelam & aiunt, quod ratione iniustae acceptionis tenetur vsurarius restituere illos fructus, eo quod res fructuosa transit in dominium vsurarij cum illo onere. Sed contra hanc solutionem est argumentum. Si detur quod vsurarius est verus dominus illius rei, etiam si iniuste acceperit illam, iuste tamen possidet fructus rei propriae, ergo non tenetur eos restituere: imo neque res ipsa si tradatur eius dominium vsurario, poterit transire cum illo onere: quoniam titulus iniustae acceptionis non obligat ad restituendum nisi tantum aequale quantum acceptum est. Et propterea respondent secundo, negando similiter sequelam propter aliam rationem, scilicet, quoniam ratione damni emergentis & lucri cessantis ipsi mutuatario, dum mutuator accepit inique rem fructuosam; tenetur etiam ad restitutionem fructuum. Sed contra hanc solutionem adhuc est replica. Sequeretur saltim, quod vsurarius non teneretur ad restitutionem fructuum rei fructuosae, quatenus sunt in actu perfecti: sed solum secundum quod erant in potentia. Probatur sequela. Quia nemo patitur detrimentum nisi in rebus proprijs; sed fructus non erant ipsius mutuatarij nisi quatenus erant tantum in potentia: ergo non totos fructus, sed eos qui in potentia erant debet restituere: qui quidem erunt multo minoris valoris. Deinde si dominus agri non erat fructus percepturus eo quod non habebat animum colendi agrum, at vero vsurarius diligenter colit agrum, non tenebitur tunc hoc titulo damni emergentis vel lucri cessantis restituere fructus illos. Consequens tamen falsum est, & contra communem sententiam. Tenetur enim restituere omnes fructus, deductis expensis, ergo signum certissimum est, quod dominium rei fructuosae manet apud mutuatarium. Est etiam alia instantia contra hanc solutionem: sint duo latrones vel fures, quorum vterque accipiat rem fructuosam, & alter statim eam perdidit. Alter vero coluit & nutriuit, & fructum accepit. Tunc si postea isti velint satisfacere restituendo , certissimum est, quod ille qui destruxit vel perdidit rem illam, non tenetur restituere fructus eius, nisi tantum quatenus erant in potentia. Alter vero omnes fructus, quos habuerit in actu, etiam si sint multi, debet restituere, deductis inde expensis. Cuius differentiae ratio non est alia, nisi quia dominium illarum rerum non transit in latronem: sed manet apud antiquum dominum, ergo etiam dominium rei fructuosae manet apud mutuatarium qui soluit vsuras: siquidem debentur vsurae datae mutuatori & omnes fructus rei in actu, non alio titulo nisi ratione rei propriae. ex praedicta doctrina patet responsio ad argumenta. Ad primum quod voluntaria illa traditio vsurarij non transfert dominium, quia est nulla translatio dominij. Ad confirmationem respondetur, quod nos in praesenti tantum loquimur de vsuraria solutione secundum illud quod illi per se coniunctum est. Caeterum si mutuatarius causa religionis iuramenti , ne esset periurus, voluit adhibere nouam voluntatem, per quam transferret dominium; hoc certe per accidens coniungitur cum solutione vsuraria: de qua locuti sumus. Nota tamen quod propter religionem iuramenti, & in fauorem illius qui patitur iniuriam, multi contractus & promissiones decernuntur valere in vtroque iure: si apponitur iuramentum: qui tamen non valerent nisi apponeretur iuramentum. Et ratio est: quia potest contingere, quod ille qui promittit vel facit contractum patiatur aliquod maius damnum nisi iuret, quod promissio erit valida vel etiam ipse contractus. Vnde in fauorem illius est, ne pro tunc sit periurus, quod valeant tales contractus & promissiones: etiam si alias non valerent, non apposito iuramento. Quod si tale iuramentum per vim vel iniuriam fuerit extortum, reliquum est remedium quod petat postea a Praelato relaxationem iuramenti: & tunc poterit etiam apud iudicem saecularem petere, quod rescindantur & irritentur contractus & promissiones. Ad secundum argumentum ex cap. Abbas. respondetur perinde valere in illo loco in irritum reuocari tales dationes, ac si diceret irritas declarari: non quia validae fuerint. Ad primam confirmationem ex similitudine matrimonij. Respondetur pro nunc, idem esse iudicium in vtroque casu. Etenim si mutuatarius velit suae pecuniae dominium transferre, transferet reuera, stando in solo iure naturae. Si autem non velit expresse transferre dominium, non transferet: quanuis tradat voluntarie pecuniam vsurario, quia vt iam diximus, merito praesumitur velle tradere minimum quod potest, dum iniuriam patitur: & ita dicimus de matrimonio: quod quidquid exterius fingat ipse vir, dum dicit se ducere vxorem, si tamen intus non habeat consensum transferendi dominium sui corporis, non est validum matrimonium , stando in solo iure naturae. Quod si habuerit consensum transferendi dominium sui corporis, validum erit matrimonium quantumlibet consensus ille fuerit extortus per metum cadentem in virum constantem, stando in solo iure naturae. At vero nunc de facto nullum est tale matrimonium: quia iure Canonico irritatur talis contractus. Imo etiam si iuramento confirmaretur, non esset validus talis contractus matrimonialis de praesenti. Et ratio huius est. Quia vinculum matrimonij est indissolubile. Vnde si semel valeret non poterat postea in irritum reuocari: sicut alij contractus reuocantur. Et ideo ius Canonicum permittit in tali casu periurium iurantis in fauorem matrimonij. Quia sequerentur maxima incommoda si matrimonia non essent spontanea. Ad secundam confir mationem respondetur. Quod est maxima differentia inter solutionem vsurarum ex parte mutuatarij soluentis illas, & inter venditionem propter necessitatem vendentis. Etenim solutionem vsurarum antecedit non solum necessitas ex parte mutuatarij, sed etiam iniuria ex parte mutuatoris nolentis mutuare sine foenore. Et idcirco quia ex iniuria non nascitur ius, non acquirit dominium vsurarum ipse foenerator. Caeterum quando quis vendit res suas coactus propria necessitate, nulla antecedit iniuria ex parte ipsius emptoris. Ad tertium vt respondeamus, oportet prius breuiter dissoluere difficultatem controuersam inter doctores, an contractus qui fiunt vsuraria pecunia sint validi vel non? Respondetur : & sit prima conclusio . Si vsurarius emat illa pecunia aliquam possessionem. v. g. vineam: talis contractus est validus, ita vt vsurarius acquirat dominium vineae & transferat dominium pecuniae in venditorem vineae. Haec conclusio videtur definita in cap. Cum tu. de vsuris. Vbi praecipit Pontifex possessiones emptas vsuraria pecunia vendi & pretium earum restitui illi a quo prius pecuniam acceperat. At vero si contractus ille emptionis & venditionis esset nullus ipso iure, declararet Pontifex esse irritum contractum: & quod res reduceretur in primum statum ante contractum emptionis. Habemus ergo quod primus ille contractus non est rescindendus: acquisiuit ergo dominium vsurarius vineae. Secundo probatur. Qui habet alias vnde restituat, proculdubio potest alienare pecuniam per vsuram acquisitam: sed qui possidet vineam quam emit pecunia vsuraria, habet sufficienter vnde restituat, scilicet ex ipsomet pretio vineae quam emit (supponimus enim quod res empta est facile iterum vendibilis,) ergo potuit ille alienare pecuniam vsurariam, & transferre dominium eius in alterum. Sed quia potest aliquis dicere, quod hoc fit inuito domino; Respondetur, quod non est inuitus rationabiliter. Et probatur. Quoniam per talem emptionem non tantum non effi citur impotens ad soluendum, sed magis potens: quoniam ipsa vinea manet obligata ad soluendas vsuras, & est firmior obligatio vineae, quam pecuniarum, quae facilius dispensantur. Cum ergo sit commodum mutuatarij, quod vsurarius fiat potentior ad soluendum, non debet irritari contractus ille emptionis: maxime in iniuriam tertij, scilicet, venditoris vineae: cui erat commodum vendere vineam suam, iuxta regulam illam, quod mihi prodest, & tibi non nocet, teneris facere. Imo vero possessio quam emit vsurarius non tantum seipsam, sed etiam suis fructibus facit potentiorem vsurarium ad restituendum vsuras: ergo non est aliqua ratio sufficiens, quare vsurarius non acquirat dominium vineae & transferat dominium pecuniae. Secunda conclusio. Si vsurarius alienet res quaslibet vsu consumptibiles, scilicet, pecuniam vinum & similia, habeat tamen alias vnde possit restituere: talis contractus quicumque ille sit onerosus vel gratuitus est validus: quoniam res vsu consumptibiles per vsuram acquisitae non necessarium est, vt eaedem restituantur in indiuiduo, sed satis est si restituantur eaedem secundum speciem & qualitatem aequalem, ergo qui habet alias vnde possit restituere, non est factus inhabilis ad donandum & ludendum, &c. Tertia conclusio. Si vsurarius alienet res vsu consumptibiles, donando illas vel quolibet alio modo & non habet alias vnde restituat, tales actiones sunt inualidae. Probatur, quia talis alienatio est rei alienae, rationabiliter inuito domino. Quarta conclusio. Si vsurarius alienet res quae non sunt vsu consumptibiles, v. g. domum quam per vsuras extorsit, talis contractus est irritus ipso facto & iure, etiam si habeat alias vnde restituat. Probatur. Quia talis res est aliena & est restituenda eadem in indiuiduo, ergo talis translatio est nulla. Iam vero ad tertium patet per hanc doctrinam. Etenim quando per emptionem redditur impotens vsurarius ad restituendum: talis emptio facta pecunia vsuraria irrita est. Sed quia communiter per emptionem & venditionem non reditur impotens vsurarius ad soluendum: praesumuntur validi huiusmodi contractus, quamdiu non constat, quod est factus impotens. DVbitatur secundo circa primam conclusionem D. Thom. vtrum sit vera? Arguitur quod teneatur vsurarius plus restituere quam accepit, etiam si res sit vsu consumptibilis, quando inde aliquod lucrum comparatur. Possessor malae fidei qui ex aliena re factus est ditior, tenetur restituere non solum rem, sed etiam omne illud in quo factus est ditior; sed aliquando contingit, quod vsurarius de re vsu consumptibili per vsuram acquisita factus sit ditior: ergo tenebitur lucrum illud restituere. Maior ostensa est a nobis supra in quaest. 62. minor vero experimento constat. Sed respondebit aliquis huic argumento , quod illud lucrum quod reportat vsurarius ex tali re vsu consumptibili, respondet diligentiae & debetur industriae illius tanquam causae principali: non autem ipsi rei consumptibili vsu, & ita videtur respondere D. Tho. in solutione ad tertium. Sed contra hanc solutionem replicatur. Esto ita quod vsurarius per vsuram extorserit frumentum eo tempore, quo viliori pretio aestimabatur: si tamen reseruauit illud tempore quo maiori pretio aestimabatur vendendum: tunc iste foenerator tenebitur restituere mutuatario, qui est dominus frumenti, totum illum excessum pretij quanuis per industriam foeneratoris acquisitum fuerit lucrum illud, ergo similis ratio erit de pecunia per vsuram acquisita. Sed respondebit aliquis quod illa restitutio minoris pretij debet fieri ratione damni emergentis : quia mutuatarius poterat seruare frumentum illud in illud tempus quo carius erat valiturum. At ista responsio friuola est. Etenim tenebitur vsurarius restituere illum excessum maioris pretij, siue mutuatarius esset seruaturus frumentum siue non. Titulus vero damni emergentis non habet locum nisi quando pars laesa reuera minus habuit, quam debuit habere. Confirmatur exemplo. Qui furatur frumentum & vendit illud alio tempore quo carius valet, tenebitur restituere illud pretium, ergo etiam vsurarius. Patet consequentia: quia vsurarius non est magis dominus frumenti, quam fur. Deinde probatur. Esto ita quod vsurarius acceperit pro vsuris a mutuatario certam monetam auream; & postea rex siue respublica augeat pretium illius monetae tunc vsurarius non satisfaciet restituendo pretium illius monetae quantum aestimabatur tempore quo accepit illam; sed tenebitur restituere tot aureos quot accepit. In oppositum videtur esse conclusio D. Thom. & eius ratio. Deinde est alia ratio. Si vsurarius accepit pro vsuris frumentum, & illud seminauit; non tenebitur restituere fructus illius, deductis expensis, ergo vera est conclusio D. Tho. PRO decisione huius difficultatis ponimus conclusionem bimembrem. Pretium totum rei etiam vsu consumptibilis, quae per vsuram extorta est, tenetur vsurarius restituere, quantumlibet sit maius quam cum accepit rem ipsam. Neque tamen propterea dicendus est restituere amplius quam accepit, etiam si multum creuerit pretium. Priorem partem huius conclusionis probant argumenta facta priori loco contra conclusionem D. Thomae. Sed pro intelligentia secundae partis notandum est, esse differentiam inter pretium rei ex vna parte, & inter fructus rei siue id quod acquiritur ex re illa. Etenim pretium rei moraliter loquendo non distinguitur a re illa cuius pretium est: vnde quando restituimus pretium rei, censemus restitutam esse rem ipsam. Huius ratio est: quoniam res quae veniunt in commutationes humanas, solum aestimantur secundum quod sunt vtiles & commodae humanis vsibus, quod quidem pretio aestimatur. Caeterum illud quod re ipsa postea acquiritur, moraliter loquendo distinguitur ab ipsa re: sicut effectus & causa; si res quidem fuerit fructuosa distinguitur ab ipsa re fructus, sicut a causa principali: si vero sit vsu consumptibilis, distinguitur tanquam a causa minus principali. Et idcirco D. Thom. in 2. conclusione, non fuit contentus asserere, rem fructuosam debere restitui mutuatario: sed adiecit simul cum fructibus, vt insinuaret distinctionem inter fructus & rem fructuosam. Similiter in prima conclusione voluit, quod lucrum quod acquiritur ex re vsu consumptibili non resti tuatur, etiam si res ipsa vsu consumptibilis sit restituenda: insinuans similiter distinctionem lucrum inter illud & rem. At vero pretium cuiuslibet rei, siue consumptibilis vsu, siue fructuosae: semper computandum est cum re ipsa, ac si non distingueretur ab illa. Notandum est secundo, quod licet res vsu consumptibilis in hoc distinguatur a fructuosa, quod res vsu consumptibilis per se quidem & vt sic, est sterilis omnino, fit tamen per accidens fructuosa ratione industriae negotiantis; at vero ex contrario res fructuosa secundum se talis est, per accidens autem & minus principaliter requirit aliquam industriam. Nihilominus in hoc omnes istae res conueniunt, quod secundum se sunt pretio aestimabiles: quoniam secundum se omnes afferunt commoditatem & vtilitatem humanae vitae. Itaque aestimatio in pretio sequitur naturam rei etiam vsu consumptibilis vbique & semper; requiritur autem tanquam conditio sine qua non, ipsa conseruatio & aliqualis industria hominis: quoniam alias non staret talis natura rei. Est simile ad explicandam hanc doctrinam. Potentia quam habet frumentum ad fructificandum, est naturalis ipsi; at vero haec potentia etiam remota, non erit in frumento: nisi sit qui illud conseruet. Causa vero principalis huius potentiae, est ipsummet frumentum , cuius est propria passio: & idcirco diximus in superioribus pro illa potentia remota non posse accipi pretium aliquod: quia erat annexa ipsi tritico absque aliqua industria possessoris ipsius. Ex hac doctrina patet intelligentia secundae conclusionis & solutio argumentorum quae contra illam facta sunt. Etenim ad recipiendum pretium quod pro re etiam vsu consumptibili datur, non opus est industria ipsius recipientis, sed tantum est conditio sine qua non conseruaretur ipsa res, quae secundum se est pretio aestimabilis. Hoc ipsum magis patet in materia secundi argumenti: quoniam ad maiorem aestimationem monetae quae a Principe magis valet & pluris aestimatur: non opus est aliqua industria ipsius habentis; Quapropter totam illam monetam tenetur restituere quam per vsuram accepit. Caeterum ad lucri faciendum aliquid cum ipsa pecunia, vel cum re vsu consumptibili: requiritur industria habent istanquam causa princip alis. Ex praedicta doctrina etiam sequitur, quomodo facienda sit restitutio in duobus casibus, & similibus. Primus casus est, quando aliquis per vsuras extorsit obligationem temporalem ad aliquam commoditatem vsurarij, v. g. si extorsit obligationem ad colendum agrum ipsius vsurarij. Alter casus est, si extorsit obligationem ad obtinendum aliquod officium ab ipso Rege, v. g. Praeturam aut tabellionatum, obligando mutuatarium vt conferat huiusmodi officia efficaciter. Dicimus ergo, quod in priori casu solum tenetur vsurarius restituere pretium in quo aestimatur illa obligatio colendi agrum; at vero fructus qui ex huiusmodi cultura producti sunt, non tenebitur restituere: quoniam illi fructus producuntur ex agro proprio ipsius vsurarij, v. g. ex vinea tanquam ex causa principali. Sed rogat aliquis merito. Quid si vsurarius seminauit agrum proprium tritico alieno per vsuram acquisito; nunquid etiam fructus tenetur restituere? Videtur enim quod sic: quia causa principalis illorum fructuum est semen alienum, ager enim non concurrit efficienter ad fructificandum, ergo saltem bonam partem fructuum debet restituere domino tritici. Respondetur . Nihilominus, quod vsurarius non tenetur restituere nisi tantum ipsum quod accepit: nisi forte ratione damni emergentis; quia mutuatarius paratus erat seminare illud triticum & non habebat aliud quod seminaret. Ratio est: quia vt iam diximus in superioribus, potentia proxima tritici ad fructificandum, si materialiter consideretur: non habet a seipso, sed per humanam industriam & agriculturam : & hoc est quod pretio aestimatur apud omnes vltra triticum . Nam potentia illa quam diximus esse remotam, non habet pretium distinctum a pretio tritici. Vnde ad obiectionem respondetur, quod quanuis physice loquendo , principalior causa fructificandi est triticum cum sua virtute seminali: tamen moraliter loquendo non est causa principalis, quoniam consideramus valorem rerum & commoditatem; & quia in tritico non distinguimus valorem virtutis fructificatiuae a valore ipsius tritici: ideo diximus, quod moraliter loqu endo non est causa principalis illorum fructuum triticum, sed agricultura & ipse ager qui fructificat domino. In altero vero casu oportet distinguere; si enim qui se obligauit ad obtinendum officium illud, erat quidam tertius, qui quidem se obligauit, ad faciendam certam quandam diligentiam, & illam adhibuit: tenebitur vsurarius illi restituere quantum aestimabitur illa diligentia. Caeterum si officium collatum est vsurario a Principe propter illius merita: non tenebitur pro officio quicquam restituere. At vero si Rex ipse erat mutuatarius, & ratione mutui obligauit se ad conferendum officium vsurario & contulit: tunc vsurarius quamdiu exercet officium, non tenebitur restituere pretium taxatum pro operis ipsius officij: tenebitur autem renuntiare officio in manibus ipsius principis. Ratio omnium istorum est eadem; quoniam illa quae diximus quod vsurarius non tenetur restituere, debentur sibi vel propter sua merita, vel propter suum laborem. Sed obijciet aliquis contra. Quia ille vsurarius non erat verus officialis, quando accipit officium a Rege ratione mutui; ergo non habebat titulum accipiendi stipendia taxata veris officialibus. Est exemplum in nostra schola. Si quis non magister obtineret cathedram quam dicunt proprietatis, & non esset verus Magister; non haberet titulum percipiendi fructus taxatos Magistro proprietatis; ergo neque tabellio poterit percipere stipendia taxata vero tabellioni. Respondetur distinguendo de stipendijs taxatis v. g. tabellionibus, sunt enim quae dam stipendia honorifica pro dignitate officij: alia vero sunt stipendia mercenaria pure pro labore operum. De primis stipendijs certum nobis est, quod qui non habet verum titulum non potest illa percipere & ideo tenetur ea restituere. At vero secundi generis stipendia non tenetur restituere: quoniam illa respondent labori vtili communitati, vnde idcirco in casu posito in obiectione, ille qui non habet verum gradum magisterij, non tenebitur restituere totum stipendium: sed poterit aliquid sibi retinere pro labore vtili communitati. Et idem censendum est de illo qui habet beneficium curatum, & tamen non est vere parochus, propter aliquod impedimentum, v. g. illegitimitatis; poterit enim retinere partem aliquotam correspondentem officio ministrantis: sicut si ille esset substitutus veri parochi. Nam ipsam et ecclesia, quamdiu est communis error populi putantis illum esse verum parochum, concedit illi facultatem substituti. Alia vero stipendia maiora quae correspondent dignitati officij nemo poterit percipere, nisi habeat verum gradum vel verum titulum requisitum ad tale officium. DVbitatur tertio. Vtrum omnia vsurarij bona sint obnoxia restitutioni? Pro cuius intelligentia aduertendum est, quod bona vsurarij sunt in triplici differentia. Alia quidem per vsuras extorta, alia vero pecunijs vsurarijs comparata: alia denique quae iusto titulo possidet, quale est patrimonium & alia bona contractu iusto acquisita. Dubitamus ergo, vtrum omnia huiusmodi bona pariter sint obligata ad restituendum vsuras mutuatario. Videtur vera pars negatiua, quoniam bona obligata alteri, nemo potest per contractum validum alienare; sed vsurarius potest per contractum validum plurima bona ex praedictis alienare, imo etiam aliquando bona per vsuram extorta, non solum vsu consumptibilia sed etiam bona fructuosa quae comparauit pecunijs vsurarijs: ergo non omnia bona sunt restitutioni obnoxia. In oppositum est, quod ipsemet vsurarius personaliter est obligatus ad restituendas vsuras mutuatario; ergo omnia bona illius sunt obligata. Hanc quaestionem celebrem inter Iuristas & Theologos disputat egregie Caietanus in opusculo de vsuris citato, & refert varias sententias Iurisperitorum & eas conciliat. Item Magister Soto eandem disputat quaestionem lib. 6. de iusti. quaest. 1. art. 4. in responsione ad argumenta. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Omnia in vniuersum vsurarij bona, sunt obligata restitutioni vsurarum. Probatur primo, argumento in oppositum facto. Deinde probatur. Quoniam mutuatarius habet ius ad repetendum ab vsurario vsuras quas accepit; hoc autem ius executioni mandatur a iudicibus in quibus libet bonis vsurarij, ergo omnia illius bona sunt obligata tali restitutioni. Et confirmatur . Quoniam alij creditores habent ius ad quae libet bona debentium , ergo & mutuatarius habet ius ad quaelibet bona vsurarij. Probatur consequentia: quoniam mutuatarius non est peioris conditionis, quam alij creditores, neque vsurarius est melioris conditionis, quam alij debitores. Et denique. Omnia bona furis siue latronis, sunt obligata restitutioni, ergo omnia bona vsurarij. Haec conclusio asseritur expresse a D. Tho. in solutione ad secundum argumentum. Verumtamen quia non est eadem ratio obligationis in omnibus bonis, aduertendum est: quod est duplex obligatio; quaedam dicitur obligatio realis: alia vero personalis. Realis quidem obligatio oritur ex ipsa re, & inde solet refundi in personam quae est domina illius rei. Item huiusmodi obligatio perpetua est quae perpetuo comitatur rem ipsam vbicumque fit, id circo dicitur realis obligatio. Personalis vero obligatio ortum habet ex ipsa persona & in illa est immediate: quanuis inde refundatur in ipsas res & in bona illius personae; & talis obligatio deriuata, non comitatur perpetuo rem, sed personam, & illa defuncta comitatur aliam personam quae loco illius succedit in bona ipsius: ita sane vt personalis obligatio non transeat in emptorem, transeat vero in haeredem: quoniam emptor non succedit loco personae venditoris, haeres vero succedit loco defuncti. Hoc supposito sit secunda conclusio. Bona vsurarij pecunijs vsurarijs comparata, aut quolibet alio titulo iuste possessa, v. g. ex patrimonio vel donatione habita, obligata sunt ad restitutionem faciendam mutuatario, obligatione personali non obligatione reali. Probatur: quoniam res quaelibet solum est obligata obligatione reali vero domino, vel de voluntate veri domini, sed huiusmodi bona non sunt mutuatarij tanquam domini, vt iam ostendimus supra, sed potius sunt vsurarij: ergo tantum obligatione personali obligata sunt. Confirmatur. Si huiusmodi bona sint res fructuosae & non vsu consumptibiles, fructificant ipsi vsurario, non autem mu tuatario; ergo non habent obligationem realem. Tertia conclusio. Res per vsuras acquisita quae non est consumptibilis vsu, obligata est obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Probatur ex opposita ratione, quoniam res quaelibet obligata obligatione reali ea est, quae vero domino fructificat si fructuosa est; sed dominium talium rerum manet semper apud mutuatarium & illi fructificant: ergo obligatae sunt obligatione reali. Quarta conclusio. Res per vsuram acquisita vsu consumptibilis, non est obligata obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Probatur primo, quoniam obligatio realis semper comitatur rem ipsam vbicumque sit; sed si vsurarius rem vsu consumptibilem alienet a se transfert aliquando dominium illius & fit libera ab huiusmodi obligatione: ergo non obligabatur obligatione reali. Maior constat apud omnes, ex discrimine supra posito inter obligationem realem & personalem: minor autem probatur: quoniam si vsurarius pecunijs vsurarijs emat agrum, transfert dominium pecuniarum in venditorem & manent liberae pecuniae ab omni obligatione restitutionis faciendae mutuatario. Confirmatur . Quoniam realis obligatio differt a personali, quod realis transit in emptorem; sed in emptorem rerum consumptibilium non transit obligatio aliqua cum ipsis rebus: ergo illa non erat obligatio realis. Secundo probatur, res vsu consumptibiles per vsuram acquisitae non sunt necessario eaedem restituendae, sed sufficit quod aliae similes & eiusdem valoris & pretij restituantur; at vero realis obligatio sequitur semper eandem rem in indiuiduo non autem in specie: ergo. Maior ab omnibus acceptatur, minor explicatur. Si vsurarius per vsuras accipit agrum quem postea sterilem reddit, tunc etiam si habeat alium agrum eiusdem speciei & pretij, non transit realis obligatio ab illo agro sterili ad agrum proprium quem antea habebat. Confirmatur. Si vsurarius pecuniam per vsuram acquisitam accumulet cum alia pecunia simili, vel etiam triticum per vsu ram acquisitum conijciat in horreum in quo habebat copiam proprij frumenti, tunc in tali casu non est cur magis dicamus, has pecunias indiuiduas, vel hoc singulare triticum obligari reali obligatione ad restitutionem faciendam mutuatario: quam illas pecunias & illud hordeum quod antea habebat, imo vero in tali casu ita iudicandum est de obligatione ad restitutionem, atque si consumpsisset pecunias & triticum: vnde omnia illa bona manent obligata obligatione personali. Haec quarta conclusio, videtur esse contra Caietanum opusculo citato de vsura. quaestione. 4. qui vniuersaliter asserit omnia bona per vsuras arquisita obligari obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Minor etiam probatur, nam Soto vbi supra disputans hanc difficultatem, nullam mentionem facit de rebus vsu consumptibilibus. Caeterum pro sententia Caietani & contra nostram quartam conclusionem facit ratio adducta pro tertia conclusione, scilicet, res quaelibet obligata est obligatione reali vero domino; sed res etiam per vsuram acquisitae vsu consumptibiles non sunt vsurarij tanquam domini, sed sunt mutuatarij, vt iam ostendimus non transferri dominium illarum rerum, ergo falsa est nostra conclusio. Respondetur quod reuera illa ratio pro tertia conclusione quae est Caietani non est sufficiens nisi addatur illi, quod talis res sit obligata eadem numero restitutioni faciendae; imo vero idcirco habet locum illa ratio in rebus quae non consumuntur vsu: quoniam illae in indiuiduo sunt obligatae restitutioni vero domino faciendae: deficit autem in rebus vsu consumptibilibus etiam si non sint consumptae : quoniam tales res non sunt necessario eaedem numero restituendae. Ad argumentum vero factum in principio dubij pro parte negatiua ex dictis patet responsio: etenim res quae vsu non consumuntur non possunt alienari illa ratione, & propterea diximus: non esse obligatas obligatione reali, si sint extortae per vsuram. At vero res vsu consumptibiles possunt alienari aliquando, & idcirco asserimus, eas obligari obligatione tantum per sonali. Quod si aliquis obijciat. Quid igitur prodest asserere, quod non transfertur dominium huiusmodi rerum in vsurarium; siquidem non sunt obligatae magis obligatione reali quam si transferretur dominium in vsurarium? Quemadmodum pecuniae quas accipit mutuatarius non sunt obligatae obligatione reali, quin potius mutuatarius est dominus illarum, ergo nulla differentia est inter pecunias, quas accipit vsurarius, & pecunias quas accipit mutuatarius quantum ad obligationem restituendi realem vel personalem: sed solum est differentia, quod vsurarius tenetur ratione iniustae acceptionis, mutuatarius vero tenetur ex vi contractus mutui. Respondetur nihilominus, quod multum prodest in fauorem mutuatarij, quod non transferatur dominium pecuniarum quas per vsuras accipit vsurarius: etenim si per alienationem huiusmodi rerum vsu consumptibilium, fiat impotens vsurarius ad restituendum: talis alienatio non valet, quoniam in tali euentu huiusmodi bona succedunt in locum rerum quae obligantur obligatione reali, & contractus qui fit cum huiusmodi bonis non est validus; esset autem validus si similis contractus fieret a mutuatario de pecunia mutuata: quoniam mutuator fecit eum dominum pecuniae, & non manet obligatus nisi obligatione personali tantum: qua propter contractus facti a mutuatario de illa mutuata pecunia non fiunt cum iniuria tertij, scilicet mutuatoris: & ideo validi sunt, etiam si fiat impotens mutuatarius ipse ad soluendum mutuatum. Contractus vero facti ab vsurario de huiusmodi rebus non sunt validi: quoniam fit impotens ad soluendum. Et ratio est, quia vsurarius non est factus dominus pecuniae vsurariae, vnde cum iniuria domini est, quod ille fiat impotens ad soluendum per alienationem pecuniae alienae: non est autem cum iniuria mutuatoris, quod mutuatarius fiat impotens ad soluendum, per alienationem mutuati. Et ratio est, quia mutuator libere nullo cogente fecit illum dominum pecuniae, dummodo se obligaret ad restituendum , vnde poterit mutuatarius illas pecunias ludere vel donare. Ex dictis colligitur, quid sit dicendum de vxore, de filijs, de tota familia, qui comedunt & consumunt bona vsurarij; An teneantur ad restitutionem vel non? Dicendum est enim, quod si vsurarius non reddatur impotens ad restituendum per quotidianas expensas, & stipendia famulorum: non tenentur prorsus ad aliquam restitutionem. At vero si fiat impotens ad restituendum, tunc neque vxor neque filij, neque famuli possunt sustentari illis bonis per se loquendo: alias tenebuntur ad restitutionem. Ratio est manifesta, quoniam nemini licet alienam rem inuito domino attrectare: sed in huiusmodi casu illi rem alienam inuito domino consumunt: ergo tenentur ad restitutionem, non secus atque si cum latrone de re furtiua communicarent. Dixi tamen per se loquendo: quoniam per accidens ex circunstantia, licitum erit vxori & filijs comedere de illis bonis ratione extremae necessitatis, quia non habent aliunde quomodo sustententur. Sed consulendum erit filijs aetate prouectis: vt quaerant sibi cibum aliunde. Famuli etiam excusantur a quibusdam & a Caietano in verbo vsura, quando agunt rem mutuatarij, scilicet, admonendo haerum netam magnas vsuras exigat, vel etiam procurando pignora mutuatariorum. Sed profecto huiusmodi excusatio non est omnino sufficiens vt isti eripiantur ab omni restitutione. Primo quidem, quoniam ad vsurarium ipsum spectat, si pignora illa accipit pro principali & vsuris, ea seruare ne a tinea laedantur. Deinde. Illa admonitio si non est efficax, nihil vtilitatis affert mutuatarijs, ergo nulla ratione excusabuntur famuli a restitutione alimentorum & stipendiorum, quando vsurarius fit impotens ad restituendum. Quod si quis dicat, quod saltem quando admonitio est efficax, excusabitur famulus a restitutione. Respondetur, quod excusabitur ex parte & non ex toto: quoniam nihilominus sustentatur de vsuris, propter quod fit impotens vsurarius ad soluendum. Vnde dicimus, quod famuli non excusabuntur simpliciter nisi propter extremam necessitatem. DVbitatur quarto; Vtrum haeredes vsurarij teneantur ad omnia illius debita persoluenda? In qua quaestione vnum certissimum est apud omnes, quod haeredes tenentur ad omnia debita vsurarij persoluenda, saltem secundum vires & facultates haereditarias. Probatur. Primo quidem, quantum ad ipsa bona per vsuram acquisita & obligata reali obligatione qualia sunt vinea, vel domus: siquidem realis obligatio est comes indiuidua ipsius rei apud quemcunque inueniatur. Deinde probatur quantum ad alia bona comparata pecunijs vsurarijs etiam iusto titulo. Quoniam omnia illa erant obligata obligatione personali apud ipsum vsurarium; sed haeredes succedunt personae vsurarij: ergo etiam succedunt in obligationem personalem si admittunt haereditatem. Diximus autem saltem secundum facultates & vires haereditarias: quoniam si vsurarij debita excedant totam haereditatem: non tenebuntur haeredes in foro conscientiae ad soluendum illum excessum, etiam si non fecerit inuentarium. Diximus in foro conscientiae: quoniam in foro exteriori est dubia res inter Iurisperitos, An haeredes qui non faciunt inuentarium teneantur ad omnia bona testatoris persoluenda. Refert Couarruuias libro. 3. Variarum Resolutionum, capit. 3. numero. 8. Iurisperitos de hac re disserentes. Et quanuis sit vera in foro exteriori sententia affirmatiua: tamen in foro conscientiae debet esse certa contraria sententia negatiua. Et ratio est manifesta: quoniam haeredes vsurarij non tenentur ad restitutionem ratione iniuste acceptionis; (supponimus enim quod non sunt cooperati ad vsuras extorquendas;) nec tenentur ratione rei acceptae; ergo non tenebuntur restituere vltra facultatem rei acceptae quicquam. Caeterum ipsa lex ciuilis & iudices exequutores ipsius legis, procedunt ex praesumptione iusta contra omnes haeredes, qui sine beneficio inuentarij clanculum adeunt haereditatem testatoris qui erat obligatus debitis: merito enim praesumuntur quod occultant partem haereditatis, ne persoluant omnia debita. At vero in foro conscientiae cessat omnis falsa praesumptio: quoniam ipse poenitens narrat rei veritatem coram Deo, ergo nulla ratione est obligandus ad restitutionem in illo foro supra vires hae reditarias. Difficultas autem est hic examinanda, Vtrum si haeredes vsurarij sint duo vel tres, & aliquis eorum non vult soluere, aut certe soluit minimam partem: teneantur reliqui haeredes ad soluendum omnia debita insolidum? Videtur enim vera sententia affirmatiua ex capit. tua nos. de vsuris. vbi dicitur, quod haeredes vsurariorum eadem districtione sunt cogendi ad soluendas vsuras: qua vsurarij si viuerent cogerentur; sed vsurarius cogeretur ad soluendas omnes vsuras: ergo & haeredes. Secundo probatur. Haeres quilibet succedit loco testatoris: sed testator tenebatur omnia debita persoluere, & omnia illius bona tenebantur saltim obligatione personali: ergo haeres quilibet tenebitur omnia debita persoluere, si non excedunt partem haereditatis. Sed dicet aliquis, quod haeres non succedit in totam haereditatem sed in partem: ac proinde quod non succedit in totam obligationem ad persoluenda omnia debita sed in partem, pro rata & proportione ipsius haereditatis. Contra hoc est replica. Si ipse vsurarius possideret solum vnum fundum, quae fuit pars in quam succedit haeres: teneretur ipse vsurarius olim soluere omnia debita ex ipso fundo: ergo etiam si haeres succedat solum in illum fundum: tenebitur ex ipso fundo persoluere omnia debita. Deinde, obligatio personalis quae erat in testatore, non videtur quod minuatur, sed potius quod augeatur: quoniam multi sunt haeredes: sed ipse tenebatur ad omnia debita: ergo etiam singuli haeredes tenebuntur. Antecedens probatur, quoniam singulorum haeredum bona, etiam quae alias habebat, videntur quod maneant obligata obligatione personali ad persoluenda debita personae quam repraesentant. Hanc difficultatem disputat Caietanus in opusculo citato de vsuris, quaestione. 5. vbi refert sententiam Iurisperitorum asserentium cum glossa in capit. tua nos, affirmatiuam partem, scilicet, quod quilibet haeres tenetur in solidum ad omnia debita vsurarij persoluenda. At vero ipse Caietanus & Magister Soto vbi supra tenent par tem negatiuam: quam nos censemus certam in foro conscientiae. Dicimus ergo, quod singuli haeredes tenentur pro rara haereditatis ad soluenda debita testatoris. Probatur haec sententia, primo quidem & principaliter, quoniam haeredes vsurarij non tenentur ratione iniustae acceptionis sed solum ratione rei acceptae: sed singuli acceperunt duntaxat suas portiones: ergo tantum tenebuntur debita soluere pro rata portionis vniuscuiuslibet. Confirmatur. Quoniam in petitione haereditatis, diuiditur inter haeredes simul ius ad exigenda debita, quae debebantur testatori, & similiter obligatio testatoris ad alia debita persoluenda, sed singulis non contingit totum ius ad recuperandum sibi omnia debita: ergo neque & competit singulis tota obligatio ad soluenda debita. Probatur secundo. Haeres solum tenetur ratione obligationis personalis ipsius testatoris ad persoluenda debita: sed obligatio personalis testatoris diuiditur per singulos haeredes, iuxta singulas portiones haereditarias: ergo iuxta illas tenebuntur soluere debita. Probatur minor, quia singuli hae redes non succedunt repraesentantes totam personam testatoris, sed partialiter, collectiue vero repraesentant totam personam. Et hoc patet, quando nepotes sunt haeredes alicuius testatoris: tunc enim repraesentant vnam personam condistinctam cum auunculo filio testatoris. Ex hac doctrina facile possumus dissoluere argumenta contraria . Ad primum argumentum ex capit. tua nos, respondetur, quod aequalitas districtionis comparanda est ad omnes haeredes collectiue, non ad singulos. Ad secundum argumentum respondetur, quod non singuli succedunt totaliter, sed partialiter. Ad replicam respondetur, quod si testator non habebat alia bona prae ter fundum, is qui haereditauerit fundum, tenebitur ad omnia soluenda: & si multi hae reditabunt fundum, tenebuntur secundum proportionem haereditatis. Ad tertium argumentum respondetur, quod obligatio testatoris non minuitur, sed tota manet in ipsis haeredibus collectiue sumptis. DVbitatur quinto; Vtrum vsurariorum cooperatores & coadiutores, teneantur ad restitutionem vsurarum? De qua re diximus supra quaest. 62. art. 7. vbi vniuersaliter definiuimus, quomodo teneantur ad restitutionem qui concurrunt ad iniustam actionem. Ea ergo recolenda sunt pro prae senti tractatu: quoniam vsuraria acceptio species est actionis iniustae. Nihilominus specialiter animaduertendum est, quod adiutores & cooperatores ad exercendas vsuras, sunt in duplici differentia. Quidam enim gerunt vicem & negotium vsurariorum: quidam vero gerunt solum negotium eorum qui recipiunt mutuum. Sit ergo nobis prima conclusio. Qui cooperantur ad vsuras exercendas, gerentes negotium foeneratorum: tenentur ad restitutionem totius damni quod inde sequitur mutuatario: etiam si inde nihil vtilitatis sibi accesserit. Qui vero gerunt negotium tantum mutuatariorum, non tenentur ad aliquam restitutionem: imo neque peccant magis quam ipse mutuatarius: de quare dicemus articulo sequenti. Exemplum primae partis conclusionis est, in illis qui discurrunt inquirentes mutuatarios qui ad vsuras mutuum accipiant, & ipsi firmant pacta & conuentiones inter mutuatorem & mutuatarium. Est etiam exemplum in ministris & famulis vsurariorum, qui eorum nomine faciunt contractus vsurarios: & quia illorum negotium gerunt, dicuntur communi vocabulo agentes seu factores. In eadem classe computantur famuli, qui exigunt debita a mutuatarijs, habentes autoritatem ad cogendos illos iuridice ad vsuras persoluendas. Diximus habentes autoritatem: quoniam si tantum mitterentur ad petendum vsuras simpliciter, sicut simplex nuntius qui portat debita: non tenerentur ad restitutionem. Idem dicendum est de alijs famulis qui custodiunt pecunias vsurarias; isti enim non cooperantur ad peccatum vsurae, quic quid alij scrupulosi nimis contra sentientes dicant. Exemplum secundae partis conclusionis est in ipsis ministris etiam ipsius vsurarij, quos precibus inducit mutuatarius, vt ipsi petant ab vsurario sub vsuris. Ratio huius rei est huiusmodi. Qui negotium gerunt foene ratorum, sunt vera causa moralis contractus vsurarij & iniustae acceptionis; qui autem negotium gerunt mutuatariorum non sunt causa moralis iniustae acceptionis, magis quam ipse mutuatarius qui patitur vsuras: ergo illi priores & non isti secundi tenentur restituere. Hinc faciemus gradum ad explicandum id quod in hac parte est difficilius, scilicet, quando tabellio ipse tenebitur ad restitutionem, ex eo quod facit scripturam contractus vsurarij. PRO cuius rei intelligentia notandum est, quod ipse tabellio in huiusmodi scriptura conficienda, dupliciter se potest habere. Vno modo fideliter explicando rem ipsam, vt est a parte rei, v. g. si mutuator det mutuo centum aureos & petat pro mutuo & lucro quindecim, & ipse tabellio sic scribat de verbo ad verbum. Secundo modo potest se habere palliando vsuram, infideliter exercens officium suum, v. g. si in eodem casu posito fidem faciat tabellio ipse, scribendo quod mutuatarius recipit quindecim supra centum. Sit secunda conclusio. Tabellio qui priori modo se habet, non tenetur ad aliquam restitutionem: imo neque peccat aliquod peccatum; qui vero secundo modo se habet, si palliet vsuras in fauorem vsurarij: tenetur ad restitutionem; si autem palliet in fauorem mutuatarij: non tenetur ad restitutionem. Probatur prima conclusionis pars. quoniam tabellio in tali casu facit fidem rei omnino verae, & nullam facit iniuriam tertio, ergo neque peccat neque tenetur ad restitutionem. Et quidem quod faciat fidem rei verae, patet ex ipso casu: quod autem nullam faciat iniuriam mutuatario: probatur. Quoniam mutuatarius per tale instrumentum confectum a tabellione, non poterit compelli ad soluendas vsuras, imo si in iudicio compareat huiusmodi instrumentum declarabitur nullus & irritus huiusmodi contractus, & vsurarius punietur grauiter. Deinde probatur eadem pars. Quia etiam si instrumentum illud compelleret mutuatarium ad soluendas vsuras: tamen ipse tabellio rogatus a mutuatario non faciebat illi iniuriam. Et confirmatur. Testes qui interfuerunt tali contractui, non tenentur ad vllam omnino restitutionem, imo neque peccant magis, quam si vocarentur vt essent testes cuiuslibet alterius criminis, sunt enim testes veritatis & nullo modo causa malitiae, ergo idem iudicium ferendum est de tabellione. Secunda vero pars & tertia conclusionis , simul probantur ratione proportionali. Quoniam tabellio qui palliat vsuram in fauorem vsurarij, est causa moralis, ratione insturmenti quod conficit ad hoc, quod mutuatarius compellatur in iudicio ad soluendas vsuras; si autem conficiat in fauorem mutuatarij, non est causa moralis, quod mutuatarius cogatur in iudicio soluere vsuras, imo ipse mutuatarius suis precibus cogit illum vt faciat instrumentum in fauorem illius, ergo nullam facit iniuriam. Hoc ipsum quod de tabellione dicimus, erit dicendum de testibus qui inter sunt huiusmodi contractui palliato. Si enim se tenent ex parte vsurarij tenentur ad restitutionem; si autem se tenent ex parte mutuatarij, ita vt nullo modo testificarentur, nisi ab illo rogati: non tenentur ad restitutionem. Sed est argumentum contra tertiam partem conclusionis. Ipse tabellio tenetur ex iustitia ratione officij, illud exercere fideliter, perhibendo testimonium veritati & non palliando mendacium: ergo cum palliat contractum illum vsurarium, peccat contra iustitiam etiam si faciat id in fauorem mutuatarij: ac per consequens tenebitur ad aliquam restitutionem. Et confirmatur. Quia ille saltim peccat contra religionem praestiti iuramenti de exercendo fideliter officio. Respondetur quod argumentum probat tabellionem peccare, non solum contra religionem praestiti iuramenti peccatum periurij: sed etiam contra fidelitatem quam tenentur seruare, ex pacto cum ipsamet republica facto. Caeterum non peccat contra ius mutuatarij siquidem gerit potius negotium illius rogatus ab illo: & idcirco non tenetur ille ad aliquam restitutionem faciendam . Quemadmodum neque tabellio qui scripturam falsam praesentat in iudicio ad defensionem innocentis quem certo scit esse innocentem, sed impetitur ab aduersario iniquo; quamuis peccet contra religionem iuramenti & contra iustitiam debitam reipublicae: tamen non peccat contra ius iniqui aduersarij qui insequitur innocentem, & idcirco non tenetur ad vllam restitutionem faciendam particulari personae: quanuis si respublica damnificaretur ex huiusmodi falsis testimonijs: tenebitur ille tabellio ad restitutionem faciendam reipublicae. Et hoc probat argumentum efficaciter. Quae autem diximus, intelligenda sunt quando tabellio nouit aperte contractum esse vsurarium; quoniam si ignoret vel dubitet an sit vsurarius contractus, vel non , etiam si suspicetur esse vsurarium : tamen rogatus & ad instantiam vtriusque partis conficiat instrumentum palliatiuum vsurae, nullum est peccatum ex parte tabellionis. Et ratio est: quoniam tabellio ratione officij tenetur praestare fidem suam postulatus a ciuibus; & quoniam ista fides pedet in illo casu a narratione partium quando ipse nescit alias contrarium, tunc vere reddit testimonium : eo vel maxime si ipse admoneat vtraque partem ne forte pallient vsuram mendacio. Cum igitur vtraque pars habeat certum ius erga tabellionem, vt reddat testimonium contractus quem illi faciunt: tenetur tabellio etiam si dubitet esse vsurarium, exercere suum officium in fauorem ciuium, quoniam in dubijs melior est conditio possidentis. DVbitatur vltimo. An vsurarius mentalis teneatur ad restitutionem. Ratio dubitandi est pro parte negatiua: quoniam simoniacus mentalis non tenetur ad restitutionem ; ergo neque vsurarius. Antecedens probatur ex ca. mandato de simonia. Consequentia vero probatur: quoniam proportionabiliter se habent in spiritualibus simonia & in temporalibus vsura. Secundo arguitur pro eadem parte. Restitutio tantum debetur ratione damni quod datum est alteri; at vsurarius mentalis nullum damnum dedit alteri, sicut neque homicida mentalis : ergo non tenetur quicquam restituere. Sed in oppositum est, quod in cap. Consuluit de vsuris dicitur, quod vsurarius mentalis ad ea quae taliter sunt accepta restituenda in animarum iudicio efficaciter est inducendus. Deinde nos supra ostendimus lucrum vsurarium ita iure esse prohibitum, vt eius dominium non transferatur in vsurarium , quod si transfertur secundum aliquorum opinionem : tamen transfertur cum obligatione ad restitutionem . Denique. Quicquid comparatur per iniustum contractum est lucrum iniustum & obnoxium restitutioni: sed contractus ille mutui est iniustus ratione mentis iniquae: ergo lucrum ex illo acceptum obnoxium est restitutioni. PRO decisione huius difficultatis, reuocanda sunt in memoria quae diximus supra artic. 1. huius quaest. circa responsionem ad quartum argumentum de vsura mentali. Ex quibus colligamus hic, quod ista dubitatio solum procedit de vsura mentali, secundum quod specialiter distinguitur a reliquis vitijs mentalibus, videlicet loquimur de vsura mentali, secundum quod distinguitur ab vsura reali, in qua est pactum explicitum vel implicitum de lucro ratione mutui: sed tamen in vsura mentali de qua loquimur, recipitur pretium vltra sortem ratione mutui: etiam si non praecesserit pactum aliquod. Secundo notandum est, quod contractus iste vsurae mentalis tripliciter potest exerceri: primo modo, ita vt vtraque pars habeat mentem vsurariam, alter recipiendi vsuram ex mutuo, alter vero dandi: & haec est perfecta & plena ratio vsurae mentalis. Alijs vero duobus modis exerceri potest iste contractus ex altera parte contrahentium. Sit ergo secundus modus, quando mutuator habet animum sincerum & candidum neque recipiendi aliquid ratione mutui ex obligatione ciuili: sed tantum ex gratitudine: at vero ipse mutuatarius opinatur mutuatorem habuisse animum deprauatum & intendere obligare illum ad reddendum aliquid vltra sortem obligatione ciuili: & cum hac falsa opinione soluit aliquid vltra sortem. Tertius modus est, quando mutuator habet animum deprauatum, intendens obligare mutuatarium ad soluendas vsuras: sed ipse mutuatarius non intelligit talem animum, & nihilominus reddit aliquid vltra sortem ex gratitudine & beneuolentia. HIS ita constitutis , dicimus primo, quod illo primo modo mutuator certissime est vsurarius mentalis (de quo loquimur) & tenetur ad restitutionem totius lucri & totius damni, quod inde mutuatario est sequtuum : & sic intelligitur cap. consuluit. citatum, & hoc probant argumenta facta pro parte affirmatiua. At vero in secundo casu ipse mutuator nullam incurrit culpam: sed nihilominus tenebitur ad restitutionem illius lucri in quantum factus est ex illo ditior. Et ratio est, quoniam ille solum tenetur ratione rei acceptae, non ratione iniquae acceptionis. Verum est tamen, quod quandiu non intellexerit mutuatarium soluisse lucrum illud ex falsa prae sumptione: excusabitur omnino a restitutione facienda. Haec etiam sententia constituta est apud omnes. In tertio vero casu aliquid est certum apud omnes, scilicet, quod mutuator quandiu in illa mala fide perseuerauerit, tenebitur ad restitutionem ratione conscientiae erroneae. Est autem controuersia, An postquam mutuator notum habuerit animum mutuatarij & nouerit illum dedisse lucrum vltra sortem ex mera gratitudine: teneatur nihilominus restituere? Multi Iurisperiti quos citat Syluest. in verbo vsura. 6. quaest. 3. & Sotus vbi sup. art. 4. tenent, quod ille mutuator manet obligatus nihilominus ad restitutionem. At vero ipse Syluester & Caietanus & Sotus tenent contrariam sententiam, quam etiam nos amplectimur. Et probatur. Quoniam mutuatarius in illo tertio casu reuera transtulit dominium in mutuatorem absque vlla actione repetendi, sed libere ex gratitudine, ergo mutuator non tenebitur restituere cessante conscientia erronea. Antecedens probatur: quoniam mutuatarius non soluit aliquid vltra sortem ex obligatione ciuili, sed ex mera tantum gratitudine, ergo absolute transtulit dominium. Et confirmatur. Si quae ratio est in illo casu lucri vsurarij, tota oritur ex praesumptione falsa, & conscientia erronea ipsius mutuatoris. Haec autem ratio est secundum quid & diminuta, neque obligat realiter sed ratione conscientiae erroneae; ergo cessante conscientia erronea nulla relinquitur obligatio. Est exemplum , si quis accepit rem propriam existimans esse alienam, proculdubio postquam nouerit non esse alienam non tenebitur ad aliquam restitutionem. AD argumenta vero pro parte negatiua iam responsum est, quatenus procedunt contra ea quae diximus esse constituta apud omnes. Ad primum vero argumentum in particulari, quatenus procedit contra nostram decisionem respondetur, quod non est prae sentis loci disputare de illo antecedenti, an simoniacus mentalis teneatur ad restitutionem; hoc enim pertinet ad quaestionem 100. in art. 6. sunt enim variae opiniones de hac re. Nunc autem dicimus ad argumentum, transeat antecedens & negamus consequentiam; & ratio differentiae est: quoniam in mentali simonia, qui pretium soluit pro re sacra spirituali, intendit illam emere. Hec est autem natura emptionis & venditionis: quod per huiusmodi contractum transferatur dominium, ac proinde simoniacus mentalis vult omnino transferre dominium pretij; At vero in vsura mentali, qui soluit vsuras & redimit suam vexationem, neque intendit transferre pecuniarum dominium in foe neratorem, & idcirco ille foenerator tenetur restituere, etiam si vsura fuerit mentalis. Ad secundum argumentum respondetur, quod vsurarius pure mentalis, si illa dictio, pure, excludat tantum ipsum pactum explicitum, vel implicitum, & non excludat receptionem pretij: profecto infert damnum, & sic loquimur hic de vsurario pure mentali : quapropter ille tenebitur restituere. Ad alia vero argumenta partis affirmatiuae quatenus possunt militare contra decisionem nostram in tertio modo positam respondetur, quod caput illud. Consuluit , intelligendum est de vsurario mentali simpliciter, & secundum rem: non autem de vsurario mentali ex conscientia erronea. Ille enim per accidens est vsurarius, neque tenetur realiter ad restitutionem: sed solum quia existimat se teneri. Quemadmodum viceuersa, si quis per ignorantiam inuincibilem arbitratur se non teneri ad aliquam restitutionem, excusabitur quidem a peccato si non restituat: & nihilominus dicemus, quod ille realiter tenetur restituere. Ad secundum argumentum respondetur, quod omnia iura quae reprobant lucrum vsurarium, efficiunt ipsos vsurarios incapaces & inhabiles dominij; sed intelligenda sunt de lucro vsurario secundum rem & per se: non de lucro quod non est vsurarium , nisi tantum in praesumptione accipientis pretium : quapropter non est ille incapax dominij pecuniae illius, vel illius rei quae sibi datur ex gratitudine mutuatarij: quanuis ipse putet dari sibi ex obligatione ciuili ratione mutui. Ad tertium argumentum respondetur primo, quod lucrum prout hic accipitur, & similiter ipse contractus per quem accipitur, non habent in illo casu rationem aliquam iniustitiae a parte rei, sed duntaxat in aestimatione falsa accipientis lucrum: & idcirco cessanti falsitate illa aestimationis, non tenetur ad restitutionem aliquam. Respondetur secundo, quod lucrum illud non habet originem ab iniusto contractu secundum se & a parte rei, sed potius ab ipsa libera voluntate & gratitudine mutuatarij, quae quidem sufficit transferre dominium: etiam si ipse recipiens ignoret titulum dominij, quoniam nihilominus habet voluntatem interpretatiuam recipiendi illud lucrum meliori titulo quo potest. Hoc dixerim, quia nemo acquirit dominium contra voluntatem propriam, etiam si alter intendat transferre illud: sed merito praesumitur ille qui habet animum vsurarium recipiendi pretium, quod multo libentius reciperet titulo gratitudinis. Ex dictis potest colligi, quod restitutio in casu nostrae controuersiae, non est facienda pauperibus. Et ratio est, quia comparente vero domino non est locus faciendae restitutionis pauperibus: sed tunc solum est facienda restitutio pauperibus, quando ipse verus dominus propter suam culpam meretur amittere dominium, & punitur lege poenali, & priuatur dominio. At vero hic neque ipse mutuatarius culpam commisit, neque leges puniunt huiusmodi contractus, qui sunt vsurarij per accidens ex falsa aestimatione recipientis pretium. Denique in fine huius articuli obseruandum est, quod quanuis dum non comparet verus dominus, liberum sit illi qui tenetur restitutionem facere, illam inconsulto episcopo facere, expendendo pecunias in pios vsus: tamen in aliquo casu non comparenti vero domino, non potest sine facultate episcopi & consilio restitutionem facere, conuertendo pretium in pios vsus: videlicet, quando est vsurarium debitum realiter. Et ita definitur in cap. quanquam, de vsuris lib. 6. # 4 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrum liceat pecuniam accipere mutuo sub vsura. AD Quartum sic procedi{ 3. dist. 37. ar. 6. ad 6. Et mal. q. 13. art. 4. ad 17. & 19. & opusc. 21. q. 3. fin. & opusc. 73. cap. 17. } tur. Videtur, quod non liceat pecuniam accipere mutuo sub vsura. Dicit enim Apostolus ad Roman. 1. quod "digni sunt morte non solum qui faciunt peccata: sed etiam qui consentiunt facientibus". Sed ille qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, consentit vsurario in suo peccato, & praebet ei occasionem peccandi. Ergo etiam ipse peccat. ¶ 2 Praeterea. Pro nullo commodo temporali debet aliquis alteri quamcunque occasionem praebere peccandi. Hoc enim pertinet ad rationem scandali actiui, quod semper est peccatum, vt supra + { q. 43. ar. 2 } dictum est. Sed ille qui petit mutuum ab vsurario, expresse dat ei occasionem peccandi. Ergo pro nullo commodo temporali excusatur. ¶ 3 Praeterea. Non minor videtur esse necessitas quandoque deponendi pecuniam suam apud vsurarium, quam mutuum accipiendi ab ipso. Sed deponere pecuniam apud vsurarium, omnino videtur esse illicitum, sicut illicitum esset deponere gladium apud furiosum, vel virginem committere luxurioso, seu cibum guloso. Ergo neque licitum est accipere mutuum ab vsurario. SED contra, ille qui iniuriam patitur, non peccat, secundum + { Li. 5. cap. 11. a med. tom. 5. } Philosophum in. 5. Ethic. Vnde iustitia non est media inter duo vitia, vt ibidem + { Li. 5. c. 5. declinando ad finem , tomo. 5. } dicitur. Sed vsurarius peccat, inquantum facit iniustitiam accipienti mutuum sub vsuris. Ergo ille qui accipit mutuum sub vsuris, non peccat. RESPONDEO dicendum, quod inducere hominem ad peccandum nullo modo licet: vti tamen peccato alterius ad bonum, licitum est, quia & Deus vtitur omnibus peccatis ad aliquod bonum . Ex quolibet enim malo elicit aliquod bonum, vt dicitur in + { Aug. Euchir. c. 11. tom. 3. } Enchirid. Et ideo + { Epist. 154 non longe a prin. tomo. 2. } August. Publicolae quaerenti, vtrum liceret vti iuramento eius, qui per falsos deos iurat, in quo manifeste peccat, eis diuinam reuerentiam adhibens, respondet , quod qui vtitur fide illius, qui per falsos deos iurat, non ad malum, sed ad bonum , non peccato illius se sociat, quo per daemonia iurauit, sed pacto eius bono, quo fidem seruauit: si tamen induceret eum ad iurandum per falsos deos, peccaret. Ita etiam in proposito dicendum est, quod nullo modo licet inducere aliquem ad mutuandum sub vsuris: licet tamen ab eo, qui hoc paratus est facere, & vsuras exercet, mutuum accipere sub vsuris, propter aliquod bonum , quod est subuentio suae necessitatis vel alterius. Sicut etiam licet ei, qui incidit in latrones, manifestare bona quae habet, quae, latrones peccant diripiendo, ad hoc quod non occidatur, exemplo decem virorum , qui dixerunt ad Ismael: "Noli occidere nos, quia thesauros habemus in agro", vt dicitur Ierem. 41. AD primum ergo dicendum, quod ille qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, non consentit in peccatum vsurarij, sed vtitur eo, nec placet ei vsurarum acceptio, sed mutuatio, quae est bona. AD secundum dicendum , quod ille, qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, non dat occasionem vsurario vsuras accipiendi, sed mutuandi . Ipse autem vsurarius sumit occasionem peccandi ex malitia cordis sui: vnde scandalum passiuum ex parte sua est, non autem actiuum ex parte petentis mutuum. Nec tamen propter huiusmodi scandalum passiuum debet alius a mutuo petendo desistere, si indigeat: quia huiusmodi passiuum scandalum non prouenit ex infirmitate vel ignorantia , sed ex malitia. AD tertium dicendum, quod si quis committeret pecuniam suam vsurario non habenti alias vnde vsuras exerceret, vel hac intentione committeret, vt inde copiosius per vsuram lucraretur, daret materiam peccandi: vnde & ipse esset particeps culpae. Si autem aliquis vsurario alias habenti vnde vsuras exerceat pecuniam suam committat, vt tutius seruetur, non peccat, sed vtitur homine peccatore ad bonum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Inducere aliquem vt det mutuum sub vsuris peccatum est. Secunda conclusio. Licitum est accipere mutuum sub vsuris ab eo qui paratus est dare. COMMENTARIVS. DVbitatur circa primam conclusionem . An in aliquo casu sit licitum inducere aliquem ad mutuandum sub vsuris. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Si Petrus debeat Ioanni centum que non potest aliter Ioannes recuperare, licitum erit mihi inducere Ioannem vt mutuet illi sub vsuris; ergo &c. Secundo. Si Ioannes. v. g. statuit occidere Petrum, possum ego inducere Ioannem, vt mutuet illi sub vsuris, & ita se vindicet de illo, ergo &c. Respondetur, quod illa propositio intelligenda est de vsura formaliter & per se loquendo, ita vt inductio illa habeat pro obiecto & termino mutuationem sub vsuris. Et idcirco in illis casibus licita est talis inductio: quia non est inductio ad vsuram . Vnde ad primum respondetur, quod tunc nulla est vera vsura sed tantum fictitia, sed vere est reparatio proprij boni. Ad secundum respondetur, quod illa inductio potius habet rationem defensionis proximi quam iniuriae. Est autem licitum monere ad minus malum hominem paratum ad maius malum, quod optime probat Soto lib. 6. de iust. quaest. 1. art. 5. contra Caietanum in commentario super istum articulum. DVbitatur secundo circa secundam conclusionem, vtrum ab vsurario parato exercere omnem vsuram, sit licitum petere mutuum his verbis, da mihi mutuum sub vsuris? Pro parte negatiua arguitur primo. Ille actus est malus intrinsece ex obiecto; ergo non est licitum petere ab aliquo vt illum faciat. Secundo, quod licitum est petere licitum est velle, & desiderare vt fiat & complacere si fiat; sed non est licitum desiderare & complacere in illo actu: ergo neque petere. Tertio. Si qua ratione esset licita illa petitio, maxime quia ille est paratus mutuare sub vsuris; sed sequeretur quod eadem ratione licitum esset petere ab homine parato ad fornicandum, vt fornicaretur cum muliere parata ad fornicandum ostendendo illi vbi habitet mulier praesertim si ipsi petenti aliquod commodum accederet. Patet sequela, quia in isto casu neuter scandalizatur, quia erant parati ad fornicandum. Quarto. Non est licitum petere a malefico vt soluat maleficium arte daemonis, etiam si ille sit paratus. Item non est licitum petere ab idolatra. Vt iuret per falsum Deum, etiam si ille sit paratus, ergo. Ad hoc dubium Theologi in. 3. d. 37. Dur. quaest. 4. & Palud. quaest. 2. tenent partem negatiuam & Caiet. hic & in opuscul. 17. responsionum. responsione. 14. & in quaestione de maleficijs, & D. Antoninus in. 2. parte. tit. 1. cap. 9. §. 14. & Conradus de contractibus quaest. 47. & Iurisperiti. in ca. super eo de vsuris. Nauar. in Manuali ca. 17. nu. 262. & 263. excipit tamen ipse vnum casum, quando petens fuerit in extrema necessitate, tunc enim petens mouet mutuantem ad minus malum quod est licitum : eo quod ille a quo petit mutuum sub vsuris magis peccabit non dando quam dando sub vsuris. Etenim non dando reus est homicidij, quod peccatum est maius, quam vsurae. Sed pro parte affirmatiua sunt aliqui Theologi moderni, inter quos fuit Magister Cano. Et aliqui citant in hanc sententiam Soto lib. 8. de iust. quaest. 2. art. 4. sed ille non dicit nisi quod est licitum recipere sub vsuris mutuum & recipere iuramentum per falsos deos ab hominibus paratis, non autem petere; quin potius libro. 6. de iustit. quaest. 1. art. 5. vniuersaliter dicit non esse licitum petere ab aliquo actum quem ille non potest exercere absque peccato. PRO decisione sit prima conclusio . Pars negatiua vera est & necessaria, si petitio illa accipiatur formaliter & per se loquendo secundum significationem verborum. Et hoc probant sufficienter argumenta facta pro parte negatiua. Secunda conclusio. Attentis circunstantijs rerum & personarum, pars affirmatiua vera est, & absque aliquo scrupulo. Et ratio est, quia intentio petentis non habet pro obiecto actionem dantis mutuum sub vsuris, quatenus ab illo procedit, sed passionem ipsius recipientis mutuum sub vsuris: quae quidem passio bona est. Est enim sensus illorum verborum, attentis circunstantijs, da mihi mutuum ; sed quia certus sum quod non dabis nisi sub vsuris, ego recipiam sub vsuris & patiar hoc damnum. Et hic modus loquendi etiam inuenitur in sacris literis, v. g. Matth. 23. "Et vos implete mensuram patrum vestrorum." Et Ioan. 13. "quod facis, fac citius." Hoc est paratus sum pati mortem & traditionem. Secundo probatur. Quia licitum est accipere mutuum sub vsuris: ergo petitio quae habet illud ipsum obiectum bona est. Sed perinde est dicere da mihi mutuum sub vsuris aequiualenter, atque dicere peto vt ego recipiam mutuum sub vsuris. Et licet Duran. & Palu. & Antoninus vbi supra cum teneant partem negatiuam dicunt, quod communiter excusantur petentes mutuum sub vsuris ex negligentia vel ex ignorantia, vel quia certi sunt, quod vsurarius non dabit mutuum nisi sub vsuris. AD argumenta in oppositum quatenus militant contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respondetur , quod obiectum petentis mutuum sub vsuris non est intrinsece malum, etiam si dare mutuum sub vsuris sit intrinsece malum , quia obiectum petentis non est nisi mutuum; quod autem dicit, sub vsuris, permissiue dicit: sicut qui vult potionem amaram accipere non habet pro obiecto amaritudinem neque complacet de amaritudine, sed de sanitate & curatione. Secundum argumentum eandem habet solutionem. Ad tertium respondetur, quod non solum est licita illa petitio, quia vsurarius est paratus, sed quia petens petit actum quem alter potest exercere absque peccato, scilicet mutuare. Caeterum qui petit ab altero vt fornicetur, petit actum quem alter non potest exercere sine peccato. Ad quartum respondetur, concedo antecedens & nego consequentiam, quia magus non potest exercere illum actum absque peccato, quod si fuerit aliquis magus qui sine inuocatione daemonis possit soluere maleficium vel declarando vbi sit vt alij soluant, licitum est petere ab illo vt soluat maleficium: vt optime aduertit Caietanus in quaestione de maleficis. Et fortassis ita intelligendi sunt Aureolus in 4. dist. 34. & summa Angelica in verbo superstitio, asserentes licitum esse peterea malefico, vt soluat maleficium. Obseruandum est tamen quod quanuis D. August. in epist. ad Publicolam quae est 154. nunquam concedat licitum esse petere tale iuramentum per falsos deos, sed recipere: nihilominus illa petitio, iura mihi per tuum idolum, quod seruabis fidem, potest habere bonum sensum ex circunstantijs, scilicet, quia sic petens, certus est, quod ille infidelis non aliter iurabit nisi per falsum deum , neque aliter seruabit fidem , & intentio petentis non fertur nisi tantum ad iuramentum quod licite fieri poterit. Permittit autem quod ille iuret per falsum Deum propter suam commoditatem proportionabiliter, sicut diximus de petente mutuum sub vsuris. DVbium tertium est vtrum sit licitum absque aliqua necessitate vel propria commoditate, petere vel recipere mutuum sub vsuris? Arguitur primo pro parte negatiua. Nam D. Thom. dicit esse licitum cum limitatione, scilicet propter bonum proprium vel alterius, & hoc ipsum insinuat in solutione ad secundum. Secundo . Quilibet tenetur ex charitate impedire peccatum proximi, quotiescumque potest sine proprio detrimento; sed qui petit vel recipit ad vsuras absque aliqua propria commoditate potest impedire peccatum proximi non petendo: ergo tenetur non petere nec recipere. Etsi respondeas, quod ille vsurarius iam paratus erat ad omnem vsuram & peccauerat; contra ille vsurarius de nouo peccat exercendo istum actum in singulari, nam tenetur confiteri illum actum singularem, neque sufficit confiteri separatum esse ad omnem vsuram; ergo de nouo peccat, ac per consequens ego poteram illud euitare peccatum non recipiendo ad vsuras. Ad hoc dubium Durandus vbi supra expresse tenet, quod non alia ratione excusatur recipiens ad vsuras ne communicet peccato alterius, nisi quia id facit propter suam vtilitatem, quae quidem debet esse maior quam damnum quod patitur in rependendis vsuris. Caietanus vero hic inquit, quod non oportet nimium vrgere conscientias confitentium , interrogando an propter aliquam vtilitatem receperint sub vsuris. Et dicit Caietan. quod nisi finis propter quem aliquis recipit sub vsuris fuerit peccatum mortale: non est peccatum mortale recipere sub vsuris: sed poterit esse veniale; vel quia actus est otiosus, vel quia forte est peccatum veniale. Neque obstat quod D. Thom. in Responsione ad lectorem Florentinum, dicit quod non excusatur quis a peccato petendi mutuum sub vsuris propter maiores negotiationes exercendas: quia D. Thom. intelligendus est de peccato veniali, quia finis ille, vt aliquis abundantiores diuitias assequatur est peccatum veniale. Dicit vero Caietanus, quod si quis petit ad vsuras vel recipit vt fornicetur, non peccat duo peccata, alterum fornicationis & alterum quia dat materiam peccandi vsurario, vel non impediendo peccatum vsurae: sed tantum peccatum fornicationis. Id ipsum tenet Soto in lib. 6. de iust. quaest. 1. art. 5. & hanc sententiam tenent plurimi ex modernis Theologis, sed nobis probabilis videtur sententia Durandi quae fundamentum habet in doctrina S. Tho. & probant illam argumenta facta pro parte negatiua, quae non facile soluuntur. Sed notandum est, quod vtilitas quae excusat a tali peccato non oportet vt sit maxima, v. g. quod aliquis sit in extrema vel graui necessitate, vt possit recipere mutuum sub vsuris: sed sufficit quod sit mediocris quaedam commoditas secundum decentiam status cuiuslibet. DVbium quartum est circa solutionem D. Tho. Ad tertium vbi dicit, quod ille qui deponit pecunias apud vsurarium qui non habet alias quibus vsuras exerceat; vel deponit hac intentione , vt ille maiores vsuras exerceat, fit particeps culpae illius. Dubitatur inquam, vtrum ille qui deponit pecunias in tali casu, peccet peccatum iniustitiae contra eos cum quibus exercentur vsurae? Caietanus hic inquit quod ille qui deponit pecunias suas apud talem vsurarium , peccat tantum venialiter. Et ratio eius est: quia ipse vsurarius duo peccat peccata, alterum infidelitatis, eo quod alienat depositum sine voluntate domini proprij, & in hoc venialiter peccat ex genere suo, & cum hoc peccato communicat ille qui deponit vsuras apud vsurarium, quia dat illi materiam infidelitatis. Alterum peccatum quod committit vsurarius, est iniustitiae contra eos cum quibus exercet vsuras; & in hoc peccato non communicat qui deponit pecunias; quia tantum intendit custodire suas pecunias. Caeterum haec sententia Caietani maxime quantum ad secundum dictum falsa videtur viris doctis. Quantum ad primum dictum mihi non placet: quia ratio secundi dicti, si quid valet, probat falsum esse primum dictum . Siquidem deponens pecuniam non intendit quod depositarius infideliter agat, sed custodire suam pecuniam. Probatur. Nam D. Tho. in solutione tertij inquit, quod ille qui deponit pecunias apud vsurarium fit particeps culpae vsurarij. Et certum est, quod loquitur de culpa quam committit vsurarius exercendo vsuras. Sed illud peccatum est iniustitiae: ergo qui deponit pecunias est particeps iniustitiae & tenetur ad restitutionem. Secundo. Qui deponit gladium apud hominem iratum contra alterum cum quo occisurus est illum, peccat peccatum homicidij, si hoc praeuideat; ergo similiter in nostro proposito. Et confirmatur. Si quis deponeret arma apud illum quem videt cum his illaturum bellum iniustum, peccat idem peccatum , ergo &c. Tertio. Si quis depositarius reddat depositum domino, volenti cum illo iniuriam alicui tertio inferre, peccat peccatum iniustitiae: & tenetur ad restitutionem damni subsequuti: vt diximus supra quaest. 62. ar. 5. ergo multo magis peccat contra iustitiam , ille qui deponit proprias pecunias apud vsurarium paratum inferre iniuriam alicui tertio. Patet consequentia. Nam depositarius ille tenebatur alias iure naturae reddere depositum, nisi adesset illa circunstantia ; qui vero deponit proprias pecunias nulla obligatione, sed vltro deponit, stante eadem circumstantia : ergo multo magis peccat. Et confirmatur. Si quis furi paratissimo ad furandum det clauem adulterinam , fit particeps furti illius, vt patet in. l. si pignore. §. si ferramenta. ff. de furtis, ergo similiter in casu posito. Ad rationem Caietani, scilicet, quod ille qui deponit pecunias id facit propter suam commoditatem quam non tenetur amittere propter malitiam vsurarij. Respondetur, quod in illo casu tenetur amittere suam commoditatem , ne fiat iniuria alicui tertio, non solum ex charitate. Nam haec non obligat saepe numero cum tanto detrimento: sed tenetur ex iustitia non dare instrumenta quibus praeuidet iniuriam faciendam esse proximo: alias talis iniuria est ipsi voluntaria indirecte. Ob haec argumenta est valde probabilis haec sententia: nihilominus sententia Caiet. & mihi ita videtur, dummodo qui pecunias deponit non intendat nisi propriam commoditatem securi depositi. AD argumenta in oppositum respondetur, quod est differentia maxima inter mutuatarium qui soluit vsuras, & alios quibus infertur vis. Nam mutuatarius mouetur ab intrinseco ad quaerendum mutuum etiam non obstantibus vsuris propter suam commoditatem , & gaudet inueniens mutuatorem etiam vsu rarium: vnde non proprie anticipatur per vim vsurarij: neque conqueritur de illo qui peposuit pecunias apud vsurarium sicut merito conqueritur ille, qui percutitur aut qui spoliatur de illo dedit gladium vel ferramentum. Caeterum S. Tho. potest intelligi, quando depositor non amittit suam commoditatem . Tunc enim videtur dare occasionem vsurario peccandi. Hactenus de materia vsurarum. # [de censibus] De Censibus. POst quam doctrinam sunt aliqui contractus in quibus solet palliari vsura, vt est emptio & venditio ad creditum : sed de hoc diximus. q. 77. art. 4. de caeteris vero contractibus dicemus statim. DE quatuor speciebus contractuum agendum nobis est; in quibus solet palliari vsura, scilicet de emptione & venditione censuum . Secundo de Assecurationibus. Tertio de Societatibus. Quarto de Cambijs. De primo igitur contractu disputant doctores in 4. dist. 15. Conrad. de contract . q. 79. Ioannes de Medina in quaestione speciali de censibus. Soto lib. 6. de iust. q. 5. Couar. lib. 3. Variar. cap. 7. Nauar. super caput primum . 14. q. 3. num. 16. Nobis autem circa istam materiam quatuor definienda sunt. Primum quid sit census. Secundum super quam rem possit constitui census. Tertium quotuplex sit census. Quartum quae nam conditiones sint necessariae ad iustificationem census. Circa primum nota, quod non accipimus hic nomen census pro re familiari, nec vero pro tributo quod soluitur regibus; sed accipitur vt significat ius percipiendi annuam pensionem ex contractu emptionis & venditionis . Vt v. g. emit Petrus a Paulo pro quatuordecim ius percipiendi ab illo vnum singulis annis: illud ius est census secundum prae sentem considerationem. De secundo vero communis sententia est, quod census potest constitui super re fructifera. v. g. super agro, vinea & domo. Vt si Petrus emat a Paulo ius percipiendi ex agro illius tres modios tritici, vel mille dipondia singulis annis. DVbium primum est: an super nudam personam possit constitui census. De qua re est differentia inter Iuristas & Theologos stando in solo iure naturali, nam fere communis sententia est pars negatiua, quam in lo cis citatis supradicti doctores probant multis argumentis. Sed partem affirmatiuam tenet Conrad. vbi sup. q. 83. & 84. Medin. vbi sup. Soto vbi sup. ar. 1. Maior. in. 4. dist. 15. quaest. 44. Couar. sup. num. 8. PRO decisione sit prima conclusio . Stando in solo iure naturali potest constitui census super nudam personam fructiferam tamen & vtilem , vt v. g. super artificem . Probatur primo. Nam artifex potest locare suas operas, ergo poterit vendere ius ad illas singulis annis exhibendas. Secundo. Super rem fructiferam potest constitui census : ergo super personam vtilem & fructiferam . Vltimo probatur. Nam in quibusdam ecclesijs exiguntur decimae non solum ex fructibus terrae, sed etiam ex personis fructuosis, vt habetur in. c. Apostolicae. de decimis, ergo etiam census potest constitui super tales personas. Secunda conclusio . Stando in eodem iure naturali, potest constitui census super nudam personam . Ista conclusio non est tam certa sicut prima. Sed probatur . Nam stando in solo iure nature, illa persona potest se vendere & fieri seruus: ergo pari ratione poterit cendere ius istud ad certum tempus . Secundo probatur. Quia nulla persona est tam inutilis quae non possit aliqua obsequia praestare, vt comitari dominum vel assistere illi: ergo super quamlibet personam potest constitui census . ¶ Tertio. Obligatio cuiuslibet personae quam super se accipit ad soluendam pensionem , vel pecuniam , vel seruitutem , ita vt illo tempore statuto non sit sui iuris sed maneat vbi dominus voluerit, totum hoc pretio aestimabile est, ergo poterit vendi , si fuerit emptor. Confirmatur . Nam nemo est tam pauper & nudus qui ex industria sua non possit eleemosynas colligere, vnde obligetur per totam vitam singulis annis soluere pensionem vnius argenti ; ergo persona illius poterit obligari ad illam pensionem . Ex hac conclusione sequuntur tria. Primum est, censum posse constitui super incerta bona. Secundum est, posse constitui super bona minoris valoris quam sit census . Tertio. Super bona facile peritura non pereunte censu. Ratio omnium istorum est, quoniam cum census possit constitui super ipsam personam immediate inde suppletur , quod deficit in bonis super quae constituitur census . Sed contra istam conclusionem arguitur sic. In tali contractu venditur & emitur id quod re uera non est, neque in se neque in sua causa, ergo talis contractus habet effigiem vsurae. Ad hoc argumentum respondetur primo, nego antecedens . Quia reuera id quod emitur partim est in se, partim est in sua causa: emitur enim ius ad exigendum a Paulo pensionem annuam , vnde obligatio reuera est in Paulo & pretio aestimabilis: pensio vero est in illo tamquam in causa, qui industria sua tenetur acquirere vnde soluat. Secundo respondetur , nego consequentiam , & ratio est: quia vsura non committitur vbi non est mutuum : at vero in casu posito neque est mutuum explicite neque implicite, eo quod ipsum capitale quod est pretium numquam tenetur Paulus reddere Petro, quod si in illo contractu est aliqua iniustitia: illa tenet se ex parte vendentis , quia vendit id quod non est. Sed neque ista iniustitia reperitur illic. Ratio est: quia scienti & propria sponte volenti non sit iniuria: sed emens censum super nudam personam est sciens quod emit, & propria sponte vult emere: ergo nulla fit iniuria illi. Et per hoc respondetur ad aliud argumentum huic simile, scilicet, non est licitum emere a Rege iura fictitia, ergo neque in casu posito emere censum super nudam personam. Respondetur enim ad antecedens , quod si ille qui emit iura fictitia ignorat esse fictitia; iniuriam patitur a Rege: si autem sciat esse fictitia, nullam patitur iniuriam si vult emere obligationem Regis ad soluendam pensionem. Atque hactenus de hoc secundo dubio. De tertio vero sciendum est quod ex quadruplici capite sumitur multiplex diuisio censuum , vel ex parte modi faciendi contractuum , & sic alius est census reseruatiuus alius consignatiuus: reseruatiuus est, quando aliquis tribuit alteri sua bona reseruando sibi aliquam pensionem annuam . Sed de hoc sensu fit mentio in. l. fin. C. de rerum permutatione. Consignatiuus census est, quando aliquis retinens sua bona obligat illa ad soluendam annuam pensionem : & iste est frequentissimus in vsu. Secundo diuiditur census ex parte rei super qua constituitur , & sic alius census est realis constitutus super re temporali : alius dicitur personalis, quia constituitur im mediate super personam . Tertio diuiditur ex parte ipsius pensionis soluendae ; & sic alius census est fructuarius, quando pensio est fructus alicuius rei: alius pecuniarius quando pensio est pecunia. Item eadem consideratione diuiditur census super quantitate pensionis, vel absolutam & certam , v. g. si pensio sit decem millia, vel proportionabilem , vt si pensio sit quinta pars fructus. Denique diuiditur census ex parte durationis, vnde deriuantur multae diuisiones: alius est enim perpetuus, alius temporalis . Item temporalis alius constituitur pro certo tempore . v. g. 20. annis: alius pro certa vita, v. g. pro vita Ioannis, qui census dicuntur vitalitij. Item alius est census redimibilis, alius irredimibilis. Redimibilis dicitur, quando venditor census potest dato pretio quod recipit extinguere census: irredimibilis dicitur quando hoc non potest. ¶ Iam vero circa quartum punctum principale quaeritur, vtrum omnes praedicti contractus sint liciti stando in solo iure naturae? De qua re varie sunt doctorum sententiae , quidam enim aiunt, quod licet aliquis possit donare censum: non tamen potest vendere . Huius sententiae est Henric . Gandauo quodl. 8. q. 22. & Arimin. quem citat Salyc. in authentica ad haec. C. de vsuris, & aliqui Iurisperiti in. c. in ciuitate de vsuris. Alij vero aiunt, licitum esse vendere censum realem & non personalem . Alij vero licitum esse fructuarium censum non autem pecuniarium . Huius sententiae dicitur esse Ancharranus. PRO decisione sit vnica conclusio . Stando in solo iure naturae omnes contractus censuum praedictorum liciti sunt, si fiant iusto pretio. Probatur primo. Cuilibet licitum est bona sua pretio vendere; ergo & partem bonorum suorum . Rursus, sed pars bonorum est census ille: ergo potest illum vendere . Secundo probatur. Census ille habet rationem mercis pretio aestimabilis, & pecunia habet rationem pretij; ergo iustus erit contractus vbi pecunia pro censu datur. Tertio. Omnis res que donari potest si non sit spiritualis potest vendi; sed census non est bonum spirituale: ergo si potest donari potest & vendi. Quarto. Fructus terrae sunt pretio estimabiles; ergo si census fructuarius est licitus erit licitus pecuniarius. Vltimo probatur ex constitutionibus Martini V. & Calixti III. quae habentur inter extrauagantes communes tit. de empt. & vendit. & ex motu proprio Pij V. de censibus, quibus in locis Pontifices approbant census , etiam pecuniarios quibusdam conditionibus appositis. Item in Clementina . 1. de rebus eccl. non alienandis , conceditur episcopis facultas alienandi bona ecclesie, pro tempore vitae sue. Vnde colligimus quod census pro certo tempore sit licitus: De qua re erit specialis difficultas in dubio. 3. ¶ Denique in legibus Hispaniae eadem conclusio probatur, vt patet in Copilatione legum lib. 5. tit. 15. & quamuis in his legibus prohibeatur census fructuarius propter speciales rationes: tamen nos loquimur stando in iure naturae. DVbium secundum est, an liceat emere censum cum pacto retro emendi , vel retrouedendi . v. g. vendit Petrus censum Ioanni, & obligatur Petrus redimere censum: tunc dicitur pactum retro emendi . Rursus. Si autem non obligetur Petrus, sed Ioannes obligetur iterum vendere Petro quando ipse voluerit: tunc dicitur pactum retro vendendi . Respondetur ergo ad dubium , & sit prima conclusio . Licitum est emere censum cum pacto retrouendendi. Vt v. g. in casu posito licitum est Petro obligare Ioannem , vt quando Petrus voluerit redimere censum dato pretio quod recepit, teneatur Ioannes admittere redemptionem illam . Probatur conclusio . Nam si quae ratio iniustitiae esset in isto contractu maxime vsurae; sed ista non est, ergo. Minor probatur , quia ad rationem vsurae requiritur mutuum : sed ibi non est ratio mutui neque implicita quidem , quod patet, quia ad rationem mutui pertinet, vt mutuatarius qui recipit pecuniam obligetur illam reddere. Sed in casu posito Petrus non obligatur reddere pecuniam, sed relinquitur in eius voluntate : ergo non habet rationem mutuatarij. Secundo . Quaecunque alia res temporalis potest emi cum pacto retrouendendi , vt domus & ager; ergo census . Verum est tamen , quod cum tali pacto retrouendendi debet diminui de pretio census , vt v. g. si mille aeestimantur pretio triginta mille cum tali pacto retrouendendi , tunc cum tali pacto non aestimabuntur nisi quatuordecim millium dipondorium . Et denique conclusio colligitur ex Pontificibus citatis & legibus. Secunda conclusio . Vsura est emere censum cum pacto retro emendi, vt v. g. in casu posito illicitum est & vsura, obligare Petrum vt redimat censum reddendo principale non computatis singulis pensionibus in ipso pretio . Ista conclusio probatur . Nam in tali contractu est mutuum implicite. Probatur. Nam Petrus obligatur reddere pretium quod accepit, & rursus reddere aliquid amplius singulis annis; ergo est vsura scilicet mutuum ex lucro. Sed notandum est, quod ista conclusio intelligenda est quando perso na Petri obligatur reddere pretium . Caeterum si non obligetur persona Petri, sed tantum res super quam constituitur census, licitum est emere censum cum tali pacto, vt emptor ipse posset exigere a re illa post aliquot annos pretium datum, non computando annuas pensiones quas receperat. Probatur: nam in tali casu nulla est ratio mutui ne implicite quidem, quod probatur. De ratione mutui est vt mutuatarius obligetur reddere mutuum: sed in casu isto mutuatarius non tenetur reddere: ergo ibi non est ratio mutui, ac per consequens neque est vsura. Confirmatur. Nam mutuatarius semper obligatur reddere mutuum in omni euentu, sed in casu posito Petrus vendens censum non tenetur reddere pretium , si res super qua constituitur pereat: ergo non habet rationem mutuatarij. Secundo probatur. Nam aliae res possunt vendi cum tali pacto retro emendi. Vt v. g. emit Ioannes vineam a Petro eo pacto vt Petrus teneatur post decennium iterum emere vineam a Ioanne eo pretio quo tunc aestimanda fuerit. Ergo similiter potest vendi census cum tali pacto, dummodo non obligetur persona reddere pretium quod recepit, sed ista exceptio intelligenda est, dummodo pretium quod datur pro tali censu sit maius quam esset sine tali pacto: eo quod pactum illud est in grauamen ipsius venditoris, alioquin posset esse iniustitia in tali contractu: eo quod pretium est minus quam par est. Non autem erit vsura, quia nulla est ratio mutui. Et isto fortassis modo intelligenda est sententia Ioannis de Medina in quae stione de censibus , vbi tenet licitum esse emere censum cum pacto retro emendi, intelligendus est, non obligando personam sed rem ipsam. DVbium tertium est vnde pensandum sit iustum pretium in censibus emendis? Respondetur & sit prima conclusio . Stando in solo iure naturali, illud est pretium iustum quod aestimatur a viris bonis & prudentibus, & quod est in vsu pro illo tempore . Hoc probatur: quia eadem est ratio quantum ad hoc sicut de alijs mercibus de quibus diximus in quaest. 77. illud esse pretium iustum . Sed est aduertendum, quod ad aestimandum pretium iustum, oportet aduertere ad onus siue grauamen quod suscipit venditor vel emptor. Vt v. g. si venditor obligatur vt numquam redimat, debet esse maius pretium. Si autem emptor ipse obligatur extinguere censum redimente venditore , debet minui de pretio, quia illud est grauamen emptoris. Et denique attendendum est si res super qua constituitur census sit firma & tuta, sic enim pretium debet esse maius quam si res sit minus tuta. Secunda conclusio. Secundum leges regni Hispaniae census temporales redimibiles non possunt emi minoris quam quatuordecim pro vno. Patet ex lib. 5. titul. 15. lib. 6. vbi irritantur contractus aliter facti, & tabellio qui interfuerit grauiter punitur. Sed aduertendum est circa istam legem , quod quia facta est in fauorem vendentium non ponitur terminus pretij versus magnitudinem sed versus paruitatem. Itaque census redimibilis iuste venditur pluris quam quatuordecim. Secundo aduertendum est, quod in. l. 4. ibidem Carolus V. reducit census fructuarios redimibiles ad pecuniarios respectu quatuordecim pro vno; sed quia non fecerat legem vniuersalem de censibus pecuniarijs: ideo eius filius in. l. 6. fecit talem constitutionem , reducendo omnes antiquos census redimibiles qui minori pretio fuerant constituti ad quatuordecim pro vno. Denique aduertendum est, quod illa lex intelligenda est quando illa res super qua constituitur census fuerit satis tuta, alioquin si res non est satis tuta: poterit census minori pretio emi in foro conscientiae , nam fortassis in foro exteriori non admittetur illa excusatio. DVbium quartum est. Vtrum sit licitum emere censum temporalem pro certo tempore minori pretio quam fuerit tota summa singularium pensionum ? V. g. vtrum sit licitum Petro emere mille singulis annis soluenda , pro quatuordecim millibus ad spatium 20. annorum. Pro parte negatiua est argumentum . Petrus obligat Ioannem venditorem, vt intra viginti annos reddat viginti millia pro quatuordecim quae modo recipit, quod videtur esse mutuum implicite & vsura. Et confirmatur . Si Petrus obligaret Ioannem vt receptis quatuordecim modo, redderet post viginti annos viginti millia simul, esset aperta vsura, ergo etiam in casu posito. Patet consequentia : nam nihil refert quod solutio fiat sigillatim vel simul. Ad hoc dubium Soto lib. 6. de iust. q. 5. ar. 2. dicit, quod si per talem contractum emantur fructus incerti, quamuis sit spes quod sunt valituri magis quam pretium datum , licitus est contractus: si autem census sit pecuniarius & certus, & nullis expensis recuperandus : inquit, non posse distingui a mutuo & vsura. Oppositam sententiam tenet Conrad. vbi supra. q. 80. & ratio eius est: quia 100. nummi praesentes, pluris aestimantur quam 100. absentes; ergo poterit aliquis emere 100. de praesenti datis 110. in spatio quinque annorum , v. g. soluendos. Sed haec ratio nulla est. Quia pari modo iustificaretur omne mutuum cum lucro. Ioannes vero de Medina vbi supra post longam disputationem ait, quod de rigore censendi scholastico, non possumus condemnare illum contractum: Nihilominus est suspectus de vsura. PRO decisione sit conclusio. Licitus est ille contractus si fiat iusto pretio. Probatur primo. Nam census pro certo tempore licitus est, & ex iure approbatus, vt diximus; sed communiter ita celebratur ab omnibus, vt pretium sit minus quam tota summa pensionum : ergo ita est licitus. Confirmatur . Nam alias stultus iudicaretur qui daret quatuordecim millia simul, pro pensione millium soluendorum singulis annis pro spatio quatuordecim annorum . Secundo probatur . Census perpetuus emitur minore pretio quam sit tota summa pensionum soluendarum . Vt v. g. si emitur census mille dipondiorum pro triginta millibus, certum est, quod transactis 30. annis excedit summam pensionum in infinitum pretium datum . Ergo multo magis licitum erit emere censum temporalem pro certo tempore , minore pretio quam sit summa pensionum . Patet consequentia . Nam census perpetuus pluris aestimatur ab omnibus. Denique probatur. Nam Petrus emens talem censum statim abdicat a se ius quatuordecim millium dipondiorum , simul tribuens illa Ioanni , quod quidem ius pluris aestimatur saltem non minus quam ius percipiendi singulis annis mille pro spatio viginti annorum . Et ratio est: quia multa pecunia simul, vtilior est & aptior ad quamlibet negotiationem , quam si sigillatim & per partes possideatur. AD argumentum in oppositum respondetur , quod idem argumentum probaret non esse licitum emere censum perpetuum minore pretio quam sit summa pensionum soluendarum . Respondetur , ergo quod ius recipiendi sigillatim & paulatim. 2000. non pluris estimatur quam ius pos sidendi simul quatuordecim millia. Ad confirmationem negatur consequentia propter rationem dictam, & quia in illo casu obligaret venditorem vt teneatur simul rependere quatuordecim millia & insuper sex millia. DVbium vltimum est, quae nam conditiones sint necessariae vt contractus census redimibilis sit licitus. Pro cuius explicatione notandum est. Quod sex conditiones colligebantur ex Decretis Calixti III. & Martini V. quae habentur in summa Conciliorum in summa Concilij Florentini . ¶ Circa quas conditiones erat differentia inter doctores; quidam enim dicebant Pontifices quidem definisse contractus factos cum illis conditionibus licitos esse, non tamen necessarias esse conditiones illas. Alij vero aiebant omnino necessarias esse vt census esset licitus & iustus. Hanc tamen differentiam diremit facile Pius V. in proprio motu de censibus edito anno 1569. Vbi statuit nouem conditiones esse necessarias vt contractus census licitus sit. Prima conditio est, vt non constituatur nisi super re immobili & ex natura sua fructifera, & certis finibus determinata. Secunda conditio est, quod non constituatur census nisi numerata pecunia de praesenti coram testibus & notario celebrante simul contractum . Tertia conditio est, quod solutiones pensionum non fiant anticipatae. Quarta conditio est, vt conditiones & obligationes de casibus fortuitis nullae sint. Quinta conditio est, quod pactum auferens vel restringens facultatem vendendi rem super qua constituitur census nullum sit, quin potius debitor habeat liberam potestatem vendendi rem sine solutione decimae partis, vel aliquotae: dummodo res illa eodem pretio possit vendi a domino census . Sexta conditio est, quod pacta omnino sint irrita que continent , vt si venditor census fuerit morosus in solutione pensionis , quod teneatur ad lucrum cessans & ad cambia & ad pensiones . Sed haec conditio debet intelligi quantum est ex parte pacti quod interuenit inter emptorem & venditorem ; nam si alias iure naturae tenebatur venditor morosus ad lucrum cessans vel ad damnum emergens : non excusabitur per istam constitutionem Pontificis. Septima conditio est, quod census semel constitutus non augeatur neque minuatur super eadem re in fauorem ipsius emptoris. Octaua conditio est, vt census pereat pereunte re super qua constituitur & minuatur minuta re: sed hoc intelligendum est, quando ita diminuitur vt non possit integrum censum reddere. Item in eadem conditione statuit Pontifex , vt venditor census possit illum extinguere eodem pretio quo vendidit. ¶ Nona conditio est, vt pacta quae continent ; vt pretium census ab inuito & inuoluntario exigantur, nulla sint, hoc est quod non fiat pactum retro emendi nisi in casu quo ipse venditor volens redimere censum admonet ante duos menses dominum , quibus transactis statuit Pontifex vt dominus census intra annum possit repetere censum ab inuito & inuoluntario: quod si aliqua via ille non potuit soluere pretium , nihilominus ei facultas maneat redimendi quando potuerit: ita vt non efficiatur perpetuus census . Denique declarat Pontifex , quod pretium semel constitutum non possit crescere aut minui propter temporum aut personarum qualitatem. Quas omnes conditiones Pontifex vult habere locum , non solum quando census de nouo creatur: sed etiam quando, constitutus iam de nouo venditur , dummodo talis census fuerit creatus post promulgationem istius motus proprij. ¶ His suppositis, respondetur vnica conclusione ad dubium . Omnes istae conditiones sunt conformes iuri naturali, & per consequens obligant in foro conscientiae. Et probatur. Nam contractus census magnam materiam praebet palliandi vsuras; sed per istas conditiones obuiatur his incommodis , ergo obligant in conscientia , & sunt conformes rectae rationi. Item, quamuis multa pacta quae Pontifex irritat ibi stando in iure naturae essent valida, tamen si attendamus idem ius naturae, necesse erat, vt stantibus pactis illis, pretium augeretur: quia tamen non augebatur in consuetudine hominum , ideo Pontifex merito irritat illa pacta. Et denique probatur. Nam respublica ciuilis Christiana subdita est ecclesiasticae in omnibus quae pertinent ad salutem animarum : sed ad salutem animarum expediebat (vt ait ipse Pontifex ) quod tanto malo occurreretur: ergo tales leges obligant in foro conscientiae . Neque valet dicere, quod istae sanctiones non sunt acceptatae. Quia reuera in tribunalibus Regijs admittuntur & viri timoratae conscientiae ita seruant: nec aliquando fuit supplicatum ab huiusmodi constitutionibus apud ipsum Pontificem. Atque hactenus de isto dubio. DVbium vltimum est, An licitum sit venditori redimere censum pro partibus, v. g. reddendo medietatem pretij quod recepit, vel tertiam partem, vel quartam : ita vt emptor teneatur extinguere partem census proportionabiliter. Pro solutione notandum est, quod in illis sex conditionibus antiquis Calixti III. & Martini V. tertia erat, quod in ipso contractu census expresse daretur facultas venditori redimendi censum per partes. Sed tamen huius conditionis non meminit Pius V. Sit igitur prima conclusio . Illa conditio iam non est necessaria in illo contractu census. Probatur. Nam licet Pius V. non reuocauerit illam expresse, tamen dum constitueret omnes conditiones necessarias ad iustificandum censum, visus est illam quasi reuocasse, cuius non meminit. Secunda conclusio. Licitum erit apponere illam conditionem ex contractu census, vt venditor possit redimere censum per partes. Probatur. Nam illa conditio non est contra ius naturae, neque prohibita lege humana, ergo, &c. Sed notandum est, quod cum illa conditione debet minui pretium ipsius census , & tanto magis quanto per minutiores partes datur facultas redimendi venditori. Ratio huius est, quia illa conditio est ei detrimentum , vt obligetur extinguere censum non recepto pretio quod semel accepit. ¶ Tertia conclusio . Si nulla fiat mentio huius conditionis in ipso contractu census, non tenetur emptor ex iustitia admittere redemptionem census per partes: nam emptor tantum obligatur emendo censum redimibilem , retrouendere. Probatur. Ille tantum obligatur retrouendere quando venditor primus voluerit; sed hoc pactum non est necessarium vt admittat redemptionem per partes, eo quod ipse totum pretium dedit simul quando emit censum, & detrimentum patitur recipiendo per partes, ergo &c. Notandum tamen est, quod si modo de facto venditor velit redimere medietatem census, cogitur in foro exteriori emptor admittere talem redemptionem: fortassis magis ex quadam aequitate quam ex rigore iustitiae, vel forte quia ipsa consuetudo videtur obtinere vim legis. ¶ Nihilominus admissa ista consuetudine , sit quarta conclusio . Licitum est in contrytu census ponere expresse, vt non possit redimi nisi totus simul: dummodo augeatur pretium . Probatur, quia ista conditio non est contra aliquod ius, sed potius valde conformis iuri nature, ergo potest apponi conditio , vt non redimatur nisi totus simul. Diximus autem, quod debet augeri pretium supposita illa conditione : quia talis conditio est in fauorem ipsius emptoris vt venditor renuntiet illi consuetudini . Vltima conclusio. Siue sit diues siue pauper qui vendit censum, idem debet esse pretium . Hanc conclusionem ponimus contra aliquos modernos qui opinantur, quod si sit pauper qui vendit censum, non debet obligari vt redimat simul totum censum quando voluerit redimere: sed quod possit per partes redimere. Et ratio illorum est: quia efficitur census perpetuus si non admittitur a paupere redemptio illa per partes. Sed nobis haec ratio per accidens videtur esse. Probatur. Quia pretium iustum census redimibilis idem est constitutum secundum leges, siue sit diues siue pauper qui vendit . Et confirmatur. Nam iustum pretium tritici idem est omnino secundum leges, siue qui vendit sit pauper siue diues, ergo simili ratione erit idem pretium census redimibilis. Preterea probatur, quia cum census ille sit redimibilis ex natura sua, poterit contingere , vt aliquis amicus pauperis redimat illum sibi, atque adeo numquam efficitur mihi perpetuus & securus. Denique, quia vel ille census constitutus est super aliqua re bona & tuta, & tunc ipse pauper poterit redimere vendendo illam: vel est constituta super re minus tuta, tunc census ipse minoris pretij est, vnde resarcitur in pretio dato secundum leges, perpetuitas quae per accidens consequi potest, ex eo quod est pauper qui vendidit . Hactenus dictum sit de censibus quod attinet ad rationem iustitiae. Caeterum quod attinet ad rationem charitatis & misericordiae, alia ratio esse poterit saepe numero. Nam continget quando pauper vult vendere censum diuiti, quod sit in tanta necessitate vt diues peccet contra charitatem & misericordiam emendo: quia tenebatur mutuare gratis ex praecepto charitatis. Tertio loco disputandum est de contractu assecurationis, de quo est titulus expressus in iure Ciuili in. ff. & in. C. de nautico foenore, & in iure Canonico in. c. nauiganti. de vsuris, disputant Canonistae. Soto lib. 6. de iustit. q. 7. Couar. lib. 3. Variar. c. 2. PRO cuius rei intelligentia nota primo, quod assecuratio est pactum de suscipiendo in se periculo rei ad alterum pertinentis, propter pretium . v. g. est negotiator habens nauim onu stam mercibus, quam parat mittere ad Indos: timens autem varia pericula maris, quaerit assecuratorem totius capitalis dato pretio. Secundo nota, quod huiusmodi contractus assecurationis aliquando quidem verus est & realis ex vtraque parte. v. g. quando ille qui petit assecurationem habet nauem onustam mercibus expositam , vel exponendam periculo, & alter qui assecurat habet reuera bona sufficientia ad assecurationem totius capitalis. Aliquando vero talis contractus est fictitius & siccus. v. g. quando ille qui petit assecurationem non habet rem periculo exponendam , sed fingit se habere, vel etiam ille qui assecurat, non habet bona sufficientia ad assecurationem rei periculo exponende . ¶ Sit igitur prima conclusio . Contractus primi generis iustus est dummodo fiat iusto pretio pro magnitudine periculi. Hec conclusio patet ex. l. 1. &. l. nihil. & ex. l. periculi. ff. vbi sup. & ex. l. 1. & 2. C. vbi sup. & est communis omnium sententia. Et ratio est manifesta: quia sucipere in seipso huiusmodi periculum , est pretio aestimabile, ergo iustum erit pro assecuratione pretium recipere, maius vel minus pro magnitudine periculi. Item etiam , quia iustitia in huiusmodi contractu potest reduci ad contractum qui dicitur depositionis, siue vadiationis, quod vulgo dicitur, apuesta, est enim perinde talis assecuratio, atque si assecurator deponeret 100. amittenda , si nauis perierit, contra quatuor lucranda si non perierit. Sed aduertendum , quod vt sit iustus contractus assecurationis, tenetur ille qui petit assecurationem explicare specialia pericula quibus exposita est res illa, quando quidem pericula non sunt manifesta omnibus, alias ipse non poterit recipere ab assecuratore pretium nauis si pereat. v. g. si nauigauit per aliam viam quam non explicauit assecuratori. ¶ Secunda conclusio . Si assecurator non habeat bona quae fingit se habere ad assecurandam rem , iniustus est contractus ex parte illius, neque potest pretium recipere, etiam si nauis salua peruenerit ad portum . Probatur, quia tunc ille reuera nihil assecurat, cum non habeat vnde soluat pretium rei, si forte perierit: sed potius totum periculum imminet ipsi negotiatori. Quod si aliquis obijciat, quod etiam assecurator subijt periculum carceris & multiplicis vexationis, ergo pro isto periculo poterit aliquid pretij recipere, si nauis salua fuerit. Respondetur , nego consequentiam : quia huiusmodi periculum non est vtile in aliquo, ipsi negotiatori: sed potius molestum erit vexare. Sed tamen quaerit aliquis merito, an si ipse assecurator habeat saltem medietatem bonorum quae fingit se habere. v. g. habeat 50. millia, & fingit se habere 100. millia: an tunc possit recipere meditatem pretij promissi pro assecuratione si nauis salua fuerit. Aliqui Theologi dicunt licitum esse: quia ille se exponit periculo soluendi 50. millia. Sed nobis oppositum videtur esse omnino verum . Probatur: quia talis assecurator non alio titulo potest recipere illam medietatem pretij, nisi ex vi contractus assecurationis: sed ille contractus fuit nullus & inuoluntarius ex parte petentis assecurationem: ergo nihil potest recipere assecurator. Probo minorem : quia petens assecurationem , si sciret impotentiam assecuratoris, nullo modo faceret contractum cum eo, sed potius cum alio: ergo rationabiliter est inuoluntarius interpretatiue: & per consequens contractus est nullus. Confirmatur , quia ille assecurator per fraudem fecit maximam iniuriam petenti assecurationem , quia ille petebat assecurationem totius nauis, & ipse assecurator reliquit eum expositum periculo amittendi 50. millia ducatorum contra suam voluntatem, ergo ex hac iniuria facta in tali contractu, non oritur aliquod ius ipsi assecuratori, vt recipiat medietatem pretij constituti . Caeterum nascitur ius petenti assecurationem vt possit exigere saltim 50. millia que habet fraudulentus assecurator, si nauis perierit. Et ad argumentum contrariae sententiae, scilicet, quod assecurator exponit se periculo amittendi 50. millia regalia; Respondetur nego consequentiam : quia ipse propria tantum voluntate se exponit tali periculo, sine voluntate alterius contrahentis , qui intendebat facere contractum assecurationis pro toto, non autem pro parte. ¶ Tertia conclusio. Qui cum sciente & volente facit contractum assecurationis nauis vacuae, ita atque si esset plena pretiosis mercibus, validus est contractus , & nulla est illic iniuria. Probatur, quia tunc talis contractus est contractus depositionis seu vadiationis. Caeterum si talis contractus fiat cum ignorante nauim esse vacuam , quidam dicunt, quod contractus est nullus: quia nihil est quod assecuretur, & quia ipse assecurator est inuictus: si enim sciret esse vacuam nauim non faceret talem contractum : eo quod timeret periculum nauis, quia non adhib eretur tanta diligentia seruandi nauim vacuam , atque si esset mercibus onusta. ¶ Vltima tamen sit conclusio. Talis contractus est validus si adhibeatur tanta diligentia in seruanda vacua naui, atque si esset onusta mercibus. Probatur, quia tunc nulla fit iniuria assecuratori, neque exponitur maiori periculo, sed omnino est contractus depositionis siue vaditionis. Obseruandum est tamen , quod quando iste contractus fit cum ignoranti , & nauis non periclitatur in toto sed in parte: non tenebitur assecurator soluere totum pretium nauis, sicut si esset onusta mercibus. Ratio est euidens, quia si reuera nauis esset plena, poterit in tali casu vti ea mercium parte quae salua facta est, ad soluendum pretium pro totis mercibus: si autem nauis illa omnino submersa est: tenebitur soluere totum pretium constitutum . ¶ Verumtamen contra ea quae diximus est vnicum argumentum , ex. c. nauiganti . de vsuris. vbi dicit Pontifex nauiganti vel eunti ad nundinas certam mutuans pecuniae quantitatem ex eo quod suscipit in se periculum , recepturus aliquid vltra sortem , vsurarius est, ergo non est licitum pro assecuratione aliquid recipere. Respondetur , quod tex. intelligitur in casu, vbi reuera nullum erat periculum , sed palliabatur vsura falso titulo assecurationis. Secundo respondetur , quod licet esset aliquod periculum , tamen illi mutuator non solum petebat iustum lucrum ex vi contractus assecurationis: sed etiam aliquid amplius ex vi contractus mutui, quod quidem erat vsura palliata contractu assecurationis. ¶ Quarto loco disserendum est de contractu societatis. De qua re Scholast. 4. d. 15. D. Tho. hoc in loco art. 2. ad 5. & Caiet. ibid. & in summ. verb. societas. & in opusc. 17. responsionum . resp. 5. Soto vbi sup. q. 6. & in. ff. & in C. agetur de hac re tit. pro socio. Item in. c. per vestras. de donat. int. vir. & vxor. Conrad . de contract . q. 92. Nauar. in Manua. c. 17. & super cap. primum . 14. q. 3. Couar. li. 3. Variar. Resol. Ante omnia nota primo, quod societas est conuentio siue pactum quorundam ad negotiandum lucri gratia. Socij vero dicuntur, qui ad negotiationem conferunt in communi pecuniam, siue industriam & operas. Nota secundo, quod contractus societatis duplex est. Quidam dicitur contractus eiusdem rationis, v. g. quando socij communi pecunia, communi industria, communibus diligentijs & ministris negotiantur. Alter contractus est & di citur diuersae rationis, quando v. g. quilibet sociorum confert in communi rem differentem : vt si Petrus ponit pecuniam , Paulus industriam , Ioannes operas ministerij. ¶ Tertio nota, quod iste contractus diuersae rationis potest adhuc dupliciter fieri, vno modo ita vt qui pecuniam confert exponat eam periculo vel lucro proportionabiliter cum industria alterius socij, quae tanti aestimatur quanti ipsa pecunia. Altero modo ita vt qui pecuniam confert obliget alium socium vt saluam illam seruet. ¶ Denique nota, quod de contractu societatis eiusdem rationis, & de contractu societatis diuersae rationis priore modo: nulla est dubitatio aut difficultas quin licitus sit talis contractus. Sicut definitur legibus citatis: & ratio est manifesta: quia negotiatio vt diximus. q. 67. art. 4. licita est, ac proinde impertinens est, quod illa negotiatio fiat ab vno vel duobus vel tribus, ergo si aequalitas seruetur inter ipsos socios licite poterunt negotiari. DVbitatur autem circa vltimum modum societatis, Vtrum sit licitus ille contractus, quando socius qui pecuniam confert, obligat alterum socium , vt seruet eam integram & insuper lucrum rependat . ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui contulit pecuniam socio ad negotiandum , poterit postea cum illo facere contractum assecurationis talem . v. g. Petrus ponit mille apud Paulum vt Paulus negotietur, & preterea ipse Petrus perit a Paulo vt assecuret mille pro 30. Item petit ipse Petrus a Paulo vt emat lucrum quod speratur pro 100. Tunc arguitur. Ecce Petrus in casu proposito saluo capitali quod contulit in societatem , recipit certum lucrum ab altero socio obligando eum vt reddat, ergo pars affirmatiua vera est. Probatur consequentia, quoniam omnes contractus liciti sunt. ¶ Secundo arguitur. Si qua ratione illa contractus esset illicitus, maxime quia Petrus est mutuator & recepit lucrum ex mutuo: sed non est mutuator, ergo. Probo minorem , quia depositarius qui assecurat depositum non reducit depositum ad mutuum , vt habetur in. c. fina. de deposito. Item qui assecurat accommodatum , non reducit illud ad mutuum , vt habetur in c. 1. de commodato ; ergo Paul. quando assecurat Petro suas pecunias, non efficitur mutuatarius: sed potius depositarius ad negotiandum . ¶ Arguitur tertio. Esto ita quod in tali casu esset ratio mutui, tamen ratione lucri cessantis poterit Petrus aliquid petere a Paulo, videtur enim cessare lucrum ipsi Petro dum vendit speratum lucrum Paulo. ¶ Quarto arguitur. Mille aurei expositi negotiationi pluris aestimantur quam non expositi, ergo Petrus potest exigere a Paulo socio & illum obligare vt reddat plusquam mille pro mille expositis negotiationi. PRO decisione difficultatis sit prima conclusio . Exponere pecuniam negotiationi, obligando socium vt assecuret capitale & aliquod certum lucrum, etiam vt emat lucrum quod speratur, vsura est & societas leonina, vt est in prouerbio desumpto ex. l. si non fuerit. ff. pro socio, de quo vide Eras. Chiliada. 1. centuria. 7. adag. 88. & haec sine dubio est communis sententia , & probatur ex. l. citata, vbi ait Iurisconsultus quod contra legem societatis est, percipere lucrum & aufugere damnum . Secundo probatur, quia in tali contractu est vere lucrum ex mutuo; nam in eo casu Paulus socius efficitur mutuatarius cum maneat dominus pecuniae illius absque obligatione ad negotiandum ; ergo cessat societas & lucrum quod exigit Petrus est ratione mutui. Et denique probatur , quoniam alias nullus contractus damnaretur tanquam vsurarius, si approbaretur iste, do tibi mille vt reddas 50. supra mille. Secunda conclusio . Contractus societatis & contractus venditionis lucri possent fieri cum eodem socio: dummodo capitale relinquatur expositum periculo. Probatur, quia illic non inuenitur aliqua inaequalitas, neque ratio vsurae: igitur vera est conclusio . Probatur antecedens : quia tunc seruatur proprietas vtriusque contractus , neque alter alterum destruit, & rursus lucrum quod speratur aestimabile est iusto pretio secundum contingentiam vt sit maius vel minus, ergo poterit designari quoddam medium in ipso pretio quod sit iustum. Tertia conclusio. Contractus assecurationis capitalis, potest fieri cum eodem socio: dummodo non fiant contractus venditionis lucri, & dummodo iustum pretium detur socio pro assecuratione. Probatur conclusio , quia iste contractus assecurationis secundum se licitus est & iustus, nisi forte corrumpatur ex coniunctione ad alterum contractum , & reducatur ad lucrum ex mutuo; sed in praedicto casu non reducitur ad mutuum : ergo. Probo min orem , quia per mutuum ipse mutuatarius efficitur dominus pecuniae, & potest eam expendere in quos velit vsus: sed Paulus socius in praedicto casu non efficitur dominus pecunie, sed tenetur ex contractu societatis cum ea negotiari incommodum Petri. Secundo probatur. Nam Petrus exponit se periculo amittendi pretium quod dedit pro assecuratione capitalis, si forte nullum fuerit lucrum vel minus quam pretium assecurationis. Quarta conclusio . Contractus assecurationis capitalis & contractus venditionis lucri possunt fieri cum eodem socio: dummodo pretium assecurationis sit equale cum pretio venditionis lucri. Probatur. Nam tali casu illi contractus reducuntur & resoluuntur in vnum contractum mutui gratis. v. g. si Petrus confert 100. Paulo in societatem , & dat 20. pro assecuratione, & rursus recipit 20. pro lucro quod speratur, tunc certe remanebit Petrus cum 100. que a principio dederat absque aliquo lucro vel damno. Quinta conclusio . Si pretium assecurationis sit minus quam pretium quod datur pro lucro ipso quod speratur & venditur, vsura est in tali contractu . Probatur. Nam Petrus in tali casu saluo capitali, obligat Paulum vt aliquid amplius reddat, ergo est lucrum ex mutuo. Confirmatur . Nam in tali casu Paul. manet dominus ipsius capitalis, neq; tenetur negotiari, ergo dissoluitur contractus societatis, & manet pure contractus mutuandi cum lucro mutuatoris, ac proinde est vsura saltem interpretatiue. Sexta conclusio . Si pretium assecurationis sit maius quam pretium lucri quod speratur, vel assecuratur, vel emitur ab altero socio: iniustus est contractus ex parte Paul. assecurantis . Probatur, quia tunc Petrus recipit certum detrimentum absque spe lucri, ergo non est equa societas ista, non tamen est illic vsura: quia Paul. qui facit iniuriam non est mutuator. Ex dictis sequitur, falsam esse sententima Maior. in 4. d. 15. q. 48. & 49. asserentis , omnes illos tres contractus supra dictos licite fieri cum eodem socio, saluo capitali & lucro, quam sententiam aliqui ex modernis ad pauca respicientes sequuntur. Item sequitur, falsam esse aliorum sententiam qui dicunt, per illos tres contractus dissolui quidem contractum societatis, sed resurgere alium contractum licitum , scilicet, venditionem mille aureorum negotiationi expositorum pro mille & 50. Item sequitur vt nobis videtur, falsam esse sententiam Caiet. respons. 11. vbi sup. vbi duo asserit. Primum est, quod si a principio fiat contractus societatis cum pacto vt postea fiant etiam alij duo contractus, vsura est. Et in hoc optime dicit Caiet. Dicit secundo, quod si a principio bona fide & libere fiat contractus societatis, & postea socij sponte sua velit alios duos contractus celebrare: licitum erit hoc. Ratio Caietani est, quia illi duo contractus posteriores fieri poterant cum alio tertio: ergo etiam cum socio. Probatur consequentia , quia socius qui bona fide contraxit societatem , non debet esse peioris conditionis quam alius tertius. Nihilominus haec sententia falsa est. Probatur ex prima & quinta conclusione . Quoniam siue fiant omnes illi contractus successiue, siue simul cum eodem socio: semper reducuntur virtualiter illi contractus ad contractum mutui cum lucro. Et ratio est: eo quod socius ille efficitur dominus pecuniarum quas alter socius contulit, neque tenetur amplius negotiari, sed duntaxat conferre lucrum alteri saluo capitali. Verum est tamen vt postea explicabimus, quod si statim reddat capitale cum aliquo pretio pro spe lucri futuri, poterit esse licitus contractus : quia tunc non manet ratio mutui ac proinde neque vsurae. AD argumenta in oppositum respondetur . Ad primum respondetur , quod etiam si quilibet contractus seorsum licitus sit, tamen si fiant simul vel successiue cum eodem socio dissoluuntur & relinquitur vnicus contractus mutui cum lucro. ¶ Ad secundum respondetur, quod non est eadem ratio de depositario assecurante depositum , & de socio assecurante capitale & lucro: quia depositarius non efficitur dominus depositi, etiam si assecuret depositum : sed tenetur seruare illud & habere in promptu ad voluntatem deponentis, at vero socius qui assecurat capitale & lucrum , efficitur dominus pecuniarum velut mutuatarius: neque tenetur amplius negotiari ad vtilitatem alterius socij. Ad tertium argumentum respondetur, quod si reuera cessat lucrum , vt in casu tertiae conclusionis : concedimus licitum esse vendere socio lucrum quod speratur. At vero quando gratis assecuratur capitale, & insuper datur vel promittitur certum lucrum : tunc efficitur ratio mutui cum lucro ac proinde erit vsura: quod non contingeret cum alio tertio, quia ibi non est aliqua ratio mutui. Ad quartum respondetur , quod mille expositi negotiationi, pluris aestimantur quam mille & 50. at vero non possunt vendi eidem socio negotianti: quia tunc efficeretur ratio mutui cum lucro. Magister Soto lib. 6. de iustitia, quaest. 6. tenet nostram sententiam contra Caiet. & etiam Accursius in. l. si non fuerit. ff. pro socio. Et Panor. in. c. per vestras. de donation. inter virum & vxorem. Et quamuis Soto videatur vniuersaliter negare tres illos contractus esse licitos cum eodem socio: tamen ille loquitur quando saluo capitali speratur certum lucrum , vnde non est contrarius nostris tertiae & quartae conclusionibus . Reliquum est respondere ad vnum argumentum quod potest fieri in fauorem Caiet. Esto ita, quod Petrus dederit Paulo 100. in societatem bona fide a principio, & in processu societatis ostenditur certa spes lucri magni, v. g. 30. tunc licitum erit Petro petere a Paulo, vt si velit dissoluat statim societatem & det sibi 15. supra 100. est igitur argumentum , ergo etiam erit licitum vt Petrus in eodem casu postulet statim 15. pro 30. quae sperantur pro lucro relicto capitali apud socium assecurato, ergo vera est sententia Caiet. quod successiue possunt fieri illi tres contractus cum eodem socio. Respondetur , quod si sententia Caiet. intelligatur in casu proposito a principio argumenti, scilicet, quod Paulus det statim capitale simul cum pretio lucri certo sperati vera est: quia tunc non est lucrum ex mutuo, imo vero etiam si relinquat Petrus capitale apud socium , poterit recipere aliquod lucrum pro certo lucro sperato: eo quod cedit iuri suo recipiendi 30. supra 100. Caeterum quod relinquat illa 100. apud Paulum mutuata vel assecurata: hoc quidem facit gratis, quia poterat ille statim exigere a Paulo 100. illa. Tamen si sententia Caiet. vniuersaliter intelligatur, falsa nobis videtur propter rationes praedictas. Cuius falsitas apparebit in casu, quo Paulus det aliquid lucri ipsi Petro vt relinquat apud Paulum capitale, tunc enim ipse Petrus erit vsurarius. DVbitatur secundo, An sit licitus iste contractus societatis. v. g. Petrus conferat Paulo. 100. in societatem ea conditione, vt ex illis 100. Petrus non possit amittere nisi quinque: sed neque lucrari nisi quinque, videtur enim iustus contractus, quia Petrus exponit se aequali periculo & lucro. Sed in oppositum est, quod Petrus in eo casu non exponit negotiationi reuera nisi tantum quinque: nam reliqua. 95. relinquit mutuata, vel assecurata apud Paulum , sed moraliter loquendo quinque negotiationi exposita non sunt apta ad lucrandum alia quinque: ergo iniquus est contractus. Ad hoc dubium respondetur breuiter in doctrina Sot. lib. 6. de iustit. quaest. 6. art. 2. ad secundum. Sit ergo prima conclusio. Qui deponit multum pecuniae ad negotiandum , ea lege vt non subeat periculum nisi certe partis, non poterit recipere ex lucro nisi tantum quantum illi parti secundum proportionem responderit, ( secundum inquam proportionem quam habet ad totum cumulum quod exponitur negotiationi). V. g. Petrus subit periculum in quinque, Paulus vero in 35. est autem lucrum 16. tunc Petrus reportabit ex lucro duo: Paul. vero quod reliquum est. Ratio est manifesta, quia sicut se habent . 5. quae exposuit Petrus ad 40. ita se habent duo ad 16. est enim proportio suboctupla. Secunda conclusio. Si autem Petrus faciat tale pactum , scilicet, si fuerit iactura tota vsque ad quinque, sit mea tota, dummodo si lucrum fuerit vsque ad quinque sit etiam totum meum , reliquum vero tuum: licitus enim tunc poterit esse contractus : quia Petrus exponit se damno & lucro pariter similiter & Paulus, &c. Ad argumentum pro parte negatiua conceditur intentum , nisi pactum fiat eis conditionibus quas posuimus in istis conclusionibus . DVbitatur vltimo, quomodo debeat fieri diuisio lucri inter socios? Respondetur vnica conclusione. Debet fieri diuisio inter socios, ita vt vnicuique tantum lucri eueniat, quanta est proportio pretij, quod contulit in societatem , ad totum cumulum quod exponitur negotiationi, & periculis eius. v. g. Petrus contulit in societatem 100. aureos, Paulus vero 50. cum sua industria quae totidem aestimatur, scilicet, 50. Ioannes vero conferat 50. sine industria; in hoc casu totus cumulus aestimatur in 50. supra bis centum. Sit autem lucrum 50. tunc debet dari Ioanni quinta pars lucri, scilicet 10. Petrus vero & Paul. diuident aequaliter quod reliquum est. Sed in oppositum est argumentum, ex. l. si non fuerit. ff. pro socio. vbi habetur quod potest esse commune lucrum , licet vnus socius subeat totum periculum . Item Instit. de societatibus. §. de illa. dicitur, posse alterum socium lucri duas partes damni vero non nisi tertiam recipere. Respondetur, quod in his legibus nomine periculi vel lucri intelligitur tantum in ipsa pecunia. Quod patet ex ipso contextu legis, si non fuerit. Vbi Iurisconsultus reddit rationem : quia industria mercatoris solertis, plus confert in societatem quam pecunia. Sed pro maiori intelligentia huiusmodi partitionis lucri vel damni inter socios nota quod alicuius negotiantis industria tripliciter potest aestimari. Primo modo secundum se, v. g. si socius locaret operas suas alijs socijs pro stipendio v. g. 20. & isto modo non consideratur formaliter vt socius, sed vt pure minister conductitius . Altero modo potest considerari industria socij in ordine ad lucrandum in negotiatione societatis: & sic multo pluris aestimari solet ad societatem quam priori modo. v. g. aestimabitur vt 100. ita vt si alius socius contulerit 100. in pecunia sit equalitas inter ipsos. Tertio modo considerari potest ista industria mixtim, ita vt ipse socius postquam locauerit suas operas alijs socijs tanquam minister ipsorum: dicat se velle conferre stipendium suum datum vel dandum in societatem, exponendo illud lucro vel damno , Dictum igitur est de priori illo modo, quod talis socius nihil lucri, nihil damni reportaturus est respectu stipendij sui, vel industriae: sed respectu aliarum pecuniarum quas ipse exponit negotiationi reportabit lucrum vel damnum : secundum proportionem illarum ad totum cumulum dummodo ex illis pecunijs soluatur etiam pars stipendij , quod ipse accipit pro ministerio; non enim solum ministrat in vtilitatem aliorum: sed etiam propriam. De secundo vero modo aestimandi industriam , aliqui solent ita iudicare, quod si Petrus ponit industriam quae aestimatur vt 100. ad negotiandum in societate, & Paulus ponit 100. aureos in pecunia: quod tunc totum quidem lucrum diuidendum erit inter illos: at vero si fuerit damnum in negotiatione societatis, v. g, in parte pecuniae quam posuit Paul. s. in 50. tunc ex alijs 50. quae reliqua sunt nihil debet reportare Petrus, etiam si totam industriam amiserit quae aestimabatur vt 100. Sed in oppositum est, quod in ipso lucro supra 100. aureos quos posuit alter socius, debet esse aequalis ille, qui posuit suam industriam quae aestimabatur vt 100. ergo etiam in damno debet esse aequalis: at vero si ex illis 50. quae reliqua sunt quando fit iactura aliorum 50. nihil reportat qui posuit suam industriam : non manet aequalis sed peioris conditionis : siquidem ipse amittit totam operam quae aestimabatur vt 100. alter vero non amitteret nisi 50. ergo de illis 50. quae reliqua sunt debet reportare 25. Magist. Sot. lib. 6. de iust. & iure. q. 6. art. 1. aliter meditatur de diuisione facienda inter socios. Ait enim habendam esse rationem periculi cui exponitur pecunia, potius quam ipsius quantitatis pecuniae, v. g. confert Petrus mille aureos in societatem , Paulus vero 100. vel industriam quae aestimatur vt 100. ad lucrandum in societate; tunc dicit, quod diuisio lucri debet esse aequalis inter ipsos si mille aurei quos contulit Petrus non sunt magis expositi periculo quam 100. inueniret enim ille aliquem qui assecuraret illa mille pro 10. Sed tamen haec regula fallibilis est. Et ratio euidens : quia licet Petrus non exponeretur nisi periculo vt 10. quia inueniret qui assecuraret pro 10. tamen neq; ipse Paulus in eadem negotiatione exponitur periculo nisi pro 10. inueniret enim qui pro 10. assecuraret 100. sicut alius inueniret qui pro 100. assecuraret mille, quapropter aequalitas in lucro debet esse proportionalis, ita vt Paul. reportet 10. partem & non medietatem , vt dicebat Soto: quia ille ponit 400. in societatem & Paul. 1000. vbi est eadem proportio. ¶ Sed tota difficultas est, quando fuerit iactura in ipsa pecunia, altero socio non ponente nisi industriam quae aestimabatur ad negotiandum & lucrandum aequaliter cum ipsa pecunia. Pro vtraque enim parte est optima ratio a nobis proposita. Nihilominus omnibus pensatis , quando fuerit iactura in proposito casu in ipsa pecunia nihil debet reportare de reliqua pecunia, qui posuit solam industriam . Et ratio est: quia industria eius aestimabatur aequalis cum pecunia ad lucrandum , negotiando sicut socius, non autem vt minister qui locauerit operas suas, neque fecerat talem locationis contractum sed mere societatis, vt ipse cum pura industria impenderet alterius socij pecunias in aliqua negotiatione ad lucrandum: quapropter alter socius qui posuit pecunias totas, non debet subire maius periculum vel detrimentum quam factum fuerit in ipsa negotiatione de sua pecunia; Ceterum alter socius qui posuit industriam tantum, nil pretij potest exigere pro sua industria impensa: quia non locauerat illam, neque negotiatus est vt minister: si enim locaret industriam suam haberet titulum ad exigendum stipendium: siue contingeret lucrum siue damnum : sed tunc non aestimaretur tanti industria illius, vt v. g. si aestimabatur vt centum in contractu societatis: aestimaretur vt decem, vel vt quindecim in contractu locationis. Et si quis dicat, quod ille non debet esse peioris conditionis quam minister: sed minister reportaret lucrum, etiam si fuisset in pecunia iactura: ergo socius debet etiam reportare lucrum. Respondetur, quod eodem argumento probaretur, quod si facta fuerit iactura totius pecuniae, deberet reportare lucrum qui posuit industriam. Dicendum ergo est, quod socius conditionis melioris, est quam minister in contractu societatis: quoniam spes lucri maioris pretiosior, est quam certitudo lucri ministri. Confirmant hanc doctrinam leges citatae, in quibus assertum est, quod potest vnus socius lucri quidem duas partes, damni vero non nisi tertiam recipere: quia praesupponunt quod ille socius parum pecuniae, scilicet, tertiam partem contulit, industriae vero plurimum: ita vt pecunia quam posuit simul cum sua industria aestimaretur in duplum ad lucrandum in negotiatione, quam pecunia alterius socij qui non posuit industriam. Caeterum in tertio modo aestimandi industriam, manifestum est quomodo debeat fieri distributio lucri vel damni. Etenim si fuerit lucrum, reportabit minister ille & socius partem lucri secundum proportionem valoris stipendij sui: si autem fuerit iactura pecuniae patietur etiam ille damnum secundum proportionem sui stipendij: industria vero eius nihil amplius lucri aut damni reportabit: quam per contractum locationis taxata fuerat. Et ex hoc amplius apparet quod dicebamus paulo ante. Etenim socius ille qui non locauit industriam & operam suam, pluris aestimaret spem maioris lucri quam stipendium certum & iustum sui laboris: & ex hac parte iustificatur quod admittatur ad medietatem lucri, & fortassis ad aliquid amplius. Si autem non fuerit lucrum ipse vult ex vi contractus eius amittere indu striam & proprium laborem . Denique circa omnia huiusmodi commercia & societates hoc vniuersale principium debet obseruari, vt vnicuique sociorum sit aequalis sua fortuna proportionabiliter cum fortuna alterius socij, tam ad lucrum quam ad damnum. At vero quando res dubia fuerit, an sit ista aequalitas in aliquo contractu, vel non: tunc poterunt socij cedere iuri suo, & reputare aequalem esset contractum: quemadmodum diximus in materia de emptione & venditione, quod si aliquis nesciens pretium rei, conueniat cum emptore ignorante etiam pretium rei, illud erit iustum pretium in quo ipsi conuenerint, etiam si alias non esset iustum. Et ratio est; quia in tali contractu propter communem ignorantiam vterque se exponit pari fortunae. Hactenus de societatis contractibus. # [de cambiis] De Cambijs. VLtima disputatio est de cambijs. De qua Theol. in. 4. dist. 15. Soto libro. 6. de iustitia, quaest. 8. Syluest. in verb. vsura. 4. Caietan. in opusculo de cambijs. Conradus quaest. 99. de contractibus, Ioan. de Medina in tract. de cambijs. Couar. in cap. nauiganti. de vsuris, vbi vide Nauarrum. DVbium primum est, An cambium sit licitum? Pro cuius explicatione nota primo, quod cambium in praesentia accipitur particulariter, prout est negotiatio in commutatione numismatum. Ex quo sequitur, quod cum negotiatio fiat lucri gratia, vt supra quaest. 77. art. 4. docet D. Thom. quod etiam cambium sit lucri gratia. Secundo nota, quod commutatio numismatum multiplex est ex parte materiae. Aliquando enim est inter numismata diuersarum specierum etiam physice & naturaliter, vt quando permutantur aurei pro argenteis: aliquando vero est inter numismata eiusdem naturae & rationis physicae, alterius tamen rationis secundum artem, vt quando commutantur coronae duplices pro simplicibus: Aliquando vero est permutatio inter numismata omnino eiusdem rationis etiam secundum artem, sed tamen permutantur, quia quaedam pecunia est praesens loco quae dam vero absens. Tertio nota, quod pecuniae vsus duplex est alius per se, alius per accidens. Vsus per se, est qui conuenit pecuniae inquantum pecunia est, scilicet, inquantum est adinuenta ad negotiationes. Et iste vsus est etiam duplex. Quidam qui competit pecuniae per se primo, scilicet, vt sit mensura rerum venalium, ad quem vsum principaliter est instituta: alius est, qui competit pecuniae per se secundario, vt commutatio pecuniae pro pecunia: & dicitur per se, quia competit pecuniae inquantum pecunia: dicitur autem secundarius, quia per se ordinatur ad illum vsum primarium. Solet afferri exemplum calcei, cuius vsus per se primo est calceatio. secundarius vero est venditio calcei quem vendit artifex, qui per se ordinatur ad primarium vsum. Rursus pecuniae vsus per accidens, est qui competit ei, non inquantum pecunia est sed ob alias causas, vt v. g. pecunia aurea datur aurifici ad deaurandum, vel etiam potest dari alicui ad ostentationem, vel etiam potest dari ad medicinam, item potest dari ad securitatem pro pignore. Sit igitur vnica conclusio. Cambium secundum se turpitudinem quandam denotat; potest tamen quanuis sit de genere male sonantium honestari iustis de causis. Haec conclusio probatur, ea ratione qua D. Tho. supra quaest 77. art. 4. probat similem conclusionem de negotiatione: cum igitur cambium sit negotiatio, similis erit ratio de illo. Est autem ratio D. Thom. haec. Negotiatio importat quoddam fomentum cupiditatis, cui nullus est terminus, siquidem exercetur lucri gratia. Quod autem possit honestari probat: quia lucrum potest ordinari, vel ad necessitatem vitae, vel ad bonum reipublicae, vel ad alias causas honestas. Caeterum a quibusdam assignatur ratio specialis vituperandi cambium, non solum inquantum est negotiatio, sed etiam ex parte differentiae inquantum est in permutatione numismatum . Sed nos dicimus nullam rationem specialem turpitudinis inueniri in Cambio vt sic, nisi inquantum est negotiatio, ad quam pertinet quod lucri gratia fiat, vnde haec differentia erit secundum magis aut minus, nisi forte dicat aliquis, quod vituperabitur specialiter: quia est maxima occasio pecunia ad fomen tum cupiditatis: iuxta illud, crescit amor numi quantum ipsa pecunia crescit. DVbium secundum est, an liceat commutare vel vendere pecuniam maiori pretio, quam lege sit taxatam? V. g. an liceat coronam auream, quae secundum legem aestimatur quadringentis dipondijs, commutare pro duodecim argenteis. Pro parte negatiua arguitur primo. Pretium legitimum consistit in indiuisibili, vt pretium tritici; ergo nullo modo licet illud variare. Et si respondeas, quod pecuniae pretium taxatur lege in ordine ad vsum primarium pecuniae, non autem in ordine ad secundarium , vel ad accidentarium, respectu cuius potest pluris aestimari pecunia, quam lege taxetur contra hoc sic replico & arguitur secundo. Quando Princeps monetam cudit, habet rationem qualitatis materiae. v. g. quod sit aurum, vel argentum, vel aes & ita taxat pretium iustum; ergo pecunia numquam debet esse pluris aestimanda ex parte materiae neque commoditatum, quae ex materia sequuntur. Antecedens probatur. Nam princeps qui commutat illam pecuniam cum republica vel particularibus, nihil detrimenti accipit, ergo vendit illam tanti quanti aestimabilis est, etiam ratione materiae. Tertio ex opposita sententia sequeretur, quod si quis debeat duodecim argenteos satisfaciet creditori dando coronam vnam; consequens est absurdum, & hoc esset intolerabile in republica, ergo. De hoc dubio sunt tres sententiae . Prima est negatiua, quam tenet Ioannes de Medina, Soto vbi supra, & multi alij Theologi. Secunda sententia est Caietani vbi supra capite. 6. & Syluest. vbi supra , quae sententia distinguit in hunc modum, scilicet, quod pecuniae pretium dupliciter potest considerari vno modo secundum quod pecunia est mensura rerum venalium, qui est vsus primarius illius: altero modo ad alios vsus secundarios, vel accidentarios supradictos. Dicit ergo haec sententia, quod si priori modo consideretur, non est licitum eam pluris aestimari quam lege taxetur: bene tamen si secundo modo consideretur licitum est aliquid amplius recipere ad arbitrium boni viri. Tertia sententia est quam tenuit Cano praeceptor meus, scilicet, licitum esse commutando pecuniam non solum pro pecunia, sed etiam pro alijs rebus venalibus: aliquid amplius accipere pro illa quam sit lege taxatum. PRO decisione prima conclusio sit. Licitum est commutare vel vendere pecuniam pro alia pecunia minutiore vel diuersi metalis, maiore pretio quam lege taxetur. Haec conclusio non reprobatur ab autoribus secundae sententiae. Et probatur a nobis primo ex vsu proborum hominum satis communi, qui commutant suas pecunias aureas pro alijs pecunijs maiore pretio quam lege taxentur. Secundo probatur. Nam causa augendi pretium rei venalis solet esse maius commodum quod secum affert res illa; sed pecunia aurea ex natura sua habet maiorem commoditatem multipliciter, nam est facilioris asportationis, valet etiam in pluribus locis, item valet ad medicandum & ad alias commoditates, item habet maiorem securitatem; solent enim Principes inferiores pecunias antiquare cum detrimento possessorum, quod tamen non contingit in pecunijs alijs, ergo est maioris securitatis. Tertio. Nam moneta quae rarior est, solet pluris aestimari quam lege taxetur propter necesssitatem illius ad negotiandum. Et hoc modo pecunia etiam inferioris metali, solet pluris aestimari quam inferioris, propter necessitatem ad negotiandum, & in tali casu licitum erit pro pecunia inferioris ordinis amplius accipere quam lege taxetur. V. g. licitum erit accipere argentum pro triginta duobus dipondijs. Sed est maior difficultas in commutatione pecuniae pro alijs rebus venalibus tunc enim est primarius vsus pecuniae ad quem taxata est, ergo videtur necessarium, quod tunc non varietur pretium lege taxatum. PRO cuius explicatione nota, quod commutationes pecuniae pro alijs rebus sunt in duplici differentia: quae dam ad quas tenetur homo ex antecedente iustitia: quaedam vero ad quas libere procedit sine obligatione antecedenti. Exemplum primi, quando Petrus soluit mutuum vel mercedem operario. Exemplum secundi, quando Petrus vadit ad forum emere quae libuerit, vbi nulla praecedit obligatio emendi neque vero vendendi. Secunda conclusio . In commutationibus primi generis, non licet pecuniam pluris aestimari quam lege sit taxata. Haec est conmunis sententia & probatur, quia si in huiusmodi commutationibus non haberet locum taxatio legis esset omnino frustra. Tertia conclusio. In commutationibus secundi generis, licitum est pro pecunia tali amplius accipere vel pluris illam aestimare quam lege taxetur. Probatur primo quia licitum est, vt etiam concedit secunda sententia , emere merces viliore pretio quam communiter valent , eo quod solutio facienda est in auro; ergo simili ratione licitum erit stante pretio rerum venalium, augere pretium pecuniae: eo quod aurea sit. Patet consequentia moraliter loquendo eadem est aequalitas vtriusque pariis. Item probatur. Nam licitum est vt diximus in prima conclusione in commutatione pecuniae pro pecunia, aliquid amplius accipere propter commoditatem alterius pecuniae; ergo cum ista commoditas sit pretio aestimabilis, licitum erit emptori conuenire cum venditore vt aliquid amplius accipiat ex mercibus propter illam commoditatem eo vel maxime quia ipse venditor libenter acceptat hunc contractum vnde nulla fit ei iniuria. Et confirmatur. Nam illa permutatio perinde est atque si emptor semel soluisset pretium in pecunia minus commoda, & postea venditor permutaret illam cum alia pecunia emptoris magis commoda, dato pretio & lucro. Ad primum incontrarium respondetur primo, quod pretium pecuniae taxatur in ordine ad vsum primarium, non ad secundarium & accidentarium. Secundo respondetur quatenus argumentum militat contra aliam conclusionem, quod pecuniae non taxatur pretium in ordine ad omnem vsum primarium , sed in ordine ad vsum primarium qui est in commutationibus , quae proueniunt ex antecedenti iustitia: non autem in alijs voluntarijs & liberis. Ex quo sequitur, quod si aliquis semel fecerit contractum emptionis certo pretio, nulla facta mentione de qualitate pecuniae, non poterit postea minuere de pretio, ex eo quod soluit in auro, neque venditor tenebitur acceptare & admittere talem solutionem. Ad secundum negatur consequentia . Quia quanuis princeps habeat rationem qualitatis materiae pecuniariae ad taxandum pretium pecuniae, & nullum detrimentum patiatur, quin potius commodum accipit & lucrum: quia reuera pecunia non habet tantum pretium & valorem exparte materiae & artificij, quanti taxatur per legem, eo quod admiscetur aliquando metallum vilius cum excellentiori ad expensas pro ministris, & ad aliquod tributum debitum Regi: caeterum postea vna pecunia cum alia comparata habet commoditates pretio aestimabiles. Ad tertium negatur consequentia, quia illa solutio prouenit ex antecedente iustitia. Sed circa ea quae diximus aduertendum est, intelligenda esse stando in solo iure nature. Nam per legem humanam poterit caueri ne in aliqua prorsus permutatione aestimetur pluris pecunia quam lege sit taxata. Et ita Carolus V. olim pragmaticam edidit, ne quis aureum duplum aliqua ratione permutaret nisi pro viginti duobus argenteis & duobus dipondijs; Caeterum illa pragmatica iam per contrarium vsum est abrogata, & antiquata. DVbium tertium est, an in permutatione pecuniae pro pecunia sit vera & propria emptio & venditio? Pro quo nota, quod pecunia multipliciter transfertur in alterum. In emptione quidem, tanquam pretium rei venalis. In mutuo transfertur cum obligatione vt iterum reddatur eadem, non in indiuiduo: sed specie. Item potest transferri in commodato ad ostentationem & medicamen, & hoc gratis; quod si fiat propter lucrum, erit translatio locutionis. Et denique transfertur in cambio. De hoc ergo quaerimus, an sit venditio. Pro parte negatiua arguitur primo. Pecunia est prima mensura rerum venalium : ergo ipsa non est venalis, alias esset mensura sui ipsius: & esset processus in infinitum . Secundo . Quando vna pecunia permutatur cum altera, non est maior ratio quare vna pecunia vendatur potius quam alia; ergo vel vtraque venditur quod est inconueniens, vel neutra, quod est intentum. Ad hoc dubium respondetur, & sit prima conclusio. Quando permutatur vna pecunia pro altera secundum pretium vtriusque lege taxatum, non est proprie venditio neque emptio, sed permutatio inter res eiusdem ordinis & rationis. Et hoc probat secundum argumentum. Secunda conclusio. Quando vna pecunia permutatur cum altera maioris commoditatis, ratione cuius datur aliquod pretium supra illud quod lege taxatur pro pecunia: est ibi proprie venditio illius commoditatis quae pretio distincto aestimatur, ita vt illud quod amplius soluitur pro illa pecunia, non pertineat ad pretium illius pecuniae vt pecunia est: sed ad alias commoditates. Ad primum argumentum respondetur, quod pecunia vt pecunia est non est vendibilis, sed inquantum habet maiorem commoditatem comparatione ad aliam pecuniam . Caeterum non est inconueniens, quod pecunia sit mensura pecuniae, sicut numerus est mensura numeri: neque est processus in infinitum, quia peruenitur ad vnitatem. Ad secundum respondetur, quod probat primam conclusionem. DVbium quartum est, quot sint genera cambiorum? Respondetur, quod primo diuiditur cambium in cambium reale, & fictitium, quod vulgo dicitur cambio seco, quae diuisio est analoga. Est enim cabium reale, quod reuera exercetur inter realem pecuniam ex vtraque parte, siue detur in praesenti loco siue in alio loco promittatur reddenda. Cambium autem fictitium est, quando aliquis fingit se habere pecunias Romae reddendas, quas quidem non habet, sed vult accipere in praesenti pecunias, vt expectetur tempus solutionis ad certum terminum . Cambium autem reale diuiditur in multas partes. Primum dicitur minutum siue manuale, quando de manu in manum commutatur vna pecunia pro altera. Secundum cambium est ratione loci, vt quando indigens Petrus pecunijs Romae, dat eas Salmanticae sub chirographo certae fidei, cuius virtute accipiat eas Romae. Et hoc appellatur cambium per literas. Tertium cambium est ratione officij, quando mercator v. g. vel aliquis alius obligatur mutuum dare negotiatoribus, ea lege vt sibi certum lucrum consignetur. Quartum cambium fit ratione tempo ris, quando aliquis accipit pecuniam mutuo redditurus illam cum lucro ratione expectatae solutionis. Quintum cambium est ratione monetae, vt quando pecunia vnius prouintiae vel Regni permutatur cum pecunia alterius prouintiae vel Regni, habita ratione pretij vtriusque pecuniae. Sextum cambium est ratione custodiae, quando campsor ex eo quod pecuniam custodit negotiatorum, accipit aliquod lucrum quotiescumque numerat illam pecuniam petenti. Vltimum cambium est ratione copiae vel inopiae totius pecuniae, vt v. g. in Hispania est maior copia pecuniae quam in Flandria, vnde pluris aestimatur pecunia in Flandria quam in Hispania. Vt v. g. indiget aliquis Flandriae mille ducatis, necesse est vt in Hispania det plusquam mille, v. g. 50. & haec est aequalitas pecuniae ratione copiae vel inopiae. DVbium primum est. An omnia ista genera cambiorum sint licita? Pro quo notandum est, potissimam difficultatem esse in 5. 6. & 7. genere cambiorum. Vnde pro alijs cambijs sit prima conclusio. Cambium fictitium siue siccum est vsurarium. Probatur. Nam reuera est mutuum cum lucro. Sed nota, quod si Petrus bona fide dedit pecunias Salmanticae Paulo fingenti se habere illas Romae, non peccat Petrus tunc : sed tamen postea cognita veritate tenetur restituere lucrum quod accepit in quantum factus est ditior. Caeterum ratione lucri cessantis vel damni emergentis propter fictionem Pauli potest lucrum retinere. Secunda conclusio . Cambium minutum siue manuale licitum est cum lucro moderato secundum vsum reipublicae. Haec conclusio probatur, ex his quae diximus dubio secundo. Et extenditur conclusio etiam ad eos qui non sunt campsores ex officio: quia eadem est ratio commoditatis pecuniae, siue commodetur a campsore, siue a peculiari aliquo. Quanuis Caietanus in opusculo citato cap. 1. dicat solis campsoribus ex officio licitum esse cambium minutum cum lucro. Et ratio eius est: quoniam violare legem taxationis pecuniae iniustum est; sed qui non ex officio cambiant pecuniam cum lucro, violant legem; non enim excusantur sicuti campsores ex officio, qui possunt aliquid accipere ratione officij vtilis reipublicae. Caeterum haec ratio differentiae manifestatur inefficax ex eodem Caietano vbi supra cap. 1. eo quod pecuniae non taxatur pretium in ordine ad vsum secundarium : vnde propter alias commoditates maiores, quas habet vna pecunia in ordine ad aliam, licitum erit possessori pretium accipere quicumque sit ille siue sit campsor ex officio siue alius quicunque permutator pecuniarum. Tertia conclusio. Cambium ratione loci, quod dicitur cambium per literas, licitum est, si fiat iusto pretio. V. g. Petrus desiderat pecunias quas habet Salmanticae habere Romae, tunc Paulus qui promittit se Romae daturum virtute chirographi certae fidei, potest pretium recipere propter hanc commoditatem quam facit Petro. Probatur primo. Quia illa commoditas est pretio aestimabilis secundum arbitrium prudentum virorum & timoratorum, ergo iuste potest Paulus pro illa aliquod pretium recipere. Item, quia talis diligentia est valde vtilis & necessaria reipublicae ad euitanda pericula & labores in asportanda pecunia; ergo iustum est vt propter talem diligentiam detur pretium. Confirmatur. Licitum est agassoni aliquod pretium accipere pro asportanda pecunia; ergo licitum erit campsori pretium recipere in casu posito, siquidem eandem praestat vtilitatem, imo maiorem: quia campsor assecurat pecuniam a periculis omnibus, agasso vero non assecurat a periculo fortuito. Quarta conclusio. Cambium ratione officij licitum est. Haec conclusio probatur ex dictis quaestione. 78. vbi definitum est, quod pro obligatione ad mutuandum, licitum est pretium recipere a mutuatarijs; ergo etiam pro obligatione ad cambiendum. Quinta conclusio. Cambium ratione temporis vsurarium est. Ista conclusio probatur: quia nihil aliud est quam mutuum propter lucrum. Et confirmatur. Nam hoc cambium nihil differt a cambio sicco, nisi quod in cambio sicco palliatur vsura fictio ne quadam, at vero in isto cambio manifeste accipitur mutuum cum promissione lucri. DVbium sextum est. Vtrum cambium ratione monetae sit licitum? Pro quo, nota ex Soto libro. 6. de iust. quaest. 12. art. 1. quod pecunia quadrupliciter potest pluris aestimari in vno loco aut tempore quam in alio. Primo: quia pecunia conficitur ex auro vel argento puriori. Secundo ratione raritatis auri vel argenti. Tertio ratione taxationis legitimae. Quarto ratione raritatis totius generis pecuniae. Est ergo nostrum dubium , an sit licitum accipere pecuniam, quae in vno loco pluris aestimatur, cum obligatione reddendi eandem prorsus in alio loco, vbi minus aestimatur. Prima conclusio. Licitum est pecuniam quae in vno loco pluris aestimatur ex eo quod est ex auro puriori recipere, reddendam eandem in alio loco, vbi propter illam rationem non tanti aestimatur: dummodo taxatio pecuniae in vtroque loco sit eadem. V. g. si scutum Hispanicum sit ex auro puriori quam scutum germanicum: nihilominus vtriusque scuti sit eadem taxatio legitima ratione pecuniae, licitum est vnum scutum pro alio cambire seu permutare, non solum in diuersis locis: sed in eodem. Probatur. Quia inter vtramque pecuniam est aequalitas ratione mensurae; ergo est iustitia in permutatione. Patet consequentia. Nam pretium taxatum maxime attenditur in ordine ad vsum primarium, scilicet vt pecunia est mensura rerum venalium. Sed nota, quod haec conclusio non tollit id quod dubio. 2. definitur, licitum esse pretium recipere propter maiorem commoditatem vnius pecuniae in comparatione ad alteram; sed hic tantum loquimur quantum est ex parte permutationis pecuniae pro pecunia, inquantum pecunia est. Item etiam aduerte, quod nostra conclusio videtur contraria primae conclusioni, quam ponit Soto vbi supra. Sed tamen reuera non est contraria: quia ille loquitur de permutatione pecuniae pro alia pecunia secundum pondus, quod vulgo dicitur, a peso ; quod si aliter intelligatur; nos falsam reputamus illam sententiam. Est enim ma nifestum exemplum quod in Regno contigit. Erat enim pecunia quaedam quae vulgo dicebatur tarja de a veynte, erant aliae tarjae vt ita dicam, quae dicebantur tarjas de a diez, quae quidem duplicatae tanti aestimabantur in ratione pecuniae sicut vna tarja de a veynte tamen in ratione ponderis non habebant tantum argenti sicut las tarj as de a veynte. Sed est argumentum contra nostram conclusionem principalem. Non est licitum commutare triticum minus bonum pro meliori, nulla facta recompensatione, ex parte minus boni; ergo non erit licitum commutare pecuniam ex metallo minus bono, cum pecunia melioris metalli, nisi fiat recompensatio . Respondetur, nego consequentiam ; quia triticum minus bonum non tanti aestimatur in foro sicut melius; Caeterum pecunia ex auro minus puro, tanti aestimatur in taxatione legitima: quanti pecunia ex auro puriori. Secundo respondetur, quod si triticum minus bonum tanti aestimatur in foro quanti magis bonum, licitum erit permutare triticum cum tritico. Hoc tamen non obstat, quominus qui habet melius triticum, possit illud permutare cum illo qui habet minus bonum triticum, exigendo aliquod pretium propter illam commoditatem qua se priuat: dummodo absit fraus & dolus contra pragmaticam. Si enim fraus adsit erit illicita permutatio propter malum finem . V. g. si Petrus erat venditurus facile triticum optimum, & eadem facilitate vendit minus bonum non erit ei licitum permutare illud cum tritico minus bono Pauli, exigendo ab illo maiorem mensuram tritici; haec enim est fraus contra pragmaticam. Secunda conclusio. Commutare pecuniam in vno loco vt similis vel eadem reddatur in alio loco, vbi pluris aestimatur in ratione pecuniae: iniustum & iniquum est. Vt v. g. Si Petrus det Salmanticae Paulo 100. aureos reddendos Romae vbi pluris aestimantur singula scuta. v. g. tredecim argenteis, iniquum est. Probatur. Recipit Petrus amplius quam dat; ergo est iniquus. Et si quis contra argumentetur. Licitum est dare frumentum Petro vt idem reddatur vel simile in quantitate, etiam si in loco & tempore vbi redditur, pluris aestimetur, ergo licitum erit exigere tot aureos permutatos, etiamsi pluris aestimentur vbi reddendi sunt. Respondetur nego consequentiam. Et ratio differentiae est: quia triticum semper manet idem secundum vsum & commoditatem, licet pretium varietur: at vero pecunia non manet eadem secundum commoditatem variato pretio. Sed arguitur secundo . Petrus poterat suas pecunias asportare Romam, & ibi permutare pretio currente; ergo potest exigere a Paulo, vt det illas Romae in tanto numero sicut accepit. Respondetur nego consequentiam: quia contractus permutationis pecuniae ratione loci, non est contractus asportationis: Nam in contractu asportationis portator non efficitur dominus pecuniae, at vero in contractu permutationis statim efficitur dominus pecuniae qui recipit illam: vnde non debet eam recipere maiori aestimatione quam valeat in loco vbi recipit. Exemplum est: poterat Petrus suas merces asportare Romam soluto pretio portitori, & ibi eas vendere pretio currente Romae, at vero si Salmanticae vendat & tradat portitori non potest ab illo exigere pretium quod Romae currit. Ita est de pecunia permutata, quod non debet aestimari pluris quam valeat vbi traditur. Tertia conclusio. Commutatam pecuniam, eandem vel similem exigere quando Princeps auxit pretium illius iniquum est. V. g. Petrus mutuauit Paulo 100. scuta quorum singula valebant quadringenta dipondia, postea vero contigit, vt tempore solutionis Princeps auxerit pretium scuti vsque ad 12. argenteos, dicimus quod tunc Petrus non potest exigere a Paulo 100. scuta: sed tantum 98. Ratio est, quia si exigeret 100. plus reciperet quam dedit in ratione pecuniae: quemadmodum si Petrus mutuasset Paulo, fanecam tritici, & postea tempore solutionis faneca ipsa aucta fuerit a Principe, non potest Petrus illam integram accipere, quia est aucta mensura. Ita etiam in casu proposito non poterit recipere tot scuta: quia variatum est scutum in ratione mensurae. Et si quis contra istam conclusionem argumentetur, licitum est Petro qui mutua uit Paulo fanecam tritici recipere ab illo fanecam tritici immutatam, sed valentem maiore pretio quam cum mutuauit; ergo eadem est ratio de pecunia. Ad argumentum negatur consequentia. Nam vt diximus quando pecunia augetur, non manet eadem in ratione pecuniae & mensurae: at vero etiam si pretium tritici augeatur, manet tamen idem triticum in ratione tritici & commoditatis & vsus illius: vnde in commutatione tritici cum tritico, per accidens est quod pretium augescat vel minuatur; nisi forte is qui permutat, obliget alium vt reddat quo tempore carius valuerit, tunc enim est vsura. Sed adhuc notandum est circa eandem conclusionem, quod aliqui dicunt posse fieri pactum inter mutuantem, & mutuatarium , vt etiam si a Principe augeatur pecunia, teneatur mutuatarius eundem numerum scutorum reddere. Sed tamen nos dicimus, quod istud pactum iniquum est & vsurarium, nisi excusetur propter aequalem fortunam vtriusque partis; quia tam possibile est quod vilescat pecunia quam quod augescat: Aut etiam quia ille qui mutuat pecuniam seruaturus erat illam vsque ad tempus, quo probabiliter aestimatur augenda. Sed quid erit, si tempore mutuationis non aestimabatur pecunia augenda vel minuenda; & postea breuissimo tempore notabiliter augmentata est? aliqui dicunt, quod mutuatarius tenetur non ex rigore iustitiae sed ex quadam aequitate, reddere totidem scuta quot accepit: maxime si qui mutuauit seruaturus erat vsque ad illud tempus. Nobis tamen nulla apparet ratio sufficiens ad obligandum mutuatarium sub peccato mortali, vt reddat tot scuta quot accepit. Quemadmodum viceuersa si breui illo tempore pecunia diminuta fuisset, non tenebatur Petrus qui mutuauit contentus esse 100. scutis. Sed mutuatarius redditurus erat tot scuta donec adimpleretur numerus dipondiorum quibus aestimabantur scuta quando illa accepit, ergo similiter si aucta fuerit pecunia non debet mutuatarius esse deterioris conditionis. DVbium septimum est. Vtrum quando mercator remittit venditorem ad mensarium, vt ab eo recipiat pretium rei venditae, licitum sit mensario exigere pre tium a venditore pro numerata pecunia? Pro cuius intelligentia notandum est, triplex esse genus negotiatorum. Sunt enim quidam negotiatores qui dicuntur mercatores celebres, quorum officium est emere merces in Regno vel prouincia vbi est abundantia illarum: vt iterum vendant in alio regno vel prouincia, vbi est inopia. Et quia isti mercatores indigebant pecunijs in varijs regnis & prouincijs, ad quas quidem, aut non est licitum transferri propter legem, quae vetat, vel cum magno periculo & labore transferrentur ad tam varia loca. Hinc ortum habuit secundum genus negotiatorum, qui dicuntur campsores qui negotiantur in mera pecunia permutantes pecuniam quam habent in vno loco, pro pecunia reddenda in alio loco. Hinc etiam ortum habuit tertium genus negotiatorum, qui dicuntur mensarij & vulgo banqueros, quorum officium est habere in deposito pecunias mercatorum & campsorum, & rationem dati & accepti in suis libris, insuper sunt fideiussores ipsorum. Et notandum est, quod isti mensarij dupliciter solent consignare pecuniam in suo banco campsoribus & mercatoribus. Vno modo recipientes reuera pecuniam ipsam a campsoribus & mercatoribus. Alio modo recipientes tantum chirographa, & consequenter ipsi mensarij solent dupliciter soluere debita creditoribus venientibus ad se. Vno modo numerantes pecuniam in praesentia, alio modo remittentes illos per syngraphas, idest, pollices ad alios mesarios. Deinde notandum est, quam communis sententia, & rationi naturali consona est, quod isti mensarij iuste recipiunt stipendium a mercatoribus vel campsoribus quorum pecunias custodiunt. Probatur. Nam diligentia custodiendi, & ratio dati & accepti & fideiussio, haec inquam pretio sunt aestimabilia. Caeterum quod nam sit iustum pretium huius diligentiae iudicandum erit arbitrio boni viri, si non fuerit lege taxatum. His suppositis arguitur primo pro parte negatiua dubij propositi. ex. l. 5. titulo. 18. libro. 5. Copilationis legum Hispaniae. Vbi reuocatur antiqua pragmatica in qua concedebatur mensarijs, vt ex mille numeratis acciperent quinque sibi ab illis quibus numerabant, ergo iam non est licitum. Secundo mensarij suas operas impendunt in vtilitatem campsorum & mercatorum; ergo ab illis tantum debent pretium accipere. Et confirmatur. Nam numerare pecuniam debitam venditori pertinet ad mensarium vice & nomine illius cuius pecunias custodit, qui tenebatur soluere & numerare pecunias; ergo ab isto tantum debet exigi & recipi stipendium, & non a venditore. Tertio. Venditor mercatori vendidit rem cuius pretium iustum erat 1000. ergo quando apud mensarium non datur illi integrum pretium sed minus quinque iniuriam patitur, vel a mensario vel a mercatore vel ab vtroque. Quarto. Si Petrus mutuasset Paulo 1000. non satisfaciet Paulus soluendo apud mensarium illa 1000. minus quinque, ergo neque satisfaciet venditori mercator, qui pro re vendita pro mille remittit illum ad mensarium vbi accipiet quinque minus. Vltimo esto ita, quod officium mensarij sit etiam vtile venditoribus; tamen non est iustum vt soli venditores soluant totum stipendium mensarij, siquidem mensarij sunt etiam vtiles mercatoribus & campsoribus: cuius tamen oppositum est in vsu. Nam mercatores & campsores exigunt interdum aliquid pretij a mensarijs propter depositam pecuniam apud illos, vel aliquid pretio aestimabile, scilicet, vt mensarij sint fidei iussores pro maiore summa pecuniae, quam recipiant. Sed in oppositum pro parte affirmatiua est communis vsus negotiatorum & mensariorum. De hoc dubio est prima sententia negatiua, quae valde verosimilis est propter facta argumenta, quam tenet Caietanus vbi supra, & Nauarro super caput Nauiganti de vsuris. numero. 37. & deinceps. Altera sententia est affirmatiua, quam tenet Soto in lib. 6. quaest. 11. art. vnico. PRO huius dubij decisione sit prima conclusio. Manifestum est, mensarios excusari ab iniustitia quando cognoscunt, quod res vendita non valebat numerata pecunia 1000. sed minus quinque. Et probatur. Nam illa quinque quae accipit mensarius sibi, pertinent ad mercatorem non ad venditorem. Secunda conclusio. Non est sufficiens titulus ad excusandum mensarium & mercatorem, quod istae remissiones fiant inter ipsosmet mercatores qui interdum sunt venditores, interdum mercatores. Dicunt enim aliqui, quod mensarius iuste recipit a venditore illa quinque, vt interdum quando sit mercator, impendat illi suam operam. Nos autem dicimus, quod iste titulus deficit in multis. Primo: quia non est vniuersalis ad omnes venditores. v. g. si agricola vendidit boues & remittitur ad bancum. Secundo deficit, quod non semper mercator & venditor habent pecunias apud eundem mensarium. Tertio, quod non toties est aliquis mercator, quoties venditor: quae omnia necessaria erant ad aequalitatem iustitiae ratione huius tituli & ad hoc vt talis mensarius possit recipere illa quinque iuste a venditore. Tertia conclusio. Verosimilis est titulus ad excusandum mensarium, quod illorum officium est necessarium ad negotiationes emptionis & venditionis; etenim si non esset tale officium, non possent venditores continuo recipere pecuniam numeratam: eo quod mercatores non possent pecunias ad tam varia loca secum deferre; & ideo quasi ex publico condicto decretum est stipendium mensarijs soluendum etiam a venditoribus. Quarta conclusio. Optimus titulus qui nobis videtur ad ex cusandum mensarios est, quod mensarij in rei veritate totum stipendium recipiunt a mercatoribus & campsoribus quorum pecunias custodiunt. Nam si quando pecuniam numerant venditoribus accipiant sibi quinque ex mille numeratis: tamen illa quinque non excipiuntur a pretio iusto debito venditoribus: sed ex pecunia mercatorum, quia tali conditione recepit mensarius pecunias custodiendas, vt quoties numeraret mille cuiuis petenti in nomine mercatoris: acciperet sibi quinque. Caeterum mensarius non tenetur examinare an iustum pretium sit rei venditae mille praecise, an mille exceptis quinque sed ipse venditor videat an mercator illa via sibi satisfaciat. Ad argumenta incontrarium. Ad primum respondetur, quod illa reuocatio Pragmaticae non est in vsu. Secundo respondetur, quod mensarius non accipit quinque a venditore sed a mercatore: & ideo non facit contra legem. Ad secundum argumentum & confirmationem respondetur, quod probant quartam conclusionem. Secundo respondetur in fauorem tertiae conclusionis quod officium mensarij cadit in bonum venditorum, & ideo iustum est, vt & ipsi aliquam partem stipendij soluant. Ad tertium respondetur, quod si aliqua iniustitia fit venditori quia non datur illi integrum pretium, refundenda est in mercatorem, non in mensarium. Sed notandum est, quod si venditor sit peritus in huiusmodi negotijs, non fit illi iniuria si non reddantur mille integra, quando pretium constitutum est soluendum a mensario, sciebat enim ille, quod minus quinque recepturus esset. Si autem venditor sit simplex agricola iniuriam patitur, si mercator non admoneat illum, quod solutio facienda est apud mensarium vbi recipiet minus quinque. Ad quartum respondetur, quod eadem est ratio de mutuatario, & de mercatore quando pretium rei venditae erant mille praecise. At vero si pretium rei venditae erant mille quatenus soluenda a mensario, non est eadem ratio: & ideo negatur consequentia. Ad vltimum respondetur, quod iuxta quartam conclusionem totum stipendium soluit mercator. Sed iuxta tertiam conclusionem respondetur, quod ex illis quinque quae accipit mensarius de mille numeratis, aliqua pars pertinet ad venditorem, quia erat necessaria ad complementum iusti pretij pro re vendita, alia vero pars pertinet ad mercatorem, quia non erat necessaria ad complementum iusti pretij. Et ita seruatur aequalitas inter mercatorem & vendi torem in ordine ad mensarium. Caeterum quod in eodem argumento insinuabatur, scilicet, quod mercatores & campsores exigunt pretium a mensarijs apud quos deponunt pecunias: iniquum & vsurarium videtur esse quibusdam. Sed nobis videtur quidem iniquum, non tamen vsurarium: quia ibi nulla est ratio mutui: siquidem mensarius non efficitur dominus pecuniae, sed tantum est custos paratus reddere quotiescunque depositor petierit. Est autem iniquum, quia depositor tenebatur soluere stipendium mensario, vel saltem non grauare illum petendo ab eo pretium. Nihilominus mercatores, possunt se excusare ab iniustitia, dicentes quod ipsi quidem soluunt stipendium mensarijs, scilicet, quinque pro mille: sed quia hoc stipendium est excessiuum pro ministerio illorum, defalcant (vt ita dicamus) aliquod pretium ab illo stipendio, vel aliquid pretio aestimabile, scilicet fideiussionem; nihilominus quod superest mensarijs ex stipendio est iustum pretium ministerij sui. Nos autem dicimus, quod si haec narratio vera est, nulla mensarijs iniustitia fit. Sed vehementer suspicamur narrationem falsam esse, & iniustitiam fieri mensarijs, quam ipsi patiuntur vt aliam maiorem irrogent alijs negotiatoribus & maiorem vtilitatem capiant. DVbium octauum est, An cambium ratione copiae vel inopiae totius pecuniae sit licitum? Pro cuius intelligentia notandum est primo, quod aestimatio pecuniae inquantum pecunia est, dupliciter potest fieri. Vno modo per legem Principis, & dicitur aestimatio legitima. v. g. quando in Hispania scutum aestimatur quadringentis dipondijs, & haec aestimatio dicitur legitima. Huic aestimationi superuenit alia interdum, quae potest dici aestimatio quasi naturalis, eo quod ex natura rei sequitur, vt vbi est maior abundantia pecuniarum minus aestimentur pecuniae, & vbi est minor copia magis aestimatur pecunia. Secundo notandum est, quod cum campsores ab vno regno in aliud cambiunt pecunias, rationem habent copiae vel inopiae monetae in illis regni. Verbi gratia, qui numerat pecunias Metinae, vt accipiat in Flandria, maiorem copiam pecuniae numerat Metinae, quam sit recepturus Flandriae: quia in Hispania est maior copia pecuniae. Tertio notandum est, quod in eadem Prouincia diuersis temporibus solet esse maior inopia totius monetae vel copia. Vnde ibidem non semper fit aequale cambium ad alia regna. HIS positis arguitur primo pro parte negatiua. In vna & eadem prouincia non est licitum cambium ratione copiae vel inopiae totius monetae diuersis temporibus: ergo neque in diuersis prouincijs eodem tempore. Antecedens explicatur. Non est licitum Petro mutuare Paulo centum scuta quando est maior pecuniae inopia, recepturus maiorem summam pecuniae quando fuerit maior copia monetae in eodem Regno. Et confirmatur. Non est licitum mutuare frumentum quando & vbi est inopia ipsius, ea lege vt quando fuerit maior copia frumenti , reddatur maior mensura frumenti, ergo est eadem ratio de pecunia. Secundo. Nullus est titulus sufficiens ad iustificanda eiusmodi cambia quae sunt in vsu, ergo non sunt licita. Probatur antecedens inductiue. Nam triplex est titulus qui assignari potest in fauorem cambiorum huiusmodi. Primus est, quod pecuniae absentes secundum locum non tanti aestimantur, neque sunt tantae vtilitatis, sicuti prae sentes: eo vel maxime quod sunt expositae periculis. Secundus titulus est ratione asportationis. Tertius titulus est ratione copiae vel inopiae totius monetae in diuersis Regnis & locis. Sed contra PRIMUM titulum est prima ratio, quod in cambijs quae sunt in vsu, ille qui numerat pecuniam in Hispania, maiorem summam numerat quam sit recepturus in Flandria, vbi pecunia est absens domino suo: ergo pecunia absens non est minoris valoris. Item ipsi campsori pecunia absens non est minoris vtilitatis quam praesens, neque est exposita maiori periculo: siquidem ita negotiatur cum absenti pecunia, atque cum praesenti, neque illam asportaturus est per itinera. Contra secundum titulum argumentum est, quia quanuis ille sit sufficiens ad recipiendum aliquid vt dictum est supra, tamen non sufficit iustificare inuentiones cambiorum quae in vsu sunt. Patet primo, quia qui numerat pecuniam vbi minor est copia, recipit amplius vbi maior est copia, ergo. Secundo. Quia licet sit eadem via & eadem pericula ab Hispania in Flandriam, & econtra, tamen non est idem pretium cambiorum; ergo ratio lucri non est asportatio: neque asportatio est titulus sufficiens, alias idem deberet esse pretium. Tertio. Quandoque fiunt cambia ad aequale, hoc est tanta summa pecuniae numeratur in vno regno atque recipienda est in alio, ergo nihil soluitur ratione asportationis. Vnde iste titulus non iustificat cambia. Denique cambia huiusmodi damnantur si fiant intra idem Regnum; ergo titulus asportationis non est sufficiens. Patet consequentia, quia etiam intra idem regnum esset sufficiens iste titulus. Iam vero contra tertium titulum est primum argumentum. Impossibile videtur, quod eodem tempore sint duo iusta pretia distincta cambiorum quae fiunt ab Hispania in Flandriam, & econuerso: sed ita est in vsu, quod sunt distincta pretia: ergo alterum est iniquum. ¶ Secundo. Si titulus ratione copiae vel inopiae totius monetae iustificaret cambia in diuersis regnis, ergo etiam in eodem regno in diuersis locis erunt licita haec cambia. Patet consequentia: quia in vno loco est maior copia totius monetae quam in alio eiusdem regni. IN decisione huius quaestionis difficillimae, quidam doctores referunt iustitiam horum cambiorum ad primum titulum. Ita Caietanus in opusculo de cambijs, cap. 7. Syluest. verbo vsura. 4. quaestione. 4. Nauarro vbi supra. Alij vero referunt ad secundum titulum. Alij vero ad tertium, inter quos fuit Victoria & Soto libro. 6. de iustitia, quaest. 12. articulo. 2. quanuis ipse propter primum argumentum factum contra primum titulum, dicat sibi non patere quodnam illorum cambiorum iustum sit. PRO decisione sit prima conclusio. Licitum est commutare pauciora dipondia, numerando illa vbi est penuria totius pecuniae, & recipere plura vbi est copia in alio regno. Probatur. Nam vbi est penuria totius monetae, pluris aestimatur ab omnibus quam vbi est copia: ergo ratione huius aestimationis licitum erit recipere maiorem summam vbi est maior copia monetae. Confirmatur. Licet permutare minorem mensuram frumenti in loco vbi pluris aestimatur propter inopiam frumenti pro maiore mensura, reddenda vbi aestimatur minoris propter abundantiam: ergo idem erit de pecunia. Secundo arguitur ab effectu. Res venales vbi est minor copia pecuniae minus valent quam vbi est maior copia totius pecuniae, ergo licitum erit minorem summam pecuniae in vno regno permutare cum maiore in alio regno. Patet consequentia, quia effectus, seu primarius finis ad quem ordinatur pecunia, est ad emendas res venales; ergo vbi respectu huius finis pluris aestimatur pecunia, licite permutabitur pro maiore summa pecuniae reddenda in alio regno, vbi minoris aestimatur in ordine ad finem principalem. Vltimo. Nam primus titulus & secundus non sufficiunt vt probatum est ad iustificandum cambia, ergo tertius titulus sufficiet, omnia enim damnare, durissimum est. Secunda conclusio. Duo illa cambia de quibus fit mentio in argumento primo contra tertium titulum, possunt iustificari etiam si pretium sit distinctum. Probatur. Iustum rerum pretium est illud quod aestimatur in communi foro, sed potest contingere, quod aestimatio cambij fori Metinensis sit maior a Metina in Antuerpiam, quam aestimatio cambij celebrati Antuerpiae ad Metinam: ergo pretia distincta poterunt esse iusta. Secundo. Multitudo emptorum est causa vt res venales pluris aestimentur: sed contingit plures esse qui quaerant cambia a Metina in Antuerpiam quam econtra: ergo iuste celebrabuntur maiori pretio Metinae quam Antuerpiae. AD argumenta respondetur . Ad primum negatur consequentia, quia lucrum ex mutuo ratione temporis expectati est vsura, non autem ratione diuersi loci. Concedimus tamen , licitum esse mutuanti deducere in pactum cum mutuatario, vt reddat plus pecuniae in ea quantitate quanta est necessaria ad emendum tantam copiam rerum venalium, quantam mutuator esset empturus, si non mutuasset pecuniam. Sed in isto casu non est lucrum ex mutuo, sed tantum mutuator se indemnem conseruat. Ad argumenta vero contra primum & secundum titulum non respondetur: sed concedo illorum intentum. Ad argumentum primum contra tertium titulum negatur antecedens propter rationem datam in secunda conclusione. Ad secundum negatur consequentia. Nam cambia eiusmodi prohibita sunt fieri intra idem regnum. Vt patet in. l. 8. titulo. 18. lib. 5. Copilationis legum Hispaniae. Secundo respondetur: quod licet non esset ista lex, consequentia nihil valet: quia intra idem Regnum est facilis asportatio pecuniae de loco in locum & perinde est atque si vbique esset copia pecuniae ad huiusmodi cambia transigenda: & ideo nihil pretij potest accipi ratione copiae vel inopiae: sed tantum ratione asportationis. Caeterum in diuersis Regnis regulariter loquendo non est facilis asportatio pecuniae: quia vel est lege prohibita, vel quia magnis exponitur periculis. Vnde superest necessarium esse ad negotiationes in mercibus diuersorum Regnorum, quod eiusmodi cambia fiant . Dixi regulariter loquendo, quia potest contingere vt duo regna essent inter se ita conuenientia, vt pecuniae libere & facile transferrentur de regno in regnum: & tunc non essent licita eiusmodi cambia de regno in regnum: sicut etima viceuersa contingit, quod in vno regno sint duo loca vsque ad eo distincta, vt transportatio pecuniae sit difficillima & per multas ambages & pericula, & tunc licita erunt huiusmodi cambia ratione copiae vel inopiae totius monetae intra idem regnum: nisi forte lege prohibeatur. Sicut v. g. potest esse licitum cambium ab Hispania ad Indos & econuerso, & tamen idem regnum computatur sed propter difficultatem transferendi pecuniam & propter multam copiam pecuniae apud Indos licite fiunt huiusmodi cambia. Plurimae aliae quaestiunculae possent di sputari circa casus particulares cambiorum: sed omnes ex praedictis facile soluentur. Vt v. g. si quaeratur, an quando campsor licite remittit venditorem, vel quemlibet alium ad mensarium, vt ibi recipiat pecuniam constitutam: an possit ipse campsor si nollet remittere accipere sibi, quinque ex mille numeratis? Respondetur, quod secundum quartam conclusionem & titulum ibi explicatum licitum est: quia illa, quinque ad illum pertinebant. Si vero titulus tertiae conclusionis admittatur, respondetur, quod non licet campsori retinere sibi, quinque integra: quia pars illorum pertinebat ad venditorem, sed licitum erit retinere medietatem. Caeterum ad alia dubia soluenda, duo principia sunt notanda. Primum est, quod ratione temporis expectatae solutionis non potest aliquid accrescere campsori, bene tamen ratione lucri vere cessantis vel damni emergentis. Ex hoc principio sequitur, valde suspecta esse cambia quae fiunt a Metina in Vlyssiponam secundum aequalitatem, quod vulgo dicitur, a ygual. Ratio est: quia communiter ista cambia fiunt quia campsor Castellanus expectat plus temporis quam moris est. Nam alia cambia quae communiter siunt, non transiguntur ad aequalitatem sed pauciora dipondia dantur Vlyssiponae quam recipiantur Metinae: & communiter expectatur tempus vnius mensis. Quod si quia dilatatur tempus hoc, cambium fiat adaequale, est vsura ex parte Castellani. Secundum principium est, quod sicut in alijs mercibus pretium iustum iudicatur esse quod currit in communi foro, dummodo non fiat monopolium ab ipsis mercatoribus: ita etiam in cambijs aestimandum est pretium iustum, quod currit secluso monopolio pecuniae ex parte campsorum . Quapropter si aliquis campsor accipiat in nundinis multam summam pecuniae ad cambium ab alijs campsoribus, reseruaturus eam ad tempus in quo maxime necessaria erat: non poterit cariore pretio cambire quam futurum esset si ipse non fecisset monopolium : at vero propriam pecuniam poterit campsor reseruare cambiendam pro tempore quo carius cambietur. Sicut quisque potest reseruare proprium frumentum vendendum tempo re quo carius est valiturum; non enim peccat contra iustitiam commutatiuam: poterit autem peccare in aliquo casu contra iustitiam legalem & contra charitatem patriae propter necessitatem reipublicae. Etenim secundum legalem iustitiam quisque tenetur prouidere bono communi tempore necessitatis. Et proportionabiliter dicendum est de campsoribus. Atque hactenus de cambijs. # [de monte pietatis] De Monte pietatis. SVperest specialis disputatio de monte pietatis, an sit vsurarius? De qua re Caietanus edidit opusculum longum, & Ioannes de Medina in tractatu de vsuris, & Soto libro. 6. quaestione. 1. articulo. 6. Nauarrus super caput primum. 14. quaestione. 3. nu. 46. PRO cuius decisione notandum est primo, quod mons pietatis est cumulus rerum vtilium, siue frumenti, siue pecuniae, destinatus ad subleuandas miserias pauperum per mutuum. Secundo nota, quod huius montis sunt tres conditiones. Prima est, quod qui montis curam gerunt, teneantur pauperi petenti mutuum, dare certam summam. v. g. tres aureos, tres modios tritici soluendos intra annum. Secunda conditio, quod pauper mutuatarius tenetur dare pignus custodiendum a ministris montis suo ipsorum periculo, ita quod si pauper soluerit mutuum intra tempus praefixum, teneantur reddere integrum pignus: sin autem soluerit intra tempus, venditur pignus & soluitur monti debitum, & reliquum redditur pauperi. Tertia donditio, vt pauper mutuatarius teneatur vltra capitale reddere aliquam pensionem pro singulis mensibus, non quidem ratione expectatae solutionis, sed pro stipendio ministrorum montis. Tertio notandum, quod inter operas ministrorum huius montis, quaedam sunt dignae pretio. v. g. habere rationem dati & accepti in libris, custodire pignora praesertim si sunt onerosa, conducere domum necessariam ad custodiam pignorum, & super haec omnia obligatio montis ad mutuandum aestimabilis est pretio. Aliae sunt operae ministrorum que debet exhiberi gratis, vt actio mu tuandi, redditio pignioris tempore solutionis. Quarto notandum, quod inter has operas ministrorum quaedam sunt manifestae in commodum pauperum, v. g. obligatio ad mutuandum, custodia pignorum; quae dam sunt que videntur esse in commodum montis vt conseruetur, & in vtilitatem ministrorum. v. g. habere rationem dati & accepti. Vltimo notandum est primam & secundam conditionem iustissimas esse, de quibus nulla est dubitatio. Item manifestum est, ministros montis posse recipere stipendium pro ministerio quod cedit in vtilitatem pauperum. Est ergo tota difficultas. An pro alijs ministerijs. v. g. pro habenda ratione dati & accepti, pro expensis librorum, pro custodia pignorum quae non sunt onerosa, vt v. g. anulus aureus: licitum sit aliquid pretij accipere ab ipsis pauperibus mutuatarijs? Pro parte negatiua arguitur primo. Pauperes coguntur reddere stipendium ministris pro sustentatione, quod redundat in vtilitatem ministrorum & non pauperum: ergo iniuriam patiuntur pauperes ipsi. Patet consequentia: quia nemo tenetur dare pretium alicui pro eo quod redundat in eius vtilitatem. Secundo. Nam & si pro diligentia custodiendi pignora onerosa, possit aliquid pretij a pauperibus exigi, tamen pro custodia pignorum quae non sunt onerosa: non potest aliquid exigi a pauperibus; sed a ministris montis indifferenter exigitur aequale pretium a quolibet paupere: ergo iniuriam faciunt pauperi qui deponit pignus non onerosum. Tertio. Maius pretium cogitur soluere pauper qui maiori tempore retinet mutuum , quam qui maiori tempore, ergo ratione temporis aliquid recipitur, & per consequens est vsura. Vltimo. Si homo particularis segregaret aliqua bona sua. v. g. frumentum aut pecunias ad mutuandum pauperibus, cum conditionibus supradictis montis pietatis, esset vsurarius, ergo & ipse mons. ¶ Sed in contrarium est. Quod multi Pontifices approbauerunt montem pietatis, v. g. Paulus II. Sixtus IIII. Innocentius VIII. & alij qui referuntur in Concilio Lateranensi Sessione 10. sub Leone 10. Et praesertim ipse Leo maxime montem pietatis approbat. & in Concilio Tridentino Sessio. 22. in decreto de reformatione, cap. 8. & 9. annumeratur mons pietatis inter opera pietatis. Nihilominus Caiet. vbi supra tenet partem negatiuam quem sequitur Soto vbi supra. PRO decisione huius difficultatis, est prima conclusio. Mons pietatis cum omnibus conditionibus supra positis vere pius est & iustus. Ista conclusio probatur ex expressa definitione Concilij Lateranensis vbi supra, vbi commemoratis opinionibus contrarijs circa montem pietatis & rationibus opinionum, aperte & grauissimis verbis definitur, montem pietatis licitum esse & pium , & praedicandum propter eius pietatem populis, etiam cum indulgentijs a sancta sede Apostolica concessis. Et ibidem excommunicantur qui oppositum dicere praesumpserint. Sed respondent autores contrariae sententiae, primo, quod non omnia acta Concilij Lateranensis sunt vsu & more ecclesiae recepta. Sed ista responsio nulla est. Nam quanuis interdum constitutiones Conciliorum non sint exequutioni demandatae: tamen declarationes iuris naturalis vel diuini, non sunt annumerandae inter constitutiones: sed inter institutiones fidei, & definitiones. Cum ergo in dicto Concilio ex professo declaretur, iustum esse montem pietatis cum illis conditionibus: non pendet illa declaratio ex vsu & more ecclesiarum. Secundo respondent, quod ibi non approbatur absolute mons pietatis quantum ad omnia capitula: sed solum declaratur licitum esse pro obligatione ad mutuandum aliquid pretij accipere. Sed neque ista solutio satisfacit: quia expresse ibi dicitur, licitum esse stipendium recipere pro expensis ministrorum necessarijs ad conseruationem montis, eo vel maxime quod pretium pro obligatione ad mutuandum sub pignore, non sufficeret ad soluendum ministerium necessarium pro montis conseruatione. Denique respondent , quod in praedicta Decretali approbatur mons pietatis cum omnibus suis capitulis & constitutionibus: quatenus sacris Canonibus non contrariantur. Et confirmant hanc responsionem: nam Caietanus qui interfuit illi Concilio optime intellexit mentem illius Decre ti: & tamen ipse adhibet istam solutionem in opusculo dicto, ergo bona est explicatio; praesertim quod cum Caietanus fuerit tempore Leonis X. nunquam fuit reprehensus propter illud opusculum. Sed haec responsio in duobus peccat. Primo, quia in illo Decreto nusquam sunt talia verba, scilicet quatenus sacris Canonibus non contrariantur; quin potius cum ipsae conditiones expresse numerentur & approbentur: declaratur, quod sacris Canonibus non contrariantur. Secundo peccat responsio ignorantia historiae; nam Caietanus in fine citati opusculi dicit se illud perfecisse anno 1498. at vero Concilium Lateranense indictum est a Iulio II. anno 1512. & sessio illa 10. citata, habita est sub Leone X. anno 1515. ergo constat quod Caietanus in suo opusculo non explicauit decretum Concilij Lateranensis, sed illa verba quae ipse dicit, referenda sunt ad aliam antiquiorem decretalem, quae non est in corpore iuris: quin potius creditur Caietanus retractasse suam sententiam; quia cum in Concilio Lateranensi in Sessione citata interrogatum fuisset a toto Concilio, an placeret illud decretum: responsum est ab omnibus, placere: vno excepto Hieremia Archiepiscopo Tranensi. Cum ergo Caietanus qui ibi aderat tanquam Magister ordinis Praedicatorum tacuisset, visus est approbasse decretum & suam sententiam retractasse. Deinde probatur conclusio ratione naturali. Nam vt habetur de regulis iuris in. 6. qui sentit commodum, sentire debet & onus: sed pauperes mutuatarij soli sentiunt commodum montis: ergo ad ipsos solos pertinet sentire onus. Praeterea. Ministri propter operas necessarias ad conseruationem montis merentur stipendium: sed qui erexit montem non tenetur de bonis suis illud conseruare, satis enim pie egit relinquendo montem obligatum ad mutuandum pauperibus; rursus neque respublica ad quam pertinet cura administrationis montis tenetur soluere istud stipendium: ergo reliquum est, quod pauperes teneantur ad soluendum stipendium necessarium ad conseruationem montis . Patet consequentia: nam conseruatio tantum cedit in vtilitatem pauperum . Et confirmatur. Nam qui erexit montem cum illis conditionibus , abdicauit a se dominium montis & transtulit in rempublicam, vel quod probabilius est in communitatem pauperum: & administrationem illius reliquit in republica. Quomodolibet ergo sit, semper tamen mons cedit in commodum tantum ipsorum pauperum; ergo ad ipsos tantum pertinet soluere stipendium montis. Secunda conclusio. Multo prudentius & pius erigeretur mons, si autor illius relinqueret pensionem sufficientem pro ministris: etiam si mons ipse non esset tam pinguis. Haec conclusio habetur expresse in Concilio citato, & ratione naturali patet. Quia melius est misericordia, subleuare miserias pauperum mere gratis, quam exigendo ab illis aliquod pretium pro ministris, ergo &c. AD argumenta posita in principio dubij restat respondere. Ad primum negatur antecedens. Imo omnes operae ministrorum cedunt in vtilitatem pauperum: siquidem sunt necessariae ad conseruationes montis, qui totus est dedicatus & obligatus ad mutuandum pauperibus. Ad secundum respondetur, quod quando aliquod pretium est legitimum, non debet variari propter conditiones indiuiduales mercis. v. g. sicut idem est pretium legitimum tritici, siue sit optimum, siue mediocre, siue commune sic etiam iustum pretium est, quod taxatum est statuto a republica confirmato : ad administrationem montis, vt quiuis pauper soluat recipiens mutuum pro singulis mensibus certam summam, siue det pignus onerosum siue non onerosum. Ad tertium respondetur, quod ministri montis nihil recipiunt amplius propter expectatum tempus, sed propter suas operas quae maiori tempore maiorem mercedem merentur. Ad quartum respondetur primo nego consequentiam: quia homo particularis retinet apud se dominium montis, & potest cum voluerit in alios vsus illum conuertere, vnde ad ipsum pertinebit montem conseruare de bonis proprijs: nam pro actione mutuandi nihil potest recipere. Caeterum qui erexit montem pietatis de quo loquimur, abdicauit a se dominium montis & transtulit in communitatem pauperum, cum obligatione ad mutuandum singulis pauperibus: & propterea administratio montis digna est stipendio dato a pauperibus mutuatarijs. Secundo respondetur, quod neque homo particularis esset vsurarius, si obligaret montem ad mutuandum pauperibus in perpetuum, retinendo sibi dominium directum dum viueret, & transferendo dominium vtile in vtilitatem pauperum: & sic posset recipere moderatum pretium, sicut dictum est de monte pietatis. SED circa primam solutionem est dubium, An dominium montis transferatur in rempublicam, an potius in communitatem pauperum, & an sit verum dominium? Ratio dubij est: quia ille dicitur dominus; qui potest vti re in quos velit vsus: sed neque respublica neque pauperum communitas potest vti hoc monte in quos velit vsus: ergo neutra est domina. Respondetur, quod siue dominium maneat in republica siue in pauperibus, non tamen dominium est perfectum & absolutum, sed limitatum voluntate antiqui domini erectoris montis. Sicut etiam primogenitura maioricatus; est enim filius primogenitus dominus illius: & tamen non potest in quos velit vsus expendere illa bona. Et vxor est domina suae dotis, & tamen non potest illam administrare viuente viro, sed tantum ipse vir. Secundo dico, quod dominium montis pietatis translatum est ad communitatem pauperum: administratio vero pertinet ad rempublicam. Et ratio huius est, quia tota montis vtilitas pertinet ad communitatem pauperum praecise, ergo ad ipsam pertinet dominium potius quam ad rempublicam. Hactenus de iustitia & partibus eius subiectiuis dicta sufficiant. De reliquis vero partibus iustitiae potentialibus in tertio tomo dicendum erit, Deo fauente, cui sit honor & gloria. LAVS DEO. SALMANTICAE, Apud Ioannem & Andream Renaut fratres. M. D. XCIIII INDEX RERVM OMNIVM, QVAE IN hoc opere continentur, summa diligentia ordine Alphabetico ita distinctus, vt nec superfluus nec diminutus videatur. -  -  Acceptio personarum. -  PERSONARVM acceptio sescundum fidem est peccatum . pag. 281. col. 1. D. mortale ex genere. ibid. col. 2. 1. Iustinae distributiuae oppositum. pag. 282. col. 1. B. & solum contingit in bonis communibus. pag. 282. col. 1. D. -  Huius peccati definitio traditur. pagina. 281. col. 2. D. -  Huius vitij quatuor proprietates recensentur . pag. 282. col. 1. B. -  Quare in Deo non possit esse acceptio personarum. pag. 283. col. 1. D. & sequent. -  Materia huius vitij sunt & honores & onera. pag. 286. col. 1. D. -  Vt non committatur hoc vitium tria sunt spectanda circa eos quibus bona spiritualia distribuuntur, vitae probitas, scientia aut doctrina, industria in peragendis negotijs ad quae eligitur. pag. 286. col. 2. D. & sequent. Circa primum explicatur an possit eligi quem eligens scit esse in peccato mortali. pag. 287. col. 1. D. Quae ex his conditionibus praeferenda sit explicatur. pagina. 288. col. 1. D. -  Electores & omnes distributores peccant hoc peccato aliquando venialiter non eligendo eum qui parum excedit alium in meritis. pag. 292. col. 2. B. Nisi iuramentum praestiterint de eligendo dignissimo. ibid. D. Imo etiam si alius sit alio multo dignior, poterit minus dignus eligi sine peccato. pag. 293. col. 2. B. Et quanuis eligere minus dignum sit peccatum mortale ex genere. ibid. col. 1. A. Non tamen est intrinsece malum. ibid. col. 2. D. nisi fiat propter indebitam causam. pag. 295. colum. 1. C. Debita tamen causa recensentur. pag. 293. col. 2. C. & sequent. -  Qualiter circa honoris exhibitionem possit esse acceptio personarum. vide verbo honor. §. honoris distributio. &. §. honor si est. & §. Resalutare. -  In ijs quae a iure relinquuntur arbitrio iudicis in fauorem alicuius quidquid faciat non peccat hoc peccato, pag. 311. col. 1. D. in ijs tamen quae relinquuntur arbitrio illius in fauorem causae litigantium potest. ibid. col. 7. A. Imo si non sequatur opinionem probabilissimam in ferenda sententia peccat hoc peccato. ibid. C. -  Acceptio rei. -  Qui propriam rem non potest recuperare secundum ordinem iuris potest illam accipere. pag. 400. col. 1. A. -  Qui accipit rem propriam a depositario, & a latrone secreto ad quid teneatur. pag. 399. col. 2. C. -  Accusatus, vide verbo Reus. Accusatio. -  Quomodo & quando accusatio sit licita, vel etiam in praecepto. pag. 431. col. 1. C. Quando etiam accusationem debeat praecedere correctio. pag. 429. col. 2. B. -  Actus idem potest pertinere ad diuersas species propter diuersos fines. p. 592. col. 1. B. -  Adulteri. -  Adultera non tenetur cum discrimine vite vel famae manifestare crimen . pag. 264. col. 1. B. & pag. 265. col. 2. C. Tenebitur tamen quantum poterit filij adulteri haereditatem minuere. ibidem. -  Adulter etiam tenebitur ad restitutionem totius damni. pag. 266. col. 1. A. -  Lex permittens marito occisionem adulterorum in fragranti non excusat illum a peccato. pag. 327. col. 1. C. -  Post latam sententiam maritus licite occidit adulteros. ibid. D. -  Aduocatus. -  Quibus casibus teneatur aduocatus ferre patrocinium pauperi citra extremam necessitatem. pag. 488. col. 1. B. -  Aduocatus qui ex ignorantia perdit causam clientis tenetur restituere. p. 489. col. 2. C. -  Aduocatus suscipiens causam iniustam quid & quibus teneatur restituere. p. 490. col. 1. A. -  Aduocatus in progressu litis cognoscens iniustitiam causae quid debeat facere. ibid. columna. 2. A. -  An in causa euidenter iusta vtens fallacijs teneatur restituere. ibid. D. -  An in casu dubio possit patrocinari vtramlibet partem. pag. 491. col. 2. B. -  Quantum pretij possint accipere pro petitionibus ordinarijs. pagina. 492. columna. 2. D. -  Quando pretia non sunt taxata a lege possunt pacisci cum cliente, sex moderationibus obseruatis. pag. 493. col. 1. B. -  Aduocatus an pro lite iniquo possit accipere pretium? pag. 495. col. 1. B. -  An liceat illis accipere dona? pag. 496. colum. 1. C. -  Agibile & factibile. -  Inter agere & facere, agibile & factibile quid differat. pag. 37. col. 1. D. -  Aggressor & inuasor, vide verbo Homicidium . §. Ille qui & sequenti. -  Amicitia. -  An amicitia possit esse inter patrem & filium , inter dominum & seruum, inter virum & vxorem, & qualis. pagina. 26. columna. 2. C. -  Appellare vide verbo Religiosus. §. Religiosis & verbo Reus. §. Quando liceat. -  Assecurationis contractus. -  Quid sit & quotuplex. pagina. 634. columna. 1. D. -  Si contractus sit verus & realis ex vtraque parte validus est. pag. 634. columna. 2. B. Si autem assecurator fingat ad assecurationem bona quae non habet, inualidus est. ibid. D. Si autem sit fictus ex altera parte, quid faciendum sit explicatur. pag. 635. columna. 1. D. -  B -  Belli insidiae. -  NON erit licitum quod princeps per legatum paret insidias alteri in bello. pag. 328. col. 1. B. -  Quando liceat per insidias occidere aduersarium ducem. ibid. D. -  Insidiosa occisio principis de Orange approbatur & iustificatur. ibidem columna secunda. C. -  Bulla Cruciatae. vide verbo irregularitas. §. irregularitas tantum. -  An per bullam Cruciatae habeat confessarius electus tantam potestatem quantam episcopus. pag. 379. col. 2. C. -  C -  Cambium. -  QVID sit & quotuplex. 640. columna secunda. C. & pagina. 643. columna secunda. C. -  Quamuis sit de genere male sonantium, potest honestari. pag. 641. col. 1. C. -  Quando liceat pecuniam pro pecunia vel pro rebus venalibus pluris cambiare quam lege taxetur. pagina. 342. colum. 1. A. & sequent. -  Cambiatio pecuniae pro pecunia quando sit venditio. pag. 643. col. 1. C. -  Cambium ratione temporis, vel cambium fictitium vsuraria sunt, cambium autem manuale, & ratione loci & officij sunt licita. pagina 644. columna prima. C. & sequentibus. -  Cambium ratione monetae examinatur an sit licitum. pagina. 645. columna. 1. A. Ratione copiae vel inopiae. pagina. 649. columna. 1. C. -  Vtrum licitum sit mensario exigere pretium a mercatore quando ex eius missione numerat pecuniam alicui. pag. 647. columna. 2. D. -  Censura, vide verbo Irregularitas. §. irregularitas tantum. -  Census. -  Quid sit. pagina. 628. columna secunda. C. & quotuplex. pagina. 629. columna secunda. C. -  Super nudam personam secundum ius naturae potest constitui census, pag. 629. columna . 1. A. -  Licitum est vendere censum cum pacto retrouendendi. pagina. 630. columna. 2. B. vsura tamen erit emere cum pacto retroemendi. ibid. D. -  Vnde sit sumendum iustum pretium in venditione censuum. pagina. 631. columna. 1. D. -  Licitum est emere censum temporalem minori pretio quam sit tota summa annualium pensionum. pag. 632. columna prima. B. -  Nouem conditiones necessariae vt census sint validi. pag. 632. col. 2. B. -  Emptor census non tenetur ex iustitia admittere redemptionem census per partes, nisi ita antea conuenerit inter illos per scripturam . pag. 633. col. 2. B. -  Christus. -  Christus Dominus non fuit rex temporalis, specialiter regni Israelitici. pagina. 138. columna. 1. A. -  Quod Christus inquantum homo sit rex & dominus vniuersi vel quod non sit: sine periculo erroris potest saluari, quanuis pars negatiua sit probabilior. ibid. C. -  Christus secundum quod homo habuit instrumentalem potestatem dominij vniuersalis. ibid. col. 2. B. -  Christi monarchia qualiter possit dici temporalis. pag. 140. col. 1. B. -  Christus qualiter fuerit voluntarius & inuoluntarius in sua passione. pag. 413. col. 2 C. -  Clericus. -  Clericis quo iure sit interdicta causa sanguinis pag. 330. col. 1. C. Sub ista lege comprehenduntur acolythi. pag. 331. col. 1 C. Imo & prima tonsura initiati. ibid. Quanuis hi non peccent mortaliter. ibid. D. -  Aliquae venationes sunt permissae clericis, & aliae interdictae vt agitationes taurorum. pag. 317. col. 1. D. -  Clerici in ciuilibus iure tantum positiuo sunt exempti a potestate seculari pag. 412. col. 1. B. & sequent. -  In quibus casibus poterit potestas secularis comprehendere clericos. pag. 413. col. 1. A. Quid autem ex peculiari priuilegio possit rex Hispaniae erga causas clericoru. ibid. D. -  Vide verbo venatio. -  Compositio. -  Quilibet princeps secundum ius naturae potest facere compositionem . pag. 245. col 1. B. De facto tamen in republica Christiana solus Pontifex potest illam facere. ibid. D. Causae iustificantes eam quae recte fit assignantur. ibid. D. -  Compositio quae fit cum ecclesiasticis, de bonis beneficiorum male perceptis si Pontifex sit omnino voluntarius valida est. pag. 246. col. 2. D. -  Confirmator. -  Debet confirmare quamlibet electionem factam de digno. p. 298. col. 1. A. -  Consiliarius iniquitatis. -  Consiliarius vel laudator maleficij si influant in animum inique agentis tenentur ad restitutionem. pag. 270. col. 1. A. Si iniquitas fuerit occisio clerici etiam si ante effectum subsecutum vituperet factum incurret obligationem ad restituendum & irregularitatem , quanuis non excommunicationem . ibid. D. -  Contractus quid sit & quotuplex. pag. 534. col. 1. C. -  Cont. actus assecurationis & societatis & alij huiusmodi ad reliquos contractus reducuntur . -  Contumelia & conuitium. -  Quid differat inter vtrumque . p. 499. col. 2. A. -  Vtrumque excedit detractionem & exceditur ab illa. pag. 500. col. 1. C. -  An de ratione eorum sit quod fiat in praesentia. pag. 501. col. 1. D. -  Peccata sunt mortalia ex genere. pag. 503. col. 2. C. -  An liceat, contumeliam pro contumelia obijcere. pag. 50. col. 1. D. -  Obijcere falsum crimen ad infirmandam fidem contumeliantis, an sit peccatum mortale. ibid. col. 2. D. -  D -  Dare seu datio. -  DATIO alia licita alia illicita: illicita autem multipli. iter talis. p. 236. col. 1. B. -  Debitum. -  Debitum duplex & morale & legale. pag. 46. col. 2. C. -  Definitio. -  Qualitas multoties definitur conuenientissime per genus mediatum. pag. 31. col. 2. D. -  Denuncians. Vide verbo irregul. §. denuncians. -  Clericus denuncians in causa sanguinis sine protestatione quam postulat ius, peccat mortaliter & manet irregularis p. 364. col. 2. C. -  Detractio. -  Qualiter sit perpendendum an detractio & murmuratio sint peccata mortalia. pag. 95. col. 1. C. -  Detrahere alicui per reuelationem occulti criminis otiam viro graui, peccatum est mort. ex genere. p. 510. col. 1. D. aliquando tamen licebit reuelare tale crimen. ibid. col. 2. A. -  Referre crimina secreta ex auditu quando sit peccatum detractionis. pag. 511. col. 1. B. -  Detractio grauius peccatum est quam furtum , leuius autem quam homicidium & adulterium. pag. 516. col. 1. D. -  Qui est con causa vt alius detrahat peccat contra iustitiam. pag. 518. col. 1. A. -  Diuisio rerum. -  Rerum diuisio non fuisset si status innocentiae perseuerasset. pag. 129. col. 1. D. -  Iurisdictiones omnes de facto appropriatae sunt earum dominis. ibid. col. 2. B. -  Licita est rerum appropriatio pro personis cuiusque status, seruata tamen proprij status conditione. ibid. D. -  Quo iure fuerit introducta rerum diuisio. pag. 130. col. 2 A. -  Dominium. -  Hoc nomen dominium multipliciter accipitur. pag. 115. col. 2. A. -  Definitiones dominij. p. 115. col. 2. D. & seq. -  An dominium rei distinguatur ab vsu illius. pag. 118. per totam & seq. -  Dominium aliud est actuale, aliud habituale. ibid. col. 2. A. -  Fratres minoritae in communi non habent dominium etiam earum rerum quae vsu consumuntur. pag. 118. col. 2. D. -  Dominium importat tria. pag. 120. col. 1. B. -  In Deo est perfectissimum dominium. In Angelis etiam & hominibus reperitur. p. 120. col. 1. C. -  Quod sit subiectum inhaesionis dominij & quod denominationis. pag. 121. col. 1. B. -  Dominium est perfectio absoluta, non relatiua. pag. 122. col. 1. D. -  Error est ponere charitatem vel fidem conferre dominium ciuile rerum externarum. pag. 123. col. 1. A. -  Dominij omnes diuisiones traduntur. p. 123. col. 2. B. & sequent. -  Tam res naturales quam supernaturales sunt materia dominij nostri. pag. 125. col. 2. B. -  Solus Deus est Dominus vitae hominis respublica autem & ipse homo sunt custodes illius. pag. 127. col. 1. B. -  Homo est dominus propriae famae & honoris. ibid. col. 2. D. Nec peccat contra iustitiam se infamando. pag. 512. col. 2. D. -  Homo est dominus bonorum spiritualium. pag. 128. col. 1. C. -  Nullus princeps est dominus bonorum quae applicata sunt ciuibus. pag. 131. col. 2. B. -  Titulus conferens ius ad acquirendum dominium rei possessae triplex est. p. 169. col. 1. B. -  Deus non potest abdicare a se dominium alicuius rei. pag. 283. col. 2. D. -  Dominij translatio. -  Dominij translatio quid sit. p. 150. col. 2. B. -  Per contractus iure irritos quando transferatur dominium. pag. 164. col. 1. A. -  Promissio quando transferat dominium, vide verbo promissio. -  Dos vide verbo vsura. §. Fructus pignoris. -  Dispensatio vide verbo irregularitas. §. solus Pontifex. -  Distinctio specifica. -  Perfectum & imperfectum quando distinctionem specificam causent. pag. 51. col. 1. C. -  Distributor. -  Quid differat inter dispensatorem & distributorem. pag. 300. col. 1. C. -  Distributor distribuens indignis tenetur ad reparationem omnium damnorum. p. 313. colum. 1. B. Imo aliquando non distribuens dignioribus. ibid. col. 2. B. -  Vide verbo acceptio personarum, & verbo episcopus. §. episcopi. verbo Patronus laicus, & verbo Religiosus. §. inter religiosos. -  Dubium. -  Dubia esse in meliorem partem interpretanda quotupliciter possit intelligi. pag. 94. columna. 1. B. -  Per se loquendo in casu dubio nemo tenetur dubium in meliorem partem positiue interpretari. ibid. D. -  Dubium de bonitate proximi quando sit peccatum mortale. pag. 94. col. 2. B. & pag. 95. col. 1. A. -  Suspendens actum in dubio quandoque peccat mortaliter. pag. 94. col. 2. C. & pag. 95. col. 2. C. -  Dubium aliud iuris aliud facti. p. 356. col. 1. A. -  Duellum. -  Duellum siue solenne sit siue singulare nullo modo acceptare licet. pag. 349. col. 1. B. -  E -  Ecclesia. -  COMMVNIS status Ecclesiae iure diuino exemptus est a potestate seculari. pag. 411. col. 2. C. -  Electio elector & electus. -  Vide verbo acceptio personarum. §. electores & verbo lex. §. Rationes propter quas. & verbo Religiosus. §. inter religiosos. -  Emptio & venditio. -  Emptio & venditio quid sint. p. 535. col. 2. B. -  Regulae ad dignoscendum iustum pretium in rebus quae venduntur. ibid. C. & pag. 538. col. 2. D. -  Quando modus vendendi rem augeat vel minuat pretium eius. pag. 537. col. 1. A. -  Ex quibus causis possit res carius vendi quam valeat. pag. 538. col. 1. C. -  Quid sit deceptio vltra medietatem iusti pretij in vendente & emente. p. 541. col. 2. A. Et an talis deceptio vel quaelibet alia sit licita illis. pag. 542. col. 1. C. -  Quando deceptio in emptione & venditione facta ex bona fide vel mala inualidet contractum. pag. 543. col. 2. B. -  Vitium rei quando irritet contractum emptionis. pag. 549. col. 1. C. -  Venditore dissimulante occultum vitium rei venditae, vel emptore non aduertente, an irritetur contractus. pag. 551. col. 1. C. -  AEqualis debet esse conditio ementis & vendentis. pag. 553. col. 2. A. -  Si res venalis habeat aliquam secretam virtutem , emptor non tenetur illam reuelare. ibid. C. -  Emptor & venditor non peccant contra charitatem si non manifestent copiam vel inopiam mercium futura. pag. 554. col. 2. B. Peccabunt tamen aliquando contra charitatem. pag. 555. col. 2. B. -  Emptionis & venditionis negotiatio relata ad lucrum qualiter sit bona vel mala. pag. 557. col. 2. D. -  Quando venditio rei qua male vsurus est emens sit illicita. pag. 559. col. 1. A. -  Non licet carius vendere propter expectationem solutionis. pag. 562. col. 2. C. Quando autem est periculum acerbae solutionis, quid possit exigere venditor declaratur. p. 567. col. 1. A. Quando etiam fuisset merces seruaturus in posterum quando darius venderentur explicatur quid possit. ibid. col. 2. C. Quid etiam si non fuisset seruaturus. pag. 568. col. 1. C. Quando autem propter modum vendendi in magna vel parua quantitate expectata solutione possit carius vendere. pag. 569. col. 2. B. Vtrum etiam anticipata solutione possit aliquid vilius emi. pag. 572. col. 1. C. -  Pagas acerbas aut non acerbas an liceat minori pretio emere. pag. 564. col. 1. A. -  Epicheia. -  Epicheiae & iustitiae legalis stricte dictae ad Synesim & Gnomin comparatio. pag. 53. col. 1. D. -  Epicheia est pars subiectiua iustitiae legalis generaliter dictae. pag. 52. col. 2. D. -  Epicheia dicitur aequitas per antonomasiam. pag. 54. col. 1. B. -  Ad Epicheiam quid spectet. pag. 53. col. 1. A. & col. 2. B. -  Episcopus. -  Praecipuum munus episcopi est docere & pre dicare. pag. 289. col. 1. D. -  Ad episcopale munus, Theologiae peritos pre ferendos esse Iurisperitis. ibid. licet aliquando praeferendi sint Iurisperiti. pagina. 290. col. 1. B. -  Promotiones episcoporum ab vno in alium episcopatum vt in plurimum damnandae sunt. pag. 298. col. 1. D. -  Episcopos in distributione etiam beneficiorum simplicium teneri eligere digniores, probabilius est. pag. 301. col. 1. C. -  Quid possint episcopi in dispensando super irregularitatem . pag. 377. col. 1. C. & pag. 378. col. 1. D. -  Esus carnium. -  Esus carnium licitus fuit ante diluuium. pag. 318. col. 1. B. Et de facto fuit. ibid. D. In statu autem innocentiae satis probabile est vtrumque. ibid. columna. 2. C. & pag. 319. col. 1. B. -  F -  Filius adulterinus. -  FILIVS adulterinus non tenebitur vt in plurimum credere matri dicenti sibi se esse talem . pag. 265. col. 2. D. Qui credit tenebitur relinquere haereditatem. ibid. & pagina. 275. col. 2. D. -  Filij spurij. -  Filios spurios tenentur parentes ex iure naturali diuino alere. pag. 156. col. 1. C. -  Filij spurij an omnino sint inhabiles ad suscipiendum aliquid a parentibus titulo aliquo. ibid. col. 2. C. & sequent. -  Filijs spurijs si aliquid relinquant parentes peccant mortaliter, & ipse filius ante iudicis sententiam tenetur restituere. pag. 157. col. 2. B. & D. -  Filij spurij possunt legitimari a principe. pag. 158. col. 1. B. -  Hi qui constituuntur haeredes a parentibus filiorum spuriorum ad quid teneantur respectu illorum. pag. 158. col. 2. A. -  Furtum & rapina. -  Quid sit furtum. pag. 391. col. 1. B. Definitio examinatur. pag. 392. col. 1. B. -  Leges praecipientes fures interfici iustae sunt. pag. 402. col. 2. A. -  Documenta ad diiudicandum materiam grauem in furto. pag. 403. col. 1. B. Qualis etiam materia requiratur in furto vt concedatur excommunicatio pro illo. 404. col. 2. B. -  In extrema necessitate licitum est accipere rem alienam. pag. 406. col. 2. A. -  G -  Gratitudo. -  GRATITVDO non potest accedere ad rationem iustitiae commutatiuae. pag. 114. col. 2. C. -  H -  Haeres. -  H AERES institutus a parentibus filiorum spuriorum praestita fide de donanda illis haereditate peccat mortaliter. pag. 158. col. 2. A. Est tamen verus hae res & dominus illorum bonorum . pag. 159. col. 2. B. -  Haeres sic institutus non praestita fide, non tenetur talia bona donare filio spurio. p. 159. col. 1. B. Tenetur tamen ex iustitia alere illos, & ex gratitudine alia multa obsequia illis praestare. ibid. D. -  Haeres institutus per testamentum minus solemne iuste possidet, nec tenetur indicare vitium testamenti . pag. 163. col. 2. A. -  Qui ab intestato succederet defuncto potest iuste agere contra eum qui testamento mi nus solenni institutus est haeres. pag. 162. col. 2. D. -  Haeres latronis bona fide succedens in bona defuncti, an praescribat rem . vel fructus eius. pag. 169. col. 2. C. -  Haeres vsurarij. vide verbo vsura. eodem. §. -  Homicidium, & occisio hominis, tyrannus insidiae belli, adulteri. -  Qui seipsum interficit contra quod praeceptum peccet. pag. 74. col. 2. C. -  Homicidium & occisio hominis in quo differant. pag. 322. col. 1. D. -  Quando hominibus praecipitur, non occides quomodo sit intelligendum praeceptum . ibid. -  Error est non licere potestati superiori occidere nisi tantum illos quos Deus speciali reuelatione vel lege iusserit interfici. p. 321. col. 2. C. -  Per se loquendo erit iniusta lex permittens priuatis personis vt occidant malefactorem ante latam sententiam a iudice circa factum . p. 326. col. 1. B. & pag. 422. col. 1. D. Si tamen malefactor iuste sit damnatus, aliquando poterit cuilibet priuatae personae permittere illum occidendum. ibid. col. 2. B. -  Clericis non est prohibita occisio malefactorum ex iure naturae. pag. 330. col. 1. C. Nec iure diuino positiuo. ibid. D. Sed iure ecclesiastico. pag. 331. col. 1. B. -  Praelatis ecclesiae habentibus dominium temporale non est prohibitum concedere autoritatem in causa sanguinis iudici delegato. pag. 331. col. 2. D. Opposita sententia scrupulosissima probatur. pagina. 332. columna. 1. C. -  Nulli licet occidere se directe, nec indirecte. pag. 336. col. 1. C. Quando autem sit ei licitum permittere se occidi, quando etiam teneatur vel etiam quando sit consilium. explicatur. ibid. col. 2. C. -  Ab homicidio excusantur Samson Eleazarus & Razias, & alij. pag. 337. col. 1. D. -  Qui se occidit, contra se peccat peccato opposito propriae charitati. pag. 338. col. 2. C. In ordine ad rempub. contra iustitiam commutatiuam , pag. 339. col. 1. A. Similiter per comparationem ad Deum. ibid. col. 2. B. -  Innocentem aliquando per accidens occidere licet. pag. 342. col. 1. D. non tamen ex imperio tyranni. ibid. col. 2. A. nec illum tyranno occidendum tradere. pag. 343. col. 1. A. Nisi vltro exire iussus obedire nolit. ibid. -  Qui sine occisione inuasoris propriam vitam, honorem, siue bona temporalia tueri non potest, non tenetur illum occidere. p. 345. col. 2. D. & pag. 347. col. 2. A. Imo consilium erit non occidere. pag. 345. col. 2. D. aliquando etiam praeceptum. pagina. 346. columna. 1. B. -  Quando possit aliquis praeuenire inuasorem, vel etiam falsum accusatorem eum occidendo. pag. 349. col. 2. C. & seq. -  Non licet intendere occisionem inuasoris in propria defensione. p. 357. col. 1. B. -  Honor & fama. -  Quid intersit inter honorem & famam. pag. 201. col. 2. C. -  Honor quid sit & quotuplex. p. 308. col. 2. B. -  Honoris distributio per se pertinet ad rempublicam, sed commissa ciuibus. ibid. D. -  Honor si est mere gratuitus in illius exhibitione non potest esse personarum acceptio. pag. 309. col. 2. A. -  Resalutare salutantem & iuxta morem patriae vnumquemque honorare ex iustitia debemus. ibid. -  Principibus & dominis deberi honorem certum est secundum fidem. ibid. B. -  An honorandi sint diuites propter diuitias? ibid. D. -  Honor annexus beneficio ecclesiastico etiam respicit bonum personae. pag. 295. col. 1. A. -  Honoris & famae restitutio qualiter sit facienda. vide verbo restitutio. §. Qui infamat, & §. Honoris. -  Infamare in vno loco infamem in alio, quando obliget restituere & quod sit peccatum. pag. 513. col. 1. A. -  I -  Imperator. -  IMPERATOR non habet dominium temporale supra totum orbem. pag. 148. col. 1. C. -  Imperator quantum ad aliquid est superior omnibus principibus Christianis. ibid. columna. 2. D. -  Incarcerare & detinere. -  Quando liceat alicui alium detinere ad horam ne perpetret malum. pag. 385. col. 2. B. -  Quando liceat alicui detinere eum qui se afficit iniuria quoad comprehendatur a iudice. pag. 386. col. 1. A. -  Incarceratus potest fugere sine impugnatione custodum. pag. 454. col. 2. B. Religiosis exceptis. pag. 456. col. 1. C. Quod etiam iuuamen possit illi praestari ad fugam. ibid. D. -  Iuste condemnatus ad poenam carceris, non potest fugere ab illo. pagina. 456. columna. 1. A. -  Inclinatio naturalis. -  In homine est triplex inclinatio naturalis. pag. 17. col. 1. B. -  I -  Iniustitia. -  INIVSTITIA specificatur ab iniusto. pag. 501. col. 1. B. Distincti habitus sunt iniustitia legalis & iniustitia particularis. pag. 66. col. 2. D. -  Sola iniustitia quae est ex intentione & electione facit hominem iniustum. pag. 68. col. 2. D. -  Per se nullus patitur iniustum volens, neque facit nolens, bene autem per accidens. pag. 71. col. 2. B. -  Volitio tamen seu nolitio ex ignorantia aut violentia non tollit rationem iniusti. ibid. C. -  Consensus damni circa bona quorum custodia non dependet ex hominis voluntate non tollit rationem iniusti. p. 72. col. 2. B. & sequentibus. -  Liber consensus patientis non tollit rationem iniusti si non sit respectu eius qui illud infert. pag. 74. col. 2. A. -  Iniustitiae culpa quatenus contra legem est, reparatur per poenam a iudice infligendam . pag. 212. col. 1. B. C. -  Iniustitia quam committit se occidens est contra iustitiam commutatiuam in ordine ad rempublicam. pag. 339. col. 1. C. Et etiam in ordine ad Deum. ibid. B. -  De iniustitia accusati vide verbo Reus. -  Inquisitores. -  Inquisitores relaxantes haereticos non incurrunt irregularitatem. pag. 365. col. 2. B. -  Inuentio rei. -  Res inuentas quae non fuerunt alicuius, esse inuentoris quomodo sit intelligendum. pag. 394. col. 2. B. -  Inueniens thesaurum improprie dictum tenetur restituere. ibid. D. Si tamen thesaurus sit proprie dictus cuius sit secundum ius naturae, explicatur. pag. 395. col. 1. D. Qualiter tamen sit distribuendus secundum iura ciuilia declaratur. ibid. col. 2. A. & seq. -  Princeps per legem potest applicare sibi thesauros inuentos. pag. 396. col. 2. C. -  Qui inuenit res quas verosimile est habere dominos, tenetur illos quaerere. pag. 398. col. 1. C. Si illi non compareant secundum ius naturae potest illas retinere. ibid. col. 2. D. Secundum ius positiuum quid faciendum sit, explicatur. pag. 399. col. 1. A -  Irregularitas. -  Quid sit. pag. 355. col. 1. C. -  Omnis irregularitas est ex iure positiuo. ibid. D. Nec potest incurri propter actum pure internum. pag. 356. col. 1. C. -  Bigamiae irregularitas contrahitur ante ba ptismum, nec per illum tollitur. pag. 357. col. 1. A. -  Ex homicidio ante baptismum non contrahitur. ibid. D. & pag. 358. col. 1. A. -  Quod homicidium dicatur voluntarium aut casuale in ordine ad irregularitatem . p. 358. col. 1. D. & seq. &. p. 367. col. 1. D. -  Quanuis incurratur irregularitas ex homicidio in defensionem honoris & bonorum temporalium . pag. 361. col. 2. D. Et etiam in defensionem vitae proximi, aut pro conseruanda republica. pag. 363. col. 1. A. Non tamen propter homicidium in propriae vitae defensionem. pag. 360. col. 2. B. -  Denuncians in causa sanguinis quando contra hac irregularitatem. pag. 363. col. 1. D. -  Qui docent, consulunt aut praecipiunt vt malefactores occidantur quando maneant irregulares. pag. 365. col. 1. C. -  Monachi & clerici exhortantes bellatores non manent irregulares. pag. 366. col. 2. D. -  Qui impedit ne innocens defendatur, manet irregularis, pag. 368. col. 2. D. Imo etiam multoties qui non impedit ne occidatur. pag. 367. col. 2. D. & pag. 369. col. 1. B. -  Quando irregularitas sequitur culpam an sufficiat venialis? pag. 370. col. 1. A. -  An ille qui dat operam rei illicitae, ex qua sequitur occisio hominis, semper incurrat irregularitatem? pag. 3. 73. col. 1. A. -  Quarum partium corporis humani mutilatio causet irregularitatem. pag. 3. 74. col. 1. C. -  Irregularitas tamen quae est poena alicuius culpae, intelligitur nomine censurae in bullis cruciatae. pag. 376. col. 1. A. -  Sohis Pontifex potest dispensare in irregularitate ex homicidio voluntario. pag. 377. col. 2. C. Etiam occulto. pag. 378. col. 1. B. Quid autem possit episcopus circa homicidas occultos ante & post Concilium Tridentinum explicatur. ibid. D. & seq. -  Irrisio. -  Irrisio grauius peccatum est quam contumelia, leuius tamen quam detractio & susurratio. pag. 526. col. 1. D. -  Irrisio virtutis pestilentissimum vitium . ibid. B. -  Iudex, vide verbo iudicium. -  Iudicem esse iustitiam animatam qualiter sit intelligendum. pag. 84. col. 2. C. -  Non licet illis accipere munera. pag. 496. col. 1. C. -  Quare animum iudicis comparauerit Aristot. arae Deorum. pag. 85. col. 1. A. -  Deus in sacris literis appellatur iudex, & iudices Dij. ibid. B. -  Error est asserere iudicem ob peccatum mor tale ipso facto amittere iurisdictionem. pag. 85. col. 1. D. -  Iudex in peccato mortali proferens sententiam quando peccet, vel non . p. 85. col. 1. D. -  Iudex tenetur sequi opinionem probabilissimam in ferenda sententia. p. 311. col. 2. C. Imo non potest eligere aeque probabilem in gratiam amici. ibid. D. -  Iudex extrahens reum ab Ecclesia vsurpat iudicium. pag. 415. col. 2. B. similiter si excommunicatus iudicet, quanuis si sit toleratus sententia sit valida. pag. 416. col. 1. B. -  Iudex tenetur iudicare iuxta allegata & probata. pag. 419. col. 2. A. Quid autem facere debet quando innocens iuridice probatur nocens explicatur. p. 421. col. 1. C. & seq. -  Quam poenam iuris possint relaxare iudices. pag. 425. col. 2. D. quando etiam teneantur ad restitutionem ex relaxatione indeuita. pag. 426. col. 1. B. -  An iudex per iniuriam cognoscens crimen possit procedere vsque ad condemnationem. pag. 467. col. 2. C. -  Iudicium. -  Huius nominis iudicium variae significationes. pag. 77. col. 2. C. -  Iudicium formaliter est actus elicitus a prudentia per synesim. pag. 79. col. 2. B. -  Iudicium speciali ratione pertinet ad iustitiam . pag. 39. col. 1. D. & pag. 78. col. 1. C. & pag. 80. col. 1. D. & pag. 81. col. 1. D. -  An iudicium prolatum a iudice & a priuata persona sit eiusdem speciei. pag. 81. col. 2. A. -  Tres conditiones requisitae ad rectitudinem iudicij. pag. 83. col. 2. D. -  Quod iudicium debet procedere ex inclinatione iustitiae qualiter sit intelligendum . p. 84. c. 1. D -  Iudicium non procedens ex inclinatione iustitiae quando sit peccatum mortale. p. 85. col. 1. C. -  Iudicium secundum legis praescriptum est proferendum etiam a supremo principe. p. 97. col. 1. B. -  In causis criminalibus satisfacta parte potest iudex dispensare in rigore legis: in ciuilibus autem rarissime. ibid. C. -  Iudicium latum a tyranno secundum formam iuris obligat in conscientia . p. 103. colum. 2. A. & pag. 411. col. 1. A. -  Iudicium temerarium. -  Grauitas seu leuitas iudicij temerarij, & materiae illius. p. 90. col. 1. C. & col. 2. B. -  Iudicium temerarium , dubium & suspicio in quibus conueniant & differant. pag. 89. col. 1. A. -  Deliberatum iudicium temerarium etiam suspiciosum ex genere suo est peccatum mortale. pag. 90. col. 2. D. & pag. 91. col. 1. D. -  Qui temerarie iudicat, suspicatur aut dubitat vsurpat autoritatem Dei. pag. 102. col. 2. B. -  Ius seu iustum. -  Huius nominis ius multiplex acceptio. p. 5. col. 1. C. -  Ius esse obiectum iustitiae. pag. 8. col. 1. B. & pag. 15. col. 1. A. -  Differentia inter ius & iustum. ibidem. -  Iuris omnes diuisiones traduntur. p. 14. col. 1. B. -  Tres conditiones requisitae ad ius seu iustum simpliciter. p. 25. col. 1. D. & pag. 51. col. 2. C. -  Ius alia ratione est obiectum iudicij & iustitiae. pag. 81. col. 1. D. -  Potest haberi ius ad aliquid petendum , vel materiale ius iustitie, vel formale. p. 234. col. 1. D -  Ius dominatiuum. -  Ius dominatiuum distinctum est ab omnibus alijs. pag. 115. col. 2. B. -  Ius gentium. -  Ius gentium esse partem iuris positiui multis probatur. pag. 20. col. 1. B. -  Ius gentium quasi medium est inter ius naturale & positiuum ciuile. pag. 21. col. 1. A. -  Ius gentium possibile est abrogari ex humano beneplacito, pag. 21. col. 1. C. -  Imo aliquando pie abrogatum est quantum ad aliquid. ibid. col. 2. C. -  Ius gentium quod alicui principi commune est cum altero, non potest ab aliquo illorum abrogari sine consensu alterius. p. 22. col. 1. C. -  Qualiter ius gentium dicatur naturale. pag. 19. col. 2. A. -  Ius naturale & positiuum. -  Ius conuenienter diuiditur in naturale & positiuum. pag. 11. col. 2. C. -  Errat in philosophia qui negat ius naturale. pag. 11. col. 1. A. (ibid. col. 2. D. ) -  Iuris naturalis & positiui causae efficientes. -  Eorundem causae exemplares . pag. 12. col. 1. D. -  Ius naturale immutabile esse, non vero ius positiuum. pag. 12. col. 2. D. -  In iure naturali nullam vnquam factam fuisse dispensationem. pag. 13. col. 1. B. -  Ius naturale duplex. pag. 14. col. 1. C. -  Dupliciter potest aliquid pertinere ad ius naturae. pag. 15. col. 1. B. -  Circa id quod est de iure naturae negatiue potest ius positiuum aliquod determinare. ibid. C. -  Ius naturale non proprie sed per quandam similitudinem ponitur in brutis. p. 17. col. 1. A. & B. -  Nihilominus ius naturale cum aliqua proprietate conuenit brutis. ibid. col. 2. C. -  Ius positiuum diuiditur in ius gentium & ciuile. pag. 19. col. 2. D. -  Iustitia. -  Haec nomina iustitia, iustificatio & iustus dupliciter accipiuntur. pag. 5. col. 1. D. & pag. 31. col. 1. D. -  Actus in quo reperitur ratio formalis iustitiae necessario est bonus ex omnibus circunstantijs . pag. 6. col. 2. B. -  Qualiter iustitia differat ab alijs virtutibus. pag. 5. col. 2. C. & sequent. -  Rectitudo iustitiae secundum rationem genericam sumitur per ordinem ad agens, secundum vero rationem specificam per ordinem ad alterum. pag. 7. col. 1. C. -  Quae aequalitas sit sufficiens ad veram rationem iustitiae. pag. 26. col. 1. B. -  Iustitia conuenienter definitur quod sit perpetua & constans voluntas, &c. pag. 31. col. 1. C. -  Quare sola iustitia inter omnes virtutes in ordine ad voluntatem definiatur. p. 32. col. 1. D. -  Iustitia sola ex omnibus virtutibus est bonum alienum. p. 34. col. 2. C. & pag. 35. col. 1. C. -  Iustitia qualiter requirat diuersitatem suppositorum. pag. 34. col. 2. D. -  Iustitia actualis potest esse ad alterum qui non existat. pag. 35. col. 2. A. -  Iustitia est in voluntate. pag. 39. col. 1. C. & pag. 60. col. 2. D. & pag. 61. col. 1. A. -  Iudicium est actus elicitus a iustitia. pag. 39. col. 1. D. & pag. 78. col. 1. C. -  Iustitie omnes diuisiones traduntur . p. 51. col. 1. -  Tres conditiones necessariae ad iustitiam . pag. 51. col. 2. C. -  An omnis iustitia versetur tantum erga operationes. pag. 60. col. 1. C. -  Medium iustitiae est medium rei, aliarum autem virtutum medium rationis. p. 61. col. 2. D. -  Qualiter iustitia excedat misericordiam & excedatur ab illa. p. 65. col. 1. B. D. & col. 2. A. -  Iustitia commutatiua & distributiua. -  Iustitiam commutatiuam & distributiuam specie differre. pag. 112. col. 2. B. -  Iustitia commutatiua est species specialissima iustitiae. pag. 114. col. 2. D. -  Inter Deum & hominem & inter patrem & filium non reperitur proprie iustitia commutatiua sed aliquid altius. pag. 340. col. 1. A. Potest tamen homo peccatum iniustitiae commutatiuae committere . p. 339. col. 1. B. &. p. 340. col. 1. A -  Iustitia legalis & particularis. -  Probabile est iustitiam legalem excedere particularem secundum rationem virtutis, excedi autem ab illa secundum rationem iustitiae: probabilius tamen est excedere eam secundum omnem rationem . p. 45. col. 2. D. & p. 46. col. 1. A. & p. 47. col. 2. B. -  Quando iustitia legalis obliget ad restitutionem. pag. 47. col. 1. A. -  Iustitia legalis est distincta ab omni virtute. pag. 49. col. 1. C. -  Qualiter intelligendum sit iustitiam legalem esse eandem cum omni virtute. pag. 50. col. 1. A. -  Iustitia legalis dirigit alias virtutes in bonum commune. pag. 50. col. 1. D. -  Iustitia legalis generaliter dicta diuiditur in epicheiam & iustitiam legalem stricte dictam. pag. 52. col. 2. D. Differentia inter iustitiam legalem & epicheiam. ibidem. -  Earundem ad Synesim & Gnomin comparatio. pag. 53. col. 1. C. -  Iustitia legalis eadem est secundum speciem atomam in Principe & subditis. pag. 54. col. 1. C. -  Qua ratione iustitia legalis quae est in principe dicatur architectonica. pag. 55. col. 1. B. -  An iustitia legalis vendicet sibi materiam determinatam. pag. 58. col. 2. C. -  Vtraque haec iustitia versatur circa operationes. pag. 60. col. 2. D. -  Iustitia vindicatiua. -  Vindicatio quatenus est in iudice secundum omnem considerationem est actus iustitiae commutatiuae. pag. 114. col. 1. B. -  Petitio vindictae in eo qui habet famam suam alijs obligatam est actus iustitiae commutatiuae. pag. 114. col. 1. D. -  L -  Lex. -  EIVSDEM autoritatis esse condere legem & illam interpretari qualiter sit intelligendum. pag. 102. col. 1. B. -  Leges concedentes praescriptionem possessori malae fidei contra legem nature sunt. p. 167. col. 1. -  Iniustitiae culpa quatenus est contra legem non punitur restitutione sed per sententiam iudicis. pag. 212. col. 1. C. -  Leges vt in plurimum tantum puniunt peccata consummata, ibid. D. -  Lex poenalis si poenam infligendam pronuntiet, ante iudicis condemnationem non obligat ad poenam soluendam . pag. 213. col. 1. D. Imo etiam si contineat poenam latam nisi sola censurae ecclesiasticae poena. ibid. col. 2. A. B. -  Leges praecipientes ne eligantur nisi qui sunt de gremio ecclesiae sint iustae. p. 296. col. 2. C. -  Leges circa deceptionem in contractu emptionis & venditionis sunt tantum permissiuae. pag. 542. col. 2. B. Istarum ad leges praescriptionem differentia. ibid. D. -  Liberalitas. -  Liberalitas versatur circa passiones & operationes. pag. 61. col. 1. D. -  Libertas. -  Efficacia gratie non tollit libertatem . p. 37. col. 1. -  M -  Maledictio. -  MALEDICTIO peccatum mortale est ex genere. pag. 530. col. 2. A. -  Martyres. -  Qualiter martyres sint voluntarij & inuoluntarij in consensu proprie mortis. p. 338. col. 2. D -  Meritum. -  Plus quam periculosum est negare meritum in actu Christi Domini quo voluit mori. pag. 36. col. 2. D. -  Mineralia. -  Mineralia auri & argenti ad quos pertineant secundum ius naturale & positiuum. pag. 397. col. 2. D. -  Misericordia. -  Misericordia humana versatur simul circa passiones & operationes. pag. 61. col. 1. B. -  Monopolium. -  Monopolium quotupliciter possit fieri. pag. 537. col. 1. D. -  Facientes monopolium, quando teneantur ad restitutionem. ibid. col. 2. D. -  Mons pietatis quid sit. pag. 652. col. 1. B. -  Tres conditiones illius examinantur an sint iustae. ibid. col. 2. B. -  Mons pietatis pijssimus est. p. 653. col. 1. A. -  Apud quem resideat eius dominium . pag. 654. col. 2. B. -  Moyses. -  An excusandus sit Moyses a crimine homicidij in occisione AEgyptij. pag. 104. col. 1. C. -  Murmuratio. -  Quando murmuratio sit peccatum mortale, vel veniale. pag. 95. col. 1. C. -  Murmuratio reducitur ad aliquod aliud ex peccatis linguae. pag. 526. col. 2. B. -  Mutilatio. -  Licitum est mutilare hominem de voluntate ipsius propter salutem totius. pag. 382. col. 1. B. Non tamen contra voluntatem eius nisi apud alterum sit cura illius. ibid. C. Nemo tamen tenetur pati abscisionem alicuius membri etiam propter vitam seruandam. ibid. D. Quando autem possit seipsum mutilare homo, explicatur ibid. col. 2. B. -  Vide verbo irregularitas. §. Quarum partium. -  N -  Negligentia. -  QVANDO & quae negligentia in custodia rei obliget ad restitutionem. Vide verb. restitutio. §. commodatarius & tribus sequen . &. §. qui ex officio. &c. -  Negotiatio. -  Quando liceat negotiatoribus emere magnam copiam mercium , vt minutatim vendant . pag. 561. col. 1. A. An liceat negotiatoribus ex officio aliquantum carius vendere res quam alij. ibid. col. 2. A. -  O -  Obiectum. -  OBIECTVM analogum potest dare vnitatem specificam habitui. pagina 32. col. 2. D. -  Occisio & occidere. -  Error est Manichaeorum non licere occidere bruta, & euellere plantas. pag. 316. col. 2. D. -  Officia publica secularia. -  Rex habet dominium horum officiorum . pag. 302. col. 1. B. Ex natura sua venalia sunt. pa. 303. col. 1. D. Et de facto vendi possunt debitis conditionibus seruatis. ibid. Illi etiam quibus donata sunt a Rege possunt vendere iuste si seruentur conditiones . col. 2. C. Inter ista, que habent annexam administrationem iustitiae vendi non possunt stando in iure communi & in legibus Hispaniae. ibid. col. 2. D. -  Possessor istorum officiorum habens facultatem solum transferendi si vendat peccat mortaliter & venditio est irrita. pag. 304. col. 1. C. -  Huiusmodi officia ex natura sua distribuenda sunt dignioribus. pag. 305. col. 1. C. -  P -  PATRONVS Iaicus non est distributor sed dispensator. pag. 300. col. 1. C. Sub mortali debet praesentare in episcopatum digniorem. pag. 298. col. 2. C. Imo probabilius est quod etiam in quodlibet beneficium ecclesiasticum. pag. 299. col. 1. A. -  Poenitentia. -  Quare praeceptum poenitentiae non obligat statim post peccatum commissum . p. 273. col. 1. C -  Poenitentia est specialis virtus iustitiae que ad commutatiuam reducitur. pag. 340. col. 1. D. -  Possessio rei. -  Quid sit. pag. 117. col. 1. A. -  Pragmatica. -  Circa pragmaticam taxantem pretium tritici tria documenta necessaria. pag. 540. col. 1. D. -  Praeceptum. -  Actione materialiter tantum pertinente ad aliquam virtutem potest quis adimplere prae ceptum. pag. 6. col. 2. C. -  Praecepta decalogi an omnino sint indispensabilia. pag. 13. col. 1. C. D. -  Praelatus. -  Praelatus peccat peccato acceptionis personarum si bona, quae gratiae dicuntur , conferat solis sibi auxiliaribus. pag. 282. col. 2. B. -  Praelatus praesens qui permittit sibi subditum infamare aut infamari, peccat contra iustitiam. pag. 518. col. 1. C. -  Praescriptio & vsucapio. -  Significationes harum vocum explicantur. pag. 165. col. 2. C. -  Qualiter apud Iuristas differat inter praescriptionem & vsucapionem . pag. 166. col. 1. A. -  Possessor malae fidei nunquam potest praescribere. pag. 167. col. 1. C. Possidens autem sine titulo, aliquando potest. p. 169. col. 2. B. -  Praescriptio cum debitis conditionibus confert verum dominium rei possessae. ibidem col. 2. B. Quae autem sint istae debitae conditiones explicatur. pag. 168. col. 2. D. -  Haeres latronis qui bona fide succedit in bona defuncti si possit praescribere. pagina. 169. col. 2. D. -  Ex quo temporis spatio incipiat tempus prae scriptionis quando aliquis dubitat an res sit sua. pag. 171. col. 2. A. Si tale dubium occurrat in tempore praescriptionis non interrumpit illud. pag. 171. col. 2. D. Litis tamen contestatio interrumpit illud. pag. 172. col. 1. D. -  Vtrum bona fides necessaria ad proescribendum admittat secum aliquam haesitationem. pag. 170. col. 1. C. -  Fructus rei vtilis praescribit spatio triennalis qui bona fide emit eam a latrone. pag. 257. col. 1. A. -  Primogenitus, primogenitura. -  Primogeniti bonorum primogeniturae habent verum dominium. pag 116. col. 2. C. -  Procurator. -  Procurator ex quanta negligentia teneatur ad restitutionem damni pag. 489. col. 2. C. -  Promissio. -  Promissio pure interna non transfert dominium. pag. 151. col. 2. C. Nec verbis declarata in absentia eius cui fit obligat ex iustitia. pag. 153. col. 1. C. Nisi subditos legibus Castellae. ibid. D. -  Promissio etiam per vim extorta si iuramento sit confirmata obligat in conscientia. pag. 152. col. 1. D. -  Obligatio ex promissione alia pertinet ad veracitatem, alia ad iustitiam. ibid. col. 2. D. & pag. 153. col. 1. C. -  Promissio alia est interna, alia signis externis declarata. pag. 153. col. 1. A. -  Prudentia. -  Prudentia monastica distincta virtus est a politica. pag. 49. col. 2. C. -  Fere nunquam aliquis peccat contra solam prudentiam. pag. 74. col. 2. C. -  Quomodo comparetur prudentia ad virtutes morales. pag. 81. col. 1. B. -  Prudentia est immediata regula iusti iudicij. ibidem. D. -  An actus iudicij in iudice eliciatur a prudentia gubernatiua vel particulari. p. 82. col. 1. B. -  Pignus, vide verbo vsura. §. Fructus pignoris. -  R -  RAPINA, vide verbo furtum. -  Repercussio. -  Nullo modo est licitum repercutere eum qui iam separat se ab aggressione. pag. 348. col. 1. D. -  Regetitio in iudicio quando concedatur vel non concedatur . p. 237. col. 1. C. & 239. col. 1. D. -  Religiosus. -  Nullus religiosus sine licentia praelati potest alienare aliquid sibi ad vsum concessum. pag. 119. col. 2. B. -  Inter religiosos etiam seruandae sunt leges iustitiae distributiuae. pag. 297. col. 2. C. -  Religiosis iure communi interdicta est appellatio. pag. 451. col. 2. D. -  Religiosis non licet fugere de carcere, aliquibus casibus exceptis. pag. 456. col. 1. C. -  Reus. -  Reus qui deliquit contra legem quae continet poenam latam de priuatione bonorum, an expolietur illis ante iudicis sententiam . pag. 213. col. 2. C. An etiam teneatur ad restitutionem si per iniquitatem sententiam euaserit. pag. 215. col. 1. B. & pag. 445. col. 1. D. -  Quae requirantur vt iudex possit interrogare reum de aliquo delicto. pag. 441. col. 1. B. -  An conuictus de aliquo crimine teneatur manifestare reliqua & complices . ibid. col. 2. C. -  Quando iudex dubius sit, possit interrogare reum vel non , possit interrogare. p. 442. c. 2. B. -  Reus iuridice interrogatus tenetur respondere veritatem etiam si sit occidendus. pagin. 443. col. 2. B. Si tamen mentiatur, potest solum venialiter peccare. ibid. -  Quando contra ordinem iuris interrogatur qualiter possit respondere. pag. 447. col. 1. B. -  An reus falso negans crimen teneatur restituere famam accusatori. pag. 449. col. 1. B. -  Quando liceat reo damnato appellare. pag. 451. col. 1. D. -  Innocens probatus reus quando possit se defendere. pag. 453. col. 2. C. -  Non licet damnare reum vt ipse sumat venenum. pag. 456. col. 2. A. Nec tamen tenetur comedere damnatus ad mortem famis. pag. 457. col. 1. B. -  Rei & testis examinatio per tormenta quando sit licita. pag. 475. col. 2. C. -  Restitutio. -  Huius nominis diuersae acceptiones. pagina 174. col. 1. C. -  Restitutionis definitio. ibid. col. 2. B. -  Restitutio dupliciter fit. pag. 63. col. 1. B. -  Restituere est de necessitate salutis, necessitate praecepti. pag. 177. col. 1. B. Affirmatiuum est hoc praeceptum includens negationem. pag. 178. col. 1. A. Qualiter illam includat explicatur. pag. 272. col. 2. D. -  Qui infert nocumentum consentienti nihil illi tenetur restituere, aliquando tamen alijs tenebitur. pag. 71. col. 2. D. -  Obligatio restitutionis, vel ex iniqua acceptione, vel ex re accepta oritur. ibid. C. & pag. 251. col. 1. D. -  Non omnis redditio rei alienae est restitutio. ibidem. D. -  Laesio in bonis spiritualibus per se non obligat ad restitutionem. pag. 179. col. A. De auocante aliter aliquem a religione ad quid teneatur explicatur. pag. 180. col. 2. C. -  Laesio in membris corporis obligat ad restitutionem. pag. 182. col. 1. B. Abunde satisfacit huiusmodi damnis qui per sententiam iudicis punitur. pag. 183. col. 2. C. An huiusmodi laesiones sint necessario reparande in alio genere bonorum . pag. 184. col. 1. A Qualiter autem se debeat habere confessarius erga huiusmodi laesores. ibid. D. Damna ex tali laesione consecuta debent restitui. pag. 185. col. 1. D. Nisi ad certamen prouocatus laeserit. ibid. col. 2. D. Veletiam nisi laesus libens ad certamen accesserit. ibid. C. Haeredibus autem necessarijs percussi tantum debet fieri restitutio. pag. 186. col. 2. C. Haeredes etiam percussoris tenentur ad restitutionem. pag. 187. col. 2. B. -  Qui ex certa malitia damni creditoris occidit debitorem, tenetur ad restitutionem. pag. 188. col. 2. B. -  Stuprator virginis vltro consentientis in stuprum, nihil tenetur restituere. pag. 189. colum. 2. B. Per vim autem aut fraudem, aut extraordinarijs diligentijs inducens ad stuprum tenebitur. pag. 190. col. 1. C. Non tamen in integrum dotare. pag. 191. col. 1. C. Si etiam mulierem alias corruptam vi oppresserit, tenebitur ad reparationem damni illati. ibid. col. 2. B. Sicut & inficiens illam infirmitate, ipsa inuoluntaria existente circa hoc. ibid. C. -  Infamans tenetur ad restitutionem famae. pag. 192. colum. 2. C. Duobus casibus exceptis. pag. 195. col. 1. A. & C. Qualiter autem facienda sit talis restitutio explicatur. pag. 193. col. 1. B. Debet etiam infamator reparare famam cum dispendio propriae famae. pag. 195. col. 2. B. Verosimilius est infamatorem non teneri ad restitutionem famae in alio genere bonorum, nisi sic conueniat inter partes vel mulctetur a iudice poe na pecuniaria. pagina. 197. columna. 2. D. Nullus condonans iniuriam infamatori peccat nisi ex circunstantijs. pag. 199. col. 2. C. Imo valde meritoria est talis condonatio. pag. 200. col. 2. C. Nisi sit praelatus, qui contra iustitiam peccabit condonans satisfactionem. pag. 199. col. 1. D. Nec valet condonatio semper, & quando valet tenetur renuntiare praelatiae, nec infamator deobligatur a satisfactione. ibid. col. 2. D. & pagina 201. col. 1. A. Nec respectu personae priuatae si non potuit condonare deobligatur. pag. 200. col. 2. A. -  Circa obligationem eius qui iniuste aliquem a beneficij consecutione impediuit explicatur mens D. Tho. pag. 203. col. 2. B. Qui inique per medium contra iustitiam commutatiuam tantum impediuit aliquem a consecutione boni ex liberalitate sibi conferendi , tenetur ad restitutionem. p. 204. col. 2. B. Si autem impediuit a consecutione boni conferendi ex iustitia distributiua ad quid teneatur, explicatur. pag. 205. col. 1. B. Qualiter autem perpendendum sit damnum in ista materia explicatur. pag. 208. col. 1. C. -  Omnis offensa in proximum reparanda est restitutione. pag. 212. col. 1. A. Obligatio autem haec semper prouenit ex laesione iustitiae commutatiuae. pag. 47. col. 1. A. & 207. col. 2. C. & 314. col. 1. C. -  Tributa quae non soluit venditor, vel etiam transferens merces de regno in regnum quando & quamdiu restituere teneatur. pag. 217. col. 2. C. & D. -  Lignorum caessio, vel fructuum perceptio in syluis communitatis non obligat ad restitutionem . pag. 219. col. 1. A. &. p. 220. col. 1. C. In syluis autem priuatae personae, sed ab ea non consitis sola deuastatio, si autem sint ab ea consitae quodlibet damnum obligat. pag. 219. col. 1. B. & 2. C. Quanta autem debeat esse materia vt horum restitutio obliget sub mortali. pag. 119. col. 2. D. -  Pastus pecorum in syluis circundatis statim obligat ad restitutionem, secus in non circundatis. pag. 220. col. 2. D. -  Qui venantur aut piscantur aut aucupantur in syluis & fluminibus patentibus etiam si priuatae personae sint, sola deuastatio obligat ad restitutionem. pag. 222. col. 2. D. In circundatis autem quodlibet damnum . pag. 223. col. 1. C. Quanuis de animalibus liberis vt auibus, oppositum sit probabile. ibid. D. & col. 2. D. -  Aucupantes columbas intra columbarium tenentur ad restitutionem. pag. 224. colum. 2. D. Extra vero citra leucam quanuis peccent: nisi fecerit stragem illarum non tenentur. pag. 225. col. 1. A. -  Qui inuoluntarie alium damnificauit non tenetur ad restitutionem. pag. 227. col. 2. B. Qui voluntarie interpretatiue tantum ; siue formaliter sed secundario ; siue ex directa intentione, inferunt damnum, tenentur ad restitutionem . Primus minimi pretij rei. ibid. C. Secundus, iustissimi pretij. pagin. 228. col. 1. A. Sed tertius rigurosissimi. ibid. C. -  Restitutio semper fit ei a quo res ablata est, sed cum triplici moderamine. p. 231. col. 2. A. -  Si ex retentione debiti sequitur damnum corporale ei soli cui reddit, non potest reddere etiam si instet petens, si autem fuerit spirituale debet reddere. pag. 233. col. 1. A. Et si ex redditione sequitur damnum contra iustitiam tenebitur ad restitutionem. pagina 235. col. 1. C. -  Ex receptione pecuniae vt alij damnum inferat, non obligatur recipiens ad restitutionem secundum ius naturae. pag. 237. col. 2. B. Iure etiam positiuo hoc ipsum probabilius est. ibid. D. Qui autem recipit illam vt desistat ab iniuria contra dantem obligatur. pag. 239. col. 2. B. Et etiam si iniuria sit contra personam coniunctam danti. pag. 240. col. 1. D. Iudex autem recipiens pecuniam vt proferat sententiam iniquam tenetur ad restitutionem. pag. 241. col. 1. C. -  Foemina non tenetur restituere id quod recepit pro actu turpitudinis. pa. 241. col. 2. D. & pag. 242. col. 2. A. Vir autem id quod prodige promisit, etiam si iuramento confirmet non tenetur dare, ibid. C. licet illa recipiens possit retinere. ibid. D. -  Quando est dubium de dominio rei restituendae, inter illos pro quantitate dubij diuidenda est. pagin. 242. col. 2. C. Si tamen nullus comparet secundum ius naturae diuidenda esset suis conciuibus. pag. 244. col. 1. C. Legibus tamen ecclesiasticis pauperibus sunt applicata. ibid. col. 2. A. -  Mortuo creditore ei qui succedit in ius defuncti necessario est facienda restitutio. pagin. 242. col. 2. C. -  Si autem sit absens debitum transmittendum est illi. pag. 243. col. 2. A. Expensis debitoris si debet ratione rei acceptae. pagin. 247. col. 1. C. Si autem perit in via cui pereat explicatur. ibid. col. 2. A. -  Debitore vel parentibus eius, vel etiam maximo amico eius existentibus in extrema necessitate rei restituendae non tenetur illam restituere creditori in eadem. pag. 248. colum. 2. A. -  Qui rem furtiuam paruo pretio emit, domino restituendam potest reseruare pretium datum. pag. 252. col. 1. D. Si autem per ignorantiam emat illam probabile est non posse rescindere contractum, sed debere tradere domino. ibid. col. 2. C. Si talem rem bona fide emens, bona fide vendat, tenetur seruare indemnem emptorem. pagin. 255. colum. 1. A. Dum tamen bona fide possidet tantum tenetur restituere fructus qui apud ipsum manent, vel ex quibus factus est ditior. pag. 256. col. 2. A. Mala fide vel dubia emens a latrone, tenetur restituere domino rem & lucrum cessans, & damnum emergens & fructus etiam consumptos. pag. 257. col. 2. C. Sed bona fide emens a principio, postea dubitat an sit vendentis, quid debeat facere explicatur. pagin. 258. col. 2. C. -  Commodatarius etiam si ex minima negligentia res apud ipsum pereat tenetur ad restitutionem in integrum. pag. 260. col. 1. B. & col. 2. D. Secus si fortuito pereat duobus casibus exceptis. ibid. A. & pagin. 262. col. 2. D. Mutuatarius autem in omni euentu tenetur. pag. 261. col. 1. A. -  Depositarius si depositum apud ipsum pereat, ex sola negligentia graui tenebitur ad restitutionem. pag. 261. col. 2. C. Duobus casibus exceptis. pag. 263. col. 1. A. & B. -  Conductor ex leui tenebitur. pag. 262. columna. 2. C. -  Res inferioris ordinis nemo tenetur restituere cum detrimento rerum superioris ordinis. pag. 264. col. 1. B. & pag. 265. col. 1. B. Tribus casibus exceptis. ibid. col. 2. B. -  Adulteri tenentur ad reparationem damni prouenientis filijs legitimis. p. 266. col. 1. B. -  Qui hospicio fauet iniquitati etiam tenetur ad idem. pag. 269. col. 1. B. -  Qui ex officio & pacto sunt custodes boni cuiuscunque ex leui negligentia tenentur ad restitutionem. pag. 269. col. 1. D. -  Socij damnificantes singuli tenentur ad integram restitutionem. pag. 268. col. 1. D. Si autem aliquis iam restituit, quando teneantur caeteri illi refundere. pag. 270. col. 2. A. -  Quoties aliquis proponit non restituere peccat de nouo. pag. 273. col. 2. B. Et etiam quoties petenti creditori rem vel illa indigenti non restituit. ibid. C. D. -  Res debet restitui cum proprio detrimento creditori qui simile detrimentum patitur. pag. 274. col. 2. C. -  Quando ex iniuste acquisitis melioratur vel conseruatur status acquirentis quid resti tuere debeat. pag. 272. col. 1. C. & pag. 276. col. 1. B. -  Ordo seruandus in restitutione talis debet seruari. Primo debita certa praeferenda sunt incertis. pag. 277. col. 1. C. Secundo, quae in propria specie extant prius sunt restituenda. ibid. D. Tertio, creditores omnes hypothecarij praeferendi sunt chirographarijs, & inter illos priuilegiati non priuilegiatis. pag. 278. col. 1. A. C. Quarto, inter chirographarios, debitum ex impensa funeris omnibus est praeferendum. ibid. D. Quinto, debitoribus non priuilegiatis pro rata restituendum est. ibid. B. Sexto, qui autem contra praedictum ordinem praeueniunt socios tenentur illis restituere. ibid. C. -  Praeterea vide verbo Adulteri, & verbo Aduocatus & verbo Consiliarius iniquitatis. & verbo Iustitia legalis. §. 2. & verbo Procurator. -  S -  Satisfactio. -  SATISFACTIO Christi Domini qualiter fuerit ad alterum. pag. 27. col. 1. A. & 34. col. 2. D. -  Secretum. -  Secretum quando non possit vel etiam quando debeat manifestari. pag. 465. col. 2. A. -  Reuelare secretum non est mortale ex genere. pag. 471. col. 1. B. -  Sententia. -  Sententia tripliciter potest esse iniqua. pag. 97 col. 2. B. -  Iniusta autem dupliciter. ibid. D. -  Iniusta sententia quando obliget in foro conscientiae vel non. ibid. C & sequen. -  Qualiter sententia iusta in foro exteriori, obliget etiam in conscientia. pag. 154. col. 1. D. -  Per sententiam iudicis potest quandoque homo obligari ad id quod antea non obligabatur, etiam si nullus fuerit error iuris vel facti. pag. 254. col. 1. B. -  Seruus & seruitus. -  Saraceni in bello Granatensi vltimo capti iuste potuissent in seruitutem redigi. pag. 22. col. 1. A. -  Seruitus vnius hominis ad alterum siue naturalis siue legalis potest esse iusta. pagin. 125. col. 2. D. -  Seruitus naturalis vnius hominis ad alterum in rigore non est appellanda seruitus. pag. 126. col. 1. C. -  Seruitus legalis duplici titulo legitime fuit introducta. ibid. D. -  Inter Christianos seruitus legalis non potest superuenire baptismo. ibid. col. 2. D. -  Simpliciter siue secundum quid tale. -  Aliquid dicitur simpliciter siue secundum quid tale dupliciter. pag. 25. col. 1. D. -  Synesis & Gnomi. -  Synesis & Gnomi inter se differentia, & eorundem ad iustitiam legalem & epicheiam comparatio. pag. 53. col. 1. C. -  Societas. -  Societatis contractus quid sit & quotuplex. pag. 635. col. 2. D. -  An in huiusmodi contractu possit aliquis obligare socium vt seruato capitali integro, rependat lucrum. pag. 636. col. 1. C. -  Qualiter sit diuidendum lucrum inter socios. pag. 268. col. 2. D. De diuisione vero iacturae. pag 639. col. 2. C. -  Stuprum. -  Qualiter distinguatur ab alijs speciebus luxuriae. pag. 340. col. 1. D. -  Subiectum. -  Subiectum alicuius formae duplici diuisione diuiditur. pag. 120. col. 1. A. -  Summus Pontifex. -  Habet ministerialem potestatem vniuersalem circa temporalia in ordine ad finem spiritualem animarum . p. 138. col. 2. D. &. p. 145. col. 2. D -  Directe & per se non habet potestatem temporalem supra totum orbem. pag. 144. col. 1. C. -  Habet dominium rerum quas Imperatores donauerunt Ecclesiae. pag. 145. col. 1. C. -  Non est dominus officiorum ecclesiae. pagina 302. col. 1. D. -  Se subijcere potestati seculari in rebus temporalibus. pag. 414. col. 2. A. Non tamen in omnibus. ibid. D. -  Suspicio. -  Suspicio, dubium & iudicium temerarium in quo conueniant & differant. pag. 89. col. 1. A. -  Quae sit materia grauis respectu suspicionis, declaratur pag. 90. col. 1. C. -  Suspicio de malo proximi ex genere suo est peccatum mortale. pag. 90. col. 2. D. -  Suspicionis plures gradus condistinguuntur. pag. 88. col. 2. D. -  Susurratio. -  An omnes susurrationes sint eiusdem speciei atomae. pag. 520. col. 2. D. -  Grauius peccatum est quam contumelia & detractio. pag. 522. col. 2. C. -  T -  Tabellio. -  TABELLIO & falsus testis infamantes aliquem in iudicio quando & qualiter restituere debeant. p. 265. col. 2. B -  Tabellio faciens scripturam vsurarum quando teneatur ad restitutionem . p. 620. col. 2. B. -  Testamentum, vide verbo haeres §. haeres institutus, & sequenti. -  Testis. -  In quibus casibus possit interrogari testis & ipse teneatur testificari. pag. 459. col. 2. C. -  An possint examinari testes contra eum de quo nulla praecessit infamia. pag. 461. colum. 2. D. -  Testis qui se abscondit vt non cogatur testificari, an peccet & teneatur restituere damna. pag. 462. col. 2. C. -  Iuridice interrogatus tacens vel mentiens ad quid teneatur. pag. 464. col. 1. A. -  Testis etiam iuridice interrogatus potest non respondere, si per correctionem speret emendam. ibid. col. 2. D. -  An teneatur testis deponere si solus sit conscius delicti. pag. 465. col. 1. C. -  Ex consanguineis & affinibus qui admittantur vel non ad testificandum. pag. 465. col. 2. D. -  Quibus casibus possit testificari testis si dubitat, an legitime interrogetur. pagina. 466. col. 1. D. -  Qualiter respondere possit testis contra ordinem iuris interrogatus. pag. 467. col. 1. D. -  Casus in quibus testis ex charitate tenetur vltro testificari in causis ciuilibus. pag. 469. col. 2. B. In causis vero criminalibus. pag. 470. col. 1. A. -  Secundum legem naturae, secundum legem diuinam & humanam quis numerus testium requiratur. pag. 473. col. 2. D. -  Quando requirantur testes contestantes circa factum singulare. pag. 476. col. 2. C. -  Quando liceat reo testimonium alicuius repellere per manifestationem criminis. pag. 478. col. 2. D. Et si crimen falsum illi obijciat quod peccatum committat. pag. 479. col. 2. D. -  An accipiens pretium pro testimonio ferendo teneatur ad restitutionem . pag. 482. col. 1. C. -  Theologus. -  In examine beneficiorum Theologus praeferendus est Canonistae etiam si aliquantum excedatur propriae facultatis peritia. pag. 290. col. 1. D. Vide verbo Episcopus. §. ad episcopale, &c. -  Titulus ad rem possidendam. -  Quid sit. pag. 117. col. 1. A. -  Tributum. -  Tributa quo iure debeantur principibus. pag. 215. col. 2. D. -  Genera tributorum explicantur . p. 216. col. 2. C. -  Quatuor obseruanda in iustificatione tributorum. ibid. col. 1. D. -  Naturali ratione, & secundum fidem certum est tributa esse soluenda ante iudicis condemnationem. pag. 217. col. 2. A. -  Qui vendit merces suas sine dolo in occultanda venditione, non tenetur requirere Publicanum ad solutionem tributi. ibidem. Quando autem liceat cum cautela occultare venditionem explicatur. pag. 218. col. 1. A. Quando etiam & quandiu aliquis teneatur ad restitutionem ex omissione solutionis tributi. pag. 217. col. 2. D. & 218. col. 1. C. -  Vide verbo restitutio. §. tributa. -  Tyrannus. -  Tyrannum qui per vim occupat rempublicam , quilibet ciuis potest occidere. pagin. 324. col. 2. D. Imo & quilibet alius extraneus iure defensionis innocentium . p. 325. col. 1. A. -  Eum autem qui est tyrannus quia tyrannice gubernat, nemini licet occidere. pag. 324. col. 2. D. Quid autem faciendum sit reipublicae sic laboranti. pag. 325. col. 1. C. -  V -  Venatio. -  VENATIO ferarum & agitatio taurorum licita est & honesta. pagin. 317. col. 1. D. -  Verberare. -  Licitum est parentibus, magistris, & dominis verberare filios & discipulos etiam clericos, & seruos. pag. 384. col. 1. B. -  Verum vel falsum. -  Tam verum quam falsum aliud est speculatiuum, aliud practicum. pag. 193. col. 2. B. -  Virtus. -  Idem actus potest pertinere ad diuersas virtutes. pag. 33. col. 1. A. -  Qualiter sit verum facilius multiplicari virtutes in voluntate quam in intellectu. pag. 54. col. 2. C. -  Virtus residens in appetitu sensitiuo potest elicere actum in voluntate. pag. 39. col. 1. D. & pag. 61. col. 2. B. -  Nulla virtus imperat alteri nisi vtraque sit in appetitu. pag. 81. col. 1. B. -  Vsura. -  Definitiones quid nominis & quid rei vsurae. pag. 578. col. 1. C. -  Vsura alia realis alia mentalis. pagina. 579. col. 1. D. -  Vsuram esse prohibitam est de fide. pag. 580. colum. 2. B. Prohibita autem est iure naturae. ibidem. D. In veteri etiam testamento. pag. 581. col. 2. C. Nec fuit concessa Iudaeis erga alienigenas. pag. 585. colum. 1. A. Iure etiam Canonico & Hispaniensi est prohibita. pag. 583. col. 1. A. -  Intendere lucrum sub obligatione iustitiae qualibet intentione est vsura. pag. 586. col. 2. A. Secus si ex gratitudine intendatur. ibid. D. & pag. 588. col. 2. D. Intendere etiam signa beneuollentiae ex pacto vsura est, pag. 592. col. 1. C. & pag. 602. col. 1. B. -  Obligare mutuatarium ad colendum agrum vel aliquid simile aliquando est vsura, & aliquando non. ibid. col. 2. C. Sed obligare illum vt conducat fundum mutuantis est vsura. pag. 593. col. 2. B. Si autem obligetur vt partem mutui accipiat in mercibus, quid sentiendum sit explicatur. pag. 594. col. 1. B. & sequentibus. -  Recompensationem damni emergentis posse deduci in pactum, non autem lucri cessantis qualiter sit intelligendum . p. 595. col. 1. D. Quale autem debeat esse lucrum cessans ratione cuius possit exigere recompensationem explicatur. pag. 596. col. 1. A. -  Mutuator rogatus vt pecuniam remouendo a negotiatione mutuet potest exigere lucrum cessans. pag. 598. col. 2. C. Qualiter autem confessarius debeat inquirere an vere sit lucrum cessans. pag. 599. col. 2. B. Quantitas autem restitutionis ratione lucri cessantis ponderatur. pag. 600. col. 1. C. -  An possit exigi a mutuatario vt remutuet. pag. 602. col. 2 B. -  Fructus pignoris computandi sunt in sortem principalem pag. 603. col. 2. B. Exceptis fructibus pignoris dati pro dote. pag. 605. col. 2. B. -  Mutuatarius soluens vsuras non transfert dominium illarum. pag. 609. col. 2. D. -  Si vsurarius alienet res vsu consumptibiles non habens alias vnde restituat, vel res vsu non consumptibiles, alienatio est inualida. pag. 612. col. 2. B. -  Si creuit pretium rei per vsuram extortae, quae libet illa sit, tenetur vsurarius totum restituere. pag. 613. col. 2. B. -  Quaelibet vsurarij bona sunt obligata restitutioni. pag. 615. col. 2. D. Quaedam obligatione reali quaedam autem personali. pag. 616. col. 1. D. & sequen. -  Haeres vsurarij tenetur ad omnia debita illius persoluenda secundum vires haereditatis. pag. 618. col. 2. A. Si tamen sint plures etiam reliquis nolentibus restituere, nullus tenetur ad restitutionem nisi pro rata suae portionis. pag. 619. col. 2. A. -  Cooperatores foeneratorum tenentur ad restitutionem etiam si nihil lucri illis accrescat. pag. 620. col. 1. B. -  Vsura mentalis ex parte vtriusque, vel ex parte mutuatarij tantum admissa obligat ad restitutionem. pag. 622. col. 1. D. -  Inducere aliquem ad mutuandum cum lucro, duobus casibus licet. pag. 625. col. 1. B. -  Ab vsurario parato an liceat petere vsuras sub quibuslibet verbis. pag. 626. col. 1. C. -  Non est peccatum mortale petere vsuras ab vsurario parato etiam sine propria necessitate. pag. 627. col. 1. C. -  An peccet peccato iniustitie deponens pecunias apud vsurarium qui eis exercebit vsuras. pag. 627. col. 2. B. -  Vsus rei, vel vsusfructus. -  Quid sit vsus rei. pag. 117. col. 1. B. -  An vsus distinguatur a dominio. pag. 118. & sequentibus. FINIS.