SERENISSIMO
 PRINCIPI PHILIPPO III.
 MAGNI PHILIPPI HISPANIARVM CATHOLICI REGIS AC
 MONARCHÆ FILIO.
                

                    
 De Iure & Iustitia Decisiones.
                

 
                    
                        
                            FRATER DOMINICVS BAÑES
 Ordinis Prædicatorum Theologus, Salmanticæ Primam
 Cathedram regens dicabat.
                    

                        
                    


 
                    
                        CVM PRIVILEGIO.
 SALMANTICAE,
 Apud Ioannem & Andream Renaut fratres.

 
                    
                        M. D. XCIIII.
                    
                
 




 EL REY. 
 
POR quanto por parte de vos el Maestro Fray Domingo Bañes dela ordẽ de Sancto Domingo, Cathedratico de prima de Theologia en la Vniuersidad de Salamanca, nos ha sido hecha relacion que vos auiades compuesto dos libros, el vno intitulado Decisiones de Iustitia & Iure sobre la Secunda Secundæ de Sancto Thomas, desde la question cincuenta y siete en adelante, y el otro intitulado Relectio de merito & augmento Charitatis. Los quales eran de mucha erudicion, y si se imprimiessen serian de mucha vtilidad y prouecho para todos los que estudiauan y professauan la Sagrada Theologia, y los sacros Canones, como de los dichos libros constaria de que haziades presentacion, juntamente con la licencia y mandato que del Perlado y General de la dicha orden teniades para imprimirlo conforme a lo decretado en el Sancto Concilio de Trento, supplicā donos os mandassemos dar licencia y facultad para los imprimir y priuilegio por doze años, o como la nuestra merced fuesse. Lo qual visto por los del nuestro Consejo, por quanto en los dichos libros se hizo la diligencia que la pragmatica por nos fecha dispone, fue acordado que deuiamos mandar dar esta nuestra cedula para vos en la dicha razon, e nos tuuimos lo por bien. Y por la presente por os hazer bien y merced, vos damos licencia y facultad, para que por tiempo de doze años primeros siguientes, que corran y se cuenten desde el dia de la data desta nuestra cedula en adelante, vos o la persona que vuestro poder ouiere, podays hazer imprimir y vender los dichos dos libros que de suso se hazen mencion, y damos licencia y facultad a qualquier impressor destos nuestros Reynos que vos nombraredes, para que durāte el dicho tiempo los puedan imprimir, con que despues de impressos antes que se vendan los traygays ante los del nuestro Consejo juntamente con el original que en el se vio, que van rubricados y firmados al fin del de Miguel de Ondarça Çauala nuestro Escriuano de Camara de los que en el nuestro Consejo residen, para que se vea si la dicha impression esta cōforme al original, o traygays fe en publica forma, en como por el Corrector nombrado por nuestro mandado se vieron y corrigieron, y se imprimieron conforme a el, y quedan ansi mismo impressas las erratas por ellos apuntadas para cada vn libro de los que ansi fueren impressos, y se os tasse el precio que vuieredes de auer por cada volumen, y mandamos que durante el tiempo de los dichos doze años, persona alguna sin vuestra licencia no lo pueda imprimir ni vender, so pena que el que lo contrario hiziere pierda todos y qualesquier libros y moldes que del tuuiere, e incurra en pena de cincuenta mil marauedis por cada vez que lo contrario hizieren. La qual dicha pena sea la tercia parte para el denunciador, y la otra tercia parte para el juez que lo sentẽciare , y la otra tercia parte para la nuestra Camara. Y mandamos a los del nuestro Consejo Presidente y Oydores de las nuestras audiencias, Alcaldes, Alguaziles de la nuestra casa corte y Chancillerias, y otras justicias y juezes qualesquier, de todas las ciudades villas y lugares destos nuestros Reynos y señorios, ansi a los que agora son, como a los que seran de aqui adelante, que vos guarden y cumplan, y hagan guardar y cumplir esta nuestra cedula y merced que ansi vos hazemos, y contra su tenor y forma os no vayan ni passen, ni consientan yr ni passar por alguna manera, so pena de la nuestra merced, e de diez mil marauedis para la nuestra Camara. Dada en Madrid, a diez y ocho dias del mes de Enero, de mil y quinientos y nouenta años. 
 
 YO EL REY. 
 
 Por mandado del Rey nuestro Señor Juan Vazquez. 
 





 Censura huius operis. 
 
DECISIONES de Iustitia & Iure, à Magistro Fratre Dominico Bañes, Sacræ Theologiæ Salmanticæ professore Primario, cōscriptas , & elucubratas, haud oscitanter perlegi. In quibus mirum est, quanta cum ingenij dexteritate, reconditaq́ue eruditione, Autor sese, cùm Diui Thomæ expositorem, & propugnatorem; tùm cæterorum Theologorum, atque vtriusque Iuris interpretum, sequestrem ac iudicem, confessarijs denique omnibus ducem ac præceptorẽ præbuerit: cùm à primis Iustitiæ & Iuris exordijs, vsque ad extremam, contractuum omnium, atque obligationum quæ ad alterum sunt, metam; nihil inexcusum, nihil non elucidatum sit præter gressus. Idcircò grauissimo Salmanticensis Scholæ senatui, qui meam de hoc opere sententiam, quatenus Regijs consiliarijs eam referret, rogauit, Respondeo, dignissimum fore quod in omnium oculis versetur. Salmanticæ 12. Kalendas Ianuarias 1589. 
 
 Magister Doctor Franciscus Sanchez. 
 





YO Miguel de Ondarça çauala escriuano de camara del Rey nuestro señor, residente en corte, de los que en el su Consejo residen doy fe, que auiendo se visto por los señores del Consejo de su Magestad, vn libro intitulado Decisiones de Iustitia & Iure sobre la Secunda Secundæ de Sancto Thomas, compuesto por el Maestro fray Domingo Bañes cathedratico de Prima de Theologia de la Vniuersidad de Salamanca, impresso con licencia y priuilegio de su Magestad, de pedimiento del dicho Maestro fray Domingo Bañes, tassaron el precio en que se ha de vender a tres marauedis y medio cada pliego del dicho libro, y a este precio y no mas mandaron se venda, y antes que se venda ninguno de los dichos libros, se ponga este testimonio de tassa al principio de cada vno dellos: y para que dello conste, de pedimiento del dicho Maestro fray Domingo Bañes, y mandado de los dichos señores di la presente, que es fecha en Madrid a nueue de Agosto de mil y quinientos y nouenta y quatro años. Y en fe dello lo firme de mi nombre. 
 
 Miguel de Ondar ç a ç auala. 
 
 
 





 SERENISSIMO PRINCIPI PHILIPPO III. Catholici Regis Philippi Magni Hispaniarum Monarchæ filio, Frater Dominicus Bañes ordinis Prædicatorum æternam ac temporalem salutem plurimam in Christo Domino precatur. 
 
I NITIO libri Sapientiæ Spiritus sanctus Reges ac Principes imprimis alloquitur & admonet dicens, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram, senti { Sap. c. 1. } te de Domino in bonitate. Tantò quantò superiores sunt Principes, quibus Regis Regum ac Domini dominantium vicaria fides commissa est: tantò maiores sunt illorum partes, se totos deuouẽdi illi, qui eos in altißimo dignitatis gradu omnium oculis suspiciendos constituit ac locauit. Ex qua certè diuina seruitute & cælestis sapientiæ & generositatis vberrimi in eos fructus redundabunt. Hinc suæ Reipublicæ habenas tractare, gubernacula tenere, iustas ferre leges, subditos in omni officio continere valebunt. Jta fiet, vt in media communitatis tranquillitate ipse populus Deum religiosiùs & integriùs colat, ac in diuinis frequentiùs versetur, æternam́ beatitudinem, autore Christo feliciter, assequatur. Quod quidem verum esse, esse autem longè verißimum, sapiens Salomon intelligens, Deum supplex his verbis olim deprecabatur. Da mihi sedium { Sap. c. 9. } tuarum aßistricem sapientiam, & nolime reprobare à pueris tuis: quoniā seruus tuus sum ego & filius ancillæ tuæ, homo infirmus & exigui temporis, & minor ad intellectum iudicij & legum. Tu elegisti me Regem populo tuo & iudicem filiorum tuorum & filiarum. Mitte illam de cælis sanctis tuis & à sede magnitudinis tuæ, vt mecum sit & mecum laboret: vt sciam quid acceptum sit apud te: & erunt accepta opera mea, & disponam populum tuũ iustè, & ero dignus sedium patris mei. Quæ pijßima oratio non solùm in omniũ Principum ore perpetua sed in men te & spiritu aßiduè proferri & cogitari debuisset. Et quamquam cũctæ Regæ potestates è diuino illo nutu se pendêre, illius́ voluntate & arbirio cōtineri , fateri debeant: Tu tamen, Princeps maxime, in adolescentiæ primis radicibus constitute, & multorum Regnorum Regalis́ posteritatis sola spes, maiore animi contentione diuinā opem semper implorare atque ex illius auxilio tui vnius pendêre vitam, & illius præsidio tuas cōtineri actiones, debes agnoscere. Hac via maiores tui, præsertim verò felicißimus & Catholicus Rex pater tuus Hispaniarum Regna, quæ olim bellorũ frequentia perturbabātur , iam tranquilliora & pacatiora, & in Christiana religione magis adaucta illustrata́ reddiderũt : quod nunquā effecissent, nisi Spiritui sancto crederent, per Salomonem dicenti, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram: sentite de Domino in bonitate. Jn quo diuino oraculo de duobus iudices admonentur: quorum alterũ alterius causam & radicem esse intelligere oportet. Et enim quando potentes principes ita Deo famulantur, vt nihil sibi dulcius carius́ ducāt , quàm diuinis parêre mandatis, iugum́ Domini suaue esse exercitationis diuinæ obedientiæ aßiduitate experiantur: fiet sanè, vt aliorũ mores grata legum & iustitiæ rectitudine facilè componant. Seruire nanque Deo, Regnare est. Tu ergò, serenißime Princeps, Catholicum Regem potentißimum parentem tuum imitaturus diuinam sapientiam inuoca, qua poßis instar Salomonis populum Dei iustè disponere, vt dignus sediũ patris tui ab omnibus censearis. Hoc vniuersa Christi Ecclesia gemitibus inenarrabilibus à cælesti Patre misericordiarũ & Deo totius cōsolationis quotidie orat & obsecrat. Gratias autem Deo ingentes agimus, quia nihil hactenus in te perspectũ est, quo minùs, quam de te cōcipimus spem, certam fore credamus. Accedit etiam spei nostræ confirmandæ summa cura Catholici Regis (quæ eius Regia prudentia est) qui te ab ipsis incunabulis in hanc vs́ diem optimis viris omni virtute & sapientia præditis erudiendum educandum́ tradidit. Verùm iam, vt vnde egressa est in eodem nostra finiatur oratio, attende obsecro, Princeps noster, diuinum illud propositũ oraculum, Diligite iustitiam, qui iudicatis terram. Theologicas quidem virtutes fidem spem & charitatem præcipuas esse ac reliquis dominari, nemo ambigit. Porrò illarum actiones, omnibus qui sempiternā felicitatem diuina gratia freti obtinere contendunt, communes sunt. In quibus virtutibus quātò quisque excelluerit, tantò perfectiùs diuini æterni́ Regni consors efficietur: neque enim Deus personarum acceptor est. Quinimò , magnus ipse cũ sit & immen sus, humilia respicit in cælo & in terra: ac sæpe suscitat de terra inopem & de stercore erigit pauperem: vt collocet eum cũ principibus, cum Principibus populi sui. Hæc sit tua vera Regnandi spes, quæ te verè magnum & verè beatum efficiet. Fige mentis oculos in illud Apostolicum assertũ , { 1. Cor. 7. } Præterit enim figura huius mundi. In illud etiam Christi Domini saluti ferum documentum: Quid proficit homo, si lucretur vniuersum mun { Lucæ. 9. } dum, seipsum autem perdat, & detrimentum sui faciat. Deinceps verò, quod tuum proprium, & omniũ Regum ministerium est, iustitiam Regnaturus dilige & amplectere: vt vulgi variā multitudinem in ordinẽ & cōformitatem redigere queas. Hæc nan́ virtus moraliũ virtutum domina ac Regina cũ prudentia singulariter inhabitat. Ab hac in omne hominũ genus leges & iura manarunt. Hæc quæ benefactis honores { Iustitia legalis. Distributiua. Commutatiua. } & præmia, malefactis ignominias at́ supplicia proponens, studia bonorum excitat: malorũ improbitatem coercet. Hæc ius suum vnicui́ tribuens vniuersitatem hominũ in pace ac tranquillitate continet. Hanc deni́ singulariter in Regibus ac Principibus simul cũ Regnatiua pru { Æquitas. } dentia coniunctam, morales Philosophi, Latini quidem, æquitatẽ , Græ ci autem, epicheiam meritò appellauerunt. Quantum verò Ecclesiæ Dei { Επικεια. } intersit, vt seculares Principes iustitiā & æquitatem colant, abundè satis nos docet Apostolus, dum ad Timotheum scribens inquit, "Obsecro igitur" { 1. Tim. 4. } "primum omniũ fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarũ actiones, pro omnibus hominibus, pro Regibus & omnibus qui in sublimitate constituti sunt: vt quietam & tranquillam vitā agamus in omni pietate & castitate." Nimirũ pietatis verbo, totius religionis Christianæ cultũ , castitatis verò, totius humani appetitus effrænatæ libidinis resecationẽ intelligi voluit. Ecce quales quanti́ æstimandi sunt iustitiæ desideratißimi fructus. Horret profectò animus cogitare, quot quanta́ mala, si iustitia sublata de medio fuerit, in omni Republica grassarentur. Equidem si quot scelera, facinora, impietates, publicarũ rerum euersiones, pestilentißimas hæreses, ecclesiarum ruinas, Sathanica scādala , & vt verbis Ecclesiastici vtar, quot Regna de gente in gentem trāslata fuerint { Eccli. 10. } propter iniustitias & iniurias & diuersos dolos, enarrare tẽtarem , nuncupatoriæ epistolæ fines transgrederer. Hoc solũ dixerim, nulla alia re inferorum simulachrum magis ad viuum effingi posse, quàm si quis iustitiā de Reipublicæ medio abstulerit. Jta́ Christianißime Princeps, si ad Regiæ maiestatis nomẽ & rem aspiras, induere loricam iustitiæ & galeam spei tuo capiti impone, diuinum auxilium semper implorans: vt virtute valeas dirũpere iniquitates. Sic enim ipse Deus Optim. Max. cui immensa & æterna maiestas propria est, nō antea illo magno & ineffabili maiestatis nomine Iehouah in arcanis literis vocari & honora { ‎‏יהים‏‎ } ri voluit, quàm per Mosem diuinæ voluntatis, Spiritu sancto inspirante fidum interpretem, in rerum creatarũ ordine ac debita dispositione sapientißimus iudex, ius suum & locũ vnicui́ creato tribuens, ostenderetur. Jnterim autem sæpe repetita voce Elohim, hoc est iudex, appellari { ‎‏אליהים‏‎ } cōtentus est. Tunc verò Moses ineffabile & immensæ maiestatis nomẽ { Genes. 1. } Iehouah, in honorem iudicis protulit, quando iam rerum creatarum perfectum ordinem & ornatũ in epilogum reduxerat. Sic enim scripsit ille. Istæ sunt generationes cæli & terræ, quando creatæ sunt in die, quo { Genes. 2. } fecit Dominus Deus cælum & terram. Id quod in lingua sancta ita protulit, Iehouah Elohim, tribuens Deo maiestatis nomẽ , officio iudicis peracto. "Et nunc Reges intelligite, erudimini qui iudicatis terram." Nam { Psal. 2. } qui se sapientißimos iudices & integerrimos, ac solicitos in Regni gubernatione non præstant: indigni prorsus maiestatis nomine, tamet si illud vsurpauerint, existimandi sunt. 
 
SED iam clementißime Princeps, si causam rationem́ cognoueris: quare tibi has meas de Iure & Iustitia decisiones dicare fidenter ausus fuerim, audaciæ veniam facilè dabis. Cùm enim olim Regiæ maiestati Catholici Regis de Theologicis virtutibus tractatũ dicauerim, in quibus ille colendis, præsertim in catholicæ fidei defensione plurimùm desudauerat, plurimos labores susceperat: id́ munusculum meum sibi placuisse, quæ sua Regia benignitas est, insinuauerit, ac planè ostenderit, nō mirum si Regio fauore recreatus animosior́ factus, filio Regis à Patre non degeneranti doctrinam iustitiæ, quæ initiũ est dominandi, offeram. Accedit etiam me sæpenumero à Regij Senatus ministris, alijs́ iudicibus sæpe fuisse solicitatum ac postulatum, vt circa S. Thomæ doctrinam, quæ de illorum debito ministerio agit, breues sed compendiosos cōmentarios ederem: vt quidquidex Theologica sapientia tum ad illorum spiritualem salutem, tum etiam ad debitum & fidele Regium ministerium præstandũ , attineret, in vno libello quasi in promptuario habere possent. Quamobrem huic operi meo, Decisiones de Iure & Iustitia tibi dicatas, titulum inscripsi. An verò optatis illorum responderim ipsi iudicabunt. Tu verò, Serenißime Princeps, pro tua clementia, hos nostros labores tuo nomini dicatos in publicum exire non dedignaberis. Vale plurimùm in Christo Dño . Datis Salmanticæ. 18. die mensis Iunij. Anno 1594. 
 





 FRATER DOMINICVS Bañes Lectori Salutem. 
 
POST Commentarios in Secũdam Secundæ Diui Thomæ de Theologicis virtutibus à me iam olim in communem vtilitatem editos, nō parùm ad alios consequentes de Cardinalibus virtutibus conscribendos & in publicum proferendos excitabar. Audiebam enim à plurimis, & partim ipse experiebar, quantùm Sacræ Theologiæ discipuli vbique ex illorum frequenti lectione proficerent. Verùm quotidianis lectionibus & varijs non parui ponderis ac momenti vrgentibus negotijs implicatus, id quod tantopere optaram, hactenus perficere non potui. Iam verò opportunitatem nactus decisiones de Iure & Iustitia ante annos quatuor à me compositas, & Regia facultate, vt moris est, legitimè ex commissione Salmanticensis Academiæ per sapientissimũ ac integerrimum virum Franciscum Sanctium Sacræ Theologiæ Salmanticensem Complutensemq́; Magistrum, necnon in Cathedrali Salmantina ecclesia Magistralis præ bendæ dignissimum Canonicum examinatas & approbatas, libenti ac fidenti animo palàm Theologorum scholæ proferendas decreui. Scio nō defuisse interim Theologos non infimi nominis, qui diligentia freti sua vel aliena cogitata de argumento eodem fidenter euulgauerint. Sed ea res tantum abest, vt me ab instituto auocauerit, vel spem minuerit, quo minùs crederem, præsentes meos labores non minorem fructum, quàm præteritos allaturos, nec minorem apud Theologorum scholam gratiam assequuturos; vt potiùs ob eam causam tantò hilarior & animosior factus sim: quantò in illorum scriptis instructior docendi methodus & stylus compendiosior cum maiori perspicuitate à lectoribus desiderabatur. Etenim cùm, vt habet Philosophus, sapientis sit ordinare: non ex multitudine eorum quæ dicuntur, sed ex distincta ipsarum assertionum ad propria & prima principia reductione, doctorum scripta æstimanda & amplectenda sunt. An verò in nostris scriptis eam legem, quam alijs præ scripsimus, seruauerimus; alij incorruptiùs iudicabunt. Vnum scio, pie Lector, me plus laboris in meo conciso docendi stylo impendisse, quàm si aliena scripta confusiùs in vnum congererem & coaceruarem. Quamobrem futurum spero, eos qui has nostras Decisiones de Iure & Iustitia sincerè & attentè perlegerint, inuenturos, me, dum breuis esse laboro, non parcũ in rebus enodandis, neque in verbis concinnandis obscurum fuisse. Denique obserua, in hoc secundo volumine Commentariorum in Secundam Secundæ duntaxat me illa pertractare voluisse, quæ de Iu stitia & Iniustitia strictim & propriè dictis dubitari poterant. Reliqua verò, quæ ad Religionis virtutem & alias Iustitiæ, quas vocant potentiales & imperfectas, partes attinent: cum Commentarijs de fortitudine & tẽ perantia & hominum statibus copiosiùs in tertio volumine iuuante Domino, & vita comite, quàmtociùs prodibunt. Interim plurimùm vale in Christo Seruatore. Ex nostro Prædicatorum Sancti Stephani Salmanticensis Conuentu, in die solenni corporis Christi. Anno Domini. 1594. 
 
Obserua inter columnas cuiusque paginæ quatuor literas medias, A. B. C. D. indicare vtriusque columnæ portiunculam in Jndice designatam, vbi indicatum inuenias, & Errata corrigas. 
 





 ERRATA SIC CORRIGITO. 
 
 Pagina. Colũna . Litera. Erratum. Emenda. 13 2 D magis quam. magisq́ue. 17 2 D homo est animal rationale. homo qui est animal rationale. 50 1 D commune. diuinum. 51 1 C impresio. imperfectio. 66 2 C non est speciale vitium. dele, non. 84 2 A secundam conditionem. primam conditionem. 85 1 C secunda conditio. prima conditio. 102 1 C Respondet. dele. 115 1 D ecce vbi Cicero statuit idem esse dominium quod nos dicimus mancipiũ & nexus. idem esse mancipium & nexum, quod nos dicimus dominium. 115 2 A apud Lucam. Lucanum. 117 1 B eon non 155 2 D reddere filio. fisco. 195 2 C anullari. ancillari. 205 2 D reparanda est restitutio. restitutione. 209 2 D quanuis sit dignior. quòd non sit dignior. 241 1 D an litis perditione. in litis perditione. 257 2 C ac posset. an posset. 294 1 D elector sumat: id facere. elector sum, & id facere. 311 2 D primogenitum. primogenitura. 365 2 B debitam. dubitatam. 373 1 A ex hoc. & hoc. 404 2 C consilium. concilium. 409 1 C conclusio est affirmatiua. negatiua. 411 2 D & Ioanne 22. & â Ioanne XXII. 416 1 C ipsi iudices non peccant. non minus peccant. 425 2 D in quæst. art. vltimo. in quæst. 4. art. vltimo. 430 2 B cui si alia via prouideri potest. prouideri non potest. 442 2 B non cedere iuri. non tenetur cedere iuri. 501 1 C Logica vel Physica, vel Metaphysica. dele, vel Physica. 522 2 C conclusio est affirmatiua. est negatiua. 526 2 B ad contumeliam autem si fiat intendendo. ad contumeliam: si autem inten dendo, &c. 536 2 C cariùs vendere. emere. 537 1 B pretium rei iustæ. iustum. 539 2 B si fuerit excessus. nisi fuerit excessus. 543 2 D non est inualidus. est inualidus. 548 1 D si vitium rei sit occultum inferat damnum. & inferat damnum. 561 2 D etiam si sit multo minus. etiam si sit multo maius. 563 2 B ex facilitate. ex difficultate. 565 2 D non est propriè. non est proprius. 593 2 C explicatur conclusio prima. primò. 597 2 C si nunc pecunias mutuet absolutio. sic nunc pecunias mutuanti absolutè. 606 1 B vi sint. vt sint. 
 
 
 


 




 COMMENTARII FRATRIS DOMINICI BAÑES SVPER SECVNDAM SECVNDÆ SANCTI THOMÆ. Quæstio Quinquagesimaseptima, De Jvre. 
 
 PROLOGVS AVTORIS. COnsideratio de Iure & Iustitia omnibus, qui grauiora tractant studia, communis est. Philosophi quidem morales eam sibi propriam arbitrantur. Inter quos Princeps Aristoteles libro. 5. Ethicorum exactissimè illam prosequitur. Ibidemq́ue eiusdem interpretes, similiter vtriusque Iurisconsulti titulos de Iustitia & Iure designarunt, vt patet. ff. de Iustitia & Iure. Item Gratianus quatuor primas Decreti distinctiones de Iure & Iuris differentia disposuit: atque in eisdem locis omnis vtriusque Iurisperitorum multitudo de Iure & Iustitia sermonem facit. At verò sacra nostra Theologia, quæ omnibus scientijs prædominatur, & de omnibus, quantùm ad finem æternæ vitæ attinet, iudex est: hanc etiam tractationem de Iustitia & Iure, vt hominum saluti consulat, sibi legitimè ascribit. Nam, vt ait Apostolus ad Titum. 2. "Apparuit gratia Dei Saluatoris nostri omnibus hominibus erudiens nos vt abnegantes impietatem & sæcularia desideria sobriè & iustè & piè viuamus in hoc sæculo." Sobriè quidem, erga nos ipsos. Iustè ad proximos. Piè erga Deũ . Theologi itaque munus est de iustitia & iure, quatenus ad spiritualem vitam attinet, dubitationes dissoluere. Quapropter inter Theologos D. Isidorus lib. 5. Etimologiarum per multa capita singularem tractatũ edidit: ex quo Gratianus vbi suprà , ferè omnia desumpsit. Magister autem Sententiarum pauca quidem, nec satis opportunè de Iustitia & Iure collegit. Nam in 3. Sententiarum dist. 37. agens de præceptis secundæ tabulæ, quædam circa quintum & septimũ mandatum de pertinentibus ad iustitiam profert, & iterum in 4. Sententiarum dist. 15. dum de tertia parte pœnitentiæ ageret, scilicet, de satisfactione, quædam miscet quæ ad iustitiam attinent, scilicet, de restitutione. Vnus autem D. Thom. inter omnes scholasticos, quicquid ad Iustitiam attinens à Theologo cognoscendum erat, suis numeris absolutum dedit, ab ista Quæst. 57. vsque ad 122. disserens etiam de partibus potentialibus virtutis iustitiæ. Sed nos in hoc opere duntaxat quæ ad partes subiectiuas pertinent, quæ propriè sub iustitia continentur disseremus, vsque ad Quæst. 78. DVbitatur ante omnia in hoc proœ mio cuiusnā facultatis sit magis proprium de iure & iustitia disserere? Num Philosophia moralis; An sacra Theologia; An vero vtriusque iuris peritia primas tenere debeat in hoc munere præstando? Ad hoc respondetur, & sit prima conclusio. Ad moralem Philosophiam propriè & directè spectat de iure & iustitia quæstiones definire quatenus homo ordinatur ad conuictum politicum & finem naturalem. Ratio est, quoniam ad philosophiam moralem spectat de humanis actibus iudicare, in quibus reperitur ratio virtutis & vitij, at verò iustitia post prudentiam primum locum inter virtutes obtinet, ergo. Secunda conclusio. Sub eadem ferè ratione pertinet ad Iuris ciuilis peritos, quos vulgo Legistas vocamus, definire de quistionibus Iustitiæ & iuris iuxta normam humanarũ legũ . Hæc conclusio magis indiget explicatione quàm probatione. Dixi enim sub eadẽ ferè ratione; hoc est respectu eiusdẽ finis moralis philosophi. Cæterũ peritia illorum qui Iuri ciuili operam dant, nō erit scientifica, nisi rationes humanarum legum ex philosophia deduxerint, & tunc exercẽt illi officium moralium philosophorum: & reuera sunt philosophi morales ex parte, scilicet, ex materia Iustitiæ, & adhuc imperfecti nisi fuerint dialectici. Tertia conclusio. Ad sacram Theologiā maximè pertinet de Iustitia & Iure perscrutari vsque ad minima respectu boni spiritualis & finis supernaturalis. Pro cuius intelligentia. Nota quod sicut gratia dicitur perficere naturā non solum in se ipsa, sed etiam eleuans illam ad aliquid altius & diuinius: Ita sacra Theologia quando conuenit cum aliqua scientia in obiecto materiali, non solum perficit illam scientiam intra suos limites & in se ipsa, sed etiam eleuat obiectum illius, ad suam rationem formalem eminentiorem. V. g. metaphysicus considerat de Deo, de illius vnitate, immutabilitate, æternitate, & omnipotentia. Sed hæc omnia attributa Theologus profundiùs attingit: & distinctiùs cognoscit, vt videre est apud Diuum Dionysium in tractatibus de diuinis nominibus, de mystica Theologia, & de cęlesti hierarchia. Vbi eadem quæ alias metaphysici cōtemplātur , multò diuiniùs ipse distinguit. Ad hunc itaque modum sacra Theologia cum sit practica saltem eminenter, considerat omnia quæ philosophus moralis multò altiùs & diuiniùs quam ille. Cō firmatur ex illo Sapientiæ. 8. Vbi dicitur de diuina sapientia. "Sobrietatem enim & prudentiam, & iustitiam & virtutem docet." Vbi fit mentio quatuor virtutum Cardina lium. Nam per sobrietatem intelligitur omnis temperātia : per virtutem autem, fortitudo. Vbi obiter obserua quare primo loco posuit sobrietatem, cum tamen prudentia sit prima omnium virtutum. Ratio huius est, quoniam in natura corrupta ad acquirendam prudentiam, necessarium est exercitium temperantiæ, quam vocat sobrietatem: nihil enim magis impedit iudicium prudentiale quàm vitia carnalia quæ causa sunt hebetudinis & cæcitatis mentis. Sit quarta cōclusio , ad Iuris Canonici peritos pertinet canones ecclesiasticos discere: præsertim illos qui accommodantur ad causas fori exterioris decidendas. Si quid vero aliud considerant mutuatum accipiunt partim à Theologis partim à Iure ciuili. Probatur & explicatur ista conclusio, quoniam in toto corpore Iuris canonici continetur triplex differentia canonum: quidam enim desumpti sunt ex sacris literis, aliquando ex definitionibus Conciliorũ circa fidẽ vel circa sacramenta. Hæc omnia constat, quòd legitimè pertinent ad Theologiam sacram. Sunt alij Canones propositi vt regulæ ad decidendas lites ecclesiasticas. Et isti vt in plurimum habent suam rationem & fundamentum in Iure ciuili. Itaq́ue si à Iure canonico auferantur, quæ pertinent ad Theologiam & ad ius ciuile ferè nihil remanebit nisi quædam cæremonialia. Et confirmatur tota doctrina præcedens, quoniam supra scientias quas naturali ratione cognouit Arist. non est introducta alia scientia in mundo nisi illa quæ deducta est ex fide reuelata. Hæc autem est sacra Theologia, ergo necesse est, quòd Iuris canonici peritiam reducamus vel ad sacram Theologiam vel ad moralem philosophiam, sicut & Iuris ciuilis reduximus peritiam. Nihilominus ex prædictis deducamus vnum corollarium, videlicet, quòd prudens Theologus, quoties occurrerit aliquis casus conscientiæ decidendus, de quo decernunt leges siue ecclesiasticæ, siue ciuiles, debet consulere Iurisperitos, nisi aliàs ipse cognouerit illas leges sufficienter. Ratio huius est, quoniam Theologo satis est nosse legem naturalem & diuinam & quanuis non erat alienum ab illo scire omnes leges ecclesiasticas: tamen quia Theologus diuinis intendens rebus, quæ plurimæ sunt & multam habent subtilitatem, non valebat tantam sarcinam legum memoria tenere: idcirco accepit diuina prouidentia sui laboris auxiliatores dominos Canonistas quemadmodum in lege Veteri, vt habetur Numerorum capit. 34. erant quidam Leuitæ inferioris classis: quorum officium solum modo erat portare vasa & ornamenta inuoluta tabernaculi: quæ sacerdotes superioris ordinis tangebant & disponebant intra tabernaculum: ita se habent Canonistæ & Theologi, quòd Theologi intrant tabernaculum & facultatem habent disserendi de quidditate & effectibus sacramentorum & aliorum instrumentorum fidei & religionis. At vero Iuris canonici periti solum debent curare fideliter memoria tenere quæ in sacris Canonibus continentur cum literali intelligentia ad obsequium Theologorum. Interdum etiam opus habent ex Iure ciuili rationes acquirere ad decidendas causas ecclesiasticas, vt meliùs munus suũ possint perficere. Atque in hoc iuris Canonici periti nostri temporis excellentiam habent. Diuisio huius tractatus de Justitia & iure. VNIVERSAM cōsiderationem de Iustitia & iure in quatuor partes diuidit quidem D. Thom . In prima parte agitur de Iustitia. In secunda parte de partibus illius. In tertia parte, de dono Spiritus sancti correspondenti sibi: quod est pietas. In quarta parte, de præceptis Iustitiæ. Duæ priores partes magnum negotium nobis in hoc opere facessunt: præsertim ab ista quæ stione 57. vsque ad 78. Aliæ verò posteriores breuissime expediũtur à Diuo Thoma in quæstione 121. & 122. Iam vero illa pars de iustitia rursus diuiditur in quatuor partes. Primo quidem disputatur de Iure, quod est obiectum iustitiæ. Secundo de ipsa Iustitia. Tertio de iniustitia. Quarto de iudicio. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm ius sit obiectum iustitiæ. AD Primum sic proceditur.{ Infra. qō. 60. art. 1. cor. } Videtur, quòd ius nō sit obiectum iustitiæ. Dicit enim † { In digesto veteri lib. 1. tit. 1. in princip. } Celsus Iurisconsultus, quòd ius est ars boni & æqui. Ars autem non est obiectum iustitiæ, sed est per se virtus intellectualis. Ergo ius non est obiectum iustitiæ. ¶ 2 Præterea. Lex sicut † { Li. 5. Etymo. cap. 3, in princ. } Isidorus dicit in libr. Etymolo. iuris est species. Lex autem non est obiectum iustitiæ, sed magis prudentiæ. Vnde & † Philosophus legis positiuam partem prudentiæ ponit. Ergo ius non est obiectum iustitiæ. ¶ 3 Præterea. Iustitia principa{ Li. 6. Etymo. cap. 6. tom. 5. Capit. 15. circa med. tom. 1. } liter subijcit hominem Deo. Dicit enim † August. in libr. de moribus ecclesiæ , quòd "iustitia est amor Deo tantum seruiens", & ob hoc bene imperans cæteris quæ homini subiecta sunt. Sed ius non pertinet ad diuina, sed solum ad humana. Dicit enim † { Lib. 5. capit. 2. } Isidorus in libro Etymolog. quòd "fas lex diuina est, ius autem lex humana". Ergo ius non est obiectum iustitiæ. SED contra est quod † { Lib. 5. ca. 3. in prin. } Isidorus dicit in eodem, quòd "ius dictum est, quia est iustum". Sed iustum est obiectum iustitiæ. Dicit enim † { Lib, 5. ca. 1. in prinbi. tom. 5. } Philosophus in quinto Ethicorum, quòd omnes talem habitum volunt dicere iustitiam, à quo operatiui iustorum sunt: ergo ius est obiectum iustitiæ. RESPONDEO dicendum, quòd iustitiæ proprium est inter alias virtutes, vt ordinet hominem in his, quæ sunt ad alterum. Importat enim æqualitatem quandam, vt ipsum nomen demonstrat, dicuntur enim vulgariter ea, quæ adæ quantur, iustari. Æqualitas autem ad alterum est. Aliæ autem virtutes perficiunt hominem solum in his, quæ ei conueniunt secundum seipsum. Sic ergo illud, quod est rectum in operibus aliarum virtutum, ad quod tendit intentio virtutis quasi in proprium obiectum, non accipitur nisi per comparationem ad agentẽ . Rectum verò quod est in opere iustitiæ, etiam præter comparationem ad agentem, constituitur per cōparationẽ ad aliud. Illud enim in opere nostro dicitur esse iustũ quod respondet secundũ m aliquā æqualitatẽ alteri, puta recompensatio mercedis debitæ pro seruitio impenso. Sic ergo iustum dicitur aliquid, quasi habens rectitudinem iustitiæ ad quod terminatur actio iustitiæ, etiam non considerato qualiter ab agente fiat. Sed in alijs virtutibus non determinatur aliquid rectum nisi secundum quod aliqualiter fit ab agente. Et propter hoc specialiter iustitiæ præ alijs virtutibus determinatur secũ dũ se obiectũ , quod vocatur iustũ . Et hoc quidẽ est ius. Vnde manifestũ est quod ius est obiectũ iustitiæ. AD Primum ergo dicendum, quòd consuetum est, quòd nomina à sui prima impositione detor queantur ad alia significanda. Sicut nomen medicinæ impositum est primo ad significandum remedium quod præstatur infirmo ad sanandum: deinde tractum est ad significandam artem, qua hoc fit: ita etiam hoc nomen, Ius, primò impositum est ad significandum ipsam rem iustam. Postmodum autem est deriuatum ad artem, qua cognoscitur quid sit iustum. Et vlterius ad significandum locum, in quo ius redditur: sicut dicitur aliquis comparere in iure. Et vlterius dicitur etiam quod ius redditur ab eo, ad cuius officium pertinet iustitiam facere: licet etiam id quod decernit, sit iniquum. AD Secundum dicendum, ꝙ sicut eorum quæ per artem exterius fiunt, quædam ratio in mente artificis præexistit, quæ dicitur regula artis: ita etiā illius operis iusti, quod ratio determinat, quędam ratio præexistit in mẽte , quasi quædā prudẽtię regula. Et hoc si in scriptũ redigatur, vocatur lex. Est enim lex secundũ † { Lib. 5. Etimol. ca. 3. parum à princip. } Isidor. cōstitutio scripta. Et ideo lex nō est ipsum ius, ꝓpriè loquendo, sed aliqualis ratio iuris. AD Tertium dicendum, quòd quia iustitia æqualitatem importat. Deo autem non possumus æ quiualens recompensare; inde est, quòd iustum secundum perfectam rationem non possumus reddere Deo. Et propter hoc non dicitur propriè ius lex diuina, sed fas: quia videlicet sufficit Deo, vt impleamus quod possumus. Iustitia ta men ad hoc tendit, vt homo quantum potest, Deo recompenset, totaliter animam ei subijciens. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Conclusionem istā directè probat Diuus Thomas ex testimonijs Isidori & Aristot. Deinde in articulo explicat cōclusionem & differentiam, quæ est inter iustitiam & alias virtutes colligens triplicem differentiam inter obiectum iustitiæ & obiecta aliarum virtutum. Differentia quidem iustitiæ ab alijs est, quòd illa est ad alterum: quæ æqualitatem importat. Hinc colligitur prima differentia inter obiectum iustitiæ, & obiecta aliarum virtutum: scilicet, quòd rectum in operatione iustitiæ, præter cōparationẽ ad agentem, constituitur per comparationem ad alterum. Secunda differentia est, quòd iustum siue ius dicitur aliquid ad quod terminatur actio iustitiæ, non considerato qualiter ab agente fiat. Tertia differentia est, ꝙ iustitiæ determinatur obiectum secundùm se. Alijs vero virtutibus Cardinalibus non determinatur obiectum secundùm se, & à parte rei. Et hæc est differentia quæ aliter solet dici, scilicet, quòd medium iustitiæ est medium rei, medium autem aliarum virtutum est medium rationis. COMMENTARIVS. NOtandum primò, pro huius articuli & sequentium intelligentia, quòd hoc nomen ius multipliciter vsurpatur. Primò & principaliter, vt nominet illud quod fit per actionem iustitiæ: & ad quod terminatur. Secundò accipitur pro lege quæ est regula faciendi ipsum ius seu iustum. Tertiò accipitur pro ipsa peritia legum. Quartò pro sententia iudicis, qui præcipit iustum fieri. Denique accipitur pro ipsomet loco publico vbi istæ sententiæ feruntur. Vt patet in cap. 1. de in ius vocando. lib. 2. titul. 2. Nobis tamen in præsenti de iure primo modo agendum est. Notandum est secundò, quòd nomina iustitiæ, iustificationis, & iusti, dupliciter accipiuntur in sacris literis: vno modo generaliter pro omni vir tute vel omni actione virtutis quæ secundùm regulam rationis & legis exercetur. Itaque iustus idem est, atque studiosus & omni virtute præditus. In hac acceptione intelligitur illud Abacuc capit. 2. iustus ex fide viuit. & ad Romanos. 8. "Vt iustificatio legis impleretur in nobis." Illud Matthæi. 6. "Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus," & ponit exemplum in eleemosyna, & ieiunio quæ propriè non sunt iustitiæ specialiter dictæ opera. Altera acceptio est specialior, quatenus iustitia nominat virtutem condistinctam inter quatuor virtutes cardinales. Et ita iustus dicitur ille qui huius virtutis actiones exercet. Iustificatio autem dicetur rectitudo illa quæ inuenitur in huius virtutis officijs. Vt solutio debiti est iustificatio. Et in hac secunda acceptione nobis procedendum est in præsentibus disputationibus. Magister Soto de Iustitia & iure libro. 3. quæst. 1. meritò reprehendit Buridanum qui negat ius accipi pro obiecto iustitiæ, sed solùm pro ipsa lege. DVbitatur primò circa prædictas differentias sint ne bene & verè assignatæ. Arguitur primò pro parte negatiua. Etenim D. Thomas videtur sibi contrarius in prima & secunda differentia, inter obiectum iustitiæ & obiecta aliarum virtutum. Probatur: nam prima differentia, ponit ordinem actionis iustitiæ ad ipsum agentem, dum inquit præter comparationem ad agẽ tem , sed in secunda differentia videtur negare talem ordinem, dum inquit, non considerato qualiter fiat ab agente, ergo non sunt bene assignatæ istæ differentiæ. Arguitur secundò, ex Arist. 2. Ethicorũ cap. 4. asserente, quòd cōtingit operari temperata non temperatè, ergo non est differentia inter obiectum iustitiæ & obiectum temperantiæ quantùm ad hoc, quòd in operatione circa obiectum iustitiæ contingat attingere obiectum absque debita dispositione agentis secundùm formalem rationem virtutis iustitiæ. Arguitur tertiò, ex doctrina Diui Thomæ videntur sequi duo inconuenientia. Alterum est, quòd habitus iustitiæ non sit intrinsecè determinatus ad bene operandum circa suum obiectum: sed sit omnino indifferens, ita vt salua ratione obiecti formalis aliquando malè quis operetur reddendo debitum propter malum finem vanæ gloriæ. Alterum est, quòd habitus iustitiæ in sua operatione non respiciat bonitatem agentis magis quàm habitus artis quæ solùm respicit & intendit bonitatem artificiati. Est enim perfecta operatio artificis si artificiatum sit perfectum & conforme ideæ, etiam si artifex sit aliàs vitiosus. Arguitur quartò. Videtur esse implicatio contradictionis, quòd aliquid habeat rationem specificam & non genericam. v. g. quòd aliquid habeat rationem hominis & non animalis, ergo similiter impossibile est quòd aliqua actio habeat rationem formalem iustitiæ obiecti, & quòd non habeat rationem virtutis quæ est ratio generica. At vero si actio iustitiæ respicit obiectum, non considerato qualiter fiat ab agente, verificabitur, quòd illa actio habet rationem formalem specificam iustitiæ & non genericam. Probatur minor, quoniam de ratione virtutis est, quòd taliter fiat ab agente, & quando & vbi oportet & propter finem bonum. Arguitur quintò, Aut D. Tho. loquitur in illa secunda differentia materialiter de obiecto iustitiæ, aut formaliter. Si loquitur materialiter, profectò non assignat differentiam inter obiectum iustitiæ & obiectũ temperantiæ. Possumus enim designare obiectum etiā tẽperantiæ materialiter, cui nihil desit de his quæ pertinent præcisè ad temperantiæ materiam, desit tamẽ aliquid quod pertinet ad rationem virtutis in communi. v. g. si quis loco & tempore debito comedat quantum sibi conuenit. At vero ordinet istam actionem ad hypocrisim & vanam gloriam aut alium turpem finem. Tunc profectò inuenitur materiale obiectum temperantiæ sine debita dispositione agentis: sicut cùm quis soluit debitum sine debita dispositione agentis. Si autem Diuus Tho. loquitur de obiecto iustitiæ verè specificante actionem, implicat contradictionem, quòd agens operetur propter malum finem. Corrumperet enim rationem virtutis, & per consequens rationem iustitiæ. Denique arguitur contra tertiam differentiam: quæ libet virtus per se loquendo desumit suam speciem ab obiecto per se: vt quilibet habitus operatiuus, ergo nulla est specialis ratio & differentia in iustitia ipsa cur determinemus ei obiectum secundùm se & non alijs virtutibus. Propter obscuritatem D. Tho. doctrinæ in hoc articulo quidam illam reijciunt: sicut Buridanus vbi supra, quæstione. 1. libro. 5. Ethicorum. Alij vero interpretes D. Thom. putant esse intelligendam doctrinam huius articuli materialiter. Ita sanè vt saluetur materiale obiectum iustitiæ & materialis actio iustitiæ absque vera ratione virtutis. Huius sententiæ est Caietanus. Et fuit doctissimus Victoria & Soto vbi supra. Nobis tamen salua eorum autoritate non videtur, quòd Diuus Thomas materialiter loquatur. PRO decisione ergo difficultatis sit prima conclusio. Impossibile est, ꝙ specificatio iustitiæ & virtutis inueniatur formaliter in aliqua actione, nisi illa actio vndequaque sit bona omnibus modis & ex omnibus circunstantijs. Hæc conclusio efficaciter probatur quarto argumẽto facto pro parte negatiua. Secunda conclusio. Possibile est, quòd detur obiectum & actio quæ materiali er pertineant ad aliquam virtutem & obligationem illius, ita vt satisfaciat homo præ cepto illius virtutis per talem actionem. v. g. Ieiunat quis in quadragesima adimplet præceptum de temperantia eo tempore, etiam si hoc faciat propter hypocrisim. Similiter dat eleemosynam pauperi virgini quam ex præcepto naturali tenebatur dare, sed intendit stuprum, ille materialiter impleuit præceptum naturale misericordiæ. Dicitur autem actio materialis alicuius virtutis, cui nihil deest de proprijs pertinentibus ad speciem illius virtutis, præterquam quod apponitur mala circunstantia aliqua vel contra aliam virtutem, vel contra rationem genericam virtutis. Atque in hoc non differt iustitia à reliquis virtutibus, sed differentia est, quòd rectitudo etiam materialis respectu iustitiæ commensuratur secundum commen surationem quandam ad alterum. At vero in alijs virtutibus omnis commensuratio rectitudinis etiam materialis commensuratur secũdum cōmensurationem ad operātem . Tertia conclusio. Quando D. Tho. inquit in secunda differentia, ꝙ iustum dicitur aliquid quasi habens rectitudinem iustitiæ ad quod terminatur actio iustitiæ, non considerato qualiter ab agente fiat, loquutus est formaliter de actione veræ virtutis iustitiæ. Probatur quoniam intentio Diui Tho. est agere de vera iustitiæ virtute & incipere à diffinitione illius, ergo in hac quæ stione & articulo loquitur de iure & iusto prout est obiectum formale veræ iustitiæ ad quod formaliter terminatur actio iustitiæ. Aliâs profecto non procederet Diuus Thom. scientificè, vt decet grauissimum authorem. Hæc doctrina multo magis explicabitur in solutione argumentorum. Ad primum argumentum respondetur. Nullam esse contradictionem inter primā & secundam differentiam, cum enim dicit in secunda differentia, non considerato qualiter ab agente fiat, intelligenda sunt hæc verba secundum abstractionem mentis. Nam vt est in communi proloquio abstrahentium non est mendacium. Est igitur Diui Thom. sensus, non quidem negare prærequiri commensurationem & comparationem ad agentem in ratione generica virtutis, imo hoc asserit in prima differentia cùm inquit propter comparationem ad agẽtem : sed intendit asserere, ꝙ ratio specifica differentiæ iustitiæ non est cum consideratione actuali ad ipsum agentem: sed præsupponẽ do istam considerationem in ratione virtutis generica tanquam in materia, etiam intelligitur cum cōparatione ad alterum, non considerato tunc qualiter ab agente fiat talis actio. Exemplum huius potest esse in relatione de prædicamento ad aliquid. Relatio enim & est accidens sicut & reliqua præ dicamenta præter primum, & ex hac parte conuenit ei esse in hoc vel in illo subiecto. At vero secundum propriam rationem relationis penes quam diuersificatur ab alijs accidentibus, non consideratur vt est in subiecto, neq; id explicatur: sed vt est ad aliud. Idem exemplum potest poni in accidenti bus respectiuis comparando illa cum absolutis. v. g. scientia & albedo conueniunt in genere qualitatis, cum tamen scientia vltra hoc, quod est calificare subiectum sicut albedo specificatur per ordinem & commensurationem ad aliquid extrinsecum, quod est obiectum: ita prorsus se habent iustitia & temperantia, quòd vtraque in ratione generica virtutis bonum facit habentem. At vero iustitia differt ab alijs virtutibus per hoc quòd rectificat habentem illam in ordine ad alterũ . Simili modo potest explicari doctrina Diui Thomæ 1. 2. quæst. 62. Vbi ait, quòd in quibusdam operationibus bonum vel malum attenditur secundum commensurationem ad alterum, in quibusdam vero operationibus attenditur solum secundum commensurationem ad operantem. Ac si diceret D. Thom. ꝙ omnes operationes virtutis secundum rationem genericam habent rationẽ boni per ordinẽ ad habentẽ & operantem. At vero quædam operationes vtranq; rationem boni & genericam & specificam habent per ordinem ad habentẽ & operantem. Alię vero operationes specificam differentiam habent per comparationem & commensurationem ad alterum. Ad secundum argumentum respondetur, ꝙ testimonium illud Arist. non militat contra nos sed militat, contra eos qui dicũt D. Thom. materialiter loqui de obiecto & actione iustitiæ (non considerato qualiter fiat &c.) In quorum sententia possumus respondere, quòd quanuis verum sit testimonium Aristotelis: adhuc est differentia, ꝙ actio materialis iustitiæ consideratur per quandam commensurationem ad alterum. Ad tertium argumentum negatur sequela. Imò nos ponimus habitum & actionem iustitiæ virtutis cum omnimoda determinatione ad bonum, & quanuis respiciat cō mensurationem ad alterum: tamen præsupponit conuenientiam ad seipsum. Ad quartum argumentum respondetur, ꝙ probat efficaciter nostram primam conclusionem. Ad quintum patet, ex doctrina tertiæ conclusionis. Ad vltimum argumentum respondetur, ꝙ est specialis ratio, quare acturi de iustitia designamus specialem quæstionẽ de obiecto illius, potiusquam cum agimus de alijs virtutibus. Et ratio differentiæ est, quoniam obiectum iustitiæ habet specialem cōmensurationem cum lege ipsa, & non solũ consideratur in illo quid ratio operantis eligat, vt medium virtutis (hoc enim determinatũ est ex natura rei & propterea dicitur medium iustitiæ medium rei.) At medium aliarum virtutum dicitur mediũ rationis. De qua re plura dicemus in quæst. sequenti. DVbitatur secundo. Circa conclusionẽ articuli, ex Arist. 5. Ethic. cap. 7. Vbi ait esse differentiam inter iustũ & ius. Nam iustum dicitur esse anteaquam fiat, ius vero importat iniuriæ emendationem: & similiter distinguit inter iniustũ & iniuriam. Nā iniustum dicitur esse etiam antequam fiat: iniuria vero cum fit, ergo ius non est obiectum iustitiæ. Probatur consequentia, quoniam iustitia non solum habitualis, sed etiā actualis est voluntas faciendi quod iustum est antequam fiat & exerceatur: ergo tunc debet habere obiectum. At vero secundum Arist. non est ius nisi cum fit, ergo nō habet rationem obiecti iustitię . Item Diuus Tho. artic. sequenti dicit, ꝙ ius est opus ad æquatum alteri, ergo non est obiectum iustitiæ, sed operatio iustitiæ. Probatur consequentia, quia est actio illius, ergo, &c. Respōdetur ad hanc dubitationẽ , ꝙ vniuersi diffinientes iustitiam diffiniunt illam per comparationem ad ius tanquam ad obiectum, vt videbimus quæstione sequenti. Ad argumentum ex Arist. respondetur, ꝙ secundum translationem antiquam non est contra nos testimonium illud. Habet enim loco iuris, iustificationem, & ita bene constat differentia posita ab Aristo . Respondetur secundo, quòd si sequamur translationẽ Argiropili, dicendum erit, ꝙ Arist. in illo loco accepit nomen iuris in lingua Græca specialiori quodammodo vt directè contrariatur iniuriæ, quæ videtur importare actionẽ inferendi illam. Nos autem in præsenti disputatione vtimur nomine iuris, vt sit idem quod iustum. Ad testimonium D. Tho. respōdetur dupliciter. Primo, ꝙ actio cuiuslibet habitus, aut virtutis potest dupliciter cōsiderari : vno modo quantum ad executionem, vt est in exercitio, & sic erit effectus illius habitus, aut virtutis. Altero modo potest considerari prout est in intentione habentis habitum, & sic habet propriam rationem obiecti talis actio: præsertim cum illa actio est exterior, vt reddere depositum, restituere alienum. Atque isto modo bene dicit D. Tho. quod ius est opus iustitiæ: quoniā ipsa operatio exterior tenet se ex parte rei debitæ, quæ redditur alteri. Imo aliquando ipsamet operatio exterior est res quæ redditur alteri, sicut lectio mea est ius debitum vniuersitati. Respondetur secundo, ꝙ commune est in scientijs, vt nomina obiectorum transferantur ad actiones & vice versa. Quemadmodum etiam in religione Christiana dicimus sacrificium non solum esse hostiam oblatam, sed etiam ipsam sacrificationem, hoc est actionem sacrificandi. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm ius conuenienter diuidatur in ius naturale & ius positiuum. AD Secundum sic proce{ Infra. qō. 60. art. 5. co. Et 1. 2. quæst. 95. arti. 4. co. Et 5. Ethicorũ. lect. 12. col. 2. fin. 1. } ditur. Videtur, quòd ius non conuenienter diuidatur in ius naturale & ius positiuum. Illud enim quod est naturale, est immutabile: & idẽ est apud omnes. Non autem inuenitur in rebus humanis aliquid tale: quia omnes regulæ iuris humani, in aliquibus casibus deficiunt, nec habent suam virtutem vbique. Ergo non est aliquod ius naturale. ¶ 2 Præterea. Illud dicitur esse positiuum quod ex voluntate humana procedit. Sed non ideò aliquid est iustum, quia à volũtate humana procedit, alioquin voluntas hominis iniusta esse non posset. Ergo cùm iustum sit idem quod ius, videtur ꝙ nullum sit ius positiuũ . ¶ 3 Præterea, Ius diuinum non est ius naturale, cùm excedat naturam humanam. Similiter etiam nō est ius positiuum: quia non innititur autoritati humanæ, sed autoritati diuinæ. Ergo incōuenienter diuiditur ius per naturale & positiuũ . SED contra est, quod † { Li. 5. Ethicor. c. 7. in prin. to. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum, quòd politici iusti hoc quidem naturale est, hoc autem legale, id est, lege positum. RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præc. } dictum est, ius siue iustum, est aliquod opus adæquatum alteri secundùm aliquem æqualitatis modum. Dupliciter autem potest alicui homini esse aliquid ad æquatum. Vno quidem modo ex ipsa natura rei, puta cùm aliquis tantum dat, vt tantundem recipiat: & hoc vocatur ius naturale. Alio modo aliquid est adæquatum vel commensuratum alteri ex condicto, siue ex communi placito, quando scilicet aliquis reputat se contentum, si tantum accipiat. Quod quidẽ potest fieri dupliciter. Vno modo, per aliquod priuatum condictum, sicut quod firmatur aliquo pacto inter priuatas personas. Alio modo, ex condicto publico, putà cùm totus populus consentit quòd aliquid habeatur quasi adæquatum & commensuratum alteri: vel cùm hoc ordinat princeps, qui curam populi habet & eius personam gerit: & hoc dicitur ius positiuum. AD primum ergo dicendum, quòd illud quod est naturale habenti naturam immutabilem, oportet quòd sit semper & vbique tale. Natura autem hominis est mutabilis: & ideo id quod naturale est homini, potest aliquando deficere. Sicut naturalem æqualitatem habet, vt deponenti depositum reddatur. Et si ita esset, quòd natura humana semper esset recta, hoc esset semper seruandum. Sed quia quandoq́; contingit quòd voluntas hominis deprauatur, est aliquis casus in quo depositum non est reddendum, ne homo peruersam voluntatem habens, malè eo vtatur, vt putà si furiosus vel hostis reipublicæ arma deposita reposcat. AD secundum dicẽdum , quòd voluntas humana ex communi cō dicto potest aliquid facere iustum in his, quæ secundùm se non habent aliquam repugnantiam ad naturalem iustitiam: & in his habet locum ius positiuum. Vnde{ Lib. 5. ca. 7. in prin. tom. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicor. quod legale iustum est, quod ex principio quidem nihil differt sic, vel aliter: quando autem ponitur, differt. Sed si aliquid de se repugnantiam habeat ad ius naturale, non potest voluntate humana fieri iustum: putà si statuatur, quòd liceat furari, vel adulterium committere. Vnde dicitur Isai. 10. "Væ qui condunt leges iniquas." AD tertium dicendum, quòd ius diuinum dicitur quod diuinitus promulgatur. Et hoc quidem partim est de his, quæ sunt naturaliter iusta, sed tamen eorũ iustitia homines latet. Partim autẽ est de his, quæ fiunt iusta institutione diuina. Vnde etiam ius diuinum per hæc duo distingui potest, sicut & ius humanum. Sunt enim in lege diuina quædam præcepta, quia bona: & prohibita, quia mala. Quædam verò bona, quia præcepta, & mala, quia prohibita. SVMMA ARTICVLI. IN articulo. 2. quærit D. Thom . Vtrùm ius conuenienter diuidatur in ius naturale & ius posituum Prima conclusio est affirmatiua. Secunda conclusio notetur in solutione ad primum. Naturale ius quanuis per se sit immutabile: tamen aliquando potest deficere in exercitio propter naturam hominis mutabilis. Tertia conclusio notetur in solutione ad tertium. Ius diuinum quod diuinitus promulgatur, potest proportionabiliter diuidi sicut ius politicũ ab Aristot. videlicet, vt dicamus ius diuinum aliud immutabile, & in illo ordine quasi naturale, aliud positiuum. Hanc cōclusionem explicat D. Thom. quia in lege diuina sunt quædam præcepta quia bona & quædam prohibita quia mala. Alia vero sunt bona, quia præcepta sunt, & mala quia prohibita. COMMENTARIVS. DVbitatur itaque principaliter circa cō clusionem artic . Vtrùm diuisio iuris in naturale & positiuum sit prima & bona diuisio. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Lex est quadruplex, scilicet, æterna, naturalis, humana, & diuina. Ita diuidit D. Tho. 1. 2. q. 91. Igitur ius saltẽ debet esse quadruplex, & per consequens diuidi in quatuor membra. Probatur consequentia. Quia lex est ratio & regula iuris, vt dicit D. Tho. art. 1. ad secundũ huius quæstionis. Igitur multiplicata regula & mensura debet multiplicari mensuratum. Arguitur secundo. Si ius naturale & positiuum distinguuntur, maxime in hoc ꝙ ius naturale est quid immutabile: positiuũ autem est mutabile. Sed ius naturale etiam est quid mutabile, vt patet de reddendo deposito dicitur esse naturale ius: & tamen in aliquo casu non est reddendum depositum etiam petenti, ergo. Et confirmatur, quia ius positiuum interdum mutat ius naturale, ergo minus mutabile est quam illud. Probatur. Quoniam iure naturali omnia sunt communia, & tamen iure positiuo facta est diuisio rerum & dominiorum, ergo ius positiuum immutat ius naturale. Arguitur tertiò. Ius naturale vt definitur à Iurisconsultis. ff. de iustitia & iure, & Instituta de iure naturali gentium & ciuili: est, quod natura omnia animalia docuit, & vt ibi adijcitur, naturale ius, non humani generis proprium sed omnium animalium quæ in terra, quæ in mari nascuntur, auiumq́ue commune est, ergo propriè naturale ius non est ius quod est obiectum iustitiæ, quæ solis hominibus competit: sicut & lex secundùm proprietatem & veram rationem legis non inuenitur in brutis, sed solum metaphoricè, vt ait D. Thom. 1. 2. quæst. 91. artic. 2. ad tertium. Confirmatur. Si quid pertineret ad ius naturale maxime esset religio erga Deum & venerari parentes, & vim vi posse repellere: sed hæc omnia ad ius naturale pertinere negant Iurisconsulti vbi supra. l. 2. & 3. sed aiunt pertinere ad ius gentium. Imo & D. Thom. articulo sequenti ius naturale etiam brutis conuenire asserit. Denique arguitur quartò. Prædicti Iurisconsulti diuidunt ius in ius naturale, ius gentium & ciuile, ergo non sufficit diuisio bimembris posita in articulo. Circa hanc dubitationem aduertendum est, fuisse olim errorem antiquissimum negantium esse aliquod naturale ius. Ita refert Aristot. lib 1. Ethicorum cap. 3. & lib. 5. cap. 7. & D. August. lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 14. Alius error fuit modernior negantium esse aliquod ius positiuum, quem tenuit Vvitcleff, & vniuersi Lutherani qui negant esse aliquam vim in legibus humanis obligantem in foro conscientiæ. Atque ideo ipse Lutherus combussit omnia Pontificum iura & Bullas Pontificias & Sanctorum Patrum Decreta vt referunt historiographi moderniores . v. g. Ioannes Coclæus in actibus & scriptis Lutheri, anno Domini 1520. Videatur etiam Rossensis in artic. 37. PRO decisione huius veritatis, sit prima conclusio. Error est manifestè contrarius philosophiæ morali & fidei, asserere omne ius esse positiuum, & negare esse ius naturale. Probatur primo ex Psal. 4. "Signatum est super nos lumen vultus tui Domine," vbi respondet Propheta, iniquis qui dicunt; Quis ostendet nobis bona? Ac si diceret, in nobis ipsis est impressio luminis naturalis quo cognoscimus bonum & Deum. Vnde Ioannis 1. "Erat lux vera quæ illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum." Quæ duo testimonia non solùm de illuminatione gratiæ, sed etiam de illuminatione naturali explicantur communiter. Sed est locus necessario explicandus de illuminatione naturali, ad Roman. 2. "Gentes quæ legem non habent, naturaliter quæ legis sunt faciunt." Hoc est, non habentes legem Decalogi scriptam: sicut habebant Iudæi; naturaliter, hoc est ex naturali instinctu & illuminatione naturali Dei, non ex illuminatione gratiæ, quæ legis sunt faciũt , non dicit omnia sed quædam: huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimoniũ perhibente illis conscientia ipsorũ . Probatur secundò conclusio ratione. Certum est secundùm fidem catholicam ante legem scriptam aut positiuam fuisse peccatum. Etenim Cain peccauit maximũ peccatum occidens fratrem suum Abel. Et ante diluuium dicitur in sacris literis, quòd multa erat malitia hominum super terram, ergo erat lex naturalis. Probatur consequentia. Quia vbi non est lex nec præuaricatio est. Probatur tertiò conclusio. Præcepta de cultu diuino vsque adeo sunt immutabilia, vt per nullam potentiam possint dispensari neque immutari, ergo non sunt positiua præcepta sed sunt naturalia. Imo secundùm communem opinionem Thomistarum omnia præcepta Decalogi sunt indispensabilia, vt patet apud D. Thom. 1. 2. quæst. 108. & apud Soto lib. 2. de iustitia, quæst. 3. art. 8. ergo huiusmodi præcepta naturalia sunt, alioquin poterant dispensari ex beneplacito hominũ legislatorum. Confirmatur. Quia inter ea quæ præcipiuntur & prohibentur, quædam dicuntur præcipi, quia bona sunt, & quædam prohibentur, quia mala, ergo secundùm se ex natura rei habent bonitatem vel malitiam, ac proinde ius naturale est. Quartò probatur conclusio vera secundũ philosophiam moralem. Sic enim sensit Arist. esse quoddam ius naturale & quoddam legale seu positiuum, vt patet libro. 1. Rhetoricorum cap. 3. & lib. 1. magnorum moral. cap. 34. & 1. Ethicot. cap. 3. & lib. 5. cap. 7. Diuus Isidorus lib. 5. Etymol. cap. 4. & refertur à Gratiano dist. 1. can. ius naturale est commune omnium nationum, & quod instinctu naturæ non constitutione humana habetur. Cicero etiam iuris naturalis mentionem facit, vt patet in lib. de Inuentione, de Legibus, de Aruspicum responsis. Et denique iste error negantium ius naturale similis est errori in naturalibus quem habuerunt Heraclitus & Cratillus qui aiebant: nullum esse verum nisi quod vnicuique apparet. Sic etiam videntur hi in moralibus errare negantes esse aliquod ius secundùm se ex natura rei, sed quod humano beneplacito constituebatur, illud erat ius. Secunda conclusio. Diuisio iuris quam D. Tho. ponit in artic. est maximè philosophica desumpta ex Arist. lib. 5. Ethic. cap. 7. Pro cuius explicatione notandum est primò, quòd D. Tho. quanuis Theologicè intendat agere de iure & iustitia, tamen prudenter & de industria voluit priùs definire & diuidere rationem iuris secundùm ordinem naturæ quẽ præsupponit gratia & fides & Theologia, ac deinde in solutione ad tertium docuit, Quomodo ius diuinum quod est supra ordinem naturæ, poterat diuidi proportionabiliter in ius immutabile & quasi naturale in ordine gratiæ & ius positiuum ex beneplacito Dei. Notandum est secundò vt ostendamus quomodo inter se se opponantur membra prædictæ diuisionis, quatuor esse differentias inter ius naturale & ius positiuum. Prima differentia est ex parte causæ efficiẽtis . Etenim naturalis iuris efficiens causa est ipse Deus vt autor naturæ. Iuris autem positiui efficiens causa est homo secundùm triplicem modum quem D. Tho. docet in art. Primo quidem per singulare pactũ inter eos qui ad inuicem con trahunt & sic iustum pretium erit illud de quo conuenit inter ementem & vendẽtem . Secundo modo per condictum publicum in quo conueniunt communiter qui emunt & vendunt, & sic iustum pretium erit alicuius rei illud quo communiter res venditur in foro publico. Tertio modo constituitur iustum seu ius positiuum lege Principis vel statuto reipublicæ vel ministrorum illius. Inter hos prædictos modos aduertenda est differentia. Primò quidem, quòd pretium primo & secũdo modo constitutum patitur aliquam latitudinem secundùm magis & minus, non enim consistit in indiuisibili. At verò iustum pretium postremo modo consistit in indiusibili: aliquando quantùm ad maius, aliquādo quantum ad minus, raro autem quantùm ad vtrunque. Exemplum primi est in taxatione tritici . v. g. quòd tritici faneca non possit vendi vltra ducatum. Nihilominus potest vendi iustissimè citra ducatum propter abundantiam tritici sicut in foro publico valet. Ita sanè vt si cariùs vendatur, etiam si non excedat taxationem pragmaticæ teneatur venditor ad restitutionem. Exemplum secundi est in censibus quos vulgo dicimus de al quitar, quorum pretium statutum est lege quantùm ad minimum, videlicet, vt nō dentur minùs quam quatuordecim pro annua pensione vnius, sic tamen quòd si quis velit dare viginti pro illo censu, iustum esse poterit pretium. Cæterùm quantùm ad vtrunque licet possit respublica condere legem iusti pretij, tamen non occurrit exemplum nisi fortè in quotidianis taxationibus rerum comestibilium quæ in foro væneunt. Item etiam est alia differentia inter hos tres modos, quòd primus modus ita subordinatur secundo & tertio quòd præ supponit non esse aliter statutum per illos, similiter se habet secundus modus ad terrium: præsupponit enim quòd non sit aliter statutum per tertium modum. Secunda differentia principalis inter ius naturale & positiuum est ex parte causæ exemplaris & regulæ, quoniam regula & exemplar iuris naturalis est lex æterna quatenùs imprimitur mentibus hominum mediante lumine naturali ostendente quid sit bonum & iustum. At verò ius positiuum habet pro regula legem humanam, quæ debet regulari per legem naturalem, inquantum nihil debet continere quod legi naturali repugnet, imo debet habere conuenientiam cum lege naturali, vt docet D. Thom. in hoc artic. ad secundum. & 1. 2. quæst. 95. Secundò in hac differentia maximè obseruandum est, quòd quemadmodum in Physicis speculatiuis necesse est attendere ad materiam & sensum, vt comprehendamus principia naturalia (alioquin errabimus sicut Plato errauit propter nimiam à materia & sensibilibus abstractionem.) Ita etiam ad cognitionem moralium principiorum necesse est vt non solum attendamus speculatione per nos metipsos quid naturale lumen dictet, & quid ex illo colligatur: sed oportet attendere ad documenta seniorum & maiorum & prudentum, qui secundùm doctrinam Aristot. 6. Ethicor. capit. 11. ita venerandi sunt vt illorum dicta & documenta in morali philosophia habeātur pro demonstratione. Hæc doctrina confirmatur ex illo Prouerb. cap. 1. "Audiens sapiens sapientior erit." Animaduertet parabolam, & interpretationem eius, verba sapientum, & ænigmata eorum. Et Ecclesiastes capit. vlt. "Verba sapientum quasi stimuli, & quasi claui in altum defixi." Quibus verbis significat, quòd verba sapientum excitant ad bene operandum, & confirmant vehementer in bona operatione. Tertia differentia sumitur ex parte extensionis siue amplitudinis potestatis. Etenim ius naturale omnes obligat: sicut omnibus communis est rationalis natura. At verò ius positiuum obligat tantùm subditos Principi legislatori. Quarta differentia consideratur secundùm immutabilitatem vel mutabilitatem vtriusque iuris. Etenim ius positiuum mutabile est per se loquendo secundùm legislatoris beneplacitum. Ius autem naturale simpliciter & per se loquendo immutabile est, sicut & sua regula est immutabilis & firma. In qua differentia maximè obseruandum est: quòd ius naturale non in omnibus principijs parem immutabilitatem retinet. Quædam enim sunt immutabilia: ita vt per diuinam potentiam mutari non possint. V. g. Bonum est agendum, malum est fugiendum. Non est periurandum, non est falsum testimonium dicendum. Alia verò sunt immutabilia quidem per totam naturam & potestatem humanam, sed mutabilia per diuinam potentiam absolutam Dei .v. g. Non est occidendus innocens, ita immutabe est ius istud naturale: quòd non sit in toto orbe potestas in oppositum. Nihilominus videtur Deus de facto dispensare in isto iure. Dum præcepit Abrahæ, vt immolaret suum filium innocentem: & iterum filijs Israel præcepit, vt interficerent infantes Innocẽtes Amorrhæorum, & Cananæorum. Veruntamen sapientioribus & prudentioribus Theologorum videtur quòd illa non fuerit propriè dispensatio: sed potiùs fuerit mutatio materiæ circa quam versatur illud ius, scilicet, vitam alienam innocentis. Sed cùm Deus sit dominus vitæ & mortis, sicut ipse potest occidere innocentem: ita potest concedere hanc facultatem alteri tanquam ministro diuini beneplaciti. Cæterum propriè dispensatio esset quando, manente materia legis & iuris, fieret licitum oppositum eius, quod præcipitur per legem. Ac proinde ijdem Theologi dicunt: quòd præ cepta Decalogi sunt indispensabilia, etiam per diuinam potentiam. Et ratio est, quoniam si Deus concedit alicui vt accipiat rem & vxorem vicini: iam mutat materiam præcepti tanquam Dominus absolutus omnium rerum: & iam qui accipit vxorem vicini, non accipit rem alienam, neque attrectat vxorem alienam. His tamen non obstantibus, negare non possumus, quin huiusmodi præcepta habeant aliquam varietatem & mutabilitatem quanuis contingat ex parte materiæ: quod quidem non contingit in alijs præceptis, v. g. Non falsum testimonium dices. Alia sunt præcepta quæ vt in plurimum, stantibus humanis moribus rectis & compositis, non variantur: sed aliquando necesse est variari propter malitiam alicuius hominis. Cuiusmodi est præceptum de reddendo deposito, quod respicit ius naturale. At verò propter malitiam deponentis: quia petit depo situm gladium ad occidendum innocentem, non debet depositarius depositum reddere gladium: imo tenetur non reddere, vt docet Diuus Thomas in solutione ad primum. Hoc autem non contingit quia ius naturale mutetur secundùm se, sed quia mutatur ille cui reddendum erat depositum, & cui adæquandum erat tale ius. Ratio huius doctrinæ ea est, quoniam in illo euentu est aliud ius naturæ quod est defensio innocentis aut reipublicæ. Imo etiam concurrit præceptum de non occidendo. Quòd si tunc redderem depositum gladium essem ego cooperans ad mortem alterius. Et quoniam ista præ cepta de defensione innocentis & de non occidendo, sunt principaliora & vniuerfaliora quàm illud præceptum de reddendo deposito, idcircò non reddendum est. Possumus duo exempla in naturalibus pro explicatione huius nostræ doctrinæ proferre. Primũ sit. Videmus enim quòd in naturalibus quædam ita sunt necessaria vt per nullam potẽtiam possint variari . v. g. quatuor & tria sunt septem. Alia vero sunt quæ per nullam naturalem potentiam variari possunt . v. g. cælum est: Angelus est. At vero per potentiam Dei absolutam aliter se possunt habere. Alia vero sunt necessaria naturaliter, quatenùs vt in plurimum ita contingunt . v. g. Hominem nasci duobus pedibus & duabus manibus: licet aliquando videamus aliter contingere. Alterum exemplum est valde accommodatum ad explicandam rationem, quare quædam naturalia præcepta aliquando aliter se habeant. Videmus enim in rebus naturalibus, quòd quanuis graue habeat naturalem inclinationem ad motum deorsum, tamen aliquando quasi obliuiscitur illius naturalis inclinationis particularis, & non quidem propter violentiam, sed propter bonum vniuersi ascendit sursum ne detur vacuum. Ad quod quidem bonum omnis res naturalis habet superiorem quandam inclinationem magis quam dominantem, quàm propriam particularem inclinationem. Ita contingit in moralibus, quòd quædam præcepta naturalia inferiora cedunt superioribus pręceptis quantùm ad exercitium quando simul exerceri nequeunt. Vt patet de præ cepto de reddendo deposito gladio, quod cedit in prædicto euentu alijs præceptis superioribus de defensione innocentis, & de non occidendo. Et hoc est egregium documentum. Quarta conclusio. Si velimus Theologicè & à prima origine iuris diuisionem in tota sua latitudine constituere: aliter procedere debemus, quàm D. Thom. in articulo, moralis philosophi officium exercẽs , processit. Hæc conclusio non aliter probatur quàm si vniuersalem diuisionem iuris ante oculos proposuerimus. Ius itaque in tota sua latitudine primum omnium diuidatur in ius diuinum, cuius Deus est actor, & in humanum cuius homo est conditor. Rursus ius diuinum diuiditur in diuinum pertinens ad naturæ ordinem, & in diuinum pertinens ad ordinem gratiæ. Exemplum prioris membri sunt præcepta Decalogi. Exemplum secundi sunt præcepta Theologicarum virtutum. Deinceps tertio diuiditur ius diuinum pertinens ad naturæ ordinem in ius naturale & ius superadditum ex beneplacito Dei. Dicitur autem ius naturale non solum quia pertinet ad ordinem naturæ, sed quia naturali instinctu luminis naturalis cognoscitur & obligat: vel per consequentiam euidentem ex illo lumine naturali, qualiter multa præ cepta Decalogi deducuntur. At vero ius diuinum pertinens ad ordinem naturæ, sed superadditum iuri naturali à Deo: est illud quod per specialem reuelationem Dei constituitur hominibus in ordine ab bonam gubernationem reipublicæ secundùm humanam politiam. Talia sunt præcepta iudicialia veteris legis: quæ ex parte obiecti & materiæ non excludunt ordinem naturæ, huiusmodi sunt multa Exod. 22. Denique ius diuinum pertinens ad ordinem gratiæ diuiditur iuxta doctrinam D. Thomæ in solutione ad tertium, in ius connaturale ipsi gratiæ & immutabile: & in ius positiuum. Exemplum primi membri, sunt præcepta de virtutibus Theologicis, sine quibus omni tempore impossibile fuit placere Deo. Exemplum secun di sunt præcepta de sacramentis tam veteris quam nouæ legis. Nam sacramenta veteris legis quanuis non conferant gratiam, significant illam. At vero in lege noua certum est quòd conferunt gratiam: sunt autem pertinentia ad legem positiuam in nouo testamento. Circa prædictam diuisionem obseruandum est quòd diuisimus ius in magna vniuersalitate, non solum vt est obiectum iustitiæ specialiter dictæ: sed etiam vt est obiectum omnis virtutis cuius actus est in præcepto. Pertinet enim ad iustitiam legalem, obseruare leges, ac propterea merito ea quæ cadunt sub præ cepto dicuntur ius. Aduerte secundo breuiter, quòd non vltra diuisimus ius humanum: quia huiusmodi diuisionem ad sequentem articulum reseruamus. Ad argumenta in oppositum reliquum est respondere. Ad primum respondetur, quòd considerando ius præcisè secundùm ordinem naturæ vt à morali philosopho consideratur, sufficienter diuiditur in illa duo membra. Non enim inuenitur lex quæ nō sit vel naturalis vel positiua. Etenim lex æterna naturalis est. Et rursus lex naturalis lex diuina est. Cæterum quanuis sit aliqualis differentia inter legem æternam & legem naturalem, quòd lex naturalis dicitur quatenus naturæ hominum indita est ab autore naturæ: & lex æterna dicitur quatenus est in ipso Deo, & quatenus ipsa lex naturalis regulatur ab illa, sic etiam dicitur æterna. Nihilominus non propterea oportet distinguere ius æternum contra ius naturale & positiuum. Et ratio est, quia lex æterna respectu hominum in quibus est lex naturalis, respicit idem ius quòd lex naturalis: sunt enim subordinatæ istæ leges. Quemadmodum causæ inferiores & causæ superiores. Vnde sicut non oportet distinguere quoddam animal genitum ab alio animali, & aliud genitum à Sole: sic non oportet distinguere ius quod est obiectum legis naturalis, à iure quod est obiectum legis æternæ. Eadem enim æqualitas regulata lege naturali regulatur lege æterna. Quapropter consequentia argumenti nihil valet. Hęc prædicta solutio videtur conuenientior, quam alia quæ assignatur à Magistro Soto lib. 1. de iustitia, artic. 1. quæst. 3. ad primum. Vbi dicit, quòd propterea non diuiditur ius æternũ , quia ius est æquitas quæ in temporalibus rebus constituitur. Sed tamen hæc doctrina non videtur omnino vera. Etenim non minus æternum est hoc quod dicimus, quod tibi non vis alteri ne feceris: quā quod dicimus in speculatiuis quatuor & tria sunt septem, ergo ius non dicitur quia temporaliter sit constitutum: quanuis temporaliter exerceatur inter homines. Sed dicitur ius quatenus est obiectũ iustitiæ, ad quod terminatur, vel terminari actio iustitiæ potest. Ad secundum argumentum respondetur ex doctrina quæ explicata est in tertia & quarta differẽtia inter ius naturale & ius positiuum. Ad hoc etiam facit quod inquit Arist. lib. 1. Ethicor. c. 3. iustum mathematicum non esse exigendum in moralibus. Ad confirmationem argumenti respondetur cũ D. Tho. 1. 2. quæst. 94. quòd ius naturæ multipliciter potest dici. Vno modo propriè & positiuè, quatenus lex præcipit aliquid fieri vel prohibet. Altero modo dicitur aliquid esse secundùm ius naturæ negatiuè quatenùs lex naturalis non determinat aliquid fieri vel non fieri circa rem illam, & hoc modo dicimus ꝙ stando in iure naturæ omnia sunt cōmunia , hoc est lex naturalis non determinauit rerum diuisionem & appropriationem. Dicimus ergo ꝙ circa ius primo modo nunquam facit ius positiuum mutationem aut nouitatem. At vero circa ius naturale secundo modo potest ius positiuum facere, imo fecit aliquam mutationem & nouitatem, nempè diuisionem rerum & appropriationem illarum. Ad tertium argumentum nō possumus conuenienter respondere vsque ad articulum. 3. sed dicimus breuiter quòd ius naturę definitur à Iurisconsultis non quidem propriè, sed prout est aliquid quod materialiter habet quandam æqualitatem etiam in brutis, qualis est coniunctio maris & fœminæ; at vero sicut in brutis non est propriè iniuria, ita neque in illis propriè ius. Nos vero agimus de iure morali modo vt est obiectũ iustitiæ, ac propterea ius naturæ appellamus quod soli naturæ rationali propriũ est. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm ius gentium sit idem cum iure naturali. AD Tertium sic procedi{ i. 2. q. 95. ar. 4. ad 1. & 5. Ethicorũ lect. 12. co. 1. fin. } tur. Videtur quòd ius gentium sit idem cũ iure naturali. Nō enim omnes homines conueniunt, nisi in eo quod est eis naturale. Sed in iure gentium omnes homines cōueniunt . Dicit enim † { In digesto veteri lib. 1. tit. 1. lege. 9. } Iurisconsultus, quòd ius gentium est, quo gentes humanæ vtuntur. Ergo ius gentium est ius naturale. ¶ 2 Præterea. Seruitus inter homines est naturalis: quidam enim sunt naturaliter serui, vt † { Lib. 1. Polit. c. 3. & 4. tom. 5. } Philosophus probat in 1. Politic. Sed seruitutes pertinent ad ius gentium, vt † { Li. 1. Etimol. ca. 6. } Isidor. dicit: ergo ius gentium est ius naturale. ¶ 3 Præterea. Ius, vt † { Art. præ ced. } dictũ est, diuiditur per ius naturale & positiuum. Sed ius gentium nō est ius positiuũ . Non enim omnes gentes vnquam conuenerunt, vt ex communi cōdicto aliquid statuerent: ergo ius gentium est ius naturale. SED contra est, quod † { Lib. 5. Etimol. ca. 4. in princ. } Isidor. dicit, quòd ius aut naturale est, aut ciuile, aut gentium: & ita ius gentium distinguitur à iure naturali. RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præ ced. } dictum est, ius, siue iustum naturale est quod ex sui natura est adæquatum vel commensuratum alteri. Hoc autem potest contingere dupliciter. Vno modo secundùm absolutā sui considerationem: sicut masculus ex sui ratione habet cōmensurationem ad fœmi nam, vt ex ea generet, & parens ad filium, vt eum nutriat. Alio modo aliquid est naturaliter alteri commẽsuratum , non secundũ absolutā sui rationẽ , sed secundùm aliquid, quod ex ipso sequitur, putà proprietas possessionum. Si enim consideretur iste ager absolutè, non habet vnde magis sit huius, quàm illius. Sed si consideretur ad opportunitatem colendi, & ad pacificum vsum agri, secundùm hoc habet quandam commensurationem ad hoc, quòd sit vnius & non alterius: vt patet per † { Lib. 2. c. 3. tom. 5. } Philosophum in 2. Politic. Absolutè autem apprehendere aliquid non solùm conuenit homini, sed etiam alijs animalibus: & ideo ius quod dicitur naturale secundùm primum modum, commune est nobis & alijs animalibus. A iure autem naturali sic dicto recedit ius gentium, vt Iurisconsultus dicit: quia illud omnibus animalibus, hoc solùm hominibus inter se commune est. Considerare autem aliquid, comparando ad id quod ex ipso sequitur, est propriũ rationis. Et ideo hoc idem est naturale homini secundùm rationem naturalem, quæ hoc dictat. Et ideo dicit Caius † { In digesto veteri lib. 1. titul. 1. leg. 9. } Iuriscōsultus . Quòd naturalis ratio inter omnes homines constituit; id apud omnes gentes custoditur: vocaturq́; ius gentium. Et per hoc patet responsio ad Primum. AD secundum dicẽdum , quòd hunc hominem esse seruum, absolutè considerando, magis quàm alium, non habet rationem natu ralem, sed solùm secundùm aliquā vtilitatem consequentem: inquantum vtile est huic, quòd regatur à sapientiori: & illi quod ab hoc iuuetur, vt dicitur in 1. † { Lib. 1. ca. 3. in fine, præcipuè, tom. 5. } Polit. Et ideo seruitus pertinens ad ius gentiũ est naturalis secundo modo, sed non primo modo. AD tertium dicendum, quòd quia ea quæ sunt iuris gentium, naturalis ratio dictat, putà ex propinquo habentia æquitatem: inde est quòd non indigent aliqua speciali institutione, sed ipsa naturalis ratio eam instituit, vt † { Arg. 1. & in fin. corpore art. } dictum est in autoritate inducta. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Ius naturale quod est alteri adæquatum secundùm absolutam considerationem est commune omnibus animalibus. Secunda conclusio. Ius gentium recedit à iure naturali in prædicta consideratione. Tertia conclusio. Ius naturale quod est adæquatum alteri secundùm aliquid quod inde sequitur, est homini proprium & naturale, & hoc apud Iurisconsultos vocatur ius gentium. COMMENTARIVS. DVbium primum circa primam conclusionem D. Thomæ; An sit verum quòd ius naturale reperiatur in brutis. Pro parte negatiua arguitur primò. In brutis nulla est iustitia, ergo non est ius. Probatur consequentia. Quia iustum est obiectum adæquatum iustitiæ, ergo solum est respectu iustitiæ, & vbi iustitia reperitur. Confirmatur. Quia ratio iuris est lex, in brutis nō est lex nec ratio, ergo nec ius naturale. Secundò arguitur. Eadem ratione sequeretur quòd in alijs rebus etiam inanimatis, v. g. in lapide esset ius naturale. Consequens est falsum, ergo in brutis non est ius. Sequela probatur. Quia etiam in lapide est quæ dam naturalis cōmensuratio illius ad suam proprietatem & ad finem sibi debitum. Tertiò arguitur. Nam secundum Arist. 5. Politicorum capit. 7. Ius politicum diuiditur in ius naturale & ius legale, sed bruta nō habentius politicum, ergo nec naturale nec legale. In oppositum est Diuus Tho . Et in doctrina eius sit prima conclusio. In brutis non est propriè ius naturale. Hoc probant prædictæ rationes, nec Diuus Thom. oppositum docet cum inquit, quòd ius naturale quod importat absolutam commensurationem rerum est cōmune nobis & brutis. Nā loquitur de cōmunitate secundũ analogiā . Vnde sit secunda conclusio. Ius naturale solum ponitur in brutis per quandam similitudinem & proportionem. Hæc sequitur ex prima conclusione. Pro cuius intelligentia, nota quòd homo habet triplicem inclinationem & sibi respondent tria iura. Prima inclinatio est communis hominibus & omnibus rebus. v. g. conseruare seipsum & huic respondet præceptum naturale de omnibus medijs necessarijs ad suam conseruationem acquirendam, Alia inclinatio est communis hominibus & brutis, videlicet, quòd apprehendant bonum proprium & coniungantur in se inuicem ad procreandā sobolem, ex quo oritur ius inter patrem & filium, & inter masculum & fœminā . Tertia inclinatio, est propria soli homini, quæ videlicet exercetur media ratione & discursu, vt quòd neminem lædere debeamus. Huic respondet ius quod est lumen rationis & omnia principia ad quæ immediatè inclinat intellectus practicus. Dicimus ergo in cōclusione , quòd quia bruta conueniunt cum hominibus in quibusdam operationibus sequentibus apprehensionem & inclinationem naturalem: quemadmodum in homine ponimus simpliciter ius, vbi est simpliciter & formaliter iustitia & similiter apprehensio finis & mediorum formaliter: ita & brutis quodammodo & per proportionem & similitudinem ad nos, ponimus ius naturale, quemadmodum cōmuniter philosophi solent ponere quandam rationem discursus in brutis: quæ quidem non est propriè discursus, sed habet proportionẽ & similitudinem cũ discursu hominis formali. De quo vide Diuum Thomam 1. 2. quæst. 13. artic. secundo, & ibi interpretes. Sit alterum exemplum ad hoc etiam explicandum. v. g. coniunctio maris cum fœmina communis est hominibus cum brutis: sed tamen est differentia. Nam brutis ab authore naturæ tantũ indita est illa commensuratio maris cum fœmina, quibus commẽsurationis ratio est ipsa lex æterna quæ est in Deo. At vero in hominibus vltra hoc est etiam ratio formalis legis naturalis inditæ ab ipso Deo cui liberè obedit & exercet coniunctionem illā maris & fœminæ conformiter vel difformiter ad ipsam legem. Volumus ergo dicere in conclusione, ꝙ huiusmodi cōiunctio maris & fœminæ est verè & propriè ius naturale respectu hominum, quando conformiter ad legem exercetur ab hominibus. At vero in brutis dicitur ius naturale, quia eadem actio secundum materialem substantiam exercetur ab illis iuxta inclinationem naturalem. Ex dictis etiam colligo, ꝙ cum aliqua proprietate competit ius naturale etiam brutis, quatenus commensuratio maris & fœminæ habet rationem in lege æterna, & est obiectum legis æternæ & iustitiæ distributiuæ: quæ est in Deo, secundum quam ipse Deus facit æqualitatem ipsis rebus, tribuens vnicuique inclinationem & potentiam & operationem secundum ꝙ naturæ rei debitum est. Quod si quis obijciat hanc rationem iuris naturalis communem esse homini cum plantis & lapidibus: at vero à Iurisconsultis & à Diuo Thoma dicitur specialiter ꝙ ius naturale commune est hominibus cum brutis, ergo non bene explicatum est hoc ius secũdum rationem communem homini cum alijs rebus omnibus. Respondetur, ꝙ aliquid specialius est in animalibus, propter quod ius naturale potiùs dicitur commune homini cum brutis, quæ conueniunt cum homine in genere animalis immediato. Etenim non solum homo, sed etiam animalia operantur cum quadā cognitione finis, quanuis nō cognoscunt proportionem mediorum ad finem, vt à nobis explicatũ est. 1. 2. quæst. 6. de voluntate. & quæst. 1. Hinc est, quòd quando homo est animal rationale, & facit aliquid quod est contra naturale ius primo modo, quod sibi commune est cum brutis; tunc vehementiùs reprehenditur ex comparatione ad bruta quæ in illis operationibus seruant perpetuò tenorem iuris naturalis. v. g. si homo indebito modo se habeat circa vxoris vsum vel erga filios, meritò obijcitur illi, quòd sit peior brutis & feris animalibus. Iuxta illud Ieremiæ Threnorum capit. 4. "Lamiæ nudauerũt mammas lactauerunt catulos suos. Filia populi mei crudelis." Ad hoc facit quod dicit Isaiæ. cap. 1. "Cognouit bos possessorem suum & asinus præ sepe Domini sui, Israel autem me non cognouit, & populus meus non intellexit." Simile est illud Ieremiæ. 8. "Miluus in cælo cognouit tempus suũ ." Hinc est, quòd peccata Sodomiæ specialiter dicuntur esse contra naturam: quia sunt contra ordinem communem brutis & hominibus, quanuis alia omnia peccata sint contra naturam rationalem. Sic ergo quando Iurisconsulti dicunt, Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit, loquuntur de illis actionibus in quibus bruta operantur cum quadam cognitione finis secundum quandam commensurationem sibi inditam in æstimatiua naturali: quæ est quasi quædam ratio iusti naturalis. Cæterùm notandum est iuris gentium æqualitatem placuisse Iurisconsultis significare per iustitiā quæ nō nisi ratione humana exercetur: hoc est colere Deum: & parentes venerari, de quo agemus dubio sequenti. DVbitatur secundo. Vtrum ius gentiũ sit naturale. Arguitur primo pro parte affirmatiua, ex dictis à Diuo Thoma, & Arist. & Iurisconsultis. Nam D. Thom. in præsenti articulo expressè ait, Ius gentium esse ius naturale consideratum secundum aliquid quod inde sequitur: quanuis nō sit ius naturale priori illo modo qui communis erat brutis. Item Diuus Thomas in lectione. 10. libr. 5. Ethicorum capit. 7. Explicans Arist, dicit, quòd iuxta Aristot. sententiam ius gentium comprehenditur sub naturali iure. Item Iurisconsulti vbi supra, hoc ipsum videntur sentire: dum aiunt, quòd colere Deum, venerari parentes, ius gentium est. Constat autem nihil naturalius esse ra tionali naturæ quam colere Deum, venerari parentes. Secundò arguitur ratione. Omne quod colligitur per bonā consequentiam ex principijs moralibus ius naturale est, sed ius gentium colligitur ex huiusmodi principijs, ergo est ius naturale. Probatur maior, ex Diuo Tho. 1. 2. quæst. 95. art. 2. & probatur etiam ratione, & à simili, quoniam cōclusio physica, quæ colligitur ex principijs physicis per bonam consequentiam pertinet ad ordinem naturalis luminis, ergo conclusio moralis quæ necessariò sequitur ex primis principijs moralibus, pertinet ad ius naturale morale. Et confirmatur, quia omnia præcepta decalogi vel ferè omnia sunt conclusiones primorum principiorum moralium, videlicet, bonum secũdum rationem est prosequendum, & malum fugiendum. Item quod tibi non vis alteri ne feceris. Ex istis colligitur, non esse furandum, non occidendum, &c. quæ sunt præcepta naturalia. Confirmatur secundo vehementius. Nam simplicem fornicationem esse illicitam de iure naturæ est, & tamen nō est primum principium: sed conclusio deducta ex primo principio. v. g. coniunctio maris & fœminæ inter hominem naturaliter ordinatur, non solum ad generationem animalis, sed etiam ad debitam educationem hominis qui est animal rationale. Sed quia hoc sine perpetua coniunctione maris & fœminæ commodè fieri non potest, quantum est ex natura rei: idcirco simplex fornicatio & varius concubitus dicitur esse contra ius naturale. Similiter & proportionabiliter cùm in hoc principio morali & naturali, quod homines tenentur se ipsos sustentare inferatur necessariò, ꝙ agri sunt colendi. Et rursus ex alia propositione certa moraliter, videlicet, non possunt agri conuenienter coli nisi rerum diuisio fiat & earum appropriatio, eo quòd homines negligentes sunt in cultu communium bonorum. Cùm ergo ex dictis inferatur, quòd fiat rerum diuisio, & fiant propria rerum dominia, consequens est, vt hæc pertineāt ad ius naturale. Constat autem, ꝙ rerum diuisio dicitur esse de iure gentium, ergo ius gentium ius naturale est. Tertiò arguitur. Si ius gentium esset ius positiuum, sequitur quòd possit mutari, & abrogari humana voluntate principis. Et quanuis princeps peccaret abrogando, nihilo minus factum teneret. Sequela videtur manifesta, quia ius positiuum solũ pendet ex legislatoris beneplacito. Consequens tamen falsum est, quia in tali euentu nemo condemnaret proprios dominos rerum qui defenderent bona sua vel à principe vel ab alijs qui intentarent illa vsurpare. Denique arguitur, ius gentium apud omnes gentes bene institutas custoditur & debitum esse iudicatur: & si quis oppositum faciat iudicatur male facere, ergo nunquā humana constitutione sancitum est. Probatur cōsequentia , quia nullus princeps potuit toti mundo legem ferre de huiusmodi iure seruando, ergo ius naturale est istius modi ius gentium. In hac difficultate dissoluenda sciendũ est, quòd Iurisconsulti distinguũt ius in ius naturale & ius gentium asserentes ius naturale esse commune homini cum brutis, ius autem gentium diffiniunt ex eo, quòd gentibus commune est, neque brutis competit. Et profecto quantum videtur, ius gentium diffiniunt & denominant non ex eo, quòd à gentibus sit institutum, sed ex eo, ꝙ inuenitur in gentibus & non in brutis. Ex quo colligitur, quòd nomine iuris gentium includunt ius naturale, quod proprium est rationalis naturæ, de quo loquitur Diuus Thomas in tertia conclusione. Et simul etiam includunt ius gentium, quod gentes stabilierunt, in quo & gentes conueniunt. At vero Theologi nomine iuris gentium in communi vsu loquendi excludimus ius naturale, non solum quod est commune nobis cum brutis: sed etiam quod est propriũ rationalis naturæ. Similiter est æquiuocatio in hoc nomine ius ciuile. Potest enim denominari ex eo, quòd vis illius iuris communis est ciuitatibus, vel ex eo, quòd à ciuitatibus vel earum principe institutum est. Et in hac secunda significatione vtuntur hoc nomine Iurisconsulti, in qua etiam significatione nos solemus appellare leges regni, quæ ab ipso Rege regni institutæ sunt eadem æquiuocatio potest esse in hoc nomine ius humanum, vt dicatur, vel quod homines habent in vsu, vel quod homines instituerunt. PRO decisione veritatis, sit prima conclusio. Ius gentium & ius humanum, & ius ciuile, si priori modo accipiatur, commune est ad ius naturale proprium rationalis naturæ & ad ius positiuum. Conclusio probatur quantum attinet ad ius gentium, ex doctrina Iuriscōsultorum vbi supra asserentium diuinum cultum & venerari parentes esse ius gentium, cum tamen sit res certissima, quòd hæc præcepta sunt maximè naturalia rationali naturæ. Similiter ijdẽ Iurisconsulti, vt patet in. l. manumissiones. ff. de Iustitia & Iure. aiunt seruitutes esse de iure gentium. Et tamen etiam constat seruitutem introductam fuisse iure positiuo. Cæterùm quantum ad ius humanum. Probatur conclusio, quòd vtroque modo conueniat. Etenim secundum Isidorum libro Etymolog. capit. 2. quem citat Diuus Thomas artic. 1. argumento. 3. Ius differt ab eo quod dicitur fas, eo quòd ius est inter homines ipsos: Fas autem erga Deum. Cum igitur ius humanum, quod est inter homines, versetur circa æqualitatem ex natura rei, & circa æqualitatem ex lege positiua: consequens est, quòd ius humanum possit esse etiam positiuum. Deinceps probatur conclusio quantũ attinet ad ius ciuile. Quoniam Arist. libr. 5. Ethicorum cap. 7. diuidit ius politicum, quod constat esse idem atq; ciuile, in naturale & positiuum: quod ille appellat legale, hoc est lege positum, ergo ius naturale etiam positiuum continetur, sub iure ciuili. Probatur secundo ratione eadem conclusio, quoniam ius gentium, & ius humanum & ciuile in priori illa significatione nihil aliud importat, quàm ius illud quo vtuntur gentes vel homines vel ciues: sed gentes & homines & ciues vtuntur iure naturæ & positiuo, ergo conclusio vera. Secunda conclusio. Ius humanum in secunda acceptione conuertitur cum iure positiuo: & sic diuiditur in ius gentium & ciuile. Hæc conclusio habet duas partes. Et probatur prima. Ius humanum in priori significatione nihil aliud est quam ius ab homine constitutũ , sed hoc ipsum dicitur ius positiuum, quod homines posuerunt, ergo. Altera pars conclusionis asseritur à D. Tho. 1. 2. quæst. 95. artic. 4. Vbi citat & explicat Isidorum lib. 5. Etymolog. cap. 5. Quò circa aduertendum est, ꝙ nulla est difficultas in eo ꝙ asseritur, ius ciuile contineri sub iure positiuo. Est enim ius ciuile quod populus seu ciuitas, seu princeps ciuitatum sibi proprium constituit. Vt ait Isidorus vbi supra cap. 5. & Iurisconsulti vbi supra. Sed tota difficultas est in explicando, quomodo ius gentium sit pars iuris positiui. Nihilominus probatur hoc multipliciter. Primo ex Cicerone lib. 2. de Inuentione cap. 5. Vbi ait rerum diuisionem tribuendam esse iuri positiuo. At rerum diuisio introducta est iure gentium, ergo ius gentium positiuum est. Quòd autem hoc intelligat Diuus Thom. patet ex. 1. 2. quæst. 94. art. 5. ad tertium. Vbi ait, rerum diuisionem & seruitutem non esse introductas à natura, sed per hominum rationem. Cæterùm quod ex doctrina Diui Thomæ potest afferri in oppositum in hoc artic. leue est. Etenim in corpore articuli, & in respōsione ad argumentum, solum negat ius gentium pertinere ad ius naturæ priori illo modo: vt brutis commune est. Cæterùm cum dicit pertinere ad ius naturæ: posteriori modo loquutus est in gratiā Iurisconsultorũ , qui nomine iuris gentium intellexerunt, quo gentes vtuntur. Quapropter æquiuocatio est in ipso nomine ius gẽ tium . Nec Diuus Thom. sibi contrarius est: quoniam in hoc articulo loquutus est more Iurisconsultorum: accipiens nomen iuris gentium prout commune est naturali & positiuo. At vero in. 1. 2. loquutus est de iure gentium prout distinguitur ab omni iure naturali, non solum ab illo quod dicitur esse commune homini cum brutis, sed etiam à iure naturali proprio rationalis naturæ, quo pacto ferè semper sumitur apud Theologos, & ita dicit Turrecremata super distinct. 1. decreti capit. ius autem. quòd ius gentium pertinet ad ius positiuum. Ratione vero probatur conclusio, quantùm ad istam secundam partem: quoniam ea quæ iure naturæ præcipiuntur vel prohibentur, sunt vel per se bona, vel per se mala. Sed nō omnia de iure gentium, sunt huiusmodi, er go nō omnia sunt de iure naturæ. Probatur minor. Nam rerũ diuisio, quæ de iure gentium dicitur, non est per se bona: neque rursus cōmunis rerum possessio est per se mala . ergo ius gentium non præcipit quæ per se sunt bona vel per se mala. Antecedẽs probatur, quia legitur in Actibus Apostolicis, ꝙ fidelibus in primitiua ecclesia erant omnia communia: quod perfectissimæ charitatis signũ erat. Nam distribuebatur vnicuiq; prout cuique opus erat. Sicut modo in religionibus approbatis & reformaris omnia sunt communia. Deinde probatur conclusio ex differẽtia inter ius naturæ & inter ius gentiũ & ius ciuile positiuũ . Etenim quod est ius naturæ vel est principium per se notum vel conclusio quæ ex illo per necessariam consequentiam colligitur. At vero ea quæ introducta sunt iure gentiũ neque sunt principia per se nota: neque ex illis per necessariam consequentiā deducuntur, quanuis colligantur per consequentiā vsq; adeo probabilem & vtilem humanæ societati, vt nullæ sint nationes, quæ talem consequentiam non admittant. Sint exempla vtriusq; iuris, naturalis quidẽ : in illo principio: quod tibi non vis: alteri ne feceris, & in illa cōclusione , non est furandum, non falsum testimonium dicendum. Exemplum verò iuris gentiũ , in illa cōclusione , rerum diuisio facienda est: propria dominia distribuenda: quæ quidem non est principiũ per se notũ , sed conclusio, quæ colligitur ex alijs principijs, scilicet, agri sunt colendi ad sustentationem humanæ vitæ, & pacem Reipublicæ seruandam. Ex quibus ita licet colligere sub sumendo, scilicet, sed supposita hominum malitia, neque agri communes commodè colerentur, neque pax in republica retineretur, ergo expedit, vtrerum diuisio fiat. Iam vero ius ciuile positiuum illud est, quod minorem habet conuenientiam quam ius naturale: & ideo minus commune est gentibus: quanuis habeat aliquā conuenientiam cum iure naturali. Cuius exemplum sit in illa lege Hispaniæ, quòd fures suspendantur, quæ sequitur ex illo principio malefactores sunt puniendi. Non tamẽ per necessariam consequentiam, sed per cō uenientem regno Hispaniæ. Tertia conclusio. Ius gentium est quasi medium affinitatem habens cum iure naturali & ciuili positiuo: quoniā cum iure naturali conuenit. Primo in hoc quòd neutrum ius oportet esse scriptum. Secundo conueniunt in hoc quòd ad sui promulgationem non requiritur conuocatio hominum: sed in omnibus nationibus absque præcone acceptatur. Tertio, quia ius gentiũ habet modum iuris naturæ: quia ius naturæ est principium vel conclusio necessaria. At vero ius gentiũ est quasi modus quidā maximè necessarius, vt ius naturæ seruetur. Quarto cō ueniunt in hoc, quòd ius naturæ & ius gentium vbiq́ue apud omnes gentes custoditur: etsi oppositum fiat, omnes iudicant malè fieri. Cæterum quanuis ius gentium conuenientiam habeat cum iure ciuili positiuo: tamen multum differt ab illo. Vt videbimus in sequentibus. Quapropter absolutè loquendo nomine iuris positiui, non solemus intelligere ius gentium propter affinitatem quam ius gentium habet cum iure naturali. Nihilominus sit quarta conclusio, ius gentium possibile est abrogari ex humano beneplacito, ita vt etiam si culpabiliter fiat talis abrogatio, facta tamen teneat. Explicatur hæc cōclusio . Si Rex Hispaniarũ vellet modo abrogare rerum diuisiones in suo Regno & de consensu Regni: quanuis notabiliter mortaliter peccaret contra bonam gubernationem Regni, tamen facta abrogatio valeret, & omnia essent communia: neque quisquā aliquid proprium possideret. Hæc conclusio est Magistri Soto libro. 3. de Iustitia & iure, quæst. 1. artic. 3. Vbi ait, esse quædam de iure gentium ita necessaria ad humanum conuictum, vt dispensare in illis non liceat. Imo forsan dispensatio facta esset irrita. Exemplum ponit in rerum diuisione. Veruntamen ille potest intelligi, si sola Principis authoritate fiat dispensatio absque consensu Regni. Etenim quanuis Regnum dicatur transferre in Regem totam suam authoritatem, tamen hoc intelligitur seruatis seruandis non solum iure naturali, sed etiam iure quod commune est omnibus gentibus: idcirco nos diximus de consensu regni. Nunc igitur probatur conclusio. Ius gentium est positiuum eo modo, quo diximus, sed de ratione intrinseca iuris positiui est, vt sicut ex hominum beneplacito & constitutione constat, ita ex eodem possit abrogari, ergo &c. Probatur minor, ex Aristot. libr. 5. Ethicorum capit. 7. & confirmatur à simili. Nam ius ciuile propterea potest abrogari: quia vim habet ex hominum beneplacito, etiam si abrogatio malè fiat, ergo proportionabiliter poterit abrogari ius gentium ex beneplacito Principis & Regni, quorum interest gaudere iure gentium, & in eorum potestate est renuntiare tali iuri. Probatur conclusio secundo, & intendimus ostendere, quòd etiam ius gentium possit in aliquo euentu abrogari. Et est argumentum. Ea quæ sunt de iure gentium non sunt per se bona: neque ea quæ iure gentium prohibentur per se mala ita, quin pro loco & tẽpore possint variari, ergo non solum abrogatio facta tenebit: sed etiam erit licita aliquando. Explicatur & confirmatur ista ratio. Quoniam rerum diuisio & proprietas dominiorum, quæ iure gentiũ dicitur introducta, iustissimè & sanctissimè olim in primitiua ecclesia: & nunc in religionibus locum non habet. Non igitur vniuersaliter est per se bona rerum diuisio. Probatur consequentia: quoniam ea quæ sunt per se bona & iure naturæ obligant, nunquam desinunt obligare propter perfectionem cōmunitatis . Hoc dixerim quasi respondens tacitæ obiectioni. Poterat enim aliquis obijcere, quòd reddere depositum est iustum naturale: & tamen in aliquo euentu non est licitum reddere depositum, vt in superioribus dictum est. Ergo non obstat quominus ius gentium sit ius naturale & per se bonum, quòd in aliquo euentu non sit seruandum. Cui obiectioni responsum est in hoc quòd diximus, quòd per se bonum non desinit obligare propter perfectionem communitatis. Imo gratia & sanctitas & charitas perficit naturam. Est aliud exemplum, quoniam seruitus eorum, qui capiuntur in bello iusto, iure gentium introducta est, sed in hoc iure mutationem fecit ecclesia, vt Christiani quantumlibet in bello iusto caperentur non sint serui. Et hoc in fauorem Euange lij & baptismi, ergo quæ sunt de iure gentium non pertinent ad ius naturæ, alias ecclesia non haberet authoritatem circa illa immutanda. Ex hac doctrina sequitur, quòd Sarraceni qui capti sunt in bello Granatensi vltimo, ante annos viginti meritò potuerunt in seruitutem redigi in pœnam Apostasiæ & rebellionis à fide Catholica. Ratio huius est, quia quemadmodum in fauorem Euangelij statutum est ab Ecclesia: Vt Christiani non possent fieri serui; Ita etiam in pœnam Apostatantium, & rebellantium reuocari potuit illa gratia & permitti, vt ius gentium erga huiusmodi rebelles exerceretur. Eo vel maximè: quòd ipsi Sarraceni quos ex nostris bello capiebant in seruitutem redigebant & vendebant. Accessit etiam ad iustificationem huius negotij authoritas Pij Quinti, & Catholici Regis Philippi Secundi, quorum consensu huiusmodi Sarraceni in seruitutem sunt redacti. Habemus itaque ex præ dictis, quòd ius gentium non est ex natura sua immutabile: quin potius aliquando potest licitè mutari. Aliquando vero tametsi licitè non abrogetur: tamen abrogatio facta valet, dum modo fiat de consensu Principis & populi sibi subditi. Cæterùm Rex Hispaniæ non poterit abrogare ius gentiũ , quod sibi commune est cum Rege Galliæ. v. g. quòd tempore belli legati vtriusque Regis pacificè recipiantur. Hoc enim ius gentium est, quod colligitur ex illo principio, quòd pax & tranquillitas Reipublicæ est finis belli, Legati autem negotium pacis agere præsumũtur : ergo audiẽdi sunt in pace. Itẽ etiā , quia bellũ indicitur per sententiā Principis contra aliam rempublicam. Ergo sicut in sententia forensi audiendus est reus si vult audiri: multò magis in sententia contra aliam Rempublicam audire oportet iustificationem, vel satisfactionem quā intendit Regnum illud ad euitanda mala quæ ex bello sequuntur. Dicimus ergo, ꝙ ius illud de pacificè recipiendis legatis, non potest abrogari ab vno Principe sine consensu alterius. At verò de consensu vtriusq; partis poterit abrogari. Ad argumenta vero proposita in principio dubij, respondetur ad primum quod desumebatur ex illis testimonijs. Respondetur, quòd in illis est sermo de iure gentium in priori acceptione & significatione prout in prima conclusione explicatum est. Ad secundum argumentum respondetur negando minorem. Si intelligatur ꝙ ius gentium per necessariam consequentiam colligitur ex principijs naturalibus. Et per hoc patet ad primam confirmationem. Ad secundam confirmationem respōdetur simplicem fornicationem esse illicitam, iure naturali certissimum est. Et oppositum contrariatur fidei Catholicæ quanuis corruptis & vitiosis hominibus non omnibus appareat necessitas consequentiæ ex principijs per se notis lumine naturali: tamen tenentur se subijcere sententiæ doctiorum & studiosorum, qui iudicant de necessitate consequentiæ & condemnant simplicem fornicationem tanquā legi naturali contrariam. At vero diuisio rerum non colligitur absolutè per euidentem consequentiam, & quāuis peccatu esset abrogare tale ius, tamẽ de consensu partium abrogatio facta valet. Ad tertium respondetur, quòd iam diximus quòd Princeps absque cōsensu populi non potest abrogare ius gentium de rerum diuisione. Ad vltimum negatur consequentia. Ad probationem respondetur, ꝙ non opus est, ꝙ aliquis singularis Princeps totius orbis legem tulerit de iure gentium: sed sufficit, ꝙ ex beneplacito communi hominum & ex consuetudine tale ius fuerit introductũ tanquā maximè cōueniens cum iure naturali. Et certè argumentum probat, quòd ius gentium magnam habet affinitatem cum iure naturali. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm debeat specialiter distingui ius paternum & dominatiuum. AD Quartum sic procedi{ Infra. qō . 58. art. 7. ad 3. & 2. dist. 44. q. 2. ar. 1. co. & 5. Ethico. lec. 11. } tur. Videtur ꝙ nō debeat specialiter distingui ius paternum & dominatiuum. Ad iusti tiam enim pertinet reddere vnicuique quod suum est, vt dicit † { Libr. 1. de officijs. ca. 24. circa finẽ to. 1. Art. 1. huius quæst. } Ambros. in. 1. de Officijs. Sed ius est obiectum iustitiæ: sicut † dictum est. Ergo ius ad vnumquenque æqualiter pertinet: & sic non debet distingui specialiter ius patris & domini. ¶ 2 Præterea, Ratio iusti est lex: vt † { Arti. 1. ad primum. } dictum est. Sed lex respicit cō mune bonum ciuitatis & regni: vt suprà † { 1. 2. q. 90. artic. 2. } habitum est. Non autem respicit bonum priuatum vnius personæ, aut etiam vnius familiæ. Non ergo debet esse aliquod speciale ius vel iustum dominatiuum vel paternũ , cũ dominus & pater pertineāt ad domũ , vt dicitur in. 1. † { Cap. 3. tomo. 5. } Politic. ¶ 3 Præterea, Multæ aliæ sunt differentiæ graduum in hominibus, vt puta quod quidam sunt milites, quidam sacerdotes, quidam principes. Ergo ad eos debet aliquod speciale ius vel iustum determinari. SED contra est, quod † { Lib. 5. ca. 6. circa finem to. 5. } Philosophus in. 5. Ethic. specialiter à iusto politico distinguit dominatiuũ & paternum, & alia huiusmodi. RESPONDEO dicendum, quòd ius, siue iustum dicitur per cō mensurationem ad alterum. Alterum autem potest dici dupliciter. Vno modo quòd simpliciter est alterũ sicut quod est omnino distinctum: sicut apparet in duobus hominibus, quorum vnus non est sub altero, sed ambo sunt sub vno principe ciuitatis. Et inter tales secundum † { Lib. 5. ca. 6. circa finem to. 5, } Philosophum in. 5. Ethic. est simpliciter iustum. Alio modo dicitur aliquid alterum nō simpliciter, sed quasi aliquid eius existens. Et hoc modo in rebus humanis filius est aliquid patris: quia quodammodo est pars eius, vt dicitur in. 8. † { Lib. 8. ca. 12. to. 5. } Ethic. & seruus est aliquid domini: quia est instrumentum eius, vt dicitur in. 1. † { Lib. 1. Politic. ca. 3. & 4. to. 5 } Polit. Et ideo patris ad filium non est comparatio, sicut ad simpliciter alterũ . Et propter hoc non est ibi simpliciter iustum, sed quoddam iustum, scilicet paternũ : & eadem ratione, nec inter dominum & seruũ , sed est inter eos dominatiuum iustum. Vxor autem, quanuis sit aliquid viri, quia comparatur ad eum sicut ad proprium corpus, vt patet per Apostolum ad Ephes. 5. tamen magis distinguitur à viro quàm filius à patre, vel seruus à domino. Assumitur enim in quā dam socialẽ vitam matrimonij. Et ideo: vt † { Lib. 5. Ethic. ca. 6. in fine, tomo. 5. } Philosophus dicit inter virum & vxorem plus est de ratione iusti, quam inter patrem & filium, vel dominum & seruum: quia cùm vir & vxor habeant immediatam relationem ad domesticam communitatem, vt patet in. 1. † { Libr. 1. ex ca. 3. elicitur, & ex vlti. to. 5. } Politic. ideo inter eos non est etiam simpliciter politicum iustum, sed magis iustum œconomicum. AD Primum ergo dicendum, quòd ad iustitiam pertinet reddere ius suum vnicuique: supposita tamẽ diuersitate vnius ad alterum. Si quis enim sibi det quod sibi debetur, non propriè vocatur hoc iustũ : & quia quod est filij, est patris, & quod est serui, est domini: ideo non est propriè iustitia patris ad filium, vel domini ad seruum. AD secundum dicendum, ꝙ filius inquātum filius, est aliquid patris: & similiter seruus inquantum seruus, est aliquid domini. Vterq́; tamen prout consideratur, vt quidam homo, est aliquid secundum se subsistens ab alijs distinctum. Et ideo inquātum vterq́ue est homo, aliquo modo ad eos est iustitia. Et propter hoc etiā aliquæ leges dantur de his quæ sunt patris ad filiũ , vel domini ad seruum. Sed inquantum vterq́ue est aliquid alterius, secundum hoc deficit ibi perfecta ratio iusti vel iuris. AD tertium dicendum, quòd omnes aliæ diuersitates personarũ , quæ sunt in ciuitate, habent immediatam relationem ad communitatem ciuitatis & ad principẽ ipsius: & ideo ad eos est iustum secũdum perfectam rationem iustitiæ. Distinguitur tamen istud iustum secũ dum diuersa officia. Vnde dicitur ius militare, vel ius magistratuum, aut sacerdotum: non propter defectum à simpliciter iusto, sicut dicitur ius paternum & dominatiuũ , sed propter hoc quòd vnicuiq; conditioni personæ, secũdum propriũ officium aliquid propriũ debetur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Inter ciues, quorum neuter est sub potestate alterius vterq́; tamen sub vnius Principis, est iustum simpliciter. Ratio huius est, quia simpliciter est iustum ad alterum. Secunda conclusio. Inter patrem & filiũ non est iustum simpliciter, sed iustũ quod dicitur paternum: & inter dominum & seruum non est etiam iustum simpliciter, sed iustum dominatiuum. Tertia conclusio. Neque inter virum & vxorem est simpliciter iustum politicum: est tamen potior ratio iuris quàm inter patrem & filiũ : quæ dicitur œconomica. Ratio primæ partis est, quia vir & vxor non ordinantur immediatè in bonum commune Reipublicæ. Ratio secundæ partis, quia potissimum coniunguntur, vt socij ad exercendum maritale consortium. COMMENTARIVS. DVbitare possemus qualiter Aristo. & Diuus Thom. loquentes de iusto simpliciter, ponunt illud solum in conciuibus sub eodem principe. Nam profecto inter homines diuersorum regnorum est iustitia simpliciter, vt inter Gallos & Hispanos, inter quos & exercentur contractus iusti. Respondetur breuiter, quòd Diuus Thom. & Aristot. loquuntur de iusto legali, non per hoc volentes excludere iustum naturale, quod est inter homines diuersorum regnorum, quod est iustum simpliciter. DVbitatur circa secundā conclusionẽ , de veritate illius & arguitur pro parte negatiua. Primo, inter patrem & filium est vera amicitia, ergo est propriè iustum. Antecedens est D. Tho. 2. 2. quæst. 24. arti. 8. & infra. Cōsequentia vero probatur, quia sicut iustitia & iustũ est ad alterũ , ita amicitia. Secũdo , inter patrem & filiũ in diuinis est iustitia propriè, ergo & in humanis. Antecedens patet ex D. Tho. 3. par. q. 1. artic. 3. Vbi dicit, ꝙ filius satisfecit patri de rigore iustitiæ. Consequẽtia vero probatur. Nam filius in diuinis magis vnũ est cũ patre & magis de substantia patris quam filius in humanis. Tertiò arguitur. Inter hominẽ gratũ & Deũ est simpliciter iustũ , licet homo gratus sit filius adoptiuus & seruus Dei, ergo. Antecedens patet ex D. Tho. 1. 2. q. 114. Vbi ponit meritum simpliciter inter hominem & Deum. Et confirmatur. Nam inter hominem conditum in puris naturalibus & Deũ authorem naturæ est meritum: vt docet D. Thom. 1. 2. quæst. 114. Ergo multo magis reperietur iustum inter filium naturalem genitum à patre. Quartò. Inter filiũ emancipatum & patrem est iustũ simpliciter, ergo inter filium dum est sub tutela parentum. Antecedens patet. Nam inter illos sunt cōtractus ciuiles emptionis & venditionis, in quibus simpliciter est iustũ . Consequẽtia vero probatur. Quia quando filius emancipatur, non desinit esse aliquid patris per naturā aut ex substantia illius genitus, sicut antea, ergo, &c. Et confirmatur. Nam quanuis filius sit genitus à patre, & dependeat in fieri: tamen non dependet in conseruari: sed per ipsum conseruatur suppositum distinctum existens: eo vel maxime quòd semen non est aliquid de substātia patris sed superfluũ quoddam. Quinto sequeretur, ꝙ eadem ratione inter duos fratres non esset propriè iustũ . Consequens est falsum, ergo &c. Sequela patet, quia etiā vterq; est aliquid patris, sicut dextera & sinistra est aliquid hominis, ergo &c. Sextò. Inter patrem & filium est ius naturale, ergo est simpliciter ius. Consequentia patet, quia ius naturale est membrũ simpliciter iuris, ergo vbi illud reperitur, reperietur iustum simpliciter. Antecedens vero patet, quia inter se commensurantur secundùm absolutā rationem: & etiā quia si filius occidat patrẽ , maximè læditur ius naturæ. Caietanus in hoc articulo non solum dicit, quòd inter patrem & filium formaliter non est iustum simpliciter: verum etiam ꝙ inter eosdem secundùm ꝙ homines, nō est tale ius: & probat ex D. Tho. hic ad secundum. vbi distinguens patrem à filio, qua ratione sunt diuersi ordinis, dicit quòd quodammodo est inter illos iustum, ergo non simpliciter. Et eiusdem sententiæ videtur esse Soto de iustitia & iure lib. 3. q. 1. art. 4. & multi ex magistris. Pro huius explicatione supponendũ est primò, ꝙ ad iustũ simpliciter requiruntur tres cōditiones . Prima, ꝙ sit ordo ad alterũ . Secunda, quòd sit debitũ simpliciter. Et tertia, ꝙ sit æqualitas. Secũdo est supponendũ , ꝙ simpliciter, dupliciter dicitur. Primò prout distinguitur contra secundũ quid aut metaphoricum, qualiter homo viuus dicitur simpliciter homo ad differentiā hominis picti. Alio modo simpliciter dicitur aliquid quod omnibus modis est tale. Distinctio ista est Arist. 2. Topic. in fin. lib. Et ea vtitur D. Tho. 3. p. q. 50. art. 5. & possumus addere tertiũ modum quo aliquid dici tur simpliciter. Videlicet, quando dicitur tale absq; aliqua depẽdentia : quomodo Deus solus dicitur ens & bonus simpliciter. Et proportionabiliter possumus distinguere triplicem modum quo aliquid dicitur secũ dùm quid. Primò, quia per metaphoram & nō verè dicitur . v. g. pictura dicitur homo. Secundò, quia licèt verè & propriè dicatur tale, nō sufficit tamen denominare totũ . Sicut albũ quod dicitur de AEthiope secũdũ dẽtes . Et tertio per hoc ꝙ aliquid dicit̃ depẽ denter , qualiter accidẽs secũdũ quid est ens. Prima cōclusio . Nō est iustũ simpliciter inter patrem & filiũ : si simpliciter dicatur illud quod omnimodo est tale. Hoc patet ex Arist. 5. Ethic. ca. 6. Et ex D. Tho. in præsenti. Et probatur ratione illius. Nā filius nō est simpliciter alter à patre, idest, non omnimodo diuersus, ergo ius inter illos nō est simpliciter omnibus modis. Antecedens patet ex Arist. vbi supra. & 8. Ethic. c. 11. Et 1. Polit. c. 3. &. 1. œconomic. c. 5. Præterea, quia inter patrem & filiũ nō est æqualitas simpliciter. Hęc autem requiritur ad ius simpliciter. Antecedens est Arist. 8. Ethic. cap. 14. Et consequentia est manifesta, quia si deficit aliqua conditio iusti simpliciter: iustum quod ibi reperitur, nō erit omnimodo tale. Tandem probatur, quoniam ad virtutem pietatis pertinet reddere parentibus debita, vt Theologi cōueniunt . Pietas verò nō est iustitia simpliciter sed pars potẽtialis iustitiæ, ergo inter patrem & filiũ nō est iustũ omnimodo. Etenim si iustũ simpliciter esset: esset subinde simpliciter iustitia seruans tale ius: ac proinde non ad pietatem pertineret talis actus. Secunda conclusio. Nihilominus simpliciter est iustũ inter illos, idest, verè & propriè & nō metaphoricè. Conclusio ista colligitur ex D. Tho. quæst. seq. art. 2. quem locu interpretans Magist. Soto lib. 3. de iustit. q. 2. art. 2. expressè tenet nostram sentẽtiam . Probatur primo ratione. Nā inter illos propriè & verè est debitum & æqualitas & habitudo ad alterũ prout sufficit ad verũ ius, ergo propriè & verè est ius. Cōsequẽtia patet, quia solũ illa tria sunt de essentia iuris ꝓprij . Antecedẽs verò per singula ꝓbatur primò, omniũ sentẽtia est debitũ maxime filij ad patrẽ : patris autẽ ad filiũ vel est debitũ vel ali quid altius. Quòd vero sit æqualitas saltim moralis. Probatur. Quia ad æqualitatem moralem sufficit commensuratio proportionalis. Hæc verò est filij ad patrem, ergo &c. Maior patebit quæstione sequenti. Minor probatur. Nam filius verè & propriè reddit patri debitum proportionale, quod ex præcepto iuris paterni debet. Etenim certum est filiũ probum implere omnia præ cepta ad quæ tenetur ex vi iuris paterni, eo modo quo potest, ergo inter illos est æqualitas proportionalis. Quàm vt commodiùs intelligamus supponẽdum est, quòd æquale dicitur dupliciter. Vno modo absolutè: quod contingit in commutationibus emptionis & venditionis. Alio modo secundùm proportionem, vt cum quis nō reddit quod absolutè debet, reddit autem quod potest & ad quod tenetur hic & nunc . v. g. debens mille & reddens centum quia non plus habet. Et quanuis vtraque æqualitas cō ueniat in hoc quòd exercens illam impleat præceptum: est tamen discrimen, quòd qui æqualitate absoluta adimplet præceptum, manet omnino liber. AEqualitate vero proportionali adimplens præceptum, manet liber hic & nunc: non tamen absolute. Vnde si venerit ad meliorem fortunam, & diues factus fuerit, tenebitur plenum debitum soluere. Et hoc modo est æqualitas inter patrem & filiũ , & redditio æquiualentis proportionalis. Quod vero hæc æqualitas sit ad alterum prout sufficit ad iustitiam; Probatur. Quia taliter pater & filius sunt diuersi etiam formaliter, quòd inter illos potest esse actio & passio etiam moralis, ergo sufficienter filius est alter à patre. Antecedens patet ex argumentis in principio positis. Consequentia vero probatur ex Diuo Thoma quæstione sequenti, artic. 2. Vbi explicans quid requiratur ad iustum verum & proprium, solùm dicit requiri illam diuersitatem quæ sufficit ad actionem & passionem. Et confirmatur. Nam hac ratione dicit D. Thom. quod inter partes eiusdem hominis est solum iustitia metaphoricè, quia non est actio & passio inter illas quasi inter diuersa supposita: sed quasi inter instrumenta eiusdem operantis. Cum ergo filius & pater qualitercunque consi derentur sunt supposita & personæ inter quas est passio & actio, verè & propriè erit habitudo & commensuratio ad alterum. Et denique conclusio probatur. Quia D. Thomas & Aristot. ideo non ponunt ius simpliciter inter patrem & filium, quia non immediatè respiciunt bonum commune: bene tamen mediate. Quod vero mediatè respicit aliquam rationem communem verè & propriè est tale. Tertia conclusio. Iustum inter patrem & filium non reperitur perfectum. Probatur. Quia non perfecte reperiuntur omnes conditiones iusti. Non enim perfectè & omnino filius est alter neque perfecte reddit æquiualens, ergo, &c. Ex quo sequitur quòd non dicitur iustum istud sine dependentia & habitudine. Imo vero dependet & respicit per se iustum ciuile: non tamen ita quòd ratio iuris analoga sit. Secundò sequitur, quòd diuiditur optimè ius in ciuile, paternum, & dominatiuum, tanquam in membra formaliter diuersa. Tertiò sequitur, quòd proportionabiliter sentiendum est de iure inter seruum & dominum, inter virum & vxorem: atq; inter patrem & filium loquuti sumus, supposita differentia quam ponit D. Tho. in articulo, quæ amplius patebit solutionibus argumentorum. AD primum argumentum respondetur, quòd amicitia quæ est charitas, proprie est inter patrem & filium: quia illa immediate & per se respicit Deum, ac subinde coniungit omnes homines qui ordinantur ad Deum. Verumtamen loquendo de amicitia naturali, illa non proprie reperitur inter patrem & filium. Quia pater quando diligit filium amat illum quasi seipsum & non distinctum à se. Inter verò seruum & dominum multò minus est amicitia ista: quia dominus diligit seruum propter commodum proprium, quod est contra rationem amicitiæ. Seruus vero diligit dominũ amore quodam seruili & multũ inæquali. Similiter inter virum & vxorem licet maior ratio amicitiæ reperiatur: quàm inter prædictos, tamẽ adhuc non est propriè amicitia, quia semper vir diligit tāquam caput, vxor vero diligit tanquam subiecta. Quo circa non est inter illos æqualitas amicitiæ. Ad secundum respondetur, quòd inter patrem & filium in diuinis non est iustum: quia non est debitum propriè. Nihilominus difficultas est de filio secundùm quod satisfacit in natura assumpta, qualiter videlicet sit satisfactio ad alterum. Quidā enim explicant per hoc quòd satisfacit patri, qui alius est. Alij verò per hoc quòd satisfacit Deo qui in alijs personis à filio reperitur. Nihilominus istæ solutiones non explicāt qualiter filius satisfaciat de iustitia sibi ipsi. Vnde alij dicunt quòd verbum vt sustentās naturam humanam, habet rationem formalem alterius suppositi, saltim formaliter. Neque ista solutio mihi placet, quia constituit diuersitatem ex natura rei in Christo Domino inter suppositum diuinum & humanum. Igitur respondeo dupliciter ad argumentum quod procedit etiam de filio sibi ipsi satisfacienti. Primò, quòd licet non sit alter omnino, nihilominus tamen in rigore satisfacit: quia rigor iustitiæ non attenditur ex omnimoda & rigurosa diuersitate suppositorum: sed ex solutione debiti æqualis omninò, & ex proprijs, sicut filius exoluens patri centum quæ debet, de rigore satisfacit, licet non sit omnimoda diuersitas inter illos. Secundò respondetur, quòd in iustitia requiritur diuersitas satisfacientis, ea solum quæ sufficit, vt inter satisfacientem & cui fit satisfactio sit actio aut passio moralis. Et quia in Christo Domino taliter facta est coniunctio naturarum quòd ratione vnius potest habere actionem ad seipsum in alia natura, perinde ac si essent in diuersis suppositis; Consequenter est diuersitas quæ sufficit ad actiones morales, cuiusmodi est satisfactio rigurosa. Exemplum horum omnium est in obedientia quam Christus in humana natura exercet in ordine ad suppositum diuinum. Verè enim & propriè obedit Deo licèt à Deo non distinguatur. Ad secundum de merito respondetur, quòd nullo modo Deus dicitur obligari ex iustitia commutatiua respectu creaturarũ : quia nullo modo est debitor. De quo. 1. parte, quæstio. 21. diximus. Nihilominus tamen opus meritorium dicitur de iustitia commutatiua exigere præmium quia inter se proportionantur, quia tamen istud meritum est à Deo liberè donante gratiam, consequenter non facit Deum debitorem respectu nostri. Vnde August. ait; "Factus est omnium redditor nulli debens". Ad quartum respondetur, quòd inter filium emancipatum & patrem, ita reperitur iustitia sicut inter alios ciues. Nihilominus tamen debitum naturale ad quod tenetur filius etiam emancipatus, quia contrahit naturā ex patre non potest satisfacere ad æqualitatem. Vnde semper manet cum obligatione honorandi parentes & illos alendi si graui laborent necessitate. Ad confirmationem respondetur, quòd filius habet duo. Primum quòd sit ex patre. Secũdum quòd fiat & conseruetur suppositum diuersum ab illo. Ex prima consideratione filius habet quandam vnitatem cum Patre non solum physicam sed moralem. Quare ab Aristot. dicitur aliquid patris. Et in Scriptura filius appellatur fructus parentum, quia est quasi fructus arboris non omnino diuersus ab illo, & licet ex hac parte deficiat à ratione iustitiæ rigurosa: fundat tamen illam in secunda consideratione, qua videlicet consideratur vt diuersum suppositum. Ad quintum respondetur quòd in opinione Iurisconsultorum inter fratres qui viuunt sub tutela parentum non est proprie ius. patet in. l. frater à fratre. ff. de condictione indebiti. Nihilominus tamẽ nos intimius considerantes hanc rem, propriè & verè ponimus ius licet imperfectè. Ad sextum respondetur, quòd variatur appellatio in prima consequentia, quando enim dicitur est iustum naturale simpliciter. simpliciter , applicat suum significatum ad naturale. Et sensus est, ius quod reperitur inter patrem & filium est naturale simpliciter. In consequenti vero applicat ad iustum. Et sensus est inter patrem & filium est ius perfectum. Ex his facile intelligitur modus loquendi D. Thom. in articulo, quando videlicet loquẽs de iure paterno, dicit nō esse simpliciter, sed quodāmodo . Illud quodāmodo , nō est dictio diminuens veritatẽ & proprietatẽ iuris: sed explicans deficientiā cuiusdā perfectionis: vt explicatum est. Et hoc colligo ex solutione ad secundum, quem locum Caiet. adducit contra nostram sententiam. Nam dicit, quòd inter patrem & filium vt homines sunt, est iustum quodammodo. Et quidem certum est in opinione omniũ quòd inter illos secundùm quòd homines vere est iustum, ergo illud, quodammodo, non dicit deficientiam proprietatis. DVbitatur circa tertiam conclusionẽ ; Vtrùm ius quod reperitur inter virum & vxorem sit perfectiori modo ius, quam quod est inter patrem & filium. Pro parte negatiua arguitur primo. Iustũ istud est œconomicum, ergo non ita est perfectè iustum sicut ius paternum. Oeconomicum enim solùm respicit iustum vnius domus. Secundò. Maior vnitas est vxoris & viri quam filij & patris, ergo minus est de rigore iusti. Consequentia patet ex D. Thom. in artic. Et antecedens probatur Genes. 2. "Propter hanc relinquet homo patrem & matrem, & adhærebit vxori suæ." Pro explicatione sciendum est, quòd vir & vxor considerantur dupliciter. Primò in ordine ad vsum matrimonij. Secundò in ordine ad regimen domus. Dico ergo quòd si considerentur primo modo: magis iustũ est & reperitur inter vxorem & virum quā inter filium & patrem. Probatur. Quia est æquiualens traditio corporũ , vt patet. 1. Corinth. 7. Vir potestatem non habet sui corporis sed vxor: vxor non habet potestatem sui corporis sed vir: Nolite fraudari inuicẽ . Secundò dico. Ad regimen si attendamus: minus est iusti inter illos, quam inter Patrem & filium. Patet 1. Corinth. 11. vbi vir appellatur caput vxoris. Quocirca maximam inæqualitatem inter se habent: eo vel maxime quòd vxor subdita est totaliter viro. Vnde Genes. 2. dicitur; "Educta de costa viri." In quo non solum denotatur quòd homines inde procedentes mutuam deberent inter se habere dilectionem: quia ab hominis vnius principio descendunt, vt ait August. 11. de Ciuit. cap. 21. sed etiam denotatur qualiter vxor subdita debeat esse viro. Etenim non ex capite viri educta est, quia nō habebat æqualitatem cum capite: neque ex pedibus, quia non seruiliter subditur viro: sed ex costa, quę media est, & circa cor. Vbi & amor & media subiectio denotatur. Ex his sequitur, quòd vir non habeat simpliciter ordinariam potestatem erga vxorem: habet tamen illam in ijs quæ pertinent ad regimen domus. Vnde aliquando poterit illam aliqualiter punire, irritare vota illius, & similiter irritare omnes contractus, quos illa fecerit, etiam circa facultates suæ dotis. Ad primum, aliqui dicunt ius œconomicum secundùm quid appellari ius. Et ita videntur sibi colligere ex Diuo Thoma in vltimis verbis articuli. Mihi tamen videtur quòd licet secundùm præcisam rationem qua œconomicum est, sit multum deficiẽs à iure: tamen ex ea parte qua respicit bonum commune, & ordinatur non solum in bonum reipublicę , sed in bonum speciei humanæ, appellabitur verè & propriè ius. Ad secundum respondetur, quòd nunquam vxor fit vnum realiter cum viro, aut efficitur pars illius. Sed solum metaphoricè: Qua ratione, quæ copulantur in aliquo siue corporis siue animæ vnum dicuntur. Neque valet illa consequentia: sicut non valet propter virtutem relinquet homo patrem & matrem, ergo magis vnum est cum virtute, quam cum Patre. 
 





 QVÆSTIO LVIII. De Iustitia. 
 
 DEINDE considerandum est de iustitia. Circa quam quæ runtur duodecim. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm conuenienter diffiniatur iustitia, quòd est perpetua & cōstans voluntas, ius suum vnicuique tribuens. AD Primum sic procedi{ 4. d. 33. q. 3. ar. 1. ad 3. Et veri. q. 1. art. 5. ad 12. } tur. Videtur quòd inconuenienter diffiniatur iustitia à † { In. ff. veteri lib. 1. tit. 1. l. 10. in princ. } Iurisperitis, quòd iustitia est perpetua & constans voluntas, ius suum vnicuiq; tribuens. Iustitia enim secundũ Philos. in 5. Ethicor. { Li. 5. c. 1. non longè à prin. tomo. 5. } est habitus, à quo sunt aliqui operatiui iustorũ , & quo operātur & volunt iusta. Sed volũtas nominat potentiā , vel etiam actũ : ergo incōuenienter iustitia dicitur esse volũtas . ¶ 2 Præterea. Rectitudo voluntatis non est voluntas: alioquin si voluntas esset sua rectitudo, sequeretur quòd nulla voluntas esset peruersa. Sed secũdùm † { In dialogo de veritate. c. 13. } Anselmum in lib. de Veritate, iustitia est rectitudo: ergo iustitia nō est voluntas. ¶ 3 Præterea. Sola Dei voluntas est perpetua. Si ergo iustitia est perpetua voluntas, in solo Deo erit iustitia. ¶ 4 Præterea. Omne perpetuũ est constans, quia est immutabile. Superfluè ergo vtrunque ponitur in diffinitione iustitiæ, & perpetuum & constans. ¶ 5 Præterea. Reddere ius vnicuique, pertinet ad principem. Si ergo iustitia sit vnicuiq; ius suũ tribuens, sequitur ꝙ iustitia nō sit nisi in principe, quod est incōueniens . ¶ 2 Præterea. August. † { Ca. 15. circa mediũ , tom. 1. } dicit in libro de Moribus Ecclesiæ , quòd iustitia est amor Deo tantum seruiens, non ergo reddit vnicuique quod suum est. RESPONDEO dicendum, quòd prædicta iustitiæ diffinitio cō ueniens est, si rectè intelligatur. Cũ enim omnis virtus sit habitus, qui est principium boni actus, necesse est quòd virtus diffiniatur per actũ bonum, qui est circa ea, quæ ad alte rum sunt, sicut circa propriā materiam virtutis. Est autẽ iustitia præcipuè circa ea quæ ad alterum sunt, sicut circa propriam materiā , vt infrà † { Art. seq. } patebit. Et ideò actus iustitiæ per comparationem ad propriam materiā virtutis & obiectum tangitur, cũ dicitur: Ius suum vnicuique tribuẽs . Quia vt † { Lib. 10. c. 9. incipit, Ingeniosus: parum à princ. } Isidorus dicit in lib. Etymolog. "Iustus dicitur, quia ius custodit." Ad hoc autem, ꝙ aliquis actus circa quancunq; materiam sit virtuosus, requiritur quòd sit voluntarius, & quòd sit stabilis & firmus: quia † { Libro. 2. Ethic. ca. 4. tom. 5. } Philosophus dicit in 2. Ethic. quòd ad virtutis actum requiritur: primò quidẽ , quòd operetur sciens: secundò autem, quòd eligens, & propter debitum finem: tertiò, quòd immobiliter operetur. Primum autẽ horum includitur in secundo: quia quod per ignorantiā agitur, est inuoluntariũ : vt dicitur in 3. † { Li. 3. c. 1. tom. 5. } Ethic. Et ideo in diffinitione iustitiæ primò ponitur volũtas , ad ostendendum quòd actus iustitiæ debet esse voluntarius. Additur autem de constantia & perpetuitate, ad designandā actus firmitatẽ . Et ideo prædicta diffinitio est cōpleta diffinitio iustitiæ, nisi quòd actus ponitur pro habitu, qui per actũ specificatur: habitus enim ad actũ dicitur. Et si quis vellet eam in debitā formam diffinitionis reducere, posset sic dicere, ꝙ iustitia est habitus, secundùm quẽ aliquis constanti & perpetua voluntate ius suũ vnicuiq; tribuit. Et quasi est eadem diffinitio cum ea, quam † { Li. 5. c. 1. & 5. simul to. 5. } Philosophus ponit in. 5. Ethic. dicẽs : quod iustitia est habitus, secundùm quẽ aliquis dicitur operatiuus secundùm electionem iusti. AD primum ergo dicendum, ꝙ voluntas hic nominat actum, non potentiam. Est autem consuetum ꝙ apud autores habitus per actus diffiniantur: sicut † { Tract. 79. in Ioann. paulò à prin. to. 9. } Augustinus dicit super Ioan. quòd fides est credere quod non vides. AD secundum dicẽdum , quòd neque etiam iustitia est essentialiter rectitudo, sed causaliter tātum . Est tamen habitus, secundùm quẽ aliquis rectè operatur & vult. AD tertium dicendum, quòd voluntas potest dici perpetua dupliciter. Vno modo ex parte ipsius actus, qui perpetuò durat. Et sic solius Dei volũtas est perpetua. Alio modo ex parte obiecti: quia scilicet aliquis vult perpetuò facere aliquid. Et hoc requiritur ad rationẽ iustitiæ. Non enim sufficit ad rationem iustitiæ, quòd aliquis velit ad horam in aliquo negotio seruare iustitiā : quia vix inuenitur aliquis qui velit in omnibus iniustè agere, sed requiritur quòd homo habeat voluntatem perpetuò & in omnibus iustitiam conseruandi. AD quartum dicendum, quòd quia perpetuum non accipitur secundùm durationem perpetuam actus voluntatis, non superfluè additur, Constans. Vt sicut per hoc, quod dicitur, Perpetua voluntas, designatur, quòd aliquis gerat in proposito perpetuò iustitiam conseruandi: ita etiam per hoc, quòd dicitur cōstans , designetur quòd in hoc proposito firmiter perseueret. AD quintum dicendum, quòd iudex reddit quod suum est per modũ imperantis & dirigẽtis : quia iudex est iustũ animatũ & princeps est custos iusti, vt dicitur in 5. Ethicorũ † { Li. 5. c. 6. à med. tomo. 5. }. Sed subditi reddunt quod suum est vnicuique per modum executionis. AD sextum dicendum, quòd sicut in dilectione Dei includitur dilectio proximi, vt suprà † { Quæst. 25. art. 1. } dictum est: ita etiam in hoc quòd homo seruit Deo, includitur quòd vnicuiq; reddat quod debet. SVMMA ARTICVLI. PR Ima conclusio est affirmatiua. Secunda conclusio. Hæc diffinitio potest reduci ad illam, scilicet, Iustitia est habitus secundùm quem constanter quis reddit vnicuique quod suum est. COMMENTARIVS. DVbium est circa primam conclusionem. Videtur enim quòd non sit vera. Arguitur primò. In illa definitione nullum ponitur genus, ergo non est bona, si dicas subintelligitur habitus. Contra. Habitus non est immediatum genus quia inter iustitiam & habitum mediat virtus, tam virtus moralis quam Cardinalis. Secundò. Per charitatem tribuitur suum ius vnicuique, ergo non est proprium iustitiæ. Probatur antecedens. Quia charitas respicit omne bonum alterius, & fugit omne malum, ergo, &c. Antecedens patet 1. ad Corinth. 13. "Charitas non inflatur, non agit perperam, non quærit quæ sua sunt." Et ideo D. August. de moribus ecclesiæ dicit, quòd iustitia est amor Deo seruiens. Et Arist. 8. Ethicor. cap. 1. dicit, quòd si esset amicitia, non requireretur iustitia. Tertiò arguitur. Proprietates illæ, quæ ponuntur in definitione iustitiæ, videlicet, perpetua constansq́; voluntas, sunt communes omni virtuti, ergo non particulariter debentur iustitiæ: neque in ea poni debent. Nam ibi non ponuntur tanquam genus: ac subinde deberent esse peculiares & propriæ iustitiæ. Confirmatur. Nam D. Tho. dicit ad secundum. Rectitudo quā dicit iustitia nō est rectitudo volũtatis , ergo male diffinitur per hoc ꝙ sit constans voluntas. Quartò arguitur. Quoniā iustitiæ sunt tres actus necessarij, ergo male diffinitur per vnum. Antecedens patet. Nā proprius actus illius est honestè viuere, neminem lædere, & ius suũ vnicuiq; tribuere: vt ait Vlpianus ff. de iustitia & iure, in. l. iustitia. Quintò arguitur. Ius multipliciter diuiditur, imo diuersa ratione vt ex supradictis patet, ergo non est obiectum iustitiæ constituens illam in ratione vnius virtutis formaliter. Et confirmatur. Nam ius paternum & ius religiosum non exercentur à iustitia sed à virtute pietatis & religionis, ergo ius absolutè non est obiectum iustitiæ. Sextò arguitur. Iustitia legalis est simpliciter iustitia, & tamen non per se habet tribuere iustum alteri, ergo, &c. Minor probatur. Nam si v. g. ciuis non ita accuratè respiciat bonum commune ciuitatis, ille peccat contra iustitiam legalem: & tamen non tenetur alicui facere restitutionem. PRO decisione sit prima conclusio. Præ dicta diffinitio optima est. Probatur. quia est communis Theologorum & etiā Iuristarum cum Vlpiano. Est etiam Arist. 5. Ethicor. cap. 1. Ciceronis lib. 5. de Inuent. cap. 5. & lib. 2. officiorum, cap. de iustitia. Consimilem ponit D. Ambr. lib. 1. officior. cap. 24. vbi dicit, quòd iustitia est virtus ius suum vnicuiq; tribuẽs . Idem D. August. li. 19. de Ciuit. Dei. c. 21. & lib. 1. de liber. arbit. cap. 13. Vnde conclusio debet esse certa. Secunda conclusio. Iustitia hic diffinitur non secundùm quòd est virtus communis omnibus virtutibus idemq́ue cum illis: sed secundùm quòd est specialis virtus essentialiter distincta ab alijs includens sub se iustitiam legalem distributiuam & commutatiuam. Pro intellectu huius nota. Quòd communiter iustitia in vsu Scripturæ & Sanctorum accipitur prout nominat omnem virtutem: quia in omni virtute est aliqualis ratio debiti. Ita illud intellige, Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, &c. Et illud; Nisi abundauerit iustitia vestra. Alio modo sumitur specialiter à Theologis, prout nominat virtutem quandam residentem in voluntate. Probatur modo conclusio. Nam iustitia vt communis est, non habet vllam diffinitionem neque explicat essentiam virtutis: sed quandam rationem ibi consideratam, ergo hæc diffinitio non est de iustitia sic accepta. Antecedens patet, quia omnes virtutes in nullo essentialiter conueniunt, præterquam in ratione generica, ergo iustitia generaliter accepta cùm nō significet rationem genericam virtutũ non definietur neque importat aliquid essentiale illis, sed quandam debiti rationem. Ex quo euidẽter sequitur, quòd iustitia hic diffinita importat specialem rationem ab alijs virtutibus distinctam. Tertia conclusio. Hic sumitur iustitia vt includens sub se nō solum tres species commemoratas, verùm etiam vt includit omnes partes potentiales iustitiæ, quæ respiciũt debitum simpliciter: vt sunt pietas & religio. Prima pars probatur, quia eam iustitiam definit hic D. Thom. de qua in sequentibus disputat de illis tribus speciebus iustitiæ. Videlicet legali, distributiua, & commutatiua, ergo &c. Secunda vero pars probatur. Nam ius quod respicitur à iustitia hic definita, non coarctatur ad iustum perfectum, sed ad iustum verum & simpliciter. Cùm ergo iustum verum dicatur de iusto quod attendit pietas & religio, consequenter diffinietur iustitia, prout communis est etiam his virtutibus. Et cōfirmatur . Nam illud est ius quod ponitur in diffinitione iustitiæ, de quo egimus in quæst. præcedenti, sed in illa determinauimus de iusto paterno seruili & vxorio, & probauimus esse verũ in illis, ergo iustitia hic definita includit etiam partes potentiales: quæ respiciunt debitum simpliciter. Dixi autem simpliciter debitum, quia debitum secundùm quid, non sufficit, vt aliqua virtus comprehendatur simpliciter sub iustitia hic diffinita. Quare liberalitas quæ respicit debitũ secũdũ honestatẽ nec dicitur iustitia, nec in hac diffinitione includitur. Ad argumenta respōdetur . Ad primum argumentum respondetur, quòd quandoque species qualitatis commode diffiniũtur per genus mediatum qualiter Aristot. definit habitum per dispositionem: & hoc vel maximè fit, quando tale genus est receptũ ab omnibus & manifestum. Et ita in proposito, quia actus vel habitus secundùm omnes est genus manifestum & notum, non verò virtus aut Cardinalis virtus: optimè diffinitur iustitia per habitum. Ad secundum argumentum respondetur concedendo quòd charitas respicit omne bonum, non tamen qua ratione est debitum. Vnde oportuit ponere virtutem specialem quæ respiciat bonum debitum vt sic. Licet enim charitas, vt est virtus vniuersalis & inferens alias virtutes, versetur circa iustum debitum simpliciter; non tamen quia illud sit materia propria charitatis: sed quia est materia charitati subiecta, qualiter intelligitur illud Pauli; Charitas non agit perperā . Illud vero D. August. quòd iustitia est amor Dei, intelligitur causaliter, quatenus, videlicet, ad impletio cuius vis boni ex amore procedit, ad Roman. 13. Qui diligit proximum legem impleuit. Hoc modo multoties nomen virtutis imperantis tribuitur actibus imperatis: qualiter mors pro Christo dicitur maxima charitas. Licet sit actus fortitudinis: & illud. Plenitudo legis est dilectio. & D. Thom. hac quæst. art. 6. omnes actus reliquarum virtutum qui à iustitia dirigũtur , iustitiam appellat. Ad illud vero Aristot. respondetur ex D. Thom. ibi, quòd si omnes essemus amici, omnia essent communia. Vnde non indigeremus iustitia quæ applicat rem vero domino. Ad tertium, quòd illæ particulæ peculiari ratione ponuntur in definitione iustitiæ. Primò ad denotandum discrimen iustitiæ ab alijs virtutibus moralibus: quia sola ipsa in voluntate ponitur. Secundò, quia peculiaris difficultas est in voluntate ad tribuendum alteri ius suum: quæ non inuenitur in hoc, quòd voluntas eligit proprium bonũ , respectu verò alieni retardatur & impeditur voluntas ab vtilitate ipsa proprij boni. Quocirca requiritur peculiaris constantia & firmitas in iustitia. Vnde Sapien. 5. dicitur. "Induet pro thorace iustitiam, & accipiet pro galea iudicium certum, scutum inexpugnabile æquitatem." Quæ omnia po nuntur ad denotandam constantiam & firmitatem iustitiæ. Ad confirmationem respondetur, quòd licet omnis virtus suo modo ordinetur ad rectitudinem habentis, vnde dixit Arist. 1. Magnorum moralium cap. 22. quòd virtus est optimus habitus: aliter tamen & aliter rectificant. Quædam enim rectitudinem essentialem tribuunt, vt charitas & gratia. Aliæ vero dicuntur rectificare potentiam: quia moderantur passiones illius constituentes medium inter excessum & defectum. Vt temperantia respectu concupiscibilis. Fortitudo respectu irascibilis. Aliæ autem rectificant eo solùm quia ordinant potentiam ad rectum. Et hoc modo iustitia dicetur rectitudo voluntatis. Et sic Anselmus in Dialogo de veritate. & cap. 13. dicit enim iustitiam esse rectitudinem propter se: loquitur causaliter, quia videlicet causat rectitudinem. Hæc amplius explicantur infra artic. 9. & 1. 2. quæst. 60. art. 2. & 3. Ad quartum respondetur, quòd per vnũ actum in diffinitione iustitiæ positum reliqui actus explicantur. Nam eo ipso quòd ius alteri tribuimus, ipsum non lædimus: & in hoc honeste viuimus. Eo vel maxime quod honeste viuere est commune omni virtuti. Arist. vbi supra, ait: "virtus est honesti ad honestum." Vnde non debuit poni in definitione specifica virtutis. Et similiter lædere est actus negatiuus: quare non debuit poni in definitione positiui. Ad quintum, aliqui ex Thomistis dicũt , iustum in definitione positum solum accipi pro iusto perfecto. Quare ibi non includitur iustum paternum aut dominatiuum: quod isti appellant secundùm quid & improprium. Isti tamen deseruntur: quia Diuus August. lib. 19. de Ciuit. cap. 21. sub hac diffinitione claudit non solum pietatem: sed etiam religionem & iustum illius. Neque ratio istorum aliquid valet. Nam bene stat quòd obiectum alicuius potentiæ aut habitus sit analogum: & in quibusdam reperiatur secundùm quid: & nihilominus quòd specificet & det vnitatem maiorem, quàm habet in se. Patet in ente, quod specificat intellectum & habitum scientiæ Metaphysicæ: tamen dat vnitatem intellectui. Vnde in nostra sententia respondetur, quòd omne ius verum, etiam si non sit perfectum, includitur sub obiecto iustitiæ: ac subinde sub virtute ipsa. Ad confirmationem quæ difficilis est, respondetur ꝙ idem actus potest pertinere ad diuersas virtutes, à quibus secundum diuersam rationem producitur: maximè in subordinatis. Exemplũ est in demonstratione physica quæ secundum materiam producitur ab habitu physico, secũdum vero formam & modum producitur à Dialectica. Similiter actus pœnitentiæ formaliter producitur à pœnitentiæ virtute: est tamen ibi dilectio intrinsecè respiciens habitum charitatis. Ita in proposito formaliter ius paternum exercetur à pietate: inuenitur tamen ibi ratio iustitiæ secundum quod ius patri tribuitur, vnde etiam respicit iustitiā . Ad vltimum respondetur, quòd inferius patebit artic. 5. & infra qualiter lædens iustitiam legalem & bonum commune nō semper teneatur ad restitutionem. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm iustitia semper sit ad alterum. AD Secundum sic proce{ Supra qō. 57. arti. 4. & infr. arti. 8. cor. et ad tertiũ. & vir. qō. 2. artic. 7. ad 12. } ditur. Videtur quòd iustitia non semper sit ad alterum. Dicit enim Apostolus ad Roman. 3. quòd iustitia Dei, est per fidem Iesu Christi. Sed fides non dicitur per cōparationem vnius hominis ad alterũ . Ergo neq; iustitia. ¶ 2 Præterea. Secundum † { Ca. 15. circa mediũ. tom. 1. } Augustinum in lib. de Moribus Ecclesiæ, ad iustitiam pertinet ob hoc, ꝙ seruit Deo bene imperare cæteris, quæ homini sunt subiecta. Sed appetitus sensitiuus est homini subiectus, vt patet Genes. 4. vbi dicitur: "Subter te erit appetitus eius, scilicet peccati, & tu dominaberis illiꝰ ." Ergo ad iustitiam pertinet domina ri proprio appetitui. Et sic erit iustitia ad seipsum. ¶ 3 Præterea. Iustitia Dei est æ terna. Sed nihil aliud est Deo coæ ternum: ergo de ratione iustitiæ nō est, quòd sit ad alterum. ¶ 4 Præterea. Sicut operationes quæ sunt ad alterum, indigent rectificari: ita etiam operationes quæ sunt ad seipsum. Sed per iustitiam rectificantur operationes, secundũ illud Prouerb. 11. "Iustitia simplicis diriget viam eius". Ergo iustitia non est solum circa ea quæ sunt ad alterum, sed etiam circa ea quæ sunt ad seipsum. SED contra est, quod † { Libr. 1. in ca. de iustitia in principio. } Tullius dicit in 1. de Offic. quòd iustitiæ ea ratio est, qua societas hominum inter ipsos & vitæ communitas continetur. Sed hoc importat respectũ ad alterum: ergo iustitia est circa ea quæ sunt ad alterum. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Quæst. præ ced. art. 1. 2. & 3. } dictum est, cùm nomen iustitiæ æqualitatem importet, ex sua ratione iustitia habet, ꝙ sit ad alterum: nihil enim est sibi æquale, sed alteri. Et quia ad iustitiam pertinet actus humanos rectificare, vt † { Arti. præ ced. & qō. 57. art. 1. & 1. 2. q. 113. articul. 1. } dictum est: necesse est ꝙ æqualitas ista quam requirit iustitia, sit diuersorum agere potentiũ . Actiones autem sunt suppositorũ & totorum, non autem propriè loquendo partium, & formarum, seu potentiarum. Non enim propriè dicitur quòd manus percutiat, sed homo per manum: neque propriè dicitur ꝙ calor calefaciat, sed ignis per calorem: secundum tamen si militudinem quandam hæc dicuntur. Iustitia ergo propriè dicta requirit diuersitatem suppositorum, & ideo non est nisi vnius hominis ad alium. Sed secundum similitudinem accipiuntur in vno & eodẽ homine diuersa principia actionũ , quasi diuersa agentia: sicut ratio & irascibilis & cōcupiscibilis , & ideo metaphoricè in vno & eodem homine dicitur esse iustitia, secũdum quod ratio imperat irascibili & cō cupiscibili : & secundum quod hæc obediunt rationi, & vniuersaliter secundum quod vnicuiq; parti hominis attribuitur quod ei cōuenit . Vnde & † { Lib. 5. ca. vlti. to. 5. } Philosophus in. 5. Ethicor. hanc iustitiam appellat, secundum metaphoram dictam. AD primum ergo dicendum, ꝙ iustitia quæ fit per fidem in nobis, est per quā iustificatur impius: quæ quidem in ipsa debita ordinatione partium animæ consistit, sicut suprà † { Prima secundæ qō. 113. ar. 1. } dictum est, cùm de iustificatione impij ageretur. Hoc autem pertinet ad iustitiam metaphoricè dictam, quæ potest inueniri etiam in aliquo solitariam vitam agente. Et per hoc patet respōsio ad secundũ . AD tertium dicendum, quòd iustitia Dei est ab æterno, secundũ voluntatem, & propositum æternum. Et in hoc præcipuè iustitia consistit: quanuis secundum effectum non sit ab æterno: quia nihil est Deo coæternum. AD quartum dicendum, quòd actiones, quæ sunt hominis, ad se ipsum sufficienter rectificantur, rectificatis passionibus, per alias vir tutes morales. Sed actiones quæ sunt ad alterum, indigent speciali rectificatione non solùm per comparationem ad agentem, sed etiam per comparationẽ ad eum, ad quẽ sunt. Et ideo circa eas est specialis virtus, quæ est iustitia. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Affirmatiua de iustitia propriè loquendo. Secunda conclusio. Inter partes eiusdem hominis & potentias eiusdem animæ est iustitia metaphoricè. COMMENTARIVS. HIC articulus post illa quæ diximus articulo vltimo præcedentis quæstionis parum habet difficultatis. Intendit enim Diuus Thom. explicare illam particulam, vnicuique: ita sanè, vt necessarium sit ad iustitiā propriè dictam, quòd exerceatur circa aliud suppositum. Quæ doctrina est Aristot. lib. 5. Ethicorum cap. vltimo. Imo vero cap. 1. dicit iustitiam solam ex omnibus virtutibus esse bonum alienum, eo ꝙ agit ea quæ conferunt alteri. Hoc ipsum docet Diuus Hieronymus super Psalmum. 14. Vbi ait omnes alias virtutes delectare magis habentem, & ipsi prodesse. Circa quam doctrinam duo breuiter aduerte. Primum est, quòd diuersitas suppositorum, quæ dicitur necessaria ad rationem iustitiæ propriè & strictè dictæ, intelligenda est secundum ordinem naturæ. Cæterũ si Deus assumeret humanitatem terminatam immediatè ad ipsum Deum: nihilominus poterat esse in operationibus illius hominis satisfactio iustitiæ de condigno: quāuis ipse Deus non esset aliud suppositum à supposito hominis satisfacientis. Sufficeret enim, quòd illud suppositum haberet rationem duorum suppositorum, & duobus modis suppositaret. Quatenus subsisteret in duabus naturis substantialibus & intellectualibus. Et probatur hoc, quia ille homo propriè obediret. Obedientia autem propriè dicta debet esse ad alterum. Imo vero nunc de facto propriè obediebat sibi Christus Dominus, quatenus suppositum filij erat verus homo obediens, & verus Deus cui obediebatur. Neque ratio Diui Thomæ in articulo oppositum huius concludit. Quoniam omnes Theologi secundũ fidem Catholicam asserunt in Christo Domino esse duplicem voluntatem, & duas operationes voluntatum harum satis distinctas. Et nihilominus philosophi dicunt. Quòd voluntas est inclinatio totius suppositi, & quòd actio voluntatis actio suppositi est. Quemadmodũ ergo non licet inferre ex hoc quòd in Christo Domino est duplex voluntas & duplex actio voluntatis, quòd sint in eo duo supposita: quāuis actiones suppositorum sint: propterea, quòd in Christo est maximum mysterium duarum naturarum in vno supposito: ita vt in Christo sit vera ratio iustitiæ, non licet inferre, quòd sunt in eo distincta supposita. Alterum satisfaciens, alterum cui fit satisfactio. Sed sufficit, quòd sint duæ naturæ substantiales diuersis rationibus suppositatæ in vno supposito. Et profecto si Aristot. cognouisset mysterium incarnationis, sentiret nobiscum in hac parte. Secundo notandum est; quòd iustitia dicitur specialiter respicere bonum alterius, & alterum delectare: non quia verus iustus non delectetur in operibus iustitiæ (est enim de ratione virtutis in communi, quòd faciat habentem promptè & delectabiliter operari) sed quia iustitia quantum ad effectum pertinentem ad suam speciem, terminatur ad bonum alterius, neque sistit in propria vtilitate & delectatione operantis: sed extenditur ad delectationem & vtilitatem alterius: propterea ita loquutus est Aristo. & Diuus Hieronymus. Intelligimus autẽ hic nomine iustitiæ etiam omnes eius partes potentiales. Omnes enim debent esse ad alterum, & respiciunt bonum alterius. Circa secundam conclusionem videatur Diuus Augustinus lib. 2. de Genes. contra Manichæos cap. 11. vbi ait iustitiā pertinere ad omnes animæ partes. Et libr. 19. de Ciuita. cap. 21. inquit esse iustitiam, ꝙ ratio imperet & appetitus obediat. Quæ omnia intelligenda sunt de iustitia metaphoricè. Aduerte denique in solutione ad tertiũ argumentũ D. Tho. quomodo non requiritur ad hoc, ꝙ iustitia sit in aliquo etiā actualiter, quod alter ad quem dicitur iustitia realiter existat. Exemplũ est in diuina iustitia quę est Dei voluntas æterna reddẽdi vnicui q́ue quod sibi competit secundum suam rationem & operationem. At vero creaturæ circa quas ipsa iustitia diuina effectum erat habitura fuerunt in tempore. Exemplum etiam esse potest in humanis: tenetur enim aliquis ex iustitia seruare legatum paterni testamenti in fauorem nepotis qui nondũ natus est. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm iustitia sit virtus. AD tertium sic proceditur.{ 5. Ethicor. lect. 2. & tertia. } Videtur, ꝙ iustitia non sit virtus. Dicitur enim Lucę 17. Cùm feceritis omnia quæ præ cepta sunt vobis, dicite, Serui inutiles sumus: quod debuimus facere, fecimus. Sed non est inutile facere opus virtutis. Dicit enim † { Libr. 2. capi. 6. circa prin. to. 1. } Ambrosius in. 2. de Officijs. Vtilitatem non pecuniarij lucri æstimationem dicimus, sed acquisitionem pietatis. Ergo facere quod quis debet facere, non est opus virtutis. Est autem opus iustitiæ: ergo iustitia non est virtus. ¶ 2 Præterea. Quod fit ex necessitate, non est meritorium. Sed reddere alicui quod suum est, quod pertinet ad iustitiam, est necessitatis. Ergo non est meritorium. Actibus autem virtutum meremur: ergo iustitia non est virtus. ¶ 3 Præterea. Omnis virtus moralis est circa agibilia. Ea autẽ quæ exterius constituuntur, non sunt agibilia, sed factibilia: vt pater per † { Li. 9. tex. 16. to. 3. } Philosophum in nono Metaphy. Cùm ergo ad iustitiam pertineat exterius facere aliquod opus secundum se iustum, videtur quòd iustitia non sit virtus moralis. SED contra est quod † { Lib. 2. capit. 36. in princip. } Gregorius dicit in. 2. Morali. quòd in quatuor virtutibus, scilicet temperantia, prudentia, fortitudine, & iustitia, tota boni operis structura consurgit. RESPONDEO dicendum, quòd virtus humana est quæ bonũ reddit actum humanum, & ipsum hominem bonum facit: quod quidem conuenit iustitiæ. Actus enim hominis bonus redditur ex hoc, ꝙ attingit regulam rationis, secundũ quam humani actus rectificantur. Vnde cùm iustitia operationes humanas rectificet, manifestum est ꝙ opus hominis bonum reddit. Et vt † { Libr. 1. in cap. de iustitia. circa princip. } Tullius dicit in. 1. de Officijs, "ex iustitia præcipuè viri boni nominā tur ". Vnde sicut ibidem dicit: "In ea virtutis splendor est maximus." AD primum ergo dicendum, ꝙ cùm aliquis facit quod debet, non affert vtilitatem lucri ei, cui facit quod debet, sed solùm abstinet à damno eius, sibi tamen facit vtilitatem, inquantum spontanea & prompta volũtate facit illud quod debet: quod est virtuosè agere. Vnde dicitur Sapien. 8. quòd sapientia Dei sobrietatem & iustitiā docet, prudentiam & virtutem, quibus in vita nihil est vtilius hominibus, scilicet virtuosis. AD secũdum dicendum, quòd duplex est necessitas, vna coactionis: & hæc quia repugnat volunta ti, tollit rationem meriti. Alia autem est necessitas ex obligatione præcepti, siue ex necessitate finis: quando scilicet aliquis non potest consequi finem virtutis nisi hoc faciat: & talis necessitas non excludit rationem meriti, inquantũ aliquis hoc quod sic est necessarium, voluntariè agit, excludit tamen gloriam supererogationis: secundum illud 1. ad Corinth. 9. "Si euangelizauero, non est mihi gloria: necessitas enim mihi incumbit." AD tertium dicendum, quòd iustitia non consistit circa exteriores res quantum ad hoc, quòd est facere quod pertinet ad artem, sed quā tum ad hoc, ꝙ vtitur eis ad alterũ . SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua, quia competit ei definitio virtutis, quòd bonũ facit habentem & opus eius bonum reddit. COMMENTARIVS. IN hoc articulo intendit Diuus Thomas explicare genus immediatum iustitiæ, quod est virtus humana siue moralis: quā definiuit Aristot. libr. 2. Ethicorum cap. 6. quæ est, Bonum facit habentem & opus eius bonum reddit. Aduerte secundo, egregiam doctrinam in solutionibus ad primũ , & secundum argumentum aduersus nostri temporis hæreticos: qui volunt auferre meritum à votis monasticis, quasi necessitas præcepti diminuat rationem meriti. Cùm tamen reuera non diminuat rationem virtutis, quæ ex natura sua habet actum meritorium. Ex eadem doctrina possumus colligere quàm falsa & periculosa sit opinio eorum, qui negant in Christo Domino obedientiam præcepti moriendi fuisse meritoriam quantum ad substātiam obediendi & quantum ad speciem. Sed aiunt fuisse meritoria propter intensionem actus, quæ non erat in præcepto. Quæ doctrina mihi semper visa est plus quam periculosa, & nunc videtur quoniam Apostolus ad Philippenses. 2. Exaltationem Christi attribuit tanquam præmium humilitati & obedientiæ Christi vsque ad mortem crucis: non quia libentius & intensius se humiliauit & obediuit quā tenebatur. Ait enim, humiliauit se metipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, &c. propter quod exaltauit illum, &c. Ratio item Philosophica destruit eam opinionẽ . Quoniam actus obedientiæ secundum propriā rationem specificam meritorius est: siquidem est actus virtutis. Est autem indifferens ad rationem meriti, quòd actus virtutis cadat sub præcepto, vel sub consilio. Imo cæteris paribus magis meritorius est actus . qui cadit sub præcepto, quàm qui cadit sub cōsilio tantum. Cùm igitur in Christo Domino obedientia præcepti moriendi fuerit actus virtutis propriè: necesse est secundum propriam speciem & substantiam fuisse meritorium. & non solum propter maiorem intensionem quam non tenebatur habere. Vnde procedit illa opinio ex mala intelligentia liberi arbitrij definitionis & actionis liberæ, putant enim necessitatem præcepti coniunctam cum efficacia gratiæ & cum eius necessitate destruere indifferentiā voluntatis & libertatis. Quod demonstrauimus. 1. part. quæst. 19. art. 10. esse plusquam falsum. Rursus nota circa solutionem ad primum, vbi quòd ait Diuus Thomas, quòd qui facit quod debet nō affert vtilitatem lucri. Intellige quòd non negat absolutè non afferre vtilitatẽ ei cui soluit. Diximus enim supra quòd iustitia hoc habet peculiare, ꝙ respicit bonum alterius siue delectabile siue vtile siue honorificum. Sed solum intendit Diuus Thom. negare quòd non affert vtilitatem lucri supererogationis. Circa solutionem ad tertium argumentum. Aduerte, ꝙ facere, si propriè & formaliter loquimur non refertur ad bonum facientis, sed ad bonum rei factæ. Dicitur enim facere propriè de operatione transeunte per quam aliqua res recipit in se formam. Atque ita ars respicit per se loquendo bonum artificiati, & ideo vt sic, non est virtus moralis ad quam pertineat bonum facere habentem. Cæte rum agere, propriè loquendo, dicitur quando ipsa actio ordinatur ad bonum ipsius agentis. Quemadmodum vsus & vti, propriè loquendo ordinantur ad bonum vtentis. Atque ita virtus humana, cuius proprius actus est vsus, facit bonum habentem. Similiter agibile vt sic, quod est obiectum humanæ rationis respicit bonum agentis. Huius doctrinæ sit exemplum. Cùm statuarius facit imaginem propter pretium, tunc illa fabricatio qua ratione ordinatur ad statuam sculpendam, dicitur factio & artis operatio. Sed qua ratione ordinatur ad bonum ipsius fabricantis, videlicet, vt reddat ius debitum ei qui pretio conduxit illum, dicitur vsus artis habens respectum ad vsum internum voluntatis mouentis manus artificis ad opus: vt sit iustus in reddendo debitum. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm iustitia sit in voluntate sicut in subiecto. AD Quartum sic proceditur.{ 3. dist. 33. q. 6. ar. 4. quæstio. 3. virt. q. 1. arti. 5. co. finem. Et 5. Ethicor. lect. 1. co. 2. } Videtur quòd iustitia non sit in voluntate sicut in subiecto. Iustitia enim quā doq́ue veritas dicitur. Sed veritas non est voluntatis, sed intellectus: ergo iustitia non est in voluntate sicut in snbiecto . ¶ 2 Præterea. Iustitia est circa ea, quæ sunt ad alterum. Sed ordinare aliquid ad alterum est rationis: Iustitia ergo non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in ratione. ¶ 3 Præterea. Iustitia non est virtus intellectualis, cùm non ordinetur ad cognitionem: vnde relinquitur quòd sit virtus moralis. Sed subiectum virtutis moralis est rationale per participationem, quod est irascibilis & concupiscibilis, vt patet per † { Li. 1. cap. vlt. to. 5. } Philosophum in. 1. Ethicorum. Ergo iustitia non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in irascibili & concupiscibili. SED contra est, quod † { In dialogo de veritate, ca. 13. } Anselmus dicit, quòd iustitia est rectitudo voluntatis, propter se seruata. RESPONDEO dicendum, quòd illa potentia est subiectum virtutis, ad cuius potentiæ actum rectificandum virtus ordinatur. Iustitia autem non ordinatur ad dirigendum aliquem actum cognoscitiuum. Non enim dicimur iusti ex hoc, quòd rectè aliquid cognoscimus: & ideo subiectum iustitiæ non est intellectus, vel ratio quæ est potentia cognoscitiua: sed quia iusti in hoc dicimur, quod aliquid rectè agimus, proximum autem principium actus est vis appetitiua, necesse est quòd iustitia sit in aliqua vi appetitiua sicut in subiecto. Est autem duplex appetitus, scilicet voluntas, quæ est in ratione, & appetitus sensitiuus consequens apprehensionem sensus, qui diuiditur per irascibilem & concupiscibilem: vt in. 1. † { 1. 1. quæ stione. 81. artic. 2. } habitum est. Reddere autem vnicuiq́; quod suum est, non potest procedere ex appetitu sensitiuo: quia apprehensio sensitiua nō se extendit ad hoc, quòd considerare possit proportionem vnius ad alterum: sed hoc est proprinm rationis. Vnde iustitia non potest esse sicut in subiecto in irascibili vel concupiscibili, sed solùm in voluntate. Et ideo † { Li. 5. Ethicor. c. 1. & 5. ad finẽ . } Philosophus diffinit iustitiam per actum volũtatis , vt ex supra † { Art. 1. huius quæst. } dictis patet. AD primum ergo dicendum, ꝙ quia voluntas est appetitus rationalis: ideo rectitudo rationis, quæ veritas dicitur, volũtati impressa, propter propinquitatem ad rationem, nomen retinet veritatis. Et inde est quod quandoq́; iustitia veritas vocatur. AD secundum dicẽdum , quòd voluntas fertur in suum obiectum consequenter ad apprehensionem rationis. Et ideo quia ratio ordinat in alterum, voluntas potest velle aliquid in ordine ad alterũ : quod pertinet ad iustitiam. AD tertium dicendum, quòd rationale per participationem non solùm est irascibile & concupiscibile, sed omnino appetitiuum, vt dicitur in. 1. † { Lib. 1. ca. vlti. to. 5. } Ethicorum: quia omnis appetitus obedit rationi. Sub appetitiuo autem comprehẽditur voluntas: & ideo voluntas potest esse subiectum virtutis moralis. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est iustitia solum est in voluntate tanquam in subiecto. COMMENTARIVS. DVbitatur circa cōclusionem D. Thomæ, an sit vera. Arguitur primo pro parte negatiua. Iudicium est actus iustitiæ, vt docet D. Tho. infra quæst. 60. & tamen est actio intellectus, ergo habitus iustitiæ non est in voluntate: vel saltim non solum est in voluntate. Probatur consequentia. Quoniam habitus & actus debent esse in eodem subiecto. Secũdo arguitur. Operatio exterior, qualis est solutio debiti, est actio iustitiæ, & tamen est subiectiuè in potentia executiua, ergo iustitia non solum est in voluntate. Argumentum est Caietaui in hoc loco contra illam præmissam Diui Thomæ, ꝙ principiũ proximũ actus est vis appetitiua. Tertiò arguitur. Voluntas ex natura sua determinata est ad bonum secundum rationem prosequendũ : propter ea enim dicitur appetitus rationalis, ergo non indiget habitu iustitiæ superaddito. Probatur consequentia, quia habitus ponuntur ad determinandam potentiam. Confirmatur primo, quia propterea voluntas non indiget habitu temperantiæ & fortitudinis, quia ex natura sua determinata est ad volendum obiectum harum virtutum tanquam proprium bonum, sed ponuntur istæ virtutes in appetitu sensitiuo, vbi est difficultas propter emergentes passiones inordinatas, ergo voluntas non indiget habitu iustitiæ: siquidem est determinata tanquam ad proprium bonum ad bonum rationis. Confirmatur secundo à simili: propterea enim materia prima æqualiter se habet secundum se ad omnes formas, quia ex natura sua habet immediatum, & intrinsecum ordinem ad formam substantialem: sed voluntas cùm sit appetitus rationalis ex natura sua habet immediatum ordinem ad bonum rationis, ergo sicut non indiget habitu temperantiæ ad volendum obiectum temperantiæ, non indigebit habitu iustitiæ ad volendum obiectum iustitiæ. Vtrunque enim est bonum rationis. In hac difficultate dissoluenda, nemo negat conclusionem Diui Thomæ quam cō firmat definitio iustitiæ assignata à Iuriscō sultis . Vt in articulo primo satis dictum est. Est etiam sententia Aristot. libr. 5. Ethicorũ capit. 1. Diui Anselmi in Dialogo de verita. capit. 15. quam conclusionem ex Philosopho demōstrat D. Tho. 1. 2. quæst. 56. arti. 6. Neq; enim est præsentis loci ad vnguem distinguere differentiam inter iustitiam & alias virtutes ex parte subiecti. Quapropter ad argumenta proposita breuiter respondendum est. Ad primum respondetur. Quòd omnes actus, qui versantur ex natura sua circa formale obiectum alicuius virtutis, dicuntur actus proprij & eliciti ab illa virtute vbicũq; resideat illa & illi. Ita dicimus cōfessionem fidei exteriorem esse actum fidei proprium & elicitum ab illa: vt explicatum est supra in quæst. 3. artic. 1. Similiter oratio ad ipsum Deum est in intellectu, & tamen dicitur actus elicitus à virtute religionis quæ est in voluntate. Similiter admonitio fraterna, quanuis sit actus intellectualis est tamen elicitus à misericordia quæ est in voluntate. Ad eundem igitur modum non est mirum quòd iudicium sit actus elicitus à iustitia quæ est in voluntate quanuis illud sit in intellectu. Quoniam ex natura sua iudicium ordinatur ad finem proprium ipsius iustitiæ. Caietanus autem super hunc articulum tenet operationes exteriores iustitiæ nō esse elicitas ab ipsa iustitia. Idem videtur sentire de iudicio, ꝙ non sit actus elicitus à iustitia. Nobis tamen iuxta doctrinam D. Tho. non videtur necessariũ quod omnis actus qui dicitur proprius alicuius virtutis, sit in eadem potentia cum virtute. Sed sufficit, ꝙ secundum se ordinetur ad finem virtutis. Nam propterea D. Tho. vbi supra quæst. 3. asseruit confessionem exteriorem fidei esse actum proprium fidei. Et non loquitur solum de actu imperato, alias enim sequeretur quòd actus temperantiæ diceretur actus proprius charitatis, siquidem imperatur ab illa. Aliquid ergo specialius est in confessione exteriori fidei ad hoc, ꝙ dicatur actus proprius ipsius fidei. Videlicet, quòd pertinet ad perfectionem & integritatem actus fidei, quæ est in hominibus: vt protestatio fidei sit non solùm in intellectu, sed etiam in confessione exteriori. Et per hoc patet ad secundum argumentum. Dicimus enim quòd operatio exterior iustitiæ, qualis est solutio debiti, est actus elicitus ab ipsa virtute iustitiæ. Quòd autem D. Tho. ait in primo articulo, quòd illa potentia est subiectũ virtutis, à cuius potentiæ actu rectificantur virtutes: intelligendum est de actu principali & primario ipsius virtutis, non autem de alijs actibus secundarijs, qui tantum ex natura sua ordinantur ad propriũ finem virtutis. Ad tertium iam diximus, quòd non est præsentis loci omnino distinguere: qua ratione temperantia & fortitudo differant à iustitia ex parte subiecti. Nunc autem breuiter respondetur, quòd voluntas non est determinata ex natura sua ad quodlibet bo num rationis, nisi sit propriũ . Dicitur enim amabile quidem bonum: vnicuique autem proprium. Propterea igitur indiget voluntas speciali habitu determinante ipsam, vt promptè & delectabiliter operetur bonum rationis quod est ad alterũ . At vero ad temperantiæ & fortitudinis bonum agendum tota difficultas est in appetitu sensitiuo. Et idcirco in illo solum ponuntur istæ duæ virtutes, fortitudo & temperantia. Ad primam confirmationem negatur minor. Imo volũ tas ex natura sua ad bonum rationis, quod est ad alterum non est determinata. Ad secundam respondetur, quòd potius illud simile potest fauere nobis: quia quanuis materia prima sit ex natura sua determinata ad formam substātialem vt sic: non est tamen determinata ad quamlibet formam specificam & indiuidualem: sed necesse est, quòd determinetur ab agente mediantibus dispositionibus materialibus. Sic etiam voluntas est determinata ex natura sua ad bonum rationis in communi: verum vel apparens bonum: & tamen ad bonum proprium non ponimus aliquas dispositiones & habitus determinantes: sed sufficit quòd respectu proprij boni & veri secundum rationem auferatur difficultas quæ est in appetitu sensitiuo, vt statim voluntas inueniat se facilem & promptam ad operationes temperantiæ & fortitudinis. Ad operationes verò iustitiæ necesse habet determinari per habitum, vt promptè & delectabiliter operetur, sicut oportet. 
 
 ARTICVLVS V. ¶ Vtrùm iustitia sit virtus generalis. AD Quintum sic proceditur.{ Infr. q. 6. & 7. et q. 59. art. 1. Et 1. 2. q. 60. art. 3. & 5. Eth. lect. 1. 2. & 3. } Videtur quòd iustitia non sit virtus generalis. Iustitia enim condiuiditur alijs virtutibus, vt patet Sapien. 8. Sobrietatem & iustitiam docet, prudentiam & virtutem. Sed generale nō condiuiditur, seu connumeratur speciebus sub illo generali cōtẽtis : ergo iustitia nō est virtus generalis. ¶ 2 Præterea. Sicut iustitia ponitur virtus cardinalis: ita etiam temperantia & fortitudo. Sed temperantia vel fortitudo non ponitur virtus generalis: ergo neque iustitia debet aliquo modo poni virtus generalis. ¶ 3 Præterea. Iustitia est semper ad alterum: vt suprà † { Art. 2. huius quæst. } dictum est. Sed peccatum, quod est in proximum, non potest esse peccatum generale: sed diuiditur contra peccatum, quo peccat homo contra seipsum: ergo etiam neque iustitia est virtus generalis. SED contra est, quod † { Lib. 5. ca. 1. & 2. tomo. 5. } Philosophus dicit in. 5. Ethicorum, quòd iustitia est omnis virtus. RESPONDEO dicendum, quòd iustitia, sicut dictum est † { Art. 2. huius quæst. }, ordinat hominem in comparatione ad alium. Quod quidem potest esse dupliciter. Vno modo ad alium singulariter consideratum: alio modo ad alium in communi, secundum scilicet quod ille, qui seruit alicui communitati: seruit omnibus hominibus qui sub communitate illa continentur. Ad vtrunque ergo se potest habere iustitia secundũ propriam rationem. Manifestum est autem, quòd omnes qui sub communitate aliqua continentur, comparantur ad communitatem sicut partes ad totum. Pars autem id quod est, totius est: vnde & quodlibet bonum partis est ordinabile in bonum totius. Secundum hoc ergo bonum cuiuslibet virtutis siue ordinantis aliquem hominem ad seipsum, siue ordinantis ipsum ad aliquas alias personas singulares, est referibile ad bonum commune, ad quod ordinat iustitia. Et secũdùm hoc actus omnium virtutum possunt ad iustitiam pertinere, secundùm quod ordinat hominem ad bonum commune. Et quantum ad hoc, iustitia dicitur virtus generalis. Et quia ad legem pertinet ordinare in bonum commune, vt supra † { 1. 2. q. 90. art. 2. & arg. 4. q. præced. } habitum est, inde est quòd talis iustitia prædicto modo generalis, dicitur iustitia legalis: quia scilicet per eam homo concordat legi ordināti actus omnium virtutum in bonum commune. AD primum ergo dicendum, quòd iustitia condiuiditur seu connumeratur alijs virtutibus, non inquantum est generalis, sed inquantum est specialis virtus: vt infra † { Art. 7. & 12. huius quæst. } dicetur. AD secundum dicẽdum , quòd temperantia & fortitudo sunt in appetitu sensitiuo, id est, in concupiscibili & irascibili. Huiusmodi autem vires sunt appetitiuæ quorundam bonorum particularium, sicut & sensus est particularium cognoscitiuus. Sed iustitia est sicut in subiecto in appetitu intellectiuo, qui potest esse vniuersalis boni, cuius intellectus est apprehensiuus. Et ideo iustitia magis potest esse virtus generalis, quàm temperantia vel fortitudo. AD tertium dicendũ , quòd illa quæ sunt ad seipsum, sunt ordinabilia ad alterum: præcipuè quātum ad bonum commune. Vnde & iu stitia legalis secundùm quod ordinat ad bonum commune, potest dici virtus generalis. Et eadem ratione iniustitia potest dici peccatum commune. Vnde dicitur 1. Ioan. 3. quòd omne peccatũ est iniquitas. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iustitia dicitur virtus generalis secundùm quòd ordinat hominem ad bonum commune. Secunda conclusio. Eadem iustitia dicitur merito iustitia legalis quatenus per eam homo concordat legi ordinanti actus virtutum ad bonum commune. 
 
 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrùm iustitia, secundùm quod est generalis, sit idem per essentiam cum omni virtute. AD Sextum sic proceditur.{ 1. 2. q. 60. ar. 3. ad 2. & art. 7. cor. & 3. di. 9. q. 1. art. 1. q. 2. cor. & 5. Ethi. lect. 2. fin. } Videtur quòd iustitia secundùm quod est generalis, sit idem per essentiam cũ omni virtute. Dicit enim † { Lib. 2. c. 1. in fine. tom. 5. } Philosoph. in 5. Ethicor. quòd virtus & iustitia legalis est eadem omni virtuti: esse autem non est idem. Sed illa quæ differunt solùm secundùm esse, vel secundùm rationem, nō differunt secundùm essentiam: ergo iustitia est idem secundùm essentiam cum omni virtute. ¶ 2 Præterea. Omnis virtus, quę non est idem per essentiam cũ omni virtute, est pars virtutis. Sed iustitia prædicta, vt ibidem † { Eodẽ lib. & cap. tomo. 5. } Philosophus dicit: non est pars virtutis, sed tota virtus: ergo prædicta iustitia est idẽ essentialiter cum omni virtute. ¶ 3 Præterea. Per hoc quòd aliqua virtus ordinat actum suum ad altiorem finem, non diuersificatur secundùm essentiam habitus: sicut idem est essentialiter habitus temperantiæ, etiam si actus eius ordinetur ad bonum diuinum. Sed ad iustitiā legalem pertinet, quòd actus omnium virtutum ordinentur ad altiorem finem, idest, ad bonũ commune multitudinis: quod præeminet bono vnius singularis personæ: ergo videtur quòd iustitia legalis essentialiter sit omnis virtus. ¶ 4 Præterea. Omne bonũ partis, ordinabile est ad bonum totius. Vnde si non ordinetur in illud, videtur esse vanum & frustra. Sed illud quod est secundùm virtutem, non potest esse huiusmodi. Ergo videtur quòd nullus actus possit esse alicuius virtutis, qui non pertineat ad iustitiam generalem, quæ ordinat in bonum commune. Et sic videtur quòd iustitia generalis sit idẽ in essentia cum omni virtute. SED cōtra est, quod dicit † { Li. 5. cap. 1. paulò ante finẽ . } Philosophus in 5. Ethic. quòd multi in proprijs quidẽ possunt virtute vti: in his autem quæ ad alterum sunt, non possunt. Et in 3. † { Lib. 3. Polit. cap. 3. tom. 5. } Politic. dicit, quòd non est simpliciter eadem virtus boni viri, & boni ciuis. Sed virtus boni ciuis est iustitia generalis, per quam aliquis ordinatur ad bonum commune: ergo non est eadem iustitia generalis cum virtute communi, sed vna potest sine alia haberi. RESPONDEO dicendum, quòd generale dicitur aliquid du pliciter: vno modo per prædicationem, sicut animal est generale ad hominem & equum, & alia huiusmodi. Et hoc modo generale oportet quòd sit idem essentialiter cum his, ad quæ est generale: quia genus pertinet ad essentiam speciei, & cadit in diffinitione eius. Alio modo dicitur aliquid generale secundùm virtutem sicut causa vniuersalis est generalis ad omnes suos effectus, vt sol ad omnia corpora, quæ illuminantur vel immutantur per virtutem ipsius. Et hoc modo generale non oportet quòd sit idem in essentia cum his, ad quæ est generale: quia non est eadem essentia causæ & effectus. Hoc autem modo secundùm † { Art. 5. huius quæst. } prædicta, iustitia legalis dicitur esse virtus generalis, inquantum scilicet ordinat actus aliarum virtutum ad suum finem: quod est mouere per imperium omnes alias virtutes. Sicut enim charitas potest dici virtus generalis, inquantum ordinat actus omnium virtutum ad bonum diuinum: ita etiam iustitia legalis, inquantum ordinat actus omnium virtutum ad bonũ commune. Sicut ergo charitas quę respicit bonum diuinum vt proprium obiectum, est quædam specialis virtus secundùm suam essentiam: ita etiam iustitia legalis est quædam specialis virtus secundùm suam essentiam, secundùm quod respicit commune bonum vt proprium obiectum. Et sic est in principe principaliter & quasi architectonicè: in subditis autem secundariò & quasi administratiuè. Po test tamen quælibet virtus secundùm quod à prædicta virtute, speciali quidem in essentia, generali autem secundùm virtutem, ordinatur ad bonum commune, dici iustitia legalis. Et hoc modo loquendi iustitia legalis est idem in essentia cum omni virtute, differt autẽ ratione. Et hoc modo loquitur Philosophus. Vnde patet responsio ad Primum & Secundum. AD tertium dicendum, quòd etiā illa ratio secundùm hunc modum procedit de iustitia legali, secundùm quod virtus imperata à iustitia legali, iustitia legalis dicitur. AD quartum dicendum, quòd quælibet virtus secundùm propriā rationẽ ordinat actũ suum ad proprium finem illius virtutis. Quòd autem ordinetur ad vlteriorem finem siue semper, siue aliquando, hoc non habet ex propria ratione, sed oportet esse aliam superiorem virtutem, à qua in illum finem ordinetur. Et sic oportet esse vnam virtutem superiorem quæ ordinet omnes virtutes in bonum commune, quæ est iustitia legalis: & est alia per essentiam ab omni virtute. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iustitia generalis seu legalis, quę respicit bonum commune vt proprium obiectum, est specialis virtus distincta secundùm essentiam ab omnibus alijs virtutibus. Secunda conclusio. Huiusmodi iustitia legalis residet principaliter & quasi architectonicè in Principe: in subditis vero residet secundario & administratiuè. Iustitia legalis quodammodo potest dici ea dem per essentiam cum omnibus virtutibus, distincta tamen secundùm rationem. 
 
 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrùm sit aliqua iustitia particularis præter iustitiam generalem. AD Septimum sic proceditur.{ Sup. ar. 5. & 6. Et infra. q. 59. arti. 1. Et 1. 2. q. 60. art. 3. & 5. Ethico. lect. 1. 2. & 3. } Videtur quòd non sit aliqua iustitia particularis præter iustitiam generalem. In virtutibus enim nihil est superfluũ , sicut nec in natura. Sed iustitia generalis sufficienter ordinat hominem circa omnia quæ ad alterum sunt. Ergo non est necessaria aliqua iustitia particularis. ¶ 2 Præterea. Vnum & multa non diuersificant speciem virtutis. Sed iustitia legalis ordinat hominẽ ad alterũ secundùm ea quæ ad multitudinem pertinent, vt ex † { Artic. 5. & 6. } prædictis patet. Ergo non est alia species iustitiæ quæ ordinet hominem ad alterũ in his quæ pertinent ad vnā singularem personam. ¶ 3 Præterea. Inter vnam singularem personam & multitudinem ciuitatis, media est multitudo domestica. Si ergo est iustitia alia particularis per comparationem ad vnam personam præter iustitiam generalem, pari ratione debet esse alia iustitia œconomica, quæ ordinet hominem ad bonum commune vnius familiæ: quod quidem non dicitur. Ergo nec aliqua particularis iustitia est præter iustitiam legalem. SED contra est quod † { hom. 15. in Matth. inter prin. & mediũ , tom. 2. } Chrysost. super illud Matth. 5. "Beati qui esuriunt & sitiunt iustitiam", dicit: "Iustitiam autem dicit vel vniuersalem virtutem, vel particularẽ auaritiæ contrariam." RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præ ced. } dictum est, Iustitia legalis non est essentialiter omnis virtus, sed oportet præter iustitiam legalem, quæ ordinat hominem immediatè ad bonum commune, esse alias virtutes, quæ immediatè ordinant hominem circa particularia bona: quæ quidem possunt esse vel ad seipsum, vel ad alteram singularem personam. Sicut ergo præter iustitiam legalem oportet esse aliquas virtutes particulares, quæ ordinant hominem in seipso, putà temperantiam & fortitudinem: ita etiam præter iustitiam legalẽ oportet esse particularem quandam iustitiam, quæ ordinet hominem circa ea, quæ sunt ad alteram singularem personam. AD primum ergo dicendum, ꝙ iustitia legalis sufficienter quidem ordinat hominem in his, quæ sunt ad alterum: quantum ad commune quidem bonum, immediatè; quantum autem ad bonũ vnius singularis personæ, mediatè. Et ideò oportet esse aliquam particularem iustitiam, quæ immediatè ordinet hominem ad bonum alterius singularis personæ. AD secundum dicẽdum , quòd bonum commune ciuitatis, & bonum singulare vnius personæ non differunt solùm secundùm multũ & paucum, sed secundùm formalem differentiam. Alia enim est ra tio boni communis & boni singularis, sicut alia est ratio totius & partis. Et ideo Philosophus in 1. Polit. { Li. 1. c. 1. circa prin. tom. 5. } dicit: quòd non bene dicunt qui dicunt ciuitatem, & domum, & alia huiusmodi differre solum multitudine & paucitate, & non specie. AD tertium dicẽdum , quòd domestica multitudo secundùm Philosophum in 1. † { Lib. 1. ca. 3. & cap. vlt. to. 5. } Politic. distinguitur secundùm tres coniugationes, scilicet vxoris & viri, patris & filij, domini & serui: quarum personarum vna est quasi aliquid alterius. Et ideo ad huiusmodi personas nō est simpliciter iustitia, sed quædam iustitiæ species, scilicet œconomica, vt dicitur in 5. † { Libro Ethi. c. 6. in fi. &. c. vlt. to. 5. } Ethicorum. SVMMA ARTICVLI. COnclusio vnica. Præter iustitiam legalem oportet esse particularẽ quandam iustitiam quæ ordinet hominem ad alteram singularem personam immediate. COMMENTARIVS. MENS Diui Thomæ in his tribus articulis ea est, vt ostendat an iustitia sit genus, & an sit tam extensa quam est virtus humana. An potius sit genus subalternum, & simul species virtutis humanæ. Possumus autem doctrinam præcedentium articulorum ad tria documenta redigere. Primum documentum sit. Iustitia generalis seu legalis dicitur generalis secundùm influentiam & causalitatem, non tamen secundùm prædicationem. Secundum documentum est. Huiusmodi iustitia non est genus quod cum humana virtute conuertatur. Sed est species virtutis distincta secundùm essentiam à reliquis virtutibus, sicut charitas est species distincta virtutis: quanuis sit virtus generalissima secundùm influentiam. Tertium documentum sit. Iustitia in communi considerata diuiditur in iusti tiam generalem seu legalem, & in iustitiam particularem, sicut genus proximum in suas species. Pro maiori intelligentia horum documentorum quatuor sunt à nobis disserenda. Primo quidem, quomodo iustitia generalis seu legalis habeat propriam & perfectā rationem iustitiæ. Secundò, quomodo sit eadem per essentiam cum omnibus virtutibus. Tertiò. Constituemus seriem quasi prædicamentalem specierum iustitiæ, & dubitabimus de bonitate diuisionis. Quartò & vltimo disseremus de iustitia legali. An diuidatur & quomodo diuidatur. DVbitatur ergo primò, Vtrùm iustitia generalis habeat verā perfectamq́; rationẽ iustitiæ. ¶ Arguitur primò pro parte negatiua. Iustitia generalis non magis retinet rationem iustitiæ quam liberalitas: sed liberalitas non habet perfectam rationem iustitiæ, ergo neque iustitia legalis. Probatur maior, quoniā liberalitas propterea non habet veram & perfectam rationem iustitiæ, quia deficit à propria ratione debiti, siquidem liberalis ex proprijs bonis nō aliàs debitis tribuit alteri: sed similiter iustitia legalis tribuit communitati ex proprijs ipsius tribuentis bonis . v. g. quando ciuis pro bono publico exponit periculo fortunas suas propriosq́ue labores & etiā vitam si oportuerit, ergo eadem est vtriusque ratio. Arguitur secundo. Vera & propria ratio iustitiæ consistit in hoc, quòd sit virtus reddens alteri ius suum: sed iustitia legalis non reddit alteri quod suum est, ergo, &c. Probatur minor. Qui peccat contra iustitiam legalem non tenetur ad restitutionem, ergo non aufert à republica quod illius est. Et confirmatur. Quoniam qui peccat contra iustitiam commutatiuam, tenetur ad restitutionem. Imò ille qui peccat contra iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionẽ , vt postea videbitur. At vero qui peccat contra iustitiam legalem non tenetur aliquid restituere . v. g. Ciues qui non tribuunt eleemosynam in communibus necessitatibus, existente mandato Principis præcipientis quòd omnes ciues diuites contribuant talibus necessitatibus, peccant contra iustitiam legalem, vt ait D. Thom. infra quæst. 118. artic. 3. & 4. ergo deficit illi propria ratio debiti iustitiæ. Arguitur tertiò. Iustitia legalis ordinat bona singulorum ciuium ad bonum commune tanquam bona partium ad bonum totius: sed inter partes & totum non est perfecta ratio iustitiæ, vt patet ex dictis in artic. vltim. quæst. præced. & in artic. 2. præsentis quæst. ergo iustitia legalis non est perfecta iustitia. Probatur maior ex D. Thom. art. 5. Denique arguitur. Pietas est virtus per quam reddimus patriæ & reipublicæ atque parentibus debitum ius: sed pietas non est perfecta iustitia, ergo neque iustitia legalis. Maior probatur ex D. Thom. infra quæst. 101. art. 1. & quæst. 102. art. 3. Et etiam ex Tullio lib. de somno Scipionis, & lib. 2. de Inuentione. Consequentia vero probatur, quia vtriusque eadem est ratio. Sed pro altera parte arguitur primò. Iustitia legalis est præstātior quā particularis: sed particularis est propriè & perfectè iustitia, ergo legalis. Maior est D. Tho. in art. 12. Arguitur secundò. Si iustitia legalis non esset propriè iustitia: pari ratione neque distributiua esset perfectè iustitia. Consequẽs tamen falsum est, quoniam aliàs sola iustitia commutatiua esset propriè iustitia: & sic non essent species iustitiæ. Sequela vero probatur. Quoniam iustitia distributiua ordinat commune bonum ad bonum singulorum ciuium: sicut viceuersa iustitia legalis ordinat bonum singulorum ad commune bonum: ergo eadẽ est vtriusque ratio quantum ad perfectionem iustitiæ. Probatur consequentia. Quoniam quando ex vna parte ad alterum extremum, non est perfecta iustitia neque etiam ex parte illius extremi ad illam partem non est perfecta iustitia. Vt patet in hoc exemplo. Nam si filij ad patrẽ & serui ad dominum non est perfecta iustitia: neque etiam erit perfecta patris ad filiũ neque domini ad seruum. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Iustitia legalis non habet tam exactam rationem iustitiæ sicut iustitia particularis ex parte cuiusdam conditionis, quę ad iustitiam requiritur, scilicet, quòd sit ad alterum. In hac enim conditione excedit iustitia particularis ipsam legalem. Hanc conclusionem probat tertium & quartum argumentum eorum quæ proposita sunt pro parte negatiua. Quoniam profecto ratio alterius, non est tam exacta inter ciuem & rempublicam sicut inter duos ciues. Quapropter ex hac parte perfectior potest dici iustitia particularis quam legalis. Nihilominus sit secunda conclusio. Iustitia legalis absolutè loquendo habet perfectiorem rationem iustitiæ quam iustitia particularis. Quemadmodum dicimus ꝙ mathematicæ sunt perfectiores alijs scientijs quo ad claritatem: & nihilominus simpliciter & absolute loquendo multo perfectior est metaphysica propter dignitatem obiecti. Probatur primò conclusio. Quoniam iustitia legalis comparata particulari excedit in ratione debiti. Cæterum in ratione æqualitatis, & in ratione ad alterum, habet quantum satis est ad propriam rationem iustitiæ, ergo simpliciter & absolute loquendo est perfectior. Probatur consequentia. Quia ratio debiti est potissima conditio iustitiæ. Quod autem ex alijs duabus conditionibus habeat quantum satis est ad rationem iustitiæ propriam; Probatur ex D. Thom. art. 5. vbi ait esse ad alterum contingit dupliciter, scilicet, ad alterum singulariter consideratum, & ad alterum in communi. Ad vtrunque autem ait se potest habere iustitia secundùm propriam rationem iustitiæ: atque ita diuisit iustitiam legalem à particulari. Cæterùm ratio æqualitatis propriè & perfectè inuenitur in iustitia legali: siquidem per illam reddit homo quantum debet reddere reipublicæ secũdùm legem. Præterea D. Thom. in artic. 7. ad secundum & tertium intendit ostendere propriam & perfectam rationem iustitiæ inueniri in iustitia legali. Ait enim in solutione ad secundum, quòd bonum commune ciuitatis & bonum singulare vnius personæ non differunt tantum secundùm multum & paucũ : sed secundùm differentiam formalem. Vbi dat intelligere quòd obiectum iustitiæ legalis & obiectum iustitiæ particularis habent suas differentias specificas contrahentes genus iustitiæ. Item D. Thom. in solutione ad tertium argumẽtum intendit docere, quòd iustitia legalis est propriè iustitia: & quòd non est eadem ratio de iustitia œconomica quæ non est simpliciter iustitia. Præterea D. Thom. diuisit tractatum istum de iustitia in duas partes. In prima agit de iustitia perfecta & de speciebus illius vsq; ad quæ stionem 79. In secunda vero parte à quæ stione 80. & deinceps agit de partibus iustitiæ imperfectis, ergo iustitia legalis: de qua agitur in priori parte, est perfectè iustitia. Deinde Arist. 5. Ethicor. cap. 1. & 2. multa prædicat de iustitia legali, cum quibus non stat illam non esse propriè & perfectè iustitiam. Eandem conclusionem probant illa duo argumenta quæ pro altera parte sunt proposita. Et denique probatur conclusio. Quoniam ius circa quod versatur iustitia legalis est propriè ius, ergo ipsa iustitia est propriè & perfectè iustitia. Probatur antecedens. Quoniam ius illud habet immediatum ordinem ad bonum commune in ratione debiti, ergo est perfectum ius, & multò magis quam illud quod versatur inter duos ciues particulares. AD argumenta vero in oppositum respondetur. Ad primum quidem distinguẽdum est duplex debitum, aliud morale aliud legale. Legale quidem illud est ad quod soluendum tenetur aliquis ipsa lege. Morale autem accipimus non prout significat vniuersaliter omne illud quod ad mores hominum pertinet. Sic enim debitum morale est etiam legale, sed debitum morale specialiter dicimus illud ad quod reddendum tenetur aliquis ex morum honestate. Prioris generis debitum, simpliciter est debitum, & tale est quòd inuenitur in iustitia legali: siquidem ciues possunt compelli à iudice ad reddendum tale ius reipublicæ. Cæterum morale debitum est duplex. Aliud quod necessario seruandum est ad morum honestatem, & si nulla lege præcipiatur à republica. Aliud est commodum & vtile ad seruandam morum honestatem. Prioris generis debitum inuenitur in gratitudine, secundi generis debitũ in liberalitate & magnificentia quod non est simpliciter debitum sed secũdùm quid, & per hoc patet ad primum. Ad secundũ respōdetur , ꝙ iustitia legalis tribuit reipublicæ debitũ & qui illam violat tollit ius & debitũ à republica, nō tamen tenetur restituere nisi aliquando interueni at læsio iustitiæ commutatiuæ: & ratio est, quia illud debitum nondum est appropriatum reipublicæ, sed adhuc est accommodatum ipsi ciui. Aliquando vero admiscetur ratio iustitiæ commutatiuæ vt in principe & ministris reipublicæ qui tenentur ex officio prospicere bonum reipublicæ. Et isti tenentur ad restitutionem si illorum negligentia vel malitia aliquod damnum emergit & cessat bonum & lucrum reipublicæ. Et ratio est, quia huiusmodi ministri tenẽtur ex contractu & promisso prouidere bonum commune sub promisso fidelitatis. Similiter tenentur ad restitutionem qui vsurpant bona iam fisco appropriata ab ipsismet solutoribus: etiam si antea non tenerentur ex iustitia commutatiua appropriare illa. Ad tertium respondetur, quòd partes quæ sunt separatæ ab ipso toto sunt in duplici differentia. Quædam quæ necessario, idest, non liberè habent ordinem ad totum & dependent ab illo sicut filius qui habet necessarium ordinem ad patrem velit nolit, & seruus ad dominũ , inter huiusmodi partes & totum non potest esse iustum perfectum. Aliæ vero sunt partes quæ voluntariè & libere habent ordinem ad totum ipsum: sicut ciues habent ordinem ad rempublicam, qui absque iniuria reipublicæ possunt transmigrare ab illa in alteram vel in alterum regnum. Dicimus ergo quòd inter huiusmodi partes & totum bene potest esse exactè & perfectè iustitia, siue legalis, siue commutatiua siue distributiua. Ad vltimum respondetur cum D. Tho. infra quæst. 101. art. 3. ad 3. quòd patria potest considerari dupliciter. Vno modo qua ratione est principium natiuitatis nostræ. Et hoc modo colimus patriam virtute pietatis. Sicut enim filij à parentibus depẽdent : ita nos ab illa. Et eadem virtute pietatis quisque debitum cultum reddit. Et isto modo non est perfecta ratio iustitiæ inter ciues & patriam, patrem & filium: sed imperfecta. Semper enim manemus debitores & ad patriam & ad patrem. Alio modo consideratur patria, vt est quædam respublica & locus habitationis multorum ciuium sub vno principe, cui per accidens est quôd sit principium natiuitatis eorum. Dicimus ergo quòd isto modo respicitur patria à iustitia legali, cuius commune bonum est proprium obiectum illius: & isto modo est propria & perfecta ratio iustitiæ inter ciues & patriam, quatenus quædam respublica est. AD argumenta vero quæ in fauorem partis affirmatiuæ proposita sunt: respondendum est quatenus militant contra primam conclusionem. Ad primum aliqui dicunt iustitiam legalem esse præstantiorem virtutem, non autem perfectiorem iustitiā quàm sit iustitia particularis. Quemadmodum D. Thom. 1. 2. quæst. 66. art. 3. ait, quòd ratio virtutis magis competit virtutibus moralibus quàm intellectualibus: eo quòd morales tribuunt vsum & facultatem boni operis: quod non competit virtutibus intellectualibus. At verò in specie & ex parte obiecti præstantiores sunt virtutes intellectuales. Ad eundem modũ aiunt philosophandum esse de iustitia legali & particulari: quòd iustitia legalis sit perfectior virtus, sed non perfectior iustitia quam particularis. Et iste modus dicendi non caret sua probabilitate. Et adijciunt rationem, quoniam in rebus respectiuis, quales sunt virtutes, aliunde sumitur ratio generis, aliunde speciei. Genus quidem ab intrinseco ex parte modi. Species vero ab extrinseco ex parte obiecti. At vero res absolutæ, vt aiunt ipsi, omnino ab intrinseco sumunt rationem generis & speciei. Verumtamen probabilior sententia nobis videtur, quòd iustitia legalis non solum sit perfectior virtus, verumetiam perfectior iustitia quam particularis. Neque enim bene potest intelligi quomodo absolute loquendo maior perfectio competat generi si species de qua prædicatur sit imperfectior alia specie, quæ ad inuicem comparātur sub illo genere. Imo verò absolute loquendo, maior perfectio generis attenditur quatenus per differẽtiā perfectiorẽ cōtrahitur . Et hoc verificatur tam in genere substā tiæ quā in genere qualitatis etiā respectiuis qualitatibus . v. g. Homo absolutè loquendo perfectius animal est quam leo: quia differentia specifica qua contrahitur animal ad speciem hominis, perfectior est. Similiter albedo est perfectissimus color propter differentiam specificam determinantem genus. Deinde metaphysica absolutè est perfectior scientia quam mathematicæ: quanuis istæ quo ad modum procedendi clariorem habeant, & maiorem perfectionem quam metaphysica: tamen quia metaphysica versatur circa nobilius obiectum dicitur simpliciter perfectissima omnium naturalium scientiarum. Ad hunc ergo modum cum ad inuicem comparantur iustitia legalis & particularis sub hoc genere, iustitia, non bene intelligitur quomodo absolute loquendo legalis sit perfectior virtus, & quòd differentia specifica contrahens genus virtutis ad iustitiam legalem non sit perfectior, quā differentia specifica iustitiæ particularis. Neque doctrina D. Thom. allegata supra contradicit nobis: imo iuuat, quia ille ex parte obiecti contemplatur nobilitatem virtutis. Nos autem intendimus cōsequenter quòd obiectum iustitiæ legalis est perfectius obiecto iustitiæ particularis. Dicendum ergo est ad argumentum, quòd secundùm quid perfectior est iustitia particularis, quam legalis, scilicet, ex parte vnius conditionis iustitiæ, videlicet quòd sit ad alterum. Est enim iustitia particularis magis ad alterum quā legalis. Ad secundum argumentum negatur ꝙ iustitia legalis non sit perfectè iustitia sicut distributiua. Vtraque enim, vt explicatum est, sufficienter est ad alterum, quantum attinet ad verā & propriam rationẽ iustitiæ. DVbitatur secundò, Vtrùm iustitia legalis distinguatur secundùm essentiā ab alijs virtutibus. Arguitur primo pro parte negatiua ex testimonijs Arist. 5. Ethicor. cap. 1. quæ refert D. Thom. art. 6. in 1. & 2. argumento. Neque solutio D. Thom. videtur satisfacere, scilicet, quòd iustitia legalis dicatur ab Aristotele esse eadem per essentiam cum reliquis virtutibus: quia iustitia legalis imperat & ordinat, aliæ vero virtutes suscipiunt eius imperium. Contra quam solutionem replicatur. Imperans & imperatum, mouens & motum secundùm Arist. lib. 7. & 8. Physicor. distinguuntur inter se, ergo non est bona ratio, dicere quòd iustitia legalis est eadem per essentiā cũ reliquis virtutibus: quia illa est imperans & aliæ imperantur. Imo contrarium videtur colligi, scilicet, quod distinguatur ab alijs virtutibus. Deinde Aristotel. in Moralibus, vt ipse pollicetur. 5. Ethicor. Oportet loqui apertè absque inuolucris verborum & sententiarũ : sed ille ait apertè iustitiam legalem esse idẽ secundum essentiam cum reliquis virtutibus, ergo absque aliqua metaphora in proprio sensu est intelligẽdus . Item ipse. 3. Ethicorum cap. 6. tribuit fortitudini secundum se quòd versetur circa pericula mortis propter bonum commune. Et libro. 4. capit. 2. tribuit magnificentiæ ꝙ versetur circa magnos sumptus propter bonum commune. Ergo iustitia legalis quæ respicit tanquam proprium obiectum bonum cōmune eadem erit cum magnificentia, & fortitudine secundum essentiam. Id ipsum videtur docere D. Tho. 1. 2. quæst. 60. art. 3. ad 2. Arguitur secundo ratione. Omnis virtus secundum se est ordinata & determinata ad bonum commune, ergo non opus est ponere specialem virtutem iustitiam legalem: vt ordinet actus virtutum ad bonum commune. Antecedens probatur, tum quia omnis virtus est perfectio habentis, quæ ordinatur ad bonum commune, sicut bonum partis ad bonum totius: tum etiam quia omnis virtus inclinat ad operationem suam cũ omnibus circunstantijs debitis actui virtutis, scilicet, vt actus exerceatur quādo & vbi & quomodo & quantum oportet propter bonum finem. Est autem bonum commune finis virtutum, ergo ex natura sua habet quælibet virtus ad bonũ cōmune ordinari. Arguitur tertiò. Omnis virtus secundùm se & ex natura sua est actus iustitiæ, nō iustitiæ particularis, ergo iustitiæ legalis. Maior probatur. Quia omnis actus virtutis ex natura sua est meritorius, sed omnis actus meritorius est actus cui debetur præmium à gubernatore communi, ergo ordinatur ad bonum commune. Et confirmatur ex Matthæi. 7. "Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus." Et ponit exemplum. "Cum ergo facis eleemosynam, &c. Tu autem cum ieiunas." Ergo eleemosyna & ieiunium sunt actus iustitiæ. Quarto arguitur & vltimo. Omnis virtus distincta secundum essentiam à reliquis virtutibus, habet actum distinctum ab actibus aliarum virtutum: sed iustitia legalis non habet huiusmodi actum distinctum, si quidem semper versatur circa aliarum virtutum actus, referendo illos in bonum commune, ergo non est virtus distincta secundum essentiam ab alijs, De hac difficultate Buridanus lib. 5. Ethicorum quæst. 4. & alij sentiunt iustitiam legalem essè idem per essentiam cum omni virtute. Et allegatur Eustachius lib. 5. Ethic. capit. 1. & afferunt simile ad explicandam hanc sententiam. Etenim sanitas non distinguitur secũdum essentiam ab ipsis humoribus proportionatis. Ad hũc modum aiunt iustitiam legalem non distingui à reliquis virtutibus. Est enim iustitia ista quasi quæ dam sanitas animæ, quæ consurgit ex consonantia omnium virtutum. Nihilominus opposita sententia multò probabilior est & cōformior doctrinæ Aristotel. 5. Ethic. cap. 1. & 2. Vbi ait iustitiam legalem præstantiorem esse alijs virtutibus. Quod quidem verificari non posset nisi distingueretur per essentiam ab illis. Et iterum ait. Sæpè contingere homines esse bene affectos erga priuatum bonum alterius: non tamen erga publicum bonum. Et horsum affert dictum Biantis philosophi. Magistratus virum indicat. Et ob hanc rationem distinguit iustitiam legalem, quæ versatur circa bona & commoda publica à iustitia particulari. Et præterea ex ipsis rationibus formalibus obiectorum distinguit vtrā q́ue iustitiam. Item lib. 3. Politicorum cap. 10. ait non esse eandem virtutem boni viri & boni ciuis, & quòd iustitia legalis est virtus boni ciuis. Quæ omnia verificari non possunt, si iustitia legalis est idem secundũ essentiam cum reliquis virtutibus moralibus. Huius sententiæ videtur quibusdam esse Diuum Chrysostomum, homil. 15. super Matth. in illis verbis, "Beati qui esuriunt, & sitiunt iustitiam". Vbi ait: " quā verò iustitiam?" Vtiq́ue rationalem, quæ ex aduerso auaritiæ opponitur. Et paulo inferiùs super illud, Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam: Inquit, pro virtute & pietate & defensione cæterorum: solent quippè iustitiam omnem prorsus animi appellare virtutem. Hæc Chrysostomus. Cuius testimonium citat Diuus Thomas in art. 7. in argumento in contra. Et in priori loco testimonij intelligit iustitiam particularem: in secunda parte, intelligit iustitiam legalem. Sed profecto verba Chrysostomi non multum vrgent. Imo vero videntur fauere sententiæ quæ asserit iustitiam legalem nō distingui ab alijs, cum inquit, solent quippe iustitiam omnem animi appellare virtutem. Nisi fortè quis velit aliter construere verba Chrysostomi. Vt sit sensus, solent quippe iustitiam omnem, id est communem & vniuersalem, appellare virtutem. Scilicet virtutem quandam. Nostra tamen sententia est Diui Thomæ art. 6. & 7. & 1. 2. quæst. 66. art. 3. ad secundum argumentum. & sequuntur illam plurimi Theologorum doctissimi. Ratio autem Diui Thomæ in articulo vehementer comprobat istam veritatẽ . Deniq; probatur optima ratione. Prudentia monastica quę versatur circa agibile proprium & particulare, quę distinguitur secundum essentiā à prudentia politica, quæ versatur erga agibile politicum & commune ciuitatis, ergo virtutes quæ versantur erga particularia bona ex parte voluntatis distinguuntur à iustitia & virtute, quæ versatur circa publicum & commune bonum. Antecedens est expressè Arist. lib. 6. Ethicorum capi. 8. & Diui Thomæ supra quæst. 45. art. 11. & quæst. 50. art. 1. Consequentia vero probatur, quoniam iustitia legalis correspondet ex parte voluntatis prudentiæ politicæ quæ est in intellectu. Vtraq́ue enim versatur erga bonum commune. Prudentia quidem dirigendo: iustitia vero agendo & actum eliciendo. Et confirmatur, quia facilius multiplicantur & distinguuntur virtutes quæ sunt in potentijs appetitiuis, quàm quæ sunt in intellectu, sed prudentia cum sit in intellectu distinguitur alia circa priuata bona, alia circa bona publica: quæ distinctio specifica iudicatur ab omnibus moralibus philosophis, ergo multo magis iustitia multiplicabitur & distinguetur, cùm sit in voluntate circa bonum particulare & bonum commune. Maior manifesta est, quoniam vnica tantum prudentia monastica versatur circa omne agibile proprium: cum tamen circa idem agibile proprium multiplicentur plurimæ virtutes in potentijs appetitiuis. Ad argumenta in oppositum respondetur. Et primò ad testimonia Arist. quæ adducit D. Thom. ipsemet optimè respondet. Ad replicam verò dicitur quòd mens Diui Thom. non est docere, quòd simpliciter loquendo iustitia legalis sit eadem per essentiam cum reliquis virtutibus: sed intendit id quod nos in tertia cōclusione ipsius notauimus, scilicet, quòd iustitia legalis quodammodo potest dici eadem cũ alijs: propterea quòd in illis est impressio à iustitia legali per quam ordinantur ad bonum commune. Volumus itaq́ue dicere, quòd actus cuiuslibet virtutis potest quodammodo dici actus iustitiæ legalis propter illam ordinationem passiuam, qua ordinatur ad bonum commune. Et ita voluit Aristoteli satisfacere D. Thomas. Cæterùm ille habitus iustitiæ legalis, quem posuimus in prima cōclusione distingui, nunquā est dicendus idem per essentiam cum alijs virtutibus: neque actus proprius qui elicitur ab illo, erit actus alterius virtutis. Ad id quod obijciebamus, quia Aristot. deberet loqui clarè & apertè in moralibus, respondetur: ꝙ moraliter loquendo satis apertum est, ꝙ minister accipiat nomen eius cuius minister est. Ita ipsæ virtutes morales accipiunt nomen iustitiæ legalis, quatenus illi ministrant ordinatæ ab illa ad bonum commune. Ad alia testimonia respondetur, ꝙ referri ad bonum commune non competit magnificentiæ & fortitudini formaliter ex propria ratione specifica: sed quatenus ordinantur à iustitia legali ad bonum cōmune , quod est proprium obiectum illius. Quemadmodum eisdem virtutibus non competit referri in bonum commune ex propria ipsarum ratione: sed quatenus à charitate referuntur in illud bonũ diuinũ quod est propriũ illius obiectũ . Ad testimonium D. Tho. respondetur, quòd ipse ibi satis se explicat. Ait enim, ꝙ virtus quæ à iustitia legali imperatur etiam iustitiæ nomen accipit. Et sic illa virtus à iustitia legali in ista acceptione nō differt nisi tantum ratione. Ad secundum respondetur, ꝙ quanuis omnes virtutes habeant ex natura sua aptitudinem vt possint referri & ordinari ad bonum commune: tamen nunquam ordinā tur nisi, vt subsunt imperio legalis iustitiæ. Cæterùm ille finis competit virtutibus non ex propria specie, sed ex motione superioris virtutis, quæ est iustitia legalis. Ad tertium respondetur, ꝙ actus cuiuslibet virtutis potest dupliciter accipi. Vno modo vt ordinatur ad bonum particulare, quod est obiectum proprium cuiuslibet virtutis. Alio modo vt est opus debitum secundum legem, quæ lata est de actione virtutis, videlicet, quatenus est actus ciuis, qui est pars communitatis. Siquidem priori modo considerentur isti actus: nondum intelligitur esse meritum. Sed cum posteriori modo considerantur iam intelliguntur vt ordinantur ad bonum commune. Ac proinde qui est præses communitatis tribuit præ mium studiosè operanti: quatenus à iustitia legali permouetur ad operandum. Ad confirmationem iam patet ex dictis, quomodo eleemosyna & ieiunium potest dici actus iustitiæ legalis. Ad vltimum nego minorem. Imo iustitia legalis habet actum proprium & realiter distinctum ab actibus aliarum virtutũ . Quod si vt in plurimum actus ille inueniatur coniunctus cum actu imperato alterius virtutis: hoc non tollit distinctionem virtutis. Quemadmodum actus prudentiæ vix poterit inueniri nisi circa materiā aliarum virtutum moralium, & tamen constat esse virtutem distinctam secundum essentiam ab illis. Verum est tamen, quòd potest esse actus iustitiæ legalis in quodam actuali proposito obseruandi legem in omnibus propter bonum commune, vbi nullus actus alterius præter prudentiā exercetur virtutis. DVbitatur tertio circa diuisionem iustitiæ. Sed antequam dubitationem proponamus, operæ pretium est obseruare ordinem quem habet iustitia legalis ad reliquas iustitiæ partes. Quem ordinem ostendemus partientes iustitiam in communi in omnes suas partes. Est enim prima diuisio iustitiæ analoga. Alia est enim iustitia vera & propria: Alia metaphorica & similitudinaria, qualis est eiusdem ad seipsum & inter partes eiusdem suppositi. Quæ quidem iustitia in præsenti consideratione seorsum relinquenda est. Agendum est autem nobis de iustitia, prout est ad alterum cōstituens æqualitatem. Et hæc rursus diuiditur in iustitiam cardinalem & perfectam: & in iustitiam adiunctam cardinali imperfectā . Cardinalis & perfecta iustitia est, quæ versatur circa ius perfectum. Cardinali vero adiuncta est, quæ versatur circa ius imperfectum habens modũ cardinalis virtutis: deficiens tamen ab illius perfectione. Huiusmodi est religio & pietas, de quibus agit Diuus Tho. à quæst. 80. & deinceps. Tertio diuiditur iustitia cardinalis in iustitiā generalem seu legalem, & in iustitiam particularem. De legali quidem diximus hactenus quid sit, & quodnam sit eius obiectum. Particularem vero iustitiam D. Thom. diuidit infra quæ stione 61. art. 1. Legalem vero nos intendimus diuidere in dubio sequenti. Sed prius necesse est examinare secundam diuisionem. Arguitur enim contra illam. Perfectum & imperfectum non multiplicant speciem rerum, ergo illa diuisio non est generis in diuersas species. Respondetur distinguo antecedens. Si enim perfectio sit de intrinseca ratione rei, quæ dicitur perfecta: & imperfectio sit de intrinseca ratione rei quę dicitur imperfecta: nego antecedens. Si autem perfectio vel imperfectio non sit de intrinseca ratione rei quæ dicitur perfecta vel imperfecta: verum est antecedẽs : sed nihil probat contra nos, quoniam in illa diuisione perfectio quæ ponitur in definitione virtutis cardinalis seu iustitiæ cardinalis est de intrinseca ratione ipsius. Impressio verò est de intrinseca ratione virtutis quę dicitur cardinali adiũcta . Non quia in ratione virtutis sit imperfecta: sed quia in ratione iustitiæ deficit in aliquo necessario ad perfectam rationem iustitiæ cardinalis. Est exemplum ad explicandam istam doctrinam. Visio beatifica & fides sunt in genere cognitionis supernaturalis tanquam perfectum & imperfectum: sed tamen quia perfectio est de intrinseca ratione visionis beatificæ, & imperfectio est de intrinseca ratione cognitionis fidei, differunt isti duo actus plusquā specie. Secundo arguitur contra eandem diuisionem. Liberalitas & affabilitas sunt partes potentiales iustitiæ cardinalis. Et tamen nō sunt propriè & verè iustitiæ, ergo secunda diuisio analoga est: sicut & prima, aut certè membrum diuisum non est iustitia vera & propria. Respondetur, quòd nos non asserimus omnem partem potentialem iustitiæ cardinalis esse verè & propriè iustitiam: sed veram & propriam iustitiam diuidimus in cardinalem & in cardinali adiunctam. Itaq́; ea pars iustitiæ cardinalis, quæ respicit veram rationem debiti legalis, deficit autem, quia non potest æquale reddere, hæc est vera & propria iustitia: quanuis sit imperfecta qualis est religio & pietas. Illæ autem partes potentiales iustitiæ, quæ deficiunt à perfecta ratione iustitiæ, propterea quòd non retinent rationem debiti legalis: non habent veram rationem & propriam iustitiæ. Huius differentiæ ratio à priori potest assignari. Nam inter illa tria quæ sæpè diximus necessaria ad rationem iuris, videlicet, quòd sit ad alterum, item quòd importet rationem debiti: & denique rationem ęqualitatis . Defectus primæ conditionis constituit iustitiam metaphoricam: defectus vero secundæ constituit rationem iustitiæ tantum partis potentialis. Defectus deniq; tertiæ constituit rationem imperfectæ iustitiæ, sed veram & propriam. Tertio arguitur contra eandem diuisionem & cōtra tertiam. Religio & pietas sunt excellentiores quam iustitia particularis, imo religio post virtutes Theologales primum dignitatis locum tenet: vt docet Diuus Thomas infra quæst. 81. artic. 6. Ergo sunt perfectiores iustitiæ: quam iustitia particularis & iustitia legalis. Respondetur religionem & pietatem esse persectiores virtutes, quàm iustitia particularis: imo vero religionem esse præstantiorem virtutem, quam omnis iustitia legalis: tamen nō sunt præstantiores in ratione iustitiæ. Hæc solutio conformis est doctrinæ quam protulimus in hoc articulo, dubio primo, circa fi nem in solutione cuiusdam primi argumenti. Nec tamen est contraria secundæ solutioni quam illic assignauimus. Vbi diximus ꝙ nō bene intelligitur ꝙ iustitia legalis sit perfectior virtus quam virtus particularis, & ꝙ non sit perfectior iustitia. Etenim ibi loquebamur de duabus speciebus iustitię perfectis. At vero religio & pietas non sunt species perfectæ iustitiæ. Vnde non inconuenit, ꝙ sint perfectiores virtutes etiam in sua specie, non autem perfectiores iustitiæ quā legalis & particularis. DVbitatur vltimò. Vtrum iustitia legalis sit species subalterna vel atoma. Videtur, quod sit atoma species. Primo quoniam charitas est vna species atoma, cuius actus & officiũ est referre omnes actus aliarum virtutum in bonũ diuinũ , ergo similiter iustitia legalis cuius officiũ est referre omnes actus virtutum in bonum commune, quod est illius proprium obiectum, erit vna species atoma virtutis. Hoc exemplo vtitur Diuus Thom. artic. 6. vt explicet nobis rationem iustitiæ legalis. Secũdo arguitur. Nō possumus nos imaginari, nisi duas diuisiones iustitiæ legalis. Prior quidem in qua constituatur quædam species iustitię legalis: quę dicitur Epicheia. Altera in qua diuidatur iustitia legalis tanquam genus in species, videlicet in iustitiā legalem quæ residet in Principe architectonicè, & in iustitiam legalem: quæ residet in ministris vel subditis Principi administratiuè: sicut dixit Diuus Thomas artic. 6. conclusione secunda. sed neutra istarum diuisionum est generis in species, ergo est species atoma. Probatur minor quantum ad priorem diuisionem. Nam Epicheia est tantum pars potentialis iustitiæ, non subieua, ergo nō est species iustitiæ. Probatur antecedens, quia D. Tho. disserit de Epicheia nō in hac priori parte tractatus, de iustitia, sed in posteriori parte, scilicet, in quęst . 120. post tractatum omniũ partium potentialiũ iustitiæ. Probatur eadem minor, quantũ ad secũdā diuisionẽ . Idem formaliter est obiectum (scilicet bonum cōmune ) respectu iustitiæ legalis quæ est in Principe, & quæ est in subditis, ergo eadem est virtus specifica legalis. Sed pro alia parte est Arist. 5. Ethic. cap. 10. Vbi constituit vnam partem iustitiæ legalis Epicheiam: quæ latinè dicitur æqualitas. Item Diuus Tho. loco citato, art. secundo. ad primum docet hoc ipsum. Secundo arguitur, & probatur, quòd iustitia legalis quæ est in Principe distinguatur specie à iustitia legali, quæ est in ciue. Quoniam prudentia principalis siue monarchica quæ residet in Principe seu Monarcha distinguitur specie à prudentia politica & monastica, quæ est in ciuibus, vt docet D. Tho. supra quęst . 50. art. 2. & Arist. 6. Ethicorum cap. 8. sed iustitia legalis in ipso Principe correspondet ex parte voluntatis prudentiæ quæ est in intellectu Principis: iustitia vero legalis quæ residet in ipsis ciuibus, correspondet etiam ex parte voluntatis prudentiæ politicæ quæ est in intellectibus ipsorum, ergo sicut ipsæ prudentiæ distinguuntur specie, ita ipsæ iustitiæ legales debent distingui specie. Et confirmatur quoniā iam diximus supra dub. 2. faciliùs multiplicantur & distinguuntur virtutes morales ex parte appetitus quàm ex parte intellectus, sed ex parte intellectus distinguuntur specie prudentia regnatiua & prudentia politica, ergo iustitię correspondentes illis distinguuntur specie. Denique arguitur. Virtus Architectonica distinguitur specie à virtute vsuali & administratiua, sed iustitia legalis quæ est in Principe habet se vt virtus Architectonica secundum, quòd est in Principe: secundum autem, quòd est in ciuibus se habet vt administratiua & vsualis, vt docet Diuus Thomas artic. 6. ergo differunt specie. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Iustitia legalis generaliter dicta diuiditur primũ in Epicheiam, & in iustitiam legalem strictè dictā . Pro intelligentia huius conclusionis. Notandum est, ꝙ lex à qua denominatur iustitia legalis, duplicem finem habet. Alterum intrinsecum & immediatum, quem immediatè respicit ipse legislator. Alterum extrinsecũ & mediatũ sed magis principalẽ : quem principaliter respicit ipse legislator. Sit exemplum. Est lex de non aperiendis portis ciuitatis tempore belli: ne hostes ciuitatẽ occupẽt : finis immediatus & intrinsecus huius legis est ille, quem verba immediatè præ se ferunt, ne hostes in ciuitatem irruant. Finis vero remotus, sed magis principalis est salus & incolumis status reipublicæ. Iustitia igitur legalis in ampla & generali acceptione, respicit vtrumq́ue finem indifferenter. Et secundum hanc considerationem accipitur à nobis in præsenti, tanquam genus quod diuiditur in Epicheiam siue æquitatem, & iustitiam legalem strictè dictam: quæ quidem respicit tantum finem proximum legis. Epicheia verò seu æquitas respicit tanquā proprium obiectum finem remotum, sed magis intentum à legislatore. Et hinc est, ꝙ iustitia legalis attendit ipsa verba legalia sicut scripta sunt: æquitas verò prætermissis verbis ipsius legis aliquando sequitur legem secundum id quod postulat iustitiæ ratio & communis vtilitas. Accommodatur autem nomen iustitiæ legalis propter penuriā nominum iustitię illi quæ respicit verba legis. Quemadmodum diuidit Arist. dispositionem in habitum & dispositionem: ita vt nomen generis approprietur speciei imperfectiori. Conclusio itaque ad hunc modum explicata habetur ex Arist. & D. Tho. locis citatis in primo argumento eorum, quæ fecimus pro parte affirmatiua. Item habetur apud Arist. lib. 1. Rhetorices. ca. 11. & lib. 2. magnorum moralium cap. 1. Probatur autem conclusio præter argumenta. Primò quoniā vt docet D. Tho. in. q. 51. art. 3. & 4. synesis & Gnomi sunt diuersæ virtutes partes potentiales prudentiæ. Nam synesis iudicat de rebus agendis secundũ regulas cō munes . Gnomi verò iudicat de eisdem rebus præter regulas communes: per altiora quædam & vniuersaliora principia: sed iustitia legalis strictè dicta correspondet ex parte voluntatis iudicio synesis secundum communes regulas. AEquitas verò correspondet iudicio Gnomi præter regulas cō munes per altiora principia & vniuersaliorem finem, ergo distinguuntur specie. Secundo arguitur. Obiectum iustitiæ legalis specialiter dictæ & obiectum æquitatis distinguuntur formaliter: ergo ipsæ virtutes sunt distinctæ specie. Probatur antecedens, quia regula & regulatum mensura & mensuratũ in ratione obiecti virtutis distin guuntur formaliter: sed obiectum æquitatis est ratio & mensura obiecti legalis specialiter dictę iustitiæ: ergo distinguuntur formaliter ista obiecta. Minor explicatur in exemplo posito in illa lege de nō aperiendis portis ciuitatis tempore belli. Vbi manifestum est, quòd salus ciuitatis & trāquillitas reipublicæ status est regula & mensura, per quā debemus metiri, an illo tempore hostes debeant arceri, an introduci intra ciuitatem, si speratur victoria ex ingressu illorum. Vltimo probatur conclusio. Obiectum æquitatis habet peculiarem difficultatem quandam supra obiectum iustitiæ legalis specialiter dictæ: ergo requiritur specialis virtus ad vincendam illam difficultatem. Antecedens probatur experientia. Videmus enim sæpè homines alias doctos Iurisque peritos & zelum legis habentes: & tamen vsq; adeo scrupulosè hærent verbis & literis ipsius legis: vt nulla ratione etiam vtiliori ad bonũ commune permoueantur, vt attendant legislatoris intentum. Hinc est quòd Paulus Iurisconsultus ait: lege si seruum. ff. de verborum obligationibus. Dicit enim citans Celsum dicentem: quòd in eo genere quæ stionis in quo agitur de bono, & æquo: plerumq́ue sub authoritate iuris scientiæ periculosè erratur. Vide Diuum Thom. infra quæst. 60. artic. 5. ad secundum argumentũ . Vbi refert aliud dictum Iurisconsulti huic simile. Item Cicero in Oratione pro Cecina, inquit quoties aliqui in iudicio habent causam pro bono & æquo: si contrà, literis & verbis, & vt dici solet, summo contenditur iure: solent huiusmodi iniquitati ęqui & boni nomen dignitatemq́ue opponere: & dicere, Iurisconsultorum authoritati non oportere obedire. Arist. etiam vbi supra ca. 13. Rhetoricorum inquit. Arbitrium eligi, vt pręualeat bonum & ęquum : quoniā in foro & apud iudicis tribunal magis pręstat iustum legale. Hinc etiam illud Prouerbiũ ortum habuit, " summũ ius summa iniuria". Etenim summum ius in hoc prouerbio nō accipitur pro eo quod est rigor & seueritas iuris: nunquam enim iuris rigor est iniuria. Sed summum ius idem est, acsi diceretur summitas atq; superficies iuris, quod est id quod verba & literæ legis sonant. Contin git sæpè, quòd intus lateat summa iniuria. Tunc autem maximè à vero iure disceditur & fit summa iniuria: cùm iudex hæ ret literis & verbis legis: & non attendit voluntatem & beneplacitum legislatoris. Cæ terùm iustitia legalis specialiter dicta ita ad hæret literis verbisque legis, vt parata sit & subordinata limitari per beneplacitum & voluntatem legislatoris secundum æquitatem iustitiæ. Et idcirco Paulus Iurisconsultus. ff. de regulis iuris. asserit hanc regulam in omnibus quidem, maximè tamen in iure, scilicet, æquitatem spectādam esse. Et ob hanc causam ascripsit sibi æquitas hoc nomen, quod videtur genericum omni iustitiæ, scilicet per Antonomasiam & excellentiam quandam: eo ꝙ iustitia legalis strictè dicta si cōparetur cum æquitate ipsa, quasi seorsum illi opposita, est iniquitas. Omnis enim æquitas quæ in illa inuenitur debet esse subordinata virtuti æquitatis: quæ sic dicitur per excellentiam. Secunda cōclusio . Iustitia legalis eadem & vna est secundum speciem atomam in principe & subditis. Probatur quia est idem obiectum formale iustitiæ legalis quæ est in Principe & subditis. Probatur antecedẽs . Princeps per æquitatem procurat bonum commune præter leges communes, similiter per iustitiā legalem strictè procurat bonum cōmune per communes regulas: sed hoc ipsum efficiunt subditi per æquitatem & per iustitiam legalem strictè dictā , ergo idem est obiectum formale vtriusq; . Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio huius dubij ꝓ parte negatiua, sed necesse est ad illa respondere quatenus militant contra primam conclusionem. Ad primum respondetur negando consequentiam. Obiectum enim charitatis est vnũ & idem formaliter secundũ speciem, neque particularis difficultas est in referendis actibus virtutis omnis in bonum diuinum, præter illam quæ est in diligendo Deum. Cæterum vt iam ostendimus obiectum iustitiæ legalis variatur secundum speciem & formalem rationem obiecti respectu iustitiæ legalis quæ dicitur æquitas, & respectu iustitiæ legalis specialiter dictæ. Item maior difficultas est in procurando bono communi præter regulas cōmunes , quàm in procurando illo per communes regulas & leges. Quapropter non est eadem ratio de charitate & iustitia legali. Ad secundum argumentum respondetur, quantum ad priorem partem: quòd Diuus Thom. in tractatu de æquitate seu Epicheia seruauit ordinem & naturæ & disciplinæ. Naturæ quidem, quoniam processit ab imperfectioribus iustitijs ad æquitatem quæ omnium perfectissima est. Disciplinæ verò, quoniā prius egit de illis iustitijs, quæ attendunt communes regulas & leges. Reposuit tamen in vltimum locum æquitatem, quæ pręter communes regulas iustum operatur, corrigens opera aliarum virtutũ iustitiæ. Altera pars argumenti probat secũ dam conclusionem neq; obstat primæ. Similiter non est soluendum primum argumentum in oppositum: fauet enim primæ conclusioni. Neque obstat secundæ. Ad secundum verò in oppositum respondetur quatenus militat contra secundā conclusionẽ . Faciliùs quidem multiplicari virtutes vt in plurimum in voluntate, quàm in intellectu: quoniā intellectus simplicior & perfectior potentia est, quam ipsa volũtas . Ea vero quæ in inferioribus dispersa sunt, solent adunari in superioribus. Cæterum interdum contingit oppositum, videlicet, ꝙ in intellectu multiplicẽtur lumina, per quæ res illustrantur & perficiuntur: & ex parte voluntatis non multiplicetur inclinatio & propensio ad res ipsas. Exempli gratia in intellectu sunt duo habitus circa prima principia. Alter qui dicitur intellectus circa speculabilia principia. Alter vero qui dicitur synderesis circa principia practica & moralia. Ex parte vero volũtatis neque sunt duo habitus, imo neque vnus respectu boni connaturalis quod ostenditur per illa diuersa lumina: sed ipsa voluntas absque habitu super addito, est propẽsa & inclinata in huiusmodi bonum: imò voluntas est ipsa propensio & inclinatio. Item est aliud exemplum. Ex parte intellectus est alius habitus circa prima principia & alius circa conclusiones in speculabilibus: & tamen ex parte voluntatis vnus & idem habitus virtutis est circa media eligibilia & circa finem virtutis. V. g. Vnus habitus temperantiæ facit bonam intentionem circa illam materiam, & bonam electionem mediorũ ad finem intentum: cum tamen in intellectu etiam in practicis sint quatuor habitus siue virtutes ad operationem virtutis temperantiæ & cuiuslibet; scilicet Eubulia & Synesis & Gnomi & prudentia. Ad istum modum dicimus in prę senti , ꝙ cum distinctione prudentiæ in monasticam & politicam, potest esse identitas secundum essentiam iustitiæ legalis in subditis & Principe. Ad vltimum negatur minor. Propriè loquendo: non enim iustitia legalis in Principe est Architectonica secũdũ naturā suam, nec respicit secundũ naturā suam nisi eundem finẽ quẽ respicit iustitia legalis in subditis, scilicet bonũ cōmune . Virtus autẽ Architectonica, idest superintendens ex natura sua debet habere vniuersaliorem finem. Verum est tamen ꝙ dicit D. Tho. in arti. 6. Iustitia legalis prout residet in Principe est quasi Architectonica quoniā licet ipsa secũ dũ se non magis habeat Imperare in Principe quā in subditis: tamen ratione subiecti, quod est ipse Princeps, deseruit magis ad imperiũ : quā prout est in subditis, quorũ est obedire Principi ad procurandum bonum cōmune . Imo vero ad eundem modũ omnis virtus quæ residet in Principe pōt quodāmodo dici Architectonica: quæ vero residet in subditis vsualis & quasi administratiua. Et ratio est quoniam Princeps imperat omnes actus aliarum virtutum quatenus à iustitia legali ordinantur ad bonum publicum. Subditi vero exequuntur huiusmodi actus de quibus imperat Princeps propter eundem finem boni publici. 
 
 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrùm iustitia particularis habeat specialem materiam. AD Octauum sic proceditur.{ 1. 2. q. 69. art. 2. cor. & 3. dist. 33. q. 2. arti. 2. qō . 3. & 2. Ethico. lect. 8. col. 2. } Videt̃ ꝙ iustitia particularis non habeat materiam specialem. Quia super illud Gen. 2. "Fluuius quartus ipse est Eu phrates", dicit Glos. Euphrates frugifer interpretatur, nec dicitur cō tra quos vadat: quia iustitia ad omnes animæ partes pertinet. Hoc autẽ non esset, si haberet materiā specialẽ : quia quælibet materia specialis ad aliquam specialem potentiā pertinet. Ergo iustitia particularis non habet materiam specialem. ¶ 2 Præterea, August. dicit in libro 83. † { Lib. 83. q. 61. to. 4. } quæstio. ꝙ quatuor sunt animæ virtutes, quibus in hac vita spiritualiter viuitur, scilicet temperantia, prudentia, fortitudo, & iustitia: & dicit ꝙ quarta est iustitia, quæ per omnes diffunditur. Ergo iustitia particularis quæ est vna de quatuor virtutibꝰ cardinalibus, nō habet specialem materiam. ¶ 3 Præterea. Iustitia dirigit hominem sufficiẽter in his, quæ sunt ad alterũ . Sed per omnia quæ sunt huius vitæ, homo potest ordinari ad alterũ : ergo materia iustitiæ est generalis & non specialis. SED contra est, ꝙ † { Libr. 5. ca. 2. tom. 5. } Philosophus in 5. Ethicor. ponit iustitiam particularẽ circa ea specialiter, quæ pertinent ad communicationẽ vitæ. RESPONDEO dicendum, quòd omnia quęcunque rectificari possunt per rationem, sunt materia virtutis moralis, quæ diffinitur per rationem rectam: vt patet per Philosophum in 2. † { Lib. 2. ca. 2. & 6. tomo. 5. } Ethic. Possunt autem per rationem rectificari & interiores animæ passiones, & exteriores actiones, & res exteriores, quæ in vsum hominis veniunt: sed tamen per exteriores actiones & per exteriores res, quibus sibi inui cẽ homines cōmunicare possunt, attenditur ordinatio vnius hominis ad alterum: secundum autẽ interiores passiones cōsideratur rectificatio hominis in seipso. Et ideo cùm iustitia ordinetur ad alterum, non est circa totam materiam virtutis moralis, sed solum circa exteriores actiones & res secundũ quā dam rationem obiecti specialem: prout scilicet secundum eas vnus homo alteri coordinatur. AD primum ergo dicẽdum , ꝙ iustitia pertinet quidem essentialiter ad vnam partem animæ, in qua est sicut in subiecto, scilicet ad voluntatem, quæ quidem mouet per suum imperium omnes alias animæ partes. Et sic iustitia non directè, sed quasi per quandam redundantiam ad omnes alias animæ partes pertinet. AD secũdum dicendum, quòd sicut suprà † { 1. 2. q. 61. ar. 3. & 4. } dictum est, virtutes cardinales dupliciter accipintur. Vno modo, secundum quod sunt speciales virtutes habentes determinatas materias: alio modo, secundum quod significant quosdam generales modos virtutis: & hoc modo loquitur ibi † { Eodẽ libro &. c. in argu. citatis. } Augustinus: dicit enim quòd prudentia est cognitio rerum appetendarum & fugiẽ darum . Temperantia est refrenatio cupiditatis ab his quæ temporaliter delectant. Fortitudo est firmitas animi aduersus ea, quæ temporaliter molesta sunt. Iustitia est quæ per cæteras diffunditur, dilectio Dei & ꝓximi , quæ scilicet est cōmunis radix totius ordinis ad alterũ . AD tertium dicendum, quòd passiones interiores, quæ sunt pars materię moralis, secundum se non ordinantur ad alterum, quod pertinet ad specialem rationem iustitię , sed earum effectus sunt ad alterũ ordinabiles, scilicet operationes exteriores. Vnde non sequitur quòd materia iustitiæ sit generalis. SVMMA ARTICVLI. COnclusio vnica affirmatiua. Iustitia solum est circa actiones exteriores, & res secundum quandam obiecti rationem specialem, scilicet, prout secundũ illas vnus homo ordinatur ad alium. 
 
 ARTICVLVS IX. ¶ Vtrũ iustitia sit circa paßiones. AD nonum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 1. q. 2. ad secundum. } Videtur, quòd iustitia sit circa passiōes . Dicit enim Philosoph. in 2. † { Lib. 2. ca. 3. tomo. 5. } Ethic. quòd circa voluptates & tristitias est moralis virtus. Voluptas autem, id est, delectatio, & tristitia sunt passiones quædā , vt suprà † { 1. 2. q. 23. artic. 4. } habitum est cùm de passionibus ageretur: ergo iustitia cùm sit virtus moralis, erit circa passiones. ¶ 2 Præterea. Per iustitiam rectificantur operationes, quæ sunt ad alterum. Sed operationes huiusmodi rectificari nō possunt nisi passiones sint rectificatæ: quia ex inordinatione passionum prouenit inordinatio in prędictis operationibus. Propter concupiscentiam enim venereorum ꝓceditur ad adulteriũ . Et propter superfluũ amorẽ pecuniæ proceditur ad furtũ : ergo oportet, ꝙ iustitia sit circa passiones. ¶ 3 Præterea. Sicut iustitia particularis est ad alterum: ita etiam & iustitia legalis. Sed iustitia legalis est circa passiones: alioquin non se extẽderet ad omnes virtutes, quarum quædam sunt manifestè circa passiones: ergo iustitia est circa passiones. SED contra est, quod Philosophus dicit in † { Li. 5. c. 1. & 2. to. 5. } 5. Ethic. quòd est circa operationes. RESPONDEO dicendum, quòd huius quæstionis veritas ex duobus apparet. Primò quidem ex ipso subiecto iustitiæ, quod est voluntas: cuius motus vel actus non sunt passiones, vt suprà † { 1. 2. q. 22. ar. 3. &. q. 59. art. 4. } habitum est, sed solùm motus appetitus sensitiui passiones dicuntur. Et ideo iustitia non est circa passiones: sicut temperantia & fortitudo, quæ sunt irascibilis & concupiscibilis, sunt circa passiones. Alio modo ex parte materiæ: quia iustitia est circa ea quæ sunt ad alterum, non autem per passiones interiores immediatè, ad alterum ordinamur, & ideo iustitia circa passiones non est. AD primum ergo dicendum, quòd non quælibet virtus moralis est circa voluptates & tristitias, sicut circa materiam: nam fortitudo est circa timores & audacias. Sed omnis virtus moralis ordinatur ad delectationem & tristitiam, sicut ad quosdam fines consequentes: quia, vt Philosoph. dicit in 7. Ethicor. † { Li. 7. c. 11. in princ. tom. 5. } Delectatio & tristitia est finis principalis, ad quem respicientes vnumquodque, hoc quidem malum, hoc quidem bonum dicimus. Et hoc modo pertinent etiam ad iustitiam, quia non est iustus qui nō gaudet iustis operationibus, vt dici tur in † { Li. 1. c. 8. tom. 5. } 1. Ethicorum. AD secundum dicẽdum , quòd operationes exteriores mediæ sunt quodammodo inter res exteriores, quæ sunt earum materia: & inter passiones interiores, quæ sunt earum principia. Contingit autem quandoque esse defectum in vno eorum sine hoc, quòd sit defectus in alio. Sicut si aliquis surripiat rem alterius non cupiditate habendi, sed voluntate nocendi. Vel èconuerso, si aliquis alterius rem concupiscat, quam tamen surripere nō velit. Rectificatio ergo operationum, secundùm quod ad exteriora terminantur, pertinet ad iustitiam. Sed rectificatio earum secundùm quod à passionibus oriuntur, pertinet ad alias virtutes morales, quę sunt circa passiones. Vnde surreptionem alienæ rei iustitia impedit, inquantum est contra æqualitatem in exterioribus constituendam. Liberalitas verò inquantum procedit ab immoderata concupiscentia diuitiarum. Sed quia operationes exteriores non habent speciem ab interioribus passionibus, sed magis à rebus exterioribus, sicut ex obiectis: ideo per se loquendo, operationes exteriores magis sunt materia iustitiæ, quàm aliarũ virtutum moralium. AD tertium dicendum, quòd bonum commune est finis singularum personarum in communitate existentium, sicut bonum totius finis est cuiuslibet partium. Bonũ autem vnius personæ singularis nō est finis alterius. Et ideo iustitia legalis, quæ ordinatur ad bonũ commune, magis se potest extendere ad interiores passiones, quibus homo aliqualiter disponitur in seipso, quàm iustitia particularis, quæ ordinatur ad bonum alterius singularis personæ: quāuis iustitia legalis principalius se extendat ad alias virtutes quantum ad exteriores operationes earum, inquantum scilicet præcipit lex, fortis opera facere, & quæ temperati, & quæ mansueti, vt dicitur in † { Libro. 5. Ethic. ca. 2. à med. tom. 5. } 5. Ethic. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est negatiua. ¶ Secunda conclusio in solutione ad primum. Omnis virtus moralis ordinatur ad delectationem & tristitiam sicut ad quosdam fines consequendos. ¶ Tertia conclusio in solutione ad secundum. Rectificatio operationum, secundùm quod ad exteriorem materiā ordinantur pertinet ad iustitiam: sed secundũ quod à passionibus oriuntur, pertinet ad alias virtutes morales, quæ fiunt & versantur circa passiones. ¶ Vltima conclusio ad tertiũ . Iustitia legalis magis se potest extendere ad passiones, quā iustitia particularis: sed simpliciter loquendo non est circa passiones, sed circa operationes. Intentio D. Thom. in his duobus articulis est inquirere differentiā iustitiæ quæ desumitur per ordinem ad actionem illius: quæ est reddere alteri ius suũ , & per ordinem ad obiectũ quod est ipsum ius quod alteri tribuitur. Actus autem omnis versatur circa materiā aliquam, quæ dicitur materia circa quā , quæ quidem eadẽ est cum obiecto secundùm rem: sed tamen actio virtutis imponit ipsi materiæ circa quam versatur, formam: cōstituens in illa medium quod est obiectum formale quod operatur virtus. Quemadmodũ faber lignarius respicit secundùm artem suā lignũ tan quam materiā circa quam versatur eius ars. At vero quatenus imprimit figuram in ipso ligno, intelligitur ratio obiecti in ligno operato ab arte. In his itaq; duobus articulis agit D. Tho. de materia circa quā versatur iustitia. Pro quorũ intelligentia notandũ est primò, ꝙ hæc vocabula operatio & passio significatione quadā ampla dicuntur de omnibus actionibus & passionibus, siue sint voluntatis siue appetitus sensitiui, siue potentiæ exteriores executiuæ. At vero quoniā actio appetitus sensitiui fit quadam cum alteratione physica organi in quo subiectatur appetitus: accōmodatum est hoc nomen passio, vt significet tantum actiones appetitus sensitiui. Reliquæ vero actiones voluntatis & potentiarum exteriorum retinent nomen operationis. Imo quoniā per passiones bene vel male disponitur homo in ordine ad seipsum: At vero per operationes disponitur bene vel male in ordine ad aliud, ideo est in vsu loquendi philosophorũ moralium, vt illæ tantum actiones voluntatis & potentiæ exteriores dicantur operationes, per quas homo ordinatur ad alterum: nō autem illæ quæ ordinantur ad seipsum: etiam si sint sine passione. Notandum est secundo. Iustitiam legalem aliquo modo nō appropriare & determinare sibi materiā specialem sed vniuersalẽ aliarũ virtutum. De qua iustitia potest intelligi testimonium illud glossæ quod citat D. Thom. art. 8. argum. 1. Quod quidem est D. Aug. lib. 2. de Genes. contra Manich. c. 10. Intelligi etiā potest alterum testimoniũ quod citatur ibidẽ argum. 2. ex Aug. lib. 83. quæst. q. 61. siquidem de legali iustitia maxime verificātur illa testimonia: quanuis D. Tho. aliter soluat illa argumẽta . Asserit etiam D. Tho. hanc explicationem articuli. 9. ad tertium. Et ratio eius est manifesta. Quoniam iustitia legalis ordinat ciues & bona ipsorum ad bonum publicum tanquam bona partium ad bonum totius, & tanquam medium ad finem. Passiones autẽ redactæ ad mediũ rationis sunt bona ipsorũ ciuium, ergo eas etiam ordinat iustitia legalis ad bonum publicum. Notandum est tertiò, quòd si velimus valde propriè & formaliter loqui, iustitia legalis versatur tantum circa operationes & nō circa passiones. Hæc doctrina videtur D. Tho. art. 9. ad tertium. vbi inquit, quòd principalius iustitia legalis versatur circa operationes etiam illarum virtutum, quæ respiciunt passiones, v. g. fortitudo, vt à iustitia legali imperatur, principaliter respicit exteriorem actionem scilicet aggressionem in bello aut etiam fugā ipsam quatenus expedit bono publico. Idipsum insinuauerat D. Tho. in solutione ad tertium: nō enim dixit absolute iustitiam legalem respicere passiones tanquam materiā , sed loquitur cōparatiue , scilicet ꝙ magis est circa passiones quā iustitia particularis. 
 
 ARTICVLVS X. ¶ Vtrùm medium iustitiæ sit medium rei. AD Decimum sic proceditur.{ 1. 2. q. 64. art. 2. & 3. d. 33. q. 1. art. 3. q. 2. & 4. d. 25. q. 1. ar. 1. q. 2. & vir. q. 1. art. 13. ad 7. 12. 13. & 17. } Videtur quòd mediũ iustitiæ non sit mediũ rei. ratio enim generis saluatur in omnibus speciebus. Sed virtus moralis in 2. Ethic. † { Li. 2. c. 6. tom. 5. } diffinitur esse habitus electiuus in medietate existens determinata ratione quo ad nos: ergo & in iustitia est medium rationis, & non rei. ¶ 2 Præterea. In his, quæ simpliciter sunt bona, non est accipere superfluum & diminutum, & per cō sequens nec mediũ : sicut patet de virtutibus, vt dicitur in 2. Ethic. † { Li. 2. c. 6. nō ꝓcul à fine, to. 5. Li. 5. c. 1. parum ante med. } Sed iustitia est circa simpliciter bona, vt dicitur in 5. Ethic. ergo in iustitia non est medium rei. ¶ 3 Præterea. In alijs virtutibus ideo dicitur esse medium rationis & non rei, quia diuersimodè accipitur per comparationem ad diuersas personas: quia quod vni est multum, alteri est parum, vt dicitur in 2. Ethic. † { Lib. 2. ca. 6. tom. 5. } sed hoc etiā obseruatur in iustitia. Non enim eadem pœna punitur, qui percutit principem, & qui percutit priuatam personam: ergo etiam iustitia non habet medium rei, sed medium rationis. SED contra est, quod Philosophus in 2. Ethic. † { Lib. 2. ca. 6. tom. 5. } assignat mediũ iustitiæ, secũdùm proportionalitatẽ arithmeticā : quod est mediũ rei. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Art. præc. & 1. 2. q. 59. art. 4. &. q. 60. art. 2. } dictum est, aliæ virtutes morales principaliter consistunt circa passiones, quarũ rectificatio non attenditur nisi secundũ comparationem ad ipsum hominẽ , cuius sunt passiones: secundùm scilicet quod irascitur & concupiscit prout debet secũdùm diuersas circunstantias. Et ideo medium talium virtutum nō accipitur secundùm proportionẽ vnius rei ad alteram, sed solùm secundũ comparationẽ ad ipsum virtuosum. Et propter hoc in ipsis est mediũ solum secundum rationẽ , quo ad nos. Sed materia iustitiæ est exterior operatio, secundùm quod ipsa vel res cuius est vsus, debitā proportionẽ habet ad aliam personam. Et ideo mediũ iustitiæ consistit in quadā proportionis æqualitate rei exterioris ad personā exteriorem. Æquale autẽ est realiter mediũ inter maius & minus, vt dicitur in 10. Metaph. † { Libr. 10. tex. 18. & 19. to. 3. } vnde iustitia habet medium rei. AD primum ergo dicendum, quòd hoc medium rei est etiam medium rationis: & ideo in iustitia saluatur ratio virtutis moralis. AD secundum dicẽdum , quòd bonum simpliciter, dupliciter dicitur: vno modo, quod est omnibus modis bonum: sicut virtutes sunt bonæ. Et sic in his quæ sunt bona simpliciter, non est accipere mediũ & extrema. Alio modo dicitur aliquid simpliciter bonum: quia est absolutè bonum, scilicet secũdùm suam naturam cōsideratum : quanuis per abusum possit fieri malum: sicut patet de diuitijs & honoribus. Et in talibus potest accipi superfluũ diminutũ & mediũ , quantũ ad homines, qui possunt eis vti bene, vel male. Et sic circa simpliciter bona dicitur esse iustitia. AD tertium dicendum, quòd iniuria illata, aliam proportionem habet ad principem, & aliā ad personam priuatam. Et ideo oportet aliter adæquare vtranque iniuriam per vindictam: quod pertinet ad diuersitatem rei, & non solum ad diuersitatem rationis. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istos duos articulos; Vtrùm iustitia saltim particularis versetur tantum circa operationes, An vero simul circa passiones. Hæc dubitatio habet aliam annexam, scilicet, An iustitia sit tantum in voluntate subiectiuè, an vero simul etiam sit in appetitu sensitiuo. Vtriusqne dubitationis eadem est solutio. Si enim iustitia versatur tantum circa operationes, erit tantum in voluntate subiectiuè, si autẽ versatur simul circa passiones, erit simul in appetitu sensitiuo. Arguitur ergo primò, & probatur, quòd iustitia versetur simul & circa operationes, & circa passiones, & quòd sit in voluntate & in appetitu sensitiuo. Misericordia versatur simul circa operationes & passiones, & simul est involũtate & in appetitu sensitiuo, vt ostẽdimus . 2. 2. q. 30. ar. 3. dub. 2. ergo & iustitia saltim particularis versabitur circa operationes & passiones, & erit in voluntate & in appetitu sensitiuo. Probatur cōsequentia . Quia sicut iustitia est ad alterũ : ita etiā misericordia est ad subleuandam miseriam alterius. Quòd si misericordia nihilominus moderatur passiones appetitus sensitiui, scilicet compassionem & duritiem erga miseriam alienam, sequitur quòd iustitia etiam moderetur passionem appetitus sensitiui, scilicet, nimiam cupiditatem rerum temporalium quæ impedit nequis reddat alteri quod debet, aut quòd non promptè & delectabiliter reddat. Confirmatur, quoniam liberalitas, quæ etiam est ad alterum, versatur simul circa operationes & passiones: vt docet D. Tho. in solutione ad secundum argumentũ art. 9. ergo eadẽ erit ratio de iustitia. Arguitur secundò. Virtutes quæ sunt in appetitu sensitiuo tanquam in subiecto, quales sunt fortitudo & temperantia, versantur simul erga operationes & passiones, ergo iustitia. Antecedens probatur. Quoniam potissimus actus fortitudinis & temperātiæ est electio voluntatis, iuxta doctrinam Arist. 6. Ethic. c. 2. Virtus enim moralis quæcunque, est essentialiter habitus electiuus: ipsa autẽ electio principaliter est actus voluntatis elicitus: quanuis sit quædam electio participata in appetitu sensitiuo, sed hæc est minus principalis vtpotè deriuata ab electione voluntatis, igitur fortitudo & temperantia versantur circa operationes. Hoc argumento non solum impugnatur conclusio art. 9. sed etiam ratio prima illius. Arguitur tertiò. Et probatur, ꝙ saltim iustitia legalis versetur circa operationes & passiones, & sit subiectiuè consequenter in voluntate & in appetitu sensitiuo. Nam D. Tho. in solutione ad tertium, tribuit iustitiæ legali ꝙ versetur circa passiones, quāuis minus principaliter. Hoc enim nō obstat quominus ponatur aliquis habitus in appetitu sensitiuo: sicut ponitur habitus misericordiæ & habitus liberalitatis in appetitu sensitiuo: quanuis istæ virtutes principaliter ordinentur ad alterum. In hac quæst. Buridanus 5. Ethic. q. 1. cōtrarius est doctrinæ D. Tho. PRO decisione sit prima cōclusio . Iustitia etiam particularis versatur tātum erga operationes, & consequenter tantũ est in voluntate subiectiuè. Hæc est expressa sententia Philosophi. 5. Ethic. c. 1. & 2. & est do ctrina D. Tho. 1. 2. q. 60. art. 2. & 3. vbi vniuersaliter de iustitia hanc conclusionem docet. Intelligenda est autem conclusio ꝙ iustitia per seipsam respicit tantum operationes circa alterum tanquam propriam materiam circa quam versatur. Cum hoc tamen stat in veritate, quòd aliqua iustitia respiciat passiones indirecte, mediantibus alijs virtutibus moderandas. Secunda cōclusio . Iustitia siue legalis siue particularis tantũ residet in voluntate tanquā in subiecto. Probatur, quia tantũ per se respicit operationes. Nō autẽ versatur circa passiones appetitus sensitiui, ergo tātum est in voluntate subiectiue. Antecedens ostẽditur à D. Tho. in art. 8. & 9. Et ratio est, quia virtus in ea tantũ potẽtia collocatur tanquā in subiecto, cuius actus moderatur. De hac cōclusione vide quæ supra dicta sunt art. 4. Ad primum argumentum respondetur negando consequentiā . Et ratio discriminis est: quoniam humana misericordia per se respicit simul & operationes & passiones, scilicet, & bonũ alienum & proprium. Bonum quidem alienum: quatenus ordinatur homo per illam ad subleuandā alienam miseriam: bonum autem propriũ habentis, quatenus ordinatur circa compassionẽ quæ est in appetitu sensitiuo. Definitur enim misericordia ꝙ sit cōpassio alienæ miseriæ ad subleuandam illam. Et idcirco postulat virtus misericordiæ humanæ duos habitus partiales ad sui perfectionem. Alterũ in voluntate respectu boni alieni, Alterum in appetitu sensitiuo respectu boni proprij. Dicimus autem misericordiam humanam: quoniam misericordia absolutè & secundùm se reperitur propriè in Deo: in quo tamẽ nulla est passio nisi metaphoricè. Eodem modo dicendum est de humana liberalitate: ꝙ includit duos habitus: Alterum in ordine ad bonũ alienũ in voluntate: Alterũ ad temperandā passionẽ auaritię in appetitu sensitiuo. At vero iustitia humana tantũ per se respicit bonũ alienũ : si autẽ aliquis propter auaritiā impeditur à reddendo debito vel à reddendo delectabiliter vt requirit virtus: tunc pertinebit ad aliā virtutem moderari talem passionẽ , scilicet, ad liberalitatẽ . Quemadmodũ si iudex impeditur à recta sententia ferenda propter passionem fornicationis, tunc pertinet ad virtutem castitatis auferre illud impedimentum, sunt enim virtutes connexæ & ad inuicem operas suas impendunt. Ad secundũ respōdetur electionẽ volũtatis elicitā à virtute temperātię & fortitudinis nō dici operationẽ eo modo quo in præsenti vtimur nomine operationis: quoniam electio volnutatis elicita ab illis virtutibus tota refertur & ordinatur ad bonũ ipsius hominis habẽtis per moderationẽ passionũ . Quā uis enim istæ virtutes sint tātũ subiectiuè in appetitu, tamẽ ipsa electio volũtatis prōpta & delectabilis circa talẽ materiā esse nō pōt nisi proficiscatur à virtutibus existentibus in appetitu sensitiuo. Et quāuis sint in potentia inferiori subiectiuè, nihilominus possunt elicere actum electionis talem in voluntate. Quoniā ipsæ virtutes à dictamine prudentiæ quæ est in intellectu, vel sunt acquisitæ vel operātur ponuntq́; in exercitio suas operationes. Quapropter in virtute illius possunt elicere actũ in volũtate quantũ ad modũ virtutis, quemadmodũ dicũt Philosophi ꝙ phātasmata illuminata ab agẽti intellectu producũt speciem intelligibilẽ in intellectu possibili. In pręsenti igitur dicimus ꝙ operationẽ solũ accipimus vt significet illā actionẽ quæ ordinatur perfectè ad bonum alterius. Quapropter ipsamet electio quæ est à iustitia nō dicitur operatio neq; materia circa quā operatur iustitia. Etenim materia circa quā illa dicitur, in qua actio virtutis imprimit formā & modũ suũ . Ipsa igitur electio iustitię nō potest esse materia circa quā operat̃ iustitia: sed debet esse operatio exterior vel aliqua res exterior, sic enim perpetuo D. Tho. in assignando materiā iustitiæ dicit ꝙ sunt operationes exteriores & res ipsę . Ad vltimum respondetur. Iustitiam legalem nō versari per se circa passiones. Ad cō firmationẽ negatur antecedens. Accipimus enim medium rei, nō prout dicitur trāscendentalis res, sed prout distinguitur à passionibus personæ secundũ quod in ordine ad ipsum moderādæ sunt. Cæterũ quod ibidẽ obijcitur de fortitudine & temperantiæ virtute non obstat, quoniam fortitudo & temperantia nō versantur immediatè nisi circa passiones quarum obiectum est delectabile gustus vel tactus vel respectu fortitudinis timor vel audacia quatenus moderantur sicut oportet, quòd autem ipse miles dexterè pugnet, pertinet ad artem & membrorum agilitatem & fortitudinem naturalem. Et per hoc patet ad secundam confirmationẽ . Etenim iustitia imperat in illo casu quòd talis operatio pugnæ fiat secundùm quod alteri debitum est: fortitudo vero non aliter concurrit quam moderando passiones timoris & audaciæ. 
 
 ARTICVLVS XI. ¶ Vtrùm actus iustitiæ sit reddere vnicuique quod suum est. AD Vndecimum sic proceditur.{ Inf. q. 66. ar. 3. & 5. cor. & 1. par. q. 21. art. 1. cor. & 2. dist. 27. art. 3. corpor. & ad 3. } Videtur quòd actus iustitiæ nō sit reddere vnicuique quod suum est. † { Lib. 14. c. 9. circa fin. to. 3. } August. enim 14. de Trinit. attribuit iustitiæ subuenire miseris. Sed in subueniendo miseris non tribuimus eis quæ sunt eorum, sed magis quæ sunt nostra: ergo iustitiæ actus non est tribuere vnicuiq; quod suũ est. ¶ 2 Præterea. Tullius in libro de Offic. † { Lib. 1. in c. de iustitia, circa princ. } dicit, quòd beneficentia, (quam benignitatem vel liberalitatem appellare licet) ad iustitiam pertinet. Sed liberalitatis est de proprio dare alicui, non de eo quod est eius: ergo iustitiæ actus nō est reddere vnicuique quod suum est. ¶ 3 Præterea. Ad iustitiam pertinet, nō solũ res dispensare debito modo, sed etiam iniuriosas actiones cohibere, putà homicidia, adulteria, & alia huiusmodi. Sed reddere quod suum est, videtur solum ad dispensationem rerum pertinere. Ergo non sufficienter per hoc notificatur actus iustitiæ, quòd di citur, actus eius esse reddere vnicuique quod suum est. SED contra est quod Ambros. dicit † { Lib. 1. ca. 24. circa fin. to. 1. } in 1. de Offic. Iustitia est quę vnicuique quod suum est tribuit, alienum non vendicat, vtilitatem propriam negligit, vt communem æquitatem custodiat. RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. 9. & 10. huius quæst. } dictum est, materia iustitiæ est operatio exteriorum secũ dùm quod ipsa vel res, qua per eam vtimur, proportionatur alteri personæ, ad quam per iustitiam ordinamur. Hoc autem dicitur esse suũ vnicuique personæ, quod ei secundùm proportionis æqualitatem debetur. Et ideo proprius actus iustitiæ nihil aliud est, quā reddere vnicuique quod suum est. AD primum ergo dicendum, quòd iustitiæ, cùm sit virtus cardinalis, quædam aliæ virtutes, secundariæ adiunguntur: sicut misericordia, liberalitas, & aliæ huiusmodi virtutes, vt infrà † { Quæst. 80. art. 1. } patebit. Et ideo subuenire miseris, quod pertinet ad misericordiā , siue pietatem, & liberaliter benefacere, quod pertinet ad liberalitatem, per quandam reductionem attribuitur iustitiæ sicut principali virtuti. Et per hoc patet responsio ad Secundum. AD tertium dicẽdum , quòd sicut Philosophus † { Lib. 1. ca. 4. tom. 5. } dicit in 5. Ethic. Omne superfluum in his quæ ad iustitiam pertinent, lucrum, extenso nomine, vocatur: sicut & omne quod minus est, vocatur damnum. Et hoc ideo, quia iustitia prius est exercita, & communius exercita tur in voluntarijs commutationibus rerum, putà emptione & venditione, in quibus propriè hæc nomina dicuntur. Et exinde deriuantur hæc nomina ad omnia, circa quæ potest esse iustitia. Et eadem ratio est de hoc, quod est reddere vnicuique quod suum est. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Nota breuiter in hoc articulo, quòd actus iustitiæ qui dicitur esse reddere vnicuique quod suum est: dupliciter potest cōtingere . Vno modo vt id quod redditur alteri, sit proprium illius & in eius dominio numeratũ . v. g. quando ego reddo Petro equum, quẽ mihi accommodauerat. Altero modo contingit, ita vt id quod redditur ante redditionem ipsam non erat proprium eius cui redditur neque in eius dominio numeratum: sed tātum ille habebat ius vt ego redderem illi, & mea operatione reddendi & tribuendi efficerem proprium illius. v. g. cùm ego reddo mercenario mercedem suam pro labore diei, vel restituo tot pecunias quot mutuo acceperam. Conclusio igitur artic. vtroque modo verificatur. Nō enim opus est vt id quod alteri redditur per actum iustitiæ, sit proprium eius cui redditur ante redditionem: sed sufficit vt mea redditione, ad quam ius habet, fiat proprium illius. Pro intelligentia huius articuli reuocentur in memoriam quæ diximus artic. 1. huius quæ stionis, & 5. & 6. 
 
 ARTICVLVS XII. ¶ Vtrùm iustitia præmineat inter omnes virtutes morales. AD Duodecimum sic proceditur.{ Inf. q. 123 art. 12. Et q. 141. ar. 8. Et 1. 2. q. 66. art. 4. & 3. d. 35. q. 1. artic. 3. q. 1. corp. } Videtur ꝙ iustitia non præemineat inter omnes virtutes morales. Ad iustitiam enim pertinet, reddere alteri quod suum est. Ad liberalitatem autem pertinet de proprio dare, quod virtuosius est. Ergo liberalitas est maior virtus, quàm iustitia. ¶ 2 Præterea. Nihil ornatur nisi per aliquid dignius se. Sed magnanimitas est ornamẽtum & iustitiæ & omnium virtutum: vt dicitur in 4. Ethicor. † { Li. 4. c. 3. ante med. tom. 5. } Ergo magnanimitas est nobilior quàm iustitia. ¶ 3 Pręterea . Virtus est circa difficile & bonũ , vt dicit̃ in 2. Ethic. † { Li. 2. c. 3. circa finẽ , tom. 5. } Sed fortitudo est circa magis difficilia quàm iustitia, id est, circa pericula mortis, vt dicitur in 3. Ethic. † { Lib. 3. ca. 1. & 2. simul, to. 5. } Ergo fortitudo est nobilior iustitia. SED contra est, quod Tullius dicit † { Lib. 1. in cap. de iustitia, circa princ. } in 1. de Officijs. "In iustitia virtutis splendor est maximus, ex qua boni viri nominantur." RESPONDEO dicendum, quòd si loquamur de iustitia legali, manifestum est quòd ipsa est pręclarior inter omnes virtutes morales, inquātum bonum commune præ eminet bono singulari vnius personæ. Et secundùm hoc † { Li. 5. c. 1. aliquantulum ante fin. tom. 5. } Philosoph. in 5. Ethic. dicit: quòd præclarissima virtutum videtur esse iustitia, & neque est Hesperus, neque Lucifer ita admirabilis. Sed etiā si loquamur de iustitia particulari, pręcellit inter alias virtutes morales duplici ratione. Quarum prima potest sumi ex parte subiecti: quia scilicet est in nobiliori parte animæ, id est, in appetitu rationali, scilicet, in voluntate, alijs virtutibus moralibus existentibus in appetitu sensitiuo, ad quem pertinent passiones, quæ sunt materia aliarum virtutum moralium. Secunda ratio sumitur ex parte obiecti. Nam aliæ virtutes laudantur solùm secundùm bonũ ipsius virtuosi. Iustitia autem laudatur, secundùm quod virtuosus ad alium bene se habet. Et sic iustitia quodammodo est bonum alterius, vt dicitur in 5. Ethicor. Et propter hoc Philosophus dicit { Lib. 5. ca. 1. aliquantulũ ante fin. to. 5. † Libr. 1. Rhetor. c. 9. paulo à prin. to. 6. } in 1. Rhetoric. "Necesse est maximas virtutes esse eas, quę sunt alijs honestissimę : siquidem est virtus potentia benefactiua." Propter hoc & fortes & iustos maximè honorant, quoniā fortitudo est vtilis alijs in bello, iustitia autem & in bello & in pace. AD primum ergo dicendum, ꝙ liberalitas, etsi de suo det: tamen hoc facit, inquantum in hoc considerat propriæ virtutis bonum. Iustitia autem dat alteri quod suum est, quasi considerans bonum commune. Et propterea iustitia obseruatur ad omnes: liberalitas autem ad omnes se extendere non potest. Et iterum liberalitas, quæ de suo dat, supra iustitiā fundatur, per quā vnicuiq; quod suum est, tribuitur. AD secundum dicendum, quòd magnanimitas quando superuenit iustitiæ, auget eius bonitatem: quæ tamen sine iustitia nec virtutis rationem haberet. AD tertium dicendũ , quòd fortitudo, etsi consistat circa difficiliora, nō tamen est circa meliora, cùm sit solùm in bello vtilis: iustitia autem & in pace & in bello, sicut † { In cor. art. } dictum est. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Manifestum est quòd iustitia legalis est præclarior inter omnes virtutes morales. Ratio est, quia bonum commune est eius proprium obiectum. Secunda conclusio. Iustitia etiam particularis est præclarior inter alias virtutes morales. Ratio est, quia est in nobiliori subiecto, & habet nobilius obiectum. COMMENTARIVS. IN præcedentibus articulis tradidit nobis D. Tho. absolutam iustitiæ cognitionẽ : in hoc autem articulo cōparatiuam . Comparatur autem iustitia vniuersis alijs virtutibus in 1. 2. quæst. 66. artic. 3. Vbi diffinitur quòd virtutes intellectuales præstant simpliciter loquendo omnibus moralibus: ac proinde prudentia, quæ ratione subiecti, inter intellectuales numeratur, excellentior est quam aliæ virtutes morales: ac proinde in præsenti solum comparat D. Tho. iustitiam cum virtutibus moralibus præter prudentiam. Nos autem non ita vniuersaliter disputabimus de excellentia virtutis iustitiæ, comparando illam cum alijs virtutibus moralibus: sed solum cum misericordia. Huius instituti duplex est ratio. Prima, quoniam non potest haberi exacta notitia & cognitio comparatiua duorum extremorum, nisi prius habeatur absoluta singulorum. At vero hactenus non est habita absoluta cognitio nisi misericordiæ, supra in quæst. 30. Secunda ratio est. Quoniam D. Tho. sæpe de decem virtutibus quærit eandem quæ stionem, An sint excellentiores reliquis. In hac 2. 2. supra in quæst. 30. de misericordia. De iustitia vero in præsenti artic. De religione autem infra quæstio. 81. De obedientia quæst. 104. De liberalitate quæst. 117. De fortitudine in quæst. 123. De Patientia in quæst. 136. de Temperantia quæst. 141. De Virginitate quæst. 152. Et denique de Humilitate quæst. 161. DVbitatur breuiter, Vtrùm iustitia sit præstantior quam misericordia. Arguitur primo pro parte negatiua. Nam D. supra quæst. 30. art. 4. ait, misericordiam esse præstantiorem omnibus virtutibus, quæ ordinantur ad proximum. Secundò. Actus misericordiæ est multo potior & potentior quàm actus iustitiæ. Ergo ipsa virtus. Probatur antecedens. Actus misericordiæ est supplere & leuare miseriā proximi, actus autem iustitiæ est reddere proximo quod suum est: sed leuare & supplere defectus aliorum est potentioris agentis, ergo actus misericordiæ est præstantior actu iustitiæ quæ potest esse inter æquales. Tertiò. Leuare omnem miseriam spiritualem non solum à personis priuatis, sed etiam à cōmunitate pertinet ad actum misericordiæ, sed iste actus est diuinissimus & præstantissimus, quo nullus maior excogitari potest. Ergo misericordia inter omnes virtutes præstantissima est à toto genere. Ad hoc dubium respondetur primo, ex doctrina Caietani super istum articulum, quòd cum misericordia, vt dictum est includat duos habitus. Alterum qui residet in appetitu sensitiuo, & versatur circa passiones. Alterum qui existir in voluntate & versatur circa operationes exteriores supplentes miseriam alienam: prior quidem habitus est imperfectior quàm habitus iustitiæ. Et hoc probat D. Thom. in hoc artic. 12. Posterior vero habitus est multo præstabilior virtute iustitiæ. Et hoc probant argumenta facta in hoc dubio. Neque Diuus Tho. sibi contrarius est, quoniam in præsenti articulo, dicit iustitiam præstare omnibus virtutibus moralibus: loquitur enim de virtutibus moralibus, quæ communiter inter morales numerantur. At vero misericordia in posteriori illa consideratione magis videtur pertinere ad virtutem Theologicam charitatis quam ad virtutem moralem. Nam idcirco Diuus Tho. disseruit de misericordia in tractatu de charitate, ergo ibi non considerauit illā vt virtutem moralem, sic enim reseruasser illum tractatum ad considerationem de partibus potentialibus iustitiæ. Respondetur secundo, & fortassis melius ex doctrina Diui Tho. artic. 11. ad primum. quòd misericordia humana est virtus adiuncta iustitiæ. Vnde comparatio hæc non fit nisi cum alijs virtutibus quæ non sunt ipsi iustitiæ adiunctæ. Nec mirum est, quòd virtus adiuncta cardinali virtuti sit potior virtus simpliciter quam ipsa cardinalis, vt patet de religione quę potissima est post virtutes Theologicas, vt docet Diuus Tho. infra quęst . 81. Versatur enim circa cultum Dei. Ad hũc ergo modum dicimus, quòd misericordia hu mana quanuis sit adiuncta virtuti cardinali est potior virtus quam illa, vt probant argumenta facta. Respondetur tertio, quòd quā uis misericordia secundũ se in tota sua generalitate & plenitudine possit supplere omnem miseriam alienam etiam totius mundi. Tamen humana misericordia quam in præsenti comparamus cum humana iustitia non est efficax tanti boni quod consideratur tanquam obiectum plenarium misericordiæ in communi, vt etiam includit diuinam misericordiam: quinimo multum deficit humana misericordia ab efficacia exequendi actum perfectum circa suum obiectum. At vero iustitia etiam humana perfectè operatur circa suum obiectũ : facit enim perfectè æqualitatem circa illud, & propterea simpliciter loquendo humana iustitia perfectior est quam humana misericordia: quæ doctrina multum consonat cum doctrina Diui Thomæ arti. 11. ad primum & secundum argumentum. 
 





 QVÆSTIO LIX. De Iniustitia. 
 
 DEINDE consideran dum est de iniustitia. Et circa hoc quæ runtur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm iniustitia sit vitium speciale. AD Primum sic proceditur.{ Supra qō . 58. art. 5. ad 3. & infra. q. 79. artic. 2. ad tertium. } Videtur quòd iniustitia non sit vitium speciale. Dicitur enim primæ Ioan. 3. "Omne peccatum est iniquitas." Sed iniquitas videtur idem esse quod iniustitia: quia iustitia est æqualitas quæ dam. Vnde iniustitia idem videtur esse, quod inæqualitas, siue iniquitas. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. ¶ 2 Præterea, Nullum speciale peccatum opponitur omnibus virtutibus. Sed iniustitia opponitur omnibus virtutibus. Nam quantũ ad adulterium, opponitur castitati, quantum ad homicidium, opponitur mansuetudini: & sic de alijs. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. ¶ 3 Præterea, Iniustitia iustitiæ opponitur, quæ in volũtate est. Sed omne peccatum est in voluntate, vt † { Li. de duabus animabus ca. 10. & 11. tomo. 6. } Augustinus dicit. Ergo iniustitia non est speciale peccatum. SED contra est, quòd iniustitia iustitiæ opponitur. Sed iustitia est specialis virtus. Ergo iniustitia est speciale vitium. RESPONDEO dicendum, quòd iniustitia est duplex. Vna quidem illegalis, quæ opponitur legali iustitiæ. Et hæc quidem secundũ essentiam est speciale vitiũ , inquantum respicit speciale obiectum, scilicet bonum commune quod contemnit. Sed quantum ad intentionem est vitium generale, quia per contemptum boni communis potest homo ad omnia peccata deduci. Sicut etiam omnia vitia inquantum repugnāt bono communi iniustitiæ habẽt rationem, quasi ab iniustitia deriuata: sicut & suprà de iustitia † { Quæst. 58. artic. 6. } dictum est. Alio modo dicitur iniustitia secundũ inæqualitatem quādam ad alterum, prout scilicet homo vult habere plus de bonis, puta diuitijs & honoribus: & minus de malis, puta laboribus, & dānis . Et sic iniustitia habet materiam specialem: & est particulare vitiũ , iustitiæ particulari oppositũ . AD primum ergo dicendum, ꝙ sicut iustitia legalis dicitur per cō parationem ad bonum commune humanum, ita iustitia diuina dicitur per comparationem ad bonum diuinum, cui repugnat omne peccatum: & secundũ hoc, omne peccatum dicitur esse iniquitas. AD secũdum dicendum, quòd iniustitia etiam particularis opponitur indirectè omnibus virtutibus, inquantum scilicet exteriores etiā actus pertinent & ad iustitiam, & ad alias virtutes morales, licet diuersimodè, sicut supra † { Ar. 9. præ ced. quæst } dictum est. AD tertium dicendũ , quòd voluntas sicut & ratio se extendit ad materiam totam moralem, scilicet ad passiones & ad operationes exteriores, quæ sunt ad alterum, sed iustitia perficit voluntatem solum, secũdum quod se extendit ad operationes, quæ sunt ad alterum, & similiter iniustitia. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iniustitia illegalis non est speciale vitium secundum essentiā , sed generale secundum intentionem & imperium. Secunda conclusio. Iniustitia particularis habet particularem materiam, & est specialius vitium. COMMENTARIVS. IN hoc articulo hoc solum obseruandum est, quod cum opposita multiplicentur tot modis vnum, quot & alterum: easdem omnino diuisiones quas tribuimus iustitiæ, consequenter debemus facere respectu iniustitiæ. Rursus eadem omnino materia circa quam versatur iustitia est materia circa quam versatur iniustitia: quāuis ratio formalis obiecti debeat esse differens. De hac revideatur Arist. lib. 5. Ethic. c. 2. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm aliquis dicatur iniustus ex hoc, quòd facit iniustum. AD Secundum sic proceditur.{ Infra arti. 4. ad 14. et 5. Eth. lec. 13. et Psal. 35. princ. } Videtur quòd aliquis dicatur iniustus ex hoc, quòd facit iniustum. Habitus enim specificantur per obiecta, vt ex suprà † { 1. 2. q. 54 artic. 2. } dictis patet. Sed propriũ obiectum iustitiæ, est iustũ : & proprium obiectum iniustitiæ est iniustum. Ergo & iustus dicendus est aliquis ex hoc, ꝙ facit iustum: & iniustus hoc, quòd facit iniustum. ¶ 2 Præterea. Philosophus dicit in 5. † { Lib. 5. ca. 4. et 16. in prin. et ca. 9. â medio. tom. 3. } Ethicor. falsam esse opinionẽ quorundam, qui æstimant in potestate hominis esse, vt statim faciat iniustum, & quòd iustus nō possit minus facere iniustum, quàm iniustus. Hoc autem non esset, nisi facere iniustum esset proprium iniusti. Ergo aliquis iudicādus est iniustus ex hoc, quòd facit iniustum. ¶ 3 Præterea. Eodem modo se habet omnis virtus ad proprium actum, & eadẽ ratio est de vitijs oppositis. Sed quicũque facit aliquid intemperatum, dicitur intemperatus, ergo quicunque facit aliquid iniustum, dicitur iniustus. SED contra est, quod † { Lib. 5. ca. 6. tom. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum, quòd aliquis facit iniustum, & iniustus non est. RESPONDEO dicendum, quòd sicut obiectum iustitiæ est aliquid æquale in rebus exterioribus, ita etiam obiectum iniustitiæ est aliquid inæquale: prout scilicet alicui attribuitur plus vel minus, quàm sibi competat. Ad hoc autem obiectum comparatur habitus iniustitiæ mediante proprio actu, qui vocatur iniustificatio. Potest ergo cō tingere , quòd qui facit iniustum, non est iniustus dupliciter. Vno modo propter defectum comparationis ipsius operationis ad proprium obiectum, quæ quidem recipit speciem & nomen à per se obiecto, non autem ab obiecto per accidẽs . In his autẽ quæ sunt propter finẽ per se dicitur aliquid quod est intentum, per accidens autẽ quod est præter intentionem. Et ideo si aliquis faciat aliquid quod est iniustum, non intendens iniustum facere (puta cùm hoc facit per ignorantiam, non existimans se iniustũ facere) tunc nō facit iniustum per se, & formaliter loquendo, sed solùm per accidens, & quasi materialiter faciens id quod est iniustum. Vnde & talis operatio non denominatur iniustificatio. Alio modo potest contingere propter defectũ comparationis ipsius operationis ad habitum. Potest enim iniustificatio procedere quandoque quidẽ ex aliqua passione, puta iræ vel concupiscentiæ. Quādoque autem ex electione: quando scilicet ipsa iniustificatio per se placet, & tunc propriè procedit ab habitu, quia vnicuique habenti aliquem habitum est secundum se acceptum, quod conuenit illi habitui. Facere ergo iniustum ex intentione & electione, est proprium iniusti secundum quod iniustus dicitur, qui habet in iustitiæ habitum: sed facere iniustum præter intentionem, vel ex passione, potest aliquis absque habitu iniustitiæ. AD Primum ergo dicendum, quòd obiectum per se & formaliter acceptum, specificat habitum, non autem prout accipitur materialiter & per accidens. AD secundum dicendum, quòd non est facile cuiquam facere iniustũ ex electione, quasi aliquid per se placens, & nō propter aliud, sed hoc proprium est habentis habitũ , vt ibidem Philosophus dicit. AD tertium dicendum, quòd obiectum temperantiæ non est aliquid exterius constitutum, sicut obiectum iustitiæ. Sed obiectum temperantiæ, id est, temperatum, accipitur solùm in comparatione ad ipsum hominem. Et ideo quod est per accidens & præter intentionem, non potest dici temperatum nec materialiter nec formaliter, & similiter neque intemperatum. Et quantum ad hoc est dissimile in iustitia & in alijs virtutibus moralibus. Sed quantum ad comparationem operationis ad habitũ , in omnibus similiter se habet. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Duobus modis potest contingere, quòd aliquis faciat iniustum, & non sit iniustus secundum quòd iniustus dicitur ab habitu iniustitiæ. Primo quidem si faciat iniustũ præter intentionẽ . Secũdo si faciat iniustũ ex aliqua passione. Secunda conclusio. Facere iniustum ex intentione & electione est proprium iniusti secundum quod iniustus dicitur ab habitu iniustitiæ. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo circa istas cōclusiones D. Tho . Videntur enim falsæ. Primo quidem, quoniam actio iniuriosa furti facta ex passione formaliter est actus iniustitiæ, ergo facit hominem iniustum formaliter. Quemadmodum etiam qui fornicatur in loco sacro, quanuis fornicetur ex passione, & nollet cum muliere esse ibi, nihilominus facit formaliter sacrilegium, & ipse est sacrilegus, ergo impertinens est quòd aliquis peccet ex passione, ad hoc, quòd non sit formaliter vitium talis speciei. Secundo arguitur. Omnis actus iniquus siue ex ignorātia siue ex passione siue ex intentione, contrariatur iustitiæ & corrumpit illam, ergo poterit generare habitum contrarium iniustitiæ si sæpius multiplicetur. Tertio arguitur. Omnis actio iniuriosa siue ex ignorantia siue ex passione siue ex intentione fiat, si peccatũ mortale est auertit hominem à Deo, & corrumpit omnes virtutes infusas, imo etiam auertit hominẽ à Deo vt authore naturæ, & manet omnino miser, ergo ille est iniustus. Denique arguitur. Si doctrina Diui Thomæ vera est, sequitur quòd habeat verum in alijs vitijs contrarijs alijs virtutibus moralibus: Cōsequẽs tamen est falsum, ergo, &c. Probatur sequela, quoniam rationes Diui Thomæ in articulo æqualiter procedũt de omnibus vitijs. Minor autem probatur ex doctrina D. Thom. in solutione ad tertium. Vbi docet, differentiā inter iniustitiā & alia vitia: sicut est differentia inter iustitiam & alias virtutes secundum comparationem ad obiectum. In oppositum tamen est doctrina Arist. lib. 5. Ethic. capit. 8. quam explicat Diuus Thomas in art. PRO decisione difficultatis sit prima cō clusio . Rectè & verè Arist. & morales philosophi illum sequuti attribuunt soli actioni iniustitiæ ex intentione & electione factæ, vt sit propria hominis iniusti faciatq́; iniustum. Pro intelligentia huius conclusionis. Notandum est, quòd in duplici sensu potest verificari & probari. Vno modo, vt iniustus accipiatur pro homine iniusto secundũ ha bitum iniustitiæ. Alio modo vt propriũ accipiatur pro eo ꝙ alicui conuenit primo & per se & maximè formaliter. Probatur ergo conclusio in priori sensu: quoniā quanuis sit verũ , ꝙ attenta facultate liberi arbitrij possit aliquis homo prorumpere prima vice in actum iniustitiæ ex electione & intentione factum: tamen moraliter loquendo hoc nō contingit. Nemo enim repente fit summus neque in virtute neque in vitio. Est igitur argumentũ . Actus iniustitiæ ex electione & intentione, est summus actus in illo genere actus & vitij, ergo qui illum exercet habet habitũ iniustitiæ. Et cōfirmatur , quoniam sicut virtus est dispositio perfecti ad optimũ : ita vitium, vt dicitur 7. Physicor. est dispositio imperfecti ad pessimum. Sed hæc dispositio non acquiritur quolibet actu imperfecto, sed necesse est per incrementa procedere siue in bono siue in malo, ergo qui iam peccat ex intentione & electione circa tale obiectum habituatus est respectu illius. Deinde probatur cōclusio in alio sensu. Iniustum nō ex intentione & electione volitum, quāuis sit præuisum & cognitum: nō est per se primo volitum licet possit dici, per se secundò volitum. Similiter iniustum ex ignorantia & passione volitũ non est per se & directè volitũ , sed indirectè vel interpretatiuè, ergo sola actio iniusta ex intentione & electione habet ꝙ sit propria primo & per se hominis iniusti. Reliquæ vero actiones etiam iniustæ non habent hoc primò & per se & formaliter, sed per se secundò, vel indirectè vel per accidens & interpretatiuè. Antecedens probatur, quoniā in moralibus finis expressè intentus specificat actum formalissimè: sicut in numeris vltima vnitas superueniens dat speciem numero, ergo actus iniustitiæ exercitus ex intentione & electione talis finis, est proprius & formalissimus iniustitiæ habitus. Secunda cōclusio . Doctrina D. Tho. etiā habet verum in vniuersis vitijs, vt rationes factæ probant: sed quoniā alia vitia præter iniustitiā , versantur circa passiones, visum est aliquibus ꝙ illa operatio in alijs vitijs dicatur fieri ex passione, quæ fit ex passione circa aliam materiā , non circa propriam illius vitij. Quoniā aliâs omnis actio vitiosa esset ex passione in illis vitijs. Nobis tamen non placet hæc intelligentia. Est enim differentia inter incontinentem & intemperatũ . ꝙ quanuis vterq́; se exerceat circa passiones non moderando illas: tamen incōtinens dicitur peccare ex passione: intemperatus autem ex habitu & electione. Ratio est huius differentiæ, quoniam ille dicitur peccare ex passione, qui præuenitur ab aliqua passione ab eaq̃; irritatur, quæ non est sibi volũtaria vel non omnino voluntaria. At vero quādo aliquis iam habet habitum intemperantiæ, iā ipsæ passiones volũtarię sunt, & aliquādo imo & sæpè volũtariè incitat̃ atq; irritatur. Atq; hoc pacto etiā in materia intẽperātiæ inuenietur aliquis qui non peccet ex passione, sed ex habitu & intentione & electione. Ad argumenta in oppositũ respondetur. Ad primũ ꝙ actio iniustitiæ facta ex passione à sciente & vidente ꝙ est iniustitię actio, magis accedit ad formalitatem vitij iniustitiæ, quā ea quæ sit ex ignorantia. Vtraq́; tamen nō est per se primò actio iniustitiæ sed per accidens intenta vel per se secundò. Ad secũdũ respōdetur , solā actionẽ quæ fit per se primo ex intẽtione & electione cō trariari ꝑ se primo virtuti iustitiæ: & præsupponit moraliter loquẽdo habitũ iniustitiæ. Ad tertiũ respondetur, ꝙ non solũ apud Theologos, sed etiā apud philosophos morales verũ est ꝙ vnicus actus iniustitiæ, qui est peccatũ mortale, corrũpit omnes infusas virtutes. Sed tamen ex virtutibus acquisitis semper manet quædā habitualis dispositio virtutis ad bonum: neque statim vnico actu generatur habitus vitij. Ad quartũ , ex doctrina D. Tho. respōdetur , ꝙ potius inde colligitur nostra secunda cōclusio . Quanuis aliqualis differentia assignetur à D. Tho. inter iustitiam & alias virtutes: & consequenter inter actionem iniustitiæ & actionem aliorum vitiorum. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm aliquis poßit pati iniustum, volens. { Inf. q. 66. art. 4. cor. Et. 5. Eth. lec. 12. 13. & 14. } AD Tertiũ sic proceditur. Videtur, ꝙ aliquis possit pati iniustum volens. Iniu stum enim est inæquale vt † { Art. præ ced. } dictum est. Sed aliquis lædendo seipsum, recedit ab æqualitate, sicut & læ dendo alium. Ergo aliquis potest sibi ipsi facere iniustum sicut & alteri. Sed quicunque facit sibi iniustum, volens facit. Ergo aliquis volens potest pati iniustum, maximè à seipso. ¶ 2 Præterea. Nullus secũdum legem ciuilem punitur, nisi propter hoc, quòd facit aliquam iniustitiam. Sed illi qui interimunt seipsos, puniuntur secundum legem ciuitatum in hoc, quòd priuabantur antiquitus honore sepulturæ: vt patet per † { Lib. 5. ca. vlt. paulo à prin. tomo. 5. } Philosophum in 5. Ethicorum. Ergo aliquis potest facere sibi ipsi iniustum: & ita contingit, quòd aliquis iniustum patiatur volens. ¶ 3 Præterea. Nullus facit iniustum nisi alicui patienti iniustum. Sed contingit, quòd aliquis faciat iniustum alicui hoc volenti, puta si vendat ei rem carius quàm valeat. Ergo contingit aliquem volentem aliquid iniustum pati. SED contra est, quòd iniustum pati est oppositum ei, quod est iniustum facere. Sed nullus facit iniustum, nisi volens: ergo per oppositum nullus patitur iniustum nisi nolens. RESPONDEO dicendum, quòd actio de sui ratione procedit ab agente, passio autem secundum propriam rationem est ab alio. Vnde non potest esse idem secundum idem agens & patiens, vt dicitur in tertio & octauo † { Li. 8. tex. 40. to. 2. } Physicor. Princi pium autem proprium agendi in hominibus est voluntas, & ideo illud propriè, & per se homo facit, quod volens facit. Et è contrariò illud ꝓpriè homo patitur quod præ ter voluntatem suam patitur, quia inquantum est volens, principium est ex seipso. Et ideo inquātum est huiusmodi, magis est agens, quàm patiens. Dicendum est, ergo quòd iniustũ per se, & formaliter loquendo, nullus potest facere nisi volens, nec pati nisi nolens. Per accidens autem & quasi materialiter loquendo, potest aliquis id quod est de se iniustum, vel facere nolens (sicut cùm quis præter intentionem operatur) vel pati volens, sicut cùm aliquis plus alteri dat sua voluntate, quàm debeat. AD primum ergo dicendum, ꝙ cùm aliquis sua voluntate dat alicui id quod ei non debet, non facit nec iniustitiam, nec inæqualitatẽ . Homo enim per suam voluntatem possidet res: & ita non est præter proportionem si aliquid ei subtrahatur secundum propriam voluntatem, vel à seipso, vel ab alio. AD secundum dicendum, quòd aliqua persona singularis potest dupliciter considerari. Vno modo secundum se. Et sic si sibi aliquod nocumentum inferat, potest quidem habere rationem alterius peccati, putà intemperantiæ vel imprudentiæ: non tamen rationem iniustitiæ: quia sicut iustitia semper est ad alterum, ita & iniustitia. Alio modo potest cōsiderari aliquis homo, inquantum est aliquid ciuitatis, sci licet pars: vel inquātum est aliquid Dei, scilicet creatura & imago. Et sic qui seipsum occidit, iniuriam quidem facit non sibi: sed ciuitati & Deo: & ideo punitur tam secundum legem diuinam, quam secundum legem humanam, sicut & de fornicatore Apostolus dicit: "Si quis templum Dei violauerit, disperdet ipsum Deus." AD tertium dicendum, quòd passio est effectus actionis exterioris. In hoc autem quod est facere & pati iniustum, id quod materialiter est, attenditur secundum id quod exterius agitur, prout in se consideratur, vt † { Arti. præ ceden. } dictum est. Id autem quod est ibi formale & per se, attenditur secundum voluntatem agentis & patientis, vt ex { In cor. & arti. præceden. } dictis patet. Dicendum est ergo quòd aliquem facere iniustum, & alium pati iniustum, materialiter loquendo, semper se concomitantur. Sed si formaliter loquamur, facere aliquis potest iniustum, intendens iniustum facere: tamen alius non patietur iniustum, quia volens patietur. Et econuerso potest aliquis pati iniustum, si nolens id quod est iniustum, patiatur: & tamen ille qui hoc facit ignorans, non faciet iniustum formaliter, sed materialiter tantum. SVMMA ARTICVLI. PRima cōclusio . Per se & formaliter nullus potest iniustum vel facere nolens, vel pati volens. Secunda conclusio. Per accidens vel quasi materialiter potest aliquis iniustũ vel nolens facere vel volens pati. Vtraq́ue conclusio huius articuli desumpta est ex doctrina Arist. libr. 5. Ethicorum cap. 9. Et quidem prima conclusio habetur expressa in illa regula iuris: "scienti & consentienti non fit iniuria". libr. 6. regula. 27. & desumpta est hæc regula ex lege nemo. ff. de regulis iuris. COMMENTARIVS. NOtandum est circa primam conclusionem & illam regulam iuris. Primò ꝙ consensus & volũtas eius, qui patitur iniustum nō debet oriri ex ignorantia: quia talis consensus ex ignorantia ortus censetur inuoluntarius: quoniam ignorantia inuolũ tarium causat. 1. 2. quæst. 76. Quocirca talis consensus non tollit rationem formalem iniusti. Et ita regula citata inquit, Scienti & cō sentienti . Secundò, ꝙ consensus patientis iniustum non debet oriri ex iniustitia aut violentia inferentis iniustum, sed ex libera & spontanea volũtate ipsius patientis. Nā aliâs non erit consensus liber & voluntarius, sed habebit aliquid admixtum inuoluntarij. Consensus autem mixtus ex voluntario & inuoluntario non aufert rationem formalem iniusti: vt colligitur ex his quæ dici solent. 1. 2. quæst. 6 . v. g. Si quis latroni minanti mortem, voluntario actu offerat pecuniā , vt saluet vitam: reuera patitur iniustum à latrone suscipiente pecuniam: quoniam illa voluntaria oblatio pecuniæ non est pura, sed mixta ex voluntario & inuoluntario: trahit enim originem ex violentia à latrone illata. Similiter qui fœneratori soluit vsuras iniustum patitur formaliter: quia voluntas soluendi vsuras dimanauit ex iniustitia fœ neratoris exigentis vsuras: atque adeò est voluntas mixta. Tertiò notandum est, quòd in casu primæ cōclusionis . Is qui infert iniustum, postquam illi constiterit de libero consensu patientis, ad nullam tenetur illi cōpensationẽ aut restitutionẽ faciendā : quia reuera ille patiens non fuit passus iniustum . v. g. qui existimans se furari centum postea certo cognouerit, Petrum liberè consensisse in ablatione illorum centum, nō tenetur ei aliquid restituere. Consultò dixi ꝙ ipsi patienti iniustum non tenetur satisfacere: quoniam pote rit contingere quòd licet non teneatur satisfacere ipsi patienti, teneatur tamen alteri qui passus est iniustitiam formaliter. v. g. Si quis prodigus habens vxorem & filios erogauerit prodige Petro omnem suam substantiam: Petrus nullam tenebitur facere restitutionem ipsi prodigo: tenetur tamen vxori & filijs, qui habent ius vt ex illis bonis alantur: cui iuri isti non cesserunt. SEd his suppositis arguitur contra primā conclusionem præsertim contra secundam partem. Primo qui libero consensu semetipsum alteri tradit, vt interficiatur aut vulneretur patitur formaliter iniustum, si occidatur aut vulneretur: & tamen supponimus illum simpliciter esse volentem, ergo, &c. Secundò arguitur. Si pater filiam virginem voluntariè tradat alicui, vt abutatur illa: & similiter maritus tradat vxorem alicui; formaliter patiuntur iniuriā ab illo qui vitiat virginem & vxore aliena vtitur, ergo. Probatur antecedens. Nam qui in illo casu virginem deflorauerit committit vitiũ stupri. Similiter qui vxore illa vtitur, committit adulterium. Sed in his duobus vitijs præ sertim in adulterio intrinsecè clauditur ratio iniustitiæ, secundum communem opinionem. Ad hæc argumenta interpretes D. Tho. respondent, ꝙ bona quibus homo vtitur sunt in duplici differentia: quædā pertinent ad nostrum dominium perfectè: ita vt per facultatem arbitrij possimus illis liberè vti. Huiusmodi sunt bona externa: vt pecunia & alia quæ pecunijs comparantur. Quædā vero bona sunt, quibus non vtimur per plenum dominium: sunt tamen à natura nobis concessa & tradita in nostrā tutelam & custodiam: ita quòd potius sumus custodes illorum, quam domini. Huiusmodi sunt illa omnia bona de quibus procedunt duo argumenta facta. Etenim vita & membra nostra, quanuis illis vtamur, non tamen plenũ eorum dominium habemus. Habemus tamen ius custodiendi & seruandi huiusmodi bona nobis concessum à natura. Imo & stricta obligatione naturali custodire tenemur huiusmodi bona. Similiter pater iure naturæ est custos virginitatis filiæ, quam tenetur custodire naturali obligatione: sicut tenetur vir vxoris corpus custodire. Hac ergo supposita distinctione dicunt, quòd prima conclusio Diui Thomæ limitanda est ad bona primi generis: in quibus vniuersaliter est verum nullum posse iniustum pati, si ipse fuerit spontaneus & volũtarius . Quoniā eiusmodi bona plenario dominio subijciuntur nostræ voluntati. Secùs est autem in bonis secundi generis, quorũ homo non tam est dominus quàm custos à natura designatus. Ista solutio & limitatio conclusionis secundæ colligitur apertè ex solutione ad primum huius articuli. Contra istam tamen solutionem est argumentum: si custos vinearum consentiat liberè aliquem deuastare vineam: deuastator ille licet iniustum faciat contra verum dominum vineæ: nullam tamen iniustitiam facit ipsi custodi. Et non alia ratione, nisi quia liberè consentit ipse custos, ergo quanuis homo non sit dominus suorum membrorum: sed tantum custos, nihilominus si ipse consentiat liberrimè in abscisionem alicuius membri, nullā patietur iniuriam. Sic dicũt ex mente domini Caietani infra quæst. 154. arti. 6. circa primum dubium. Quòd homo nullum habet ius aut dominij aut custodię supra mẽ bra corporis sui, quod habeat ortum ex eius libera voluntate. Sed totum huiusmodi ius originatum est à natura & à naturæ autore: quocirca homo per liberā voluntatem non potest cedere iuri quod habet ad custodiendum membra sua, atque adeò qui ipsa læserit lædet similiter hoc ius custodiæ, & ex consequenti irrogabit iniuriam ipsi homini, qui est custos. Secus autem est in custode vinearum aut aliarum huiusmodi rerum, cui competit ius custodiendi non ab autore naturæ: sed ex libera eius voluntate acceptante hoc ius custodiæ. Contra hanc tamen solutionem replicatur. Primò, supponamus aliquem custodem vinearum aut agrorum non propria voluntate acquisisse ius & obligationem custodiendi vineas & alia bona huiusmodi: sed ex imperio legis aut superioris iudicis compellẽtis ipsum etiam repugnantem. Tunc ius quod iste habet custodiendi non pendet ab eius vo luntate, & ex consequenti neque potest ipse pro sua volũtate & libertate cedere huic iuri, neque excutere à se obligationem custodiendi. Et nihilominus si ipse consentiat liberè in deuastatione vineæ, nulla illi fit iniuria: quanuis ipsemet consentiens, & deuastator vineæ iniustitiam faciant domino vineæ, ergo eadem ratione quanuis homo non possit pro sua voluntate cedere iuri sibi tradito à natura custodiendi membra: si tamen libere consenserit in læ sionem sui corporis, nullam iniustitiam patietur. Et confirmatur, quòd quis ex præ cepto naturæ ius habeat & obligationem custodiendi aliqua bona, aut vero ex præ cepto legis positiuæ: nihil aliud refert nisi quòd ille, si non custodiat, violabit ius & legem naturæ: Iste vero violabit ius positiuum & legem humanam: quod erit leuius peccatum, ergo nihil refert ad nostrũ propositum quòd aliquis ex lege naturæ sit custos aut vero ex lege positiua. Secundò implicat contradictionẽ , quòd aliquis patiatur iniustum formaliter in eo in quo est spontaneus & voluntarius absque vlla inuoluntarij admixtione, ergo est impossibile, quòd quis volens & sciens consentiat in læsionem sui corporis, & quòd in tali læsione iniustum formaliter patiatur, vndecunque illi competat ius custodiendi corpus suum. Probatur antecedens ex ratione Diui Thomæ in hoc articulo. Nam is qui est volens & consentiens, non est patiens, sed potius agens moraliter loquendo respectu eius quod vult, ergo sicuti est impossibile quòd quis sibi ipsi faciat iniustitiam: ita est impossibile quòd in eo in quo est volens & consentiens, iniustum formaliter patiatur. Nam in tali casu potius sibi ipsi iniustitiam faceret quam illam ab alio pateretur. Quia vt dicit Diuus Thomas, ille potius est agens quam patiens. Ad hæc argumenta viri docti vt respondeant, ita meditantur, quòd in homine distinguenda est secundùm rationem duplex voluntas. Altera est voluntas naturæ & est illa quæ conformatur naturali inclinationi, & quæ regulatur non per discursum rationis: sed per iudicium insitum & præ scriptũ à natura mensuratur. Huiusmodi est voluntas qua appetimus esse viuere & alia huiusmodi bona nobis omnino connaturalia. Altera est voluntas rationalis quæ non oritur totaliter ex naturali inclinatione, neque regulatur per iudicium insitum à natura: sed per discursum rationis & per rationes excogitatas ab intellectu. Vt est voluntas qua quis vult comparare diuitias. Hæc distinctio colligitur ex doctrina Diui Thomæ & Caietani 1. 2. quæstione 30. articulo. 3. Per quam distinctionem non intendimus distinguere duas potentias in homine: sed vnam & eandem potentiam voluntatis comparamus ad diuersa obiecta & ad distinctas ipsius operationes. Secundò est notandum, quòd ius illud & illa obligatio quæ reperiuntur in homine ad custodiendum quæ retulimus in duobus argumentis bona, per se primò non pertinent ad voluntatem rationalem sed ad voluntatem naturæ, eo quòd habent omnimodam connaturalitatem cum humana natura: quanuis verum sit quòd voluntas rationalis tenetur se conformare in hac parte cum voluntate naturæ, quòd si non fecerit peccabit mortaliter. His suppositis, ad propositam dubitationem dicunt: quòd is qui voluntarius consentit in læsione membrorum sui corporis, est quidem voluntarius voluntate rationali, dissentit tamen & repugnat virtualiter per voluntatem naturæ. Quocirca simpliciter patitur iniustum formaliter: quoniam dissentit & repugnat læsioni per illam voluntatem naturæ, ad quam per se primò spectant ius & obligatio custodiendi illæsa membra omnia sui corporis. Ex quo sequitur, quòd si quando liberè contigerit, vt homo liberè consentiat in læsione sui corporis, non solum per voluntatem rationalem verumetiam per voluntatem naturæ qui ita consenserit non patietur formaliter iniustum. Verbi gratia, si quispiam offerat brachium veneno infectum, vt scindatur propter bonum totius suppositi, quod est præstantius quàm bonum vniuscuiusque membri, quorum quodlibet ordinatur ad bonũ totius, & propter illud naturaliter se exponit periculo, nullam patietur iniustitiā ab eo qui secuerit brachium, eo quòd non solum voluntate rationali, sed etiam voluntate naturæ, quæ inclinat magis ad bonum totius suppositi, quā particularis membri, consentit liberè in sectione brachij. Ex his putant soluta duo illa priora argumenta contra primam conclusionem. Cæterum ad replicas duas contra solutionem desumptam ex Caietano quęstione 154. Respondent ad primam negando consequentiam. Ratio discriminis est, quoniam illud ius seu obligatio custodiendi quæ oritur ex lege positiua siue ex præcepto superioris, non pertinet per se primò ad voluntatem naturalem sed ad voluntatem rationalem, per quam tenemur subijcere nos legi & superioris præcepto. Vnde qui per voluntatem rationalem consenserit: simpliciter consentit in his quæ pertinent ad huiusmodi leges: atque adeò nullum patitur iniustum. Secus est autem in illo iure naturali quod nobis competit ex ipsa natura. Ad cō firmationem respondetur, quòd præter illud discrimen assignatum in ipsa confirmatione, reperitur aliud assignatum ibidem. Ad secundam replicam respondetur cō uincere quòd qui offert membrum corporis læsioni non patitur iniustum, si attendamus voluntatem rationalem per quam consentit læsioni. Secus est autem si attẽdamus voluntatem naturæ quia per illam non consentit: quin potius repugnat & ex consequenti patitur iniustum. Sed nos in materia de homicidio aliter philosophabimur. Nũc autem sequamur hanc sententiam. Ex qua sequitur quòd qui infert iniustum in illis tribus casibus propositis in duobus argumentis cōtra primam conclusionem, si materia sit apta reparari satisfactione vel restitutione, tenetur homo satisfacere & restituere damnum illatum in illis bonis, quantumcunque patiens consenserit. Patet ex dictis, quia omne damnum per iniustitiam illatũ reparandum est secundùm legem iustitiæ, si fuerit illatum in materia reparabili. An vero materia horum bonorum in quibus infertur detrimentum volenti sit reparabilis necne, alibi est explicandum: quoniam nō est huius loci. Circa vtranque conclusionem articuli notandum est, quòd vt liber consensus patientis tollat formalem rationem iniusti: nō satis fuerit, quòd vtcunque sit liber consensus: sed necesse est, vt respectu inferentis iniustum sit simpliciter liber consensus absq; vlla inuoluntarij admixtione . v. g. cũ Christus patiebatur mortem simpliciter erat voluntarius: oblatus enim est quia ipse voluit. Et nihilominus consensus eius voluntarius non abstulit rationem formalem iniustitiæ à morte illata à Iudæis: quoniam ille consensus Christi oriebatur ex charitate Patris, & ex charitate qua homines diligebat: iuxta illud quod ipse dixit Ioann. 18. "Vt cognoscat mundus quia diligo Patrem, & sicut mandatum dedit mihi Pater sic facio: Surgite, eamus hinc, scilicet, ad subeundam mortem." Respectu tamen eorum qui vitam ab illo auferebant nullum habuit consensum: sed patientissimam tantum tolerantiam: atque adeo simpliciter patiebatur iniustum ab illis. Proportionabiliter dicendũ de martyribus. Circa solutionem ad secundum notandum est, quòd cum docet Diuus Thomas, quòd is qui se interficit si cōsideretur vt priuata persona committit vitium intemperantiæ, non loquitur generaliter: sed de illo tantum qui se interficit per immoderatum vsum cibi aut potus. Maiorem autem habet difficultatem id quod asserit D. Thomas, quòd qui se interimit peccat peccato imprudentiæ: quoniam vix potest contingere quòd aliquis peccet contra prudentiam, quin simul delinquat aduersus aliam peculiarem virtutem. Non ergo fecit satis D. Thom. assignando vitium imprudentiæ: sed oportebat explicare aliud peculiare vitium. Respondetur, quòd qui seipsum interficit per se primò peccat contra propriam charitatem qua naturaliter seipsum tenetur diligere. Hæc autem charitas non est aliqua specialis virtus: sed potius est inclinatio naturalis quæ est radix aliarum virtutum moraliũ . Quocirca vt D. Tho. assignaret virtutem aliquā moralem contra quā delinquitis qui se interimit, confugit ad prudentiam quæ est virtus quæ generaliter violatur in omni opere vitioso: sed specialiori quadam ratione violatur per huiusmodi interfectionem: imprudentissimus enim reputatur ille qui seipsum interficit. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm quicunque facit iniustum, peccet mortaliter. AD Quartum sic proceditur.{ Inf. q. 69. ar. 1. co. & q. 70. art. 4. eo. & q. 110. ar. 3. cor. } Videtur, quòd non quicunque facit iniustũ , peccet mortaliter. Peccatum enim veniale mortali opponitur. Sed quā doque veniale peccatum est, quòd aliquis faciat iniustum. Dicit enim Philosophus † { Li. 5. c. 8. in fi. to. 5. } in 5. Ethic. de iniusta agentibus loquens: Quæcunq; non solùm ignorantes, sed & propter ignorantiam peccant, venialia sunt: ergo non quicunque facit iniustum, mortaliter peccat. ¶ 2 Præterea. Qui in aliquo paruo iniustitiam facit, parum à medio declinat. Sed hoc videtur esse tolerabile, & inter minima malorum computandum, vt patet per Philosophum † { Li. 2. cap. vlt. circa fin. tom. 5. } in 2. Ethicor. Non ergo quicunq; facit iniustum, peccat mortaliter. ¶ 3 Præterea. Charitas est mater omnium virtutum, ex cuius contrarietate aliquod peccatum dicitur mortale. Sed nō omnia peccata opposita alijs virtutibus sunt mortalia: ergo etiam neque facere iniustum semper est peccatũ mortale. SED contra. Quicquid est contra legem Dei, est peccatum mortale. Sed quicũque facit iniustum, facit contra præceptum legis Dei: quia vel reducitur ad furtum, vel ad adulterium, vel ad homicidiũ , vel ad aliquid huiusmodi, vt ex sequentibus † { Quæst. 64. & sequen. } patebit: ergo quicunq; facit iniustum, peccat mortaliter. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Quæst. 24. art. 12. & 1. 2. q. 72. art. 5. } dictum est, cùm de differentia peccatorum ageretur, peccatum mortale est quod cō trariatur charitati per quam est animæ vita. Omne autem nocumentum alteri illatum, ex se charitati repugnat, quæ mouet ad volẽdum bonum alterius: & ideo cùm iniustitia semper consistat in nocumento alterius, manifestum est quòd facere iniustũ , ex genere suo est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, ꝙ illud verbum Philosophi intelligitur de ignorantia facti, quam ipse vocat ignorantiam particularium circunstantiarum, quæ meretur veniam: non autem de ignorantia iuris, quæ non excusat. Qui autem ignorans facit iniustum, non facit iniustum, nisi per accidens: vt † { Artic. 2. } supra dictum est. AD secundum dicẽdum , quòd ille qui in paruis facit iniustitiam, deficit à perfecta ratione eius quod est iniustum facere, inquantum potest reputari non esse omnino contra voluntatem eius, qui hoc patitur: puta si auferat aliquis alicui vnũ pomũ vel aliquid tale, de quo probabile sit, quòd ille inde non lædatur, nec ei displiceat. AD tertium dicendum, quòd peccata quæ sunt contra alias virtutes, nō semper sunt in nocumentũ alterius, sed importāt inordinatio nem quandam circa passiones humanas. Vnde non est similis ratio. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Omnis qui facit iniustum peccat mortaliter ex genere suo. Secunda conclusio. Ex leuitate materiæ potest contingere quòd tantum peccet venialiter: imo & ꝙ nullum peccatum committat: quia qui patitur censetur volũtarius . 
 





 QVÆSTIO LX. De Iudicio. 
 
 POSTEA considerandũ est de iudicio. Et circa hoc quæruntur sex. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm iudiciũ sit actus iustitiæ. AD Primum sic proceditur.{ Infr. q. 63. ar. 4. co. & Isa. 5. lect. 6. princ. Li. 1. c. 3. tom. 5. } Videtur, quòd iudicium non sit actus iustitiæ. Dicit enim † Philosophus in 1. Ethicorum, quòd vnusquisque bene iudicat quæ cognoscit: & sic iudicium ad vim cognoscitiuam pertinere videtur. Vis autem cognoscitiua per prudentiam perficitur, Ergo iudicium magis pertinet ad prudentiam, quàm ad iustitiam, quæ est in voluntate: vt † { Quæst. 58. art. 4. } dictum est. ¶ 2 Præterea. Apostolus dicit 1. ad Corint. 2. "Spiritualis iudicat omnia." Sed homo maximè efficitur spiritualis per virtutẽ charitatis, quæ "diffunditur in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis": vt dicitur Roman. 5. ergo iudicium magis pertinet ad charitatem quàm ad iustitiam. ¶ 3 Præterea. Ad vnamquanq; virtutem pertinet rectum iudiciũ circa propriam materiam: quia virtuosus in singulis est regula & mensura, secundùm Philosophũ in lib. Ethic. † { Lib. 3. Ethic. ca. 3. ad fin. tomo. 5. } Non ergo iudicium magis pertinet ad iustitiam quàm ad alias virtutes morales. ¶ 4 Præterea. Iudicium videtur ad solos iudices pertinere. Actus autem iustitiæ inuenitur in omnibus iustis. Cùm ergo non soli iudices sint iusti, videtur quòd iudiciũ non sit actus proprius iustitiæ. SED contra est quod in Psal. 93. dicitur: "Quoadusque iustitia conuertatur in iudicium." RESPONDEO dicendum, ꝙ iudicium propriè nominat actũ iudicis, inquantum iudex est. Iudex autem dicitur quasi ius dicens. Ius autem est obiectum iustitiæ, vt suprà † { Quæst. 57. art. 1. } habitum est. Et ideo iudicium importat secundùm primam nominis impositionem, diffinitionem, vel determinationem iusti siue iuris. Quòd autem aliquis bene diffiniat aliquid in operibus virtuosis, propriè procedit ex habitu virtutis: sicut castus rectè determinat ea quæ pertinent ad castitatem. Et ideo iudicium quod importat rectam determinationem eius quod est iustum, propriè pertinet ad iustitiam. Propter quod Philosophus in 5. Ethic. † { Li. 3. c. 4. paulò ante med. tomo. 5. } dicit, quòd homines ad iudicem confugiunt sicut ad quandam iustitiam animatam. AD primum ergo dicendum, ꝙ nomen iudicij quod secundùm primam impositionem significat rectam determinationem iustorum, ampliatum est ad significandam rectam determinationem in quibuscunque rebus, tam in speculatiuis, quàm in practicis: in omnibus tamen ad rectum iudicium duo requiruntur, quorum vnum est ipsa virtus proferens iudicium. Et sic iudicium est actus rationis: dicere enim vel diffinire aliquid, rationis est. Aliud autem est dispositio iudicantis, ex qua habet idoneitatem ad rectè iudicandum: & sic in his quæ pertinent ad iustitiam, iudicium procedit ex iustitia: sicut & in his quæ ad fortitudinem pertinent, ex fortitudine. Sic ergo iudicium est quidam actus iustitiæ, sicut inclinantis ad rectè iudicandũ : prudẽtiæ autem sicut iudiciũ proferẽtis . Vnde & synesis ad prudentiam pertinens dicitur bene iudicatiua: vt suprà † { Quæst. 51. art. 3. } habitum est. AD secundum dicẽdum , quòd homo spiritualis ex habitu charitatis habet inclinationem ad rectè iudicādum de omnibus secundùm regulas diuinas, ex quibus iudiciũ per donum sapientiæ pronuntiat: sicut iustus per virtutem prudẽtiæ pronuntiat iudiciũ ex regulis iuris. AD tertium dicendum, quòd alię virtutes ordinant hominem in seipso: sed iustitia ordinat hominẽ ad alium, vt ex † { q. 58. art. 2. 9. & 10. } dictis patet. Homo autẽ est dominus eorum, quæ ad ipsum pertinent: non autem est dominus eorum quæ ad alium pertinent. Et ideo in his, quæ sunt secundùm alias virtutes, non requiritur nisi iudicium virtuosi, extenso tamen nomine Iudicij: vt { In isto artic. } di ctum est. Sed in his quæ pertinent ad iustitiam, requiritur vlterius iudiciũ alicuius superioris, qui vtrunque valeat arguere, & ponere manum suam in ambobus. Et propter hoc iudicium specialius pertinet ad iustitiam, quàm ad aliquam aliā virtutem. AD quartum dicendum, quòd iustitia in principe quidem est sicut virtus architectonica, quasi imperans & præcipiẽs quod iustum est: in subditis autem est tanquam virtus executiua & ministrās . Et ideo iudicium, quod importat diffinitionem iusti, pertinet ad iustitiam, secundùm quod est principaliori modo in præsidente. COMMENTARIVS. COnclusio est affirmatiua. Notandum est in hoc articulo, quod colligitur ex Diuo Thoma in solutione ad primũ , quòd ista vox iudicium ex prima sua significatione significat diffinitionem & determinationem iusti: ita quòd pertinet ad iustitiam. Deinde vero extensa est ad signandam sententiam & determinationem intellectus, in quacunque materia, siue speculatiua siue practica. Et ratio huius extensionis ea fuit, quoniam quæcunque sententia huiusmodi importat quandam æqualitatem & conformitatem. Nam in speculatiuis vera sententia intellectus consistit in quadam conformitate intellectus ad rem speculatam. In practicis verò consistit in conformitate intellectus ad appetitum rectum: quia veritas practica est consentanea appetitui recto. Et ad hanc posteriorem acceptionem, quæ est minus propria, pertinet illa acceptio secundùm quam dicimus pertinere ad quamlibet virtutem moralem recte iudicare in propria materia. Præter has acceptiones quæ sunt valde vsitatæ, & apud Theologos & apud Philosophos morales: reperiuntur aliæ quibus vtuntur sacræ li teræ. Quandoque enim iudicium significat legem Dei. Psalm. 118. "Statui custodire iudicia iustitiæ tuæ." Aliquando accipitur pro causa de qua agitur in iudicio. In eodem Psalmo; "Iudica iudicium meum", vt vertit Hieronymus. Accipitur etiam pro punitione inflicta à superiori, Exodi. 6. "Ego Dominus educam vos & redimam vos in iudicijs magnis." Idest, in magnis punitionibus & plagis AEgyptiorum. Marci 12. Hi accipient prolixius iudicium. Idest, grauiorem punitionem. Accipitur præterea pro effectibus diuinæ virtutis, quorum nescimus rationem adinuenire. Psalm. 35. "Iudicia tua abyssus multa". Denique sumitur iudicium pro actu iudicis definientis causam publicam. Psalm. 1. "Non resurgent impij in iudicio neque peccatores in consilio iustorum." IN præsenti ergo tota disputatio versatur de iudicio secundùm eius primam & potissimam acceptionem, nimirum pro definitione iuris seu iusti. ¶ Dubitatur ergo, An iudiciũ sic acceptum sit actus elicitus à virtute iustitiæ, an potius à virtute prudentiæ. Vniuersi Theologi conueniunt in tribus. Conueniunt primò, quòd si iudicium sumatur speculatiuè, neque à iustitia neque à prudentia elicitur: sed vel à philosophia morali seu à Iurisperitia. Vnaquæq; enim scientia habet proferre iudicium speculatiuum in propria materia. Quocirca in præsenti non speculatiuè sed practicè disputamus de iudicio. Secundò, quòd iudicium practicum materialiter & entitatiuè procedit à ratione, & elicitur à virtute prudentiæ. In quo sensu accipienda est doctrina Diui Thomæ ad primum, qua dicit ad rationem pertinere & ad prudentiam per synesin proferre iudicium. Tertiò conueniunt, quòd iudicium pertinet dispositiuè ad virtutem iustitiæ. Nam commune est omni virtuti morali bene disponere ad rectum iudicium in propria materia. Vt optime D. Thomas explicat in corpore articuli, & ad primum. Colligitur etiam ex Aristot. 3. Ethicorum. cap. 1. qualis vnusquisque est talis sibi finis videtur. Id est, ita homo iudicat de rebus pertinentibus ad mores: sicut ipse dispositus est in appetitu & affectu per virtutes aut vitia. Idipsum insinuauit Comicus dicens; Cùm semel se quis cupiditate deuinxit mala, necesse est consilia consequi consilia. Diuus Paul. Roman. 1. inquit, quòd tradidit Deus illos antiquos Philosophos superbos & elatos in reprobum sensum. Idest, quia elati erant & superbi, peruersum iudicium habuerunt de Deo & rebus spectantibus ad mores: etsi aliàs essent sapientes. Et 1. ad Timoth. 1. ait, quòd quidem repellentes bonam conscientiam circa fidem naufragauerunt. Difficultas autem est inter graues Theologos, Vtrùm iudicium sumptum formaliter & secundùm quòd expectat ad mores sit actus elicitus à virtute iustitiæ, an à virtute prudentię . Et probatur primò, quòd sit actus elicitus à iustitia. Diuus Thomas in hoc articulo præsertim ad tertium, docet, quòd iudicium speciali ratione pertinet ad iustitiam præ alijs moralibus virtutibus quæ pertinent ad appetitum. Sed iudicium dispositiuè æquè pertinet ad omnes virtutes morales residentes in appetitu: nam quælibet virtus eiusmodi disponit ad rectum iudicium ferendum in propria materia, ergo iustitia non solum dispositiuè, sed etiam elicitiuè concurrit ad iudicium in propria materia, alias nihil speciale habet. Secundò arguitur. Iudicium, vt docet Diuus Thomas in hoc articulo, & cum eo omnes Theologi est actus iustitiæ, sed non est actus imperatus à iustitia, ergo elicitus ab ea. Consequentia patet ex sufficienti diuisione. Nam omnis actus alicuius virtutis vel est ab ipsa elicitus vel imperatus. Probatur minor. Nam si iudicium tantum pertineret ad iustitiam, vt actus imperatus ab ipsa, non esset specialiter tribuendum iustitiæ, quoniam etiam potest imperari à charitate. Omnis enim actus cuiuscunque virtutis moralis est imperabilis à charitate. Et confirmatur. Prudentia habet imperium super cæteras morales virtutes, ipsa vero non subijcitur earum imperio per se loquendo, quia superior est omnibus alijs: superioris autem est non subijci sed imperare, ergo si iudicium est actus elicitus à prudentia, non potest esse per se loquendo imperatus à iustitia. Tertiò arguitur. Actus qui formaliter respicit obiectum alicuius virtutis est elicitus ab eadem, sed iudicium formaliter respicit obiectum iustitiæ, ergo elicitur ab illa. Maior est euidens, & minor probatur. Quia iudicium formaliter respicit ius seu iustum: ius autem & iustum est formale obiectum iustitiæ, vt ex superioribus patet, ergo &c. Quartò arguitur. Iudicium immediatè regulatur in esse moris à iustitia, ergo moraliter loquendo est actus elicitus à iustitia. Consequentia patet: quia ille actus immediatè regulatur ab aliqua virtute, & secundùm esse morale simpliciter elicitur in esse moris ab illa virtute, etiam si actus secundùm substantiam non procedat ab eadem potẽtia in qua residet talis virtus. v. g. actus exterior eleemosynæ elicitur simpliciter in esse moris à virtute misericordiæ existente in voluntate: eo quòd in esse morali immediate regulatur per virtutem misericordiæ. Nam tota bonitas moralis huius actus exterioris desumitur ex bonitate virtutis misericordiæ. Similiter oratio quæ est actus secundùm substantiam & entitatem procedens ab intellectu, elicitur in esse moris à virtute religionis quæ residet in voluntate, eo quòd tota moralitas orationis immediatè regulatur per virtutem religionis. Sed probatur antecedens, quòd iudicium sit rectum necne, non aliunde pensatur quam ex rectitudine iustitiæ, siquidem si fuerit iudicium iustum, erit rectum & verum iudicium. Si autem fuerit iniustum, erit peruersum & iniquum, ergo regula iudicij est iustitia ipsa. Vltimò arguitur. Si iudicium non à iustitia, sed à prudẽtia elicitur: sequitur quòd iudicium prolatum à iudice differat specie à iudicio prolato ab homine particulari. Consequens tamen falsum est, & non consentiens doctrinæ Diui Thomæ in hoc articulo, ergo. Probatur sequela. Virtus iustitiæ, vt supra dictum est quæstione. 58. eiusdem speciei est in Principe & in homine priuato: prudentia autem non ita. Etenim vt docet Diuus Thomas supra quæ stione. 50. articulo. 1. & præcipuè artic. 2. in solutione ad secundum. Prudentia gu bernatiua quæ est in Principe specie differt à prudentia, quæ est in homine priuato, ergo si iudicium pronuntiatum à iudice seu Principe elicitur à prudentia, & similiter iudicium prolatum à persona priuata est actus elicitus à prudentia, manifestum est hæc iudicia differre specie: sicut differunt virtutes à quibus eliciuntur. Propter hæc argumenta vtcunque fit probabilis sententia quorundam Thomistarum asserentium iudicium in esse moris esse actum elicitum à virtute iustitiæ. Sed nihilominus statuitur hæc conclusio. Iudicium non est actus elicitus à virtute iustitiæ: sed à prudentia per synesim formaliter & in esse moris. Istam conclusionem peritiores Thomistæ docent interpretantes istum articulum. Et probatur primo ex Diuo Thoma in solutione ad primum, dicente, quòd proferre iudicium ad rationem pertinet. Et tandem subiungit ꝙ iudicium est actus prudentiæ per synesim. Respondent authores contrariæ sententiæ Diuũ Thomā loqui materialiter & entitatiuè, non autem in esse morali. Contra hanc responsionem arguitur efficaciter. Prudentia est virtus moralis essentialiter loquendo: & quæ in omni sua operatione attendit formaliter ordinem moralem: est enim essentialiter regula moralis, ergo si iudicium à prudentia profertur, non solum profertur materialiter & entitatiuè, sed formaliter in esse moris. Ineptè sanè Diuus Thomas docuisset in hoc articulo prudentiam esse principium per se requisitum ad iudicium, si intelligeret quòd tantùm materialiter & entitatiuè iudicium à prudentia procedit. Et confirmatur. Iudicium, de quo in præsenti Diuus Thomas loquitur, est iudicium morale. Est enim proxima regula electionis moralis in materia iustitiæ, ergo cùm docet Diuus Thomas prudentiam esse principium per se requisitum ad iudicium, non loquitur materialiter & entitatiuè: sed formaliter secundùm ordinem moralem. Arguitur secundò ex eadem solutione D. Tho. ad primum, vbi secundùm eũdem modum docet iustitiā esse principium iudicij in propria materia quo & reliquæ virtu tes in suis materijs: sed aliæ virtutes non concurrunt elicitiuè, sed tantum dispositiuè ad proferendum iudicium in proprijs materijs, ergo idem est censendum de iustitia. Minor apud omnes est certissima. Nā alias iudicium in nulla materia elicitiuè procederet à prudentia: quod est stultum. Et confirmatur. Prudentia ex æquo versatur circa materias omnium virtutum moraliũ : obiectum enim prudentiæ est agibile & operabile à nobis moraliter, ergo sicuti prudentia elicit iudicium in materia aliarum virtutum moralium, ita & in materia iustitiæ. Tertiò probatur. Formale obiectum iudicij est ius seu iustum non secundùm eam rationem formalem quæ respicitur à iustitia: sed secũdùm aliam, quoniam iudicium non vtcunque respicit iustum, sed quatenus est dirigibile per rationem & prudentiam: quam formalitatem iustitia non respicit, ergo iudicium non est actus elicitus à iustitia: sed à ratione & prudentia. Quartò probatur. Iudicium non adæquatè regulatur per iustitiam, sed per prudentiam, ergo in esse morali non à iustitia sed à prudentia elicitur. Probatur antecedens. Cum quis iudicat soluenda esse centum Petro quæ illi debebantur, ad rectitudinem illius iudicij non satis est attendere, quòd illa centũ erant reuera debita Petro, quod pertinet ad rationem iustitiæ, sed præterea necessum est considerare debitas circunstantias loci temporis possibilitatis, &c. At consideratio circunstantiarum in materia iustitiæ non ad virtutem iustitiæ per se pertinet, sed ad prudentiam, ergo prudentia est regula immediata & adæquata rectitudinis iudicij, & non iustitia. Denique probatur. Virtus moralis in appetitu residens duos tantum elicit actus. Alterum circa finem, qui est intentio. Et alterum circa medium, qui est electio. Etenim virtus quæ est in appetitu, nequit respicere aliud obiectum nisi finem aut medium, ergo iudicium quod est actus medius inter intentionem & electionem non elicitur à virtute morali appetitus: sed necesse est eliciatur à prudentia. AD argumenta in oppositum respondetur primò, quòd idcirco D. Tho. docuit iudicium specialiter pertinere ad iu stitiam, quoniam illa tantum sententia quæ profertur circa materiam iustitiæ habet propriam rationem iudicij. Nam vt diximus ex D. Thom. per quandam extensionem & minorem proprietatem sententia, quæ profertur in materijs aliarum virtutum, appellatur iudicium. Secundò respondetur, ꝙ iustitia inter omnes virtutes morales specialiter concurrit ad iudicium in propria materia: quoniam virtutes morales quæ respiciũt bonum proprium operantis, quæ proinde non in voluntate sed in appetitu subiectantur, vt temperantia fortitudo, non aliter disponunt ad rectum iudicium circa proprias materias, quàm remouendo prohibens, moderando scilicet passiones appetitus sensitiui: quibus moderatis, sua naturali inclinatione voluntas, quæ determinata est ad bonũ proprium operantis, inclinat & determinat intellectum practicum ad rectum iudiciũ ferendum. Cæterum virtus iustitiæ nō concurrit ad iudicium in propria materia remouendo prohibens, sed positiuè inclinando & determinando. Etenim voluntas non est à seipsa sufficienter inclinata & determinata ad bonum iustitiæ: ex eo quòd respicit alterum. Sed inclinatur & determinatur per virtutem iustitiæ residentem in eadem voluntate: qua inclinatione voluntas media determinat, etiam mediante intellectu practico ad recte iudicandum in propria materia. Merito ergo D. Tho. propter istas duas rationes asseruit iudicium specialiter ad iustitiam pertinere: quanuis non sit actus elicitus ab ea. Ad secundum argumentum respondetur, quòd actus imperatus ille proprie dicitur, qui secundùm se & prout elicitur ab habitu, qui est proximum suum principium, respicit vnum finem. Dirigitur autem & ordinatur ab alio habitu in alium finem . v. g. actus temperantiæ potest esse imperatus à virtute charitatis aut à virtute iustitiæ, quatenus dirigitur & ordinatur à charitate ad finem ipsius charitatis: quem sua natura & prout elicitur à temperantia, non respicit ipse actus. Et simile est, si imperetur à iustitia. Ordinabitur quidem ad finem iustitiæ: sed ipse actus non respiciet illum finem ex natura sua. Iudicium autẽ elicitum seu pro latum circa materiam iustitiæ, nō habet aliquem finem prout elicitur à prudentia distinctum à fine quem intendit virtus iustitiæ: quoniam iudicium versatur circa media proportionata fini intento à iustitia, & in vniuersum omne iudicium prudentiale non versatur circa finem, sed circa media proportionata fini intento à virtute morali existente in appetitu. Quocirca iudicium non est propriè actus imperatus à iustitia, neque ab alia virtute morali appetitus. Vnde illa distinctio actuum moraliũ in actus elicitos & imperatos, tantum habet locum in actibus virtutum moraliũ appetitus. Istæ enim virtutes sibi ipsis adinuicem quādoq́; imperant. Vt patet in exemplis adhibitis. At si fiat comparatio virtutum moralium appetitus ad prudentiam, aut è conuerso nō habet locum ista distinctio. Actus enim virtutis moralis, scilicet electio non imperatur à prudentia, neque actus prudentiæ, scilicet iudicium imperatur à virtute morali appetitus. Sed electio quæ est actus elicitus à virtute morali regulatur per prudentiam: & iudicium quod elicitur à prudentia pendet à virtute morali appetitus tanquam à disponente & inclinante. Ad argumentum ergo negatur consequentia. Ad confirmationem admitto iudicium non esse actum imperatum à iustitia. An verò iustitia habeat aliquem actum imperatum à prudentia, non est præsentis loci definire. Agitur enim de hac re. 1. 2. quæst. 16. & 17. Ad tertium argumentum negatur minor, ad probationem dicitur, quòd ius alia ratione est obiectum iudicij, & alia iustitiæ. Nam quatenus est obiectũ iustitiæ, est materia circa quam versatur iudicium, & non eius formale obiectum, sed obiectum fortitudinis est materia circa quam versatur iudicium, quod prudentia elicit in materia fortitudinis. Ad quartum negatur antecedẽs . Ad probationem dicitur quòd ad prudentiam pertinet iudicare de legibus iustitiæ: atq; adeò est immediata regula iusti iudicij. Verũ est quòd præsupponit inclinationẽ , quam virtus iustitiæ præstat voluntati in ordine ad bonum iustitiæ. Vnde iustitia est quidem radix, ex qua desumitur rectitudo iudicij: non tamen est proxima eius regula. Actus autem ab illa solum virtute elicitur, quæ est proxima & immediata eius regula. Vltimum argumentũ duas inuoluit difficultates. Altera est an iudicium pronuntiatum à superiori sit actus elicitus à iustitia vel potius à prudentia. Altera, vtrum ad essentialem rationem iudicij requiratur authoritas superioris, ita vt iudicium prolatũ à persona priuata nō sit simpliciter iudicium, sed imperfectum & secundum quid. Circa primam difficultatem videtur colligi ex D. Thom. in solutione ad tertium huius articuli, quòd iudicium superioris sit elicitum à virtute iustitiæ. Dicit enim D. Tho. quòd iudicium pertinet per se ad iustitiam, eo quod iudicare per se est actus superioris & iudicis: qui censetur iustitia animata, vt inquit Arist. 5. Ethicorum citatus à D. Tho. in fine corporis articuli. Intelligit ergo Diuus Tho. quòd iudicium superioris est actus elicitus à iustitia, quæ quasi architectonicè residet in principe. Sed breuiter respōdetur ad hanc difficultatem; quòd iudicium sicut in priuata persona non elicitur à virtute iustitiæ: ita neque in superiori & iudice. Quomiam vt supra definitum est quæst. 58. Virtus iustitiæ etiam legalis eiusdem est speciei in superiori & in persona priuata. Ergo si in priuata persona non elicit actum iudicij, neque in superiori. Ad Diuum Tho. respondetur quòd iudicium ex eo specialiter pertinet ad superiorem, quia superior est custos iustitiæ: & iudicium ab eo pronuntiatum habet quandam vim coerciuam, quam non habet iudicium personæ priuatæ: at secundum substantiam iudicium superioris à prudentia elicitur. Ad secundam difficultatem D. Tho. videtur insinuare partem affirmatiuam. Dicit enim in solutione ad tertium: quòd ad iudicium requiritur authoritas superioris qui vtrunque valeat arguere. Et articulo sequenti dicit, quòd ad iustum iudicium requiritur, quòd procedat ab authoritate præsidentis. Ergo iudicium procedens à persona priuata non erit simpliciter iustum iudicium. Respondetur quòd absque dubio ad rationem essentialem iudicij iusti non est necesse, vt procedat à superiori. Probatur hoc in persona priuata repe ritur vera & essentialis operatio virtutis iustitiæ, sicut reperitur ipsa vera virtus iustitiæ: sed operatio iustitiæ necesse est procedat à iudicio iusto, ergo in priuata persona reperitur verè & essentialiter iustum iudicium: atque adeo ad essentiam iusti iudicij non requiritur superioris authoritas. Ad Diuum Thomam respondetur nihil aliud intelligere, quàm quod ad perfectam & consummatam rationem iusti iudicij requiritur quòd procedat ab habente authoritatẽ . Ex qua authoritate prouenit in iudicio vis coerciua: quæ licet non sit de essentia iusti iudicij, est tamen magna eius perfectio intra latitudinem iustitiæ: quæ oritur à superiori quatenus est iustitiæ custos. His ergo difficultatibus semotis & separatis, ad vltimum argumentum negatur sequela. Ad probationem dicitur, quòd in superiori duplex prudentia reperitur. Altera quæ est simpliciter virtus moralis: & est proxima regula non solum iustitiæ, sed omnium virtutum moralium, quæ pertinent ad appetitum. Et hæc prudentia eiusdem est speciei & in principe & in priuata persona. Ad hāc autem prudentiam pertinet essentialiter iudicium iustum tam in superiori quam in persona priuata. Altera prudentia est quæ reperitur in superiori, & est prudentia gubernatiua. Et hæc differt specie ab alia prudentia quam modo explicuimus, & à prudentia politica: quæ reperitur in ciuibus. Et de hac prudentia loquitur D. Thomas loco citato in vltimo argumento. Ad hanc autem prudentiam non pertinet essentialiter iudicium iustum: quanuis illud ab ea sumat magnā perfectionem, quæ est vis coerciua adiuncta authoritate iudicis & superioris. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sit licitum iudicare. AD Secundum sic proceditur.{ Infr. ar. 3. et 6. & q. 67. art. 1. & 4. dist. 48. corpo. princi. Et Ro. 1. cor. 3. prin. & ca. 14. cor. 3. fin. & 1. cor. 4. co. 4 } Videtur, quòd nō sit licitum iudicare. Non enim infligitur pœna nisi pro illicito. Sed iudicantibus imminet pœ na, quam non iudicantes effugiũt : secundum illud Matth. 7. "Nolite iudicare, vt non iudicemini." Ergo iudicare est illicitum. ¶ 2 Præterea, Roman. 14. dicitur: "Tu quis es, qui iudicas alienũ seruum? suo domino stat aut cadit." Dominus autem omniũ Deus est. Ergo nulli homini licet iudicare. ¶ 3 Præterea, Nullus homo est sine peccato, secundũ illud 1. Ioan. 1. "Si dixerimus quia peccatum non habemus, nosipsos seducimus." Sed peccanti non licet iudicare, secundum illud Rom. 2. "Inexcusabilis es ò homo omnis qui iudicas. In quo enim alterum iudicas, teipsum condemnas: eadem enim agis quæ iudicas." Ergo nulli est licitũ iudicare. SED contra est, quod dicitur Deut. 16. "Iudices & magistros constitues in omnibus portis tuis, vt iudicent populum iusto iudicio." RESPONDEO dicendum, quòd iudicium in tantum est licitum, inquantum est iustitiæ actus. Sicut autem ex † { Arti. proceden. } prædictis patet, ad hoc quòd iudicium sit actus iustitiæ, tria requiruntur. Primò quidem, vt procedat ex inclinatione iustitiæ. Secundò, quòd procedat ex auctoritate præsidentis. Tertiò, quod proferatur secũdum rectam rationem prudentiæ. Quodcunq; autem horum defuerit, iudicium erit vitiosum & illicitum. Vno quidem modo quando est contra rectitudinem iustitiæ, & sic dicitur iudicium peruersum vel iniustum. Alio modo, quando homo iudicar de his, in quibus non habet auctoritatem: & sic dicitur iudicium vsurpatum. Tertio modo, quando deest certitudo rationis, puta cùm aliquis de his iudicat, quæ sunt dubia vel occulta propter aliquas leues coniecturas: & sic dicitur iudicium suspiciosum vel temerariũ . AD primum ergo dicendum, quòd Dominus ibi prohibet iudicium temerarium, quod est de intentione cordis, vel de alijs incertis, vt † { Lib. 2. ca. 28. to. 4. } Augustinus dicit in libro de sermone Domini in mōte . Vel prohibet ibi iudicium de rebus diuinis: de quibus cũ sint supra nos, non debemus iudicare, sed simpliciter ea credere: vt † { Canone 5. in Matth. non procul à fin. } Hilarius dicit super Matthæum. Vel prohibet iudicium quod non sit ex beneuolentia, sed ex animi amaritudine, vt † { Hom. 17. in opere imperfecto. tomo. 2. } Chrysostomus dicit. AD secundum dicendum, ꝙ iudex constituitur, vt minister Dei. Vnde dicitur Deuter. 1. "Quod iustum est iudicate." Et postea subdit: "Quia Dei est iudicium." AD tertium dicendum, quòd illi qui sunt in grauibus peccatis, non debent iudicare eos, qui sunt in eisdem peccatis vel minoribus, vt † { Hom. 24. nō remotè à prin. toma. 2. } Chrysostomus dicit super illud Matth. 7. "Nolite iudicare." Et præcipuè hoc est intelligendum quando illa peccata sunt publica: quia ex hoc generaretur scandalum in cordibus aliorum. Si autem non sunt publica, sed occulta, & necessitas iudicandi immineat, propter officium potest cum humilitate & timore vel arguere, vel iudicare. Vnde † { Lib. 2. ca. 30. à medio to. 4. } Augustinus dicit in lib. de sermone Domini in monte. "Si inue niremus nos in eodem vitio esse, congemiscamus, & ad pariter conandum inuitemus." Nec tamen propter hoc homo sic seipsum condemnat, vt nouum condemnationis meritum sibi acquirat: sed quia condemnans alium, ostendit se similiter condemnabilem esse, propter idem peccatum vel simile. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iudicare est licitum si ad sint tres requisitæ conditiones. Prima quòd procedat ex inclinatione iustitiæ. Secunda quòd procedat ex authoritate præ sidis. Tertia quòd procedat secundum rectam rationem prudentiæ. Secunda conclusio. Defectu cuiusq; istarum conditionum reddit iudicium illicitũ . Ex defectu quidem primæ efficitur iniquũ & peruersum: ex defectu secundæ vsurpatum: ex defectu tertiæ præsumptuosum & temerarium. COMMENTARIVS. IN hoc articulo primò est notandum, ꝙ Diuus Tho. non eò hanc difficultatẽ mouet in præsenti, vt definiat licitum esse iudicare. Hoc enim definitum fuerat articulo præcedenti: hoc ipso quòd Diuus Tho. docuit iudicium esse actum iustitiæ. Sed instituit præsentem articulum, vt explicaret tres illas conditiones in prima conclusione positas, requisitas esse vt iudicium licitè fiat. Notandum secundo, quòd prima conditio harũ trium sumitur ex parte finis. Nam vt dixi articulo præcedenti, finis immediatus iudicij est bonum iustitiæ. Secunda conditio sumitur ex parte agentis, scilicet iudicantis. Et hæc conditio, vt constat ex dictis in fine articuli præcedentis, non est necessaria ad essentialem rationem iudicij iusti absolutè loquendo, erit tamen simpliciter necessaria, vt iudicium vim habeat coerciuam. Quocirca, si priuata persona taliter intendat iudicare, vt eius iudicium vim habeat coerciuam mortaliter peccat, & eius iudicium est vsurpatum: quia reuera vsurpat autoritatem superioris, & facit seipsum custodem iustitiæ communis, cùm tamen non sit. Tertia conditio sumitur ex parte mediorum & circunstantiarum. Ad prudentiam enim spectat, ita circunspicere, vt rectum iudicium proferat. Prima conditio cæteris præstat, sicuti finis est prima causa & potissima ex qua totus ordo moralis desũmitur . Tertia conditio præstat secundæ: tum quia necessaria est ad omne iudicium iustum, siue in superiori siue in persona priuata, tum etiam quia tota rectitudo moralis ex ratione & prudentia pendet tanquam ex propria regula. Hinc fit, quòd quanuis ex defectu cuiusque istarum conditionum iudicium reddatur illicitũ : specialiter hoc continget ex defectu primæ conditionis: eo quòd est præcipua conditio. Et ideo illud iudicium quod non habet istam primam conditionem quasi per Antonomasiam appellatur iniustum & peruersum. Has tres conditiones esse requisitas ad iudicium iustũ , insinuauit socer Moysis Exodi 18. Vbi dixitei, "Prouide tibi de omni plebe viros sapientes timentes Deum, in quibus sit veritas, & oderint auaritiam: & constitue eos tribunos." In illis verbis: timentes Deum & qui oderint auaritiam expressit primam conditionem. In illis autẽ verbis, sapientes in quibus sit veritas, expressit tertiam conditionẽ . In vltimis vero verbis, constitue eos tribunos, significauit secundam cōditionem . De conditionibus secunda & tertia disputabimus in sequentibus articulis. In articulo prę senti specialiter disputatur de prima conditione. Notandum est tertiò, quòd hæc prima cōditio in triplici sensu explicatur à Magistro Soto lib. 3. de Iustitia. quæst. 4. arti. 2. Primò , ꝙ non iudicet contra iustitiam. Secundò, ꝙ iudicet ex amore iustitiæ. Tertiò, quòd non iudicet ex aliqua affectione priuata, ex ira, odio, auaritia, aut alia passione. Primumq́ue sensum præfert alijs. At communiter interpretes Diui Thomæ existimant secundum sensum esse magis germanum & intentum à Diuo Thoma. Et quidem merito. Quoniam ad secundum sensum cæteri reducuntur. Nam qui iudicat ex amore iustitiæ, idest, ex intentione qua vult seruare bonum iustitiæ, & reddere vnicuiq́ue quod suum est, quæ intentio est primus actus elicitus à virtute iustitiæ; non iudicabit contra iustitiam. Vnde primus sensus est quasi effectus secundi. Item vt quis iudicet ex amore iustitiæ, necessum est, vt non sit affectus ira vel odio. Vnde tertius sensus prærequiritur ad secundum, tanquam necessaria dispositio ad illum. Hanc secundam conditionem insinuauit Aristo. esse necessariam. 4. Ethicorum capit. 5. dicens, "Iudicem debere esse medium & mediatorem inter eos quorum causam iudicat." Itaque sicut medium æqualiter se habet ad vtrumque extremum, ita affectus iudicis in neutram partem debet propendere: sed sequi inclinationem iustitiæ, cuius est medium ponere inter partes. Et quidem in naturalibus, vt oculi pupilla possit percipere omnem colorem expers debet esse totius coloris. Nam aliàs intus existens prohibebit extraneum, vt ait Aristote. 2. de anima. Ita similiter, vt iudex possit proferre iudicium rectum inter duas partes, necesse est careat omni affectione priuata ad alteram partem: imò cum amicus censeatur alter ego, si iudex in alteram partem propendeat, censebitur iudicare in causa propria, in qua vix vnus est rectus iudex. Quare merito vocat Aristot. vbi supra. Iudicem iustitiam animatam. Cuius duplex est sensus. Primus quòd anima iudicis, vt iudex est, debet esse ipsa virtus iustitiæ: quæ totum animum iudicis ita occupet sicut anima totum corpus. Et sicut omnis operatio totius suppositi ab anima procedit, ita omnis operatio iudicis necesse est proficiscatur ex inclinatione iustitiæ. Secundus sensus est, quòd iustitia secundum se censetur quasi mortua, debet autem viuificari ex affectu iudicis sicut corpus viuificatur per animam. Ob istam causam Arist. lib. 1. Rhetoricorum capit. 1. & 2. libr. cap. 1. Eum iudicem qui conatur in alteram partem inclinare, dicit esse similem illi, qui regula qua vti debemus in mensuratione alicuius rei, in alteram partem inclinare & flectere contendit. Idcirco Areopagitæ fuerunt iudices seuerissimi, qui voce publica præconis inter dicebant illi, qui erat ius dicturus, ne proœmio, neue Epilogo vteretur coram eis. Eo quòd istæ partes orationis potissimum deseruiant ad flectendum animum iudicis. Aristotel. 3. Rhetoricorum capit. 11. animum iudicis comparat aræ deorum: quia sicut Deus in omni sua operatione est summè rectus, & omnis passionis expers: ita animus iudicis omni passione debet esse vacuus, & ideo sacræ literæ Deum appellant iudicem. Genesis. 1. Vbi nos legimus, I"n principio creauit Deus", Hebraicè habetur Heloim, id est iudices creauit, & è contra iudices appellantur dij. Vt dicitur in Psalm. "Deus stetit in synagoga Deorum", id est iudicum. Insinuatur enim quòd affectus iudicis valde similis esse debet affectui Dei. Istum affectum & inclinationem ad iustitiam quam iudex tenetur habere explicatur Sapientiæ capit. 1. "Diligitè iustitiam qui iudicatis terram." Idipsum insinuatur Exodi 23. Leuitici 19. Deuteronomij capit. 1. & 16. sed præcipuè Matth. 5. "Beati qui esuriunt & sitiunt iustitiam." Ita q́ue affectus iustitiæ non debet esse qualiscunque sed auidissimus, qualis est appetitus cibi & potus in eo qui fame & siti laborat. Vltimò est notandum, quòd ista secunda conditio ex suo genere obligat sub culpa mortali: quoniam, vt diximus sumitur ex fine. Cęterum in particulari non semper erit peccatum mortale iudicium non procedens ex inclinatione iustitiæ. Satis fuerit ad euitandum peccatum mortale, quòd iudicium secundum substantiam procedat quasi ex affectu iustitiæ . v. g. quòd iudex reddat vnicuique quod suum est: & hoc intendat, quanuis admisceatur ibi aliquis amoris affectus vel odij. In quo casu tantum erit culpa venialis obleuitatem passionis, quæ non tanta fuit, vt perturbaret rationem iudicis & iustitiæ. DVbitatur circa solutionem ad tertiũ . Vtrùm mortaliter peccet iudex, qui existens in peccato mortali profert iudicium vtens officio & authoritate iudicis. In hac re primo cauendus est error Vvitcleph, qui asseruit per quodcunque peccatum mortale iudicem siue secularem siue ecclesiasticum ipso iure amittere iurisdictionem & officium iudicis. Damnatus est iste error Concilio Constantiensi sessione 8. errore quintodecimo. Ex hoc sequitur iudicem existentem in peccato mortali nō ex eo peccare neque peccato mortali, neque veniali, quia iurisdictionem vsurpet: quia secundum fidem tenemur fateri illum esse verum iudicem. Tota autem dubitatio est, vtrùm mortaliter peccet, eo quòd malè vtatur iurisdictione & authoritate publica quam habet. In qua re Alexander Alensis, quem refert Syluester in summa, verbo. Iudex. §. duodecimo. indiscriminatim docet, tam iudicem ecclesiasticum, quam secularem peccare, si proferat iudicium existens in peccato mortali, quanuis sit peccator occultus. Alij Theologi distinguunt de seculari & ecclesiastico iudice. Et dicunt secularem non peccare mortaliter pronunciando iudicium si eius peccatum fuerit occultum. Putant autem iudicem ecclesiasticum peccare mortaliter proferendo iudicium, quanuis sit peccator occultus. Ita Syluester verbo, Correctio. §. 16. & sequitur in hac sententia Paludanum docentem illam in. 4. distinctione 19. quæstione. 3. Imo & Diuus Thomas eadem distinctione, quæ stione. 2. articul. 2. eiusdem fuit opinionis. Argumentum potissimum quo mouentur est, quoniam materia spiritualis qualis est sententia prolata à iudice ecclesiastico, non est prophanè & irreligiosè tractanda, ergo iudex ecclesiasticus manẽs in peccato mortali, non debet proferre sententiā , quia prophanè & irreligiosè profert illam spiritualem, qualis est ecclesiastica. PRO decisione sit prima conclusio. Si iudex existens in peccato mortali proferat sententiam, non peccabit mortaliter, si peccatum eius non fuerit publicum & scandalosum. Hæc conclusio intelligitur de vtroque iudice. Est etiam intelligenda siue eius peccatum fuerit occultum siue publicum, dummodo non sit scandalosum. Voco scandalosum ex quo sententia iudicis contemnitur, & fit quasi irrisoria in populo . v. g. Si iudex fuerit publicus concubinarius & proferat iudicium contra alium concubinarium suæ iurisdictionis, tale iudicium meritò contemnetur à subditis & fiet irrisorium. Cæterum si iudex existens publicus concubinarius condemnauerit latronem ad patibulum: eius concubinatus licet sit scandalosus simpliciter in republica: non tamen in ordine ad istam sententiam censebitur scandalosus. Quia non reddit contemptibile iudicium. Istam conclusionem docent multi viri docti: quanuis non ita explicatam. Caietan. 3. tomo, opusculorum, opusculo de vsu rerum spiritualium. Magister Soto vbi supra. Diuus Thomas absque dubio fauet huic sententiæ: & mutauit illam quam tenuit in quarto Sententiarum in hoc articulo solutione ad tertium. Et supra quæstione. 33. articulo. 5. Et tertia parte quæstione 64. articul. 6. Et probatur conclusio. Primò, Iudex in tali peccato existens, si sententiam proferat iuxta leges iustitiæ, non peccat contra iustitiam neque contra charitatem, nullum ergo peccatum mortale committit in tali casu. Consequentia patet, quia non est alia virtus, quā ille iudex possit violare: cuius transgressus sit culpa mortalis. Probatur antecedens. Primo, quòd non violet iustitiam, supponimus: ex eo quòd seruat omnes leges iustitiæ. Quòd autem non violet charitatem. Probatur quoniam non est scandalosum eius iudicium, & non potest aliter violare charitatem, nisi scandalosum sit, ergo &c. Et confirmatur, quia vt supponimus eius iudicium non redditur contemptibile. Probatur secundo conclusio de iudice ecclesiastico. Iudex ecclesiasticus nulla sanctitate sacratur ad exercendum iudicis officium ergo sententia quam profert in causa spirituali non expostulat per se loquendo sanctitatem in iudice, atque adeo eius peccatum non reddit ipsam sententiam illicitam saltim mortaliter, si alias fuerit iusta & non scandalosa populo. Prima cōsequentia probatur. Quoniam si ministerium iudicis ecclesiastici per se expostulat sanctitatem in iudice, insufficienter prouisum esset ab ecclesia, imo & à Christo, quòd iudex ecclesiasticus non consecraretur speciali sanctitate, sicut consecratur sacerdos ad ministerium altaris, & ad iudicium quod exercet in sacramento confessionis. Hæc autem insufficientia non est admittenda in ecclesia. Ex hoc soluitur argumentum pro opposi ta sententia. Respondetur enim, quòd materia iudicij ecclesiastici non ita est sancta, quòd sanctificet animas: sicut sacramenta. Neque est adeo proxima sanctitati gratiæ, vt expostulet per se specialem sanctitatem in iudice: sicut expostulant ministeria diaconatus & subdiaconatus: quocirca non debet regulari eius tractatio per regulas religionis per se loquendo: sed per regulas iustitiæ, & ex consequenti quanuis non religiose tractetur, non erit peccatum mortale. Secunda conclusio. Iudex qui existens in peccato mortali scandalosè profert sententiam, peccat mortaliter & contra charitatem: quia scandalizat populum, & quodammodo contra iustitiam: quia publicam sententiam alias iustam & necessariam, reddit contemptibilem. Scandalosum peccatum intelligo ad sensum expositum supra. Ex quo sequitur quòd iudex existens in tali peccato si immineat necessitas reipublicæ, vt proferatur sententia super aliquod crimen: tenetur vel resipiscere publicam agendo pœnitentiam, aut officium iudicis deponere: vt iudex de nouo creatus sententiam pronuntiet, quia est periculũ in mora. Tertia & vltima conclusio. Iudex existens in peccato mortali occulto si proferat sententiam, nullum peccatum committit, etiam veniale: quanuis sit iudex ecclesiasticus. Committet autem peccatum veniale si eius peccatum fuerit publicum, non tamen scandalosum. Primam partem conclusionis existimo probabiliorẽ quàm contrariam sententiam, quam docet Soto vbi supra. Existimat enim esse peccatum veniale in tali iudicio, eò quòd iudex talem sententiam proferens ipso opere profitetur se immunem à culpa mortali, atque adeo censetur hypocrita: & ex consequenti venialiter saltim delinquit. Sed nostram conclusionem docet vt credo Diuus Thom. in solutione ad tertium huius articuli. Asserit enim iudicem existentem in peccato occulto, si cum humilitate proferat sententiam, non peccare. Atsi peccaret venialiter, minimè diceret Diuus Thomas absolutè non peccare. Præterea probatur ratione, qua probaui primam conclusionem. Aequa enim vide tur illa ratio de vtraq; culpa. Id verò quod dicit Magister Soto de hypocrita parum mouet: quia supponimus iudicem constringi legibus iustitiæ ad iudicandum, ergo nō est dicendus hypocrita si iudicet. Et hoc est, quod docet Diuus Thomas, cùm dicit in solutione ad tertium. quòd si cum humilitate iudicet, non peccat. Cum humilitate, idest, non animo ostendendi se zelosum communis boni: sed satisfaciendi officio suo, qui si hac ratione non obligaretur, cessaret à iudicio cognoscẽs se minus dignum tanto ministerio. Secunda pars conclusionis est manifesta: quoniam iudicium prolatum à tali iudice non potest non generare aliquale scandalum, & aliqualem sui contemptum atq; adeo non potest non esse aliquale peccatũ . 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm iudicium ex suspicione procedens, sit licitum? AD Tertium sic proceditur. { Locis supra art. 2. inductis. Et quolib. 12. ar. 25. } Videtur, quòd iudicium ex suspicione procedens, non sit licitum. Suspicio enim videtur esse opinio incerta de aliquo malo. Vnde & † { Lib. 6. ca. 3. tom. 5. } Philosophus in 6. Ethicorum, ponit quòd suspicio se habet & ad verum & ad falsum. Sed de singularibus contingentibus non potest haberi opinio nisi incerta. Cùm ergo iudicium humanum sit circa humanos actus, qui sunt in singularibus & contingentibus, videtur quòd nullum iudicium esset licitum, si ex suspicione iudicare non liceret. ¶ 2 Præterea. Per iudicium illicitũ sit aliqua iniuria proximo. Sed suspicio mala in sola opinione hominis consistit: & sic non videtur ad iniuriam alterius pertinere. Er go suspicionis iudicium non est illicitum. ¶ 3 Præterea, Si sit illicitum, oportet quòd ad iniustitiam reducatur: quia iudicium est actus iustitiæ, vt † { Artic. 1. } dictum est. Sed iniustitia ex suo genere semper est peccatũ mortale, vt suprà † { Quæst. 59. artic. 4. } habitum est. Ergo suspicionis iudicium esset semper peccatum mortale, si esset illicitum. Sed hoc est falsum: quia suspiciones vitare non possumus, vt dicit † { Tract. 90. in Ioā . circa mediũ. tom. 9. } Gloss. August. super illud 1. ad Corinth. 4. "Nolite ante tempus iudicare." Ergo iudicium suspiciosum non videtur esse illicitum. SED contra est, quod † { Homi. 17. in opere imperfecto in prin. to. 2. } Chrysostomus super illud Matthæi 7. "Nolite iudicare", &c. dicit: Dominus hoc mandato non prohibet Christianos ex beneuolentia alios corripere, sed ne per iactantiam iustitiæ suæ Christiani Christianos despiciant, & solis plerunque suspicionibus odientes cæteros, & cōdemnantes . RESPONDEO dicendum, quòd sicut Tullius dicit, suspicio importat opinionem mali, quando ex leuibus indicijs procedit. Et contingit ex tribus. Vno quidem modo ex hoc, quòd aliquis ex seipso malus est: & ex hoc ipso, quasi conscius suæ malitiæ, faciliter de alijs malum opinatur, secundùm illud Eccles. 10. "In via stultus ambulans, cùm ipse sit insipiens, omnes stultos æstimat." Alio modo prouenit ex hoc, quòd aliquis malè afficitur ad alterũ : cùm enim aliquis contemnit vel odit aliquem, aut irascitur, vel inuidet ei, ex leuibus signis opinatur mala de ipso: quia vnusquisque faciliter credit quod appetit. Tertio modo prouenit ex longa experientia. Vnde † { Li. 2. Rheto. c. 13. parũ à princ. tom. 6. } Philosophus dicit in 2. Rhetoric. quòd senes sunt maximè suspiciosi: quia multotiens experti sunt aliorum defectus. Primæ autem duæ suspicionis causæ, manifestè pertinent ad peruersitatem affectus. Tertia verò causa diminuit rationem suspicionis, inquantum experientia ad certitudinem proficit, quæ est contra rationem suspicionis. Et ideo suspicio vitium quoddam importat: & quanto magis procedit suspicio, tanto magis est vitiosum. Est autem triplex gradus suspicionis. Primus quidem gradus est, vt homo ex leuibus indicijs de bonitate alicuius dubitare incipiat. Et hoc est veniale & leue peccatum. Pertinet enim ad tentationẽ humanam, sine qua vita ista non ducitur: vt habetur in † { Est Aug. tracta. 90. in Ioā . parum ante med. to. 9. } Gloss. super illud 1. ad Corinthios. 4. "Nolite ante tempus iudicare." Secundus gradus est, cùm aliquis pro certo malitiam alterius æstimat ex leuibus indicijs. Et hoc si sit de aliquo graui, est peccatum mortale, inquantum non est sine contemptu proximi: Vnde glossa ibidem subdit. Etsi ergo suspiciones vitare non possumus, quia homines sumus, iudicia tamen, id est, diffinitiuas firmasq́ ; sententias continere debemus. Tertius gradus est, cùm aliquis iudex ex suspicione procedit ad aliquem condem nandum, & hoc directè ad iniustitiam pertinet: vnde est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, quòd in humanis actibus inuenitur aliqua certitudo, non quidem sicut in demonstratiuis, sed secundum quod conuenit tali materiæ, puta cum aliquid per idoneos testes probatur. AD secũdum dicendum, quòd ex hoc ipso quòd aliquis malā opinionẽ habet de alio sine causa sufficienti, indebitè contemnit ipsum: & ideo iniuriatur ei. AD tertium dicendum, ꝙ quia iustitia & iniustitia est circa exteriores operationes (vt † { Quæst. 59. arti. 2. ad tertium. } dictum est) tunc iudicium suspiciosum directè ad iniustitiam pertinet, quando ad actum exteriorem procedit: & tunc est peccatum mortale, vt † { In corpore artic. } dictum est. Iudicium autem interius pertinet ad iniustitiam, secundùm quòd comparatur ad exterius iudicium, vt actus interior ad exteriorem, sicut concupiscentia ad fornicationem, & ira ad homicidium. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Suspicio est opinio mali ex leuibus indicijs procedens. Secunda conclusio. Iudicium ex suspicione procedens illicitum est & vitiosum. Tertia conclusio. Tres sunt suspicionis gradus, primus cum quis ex leuibus indicijs incipit dubitare de malitia alterius, & tunc est peccatum veniale. Secundus quando quis ex leuibus indicijs pro certo æstimat & iudicat malitiam alterius. Et tunc si fuerit in re graui erit peccatum mortale. Tertius cum iudex ex leuibus indicijs aliquem in foro exteriori cōdemnat . Et tunc est peccatum mortale contra iustitiam. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem notandum est, quod quanuis D. Thom. à principio articuli sequutus Ciceronem definierit strictè suspicionem prout distinguitur à dubio & à iudicio temerario, quæ definitio continetur in prima cōclusione ; Cæ terùm in prosecutione articuli confundit ista tria: quoniam in primo gradu suspicionis comprehendit dubium de malitia proximi. In secundo gradu iudicium certum & determinatum de malitia proximi vocat suspicionem. Et hoc quidem non fuit peculiare Diui Thomæ: sed communiter viri doctissimi ista tria confundunt: & vt in plurimum solent ea appellare quasi communi nomine iudicium temerarium. Et fortassis ratio huius cōfusionis ea fuit, quòd hæc tria in duobus cōueniunt . Primò quòd sunt de malo proximi, voco malum proximi non ipsum malum materialiter in semetipso, sed formaliter sumptum quatenus suam malitiam in operantem refundit. Vt explicat Diuus Thomas in articulo sequenti ad secundum. & propterea dixi de malo proximi, idest, quod reddit ipsum proximum malum moraliter. Secundo conueniunt in hoc quod procedunt ex indicijs leuibus, quibus vir prudens moueri non debet. Sed nihilominus ista tria distinguuntur quàmplurimum. Etenim dubium secundùm propriam sui rationem tunc duntaxat contingit, quando animus leuioribus indicijs in vtramque partem mouetur, sed in neutram declinat, manetq́ue in ambiguo pendens. Et ideo Aristoteles in 3. Metaphysic. capit. 1. dubitantes comparat hominibus ligatis, qui neque huc neque illuc se vertere possunt. Iudicium vero temerarium si propriè sumatur, est certa & determinata sententia cui nulla dubitatio admiscetur de malitia proximi. Suspicio autem importat assensum de malo proximi, sed cum magna formidine alterius partis. In primo differt à dubio, in secundo vero à iudicio temerario. Et ob id me ritò definitur quod sit quædam opinio mali. Opinio etiam est assensus incertus & formidolosus. Distinguitur autem suspicio ab opinione in eo quod opinio autore Aristo. 6. Ethicorum, cap. 9. indifferenter se habet ad bonum & malum, & potius sumitur speculatiuè quam practicè: suspicio vero denotat assensum practicum, & propriè loquendo tantum est de malo, & ita definitur opinio mali. Sed mihi videtur quòd suspicio sit debilis opinio. DVbium est, Vtrùm suspicio stricte sumpta ex suo genere sit peccatum mortale, & in materia graui sit in indiuiduo & de facto peccatum mortale. Probatur pars negatiua primò ex Diuo Thoma qui expressè docet in hoc articulo quod in primò gradu suspicionis solum interuenit peccatum veniale. In primo autem gradu comprehendit D. Thom. dubitationem & suspicionẽ : quæ importat assensum vnius partis, cùm formidine alterius. Et hoc aperte constat quia primum gradum suspicionis distinguit Diuus Thomas à secũdo gradu. In secundo vero gradu loquitur expresse Diuus Thomas de iudicio temerario, in quo nulla admiscetur formido, & dubietas alterius partis. Igitur in primo gradu comprehendit suspicionem. In eadem sententia videtur esse Diuus Augustinus cuius est glossa super 1. ad Corinth. capit. 14. relata hic à Diuo Thoma, & desumpta ex Augustino tractatu. 90. in Ioannem. Confirmatur. Nam vt inquit Diuus Augustinus loco citato, suspicio pertinet ad humanam tentationem sine qua vita hominis duci nequit, ergo tantùm est peccatum veniale. Secundo iudicium temerarium ex eo tantum est peccatum veniale aut mortale, quatenus per illud proximus despicitur & contemnitur: sed per suspicionem proximus non perfectè despicitur, ergo nō excedit limites peccati venialis. Cōsequentia patet, quia vbi est leuis iniuria & leuis proximi contemptus, non committitur graue peccatum, cuiusmodi est mortale. Minor probatur. Quia proximus tunc duntaxat perfectè contemnitur, quando absque dubitatione de eius malitia iudicatur. Confirmatur. Nam suspicio de malitia proximi non contrariatur fraternæ charitati: contingit enim inter amicos, quod vnus suspicatur male de altero: ergo non est peccatum mortale ex suo genere. In hoc dubio Caietanus in præsenti, & in Summa, verbo suspicio, & in verbo iudicium temerarium, docet suspicionem etiam in re graui non esse peccatum mortale quādiu suspicio manet intra limites suspicionis: ita quod non excludat omnem formidinem. Aliqui ex Summistis verbis citatis. Et in verbo præ sumptio, inclinant in hanc sententiam: præ sertim summa Rossela. Magister Soto vbi supra, articulo. 3. asserit cum Caietano suspicionem non esse peccatum mortale ex suo genere, addit tamen quod in indiuiduo erit aliquando peccatum mortale propter nimiam grauitatem materiæ. Peccaret enim mortaliter, qui leuibus indicijs inductus suspicaretur aliquem esse hæreticum aut crimen nefandum commisisse. Quidam nouiores Theologi dicunt, quòd suspicio in materia graui erit culpa venialis si per modicum tempus duraret: erit autem mortalis culpa si longo tempore perseuerauerit in animo. PRO decisione primò explicādum est, quid sit materia grauis: Deinde quæ appellentur leuia indicia. Materia grauis in hoc loco illa censetur, ex qua valdè contemnitur & despicitur proximus. Hæc autem materia licet vt communiter dicunt, sit regulariter mortale peccatum: sed tamẽ neque est necesse quòd sit semper mortale, neque omne peccatum mortale reputatur semper materia grauis in ordine ad suspicionem & iudicium temerarium. Etenim si quis suspicaretur de aliquo qui inter ingenuos haberi solet, ex leuibus indicijs; ex vili sanguine natum esse: ista suspicio in materia graui versaretur, quanuis nullum malum mortale suspicetur de proximo. Item qui ex leuibus indicijs suspicaretur aliquem virum probum in cōsuetudinem duxisse mentiri in familiaribus collocutionibus, quanuis hæc mendacia non sint peccata mortalia: erunt tamen materia grauis respectu suspicionis huiusmodi. Denique si quis suspicaretur de viro aulico & profano quòd inhonesto amore prosequitur fœminam: quanuis inhonestus amor sit peccatum mortale, non tamen respectu huius hominis censetur materia grauis in ordine ad suspicionem & iudicium: quia istius modi homo non reputat iniuriam sibi fieri per tale iudicium: quin potius gloriatur. Itaque grauitas materiæ in hac parte non est secundùm seipsam expendenda ponderandaq́ue, sed per respectum ad personam cui applicatur per suspicionem aut iudicium. Nam quod graue reputatur respectu vnius hominis, leuissimum esse poterit comparatione alterius. Circa iudicia leuia generalis regula sit. Illa reputari leuia moraliter quæ non sufficiunt ex seipsis mouere animum viri probi & prudentis ad suspicandum malum de proximo. Sed in particulari leuitas aut grauitas indiciorum ex multis pensanda est. Primò ex proportione ipsorum ad illud malum quod indicant. Reputantur enim indicia quasi signa, & malũ ipsum, de quo est suspicio, tanquā signatum. Secundò debet haberi respectus ad grauitatem materiæ circa quam versanrur illa indicia. Etenim indicia quæ in materia non multum graui censentur sufficientia, in materia grauissima, vt in crimine hæ resis, non sunt habenda vt sufficientia ad iudicandum: sed vt leuissima. Tertiò debet haberi respectus ad qualitatem personæ de qua fit suspicio. Nam aliqua indicia sufficient ad iudicandum aliquod malum de homine priuato & profano: quæ leuissima erunt ad id suspicandum de viro grauissimæ authoritatis & virtutis, maxime si est persona publica. Denique indicia comparari debent ad animum iudicantis. Nam aliqua sufficient ad dubitandum, quæ non sufficient ad suspicandum. Et aliqua sufficient ad suspicandum quæ non ad iudicandum. Quæ omnia committenda sunt prudentis & timorati viri arbitrio. HIS suppositis sit prima conclusio. Suspicio ex leuibus indicijs procedens de malo proximi ex genere suo est peccatum mortale. Hanc conclusionem docent viri grauissimi & moderni & multi ex antiquis. Et probatur primò. In sacris literis prohibetur iudiciũ temerarium, Matth. 7. "Nolite iudicare, & non iudicabimini." Et Roman. 14. & 1. Corinthiorum. 4. & Iacobi. 4. dicitur: "quod qui detrahit fratri suo aut iudicat, legi detrahit & de lege iudicat," sed iudicium temerarium secundùm vsum sapientium appellatur etiam illa sententia, quæ cum assensu alterius partis admittit formidinem alterius: quæ est suspicio, ergo suspicio prohibetur in sacris literis, atque adeo ex suo genere est peccatum mortale. Confirmatur. Sacræ literæ prohibent iudicium temerarium, quod est in vsu apud homines: nam iudicium omnem formidinem excludens, raro contingit: at suspicio est frequens apud homines, ergo & illa prohibetur nomine iudicij locis citatis, ergo suspicio potissime prohibetur. ¶ Secundò probatur. Malitia suspicionis consistit in iniuria, quæ fit proximo quatenus despicitur & contemnitur: sed iniuria ex suo genere est culpa mortalis, ergo &c. ¶ Vltimò probatur, & specialiter arguitur contra sententiam Magistri Soto. Illud vitium, quod intra limites suæ materiæ absque hoc quòd trahatur ad speciem alterius vitij, est aliquando mortale peccatum, ergo ex suo genere est mortale. Sed secundùm Magistrũ Soto iudicium in re grauissima manens intra limites suspicionis est peccatum mortale, ergo ex suo genere est peccatum mortale. Dicunt aliqui, istum modum dicendi Magistri qui est communis apud Theologos, ita esse accipiendum & intelligendum: quod suspicio indeliberata quandiu indeliberata, non est ex suo genere peccatum mortale: quia quandiu subest indeliberationi non potest esse peccatum mortale. Hæc solutio nullam habet apparentiam: quia si Theologi loquuntur cum Magistro de suspicione indeliberata, falsò dictum est, quòd cum fuerit in re grauissima est peccatum mortale. Nam indeliberatio tollit grauitatẽ culpæ mortalis in quacunque materia. Secunda conclusio. Suspicio in materia graui est in indiuiduo culpa mortalis, etiam si per breue tempus duret: si sit deliberarata. Prima pars cōclusionis sequitur ex præ cedenti. Nam illud vitium quòd ex suo genere est mortale, redditur mortale in indiuiduo ex grauitate materiæ. Sed suspicio ex genere suo est mortale peccatum, ergo &c. Et confirmatur. Nam alias ferè nullum esset peccatum mortale in materia iudicij temerarij: quoniam vt dicebamus, rarissime contingit, quòd ex leuibus indicijs procedat iudicium temerarium omnino certum & determinatum, ergo si suspicio cui admiscetur aliqua dubietas non est peccatum mortale etiam in materia graui, rarissimè continget mortale peccatũ in iudicio temerario: quod falsum est. Secunda pars conclusionis probatur. Quod iniuria illata proximo sit grauis aut leuis non prouenit ex temporis breuitate aut longitudine, ergo vt suspicio in materia graui sit culpa mortalis non requiritur temporis longitudo. Hoc tamen debet intelligi dummodo sit deliberata suspicio: quę est tertia pars conclusionis. Quæ dicimus de suspicione à fortiori sunt dicenda de iudicio temerario. De dubio autem prima cōclusio etiam est certissima. An vero secunda conclusio procedat eodem modo de dubio atque de suspicione explicandum est articulo sequenti. Ad primum argumentum respondetur, D. Thomā in primo gradu suspicionis non loqui strictè de suspicione vt differt à dubio & à iudicio, sed potius comprehendere & dubium & iudicium: & omnia hæc appellat suspicionẽ in primo gradu: quanuis non procedant ex deliberatione: quod insinuauit D. Tho. in illis verbis cum incipit dubitare, idest cum non ex deliberatione, sed indeliberatè suspicatur aut iudicat. Iudicium enim tunc censetur incipere, quando ex deliberatione procedit. In secundo vero gradu suspicionis non solũ D. Tho. cōprehendit iudicium cui nulla admiscetur formido, sed etiā suspicionem stricte sumptā quando & iudiciũ & suspicio ex deliberatione procedũt , & plenā animi deliberationẽ in iudicio aut suspicione interuenientem vocat D. Tho. certitudinẽ & firmitatẽ sententiæ. Ad confirmationem negatur suspicionẽ deliberatā pertinere ad tẽtationem humanā : quin potius pertinet ad tentationem diabolicam. Ad secundum argumentum respondetur, quòd licet in iudicio temerario reperiatur perfectior & magis consummata iniuria proximi: in suspicione tamen tanta fit iniuria proximo in materia graui, quæ sufficiat constituere peccatum mortale, & lædere mortaliter amicitiam & charitatem fraternam, Pugnat enim cum vera proximi amicitia quod quis ex leuibus indicijs grāde malum de proximo suspicetur: quia ille excessus asserendi prouenit ex malitia voluntatis. Et per hoc soluitur argumentum & confirmatio. Circa solutionem ad tertium Diui Thomæ nota, quòd non solum in iudice, verùm in persona priuata iudicium temerarium animo conceptum per se loquendo disponit ad exteriorem iniuriam proximi: disponit enim ad verba externa prolatiua talis iudicij, per quæ iniuriam exteriorem irrogabit proximo. Disponit etiam ad hoc quòd taliter iudicans opere externo siue facto siue verbo contemnat & despiciat proximum: de quo graue malum suspicatur, & quem in sua mente contemnit: in qua etiam ei iniuriam facit. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm dubia sint in meliorem partem interpretanda. AD Quartum sic proceditur. Videtur quòd dubia non sint in meliorem partem interpretanda. Iudicium enim magis debet esse de eo, quod vt in pluribus accidit. Sed in pluribus accidit, quòd aliqui malè agāt : quia "stultorum infinitus est numerus", vt dicitur Ecclesiast. 1. "Proni enim sunt sensus hominis ad malum ab adolescentia sua", vt dicitur Genes. 8. Ergo dubia magis debemus interpretari in malum, quàm in bonum. ¶ 2 Præterea. Augustin. † { Lib. 1. de doctr. Christiana, in prin. to. 3. } dicit, quòd ille piè & iustè viuit, qui rerum integer est æstimator, in neutram partem declinando. Sed ille qui interpretatur in melius quod dubium est, declinat in alterā partem. Ergo hoc non est faciendum. ¶ 3 Præterea. Homo debet diligere proximum sicut seipsum. Sed circa seipsum homo debet dubia interpretari in peiorem partem: secundùm illud Iob. 9. "Verebar omnia opera mea." Ergo videtur quòd ea quæ sunt dubia circa proximos, sint in peiorem partem interpretanda. SED contra est quòd Rom. 14. super illud, "Qui non manducat, manducantem non iudicet." Dicit Gloss. "Dubia in meliorem partem sunt interpretanda." RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præc. ad 2. } dictum est, ex hoc ipso, quòd aliquis habet malam opinionem de alio absque sufficienti causa, iniuriatur ei, & contemnit ipsum. Nullus autem debet alium cōtemnere vel nocumentũ quodcunq; inferre, absque causa cogente. Et ideo vbi non apparent manifesta indicia de malitia alicuius, debemus eum vt bonum habere, in meliorem partem interpretando quod dubium est. AD primum ergo dicendum, quòd potest contingere quòd ille qui in meliorem partem interpretatur, frequentius fallatur. Sed melius est, quòd aliquis frequẽter fallatur, habens bonam opinionem de aliquo malo homine, quā quòd rariùs fallatur habens malam opinionem de aliquo homine bono: quia ex hoc fit iniuria alicui, non autem ex primo. AD secundum dicẽdum , quòd aliud est iudicare de rebus, & aliud de hominibus. In iudicio enim in quo de rebus iudicamus, non attenditur bonum vel malum ex parte ipsius rei de qua iudicamus, cui nihil nocet qualitercunque iudicemus de ipsa, sed attenditur ibi solum bonum iudicantis, si verè iudicet: vel malum, si falsò: quia verum est bonum intellectus, falsum autem est malum ipsius, vt dicitur in 6. Ethicorum: & ideo vnusquisque{ Li. 6. Ethicor. ex c. 2. colligitur, tom. 5. Li. 6. Metaph. tex. 8. habetur expreß è tom. 3. } debet niti ad hoc, quòd de rebus iudicet, secundùm quod sunt. Sed in iudicio, quo iudicamus de hominibus, pręcipuè attenditur bonum & malum ex parte eius de quo iudicatur: qui hoc ipso honorabilis habetur ꝙ bonus iudicatur, & cōtemptibilis , si iudicetur malus. Et ideo ad hoc potius tendere debemus in tali iudicio, quòd hominem iudicemus bonum, nisi manifesta ratio in cōtrarium appareat. Ipsi autem homini iudicanti falsum, iudicium, quo bene iudicat de alio, non pertinet ad malum intellectus ipsius: sicut nec ad eius perfectionem pertinet secundùm se cognoscere veritatem singularium contingentium, sed magis pertinet ad bonũ affectum. AD tertium dicendum, quòd interpretari aliquid in deteriorem vel meliorem partem contingit dupliciter. Vno modo per quandam suppositionem: & sic cùm debemus aliquibus malis adhibere remedium, siue nostris, siue alienis, expedit ad hoc, vt securius reme dium apponatur, quòd supponatur id quod est deterius: quia remedium quod est efficax contra maius malum, multò magis est efficax contra minus malum. Alio modo interpretamur aliquid in bonũ vel malum, diffiniendo, siue determinando: & sic in rerum iudicio debet aliquis niti ad hoc, vt interpretetur vnumquodque, secundùm quod est. In iudicio autem personarum, vt interpretetur in melius: sicut dictum † { In cor. ar. & ad 2. } est. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Et ratio est, quia aliàs fit iniuria proximo, dum contemnitur absque causa cogente. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istum articulũ , Vtrùm in dubijs teneamur ex præcepto declinare positiuè in meliorem partem. Arguitur primò pro parte negatiua, dum in sacris literis prohibemur, ne proximum contemnamus: solum dicitur: Nolite iudicare, & non iudicabimini, Nolite condemnare & non condemnabimini. Tu quis es qui iudicas alienum seruum. At vero qui iudicat taliter quòd non declinat in alteram partem, sed est dubius, non iudicat alienum seruum, ergo non facit contra præ ceptum. Secundò. Nemo tenetur extra necessitatis articulum impendere honorem vel aliquod beneficium proximo: sed in casu dubio declinare in meliorem partem est impendere honorem proximo positiuè, ergo ad hoc non tenemur in omni re dubia: sed sufficiet quòd nos habeamus negatiuè vel quòd suspendamus iudicium. Tertiò. Si in re dubia esset peccatum suspendere assensum & iudicium: sequeretur quod in materia graui semper esset peccatũ mortale, siquidẽ est peccatum iniustitiæ quod ex genere suo est mortale. Cōsequens tamen videtur falsum, & contra iudicium Diui Thomæ in articulo. 3. vbi ait, quòd quando ex leuibus indicijs de bonitate alicuius incipit homo dubitare, est veniale & leue peccatum. De hac difficultate sunt duæ opiniones. Altera Caietani in hoc articulo asserentis, nunquam esse peccatum suspendere intellectum: & habere nos negatiue erga bonitatem vel malitiam proximi in rebus dubijs. Altera est Magistri Soto lib. 3. de iustitia, quæst. 4. art. 4. vbi ait, quòd non solum tenemur non malè iudicare de proximo: sed etiam tenemur de illo bonam positiuè habere opinionem in dubijs. Et ita intelligit Diuus Thomas in hoc artic. 4. Inter has duas sententias magis nobis placet quædam media: quæ sequentibus conclusionibus explicatur. Prima conclusio. Regula illa celebris, dubia sunt in meliorem partem interpretanda, duplicem sensum potest habere. Alterũ merè negatiuum, hoc est nemo in casu dubio debet in peiorẽ partem declinare. Quẽ sensum insinuat D. Thom. in hoc articulo. Quoniam tunc fit iniuria proximo si declinemus in peiorem partem. Si autem omnino suspendimus iudicium, non infertur nocumentum proximo. Alterum potest habere sensum, facta suppositione, videlicet, ꝙ aliquis rem dubiam velit interpretari in meliorem partem in fauorem proximi. Ista conclusio videtur certa: & colligitur ex regula. 11. de regulis iuris in 6. Vbi dicitur, cum iura partium sunt obscura: reo potiùs fauendum est quam actori. Sed habet rei locum ille de quo infertur iudicium dubium, an sit bonus vel malus, ergo illi fauendũ est similiter est regula. 65. ibi eodem. In pari delicto & causa, melior est conditio possidentis. At vero in rebus dubijs proximus est possidens honorem suum & bonam famā , ergo si volumus iudicare: tenemur in eius fauorem declinare. Secunda conclusio. Absolutè & per se loquendo in casu dubio, nemo tenetur rem dubiam in meliorem partem positiuè interpretari. Neque est aliquod peccatum in tali casu suspendere actum iudicij. Probatur primo argumentis factis in principio dubij. Deinde quia in tali casu obiectum in tellectus est verè dubium secundùm rectam rationem: ergo intellectus suspendens iudicium secundùm rectam rationem se se habet. Quemadmodum in speculatiuis: si quæratur, Vtrùm astra sint paria vel imparia, recte suspenditur iudicium, propter dubietatem obiecti: ergo similiter contingit in practicis dubijs. Tertia conclusio. Quando indicia sunt leuia ad dubitandum potest interdum esse peccatũ mortale dubitare de bonitate proximi per iudicium expressum positiuè vel interpretatiuè. V. g. dubitat aliquis ex leuibus indicijs; Vtrùm Petrus commiserit crimen hæresis, aut peccauerit contra naturam. Tunc peccat mortaliter. Probatur hoc. Quia multo magis contemnit proximum qui ita dubitat, quàm qui leuiora peccata mortalia suspicatur vel temerè iudicat. Sed iste peccat mortaliter, vt supra dictum est, ergo multò magis ille. Confirmatur. Quia nemo est qui non velit potius, quod alius de se temerè iudicet commisisse simplicem fornicationem: quàm quod dubitet se commisisse peccatum hæresis aut contra naturam. Hęc videtur nobis moralis demonstratio. Diximus per iudicium positiuum expressè vel interpretatiuè: quoniam si homo merè negatiuè se habeat, non peccat mortaliter suspendendo iudicium: nisi quando tenetur proferre illud. Et tunc profectò non se habet merè negatiuè, sed priuatiuè: & vult interpretatiuè iudicare rem esse dubiam, & hoc sufficit, vt aliquis peccet mortaliter in illa hæsitatione: an proximus sit hæreticus. Sed obijciet aliquis: quòd in illo casu non tenetur aliquis proferre iudicium in meliorem partem, ergo si suspendit illud: non peccat mortaliter, siquidem se se habet merè negatiuè. Respondetur, quòd est valde probabilis sententia in tali casu, quòd tenetur homo interpretari illud dubium in meliorem partem. Et ratio est, quia tunc proximus quando leuia sunt indicia, est velut in extrema necessitate constitutus: ergo teneor illi succurrere excusando illum apud me ipsum. Quemadmodum teneor excusare illum apud infamatorem ex leuibus indicijs. Et confirmatur. Quoniam in illo euentu, eo ipso quod homo dissimulat proferre iudicium, relinquit rem tanquam verè dubiam, & interpretatiuè consentit in hac propositione, dubium est, an ille sit hæreticus. Quæ assertio est valdè iniuriosa. Quarta conclusio. In omnibus peccatis mortalibus dubitare positiuè iudicando, rẽ dubiam esse, an proximus illud peccatum commiserit, idq́ue ex leuibus indicijs, est peccatum mortale per se loquendo. Probatur. Qui hoc modo dubitat contemnit proximum in re grauissima, qualis est peccatum mortale quod efficit hominem infamem apud Deum, & illi inimicum, ergo per se loquendo talis dubitatio peccatum mortale est: quoniam maximũ nocumentum infert homini in suo honore. Diximus autem per se loquendo peccatum mortale esse ita dubitare: hoc est ex parte obiecti. At vero ex circunstantia subiecti & personę de qua iudicatur, continget esse peccatum veniale taliter iudicare: imo etiam temerè iudicare, continget esse peccatum veniale. V. g. est aliquis adolescens, qui gloriatur de amore mulierum, non erit peccatũ mortale de huiusmodi persona ex leuibus indicijs dubitare seu iudicare, quod ille sit fornicator. Ratio est, quia ille in tali casu non patitur detrimentum in suo honore: quẽ ipse prodigit. Et hæc est potissima regula obseruanda in huiusmodi suspicionibus & iudicijs temerarijs & dubitationibus. Imo & in murmurationibus & detractionibus est obseruanda ista regula ad iudicandum quando est peccatum mortale. Videlicet, quod attendamus ad nocumentum quod patitur proximus in suo honore. Etenim quanuis sit grauissimum delictum de quo agitur, si tamen ex circunstantia personæ, cui tale crimen obijcitur, vel ex circunstantia personę cum qua agitur de tali crimine: non patitur proximus detrimentum in honore: tunc nō erit peccatum mortale: sed tantum peccatum veniale. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod eodem prę cepto solet prohiberi grauissimum peccatũ & alia peccata minus grauia & minus nota. V. g. in illo præcepto. Non occides, prohibetur omnis percussio proximi etiam non occisiua. Imo & prohibentur affectus iræ. Sic etiam in illo præcepto nō licet iudicare: prohibetur etiam suspicio & dubitatio iniuriosa erga proximum. Ad secundum respōdetur , quòd vt diximus in explicatione tertiæ cōclusionis , proximus est in illo casu in extrema necessitate constitutus: & tenetur homo tunc succurrere illi. Cæterum quod obijcitur, ꝙ non teneor cum periculo errandi in intellectu interpretari verè dubia in meliorem partem: optime dissoluitur ex doctrina D. Thomæ, quoniam cognitio singularium in speculatiuis non pertinet ad perfectionem humani intellectus: propterea nulla virtus est in intellectu ad cognitionem speculatiuam singularium. At verò in practicis cognitio singularium perfectio est intellectus, & ideo secundùm prudentiam declinat homo in dubijs practicis in meliorem partẽ propter periculũ maximũ nocendi proximo, si volũtariè dubitet, maximè in leuibus indicijs. Ad tertium respondetur, ꝙ iam diximus esse peccatum mortale aliquando suspendere assensum in rebus grauibus: quando ex leuibus indicijs offertur dubium: in quo ipse proximus notabiliter læditur in honore. Tunc enim ostendimus quòd non se habet homo purè negatiuè. 
 
 ARTICVLVS V. ¶ Vtrùm sit semper secundùm leges scriptas iudicandum. AD Quintum sic proceditur.{ Inf. art. 6. cor. } Videtur, quòd non sit semper secundùm leges scriptas iudicādum . Semper enim vitandum est iniustum iudicium. Sed quandoq; leges scriptæ continent iniustitiam: secundùm illud Isaiæ 10. "Væ qui condunt leges iniquas, & scribentes iniustitiam scripserunt." Ergo nō semper est secundùm leges scriptas iudicandum. ¶ 2 Prætereà. Iudiciũ oportet esse de singularibus euẽtibus . Sed nulla lex scripta potest omnes singulares euentus comprehendere: vt patet per Philosophum in † { Li. 6. c. 10. tom. 5. } 5. Ethic. Ergo videtur quòd non semper sit secundùm leges scriptas iudicādum . ¶ 3 Præterea. Lex ad hoc scribitur, vt sententia legislatoris manifestetur. Sed quandoque contingit quòd si ipse legislator pręsens esset, aliter iudicaret. Ergo nō est semper secũdùm leges scriptas iudicandũ . SED contra est, quod August. dicit in libr. de vera † { Capi. 31. à med, to. 1. } Relig. in istis temporalibus legibus, quanquam de his homines iudicent cùm eas instituerint, tamen cùm fuerint institutæ & firmatæ, non licebit iudicibus de ipsis iudicare, sed secundùm ipsas. RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum † { Art. 1. huius quæst. } est, iudicium nihil aliud est, quàm quædam diffinitio vel determinatio eius quod iustum est. Fit autem aliquid iustũ dupliciter. Vno modo ex ipsa natura rei, quod dicitur ius naturale. Alio modo ex quodam condicto inter homines: quod dicitur ius positiuum, vt suprà habitum † { Quæst. 57. art. 2. } est. Leges autem scribuntur ad vtriusque iuris declarationem, aliter tamẽ & aliter. Nam legis scriptura, ius quidem naturale continet, sed non instituit. Nō enim habet robur ex lege, sed ex natura. Ius autem positiuum, scripturam legis & continet & instituit, dans ei auctoritatis robur. Et ideo necesse est ꝙ iudicium fiat secundùm legis scripturā : alioquin iudicium deficeret vel à iusto naturali, vel à iusto positiuo. AD primum ergo dicendum, ꝙ lex scripta, sicut non dat robur iuri naturali, ita nec potest eius robur minuere, vel auferre: quia nec volũtas hominis potest immutare naturam. Et ideo si scriptura legis cō tineat aliquid contra ius naturale, iniusta est, nec habet vim obligandi. Ibi enim ius positiuum locũ habet, vbi quantum ad ius naturale, nihil differt, vtrũ sic vel aliter fiat, sicut suprà † { Quæst. 57. art. 2. } habitum est. Et ideo nec tales scripturæ, leges dicuntur, sed potius legis corruptiones: vt suprà dictum † { 1. 2. q. 95. art. 2. } est, & ideo secundùm eas non est iudicandum. AD secundum dicendum, quòd sicut leges iniquæ secundùm se cō trariantur iuri naturali vel semper, vel vt in pluribus: ita etiam leges, quæ sunt rectè positæ, in aliquibus casibus deficiunt: in quibus si seruarentur, essent contra ius naturale. Et ideo in talibus non est secundùm literam legis iudicandum, sed recurrendum ad æquitatem, quam intendit legislator. Vnde Iurisperitus † { In digesto veteri, li. 1. titu. 3. l. 24. } dicit: "Nulla ratio iuris aut ęquitatis benignitas patitur, vt quę salubriter pro vtilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorũ commodum producamus ad seueritatem." Et in talibus etiam legislator aliter iudicaret: & si considerasset, lege determinasset. Et per hoc patet responsio ad Tertium. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Necesse est quod iudicium fiat secũdùm legis scripturam. Ratio est, quoniā aliàs iudicium desiceret vel à iusto naturali vel à iusto positiuo. Secunda conclusio. In aliquo euentu nō est secundum literam legis iudicādum : sed recurrendum est ad æquitatem, seu Epicheiam, Ista conclusio colligitur ex Diuo Tho. in solutione ad secundum. COMMENTARIVS. IN hoc articulo ante omnia aduertendũ est, quod Diuus Tho. in duobus articulis præcedentibus explicuit tertiam conditionem iudicij in priuatis personis, ostendens quomodo sit peccatum illam conditionem prætermittere. Nunc autem in hoc articulo id ipsum ostendit verificari oportere in iudicio principis, siue cuiuslibet ministri Reipublicæ. Explicat autem talem iudicij conditionem seruari in publicis iudicijs & tribunalibus, quando ex legis præscripto iudicia pronuntiantur, alias essent iudicia suspiciosa & temeraria. Hæc conclusio verum habere debet in iudicijs quæ pronũ tiantur non solum à iudicibus inferioribus, sed etiam à supremo senatu Principis. Probatur primò. Ex testimonio expresso Diui Augustini, quod habetur in argumẽto , sed contra lib. de vero regimine capit. 31. Item etiam ex Arist. 5. Ethic. cap. 6. & lib. 10. c. 9. Et 2. Politicorum cap. 8. Et copiosius libr. 3. cap. 11. & 12. Et Diuus Thom. 1. 2. quæst. 95. artic. 1. ad secundum. Probatur autem conclusio vnica ratione. Lex positiua quantum ad vim directiuam obligat in conscientia non solũ subditos, sed etiam ipsum Principem legislatorem, ergo in pronuntiando sententias, omnes debent obseruare huiusmodi legis pręscripta . Sed obseruādum est, vsque adeo veram esse conclusionem Diui Tho. quòd rarissimè possit princeps vel supremus senatus in causis ciuilibus dispensare in ipsa lege, & aliter iudicare quàm ipsa lex docet. Probatur quia est contra ius naturæ, quòd postquam aliquis per contractum legitimum constitutus est dominus prædij vel alterius rei, expolietur inuitus re illa. Quin potius illa expoliatio dicetur furtum siue deprædatio. Sed princeps non potest dispensare in furto neque in aliquo quod sit contra ius naturæ, ergo in proferendo sententias debet seruare legis scripta. Deinde probatur. Quoniam si liceret Principi ita se gerere: sequeretur quòd posset eum qui litigat, priuare suis bonis & adiudicare illa aduersario: ita vt factum teneret. Hoc autem est manifestè falsum. Diximus autem quòd rarissimè possit princeps dispensare. Quoniam aliquādo expediet ad bonũ publicum, vt bona vnius ciuis accommodentur alteri, & tunc poterit princeps hoc facere. Diximus etiam in causis ciuilibus: quoniā in criminalibus sæpè contingit, satisfacta parte, quod princeps dispenset in rigore legis scriptæ, vbi commune bonum non periclitatur. De qua re disputandum erit infra quæst. 67. artic. 4. DVbium tamen in hoc articulo se offert, vtrum sententia iniusta quæ contra legis præscripta pronuntiatur: obliget in foro cōscientiæ . Pro cuius intelligentia aduertendum est primo, tripliciter cōtingere quod aliqua sententia sit iniqua. Primò quidem ex animo & affectu malo pronuntiantis illam . v. g. quādo iudex condemnat reũ , seruato ordine iuris & talem reum qui realiter debet cōdemnari : nihilominus ipse iudex profert sententiam animo vindicandi se de illo. Secũdò dicitur iniusta sentẽtia propterea quòd non seruatur ordo iuris. Tertiò dicitur iniusta ex ipsa causa: quando pronuntiatur sententia contra reuerà innocentem, secundum tamen allegata & probata est nocens. Dicimus ergo quòd duobus primis modis sententia iniusta obligat in foro conscientiæ: & ita seruatur secundum leges regni Hispaniæ. Quāuis enim cōstet quod iudex protulit sentẽtiā animo se vindicandi vel nō seruauit ordinẽ iuris, si tamẽ processit in pronũtiādo secundũ allegata & probata, habetur valida & executioni mādatur talis sententia. Secundo aduertendũ est ꝙ iniusta sententia per se adhuc est duplex, Alia quæ continet errorem intolerabilem . v. g. in qua præcipitur aliquid impossibile vel aliquid manifestè malum: vt si quis puniatur pro bene factis. Et hæc dicitur apud iuris peritos sententia nulla. Et huiusmodi manifestum est quòd non obligat in foro conscientiæ. Alia vero est sententia iniusta, quæ quanuis contineat errorem, non tamen intolerabilem. Et hæc dicitur à Iurisconsultis iniusta sententia, Sed valida & tenenda. Vt habetur capit. sententiam. 11. quæst. 3. imo vero executioni mandata est. Vt habetur extr. in cap. pastoralis. de officio delegati. In præsenti ergo quæst. solum controuertitur de sententia quæ continet errorem tolerabilem. Nam constat sententiam continentem errorem intolerabilem esse nullam. Notandum est tertio, quòd causæ in quibus pronuntiatur sententia: aliæ sunt seculares & prophanæ in quibus agitur de rerum temporalium possessione siue iure. Aliæ vero sunt ecclesiasticę in quibus agitur de iure seu possessione beneficiorũ . Huiusmodi rursus causæ aliquando requirunt sententiam declaratiuam tantum, hoc est vt iudex declaret ius beneficij cui pertineat & debeat ascribi absque condemnatione alterius partis litigantis. Aliquando vero sententia quæ profertur est priuatiua . v. g. quando iudex per sententiam expoliat alteram partem litigantem beneficio propter aliquod crimẽ : & adiudicat beneficium alteri. His suppositis sit prima cōclusio . In causis secularibus sententia iniusta ex causa, quā uis pronuntietur secundum allegata & probata, non tamen obligat reum in foro conscientiæ, neque confert talis sententia ius alteri parti pro qua pronuntiatur, neque reuera expoliat partem condemnatam suo iure, quod habebat ad rem. Ista conclusio est cō munis sententia Theologorũ . Videatur Caietanus infra quæst. 70. artic. 4. & in opusculo 27. quæstionum. 13. quæst. ad secundum. Et in opusculo 17. respons. 14. responsione. Et Soto lib. 3. de Iustitia. quæst. 4. artic. 5. Et quarto Sententiarum, distinct. 22. quæst. 1. artic. 3. conclus. 4. Et est expressa sententia Diui Thomę infra quæst. 70. loco citato ad secundum argumentum. Vbi ait iudicium iniustum non esse iudicium. Et hinc sumitur primum argumentũ ad probandā conclusionem. Iudicium eatenus obligat in conscientia quatenus habet rationem iudicij: sed eatenus habet rationem iudicij, quatenus est determinatio iuris, vt dictum est articulo primo: ergo iudicium iniustum non habet rationẽ iudicij, siquidẽ non est determinatio iusti seu iuris: sed potius est determinatio iniusti. Secundo probatur quoniā sententia & iudicium est quasi quędam lex particularis in particulari euentu: vt docet Diuus Thomas articulo sequenti, & infra quæstione 67. artic. 1. sed lex iniusta nullo modo obligat in conscientia, ergo neq; sententia iniusta. Tertio probatur, quoniam communis est Theologorum regula, scilicet, quod sententia quæ fertur in foro exteriori obligat in foro conscientiæ, nisi fundetur in falsa præsumptione. Ecce vbi Theologi excludunt errorem omnem, vt sententia obliget in conscientia, etiam si ille error fuerit legitimè præsumptus. Secunda conclusio. In causis beneficiarijs omnis sentẽtia iniusta propter errorem tolerabilem, siue illa sit declaratiua, siue priuatiua, dummodo pronuntietur secundum allegata & probata, & inter partes bona fide litigantes, confert ius in foro conscientiæ ei in cuius fauorem pronuntiatur: & reuera expoliat alterum iure quod habebat . v. g. litigabat Petrus & Paulus apud iudicem. Et vterque cōtendit sibi competere ecclesiam parochialem. Declarauit autem ipse iudex talem ecclesiam Petro esse ascribẽdam per sententiam secundum allegata & probata pronuntiatam, Tunc Petrus est parochus illius ecclesiæ, non obstante quòd Paulus reuera secũdum iura communia habebat ius ad illud beneficium. Sed non probauit legitimè intentionem suam. Idem continget, si Petrus & Paulus litigarent de parochia cuius Paulus habebat titulum & possessionẽ . Petrus autem apud Episcopum bona fide accusauit Paulum de aliquo crimine, propter quod merebatur priuari beneficio. Et episcopus secũdum allegata & probata protulit sententiam, per quam expoliat Paulum suo beneficio: & ascribit illud Petro. Tunc dicimus quòd Petrus est verus parochus illius ecclesiæ. Hæc conclusio quantum ad id quod asserit de sententia declaratiua est contra Magistrum Soto vbi supra. Et contra omnes ferè iuris peritos. Quantum vero ad alteram partem de sententia priuatiua conceditur à Magistro Soto vbi supra. Negatur tamen à plurimis iuris Canonici peritis & Summistis: inter quos est Panormitanus capit. 1. de concessione præ bendæ. Et Innocentius capit. quia plerique. de immunitate ecclesiarum. quos referunt & sequuntur Angelus in summa, verbo, sen tentia. §. vltim. & Syluester noster ibidem. Dicunt isti doctores quòd sententia priuatiua, etiam si iniusta sit in causis beneficiarijs, quando reus non appellat legitimè & opportunè, confert ius in conscientia alteri parti. Et ratio illorum est: quia tunc videtur reus consentire & cedere iuri suo. Et idcirco si Episcopus conferat alteri beneficium, quod iam vacare censetur per alterius partis concessionem, valida erit collatio. Si tamen reus, aiunt appellauerit opportunè, etiam si eius appellatio non admittatur, non erit valida sententia, neque confertius alteri in cuius fauorem pronuntiatur. Nos autem contra contendimus ostendere huiusmodi authores sibi ipsis contradicere. Sitq́ue primum argumentum ad ipsos. In causis prophanis & secularibus eo ipso, quod reus nō appellat, non censetur iuri suo cedere, vt ipsimet authores concedunt. Ergo neq; in causis beneficiarijs. Probatur cōsequẽtia . Quia non habet minus ius ad beneficiũ qui possidet illud, quàm habet ille qui possidet rem temporalem. Ergo si iste per hoc quòd non appellat non amittitius in conscientia, ergo neque ille. Arguitur secundò. Nam non appellare nō est maius signũ cedendi iuri suo quando per sententiam priuatiuā condemnatur reus, quàm cum talis sententia est declaratiua, sed iuris periti concedunt, quòd quando est iniusta sententia declaratiua, nō est valida siue fiat appellatio siue non. Ergo idem debent concedere in sententia priuatiua. Vel potiùs negare in declaratiua: ita vt sit vtriusque eadem ratio. Sit tertium argumentum specialiter contra Magistrum Soto. Sententia priuatiua iniusta cōfert ius in conscientia, vt ipse fatetur, ergo multò magis declaratiua. Probatur consequentia, quia maiorem iniustitiam continet sententia iniusta priuatiua: quam iniusta declaratiua, siquidem per priuatiuam expoliatur homo suo beneficio, & imponitur illi falsum crimen. At vero per declaratiuam solũ manifestatur ꝙ ille non habet ius ad beneficium, ac proinde præsumendus est magis inuoluntarius quando cōdemnatur per sententiam priuatiuam, quàm quando per declaratiuam. Hæc ad homines. Modo probatur conclusio directè. In ecclesia est pote stas conferendi & auferendi beneficia cum opus fuerit ad salutem animarum & ad spirituale ecclesiæ cōmodum : sed expedit ad animarum salutem, & conscientiarum tranquillitatem, vt talis sententia etiam iniusta valeat, siue declaratiua siue priuatiua sit ergo in conscientia manet tutus ille cui confertur beneficiũ , & est verus parochus: quoniam aliâs esset in ecclesia magnus error & scrupulus conscientiæ, si iura beneficiorum penderent à rei veritate, & non à sententia iudicis: quæ licet iniusta: procedit tamen secundum allegata & probata. Hæc ratio manifesta est, quia sæpè numero haberentur pro veris parochis & Episcopis, qui tales non essent. Neque haberent veram iurisdictionem. Et cōfirmatur à simili. Quoniam quando expedit ad bonum temporale reipublicæ secularis, potest princeps qui est custos illius, expoliare vnum ciuem suis bonis proprijs & illa alteri adiudicare. Ergo multo magis iudex spiritualis poterit hoc præ stare, quando expedierit ad bonum spirituale ipsius ecclesię . Sed expedit, vt tales sententiæ etiam iniustæ obligent in foro conscientiæ & veram iurisdictionem conferant ipsis parochis & episcopis. Ergo de facto valent & tenent in foro conscientiæ. Confirmatur secundò. Quoniam beneficia instituta sunt immediatè propter bonum commune & spirituale ecclesiæ, ergo quādo huiusmodi bonum periclitatur, necesse est vt ecclesia vtatur potestate sua, & verè conferat beneficia in foro conscientiæ, illis quibus in foro exteriori per sententiam secundum allegata & probata prolatam, adiudicat, licet illa sit iniusta à parte rei. Sed contra prædictam conclusionem arguitur primo argumentis factis pro prima conclusione. Nam in causis prophanis quando sententia est iniusta secundum se, etiam si pronuntietur secundum allegata & probata, non confert ius in conscientia, ergo neque in causis beneficiarijs ecclesiasticis. Omnes enim rationes quæ militant pro causis prophanis, videntur similiter cōcludere de causis ecclesiasticis. Ad hoc argumentum respondetur, quòd pariter procedit contra nostram sententiam, & contra communem Canonistarum, & quorundam Theologo rum: qui tenent, quando sententia est priuatiua, valere. Et ideo omnes tenemur ad illud respondere. Negatur igitur consequentia. Et ratio differẽtiæ est, quoniam nullum omnino est incōmodum communi bono temporali, si in causis temporalibus iudiciũ huiusmodi non obliget in foro cōscientiæ . At vero in spiritualibus magnum inconueniẽs emergit, si in causis beneficiarijs ad collationem veri iuris, esset necessarium quod à parte rei ita se haberet res: si modo iudex pronuntiat secundum allegata & probata. Sed nos contendimus quòd ipsa pronuntiatione confertur illi ius quod antea non habebat. Arguitur secundo. Ille in cuius fauorem pronuntiatur talis sententia iniusta, tenetur cum primũ sententiæ vitium cognouerit alteri restituere beneficium acceptum ex tali sententia. Ergo per illam sententiam non accepit ius in foro conscientiæ. Ad hoc argumentum respondetur concedo antecedens. Tenetur enim ille resignare beneficiũ in manibus prælati: vel saltim tenetur admonere alteram partem de vitio commisso in sententia: vt si ille voluerit prosequi litem & sibi consulere, faciat libere. Si autem noluerit ad monere proximum, sed manere cũ ipso beneficio: Nihilominus est verus parochus veram habens iurisdictionem. Quemadmodum indignus aliquis cui semel collatum fuerit beneficiũ , tenetur illud resignare: & nihilominus omnes concedunt quod talis indignus habet veram iurisdictionem. Peccat tamen circa iustitiam legalem & charitatem. 
 
 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrùm iudicium per vsurpationem reddatur peruersum. AD Sextum sic proceditur.{ Supra art. 2. corp. & infr. q. 67. artic. 1. Et 4. dist. 17. q. 3. art. 3. q. 4. Et di. 48. q. 1. arti. 1. cor. } Videtur ꝙ iudicium per vsurpationẽ non reddatur peruersum. Iustitia enim est rectitudo quædam in agendis, Sed nihil deperit veritati à quocunque dicatur, sed à quocunq; est accipiẽ da , Ergo etiā nihil deperit iustitiæ, à quocunq; iustum determinetur, quod pertinet ad rationem iudicij. ¶ 2 Præterea. Peccata punire ad iudicium pertinet. Sed aliqui laudabiliter leguntur peccata punisse, qui tamen auctoritatem non habebant super illos quos puniebant: sicut Moyses occidẽdo Ægyptium, vt habetur Exod. 2. & Phinees filius Eleazari, Zambri filium Salumi: vt legitur Nume. 25. & reputatum est ei ad iustitiam: vt dicitur in Psalm. 105. Ergo vsurpatio iudicij non pertinet ad iniustitiam. ¶ 3 Præterea. Potestas spiritualis distinguitur à tẽporali . Sed quandoque prælati, habentes spiritualẽ potestatem, intromittunt se de his quæ pertinent ad secularem potestatem. Ergo vsurpatum iudicium non est illicitum. ¶ 4 Præterea. Sicut ad rectè iudicādum requiritur auctoritas: ita etiam & iustitia iudicantis & scientia, vt ex supradictis † { Artic. 2. } patet. Sed nō dicitur iudicium esse iniustũ , si aliquis iudicet, non habens habitũ iustitiæ, vel non habens scientiam iuris. Ergo etiam neque iudiciũ vsurpatum, quod fit per defectũ auctoritatis, semper erit iniustum. SED cōtra est, quod dicitur Roman. 14. "Tu quis es, qui iudicas alienum seruum?" RESPONDEO dicendum, quòd cùm iudicium sit ferendũ secundũ leges scriptas, vt dictũ † { Art præt. } est, ille, qui iudicium fert, legis dictum quodammodo interpretatur, applicando ipsum ad particulare negotium. Cùm autem eiusdem aucto ritatis sit legem interpretari, & legem condere, sicut lex condi non potest nisi publica auctoritate, ita nec iudicium ferri potest nisi publica auctoritate: quæ quidem se extendit ad eos qui communitati subduntur. Et ideo sicut iniustũ esset, vt aliquis constringeret alium ad legem seruandam, quæ non esset publica auctoritate sancita: ita etiā iniustum est, si quis compellat aliquem ferre iudicium, quod publica autoritate non fertur. AD primum ergo dicendum, ꝙ pronuntiatio veritatis non importat compulsionem ad hoc, quòd suscipiatur: sed liberum est vnicuiq; eam recipere, vel non recipere, prout vult. Sed iudiciũ importat quandam impulsionem. Et ideo iniustũ est, ꝙ aliquis iudicetur ab eo qui publicam auctoritatem non habet. AD secundum dicendum, quòd Moyses videtur Ægyptium occidisse, quasi ex inspiratione diuina auctoritatem adeptus: vt videtur per hoc quod dicitur Actuum 7. ꝙ percusso Ægyptio æstimabat Moyses intelligere fratres suos, quoniā Dominus per manum ipsius daret salutem Israel. Vel potest dici quòd Moyses occidit Ægyptium defendendo eum qui iniuriam patiebatur, cum moderamine inculpatæ tutelæ. Vnde Ambrosius dicit in libro † { Libr. 1. ca. 36. in princip. tom. 1. } de Offic. quòd qui non repellit iniuriam à socio cùm potest, tam est in vitio, quàm ille qui facit. Et inducit exemplũ Moysi. Vel potest dici sicut dicit † { Lib. 2. c. 2. to. 4. & libro. 22. con tra Faustũ capit. 70. tom. 6. } August. in quæ stionibus Exod. ꝙ sicut terra, ante vtilia semina, herbarum inutilium fertilitate laudatur: sic illud Moysi factũ , vitiosum quidẽ fuit: sed magnæ fertilitatis signum gerebat, inquantum scilicet erat signum virtutis eius, qua populum liberaturus erat. De Phinees autem dicendum est, ꝙ ex inspiratione diuina, zelo Dei commotus, hoc fecit, Vel quia licet nondum esset summus Sacerdos, erat tamen filius summi Sacerdotis: & ad eum hoc iudicium pertinebat, sicut & ad alios iudices, quibus hoc erat præceptum. AD tertium dicendum, ꝙ potestas secularis subditur spirituali, sicut corpus animæ. Et ideo non est vsurpatum iudicium, si spiritualis prælatus se intromittat de temporalibus, quatũ ad ea, in quibus subditur ei secularis potestas, vel quæ ei à seculari potestate relinquũtur . AD quartum dicendum, quòd habitus sciẽtiæ & iustitiæ sunt perfectiōes singularis personæ. Et ideo per eorum defectum non dicitur vsurpatum iudicium: sicut per defectũ publicæ auctoritatis, ex qua iudicium vim coactiuam habet. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Ratio est, quia iudiciũ est quædam interpretatio legis applicando illam ad particulare negotium: sed eiusdem est legem condere & interpretari: ergo iudicium per vsurpationẽ redditur peruersum. Probatur consequẽtia , quia vsurpatio iudicij nihil aliud est quàm exercere iudicium sine autoritate publica per quam leges conduntur. COMMENTARIVS. IN hoc articulo D. Tho. intendit explicare secũdam conditionem iusti iudicij ex illis tribus quas ponit in arti. 2. quæ quidem cōditio est, vt qui iudicat habeat iurisdictionem ex publica authoritate. Est autem argumentum contra rationem conclusionis Diui Thomæ, quoniam iuris periti & Theologi sæpè numero interpretantur leges etiā in casibus singularibꝰ quomodo in illis obligent vel non obligẽt . Ergo non est eiusdem authoritatis legem interpretari, & condere legem. Patet consequentia. Quoniam præ dicti non hahent autoritatem condendi legem. Et confirmatur: quoniam iudices inferiores iudicant & legem ipsam in particulari negotio hic & nunc interpretantur & applicant. Ergo non est eiusdem rationis interpretari & condere legem. Ad primum argumentum respondetur ex mente Diui Tho. in solutione ad primũ , ꝙ interpretari legem dupliciter potest fieri. Vno modo speculatiuè etiam in casu particulari: quod quidem fit per simplicẽ assertionem eius quod rectum est & fieri debet. Alio modo practicè, ab illo qui habet virtutem compulsiuam, vt ita fiat quod rectum est. Ratio D. Tho. intelligitur de interpretatione respondetur, secundo modo. Ad cōfirmationẽ quod autoritas iudicis particularis inferioris & autoritas iudicis supremi nō reputātur duæ autoritates, sed vna participata in ministro inferiori: vt exequatur voluntatem legislatoris. Et ita ad autoritatem inferioris secundũ quod illa est in Principe pertinet condere legem, in cuius virtute inferior interpretatur & applicat illam. DVbitatur autem primo circa conclusionem. Vtrùm solum iudicium publicum iudicis non habentis veram iurisdictionem, sedentis tamen pro tribunali, dicatur iudicium vsurpatum: an vero etiam iudicium priuatum cuiuslibet hominis qui iudicat proximum, possit dici vsurpatũ iudiciũ ? Primò arguitur. Et probatur quòd solũ iudicium publicum tantum. Quoniam ratio Diui Thomæ in isto articulo solum procedit de publico. Ait enim quod interpretari sicut cōdere legem pertinet ad publicam autoritatem propter cuius defectum iudicium redditur peruersum. Et confirmatur ex eo quod inquit, iniustum esse restringere aliquem ad sustinẽdum iudicium, quod non fertur autoritate publica. Idipsum videtur colligi ex solutione ad primum. Secundò arguitur. Qui iudicat priuatũ iudicium in sua mente, nullius vsurpat autoritatem: sed iudicium vsurpatum dicitur propterea quòd aliquis se intromittit in aliena iurisdictione. Ergo priuatum iudicium impropriè dicitur vsurpatum: sed tantum dicitur temerarium. Tertiò. Quādo homo ex sufficientibus indicijs iudicat peccatum proximi, suspicatur vel dubitat, etiam si non habeat autoritatem præsidentis, non dicitur vsurpare iudicium: alias peccaret iudicando, ergo iudiciũ priuatum non est vsurpatum. Sed in oppositum est: quoniam vt dictum est art. 2. ad iustum iudicium requiruntur tria: quorum vnum est authoritas præsidentis. Ad hoc dubium respondetur & sit prima conclusio. Quicunque iudicat priuatũ iudicium temerarium vel suspicatur vel dubitat ex leuibus indicijs, vsurpat iudicium Dei & authoritatem illius: qui solus habet iudicare de occultis. Probatur testimonijs sacræ Scripturæ. Nam ad Romanos 14. intendens Apostolus temeraria iudicia prohibere, reddit talẽ rationẽ . Deus illum assumpsit, scilicet proximum, quem tu iudicas: assumpsit sibi iudicandũ . Et iterum quis es tu qui iudicas alienum seruũ ? domino suo stat aut cadit. Item D. Iacobus in sua Canonica cap. 4. prohibẽs iudicia temeraria, dicit: "qui iudicat fratrem constituit se iudicem legis:" Vnus enim est legislator & iudex, qui potest perdere & liberare. Secundo probatur ratione, quoniam solus Deus est iudex cordis & rerum occultarum. Iuxta illud 1. Regum 17. "Homo videt quæ apparent: Deus autem intuetur cor." Ergo qui ex leuibus indicijs & coniecturis iudicat proximũ , vsurpat diuinam authoritatem. Secunda conclusio. Nihilominus negare non possumus quin sit manifestior & perfectior ratio vsurpationis in iudicijs publicis, quam in priuatis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio. Nam in iudicijs publicis cogitur ille qui iudicat ad sustinendum iudicium: non autem in iudiciis particularibus priuatis. Deinde probatur. Quoniam in iudicijs priuatis, solùm vsurpat homo diuinam autoritatem: at in publicis & diuinam & humanam. Et denique in iudicijs priuatis semper est coniuncta secunda conditio cum tertia: ac proinde quotiescunque deficit secunda conditio, statim deficit tertia & posita tertia ponitur secunda. At vero in publicis iudicijs, etiam si non deficiat tertia, siquidem iudex procedit secundum allegata & probata: nihilominus erit iudicium vsurpatum: quoniam ille non habet autoritatem à republica. Propterea Diuus Thomas in hoc articul. 6. posuit exemplum vsurpati iudicij, in publico tribunali: quanuis in citatis Apostoli & Iacobi testimonijs colligatur, quòd in iudicijs priuatis sit quædam vsurpatio diuinæ autoritatis. Quin etiam ipsa ratio Diui Thomæ etiam concludit, quòd in iudicijs priuatis possit esse huiusmodi vsurpatio: si quidem ille qui habet sufficientia indicia ad taliter iudicandum de proximo, autoritatem habet ab ipso Deo eo ipso quod dedit illi rationalem discursum. Et propterea non vsurpat iudicium Dei. Cæterùm ille qui nō habet sufficientia indicia, non habet autoritatẽ à Deo: qui solus est occultorũ iudex. Et per hoc patet ad argumenta in oppositũ . DVbitatur secundo. Vtrùm publicum iudicium tyranni Principis obliget in conscientia si procedit secundum allegata & probata, & secundum leges iustas. Verbi gratia. Si Turca, qui in suo regno detinet aliquam Christianam rempublicam vi armorum oppressam, habeat autoritatem ad componendas lites Christianorum: ita vt ipsi teneantur in foro conscientiæ parere huiusmodi sententijs. Pro parte negatiua videtur esse doctrina Diui Thomæ in hoc articulo, & ratio conclusionis, & tota Theologorum schola in 4. distinct. 17. Deinde confirmatur ex decretis Pontificum asserentium, nullam esse sententiam à iudice non legitimo: vt dicitur in cap. at si clerici. de iudicijs. & in multis alijs similibus. & in cap. sententia. 11. quæst. 3. Vbi non asseritur quamlibet sententiam esse timendam: sed Pastoris & prælati. Idipsum habetur ex decretis Imperatorum: vt in. l. Barbarius. ff. de officio prætoris. in quibus locis omnes iuris periti hoc ipsum asse runt. Videatur etiā Magister Soto lib. 3. de Iustitia. quæst. 4. artic. 6. Vbi in particulari tenet partem negatiuam dubij propositi: ita vt talis sententia non obliget in conscientia, nisi ex communi consensu reipublicæ Christianæ oppressæ. Nihilominus opposita sententia videtur nobis verosimilior: ita vt in foro conscientiæ in casu proposito, postquam semel iam cessauit actualis violentia, & strepitus armorum, & in pace de facto Tyrannus possidet rempublicam, obliget illius sententia: quæ pronuntiatur secundum allegata & probata. Hæc conclusio dicitur fuisse sapientissimi Magistri Victoria. Et probatur optima coniectura desumpta ex Euangelio. Constat enim Romanos Principes per Tyrannidem occupasse principatum Iudaicæ regionis, maximè eo tempore quo Christus Dominus versabatur apud Iudæos, & nihilominus ipse Dominus docuit tributa danda esse Cæsari. Vt patet Matth. 22. & 17. & Ioan. 8. militibus interrogātibus Baptistam quid essent facturi vt salui fierent, non respondit Ioannes Baptista, vt discederent à militia & præsidio Cæsaris: sed solum vt contenti essent stipendijs suis, & neminem concuterent in via. Deinde probatur ratione. Ad bonam gubernationem reipublicæ pertinet tanquam vnicum & necessarium remedium, vt in tali euentu sit aliquis iudex qui componat lites inter Christianos, tam in ciuilibus quàm in criminalibus: sed in illo euentu oppressionis non potest esse alius iudex nisi Tyrannus vel constitutus à Tyranno, ergo ratio naturalis dictat, quòd illa respublica Christiana in tali euentu tenetur stare iudicio Tyranni procedentis secundum allegata & probata. Et confirmatur. Quia in illo casu respublica consentit saltim virtualiter & interpretatiuè in illo iudicio, ergo talis sententia obligat. Antecedens probatur, quia tenetur illa respublica constituere aliquem iudicem, sed non potest alium constituere, ergo quandiu non resistit illi Tyranno, videtur consentire in tali sententia. Quin potius cum accedit ad illum vt iudicium dicat, videtur saltim interpretatiuè consentire: & ex duobus malis eligere minus malum, minus autem ma lum est reipublicæ, subijci Tyranno quam sine iudice esse. Ex dictis colligitur, quòd etiam si Hispani Principes per Tyrānidem & vim armorum obtinuissent regiones Indorum, de quo nihil asserimus nunc: tamen posteaquam fuerunt in possessione ipsorũ tenebantur Indij stare Principum Hispaniæ iudicio: & prædicatores qui illuc aduentabant, tenebantur dicere, Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari & quæ sunt Dei Deo: quod quidem Christus dicebat Iudæis. Ad argumenta vero, quæ facta sunt proprima sententia respōdetur vnica solutione distinguendo in Tyranno duplex principium, vnde eius sententia progreditur. Si enim illa sententia consideretur, vt procedens à Tyranno præcisè, iniusta & vsurpata est, sicut regimen. Si autem consideretur, vt in ea conuenit consensus captiuæ reipublicæ expressè vel interpretatiuè, non est iudicium vsurpatum, sed ab habente autoritatem ipsius reipublicæ: quæ vtitur ipso tyranno tanquam ministro ad componendas lites communitatis. Cæterùm testimonia Pontificum & Imperatorum verificantur, vt in plurimùm & ferè semper: nisi quando respublica est in extrema necessitate. Tunc enim tenetur eligere minus malum, quale est subijci Tyranno in suo iudicio, supposito quod siue velit siue nolit, ab eo opprimitur: quàm esse sub illius oppressione carens omnino iudice. DVbitatur tertio. Circa solutionem ad secundum. An Moyses excusandus sit omnino à crimine homicidij, quando occidit Aegyptium Exod. cap. 2. Diuus Thomas refert tres sententias. Prima excusat Moysen, propterea quòd occidit instinctu diuino, & quòd hoc ita sit, videtur colligi, ex eo quòd postea Dominus publicè declarauit multis miraculis factis per manũ Moysis, quibus dabatur intelligi, quòd Moyses destinatus erat tanquam dux & liberator diuina autoritate Israelitici populi. Hæc sententia est Diui Augustini libro. 2. quæstionum super Exod. quæst. 72. Idem sentit Rabanus & Rupertus & Lyra & Abulẽs . Aloysius super illum locum, & Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromatum propè finem excusat Moysen propter eandem rationem. At tamen adijcit mysteriorũ peritos dicere, ꝙ Moyses solo verbo interfecit Aegyptium: quemadmodũ Petrus Actorũ 2. legitur interfecisse solo verbo Ananiā . Quidam autem Iudæorum, vt refert Abulensis, dicunt quòd Moyses interfecit Agyptiũ per inuocationem nominis Tetragrāmaton , scilicet Iehoua. Sed iste modus dicendi qua facilitate dicitur, eadem reijcitur. Altera sententia excusat Moysen etiā à peccato alia via, scilicet, ꝙ Moyses per modum defensionis cũ moderamine inculpatæ tutelæ occiderit Aegyptium. Ita sentit Ambrosius lib. 1. officiorũ cap. 36. & quidam ex doctoribus citatis sicut Rupertus, & Aloysius. Tertia sentẽ tia vituperat factũ Moysi, sed laudat zelum illius. Hęc sententia asseritur ab August. lib. 2. contra Faust. c. 70. & ab Hierony. in epist. ad Damasum, & à Chrysost. in lib. 3. de prouidentia. Quarta sententia est Caieta. super Exod. ca. 2. quæ quidem media via incedit. Dicit enim se nō inuenire certā rationẽ excusandi Moysen, neq; cōdemnādi . Primũ ꝓbat ex contextu, vbi dicitur, cum circũspexisset huc atq; illuc &c. Hæc autẽ circũspectio nō videtur stare cum instinctu diuino. Itẽ quia illa occisio, non videtur per modũ defensiōis , sed per modũ vindictæ fuisse. Secũdũ ꝓbat Caiet. quia si ille Aegyptius esset publice constitutus ad afflictionẽ Iudæorũ , vt ꝓbabilis pōt esse cōiectura , potuit Moyses illũ licitè interficere, tanquā cōmunem hostem reipublicæ Hebræorum: sicut dicemus infra quæst. 64. art. 2. ergo nō inuenitur ratio efficax qua cōdẽnari debeat Moyses. Inter has omnes sentẽtias duæ primę sunt probabiliores: tum quia à pluribus sanctis affirmātur , tum etiā quia D. Aug. vbi supra, super Exod. refert sententiā quā tenuerat, cō tra Faustũ & deserit illā . Et deniq; quoniā excusare Moysen à peccato, præterquam quod est excusare hominẽ iustũ à peccato, est etiam cōsentaneum cum eo quod dicit scriptura Numer. 12. Erat autẽ Moyses mitissimus super omnes homines, ergo nō est credendũ ꝙ vir mitissimus occiderit Aegyptiũ absq; iusta causa. Inter duas priores sententias prima est eligenda & habet cōiecturam magnā in verbis D. Stephani, quæ citat D. Tho. in solutione. ad secundum. 
 





 QVÆSTIO LXI. De diuisione Iustitiæ in commutatiuam & distributiuam. 
 
 DEINDE considerandum est de partibus iustitiæ. Et primò, de partibus subiectiuis, quæ sunt species iustitiæ, scilicet distributiua & commutatiua. Secundo, de partibus quasi integralibus. Tertiò, de partibus quasi potentialibus, scilicet de virtutibus adiunctis. ¶ Circa primum occurrit duplex consideratio. Prima, de ipsis iustitiæ partibus. Secunda, de vitijs oppositis. Et quia restitutio videtur esse actus cōmutatiuæ iustitiæ, primò considerandũ est de distinctione iustitiæ commutatiuæ & distributiuæ. Secundò de restitutione. ¶ Circa primũ quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm conuenienter ponantur duæ species iustitiæ, scilicet commutatiua & distributiua. AD Primũ sic proceditur.{ 1. q. 21. art. 1. cor. 2. 3. d. 33. q. 3. ar. 4. q. 5. & 4. d. 46. q. 1. art. 1. q. 1. } Videtur ꝙ inconuenienter ponantur duę species iustitiæ, iustitia distributiua & commutatiua. Non enim potest esse iustitiæ species, quòd multitudini nocet, cùm iustitia ad bonum cōmune ordinetur. Sed distribuere bona communia in multos, nocet bono communi multitudinis: tum quia exhauriuntur opes cōmunes , tum etiam quia mores hominum corrumpuntur. Dicit enim Tullius in lib. { Li. 2. paulò â medio illius: in. c. duplex liber alitatis genus: & cap. quatenus ad conciliādum , &c. } de Offic. Fit deterior qui acci pit, & ad idẽ semper expectandum paratior. Ergo distributio non pertinet ad aliquam iustitiæ speciem. ¶ 2 Præterea. Iustitiæ actus est reddere vnicuique quod suum est: vt suprà habitum † { qō. 58. art. 11. } est. Sed in distributione non redditur alicui quod suum erat, sed de nouo appropriatur sibi id quod erat cōmune . Ergo hoc ad iustitiam non pertinet. ¶ 3 Præterea. Iustitia non solum est in principe, sed etiam in subditis: vt suprà habitum † { 1. 2. q. 58. ar. 6. & arti. 1. & 5. } est. Sed distribuere semper ad principem pertinet. Ergo distributiua non pertinet semper ad iustitiam. ¶ 4 Præterea. Distributiuum iustum est bonorum communium, vt dicitur in † { Li. 5. c. 2. circa finẽ & cap. 3 } 5. Ethic. Sed communia pertinent ad iustitiam legalem. Ergo iustitia distributiua non est species iustitiæ particularis, sed iustitiæ legalis. ¶ 5 Præterea. Vnum & multa non diuersificant speciem virtutis. Sed iustitia commutatiua consistit in hoc, quòd aliquid redditur vni: iustitia verò distributiua in hoc ꝙ aliquid datur multis. Ergo nō sunt diuersæ species iustitiæ. SED contra est, quod Philosophus † { Li. 5. c. 2. circa finẽ , tom. 5. } in 5. Ethic. ponit duas partes iustitiæ, & dicit quòd vna est directiua in distributionibus, & alia in commutationibus. RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum † { q. 58. artic. 8. } est, iustitia particularis ordinatur ad aliquam priuatā personam, quæ cōparatur ad cōmunitatem , sicut pars ad totum. Potest autem ad aliquam partem duplex ordo attẽdi . Vnus quidem partis ad partem, cui similis est ordo vnius priuatæ personæ ad aliā . Et hunc ordinem dirigit commutatiua iustitia, quæ consistit in his quæ mutuo fiunt inter duas personas adinuicem. Alius ordo attenditur totius ad partes. Et huic ordini assimilatur ordo eius, quod est cō mune ad singulas personas, quem quidem ordinem dirigit iustitia distributiua, quæ est distributiua communium secundùm proportionalitatem. Et ideo duæ sunt iustitiæ species, scilicet commutatiua & distributiua. AD primum ergo dicendum, ꝙ sicut in largitionibus priuatarum personarum commendatur moderatio, effusio verò culpatur: ita etiā in distributione communium bonorum est moderatio seruanda, in quo dirigit iustitia distributiua. AD secundum dicẽdum , quòd sicut pars & totum quodammodo sunt idem: ita id quod est totius, quodammodo est partis. Et ita cũ ex bonis communibus aliquid in singulos distribuitur, quilibet aliquo modo recipit quod suum est. AD tertium dicendum, ꝙ actus distributionis, qui est communium bonorum, pertinet solum ad præ sidentem communibus bonis. Sed tamẽ iustitia distributiua est etiam in subditis, quibus distribuitur: inquantum scilicet sunt contenti iusta distributione. Quanuis etiam distributio quandoque fiat bonorum communium, non quidem ciuitati, sed vni familiæ: quorum distri butio fieri potest autoritate alicuius priuatæ personæ. AD quartum dicendum, quòd motus accipit speciem à termino ad quem. Et ideo ad iustitiam legalem pertinet ordinare ea, quæ sunt priuatarum personarum in bonum commune. Sed ordinare ècontrario bonum commune ad personas particulares per distributionem, est iustitiæ particularis. AD quintum dicendum, quòd iustitia distributiua & commutatiua non solum distinguuntur secundùm vnum & multa, sed secũdùm diuersam debiti rationẽ . Alio enim modo debetur alicui id quod est commune, & alio modo id quod est proprium. SVMMA ARTICVLI. COnclusio. Conuenienter ponuntur duæ species iustitiæ particulares, &c. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm mediũ eodem modo accipiatur in iustitia distributiua, & commutatiua. AD Secundum sic proceditur.{ Infr. ar. 4. cor. fin. & 2. dist. 27. art. 3. cor. & 3. dist. 33. q. 1. ar. 3. q. 2. cor. Et vir. q. 1. art. 13. ad 7. } Videtur, quòd medium eodem modo accipiatur in iustitia distributiua, & commutatiua. Vtraque enim sub iustitia particulari continetur, vt dictum † { Art. præ ceden. } est. Sed in omnibus temperantiæ vel fortitudinis partibus accipitur vno modo medium. Ergo etiam eodem modo mediũ est accipiendum in iustitia distributiua & commutatiua. ¶ 2 Pręterea . Forma virtutis moralis in medio consistit, quod secundùm rationem determinatur. Cùm ergo vnius virtutis sit vna forma, videtur quòd in vtraque sit eodem modo medium accipiendum. ¶ 3 Præterea. In iustitia distributiua accipitur medium, attendẽdo diuersam dignitatem personarum. Sed dignitas personarum attenditur etiam in commutatiua iustitia, sicut in punitionibus. Plus enim punitur qui percutit principem, quam qui percutit priuatam personam. Ergo eodem modo accipitur medium in vtraque iustitia. SED contra est, quod Philosophus dicit in † { Li. 5. c. 3. tom. 5. } 5. Ethic. quòd in iustitia distributiua accipitur mediũ secundùm Geometricam proportionalitatem, in commutatiua autem secundùm Arithmeticam. RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum † { Art. præc. } est, in distributiua iustitia datur aliquid alicui priuatæ personæ, inquantum id, quod est totius, est debitum parti. Quod quidem tanto maius est, quāto ipsa pars maiorem principalitatẽ habet in toto. Et ideo in distributiua iustitia tanto plus alicui de bonis cōmunibus datur, quanto illa persona maiorem habet principalitatem in communitate. Quæ quidem principalitas in aristocratia communitate attenditur secundũ virtutẽ , in olicratia secundùm diuitias: in democratia secundùm libertatem, & in alijs aliter. Et ideo in iustitia distributiua non accipitur medium secũdùm æqualitatem rei ad rem, sed secundùm proportionem rerũ ad personas, vt scilicet sicut vna persona excedit aliam, ita etiā res, quæ datur vni personæ, excedit rẽ quæ datur alij. Et ideo dicit † { Li. 5. Eth. ca. 3. à medio, to. 5. } Philosophus, quòd tale medium est secundùm geometricam proportionalitatem, in qua attenditur æquale non secundùm quantitatem, sed secundùm proportionem. Sicut si dicamus quòd sicut se habent sex ad quatuor, ita se habẽt tria ad duo, quia vtrobique est sesquialtera proportio, in qua maius habet totum minus, & mediam partem eius. Nō autem est æqualitas excessus secundùm quantitatem, quia sex excedunt quatuor in duobus: tria vero excedunt duo in vno. Sed in commutationibus redditur aliquid alicui singulari personæ propter rem eius, quæ accepta est, vt maximè patet in emptione & vẽditione , in quibus primò inuenitur ratio commutationis. Et ideo oportet adæ quare rem rei: vt quanto iste plus habet, quàm suum sit de eo quod est alterius, tantundem restituat ei, cuius est. Et sic fit æqualitas secundùm arithmeticam medietatẽ , quę attenditur secundùm parem quā titatis excessum: sicut quinque est mediũ inter sex & quatuor, in vnitate enim excedit & exceditur. Si ergo à principio vterque habebat quinque, & vnus eorum accepit vnum de eo quod est alterius, vnus scilicet accipiens habebit sex, & alij relinquẽtur quatuor. Erit ergo iustitia si vterq; reducatur ad mediũ vt accipiatur vnũ ab eo qui habet sex, & detur ei qui habet quatuor. Sic enim vterq; habebit quinque, quod est medium. AD primum ergo dicendum, ꝙ in alijs virtutibus moralibus accipitur medium secundùm rationem: & non secundùm rem. Sed in iustitia accipitur medium rei: & ideo se cundùm diuersitatem rerum, diuersimodè medium accipitur. AD secundum dicẽdum , quòd generalis forma iustitiæ est æqualitas, in qua conuenit iustitia distributiua cum commutatiua. In vna tamen inuenitur æqualitas secundùm proportionalitatem geometricā , in alia secũdùm arithmeticam. AD tertium dicendum, quòd in actionibus & passionibus conditio personæ facit ad quantitatẽ rei: Maior enim est iniuria, si percutiatur princeps, quàm si percutiatur priuata persona. Et ideo conditio personæ in distributiua iustitia attẽ ditur secundùm se. In commutatiua autem, secundùm quod per hoc diuersificatur res. SVMMA ARTICVLI. COnclusio. Mediũ in distributiua accipitur secundùm proportionem rerũ ad personas: in commutatiua vero, secundùm æqualitatem rei ad rem. Et probatur prima pars. In distributiua iustitia debetur vnicuique tantò plus quantò talis persona habet in republica dignitatum: sed hoc est attendere proportionem rerum ad personā in illius medio determinando, ergo. Confirmatur testimonio Aristot. 5. Ethic. Secunda pars probatur. In commutatiua iustitia tantum debetur alicui quantum acceptum est ab illo, sed hoc ipsum est attẽdere æqualitatem rei ad rem, ergo. Cōfirmatur eodẽ testimonio Arist. 5. Ethicorum. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm materia vtriusque iustitiæ sit diuersa. AD Tertium sic proceditur. Videtur quòd materia vtriusque iustitiæ non sit diuersa. Diuersitas enim materiæ facit diuersitatem virtutis, vt patet in temperātia & fortitudine. Si ergo distributiuæ iustitiæ & commutatiuæ sit diuersa materia, videtur quòd non cōtineantur sub vna virtute, scilicet sub iustitia. ¶ 2 Præterea. Distributio, quæ pertinet ad iustitiam distributiuā , est pecuniæ vel honoris, vel aliorũ quęcunque dispartiri possunt inter eos, qui communitate communicant: vt dicitur in † { Li. 5. c. 2. circa finẽ , tom. 5. } 5. Ethic. quorũ etiam est commutatio inter personas adinuicẽ , quę pertinet ad commutatiuam iustitiam. Ergo non est diuersa materia distributiuæ & cō mutatiuæ iustitiæ. ¶ 3 Præterea. Si sit alia materia distributiuæ iustitiæ & alia materia commutatiuæ propter hoc, ꝙ differunt specie, vbi non erit differẽtia speciei, non debebit esse materiæ diuersitas. Sed Philosophus † { Li. 5. Eth. ca. 2. ante med. to. 5. } ponit vnam speciem commutatiuæ iustitiæ, quæ tamen habet multiplicem materiā . Nō ergo videtur esse multiplex materia harum specierum. IN contrarium est quod dicitur in † { Li. 5. c. 2. circa finẽ , tom. 5. } 5. Ethic. quòd vna species iustitiæ est directiua in distributionibus & alia in commutationibus. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà dictum † { Ar. 1. huius quæst. & q. 58. ar. 9. ad 2. & ar. 10. } est, iusti tia est circa quasdam operationes exteriores, scilicet distributionẽ & commutationem: quæ quidẽ sunt vsus quorũdam exteriorum vel rerum, vel personarũ , vel etiam operum. Rerum quidem, sicut cùm aliquis vel aufert, vel restituit alteri suam rem. Personarum autẽ , sicut cùm aliquis in ipsam personam hominis iniuriā facit, putà percutiendo, vel cōuitiando , aut etiam cùm irreuerẽtiam exhibet. Operum autem, sicut cũ aliquis iustè ab alio exigit, vel alteri reddit aliquod opus. Si ergo accipiamus, vt materiam vtriusque iustitiæ ea, quorũ operationes sunt vsus, eadem est materia distributiuæ & commutatiuæ iustitiæ. Nam & res distribui possunt à cōmuni in singulos, & commutari de vno in alium. Et etiam est quæ dam distributio laboriosorũ operũ & recompensatio. Si autem accipiamus vt materiam vtriusq; iustitiæ actiones ipsas principales, quibus vtimur personis, rebus, & operibꝰ : sic inuenitur vtrobiq; alia materia. Nam distributiua iustitia est directiua distributionum. Cōmutatiua ve rò iustitia est directiua cōmutationũ , quæ attendi possunt inter duas personas: quarum quædam sunt inuoluntariæ, quædam verò voluntariæ. Inuoluntariæ quidem quando aliquis vtitur re alterius, vel persona, vel opere, eo inuito. Quod quidem contingit quandoq; occultè per fraudem, quādoque etiam manifestè per violentiam. Vtrunq; autem cōtingit aut in rem, aut in personam propriam, aut in personam coniunctam. In rem quidẽ , si occultè vnus rem alterius accipiat, & vocatur furtũ : si autem manifestè, vocatur rapina. In personā autem propriam, vel quantũ ad ipsam consistentiam personæ, vel quantum ad dignitatem ipsius. Si autem quantum ad consistentiam personæ, sic lęditur aliquis occultè per dolosam occisionem, seu percussionem, & per veneni exhibitionẽ . Manifestè autem per manifestam occisionẽ , aut per incarcerationem, aut verberationem, seu membri mutilationem. Quantũ autem ad dignitatẽ personę , læditur aliquis occultè quidem per falsa testimonia, seu detractiones, quibus aliquis aufert famā suam, & per alia huiusmodi. Manifestè autem per accusationem in iudicio, seu per conuitij illationem. Quantum autem ad personam coniunctam læditur aliquis in vxore, vt in pluribus occultè per adulterium. In seruo autem cũ aliquis seruum seducit, ita vt à domino discedat. Et hæc etiā manifestè fieri possunt. Et eadẽ ratio est de alijs personis coniunctis, in quas etiā possunt omnibus modis iniuriæ committi, sicut & in personam principalem. Sed adulteriũ & serui seductio sunt propriæ iniuriæ circa has personas: tamẽ quia seruus est possessio quæ dam, hoc refertur ad furtum. Voluntariæ autem commutationes dicuntur quando aliquis voluntariè transfert rem suam in alterum. Et siquidem simpliciter in alterum transferat rem suam absque debito, sicut in donatione, non est actus iustitiæ, sed liberalitatis. In tantum autem ad iustitiam, voluntaria translatio pertinet, inquātum est ibi aliquid de ratione debiti. Quod quidem cōtingit multipliciter. Vno modo, quando quis transfert simpliciter rem suam in alterũ pro recompensatione alterius rei, sicut accidit in venditione & emptione. Alio modo, quando aliquis tradit rem suam alteri, concedens ei vsum rei cum debito recuperandi rem. Et siquidem gratis cōcedit vsum rei, vocatur vsusfructus in rebus, quæ aliquid fructificant: vel simpliciter mutuum seu accommodatum in rebus, quæ non fructificant: sicut sunt denarij, vasa, & huiusmodi. Si verò nec ipse vsus gratis conceditur, vocatur locatio & cōductio . Tertio modo aliquis tradit rem suam vt recuperandam, nō ratione vsus, sed vel ratione conseruationis, sicut in deposito: vel ratione obligationis, sicut cùm quis rem suam pignori obligat, seu cum aliquis pro alio fideiubet. In omnibus autem huiusmodi actionibus siue voluntatijs, siue inuoluntarijs, est eadem ratio accipiendi medium, secundùm æqualitatem recompensationis. Et ideo omnes istæ actiones ad vnam speciem iustitiæ pertinent, scilicet ad cōmutatiuam . Et per hoc patet responsio ad obiecta. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Eadem est materia remota vtriusque iustitiæ, videlicet, personæ, res, opera. Diuersa verò est materia proxima, videlicet, actiones quibus vtimur, rebus personis operibus. Probatur. In om nes distributiones & cōmutationes vniuntur personæ, res, opera: sed commutationes sunt inter eosdem ciues, ergo. Secunda conclusio. Omnes commutationes siue inuoluntariæ siue voluntariæ pertinent ad vnam & eandem speciem iustitiæ, scilicet, commutatiuam. Explicat D. Tho. probatq́; quoniam in omnibus commutationibus attenditur æqualitas, &c. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm iustũ sit simpliciter idẽ quod contrapassum. AD Quartum sic proceditur.{ 5. Ethic. lect. 8. } Videtur, quòd iustum sit simpliciter idem quod contrapassum. Iudicium enim diuinum est simpliciter iustũ . Sed hæc est forma diuini iudicij, vt secundũ quod aliquis fecit, patiatur: secundùm illud Matth. 7. "In quo iudicio iudicaueritis, iudicabimini: & in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis." Ergo iustum est simpliciter idem quod contrapassum. ¶ 2 Præterea. In vtraque iustitiæ specie datur aliquid alicui secundùm quandam æqualitatem, in respectu quidem ad dignitatem personæ, in iustitia distributiua, quæ quidem personæ dignitas, maximè videtur attendi secundùm opera, quibus aliqui cōmunitati seruiunt: in respectu autem ad rem, in qua quis damnificatus est, in iustitia cō mutatiua . Secundùm autem vtranque æqualitatem aliquis contrapatitur secundùm quod fecit. Ergo videtur quòd iustum simpliciter sit idem quod contrapassum. ¶ 3 Præterea. Maximè videtur quòd non oporteat aliquem cōtra pati, secundùm quod fecit, propter differentiam voluntarij & inuoluntarij. Qui enim inuoluntariè fecit iniuriam, minus punitur. Sed voluntarium & inuoluntarium, quæ accipiuntur ex parte nostra, non diuersificant medium iustitiæ: quod est medium rei, & non quoad nos. Ergo iustum simpliciter videtur esse idem quod contrapassum. SED contra est, quod † { Li. 5. c. 5. tom. 5. } Philosophus in 5. Ethic. probat non quodlibet iustum esse contrapassum. RESPONDEO dicendum, quòd hoc quod dicitur contrapassum, importat ęqualem recompensationem passionis ad actionẽ præ cedẽtem . Quod quidem proprijssimè dicitur in passionibus & actionibus iniuriosis, quibus aliquis personam proximi lædit, puta si percutit, quòd repercutiatur. Et hoc quidem iustum determinatur in lege, Exod. 21. "Reddet animam pro anima, oculum pro oculo," &c. & quia etiā auferre rem alterius, est quoddam iniustum facere: ideo secundariò etiam in his dicitur contrapassum, prout scilicet aliquis qui damnum intulit, in re sua etiā ipse damnificatur. Et hoc etiam iustũ damnum continetur in lege, Exod. 22. "Si quis furatus fuerit bouem, aut ouem, & occiderit vel vendiderit, quinque boues pro vno boue restituet, & quatuor oues pro vna oue." Tertiò verò transfertur nomen cō trapassi ad voluntarias commutationes, in quibus vtriusq; est actio & passio: sed voluntarium diminuit de ratione passionis, vt dictũ est † { q. 59. art. 3. & 1. 2. q. 6. ar. 5. &. q. 34. art. 3. }. In omnibus autem his debet fieri secundùm rationem iustitiæ commutatiuæ recompensatio secundùm æqualitatẽ , vt scilicet passio recompensata sit æqualis actioni: nō autem semper esset æqualis, si idẽ specie aliquis pateretur, quod fecit. Nam primò quidem cùm aliquis iniuriosè lædit alterius personam maiorem, maior est actio, quā passio eiusdem speciei quàm ipse pateretur. Et ideo ille qui percutit principem, nō solùm repercutitur, sed multo grauius punitur. Similiter etiam cùm quis aliquem inuoluntarium in re sua damnificat, maior est actio, quàm esset passio si sibi sola res illa auferretur. Quia ipse qui damnificauit alium in re sua, nihil damnificaretur. Et ideo punitur in hoc, quòd multiplicius restituat: quia etiam non solum damnificauit personam priuatam, sed rempublicam, eius tutelæ securitatem infringendo. Similiter etiam nec in commutationibus voluntarijs esset semper æqualis passio, si quis daret rem suam, accipiẽs rem alterius: quia fortè res alterius est multo maior quàm sua. Et ideo oportet secundùm quandam proportionatam commensurationem adæquare passionẽ actioni in commutationibus, ad quod inuẽta sunt numismata. Et sic contrapassum est commutatiuum iustum. Quod in distributiua iustitia locum non habet, quia in distributiua iustitia non attenditur æqualitas secundùm proportionem rei ad rem, vel passionis ad actionem, vnde di citur contrapassum: sed secundùm proportionalitatem rerum ad personas, vt suprà dictum † { Art. 2. huius quæst. } est. AD primum ergo dicendum, ꝙ illa forma diuini iudicij attenditur secundùm rationem commutatiuæ iustitiæ, prout scilicet recompensat præmia meritis, & supplicia peccatis. AD secundum dicẽdum , quòd si alicui qui communitati seruisset, retribueretur aliquid pro seruitio impenso, non esset hoc distributiuæ iustitiæ, sed commutatiuæ. In distributiua enim iustitia nō attenditur æqualitas eius quod quis accipit, ad id quod ipse impendit: sed ad id quod alius accipit, secundùm modum vtriusque personæ. AD tertium dicendum, quòd quando actio iniuriosa est voluntaria, excedit iniuria: & sic accipitur vt maior res. Vnde oportet maiorem pœnam ei recompensari, non secundùm differentiā quo ad nos, sed secundùm differentiam rei. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Vide Arist. lib. 5. Ethicor. cap. 5. & Caiet. hic. COMMENTARIVS. DVbium primum est circa præcedentes articulos, Vtrùm iustitiæ distributiuæ & cōmutatiuæ media, & materia proxima distinguantur specie: An vero tantùm accidentaliter intra eandem speciem. Arguitur primò. Videtur enim quòd tantùm accidentaliter. Quia ratio formalis vtriusque iustitiæ est eadem formaliter secundùm speciem, scilicet, reddere priuatæ personæ quod suum est, ergo. Cōfirmatur . Restituere famam & restituere diuitias distinguuntur tantùm materialiter non for maliter & specificè, ergo similiter tribuere bona communia, quod est proprium distributiuæ, & tribuere particularia quod est commutatiuæ distinguuntur tantùm materialiter. Secundò. Iustitia commutatiua respicit quandoque dignitatem personarum sicuti & iustitia distributiua, ergo solùm differunt accidentaliter: quoniam hæc videbatur vna & potissima ratio distinctionis specificæ inter vtramq́; iustitiam: quòd altera respiciat dignitatem, alia non. Antecedens præterquam quod est D. Tho. in 3. dist. 3. quæst. 1. art. 3. quæst. 1. ad tertiũ . Probatur. Iustitia cōmutatiua præcipit maiorem compensationẽ iniuriæ illatæ faciendā esse personæ digniori. Itaque quāto dignior est persona, tanto maior satisfactio illi faciẽda est. In hoc dubio Buridanus 5. Ethicorum, quæst. 7. absque vlla ratione asserit esse tantu accidẽtalem distinctionẽ inter vtramq́; iustitiam, Sed opposita sentẽtia est expresse Arist. 5. Ethic. cap. 2. 3. & 4. & vtriusq; scholæ Philosophicæ & Theologicæ. Probatur conclusio à priori. Primò, triplex est ordo ad alterum qui est de intrinseca ratione iustitiæ & iuris. Primus est ciuis ad rempublicam, qui est ordo partis ad totum: in quo ordine moderatur iustitia legalis, de quo non agimus in præsentia: sed de particulari. Secundus est reipublicæ ad ciues: qui est totius ad partes. Hunc moderatur iustitia distributiua. Tertius est ordo ciuis ad alterũ ciuem: qui est partis ad cōpartem . Sed duo postremi ordines sunt formaliter & specificè distincti, vt per se manifestum est, ergo. Secundò probatur. Ratio debiti iuris est distincta secundùm speciem, in distributiua & commutatiua, ergo. Antecedens probatur. In iustitia distributiua reperitur ratio debiti eo quòd id quod est totius, videlicet reipublicæ, debetur aliquo modo parti, scilicet, ciui. Debetur autem non tanquam illi applicatum: sed applicandum tanquā proprium. In commutatiua verò debetur aliquid ciui tanquam iam proprium & applicatum illi, & tanquā ipsiusmet ciuis & partis, ergo. Hæ sunt demonstrationes quibus vtitur D. Tho. à priori. A posteriori vero, in solutionibus argumentorum, videlicet, ad secundum & vltimum eiusdem articuli. Confirmatur ex decisionibus articulorum secundi & tertij. Probatur vltimo à posteriori duobus signis. Primum est. Violatio cōmutatiuæ iustitiæ secundùm omnium sententiam obligat ad restitutionem, & Theologi & iurisperiti certant: & adhuc sub iudice lis est, an distributiuæ iustitiæ violatio obliget ad restitutionem. Quam quæstionẽ nos reseruamus definiendam infra quæst. 63. Vbi agitur de acceptione personarum: quæ opponitur iustitiæ distributiuæ. Secundum signum est. Vitia opposita vtriusque iustitiæ sunt diuersa specie: distributiuę nanque opponitur acceptio personarum: commutatiuæ verò iniustitia, non enim habet nomen speciale, ergo &c. Ad argumenta respondetur ad primum negatur antecedens: quia illa ratio est generica. Ad cōfirmationẽ negatur cōsequentia propter rationes assignatas. Ad secundum primo respondetur quòd distributiua iustitia primò, & per se respicit dignitatem personarum: commutatiua verò, licet aliquando respiciat illam, videlicet, in actionibus iniuriosis: non tamen semper. Secundò respondetur, quòd distributiua iustitia formaliter & directè respicit dignitatem personarũ , hoc est proportionem quā habet persona ad personam & ad bona cō munia distribuenda inter alias partes & personas. Et ita quanto plures personæ fuerint dignæ: tanto minus obueniet vnicuiq; personæ bonorum cōmunium . Cæterùm cō mutatiua tantum respicit æqualitatem. Si quando autem respicit dignitatem, hoc antecedenter & præsuppositiuè respicit, vt cō penset ad æqualitatem iniuriæ. Et ita non minorem satisfactionem tenetur facere si plures personæ fuerint in republica æquè dignæ, quàm si vna tantùm esset cui iniuriam intulit. Vide Caietanum artic. 2, ad tertiũ . DVbium secundum est circa eandem distinctionem. Vtrùm sit legitima, ita vt diuisum conuertatur cum ambabus partibus diuidentibus simul sumptis disiũctim . Et est dubiũ peculiare quod mouetur propter rationem iustitiæ quæ dicitur vindicatiua. Etenim vindicatiua iustitia est: nō tamẽ distributiua nec cōmutatiua , ergo. Probat̃ quantũ ad priorẽ partẽ . Vindicatiua iustitia cōpẽsat iniuriā factā secundũ æqualitatẽ rei ad rem, infligit siquidem pœnā iuxta delicti quātitatẽ . Quātũ ad secũdā partẽ probatur. Cōmutatiua iustitia residet nō solũ in Principe, verũ in subiectis ciuibus: sed vindicatiua iustitia solùm residet in Principe, ergo nō est cōmutatiua . In oppositũ est ꝙ vindicatiua iustitia cōtinetur sub cōmutatiua , sicut species sub genere: sed species non cōdiuiditur contra genus, ergo neq; vindicatiua contra cōmutatiuā . Maior est ex D. Tho. infra quæst. 108. artic. 2. ad primũ . Vbi ait, punitio peccatorũ secundũ quod pertinet ad iustitiam publicā , est actus iustitiæ cōmutatiuæ . Et in 3. part. quæst. 85. arti. 3. ad tertiũ . inquit iustitia vindicatiua respicit personā iudicis & sub iustitia cōmutatiua continetur, quo loco Caieta. D. Tho. autore, asserit expressè conclusionem illam, videlicet, ꝙ sub iustitia cōmutatiua continetur tanquā eius species iustitia vindicatiua. Magist. Soto lib. 3. de Iustitia. quæst. 5. art. 1. ad tertiũ . inquit, quod iustitia vindicatiua potest considerari duobus modis, primo quatenus ad iustitiā publicam pertinet & refertur ad bonũ commune reipublicæ: & sic est actus elicitus à cōmutatiua iustitia, imperatur vero à legali iustitia, quæ est in Principe & illius ministris. Secundò cōsideratur respectu particularis personæ, quatenus refertur iustitia vindicatiua ad tollendum nocumentum, quod factum est parti læsę : qua cōsideratione vindicatiua iustitia non solum est in Principe, sed etiam in ciue qui affectus est iniuria: cui licitũ est vindictā petere modo & ordine debitis, vt cōpensatio illi fiat. Et hac cōsideratione nō est actus iustitiæ, sed actus specialis virtutis: quę sumit sibi nomen iustitiæ vindicatiuæ & ad cōmutationẽ reducitur. Probat hanc sententiam. Respublica per vltionem ęqualem crimini recuperat suum honorem, & reddit quodammodo malefactori æquale. Cæterũ persona priuata quando vindicat, nihil omnino recipit aut recuperat, neque reddit malefactori æquale: sed ipse malefactor est qui recipit & patitur: & iudex est qui reddit æquale, ergo &c. Sed pro huius rei intelligentia notandum est, ꝙ vindicatio siue vltio, etiam qua ratione di stinguitur à defensione, sumitur interdum pro actu, qui est in iudice qui publica autoritate potest legitimè talem vltionẽ exequi, siue intendendo bonum reipublicæ, siue delinquentis emendationem, siue demum immunitatem ciuis læsi per iniuriam. Interdũ verò sumitur vindicatio pro vltionis à iudice exercendæ petitione. Et hac cōsideratione iste actus nō solum est in iudice, sed etiā in priuatis hominibus. Sic ergo difficultatẽ decidimus. Prima conclusio. Vindicatio secundùm quod est in iudice est actus iustitiæ cōmutatiuæ , non tantũ qua ratione ordinatur vindicatio ad bonũ reipublicæ. Verũ etiam qua ratione ordinatur ad bonũ particulare ciuis, cui illata est iniuria, ad seruādam , scilicet, illius immunitatem. Probatur primo. Iudex ex iustitia cōmutatiua , & ex officio tenetur non solum prospicere bono publico & cō muni , verũ etiam ad seruādos immunes singulos ciues, ergo nō tantũ in ordine ad rem publicam, sed etiam in ordine ad singulos vindicat, &c. Antecedens probatur. Quia iudex recipit non solum à republica verũ etiā à singulis ciuibus tributa & stipendia, vt propulset iniurias singulorum ciuium. Confirmatur. Iudex tenetur ex cōmutatiua iustitia seruare ciues immunes à furtis: ita vt si per negligentiam iudicis fures furentur & fiant crebra latrocinia & furta in republica, teneatur iudex ad restitutionem omnium damnorũ . Ergo tenebitur ex iustitia cōmutatiua ad compensandas quaslibet iniurias ciuibus factas. Secunda cōclusio . Petitio vindictæ exercendæ per iudicem est actus iustitiæ cōmutatiuæ in persona quæ habet famam suam alijs obligatam, si non potest alio pacto famam recuperare . v. g. in pręlato . Probatur. Talis persona tenetur ex iustitia cōmutatiua exequi officium suum, sed non potest id exequi si infamis sit, & nō petat vindictam. Ergo tenetur ex iustitia cōmutatiua petere. Confirmatur, sicut iudex potest lege cogi ad vlciscendas iniurias ciuium ab ipsis ciuibus: ita talis persona potest lege cogi à suis subditis ad petendam vindictam & vltionem, ergo est par ratio. Tertia conclusio petitio vindictæ exer cendæ per iudicem, in alijs priuatis personis non est actus iustitiæ: quæ dicitur Cardinalis & perfecta virtus, sed est actus cuiusdam virtutis, quæ est pars potentialis iustitiæ cardinalis & reducitur ad illam, quæ dicitur à philosophis moralibus vindicatiua iustitia. Probatur. Iustitia cardinalis respicit legale debitum, hoc est debitum ad quod persoluendum potest quis lege compelli. Sed priuata persona, de qua in conclusione loquimur, quæ, videlicet, non habet suam famā alijs obligatam, nō potest lege compelli ad petendā vindictā : sed tamen poterit cōpelli ex debito honestatis & morali. Hæc est sentẽtia D. Tho. infr. q. 80. & q. 108. art. 2. Et sic cōciliatur D. Tho. cũ alijs locis allegatis pro sentẽtia Caietan. imò ipse D. Tho. se se cōciliat ad hunc modũ in allegato arti. 2. ad primũ . Hinc colligitur manifestè responsio ad argumentũ factum in principio. Dicimus enim quòd iustitia vindicatiua propriè loquendo non est iustitia cardinalis & perfecta quæ diuiditur in hac diuisione. Ad argumentũ vero quo Magister Soto probat suā sententiā , respōdetur , deficere in multis. Etenim priuata persona, dum vindicatur, recipitæ quale iniuriæ illatæ quātum licet per leges, non secus atque ipsa respublica: at in tantum deficit à ratione iustitiæ cō mutatiuæ talis petitio vindictæ, inquantum deficit ratio debiti legalis. Est simile in virtute quæ dicitur gratitudo, quæ quidem licet interdum reddat pro beneficijs acceptis, nunquam tamen potest accedere ad rationem iustitiæ commutatiuæ: quia reddit æquale non ex debito legali sed morali. Vt autem bene dicit Cicero, quòd in beneficio, gratia: in iniuria, vltio nominatur. Atq; adeo, qui petit vindictam, licet reddat par ei qui intulit iniuriā , non tamen reddit per cō mutationẽ : quia nō ex debito legali. Caiet. in hoc artic. 3. super D. Tho. dicit iustitiā cō mutatiuā esse speciem specialissimā , quo loco melius sentit quā in 3. parte loco citato. Circa solutionem ad primũ in arti. 4. solet disputari. Vtrũ iustitia cōmutatiua reperiatur in Deo: sed hæc quæstio pertinet ad primā partẽ quæstion. 21. arti. 1. In præsentia siquidem solum disputamus de iustitia hominum ad alios homines. 
 





 PRAEAMBVLVM DE DOMINIO AD QVÆSTIONEM SEXAGESIMAM SECVNDAM. ANTEQVAM tractatum valde necessarium de restitutione aggrediamur, necesse est, vt de dominio prius disseramus. Etenim in diffinitione restitutionis ponitur dominiũ . Vt patet ex articulo primo huius quæ stionis. Et quidem Diuus Thomas agit de dominio infra quæst. 66. artic. 1. & 2. breuiter quidem, & occasione tractatus de furto. Item etiam alia consideratione agit de dominio in prima parte quæst. 96. per totam, scilicet, quatenus primo homini competebat vniuersale dominium. Doctores Theologi agunt de dominio in. 4. sent. distin. 15. Iuris periti, Instituta de rerum diuisione. & ff. de acquirendo rerum dominio, & acquirenda rerum diuisione. & in titulo de vsu & vsufructus. Et Gerson tractatu de potestate ecclesiastica consideratione 13. & in libr. de vita spirituali lect. 3. Item quidam Conradus presbyter. in lib. de contractibus. tractatu. 1. & Ioan. de Medina in tractatu de restitutione. quæst. 1. Magister Soto libr. 4. de Iustitia. statim in principio. Quinque quæstiones principales sunt hîc à nobis disserendæ. Quæstio prima quidnam sit dominium? PRO cuius intelligentia ante omnia operæpretium est obseruare id quod attinet ad quid nominis dominij. Est enim vocabulum Latinum quod sæpè inuenitur in Sacris literis & prophanis: quanuis non sit vocabulum Ciceronianum: sed pro dominio vtitur hoc vocabulo mancipium & hoc vocabulo nexus. Vt patet libro. 7. epistolarum ad Atticum, vbi ait: "Attice scribis te esse proprium mancipio & nexu: meum autem esse vsu & fructu." Ecce vbi Cicero statuit idem esse dominium quod nos dicimus mancipium & nexus. Item mancipa re apud Lucam idem est, quòd transferre dominium, & mancipatio idem quod translatio dominij. Secundo notandum est dominij vocabulum dupliciter vsurpari. Vno modo in ampla quadam significatione, quatenus dicit ordinem & respectum ad rem quomodocunque possessam vel habitam siue superiorem siue inferiorem: siue res illa sit pars naturalis nobis, siue pars possessionis vel hæ reditatis, siue sit aliquod bonum commune, siue priuatum, & in hac ampla significatione dicuntur Reges dominari rebus publicis, & ciues dicuntur dominari vijs publicis & fluminibus ac montibus. Patres etiam isto modo dicuntur dominari filijs, imo etiam seruus hac significatione habet quodam dominium erga herum suum, scilicet, ius vt sustentetur ab illo: & filij habent hoc ius erga parentes: & ciues habent ius incedendi per viam publicam. Secundo modo accipitur dominiũ magis strictè & propriè, prout dicit ordinem & rationem iuris ad rem inferiorem quæ ordinatur ad commodum illius qui dicitur dominus. Hoc modo Arist. lib. 5. Ethicorum cap. 6. distinxit ius dominatiuum siue herile ab omnibus alijs speciebus iuris. Et dixit quod solũ ius, quod habet herus respectu serui, est dominatiuum. In hac acceptione Reges non sunt domini regnorum: neque parentes filiorum. Reges enim gubernare debent rem publicam propter bonũ ipsius reipublicæ: & patres educare filios propter filiorũ commodum. At herus habet ius ordinandi seruum ad proprium commodũ ipsius heri. Quapropter Cicero eos qui dominātur rerum publicarum appellat Tyrannos. Et in hac doctrina principum magistri & pædagogi deberent eos educare. Iam vero dicendum est de diffinitione quid rei. Necesse est autem duplicem definitionem assignare iuxta duplicem acceptionem dominij præfatam. Prima sit do miniũ est facultas propria vtendi re in omnes vsus lege permissos. Altera definitio addit supra dictam hæc verba, referendo rem ipsam in proprium commodum. In istis definitionibus ponitur facultas tanquā genus: & est idem quod potestas legitima & iuridica quæ secundum leges & iura habetur. Propria verò ponitur tanquam differentia quæ distinguit dominiũ à possessione: quia aliquis potest habere possessionem & non proprietatem nec dominium vtendi re in omnes vsus: ponitur, vt distinguatur dominium ab vsufructu. Quia in eo qui solũ habet vsumfructũ , non est potestas ad vtendũ substantia rei propriè loquendo: quia non potest alienari ab vsufructuario. Cæterùm, lege permissos, non ponitur ad aliquid excludendum quod per priores particulas nō sit exclusum. Nam vsus qui nō est lege permissus, non est vsus, sed abusus: & facultas ad vsum non permissum lege, non dicitur ꝓpriè facultas, quæ debet esse iuridica, imo nec est potestas moraliter loquendo. Nam moraliter loquendo, id possumus quod iure possumus. Ponitur ergo illa particula (lege permissos) explicationis gratia potius quàm necessitatis. Cæterùm quod in posteriori definitione additur (referendo rem in proprium commodum) necessarium fuit, vt distingueretur dominium strictè dictum à dominio in ampla significatione. Nā dominium strictè dictum, est ius tantum respectu rerum inferiorum ipsi domino . v. g. respectu serui, vineæ, & domus: quæ sunt propter dominum. Deinde aduertendũ est quod iuxta præ dictam duplicem acceptionem & definitionem dominij, poterunt reconciliari doctores disserentes de dominio. Quidam enim considerantes dominium in priori acceptione: definiunt illud priori modo. Alij verò, inter quos est Magister Soto vbi supra, definiunt posteriori modo. Nobis tamen necessarium visum fuit, vtranque acceptionem & definitionem proponere. Et ratio est quia dominium vt pertinet ad præ sentem disputationem de restitutione, non solum accipitur strictè, sed etiam generali & ampla significatione secundùm quam accipitur in definitione restitutionis. Quie nim læsit alterum in re cuius erat dominus secundum amplam significationem dominij: tenetur nihilominus illi restituere. Cō parantur itaque istæ duæ definitiones inter se, sicut superius & inferius, quasi homo & animal. Sed contra vtramque definitionem arguitur. Primo de bonis primogenituræ, quæ Hispanè dicitur (mayorazgo) primogenitus est dominus illorum bonorũ . Et tamen non habet facultatem expendendi in omnes vsus, ergo &c. Cōfirmatur . Pupillus quandiu sub tutoribus est: est verus dominus hæreditatis, & non habet facultatem expendendi aliqua bona per seipsum: iuxta illud ad Galatas 4. "Nihil differt à seruo, cum sit dominus omnium." Secundò arguitur. Qui habent Ecclesiastica beneficia, quales sunt parochi & Episcopi, habent dominium beneficiorum, & non possunt vendere beneficia, neque super illis ponere pensionẽ aut censum, ergo. Ad primum argumentum, non desunt qui negent primogenitos esse veros dominos: sed solum esse aiunt vsufructuarios primogeniturę . Opposita tamen sententia tenenda est. Et ratio est manifesta, quia illa bona habent aliquem verum dominum, non enim sunt Regis vel communitatis, sed non est alius qui possit assignari nisi primogenitus, ergo. Confirmatur. Quia si quis illa bona retineat, tenetur restituere ipsi primogenito, ergo est verè dominus. Ad duo argumenta ergo respōdetur . Ad primum, quod primogenitus & pupillus habent verum dominium, tamen impeditum lege iustissima & conuenientissima ad conseruationem Reipublicæ in splendore & potentia. Ad secundum respondetur eodem modo pro nunc, etenim lege diuina impeditur emptio vel venditio beneficiorũ ecclesiasticorum. Cæterùm, An præter vitium simoniæ, quod committitur cum quis intendit vendere beneficium, sit etiam translatio beneficij impedita iure diuino & naturali, an solũ Ecclesiastico: disputatio est inter Theologos, cuius definitio nō est præsentis loci. Vtraq; tamen pars est probabilis, vt in altero tractatu de partibus potentialibus iustitiæ, vita comite ostendemus. Deinde explicanda à nobis consequenter sunt quædam vocabula: quæ magnam habent cum dominio coniunctionem & affinitatem. Verbi gratia, titulus, possessio, vsus, & vsusfructus. Titulus quidem est principium & veluti causa efficiens moralis dominij. Verbi gratia. Electio est titulus principatus vel episcopatus &c. Emptio verò est titulus dominij rei emptæ: possessio est detentio voluntaria. Vel si vis definitionem formalem, est ius quod causatur ex detentione voluntaria per actum corporalem iuris adminiculo interueniẽte . Voluntaria, quoniam per liberum arbitriũ homo possidet. Sed quia voluntas nisi manifestetur exterius, eon sufficit ad possessionem, propterea additur, per actum corporalem explicatiuum voluntatis. Quemadmodum in possessione domus acquirenda solent homines claudere & recludere fores. Postrema particula distinguit possessionem ab iniquis detentionibus. Fur enim & latro non dicũtur possidere quæ detinent. Quapropter à iuris peritis vocantur, Detentores. Deinde vsusfructus & vsus accipiuntur propriè. Et hoc modo dicũtur de illis rebus quæ vnico actu & vsu consumuntur: cuiusmodi sunt omnia comestibilia & potabilia. Et sic diffinitur vsus ꝙ sit ius alienis rebus vtendi salua earũ substantia. Vsusfructus verò definitur ꝙ sit ius alienis rebus fruendi, salua eorum substantia. V. g. si quis habet facultatem à vero domino vescendi vuis ex vinea eius, non potest vendere vuas: sed tantùm frui. Si tamen accipiamus, vsum & vsumfructum generali acceptione indifferens est ad res illas siue vsu consumantur siue non. His præiactis. Dubiũ est solenne non solũ inter Scholasticos, sed etiam inter summos Pōtifices , vtrũ vsus distinguatur à dominio. Ita videlicet, vt vsus possit esse apud vnum, & dominium apud alterum. In qua re habemus decretum Nicolai. in capit. exit qui seminat. de verborum significatione. libro. 6. Vbi contendit dominium & vsum res esse distinctas, ac proinde quòd fratres Minores Diui Francisci (ait) habent verum vsum rerum, non tamen dominium: sed dominium illarum rerum, quibus vtuntur, residere apud summum Pontificem, etiam vsu con sumptibilium, vt potabilium. Ac proinde quotidie sunt conuiuæ summi Pontificis apud quem est dominium. Huic decisioni subscribit Clemens V. in Clementina. exiui de paradiso. de verborum significatione. Contrarium videtur sentire Ioann. XXII. in extrauaganti. Ad conditorem. de verborum significatione. Et quòd fratres Minores habent in communi dominium rerum quibus vtuntur. Item in extrauaganti. Quia quorundam. Eidem ait, Quòd si quis contra id definire ausus fuerit, tanquam contumax Romanæ Ecclesiæ habeatur. Et propterea Diuus Thomas quæst. 78. articulo. 1. Idem videtur sentire, scilicet, quòd vsus nō distinguitur à dominio in ijs quæ vsu consumuntur. Idem sentit Syluester in verbo, dominium §. tertio. Ratione vero arguitur: pro ista sententia vsus est ius vtendi rebus, salua earum substantia, sed impossibile est, quòd aliquis vtatur rebus quæ vnico actu consumuntur, salua illarum substantia, ergo saltim in huiusmodi non distinguitur vsus à dominio. Et confirmatur. Quoniam actus dominij in huiusmodi rebus est consumptio ipsarum, ergo vsus illarum non distinguitur à dominio. Pro huius difficultatis intelligentia notandum est, quod vsus rerum vsu consumptibilium potest dupliciter cōsiderari . Vno modo per modum habitus, & est ius vtendi huiusmodi rebus: & ita diffinitur apud Iuris peritos. Altero modo, vt est actus vtendire. Et iste dicitur vsus facti: alter verò dicitur iuris vsus. Notandum est secundo, ꝙ huiusmodi res vsu consumptibiles duplicem possunt habere vsum. Alterum proprium ipsarum rerum ex natura sua: sicut panis ex natura sua ordinatur vt comedatur, vinum vt bibatur. Alter vsus potest esse aduentitius & quasi extraneus: ad quem ordinātur istæ res ex beneplacito hominum. Verbi gratia. Si quis vtatur pecunia ad ostẽ tationem . Similiter etiam comestibilia, & alia huiusmodi possunt ad istum finem ordinari. His ita cōstitutis sit prima conclusio. Manifestum est, quòd vsus rei quæ non consumitur vsu distinguitur à dominio. Verbi gratia. Vsus domus locatæ est apud Petrũ , dominium verò est apud Paulum. Sic etiā vsus quo res consumptibilis non consumitur, distinguitur à dominio: quia ostentatio est vsus rei: & tamen ostentatione non consumitur panis nec vinum nec carnes. Et ideo huiusmodi vsus potest distingui à dominio. Atqui in hac conclusione non est difficultas. Secunda conclusio. Vsus rerum, quæ vsu proprio consumptibiles sunt, at vero vsu extraneo non consumuntur: constat etiam, quòd distinguitur à dominio hęc etiam est manifesta. Tertia conclusio. Vsus proprius in habitu, qui dicitur vsus iuris, distinguitur à dominio. Verbi gratia. Si Petrus concedat Paulo, vt possit vesci cum voluerit, fructibus vineæ suæ, certè dominium manet apud Petrum etiam fructuum, ius autem vtendi illis manet apud Paulum. Probatur primò. Quoniam Deuteronomij capit. 23. Concedebatur vnicuique facultas ingrediendi vineam, & vescendi vuis: & tamen dominiũ vuarum erat apud dominum vineæ. Similiter in Actibus Apostolorum legimus capit. 2. quòd erant illis omnia communia & distribuebatur vnicuiq́ue prout cuiq́ue opus erat: & tamen dominium illarum rerum non erat penes singulos fideles. Item §. minus. Instituta. de vsu & habitatione. dicitur, quòd potest quis habere vsum olerum & florum pomerij, non tamen habere dominium vt possit eas vendere & alienare. Deinde probatur eadem conclusio. Dominiũ est ius siue facultas propria vtendi re in omnem vsum: at vero vsus habitualis siue vsus iuris proprius istarum rerum nō est facultas vtendi illis in omnem vsum, ergo distinguitur à dominio. Præterea in extrema necessitate omnia sunt communia, etiam istæ res vsu consumptibiles, imo istæ maximè, & tamen nō sunt communia quantum ad dominium: aliâs diues, qui non facit eleemosynam pauperi in extrema necessitate constituto, teneretur ad restitutionem. Quod est contra communem sententiam Theologorũ supra quæ stione 32. qui asserunt, quòd solùm tenetur ex charitate & misericordia dare illam eleemosynam. Denique singuli religiosi nō ha bent dominium rerum & habent vsum cibi & potus, ergo distinguitur à dominio. Deinde sit quarta cōclusio . Vsus facti siue vsus in actu in istis rebus vsu cōsumptibilibus multò magis distinguitur à dominio, quàm vsus in habitu siue vsus iuris: non tamen distinguitur à dominio impropriè dicto, quod alias dicitur dominium actuale. Pro cuius intelligentia est notandum, quòd quemadmodum distinximus vsum in habitualem & actualem: ita solet distingui dominium, in habituale & actuale taliter vt habituale sit facultas illa propria vtendi rebus, actuale vero dominiũ iudicatur ipsum exercitium dominij. Sed est maxima differentia: quoniam vsus propriè est in actu ipso: in habitu verò impropriè & secundum quid. Dominium autem vice versa, nam in actu non est propriè dominium: in habitu vero est propriè dominium, quoniam est ipsa facultas siue potestas essentialiter. At vero dominium in actu potius est effectus dominij, quàm ipsum dominium. Probatur igitur prima pars conclusionis, quoniam dominium per se loquendo est facultas. Vsus in habitu etiam est facultas: sed vsus in actu non est facultas, ergo multo magis distat à dominio propriè dicto. Secunda vero pars conclusionis probatur, quoniam dominium in actu nihil aliud est quàm effectus & vsus dominij siue exerceatur à proprio domino siue ab habente licentiam ab illo. Ergo vsus actualis istarum rerum non distinguitur à dominio impropriè dicto. Per hanc doctrinam possunt conciliari dicta Pontificum locis citatis. Ita vt Ioannes XXII. intelligatur iuxta secundam partem huius conclusionis. Alij vero Pontifices intelligantur iuxta priorem partem, & iuxta alias conclusiones. Ex dictis sequuntur tria corollaria. Primum est, quòd fratres Minoritæ etiam in communi non habent dominium rerum etiam illarum, quæ vsu consumuntur: sed habent vsum iuris & vsum facti omnium rerum quæ vsu illis conceduntur. Etsi quæ ras, vbi nam est dominium istarum rerum? Respondetur, quòd illarum dominium est, vel apud summum Pontificem, vel apud illos qui elargiuntur fratribus illas tales res in eleemosynam, vel dicatur, quòd est apud rempublicam donantem. Aliqui distinguunt dupliciter. Dicunt enim quòd fratres minores tantum habent vsum facti. Item aiunt, quòd dominium vsu consumptibilium rerum est apud summum Pontificem. Ita vt quotidie sint conuiuæ illius. At vero pecuniarum dominium, dicunt quòd est apud illos qui largiti sunt illas. Sed tamen istæ duæ differentiæ & distinctiones non bene à nobis intelliguntur. Primò quidem, quia vsus iuris non repugnat paupertati Euangelicę siue in particulari siue in communi. Probatur: nam singuli fratres aliarum religionum sunt verè & propriè Euangelici pauperes non minus quam fratres Minores, & tamen isti habent vsum rerum, non solum facti, sed etiam iuris. Ergo quòd communitas fratrum Minorum habeat vsum iuris etiam per modum habitus, non repugnat paupertati illorum. Similiter non bene intelligitur distinctio pecuniarum ab alijs rebus vsu consumptibilibus. Nam qua ratione cibi & potus dominium est apud Pontificem erit etiam & pecuniarum, & rursus qua ratione dominium pecuniarum dicitur manere apud eum qui elargitus est: erit etiam dominium cibi & potus, donec consumantur. Quapropter nos non admittimus istas distinctiones. Sed vniuersaliter dicimus ipsos habere vsum iuris & facti: dominium autem esse vel apud Pontificem, vel apud rempublicam vel apud largitorem: ita quod non est necessarium, ꝙ illa Minorũ cōmuuitas habet aliquod dominiũ propriè dictũ . Secundum corollarium est, quòd non ea ratione negandum est esse dominium in ordine Minorum, quia non possint vendere res quæ sibi conceduntur. Probatur, nam quilibet religiosi aliarum religionum de facultate Prælati possunt vendere & donare res sibi concessas ad quemlibet vsum, & tamen non propterea sunt domini, ergo neque cōmunitas fratrum Minorum erit domina illarum rerum, etiam si possit eas vendere vel donare de facultate vel summi Pontificis, vel dominorum qui res illas concesserunt. Et quanuis illi non dicant expressè quod fratres possint vendere: dicunt tamen interpretatiuè. Deinde probatur, quia pauper qui est in extrema necessitate habet vsum omnium rerum ad supplendam illam: ita vt possit vendere & donare, & tamen non est dominus ipsarum rerum, ergo similiter potest esse eadem facultas in fratribus Minoribus. Ratio huius veritatis est, quia tam Prælati ipsius religionis, quàm tota communitas censentur merè dispensatores de voluntate dominorum, qui res illas concesserunt. Et quia facultas expendendi illa bona non est propria ipsius religionis: propterea non censetur esse ibi dominium, magis quàm in dispensatore famulo alicuius domini: qui liberam habet facultatem expendendi bona illius. Tertium corollarium. Nullus religiosus cuiusuis religionis potest vendere vel alienare, quæ sibi cōceduntur ad vsum, etiā comestibilia absq; licentia Prælati expressa vel interpretatia ad iudicium boni viri. Ad argumenta posita in principio patet ex doctrina conclusionum. Ad autoritatem Diui Thomæ, respondetur quòd loquitur de distinctione dominij & vsus quantum ad hoc quòd seorsum non est pretio æstimabile dominium rerum quæ vnico actu & vsu consumuntur. DVbitatur iam cōsequenter in hac quę stione de subiecto dominij, quod nā sit proprium subiectum dominij. Gerson & alij iuniores, vt refert Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 1. artic. 2. tenent quòd bruta inter se inuicem dominantur. Et probant argumento ducto à gruibus, & à leone, quæ quidem animalia videntur exercere dominatum erga alia: leo siquidem fortissimus bestiarum, qui communiter dicitur; Rex animantium. Idipsum probatur ex Genes. cap. 1. vbi herbæ signantur in pabulum bestiarum, ac subinde illarum habent dominium. Alij vero distinguunt de dominio, quòd aliud sit naturale puta à natura inductũ . Aliud vero regale. Et primum dominium constituunt in animalibus. Secundum vero in sola creatura rationali. Potest probari hæc opinio. Nam vt patet ex præcedentibus bruta habent suas leges naturæ, ergo habẽt facultatem vtendi aliquibus rebus in vsus permissos à tali lege. Nihilominus pro huius intelligentia supponendum est, quòd subiectum est duplex, aliud inhæsionis aliud vero denominationis. Verbi gratia. Crispitudo solis capillis inhæret: at vero denominat totum hominem. Similiter solet distingui subiectum duplex: aliud totale vt compositum corporeum, aliud verò subiectum, vt quo, qualiter à Metaphysicis quantitas appellatur subiectum accidentium corporalium. Secundò, nota ex Diuo Thoma de potentia quæstione. 7. artic. 1. ad quartum. quòd dominium importat tria. Primo potentiā coerciuam subditorum. Secundò ordinem ipsius dominij ad sibi subditos: qui ordo cō sequitur ad potentiam prædictam. Tertiò connotat rationem termini ipsorum subditorum ad dominum, quatenus relatiuè consistunt in respiciendo se inuicem. Sit prima conclusio. Solus Deus est propriè perfectissimus Dominus earum quibus vtitur rerum. Probatur, quia solus ipse est creator & gubernator omniũ , ergo &c. Etenim quatenus creator est dominus totius entitatis & cuiusuis actionis: & quatenus gubernator habet dirigere omnia ad finem. Vnde qua ratione creator est, omnia sibi subijcit: & qua ratione gubernator subijcit illa sibi tanquam vltimo fini. Vnde constituitur hoc discrimen inter dominium Dei & hominum: quòd homo non est dominus naturæ, sed dũtaxat vsus. Deus autem & naturæ & vsus. Hinc est, ꝙ Deus dicitur solus Dominus, non tantum quia Antonomaticè dominus est, sed quia solus ipse dominus est naturæ rerum. Qua ratione in scriptura solet dici non solum dominus, sed dominator Isaiæ 3. & 10. Secunda conclusio. Angelus etiam est subiectum dominij. Probatur, quia angelus intellectualis est & liber, ergo dominus earum actionum quæ subduntur propriè eius libertati. Vnde maximè dicitur sui compos. Quòd si quæras, vtrũ angelus habeat dominium aliquarum rerum corporalium? Respondetur negatiuè, quia nullibi legimus dominium istud esse traditum angelis, & ratio congruit, quia angelus caret corpore, ergo incongruenter dominaretur creaturæ corporali. Quod si aliquan do legimus in scriptura angelis fuisse traditam potestatẽ vtendi rebus corporeis. Apocalyp. 7. "Quibus datum est nocere terræ, & mari," intelligendum est de vsu ministeriali & tanquā exequentes mandatum domini, Quod innuitur ibi, "Nolite", &c. Sic etiā mouent cælestia corpora. Sed contra hanc conclusionem arguitur. Nam angelus per naturam habet potestatem vtendi his rebus corporeis in quoscunque vsus lege permissos, ergo verè est dominus. Antecedens patet, quia habet virtutem naturalem transmutandi res istas, ergo multo magis illis conceditur vsus. Secundo, homo est dominus istarum rerum corporalium: quia conditus est ad imaginem & similitudinem Dei, vt cō muniter docent sancti, sed angelus potiori iure conditus est ad similitudinem Dei, ergo erit dominus sicut homo. Minor probatur. Quia angelus non solum imago dicitur, sed signaculum similitudinis Dei. Ad primum argumentum respondetur, quòd angelus solum habet vsum istarum rerum corporalium applicando actiua passiuis, non autem immediatè transmutando res istas inferiores. Vnde D. Tho. 1. par. quę stione . 110. artic. 2. contra Platonem & Auicennam concludit ꝙ solum composita corporalia sunt immediata causa transmutationis formalis istarum rerum, aut etiam Deus qui est eminenter omnia etiam corporalia, nec sufficit ꝙ angelus operetur vt potestas superior gubernatiua potestatis inferioris. Nam vt respondet D. Tho. ibi arti. 1. est solum potestas ministerialis. Ad secundum respondetur. Primo ꝙ potius inde sequitur oppositum, quia illo loco Deus volũtariè tradidit dominium rerum corporalium homini. Quare si angelus futurus esset dominus earundem rerum dispensatione diuina illud fieret. Secundo respondetur, ꝙ non solum tribuitur dominiũ homini quia imago Dei, sed etiam quia cō ditus ad similitudinem eius. Quod importat nomen ipsum, scilicet, ad imaginem & similitudinem: per imaginem enim anima designatur. Et in eo quod ait, ad similitudinem, significatur ipsum corpus. Vt intelligit Diuus Ambrosius de fide Orthodoxa cap. 8. Diuus Basilius aduersus Eunomium lib. 2. Gregor. Nazianz. serm. de Epiphania. Tertia conclusio. Solus homo est subiectũ dominij propriè inter creaturas corporales. Hanc conclusionem probat Soto vbi supra quinque rationibus quibus alias duas superaddimus. Prima est, quia ius & iustum solum reperiuntur in brutis metaphoricè & non propriè, ergo dominium verum & proprium non erit in illis. Consequentia patet, quia dominium idem est quod ius aut facultas vtendi re. Secundò. Nam si alia animantia iure naturæ haberent dominiũ proprium istarum rerum, iniustè subijceretur dominio hominis: quod est contra illud Psalm. 8. "Omnia subiecisti sub pedibus", &c. & Genes. 1. "Dominamini piscibus maris & bestijs terræ." Nihil tamen inconuenit concedere dominium improprium in brutis sicut cōcedimus ius aut iustũ secundũ quid. Quarta conclusio. Inter homines nullus est qui non sit subiectum capax dominij propriè in quacunque sit ætate seu statu & conditione. Probatur. Quia dominiũ competit homini eo quòd rationalis est, hoc autem omni homini conuenit, ergo quòd sit subiectum capax dominij. Maior ab omnibus admittitur. Ex quo sequitur primò, ꝙ pueri nondum vtentes ratione possunt habere verum dominium: quod non solum constat ex legibus ciuilibus, sed etiam ex D. Paul. ad Galat. 4. " Quāto tempore hæres paruulus est nihil differt à seruo cũ sit dominus omnium." Secundò sequitur ꝙ amentes etiam possunt verum dominium habere proprium. Quod patet, quia iure hæreditario succedunt parentibus. Verum est tamẽ quòd amentes quibusdam dominijs iustè priuantur: quia illa instituta sunt in bonum Reipublicæ, cui non pussunt consulere carentes ratione. Tertiò sequitur, quòd amentia superueniens iuri in re & dominio acquisito non priuat ipso facto tali dominio, amentem, etiam si amentia fuerit perpetua. v. g. si quis electus Rex, aut institutus Episcopus postmodum incidat in amentiam: Rex & Episcopus manet. Verum est tamẽ , quòd illa dementia est sufficiens ratio vt deponatur amens. Quare Caietanus opusculo de potestate Papæ cap. vltimo. inter causas depositionis Pontificis, vltimam refert, si incidat in amentiam. Tunc inquit deponendus est. Quartò sequitur ex his quòd dominium non consistit in vsu rationis aut libertatis actuali vel habituali: sed in natura rationali cui tribuitur. Ex quo etiam sequitur, quòd in definitione dominij facultas vtendi quæ ibi ponitur non importat habilitatem aut potentiam vsus proximam, sed potentiam radicalem. Quòd si obijcias cō tra , quia religiosi non sunt capaces dominij: & tamen habent rationalem naturam; Respōdetur , ꝙ ipsi abdicauerunt volũtariè potestatẽ : & ius dominij: habẽt tamẽ radicalem potestatẽ : vt si mutẽt statũ sint domini. v. g. si fiant episcopi: erunt domini, vt quidā opinantur. Hactenus de subiecto totali. De subiecto vero formali sit quinta conclusio. Subiectum quo aut ratio subiecti ipsius dominij, est intellectus simul & voluntas libera. Probatur. Nam facultas vtendi re in quoscunque vsus lege permissos radicatur simul in intellectu & voluntate libera, ergo. Antecedens patet, quia homo non dicitur sui compos neque vtens aliqua re, nisi quatenus est intelligens & liberè volens. Quod colligitur ex D. Tho. 1. 2. q. 1. art. 1. & 2. & quæst. 16. per totam. Quod si quæras in qua istarum potentiarum potissimũ radicetur dominium? probabile est ꝙ in intellectu: quia illa est potentia præstantior & dirigens voluntatem. Mea tamen sententia, potissimùm radicatur dominium in libertate voluntatis: quia in ipsa completur facultas vtendi rebus nobis subiectis. Vnde D. Tho. sequutus Damascenum. 1. 2. quæst. 1. artic. 1. potissimum reducit dominium hominis in liberum arbitrium. Vbi acutè Caietanus notat, quòd actiones intellectus præuenientes voluntatem, licet sint hominis secundùm quòd homo, nō tamen sunt hominis secundùm quod dominus suarum actionum. Sexta conclusio. Subiectum inhæsionis dominij totale in nobis, mihi verosimile est, quòd sit anima rationalis vt coniuncta corpori: subiectum autem totale denominationis erit ipsum cōpositum . Prima pars huius conclusionis probatur primò, quia dominium est ius & facultas operatiua secũdũ rationem & volũtatem , ergo ibi subiectatur. Probatur consequentia, quia facultas intellectus & voluntatis inhæret vel voluntati vel intellectui, aut animæ. Vt patet in habitibus qui dicuntur animæ facultates. Et confirmatur. Dominium quod habet homo suarum actionum, subiectatur in anima, ergo quodlibet dominium. Cōsequentia patet à paritate rationis. Antecedens verò probatur. Nam tale dominium non potest esse accidens corporale: alias actiones spirituales animæ, quarum dominatur homo, subderentur accidenti corporis sibi inferioris. Secundò. Dominium est accidens conueniens homini secundùm propriam dignitatem qua distinguitur ab alijs animantibus, ergo illud est perfectio animæ: ac subinde animæ inhæret. Sed contra. Nā sequeretur quòd anima separata retineret dominium, quod habebat in corpore, quod est absurdum. Respondetur negando sequelam: quia ea facultas, vt dixi in conclusione, solum competit animæ vt coniuncta corpori. Quod si huius rationem exigas: ea est, quia dominium importat facultatem vsus rei in propriam vtilitatem. Hanc autem non potest habere anima separata ab istis rebus corporalibus. Et secundò, quia vsus dominij est secundùm leges, & qui exercetur medijs contractibus externis, vt venditione, emptione, aut alienatione: quæ nullatenus possunt conuenire animæ separatæ. Et tertiò, quia anima separata non habet proportionem cum his rebus externis, vt de angelo diximus. Vltima conclusio. Dominium hoc non est relatio inhærens animæ: sed quædam perfectio absoluta. Hoc dico contra quosdam tenentes dominium formaliter consistere in relatione. Imo quòd sit respectus rationis. Cōtra quos arguitur primò. Quia facultas vtendi re in quoscunque vsus, &c. non est relatio formaliter: sed potestas absoluta ordinata ad actus reales. In hoc autem consistit ratio formalis dominij: siquidem est eius definitio, ergo non in relatione consistit. Secundò, dominium est ius: ius autem non est formaliter relatio, quia est obiectum iustitiæ: & insuper, quia est virtus executiua agentis. Tertiò, quia dominium est perfectio animæ, & hominis dignitas, ergo non est relatio formaliter. Sed est argumentum. Nam Aristot. constituit dominium in prædicamento relationis, dicens, quòd totum esse domini est ad seruum. Similiter Diuus Thomas de potentia, quæstione. 10. vbi supra dicit, quòd dominium formaliter importat præter potentiā , relationem quandā ad subditos. Quod confirmatur, quia dominium in Deo secundùm sententiam Theologorum formaliter est relatio, imo respectus rationis. Respondetur nihilominus, quòd Aristoteles ibi solùm apponit exempla, vt explicet naturam relatiuorum, non verô determinat illa exempla in relatione formaliter contineri: alioquin scientia & scibile & caput in relatione consisterent. Et ad Diuum Thomam respondetur, quòd se explicat, cùm dicit quòd dominium importat potẽtiam , & ad ipsam consequitur relatio. Ad confirmationem respondetur, quòd licet dominium in Deo dicat respectum rationis: in nobis tamen est perfectio realis. Quemadmodum creator & gubernator in Deo de formali dicunt respectum rationis: in nobis autem gubernator & productor, formaliter important aliquid absolutum & reale. Ad argumenta Gersonis in principio dubij facile patet solutio. DVbium est aliud circa hoc ipsum; Vtrùm solus intellectus & voluntas sint radix totalis dominij, an vero requiratur aliquid superadditum talibus potentijs, vt scientia fides aut charitas? Pars affirmatiua probatur. Nam Genesis 1. quando Deus concessit dominium omnium rerum primo parenti. Antea benedictionem illi contulit, quæ designabat aliquid superadditum pertinens ad ordinem gratiæ, ergo iste est titulus dominij, quod statim illi contulit. Circa hoc dubium fuit error Vualdensium, qui dicebantur pauperes de Lugduno. Dicebant enim quòd charitas & gratia sunt quæ constituunt hominem dominum rerum omnium. Hos sequitur Vvitcleph: & eam sententiam tenuit Armachanus libro. 10. de quæstionibus Armenorum capit. 2. & 4. Fuit secundus error & Hostiensis in cap. super his. de voto & voti redemptione qui dicit, quòd titulus dominij est fides supernaturalis. Ter tia sententia est Gersonis cōsideratione 13. & Conradi lib. 1. de contractibus cap. 2. Isti tenent, gratiam & charitatem conferre homini dominium, qua sublata, homo non habet dominium rerum externarum. Et vocant hoc dominium gratificatiuum. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Error est manifestus ponere charitatem & gratiam conferre dominium ciuile rerum externarum. Definitur hæc conclusio contra Vvitcleph Concilio Constantiensi Sessione. 8. articulo. 8. & 15. de qua vide Doctores quos adducit Vvaldensis in suo doctrinali antiquæ fidei, capit. 81. Quod autem non sit dominium gratificatiuum, vt ponebant Gerson & Cō radus , licet nō sit certum secundùm fidem, mihi tamen videtur sententia affinis sententiæ Vvitcleph: siquidem dominium aliquando constituunt propter charitatem. Præterea. Nam sequeretur, quòd si homo non sciret se habere charitatem, non posset vti isto dominio: ac subinde sicut impossibile est cognoscere se esse in gratia, ita impossibile est cognoscere huiusmodi dominium, & per consequens homo non posset habere iustum & liberum vsum rerum: cum non sit certus an sint propriæ. Secunda conclusio. Multò minus fides confert dominium rerum corporalium. Hæc sententia est omnium doctorũ Theologorum & Iurisperitorum, excepto Hostiensi. Probatur. Nam tunc omnes Christiani & singuli haberent dominium omnium rerum externarum. Siquidem omnes habent fidem: & ita indiscriminatim quilibet posset vti rebus possessis ab alio domino. Secundo sequeretur, quòd nullus infidelis haberet verum dominium: quandoquidem non habet titulum fidei veræ: & sic non essent Regna ante fidei susceptionem, contra illud Matth. 22. "Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ Dei Deo." Ad argumentum quod erat Armachani respondetur, quòd illa benedictio non erat collatio alicuius doni supernaturalis: quia etiam reliqua animātia benedicta sunt à domino: & præterea, sequeretur quòd si conferretur homini dominium ex tali benedictione, quòd etiam post peccatum ha beret totum illud dominium. Nam peccatum non tollit dominium, vide Magistrum Victoriam in relect. 1. de Indis. p. 1. & Caietan. infra quæstione. 66. Hæc de subiecto dominij, & de prima parte tractatus dicta sufficiant. ¶ Secunda Quæstio seu disputatio de dominio cōtinet duas partes. Jn prima dicemus quotuplex sit dominium. In secunda verò dicetur quænam sit materia dominij. CIrca primam partem est prima conclusio. Dominium sequentibus diuisionibus ab origine repetitis diuidendum est. Prima sit dominium aliud diuinũ aliud humanum. Diuinum dominium in præ sentia non dicitur id quod est in Deo tanquam in subiecto: quoniam de hoc egimus in præcedenti quæstione. Neque pertinet ad nos: sed dicitur in præsentia dominium diuinum ab autore Deo, quod Deus concessit homini. Contra verò ius humanum dicitur id quod homo homini concessit. Diuisum itaque huius diuisionis est dominium hominis. Secunda diuisio est, qua diuiditur ius diuinum seu dominium diuinum in dominium quod pertinet ad naturæ ordinem, & dominium quod pertinet ad gratiæ ordinem. Exemplum primi est erga res naturales . v. g. erga elementa, terram, fruges. Exemplum secundi in dominio quod habemus ad gloriam per gratiam & per sacramenta. Tertia diuisio est in qua subdiuiditur rursus dominium diuinum pertinens ad naturæ ordinem in dominium naturale & dominium quod ex placito diuino superaddito naturæ habetur. Dominium naturale est illud quod non solũ habetur erga res naturales, verùm habetur erga res naturales per inclinationẽ naturę : quale est dominiũ erga elementa. Dominiũ verò quod habetur ex placito diuino superaddito naturæ est illud quod licet sit erga res naturales, nō tamẽ ex inclinatione naturæ. Exemplum est in dominio quod habuit Saul & Dauid in regno Israelitico. Quarta diuisio in qua diuiditur dominium diuinum pertinens ad ordinem gratiæ, quod erat secundum membrum secundæ diuisionis, in dominium quod est connaturale ipsi gratiæ, & sequitur ad naturam illius in omni tempore & statu. Exemplum est in dominio quod habet homo ad beatitudinem per idẽ , & per præcepta fidei, spei, & charitatis: & in dominium quod habetur ex placito & institutione diuina superadditum gratiæ, cuiusmodi est dominium iurisdictionis spiritualis, quod habet Summus Pontifex in tota ecclesia, quodque est dominium monarchiæ ex placito Christi superaddito gratiæ. Exemplum item est in dominio quod homo habet ad beatitudinem per præcepta sacramentorum, quæ sunt superaddita gratiæ ex placito Christi. Et hoc secundum dominium dicitur dominium positiuum: quod superuenit gratiæ per positionem & institutionem diuinam. Hactenus diuisimus dominium diuinum. Quinta diuisio est dominij humani in dominium erga res spirituales & coniunctas gratiæ, & erga res naturales corporales. Exemplũ primi est in dominio Episcopatus, Decanatus, parochiæ, & aliorum beneficiorum spiritualium, quod dominium confert Summus Pontifex alijs hominibus. Exemplum secundi est in dominio Regis & in dominio cuiuslibet alterius ciuis. Vltimò. Dominium erga res temporales, corporales & naturales, diuiditur in dominium quod ex iure gentium habet ortum, & in dominium quod habet ortum ex iure ciuili. Exemplum primi sit in dominio quod habet homo erga seruum bello captum. Exemplum secundi. In dominio quod habet ciuis substantiæ suæ respectu legum & iuxta leges Regni. Probatur modo has omnes diuisiones esse legitimas: tum quia videre licet in illis omnibus conditiones quas Dialectici & Metaphysici tribuunt bonis diuisionibus, tum maximè quoniam dominium, vt ostendimus quæ stione præcedẽti , est idem quod ius formaliter loquendo. Ius autem vt ostendimus supra quæstione. 57. articulo. 5. 2. & 3. his diuisionibus diuiditur formaliter loquendo & exactè & perfectè, ergo dominium formaliter loquendo eisdem diuisionibus est diuidendum. Sequitur secundum corollarium. Perperam & sine arte Gerson, Conradus & alij iuniores, quos reprehendit Magister Soto libro. 4. de iustitia, quæstione. 2. artic. 1. multiplicant innumeras species dominij sine arte. Nam multiplicatio specierum desumenda est à ratione formali, sed isti autores multiplicant species dominij per obiecta materialia ipsius dominij, ergo perperam & sine arte multiplicant. Secundum corollarium multò commodior & aptior est hęc diuisio à nobis assignata, quàm diuisio assignata à Magistro Soto loco citato. Diuisio enim illius est: dominium est quadruplex, scilicet, naturale, diuinum, humanum, quod oritur ex iure gentium, & humanum quod oritur ex iure ciuili. Probatur modo nostrum corollarium ostendendo commoditatem quæ est in nostra diuisione, & incommoda quę sequuntur ex diuisione illius. Prima est. Nam ipse distinguit ius diuinum à iure naturali, cùm tamen omne dominium naturale sit diuinum, scilicet, à Deo, vt autor est naturæ. Sed videtur Magister Soto excusari ab hac incommoditate: quoniam inquit, quòd omne dominium diuinum est positiuum dominium, quod non conuenit homini ex debito suæ naturæ, sed est ei superadditum diuinitus, & hoc distinguit contra naturale. Sed contra hanc excusationem est argumentum. Tota illa ratio, quam Magister tribuit dominio diuino positiuo, est communis dominio diuino spirituali, & connaturali gratiæ: cuiusmodi est dominium quod habemus per fidei & charitatis præcepta: sed tale dominium citra dubium distinguendum est à dominio quod habetur per institutionem diuinam superadditam, non solum naturæ, verùm & gratiæ: quod proprie loquendo dicendum est positiuum, ergo non excusatur ab incommoditate maxima. ¶ Secunda commoditas in nostra diuisione & incōmoditas in diuisione Magistri est. Nos etenim sequẽdo nostram diuisionem faciliùs & commodiùs reducemus ad artem diuidendi illas innumeras species: quas multiplicant memorati autores, ergo nostra diuisio est melior. Probatur antecedens. Nam Magister Soto reducit dominium quod habuit Adā ad vescendum pomis ligni vitæ, quod illi autores vocabant originale, ad dominium diuinum positiuum. Item dominium beatificum, vt est dominium absoluendi, imo dominium quod habuit Dauid in Regnũ Israeliticum, reducit ad dominium diuinum positiuum: cùm tamen reuera dominium illud Adæ pertineat ad ordinem naturæ: quemadmodum dominium quod habet homo in nostro statu præsenti ad vescendum pomis arborum quarumcunque. Rursus dominium beatificum per præcepta fidei alterius rationis est, vt iam nos aduertimus, à dominio quod habemus ad beatitudinem per præcepta sacramentorum. Ac demum dominium Regium quod habuit Dauid, per se loquendo non pertinet ad ordinem supernaturalem: sed ad naturæ ordinem, sicut potentia visiua restituta cæco per miraculum per se loquendo naturalis potentia est: quanuis per accidens habeat modum supernaturalem. Esset lōgum alias multiplicare commoditates. Arguitur tamen contra huius conclusionis doctrinam. Genera dominiorum nō differunt ratione autoris: sed omnia conueniunt in vno & eodem autore, ergo. Antecedens probatur. Omnia in vniuersum iura & dominia siue naturalia siue supernaturalia sunt à Deo autore, ergo. Propter hoc argumentum Magister Soto in 4. libro de iustitia, quæstione. 2. articulo. 1. ait, dominia non differre ratione autoris: sed ex eo potius quòd naturale dominium est naturæ debitum, diuinum verò est superadditum naturæ nostræ. Cæterum nostra sententia est asserenda: tum quoniam ius, quod est de ratione dominij, multiplicatur & distinguitur formaliter in ratione autoris: tum etiam quoniam Magister Soto non distinguit per suam illam rationem dominium humanum à naturali: siquidem dominium humanum, secundùm naturam est, idest non naturæ superadditum. Ad argumentum facile respōdetur . Omnia dominia esse à Deo autore, qui est primo & per se dominus, sed non eodem ordine & modo. Diuinum siquidem dominium siue naturale siue supernaturale, est à Deo immediatè. Cæterum humanum dominium siue pertineat ad res supernaturales siue ad naturales, est à Deo mediatè per hominis placitum & voluntatem. Rursus dominium diuinum aliud quidem est à Deo, vt autor est naturæ, aliud vero ab eodem Deo, vt autor est gratiæ. Hactenus de prima parte quæstionis huius. PRo secũda parte sit prima cōclusio vniuersalis. Cunctæ res naturales homini inferiores, sunt materia dominij nostri, siue iure naturali siue humano: res verò supernaturales sunt etiam materia dominij nostri iure diuino supernaturali, & iure humano pertinenti ad res spirituales. Hæc conclusio non aliter probatur in præsenti quàm exemplis allatis ex præcedenti diuisione. Naturæ iure dominatur homo cæ lo, elementis, bestijs, &c. Humano vero iure appropriatæ sunt vel applicatæ his vel illis hominibus in particulari. Vt Hispanis Hispania: & singulis ciuibus sua prædia. Item dominiũ supernaturale habet homo quatenus habet ius per opera meritoria ad beatitudinem. Et habet ius similiter ex dominio humano concesso per Pontificem quicunque episcopus ad gubernandā suam diœcesim. Sed circa hanc conclusionem superest disputatio magis in particulari, quænam res naturales & spirituales sint aut possint esse materia dominij? Vtrùm homo ipse, & libertas & vita & fama & honor, ac demum bona ipsa spiritualia. Circa hanc disputationem sit tertia con clusio quantũ ad libertatem. Seruitus vnius hominis siue naturalis siue legalis potest esse iusta & sancta. Itaque vnus homo potest iustè alteri dominari dominio naturali & legali. Pro huius conclusionis intelligentia, notādũ est quod seruitus est duplex: altera naturalis, altera legalis. Naturalis est cùm vnus homo propter inopiā & defectũ rationis seipsum gubernare non potest, is enim naturæ lege subiectus est alteri ho mini qui consilio valeat ad eum gubernandũ : sicuti pars sensitiua in homine subiecta est lege naturæ rationi. Verum est tamen quòd inter huiusmodi homines rationis inopes sunt gradus. Alij siquidem sunt amentes omnino & rationis expertes: qualis natio fortè non est inuenta, sed falso à nonnullis existimatum est, Indorum esse eiusmodi nationem. Alij vero ita sunt ratione inopes, vt quanuis non sint amentes, habeant tamẽ mores ferinos. Vt qui vescantur humanis carnibus impunè, innocentes interficiunt. Eiusmodi sunt apud Indos quidam qui dicuntur Canibales. Et hi secundùm aliquos possunt iustè debellari. De qua re à me latè disputatum est supra quæstione. 10. super artic. 10. dubio quarto. Cæterum non possunt in perpetuam seruitutem more mancipiorum redigi. Demum alij sunt, qui habent secundas prudentiæ partes, vt videlicet qui apti sunt vt regantur ab alijs, quanuis non habeant primas partes prudentiæ, scilicet, vt per se sapiant & seipsos gubernẽt . Omnes igitur hi seruire poterunt seruitute naturali. Verum est tamen, quòd ista seruitus naturalis in rigore & proprietate non est appellanda seruitus. Quia seruitus propriè significat carentiam libertatis: qui autem seruiunt istam seruitutem, sunt omnino liberi. Tum etiam quia seruitus propriè loquendo significat malum & incommodũ eius qui seruit, bonum autem & incommodum eius qui dominatur, siquidem seruus quicquid est domini est. Qui autem seruiunt istam seruitutem naturalem, non propter dominorum commodum, sed propter suum commodum seruiunt. Et eadem ratione dominium naturale, quod respondet isti seruituti, non est propriè dicendum dominium, nisi in generali quadam significatione & ampla acceptione. Altera seruitus est legalis, hoc est, quòd per legem introducta est. Titulus autem legitimus, quo introducitur ista lex, est duplex. Alter quidem emptionis & venditionis: potest siquidem vnus homo seipsum alteri vendere: imo quandoque pater filium potest vendere. Alter titulus est introductus iure belli. Siquidem ij, qui bello capiuntur, iure gentium serui fiunt eorum qui eos ceperunt. Imo inde serui appellati sunt: quia cum iustè possent interfici, seruantur tamen. Probatur conclusio quantum ad primam partem de seruitute naturali. Primò in sacris literis commendatur Melchisedech, qui erat Rex Salem: commendatur Ioseph præfectus toti AEgypto. Et in Deuteron. Summus sacerdos constitutus est à Deo iudex vitæ & mortis: & præcipitur filijs Israel: vt si velint aliquando eligere Regem, non eligant alienigenam, quinimo & ipse Deus complures iudices & Reges illis præfecit, vsque ad Christi tempora, quando iam per tyrannidem Romani Hebræis dominabantur. Diuus Paulus item 1. ad Timoth. 2. ad Titum. 3. Et D. Petr. 1. canonica. 2. dominiũ Regium approbant. Secundò probatur ratione. In statu innocentiæ, si perseuerasser, vxores viris: filij parentibus: plebeij principibus parerent hac seruitute & seruirent: vt ostendit D. Thom. 1. parte, quæst. 96. art. 4. ergo multo magis in statu naturæ lapsæ, vbi maior est rationis defectus. Confirmatur. Inter angelos alij alijs dominantur, superiores videlicet inferioribus, ergo multo magis inter homines oportet, vt alij alijs dominentur. Quantum ad secundam partem patet eadẽ conclusio ex sacris literis. Exodi 21. Leuitic. 25. approbatur seruitus legalis. D. Paul. item 1. Corin. 7. Coloss. 6. Titum. 3. 1. ad Timoth. 6. & D. Petr. vbi supra, eandẽ seruitutem approbat. Approbatur item eadem seruitus multorum Conciliorum & Pontificum decisionibus quas Gratianus cogit in vnum 12. quæst. 2. & in distin. 1. cap. ius gentium, quod desumitur ex Isidoro libro. 7. Etymologiarum cap. 6. vbi dicitur captiuitas introducta iure gentium est. Probatur item eadem conclusio multorum Regum & Cæsarum constitutionibus. Cæsarum constitutiones habentur titulo de statu personarum, & titulo de iustitia & iure. ff. & Instit. de iure naturali gentium & ciuili. Regum verò constitutiones habentur in legibus cuiuscunque Regni. Sed aduertendum est quòd inter Christianos nunquam ista seruitus potest superuenire Euangelio: & ita videtur receptum quasi iure gentium inter ipsos Christianos. Sed hinc ego excipio apostatas desertores totius Christianæ religionis. Hi enim iure belli, mea sententia, serui fiunt capientium: quanuis Euangelium & baptismum antea susceperint. Et similiter excipiuntur iure communi, quod habetur in cap. ita quorundam. Et in cap. ad liberandam terram sanctam. de Iudæis. Illi qui merces prohibitas Sarracenis deferunt, & qui in piratarum Sarracenorum nauibus cupiditatis gratia versantur, etiam si Christiani sint. Vide quę dixi in nostris commentarijs supra quæstio ne. 40. dubio. 12. Sit quarta conclusio. Solus Deus est dominus vitæ hominis: respublica autem est custos vitæ ciuium: vnus quilibet autem ciuis est tutor & custos vitæ propriæ. Idem intelligendum de membris corporis & salute & alijs pertinentibus ad naturæ bona. Explicatur conclusio. Sicut fieri potest, ꝙ aliquis habeat dominium, rerum pertinentium ad bona fortunæ: vt sunt agri, domus, & alius habeat vsum, & vsumfructum: ita intelligendum est, quòd Deus sibi retinuerit dominium vitæ nostræ, membrorum, & salutis: nobis verò concessit vsum & custodiam. Hæc conclusio est Diui Thomæ infra quæst. 64. art. 5. ad primum, secundum & tertium. Et quæst. 57. art. 3. ad secundum. Caiet. infra quæst. 73. ar. 2. & quæst. 150. art. 2. circa fin. & quæst. 154. art. 6. Et Magistri Victoriæ in relectione de homicidio num. 23. quanuis solet citari tanquam autor oppositæ sententiæ, vt videtur insinuare ibi in citata relectione. Probatur modo prima pars. Vita hominis regitur per liberum Dei arbitrium antecedens ipsam vitam: at eadem vita nostra antecedit dominium nostrum tanquā fundamentum & origo illius, ergo solus Deus est dominus vitæ nostræ. Secundò probatur. Vita nostra in præ sentia aut sumitur pro anima qua ratione informat corpus: aut certè pro operatione animæ vegetatiuæ, quæ necessaria est ad detinendam animam in corpore: sed tam coniunctio animę cum corpore, quàm operatio animę vegetatiuæ nō pẽdet à libero arbitrio humano, sed à solo diuino, ergo &c. Tertiò. Ingressus in hanc vitam & transitus ex hac vita in aliam pendet ex solo ar bitrio diuino, ergo solus Deus est dominus vitæ. Antecedens probatur. Solus Deus potest etiam innocentes pro voluntate sua interficere: nemo vero hominum potest quacunque de causa sibi mortem inferre, neque respublica innocentes interficere, ergo solus Deus est dominus vitæ, quia dominus potest vti re in vsus alios consumendo rem ipsam. Vltimò. Si fieri posset, quòd is qui infert iniuriam alteri in vita aut in membris, restitueret eam iniuriam reparando vitam aut membra, non posset vllo pacto qui læsus erat remittere restitutionem magis, quàm cùm habet ipsam vitam aut membra non conseruare illa, ergo certissimum argumentum est, non esse hominem dominum vitæ aut membrorum. Secunda pars probatur. Qui interficit ciuem iniuriam infert & reipublicæ & ciui. Rursus ciuis qui sibi ipsi mortem intulit, iniuriam fecit reipublicæ, ergo ipse non est dominus sed custos. Vltimò probatur. Respublica nō potest ciuis cuiuscunque vitam periculo exponere nisi pro salute ipsius reipublicæ: neque ciuis item potest periculo propriam vitā exponere nisi pro virtute colenda. v. g. pro amico, pro patria: ergo respublica habet ius custodiendi vitam ciuium, sicut & ipsi ciues & non absolutum dominium: & nota quòd sat est ad hoc, vt homini sit facienda restitutio cum læditur in eadem vita, quòd habeat tutelam & custodiam vitæ ad vsum illius. Iam verò ꝙ attinet ad famā & honorem: sit quinta cōclusio . Homo est dominus propriæ famæ & honoris. Hæc cōclusio est D. Tho. infra quæstione. 73. articulo. 4. ad primum. & Magistri Soto libro. 4. de iustitia. quæstione. 6. articulo. 4. libro. 5. de iustitia, quæstio. 10. art. 2. & in relect. de ratione tegendi & detegendi secretum, memb. 1. q. 3. & asseritur cōtra Caiet. infra. q. 73. art. 2. & in summa, verbo, Detractio. Probatur autem ratione. Homo est dominus eorum quæ per arbitrij facultatem regit & gubernat, sed famam & honorem homo gubernat per arbitrij facultatem, vt D. Thom. asserit loco allegato, ergo est dominus famæ. Secundò. Interdum homo iustè & sanctè patitur propriæ famæ detrimentum, imo perdit seipsum & infamat, ergo est dominus famæ, quia idcirco denegabamus homini propriæ vitæ dominium, quoniam nulla de causa poterat sibi mortem inferre, ergo si propriam famam ipse potest perdere, est dominus illius. Antecedẽs probatur. Si quispiam commiserit aliquod occultum crimẽ propter quod alius innocens torquetur: potest iustè reus & nocens seipsum prodere, vt eruat innocentem à morte, ergo ipse seipsum infamat. Sed contra hanc conclusionem est argumẽtum Caietani. Fama cuiuscunque ciuis est bonum reipublicæ & communitatis, ergo non ciuis, sed respublica est domina famæ cuiuscunque ciuis. Miror nō animaduertisse virum aliàs eruditissimum, quòd ista ratio pariter procedat ad probandum, quòd ciuis quicunque nō sit dominus diuitiarum. Respondetur ergo ad argumentum, quòd fama ciuis est quidem bonũ reipublicæ: quemadmodum bonum partis est bonum totius, & debitum subinde ipsi reipublicæ per iustitiam legalem. Cæterùm fama cuiuscunque ciuis est ipsiusmet ciuis tā quam bonum propriũ ipsiusmet partis, ac subinde debitum illi ex iustitia cōmutatiua . Sexta conclusio. Homo est dominus bonorum spiritualium. Pro cuius intelligentia notandum est spiritualia bona esse in duplici differentia. Quædam externa, quæ non faciunt ipsum habentem bonum. Cuiusmodi sunt iurisdictiones ecclesiasticæ ad determinandas causas spirituales: & similiter beneficia spiritualia, iura scilicet ad percipiendas decimas, pro officijs ecclesiasticis. Vt parochia, Episcopatus, Decanatus, &c. Alia vero bona sunt interna: quæ faciunt subiectum bonum. Vt gratia & virtutes infusæ. De bonis primi generis probatur conclusio. Episcopus & parochus potest abalienare à se iurisdictionem ecclesiasticam omnem, quam habet & iura ad percipiendas decimas, si nō vendendo, certè resignando in fauorem alicuius, & donando, ergo est dominus, &c. Cæterum aduertendum est, quòd cum dicitur Episcopus dominus beneficij spiritualis: dicitur dominus illius beneficij, quod sibi secundùm iura retinet & possidet vt epi scopatus. Similiter Pontifex summus sui Pontificatus, Decanus decanati. Non tamen est censendus dominus eorum beneficiorum, quæ secundùm iura tenetur distribuere: sic summus Pontifex nō est dominus Episcopatus Salmantini, Episcopus autem Salmantinus est dominus sui episcopatus, non autem decanatus, aut parochiæ, quam distribuit. De secundi generis bonis probatur cōclusio . Primo, homo per facultatem liberi arbitrij (Deo auxiliante) per peculiare quoddam auxilium comparat sibi à Deo gratiam & reliquas virtutes infusas, ergo est dominus illarum. Secundò. Si homo non esset dominus gratiæ & charitatis, sequeretur quòd cum peccat peccatum furti, aut quodlibet aliud peccatum, committeret geminum peccatum: vnum furti cōtra proximum: alterum iniustitiæ contra propriam animam & contra Deum quia aufert vitam spiritualem: & infert mortem, sicut si seipsum occideret, quod est falsum & contra omnium sententiam. Confirmatur. Si quis dum occidit proximum, consequenter occideret seipsum, citra dubium committeret geminum peccatum: alterum contra proximum: alterum contra charitatem propriam, ergo ad eundem modum esset in præsentia, si homo non esset dominus horum bonorum spiritualium, committeret semper duo peccata. Vltimò probatur. Sequeretur ex opposita sententia, quòd qui peccaret mortaliter, teneretur continuo ad pœnitendum sub præcepto: quod est falsum, vt ostenditur latius in materia de pœnitentia, ergo. Sequela probatur. Præceptũ restituendi aliena obligat statim, vt docet D. Tho. art. 8. quæst. 62. ergo si gratia & reliquæ virtutes infusæ sunt alienæ; continuo tenebimur, postquam eas per iniuriam læserimus, restituere. Libet in hoc loco contemplari diuinam charitatem, vita siquidem nostram, vt paulò antea dicebamus, retinuit sibi tanquam verus dominus: vt nos iam vitam nostram, non quasi humanam, sed quasi rem diuinā procuraremus veluti depositarij & custodes illius. Contra verò, gratiam & reliquas virtutes infusas, quæ sunt ordinis diuini, nobis concessit tanquam veris dominis: vt sic exæquaret humana diuinis, & vt tandem amicorum omnia essent communia, hominis scilicet & Dei. Sed quomodo fieri debeat restitutio, quando læditur homo in huiusmodi bonis siue diuinis siue humanis, dicendum erit infra quæst. 62. artic. 2. Hîc autem aduertendum est nō esse certum quod asserit Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæ stione. 2. arti. 3. post tertiam conclusionem, scilicet, quòd nunquam Deus vsus fuerit absoluta potestate, quam habet erga vitam humanam. Oppositum enim colligo ex Deutero. 20. & Iosue 6. Vbi legimus Deum præ cepisse filijs Israel, vt interficerent etiam innocentes quarundam gentium habitātium in terra promissionis, quod præceptum impleuerunt filij Israel. item lib. 1. Regum capit. 15. Præcepit Dominus Sauli, vt interficeret omnes Amalechitas etiam paruulos. Et 4. lib. Regum cap. 9. Præcepit Iehu, vt interficeret omnem domũ Achab Regis, in cuius familia verosimile est fuisse aliquos paruulos innocentes. Et denique innocentem Iob percussit Dominus licet ministerio Satanæ in omnibus bonis & eius filios interfecit. Ex quibus omnibus videtur colligi, quòd sæpè Dominus vsus fuerit absoluta potestate sua erga vitā & salutẽ hominũ . Quæstio III. De rerum diuisione. ANTE omnia pro huius quæstionis intelligentia aduertendum est, quòd ea quæ possunt diuidi & proprijs dominis adiudicari, sunt in triplici differentia. Quæ dam enim sunt principatus & iurisdictiones, quædam vero sunt personæ ipsæ: sicut in matrimonio vterque coniux alterius corporis potestatẽ accipit. Alia sunt possessiones & diuitiæ, quę appellari solent res prout distinguuntur à personis. Verum est tamẽ quòd etiam serui quanuis personæ sint, tamen in hoc tertio rerum genere continentur: propterea quòd sunt partes possessionis & ad vendendum, & ad emendum habiles. Venduntur enim & emuntur. Prima conclusio. Dominium esse cœpit simul cum homine: rerum autem diuisio non fuisset facta, si status innocentiæ perseuerasset, sed cœpit rerum diuisio post peccatum quando cœperunt homines multiplicari. Prima pars huius conclusionis probatur: quoniam ratione liberi arbitrij debetur homini dominium. Inde enim factus est homo totius vniuersi dominus, sed primi parentes creati sunt cum libero arbitrio, ergo &c. Altera pars conclusionis est communis sententia Theologorũ : sed diximus in illa particulariter de rerũ diuisione, quoniam personarum & iurisdictionum diuisio fuisset in statu innocentiæ. De qua re vide D. Tho. 1. parte, quæst. 96. artic. 3. & 4. Tertia denique pars conclusionis colligitur ex Genes. cap. 4. Vbi dicitur, quòd Abel pastor ouium obtulit Deo sacrificium de optimis primogenitis gregis sui. Ergo iam habebat rerum diuisionem propriam & distinctam à possessionibus Caim fratris sui. Secunda conclusio. Iurisdictiones omnes iam de facto applicatæ sunt proprijs dominis, personæ vero applicantur quantum ad ius coniugij & consensum vtriusque coniugis. Ex quo etiam sequitur applicatio filiorum quātum ad ius patrium. Res autem non omnes sunt de facto applicatæ. Hæc cō clusio , non tam probatione quàm explicatione indiget. In prima parte conclusionis intendimus, quod nemo hominum est in vniuersum qui non sit subditus alicui Principi, præter ipsos supremos Principes: qui soli Deo subijciuntur, iuxta illud Prouerb. cap. 21. "Cor Regis in manu Domini sicut diuisiones aquarum." Secunda pars conclusionis manifesta est ex ipsa ratione matrimonij requirentis consensum viri & fœminæ. Tertia deniq; pars manifestatur exemplis. Siquidem flumina & montes & feræ syluestres & aues non sunt vniuersaliter applicatæ: ita vt ius piscandi & venandi sit prohibitum. De qua re copiosius dicemus suo loco quæstione 62. Tertia conclusio. Licita est rerum diuisio & appropriatio, non solum pro laicis, verùm etiam pro ecclesiasticis & religiosis secundum illorum professionem. Hæc conclusio est contra quosdam Philosophos, scilicet, Platonem & Socratem: vt patet apud Platonem in Tymęo , qui aiebat omnia esse debere communia, etiam vxores. Est etiam contra quosdam hæreticorum vocatos apostolicos, qui negabant esse licitum propriũ aliquid possidere. Vt refert Augu. in lib. de hæresibus ad Quod vult deum cap. 40. Et lib. 2. de gratia Christi cap. 11. & epistol. 106. ait Pelagium in eodem fuisse errore. Hos sequuti sunt aliqui, qui dicebantur Pseudoapostoli, vt refert Alphonsus de Castro lib. 2. de hæresibus. in verbo, apostolus hæresi. 2. Alij verò hæretici fuerunt negantes licitum esse ecclesiasticis viris quidquam tanquam proprium possidere. Quorum meminit Diuus August. libr. 2. de hæresibus capit. 50. Hos sequuti sunt postea Ioannes Hus, & Vvitcleff, & Lutherus, & Rex Angliæ Henricus Octauus: quorum iussu Germaniæ & Anglicanæ Ecclesiæ bonis suis sunt spoliatæ. Nostra tamen conclusio vniuersalis confessio est Ecclesiæ catholicæ. Et probatur. Nam ab antiquo Patriarchæ, & amici Dei Reges & ciues Israelitici populi semper possederunt propriũ . Cæterùm post Christi etiam aduentum nulla vnquam fuit necessitas ad salutem, vt qui cōuerterentur ad fidem, abijcerent diuitias. Vt cōstat ex Actibus apostolicis, & Epistolis Pauli. Quinimo & Christus Dominus in communi collegio Apostolorum aliquid possedisse videtur. Quoniam Iudas loculos habens ea quæ mittebantur portabat. Hæc etiam conclusio definita est contra Pelagianos in concilio Palæstino, & contra Vuitcleph, in concilio Constantiensi, quæst. 8. Errore 10. & 36. & 39. In cōcil. item Tridentino in Decreto de regularib. sess. 25. ca. 3. vbi cōcedit sancta synodus, omnibus monasterijs tam virorũ , quàm mulierum etiam mendicantium, exceptis domibus Sancti Francisci, quòd bona immobilia possideant. Gratianus deniq; . 1. 2. quæst. 1. & 2. 3. & 4. colligit in vnum, multa Conciliorum & Pontificũ & Sanctorum patrum testimonia, quibus probat licitum esse ecclesiasticis proprium possidere. Videatur Diuus Thomas infra quæst. 66. articulo. 2. & Thomas Vvaldensis libro. 3. doctrinalis antiquæ fidei capit. 81. & Ioannes de Medina libr. de restitutione. quæstio ne prima. dub. 1. & Alphonsum à Castro, in verbo, Ecclesia. hæresi. 4. & in verbo, pau pertas. hæresi. 2. Soto libro. 4. de Iustitia. quæstione. 3. Vide Aristot. lib. secundo. Politicorum. à principio, & deinceps per multa capita disserentem contra Socratem & Platonem. Et Aristotelem sequuti sunt omnes philosophi Peripatetici. Rationes autem pro ista conclusione sunt petendæ à Diuo Thoma, & cæteris autoribus locis allegatis: & nos dicemus pro conclusione sequenti, quæ quidem talis est. Quarta conclusio. Iure positiuo humano introducta est iurisdictionum & rerum diuisio: iure gentium quidem in communi: iure autem ciuili in particulari. Explicatur hæc cōclusio quantum ad secundam & tertiam partem. Quia iure gentium introductum est, vt iurisdictiones & res non sint cōmunes omnibus: sed ius ciuile supra hoc ius addidit, quòd hæc respublica sit huius principis, illa illius, Hispania Philippi, Gallia sui Regis, & ꝙ hic ager sit huius ciuis, ille alterius. Prima pars probatur. Iure naturę res omnes erant communes. Similiter iurisdictiones & principatus nemini erant adiudicati & applicati, ergo solum ius positiuum applicuit. Secundo ea quæ iure naturæ constituta sunt: per se bona sunt, & illis opposita per se mala: sed iurisdictionum, & rerum appropriatio & diuisio non sunt per se bona nec communio per se mala, ergo non iure naturæ, sed positiuo humano introducta sunt. Secunda pars probatur. Rerum diuisio & appropriatio sequitur ex his principijs: Pacem esse retinendam in rebus publicis, agros esse colendos, per consequentiā quanuis non euidentem: vsque adeò tamen apparentem & probabilem, vt nemo sit hominum qui eam negare possit. Ergo pertinet ad ius gentium. Consequentia ista simul cum antecedente patet ex dictis supra quæ stione 57. artic. 2. & 5. Tertia pars asseritur à Diuo Augustino tract. 6. super Ioannem, cuius verba allegat Diuus Thomas infra quæst. 66. artic. 2. Ratione vero probatur. Ius ciuile illud est, quod sibi quisque populus vel ciuitas constituit colligens illud ex principijs naturalibus, sed per consequentiam tantùm probabilem, non necessariam: sed iurisdictionum & rerũ diuisio in particulari est huiusmodi, nec enim admodũ necessarium erat, quod hic Rex huic reipublicæ, ille verò alteri præficeretur: aut quòd hic ager huic homini, ille vero alteri applicaretur, ergo &c. Confirmatur ex lege. 1. ff. de constitutionibus principum. Vbi dicitur quòd respublica & ciuitas quælibet transtulit in Principem omnem suam potestatem. Vltimo probatur. Quoniam, vt ostendemus quæ stione. 5. de dominio. Per ius ciuile transferuntur quandoq́ue dominia inuitis dominis: quandoq́ue vero etiam volentibus dominis prohibentur transferri, ergo &c. Sed cōtra tertiam conclusionem, ac subinde contra quartam arguitur primò. Quia Lucæ 14. inquit Christus "qui non renuntiat omnibus quæ possidet, nō potest meus esse discipulus": sed esse discipulum Christi nihil aliud est, quàm esse bonum Christianum, Ergo Christianus bonus non potest esse dominus. Respondetur hunc locum habere duplicem intelligentiam. Prima est, si intelligatur de renuntiatione per affectionem prauam, & inordinatam erga res temporales per quā anteponitur Christo possessio & hæreditas. Secunda est, quòd intelligatur de his qui profitentur Euangelicam perfectionem. De monachis videlicet, quibus non licet aliquid proprium in particulari possidere. Sed prior intelligentia videtur magis germana & consona his quæ paulò ante præmiserat Christus, si quis venit ad me & non oderit patrem & matrem filios & vxorem adhuc & animam suam, non potest meus esse discipulus. Quæ verba intelligenda sunt necessariò de amore prauo & inordinato. ¶ Secundò arguitur, ex testimonio D. Thom. infra quæst. 66. artic. 1. dicentis, res exteriores subiacere humanæ potestati, quantùm ad vsum, soli autem diuinæ potestati, quantũ ad naturā . Hinc arguitur ex eo quod dictum est supra, ꝙ homo non est dominus vitæ suę quia licet habeat illius vsum & custodiam, non tamen potest eam sibi tollere. Sed D. Tho. dicit ꝙ rerum omnium exteriorũ tantùm habet homo vsum & non potest naturam mutare, ergo. Respō detur Diuum Tho. solùm velle quòd solus Deus potest naturā rerum exteriorum om nibus modis mutare, creando & in nihilum redigendo. Sed homo nihilominus potest in multos vsus, in omnes quidem lege permissos vti rebus externis: ita vt si animatæ sint possit eis vitam auferre: quod dominiũ non habet supra propriam vitam. Quæstio IIII. De peculiari quorundam dominio. ANTE disputationem hanc, vtrùm aliquis homo sit totius orbis dominus & Rex. Duo fundamenta præiacienda sunt. Primum est. Nullus omnino princeps est dominus secũdùm proprietatem bonorum, quæ applicata sunt ciuibus. Hoc asseritur ab omnibus Theologis, philosophisq; & Iuris peritis, vno excepto Hostiensi, quẽ reprehendit meritò Magister Soto libro. 4. de Iustitia. quæst. 4. art. 1. conclus. 1. Asseritur etiam iure Regio Hispaniensi. partitione. 2. tit. 1. lege 2. & 3. Ratione verò probatur. Princeps is dicitur, qui rempublicā gubernat propter ipsius reipublicæ commodum & vtilitatẽ : Contrà verò Tyrannus in gubernatione, is diffinitur qui oblitus commodorum reipublicæ ad suum cōmodum & vtilitatem gerit principatũ . Ergo nō erit legitimus Rex qui sibi appropriat bona subditorũ . Sed arguitur contra hoc fundamentum. Nam libro. 1. Reg. cap. 8. Præcepit Dominus Samueli, vt exponeret populo Israelitico volenti creare sibi Regem, ius Regis eligendi. Illud autem ius est, ꝙ vxores, filios & filias, ciuium substantias, & fortunas eorũ conuerteret in proprium cōmodum ipsius Regis. Respondeo primò: Regem illa omnia posse cum id expedierit bono publico. Respondetur secundò. In eo loco voluisse dominũ quodāmodo auocare populum Israeliticũ à proposito creandi Regem sibi, & idcirco exposuit illis Tyrannidem Regiam, quā solebant, vt in plurimũ Reges exercere, erga ciues subiectos: & hoc appellauit ius Regis qui regnaturus erat super eos. Ius inquam, quod sibi statuebāt tyrannicè. Secundum fundamentũ . Potestas ciuilis ad gubernandam rempublicā habetur ex iu re diuino naturali. Hoc asseritur in allegata partitione Hispanici iuris. lege. 2. & 4. cum sequentib. habetur etiam apud Aristotelem 1. Politic. cap. 25. Vide Victoriam nostrum in relectio. de potestate ciuili. & Soto supra quæst. 4. artic. 1. conclus. 2. Item reuocanda sunt in memoriam, quæ nos supra diximus quæst. 2. huius tractatus, dum ageremus de seruitute naturali. Sed probatur ratione naturali. Respublica ciuilis non potest consistere in societate nisi sit potestas in illa superior apud vnum vel plures: sed homo iure naturali est animal sociabile quòd in republica & societate degere debet, ergo eodem iure debet respublica eligere gubernatorem. Secundo probatur. Iure naturali diuino necessaria est potestas in republica ad puniendos reos: sed talis potestas nō potest esse priuata singulorum, sed necessario debet esse publica, ergo. Minor probatur. Præ cepto quinto Decalogi prohibetur hominis occisio autoritate priuata, nisi in sui defensionem vel proximi. Ad puniendum ergo reos necessaria est autoritas publica quæ homicidas iudicet & puniat. Vltimo probatur. Multitudo sine ordine constare non potest, imo necesse est ibi ad sit perturbatio & cōfusio . Respublica verò quædā multitudo est, ergo constare nō potest sine ordine inferioris & superioris. Cōfirmatur exẽplis . Nā in vniuerso toto diuersis rerum gradibus cō posito præest Deus tanquam Princeps & Dux totius vniuersi. Item in Microcosmo idest, minori mundo qui est homo, sunt diuersi gradus & ordines potentiarũ quibus omnibus perficitur ratio tanquam Dux quinimo inter angelos & inter beatos est ordo inferioris & superioris. Ergo naturalis ratio dictat in republica esse necessarium talem ordinem. ¶ Contra fundamẽtum arguitur. Respublica constituit sibi Regem in quem transfert suam potestatem: aut si mauult plures optimates consules, in quos transfert suā potestatem, ergo talis potestas iure humano habetur non diuino. Respondetur nego consequentiam. Quoniam respublica tenetur creare vel vnum vel plures, qui eam gubernent, iure diuino naturali, non positiuo gentium vel ciuili. Non itaque pendet ex beneplacito reipublicæ creare ciuilem po testatem, sed iure naturæ tenetur. Cum autem creat talem gubernatorem vel gubernatores, transfert in illum vel illos suam potestatem. Quæ quidem potestas, cum in ipsa republica existat diuino naturaliq́ue iure, necesse est vt eodem iure sit in rege constituto. Neque enim fingere licet duas supremas potestates: alteram in Rege, alteram in republica. Sed vna est tantùm, quam ipsa respublica in Regem transtulit, propterea quòd sic non solum melius gubernaretur, imò aliter gubernari nō posset, nec vera gubernatio esset. IAM vero latiùs dicendum est de peculiari quorundam dominio vniuersi. Nimirum de dominio Christi, & summi Pontificis, & Imperatoris. ¶ Et quidem quantum ad Christi dominium attinet, quoniam variæ sunt opiniones, visum est pro vtraq; parte argumenta proponere: deinde nostram meditationem circa hanc cōtrouersiam adiungere. DVbitatur ergo primò. An Christus habuerit dominium temporale huius mundi. Pro parte affirmatiua videtur esse Diuus Thomas in opusculo 20. de regimine principum. libro. 3. cap. 12. 13. & 14. Vbi expressè ait, quòd Christus secundũ humanitatem fuit monarcha & habuit omnem potestatem in cælo & in terra: & ꝙ eius monarchia successit Romanis, & excessit omnes monarchias ex triplici parte. Scilicet ex dominij vniuersalitate, & ex annorum quantitate, & ex dignitate dominij. Et ibidem dicit, capit. 13. quòd Augustus Cæsar gerebat vices dominij Christi Domini post eius natiuitatem annos quatuor decim. Et capit. 14. assignat Diuus Thomas rationes, quare Christus Dominus, cũ habuerit tale dominiũ , in tanta humilitate & paupertate viuere elegerit. Ergo Diuus Tho. planè sentit ꝙ Christus non solũ spirituale dominium, sed etiam temporale huius mundi habuerit. Confirmatur, quia in 3. par. quæst. 59. artic. 4. ad primum. ait, ꝙ iudiciaria potestas consequitur regiam dignitatem: Christus autem quanuis esset Rex constitutus à Deo: non tamen in terris viuens regnum terrenum administrare voluit. Similiter etiam iudiciariā potestatem exercere noluit supra res temporales, qui venerat homines ad diuinas transferre. Hæc S. Tho. videtur ergo expressè sentire, quòd Christus fuerit verè Rex & dominus temporalis: quanuis noluerit vti illa potestate. Deinde D. Tho. in eadem. 3. par. q. 13. arti. 2. & ad 1. intendit tribuere animę Christi omnem potestatẽ , quæ possibilis est dari creaturæ absq; implicatione cōtradictionis . Sed quod Christus Dominus talẽ habuerit potestatem non implicat contradictionẽ , neq; est aliquod inconueniens. Ergo pertinet ad dignitatem Christi, ꝙ habeat tale dominiũ , talemq́; potestatem. Confirmatur, quoniā habere temporale dominium supra totũ orbem, est quædam perfectio, quæ conuenire potest creaturæ. Ergo non est deneganda Christo domino. Antecedẽs ꝓbatur . Quia huiusmodi temporale dominium includit potestatem ad gubernandos subditos, & ad condendas leges, quibus homines abstrahuntur à malis & ad virtutis opera diriguntur. Per talem etiam potestatem redduntur bonis præmia & malis supplicia: ergo conueniens est, ꝙ Christus dominus talem habuerit potestatem. Secundo arguitur. Ex testimonijs Sacrarum literarum quæ plurima sunt, in quibus videtur affirmari tale dominium & regnũ attribuendum esse Christo. v. g. Psalm. 2. "Postula à me, & dabo tibi gentes hæreditatem tuam & possessionem tuā terminos terræ." & Psal. 71. "Dominabitur à mari vsq; ad mare, & à flumine vsq; ad terminos orbis terrarum." Et Zachariæ. 9. "Ecce Rex tuus venit tibi, & dominiũ eius à mari vsq; ad mare." Et Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra." At verò, si non habet dominiũ tẽporale , non est data ei omnis potestas in terra. Et Ioan. 13. "Sciens quia omnia dedit ei pater in manus." Lucæ. 10. "Omnia mihi tradita sunt à patre meo." Et ad Hebr. 1. " Quẽ cōstituit hæredem vniuersorũ ." Et Apocal. 1. " Princeps regũ terræ asseritur." & cap. 19. dicitur, ꝙ habebat scriptũ in vestimento & in fœmore. Rex regũ & Dominus dominantiũ . Vbi significatur in eo ꝙ dicitur in vestimento & in fœmore, quod regnũ illius nō solùm cōpetebat ei secundũ diuinitatẽ , sed etiā secundũ humanitatẽ : & quod non solũ erat spirituale dominiũ , sed etiā temporale. Cōfirmatur , quoniā aliâs Christus nō diceretur propriè Rex secundũ quod homo, sed solũ metaphoricè: sicut dicitur pastor ouiũ . Probatur sequela. Quoniam nomine Regis intelligimus ꝓpriè loquẽtes Regem tẽporalem qualis fuit Salomon: semperq́; in Sacris literis quotiescũq; nomẽ Regis tribuitur homini, accipitur ꝓ Rege tẽporali . Ergo pręiudicamus dignitati Christi, si negemus esse etiā Regem tẽporalẽ . ¶ Tertiò arguitur ratione. Quoniā omnes Theologi cōcedunt quod Christus fuit dñs temporalis quantũ attinet ad necessitatẽ & ordinẽ & sinem spiritualẽ propter quẽ Christus principaliter venit, sed omnia tẽporalia facta sunt ꝓpter finem hũc spiritualẽ & super naturalẽ : ergo Christus dominabatur in omnibus tẽporalibus . Minor patet, quia totus ordo naturæ est factus à Deo propter ordinẽ gratiæ. Confirmatur, ex doctrina S. Tho. 2. 2. q. 40. art. 2. Vbi ait omnis persona vel ars, vel virtus, ad quam pertinet finis, habet disponere de ijs quæ sunt ad finẽ , vbi ponderandũ est quod dicit omnis persona ad quam pertinet finis. Ergo cũ Christus in quantũ homo sit persona ad quā pertinet finis: cũ sit constitutus à Deo rerum omniũ dux iudex & Pontifex habens plenam potestatem dirigendi homines in vltimũ finem: sequitur, ꝙ ipse sit dominus rerum omniũ temporaliũ , siquidem omnes creatæ sunt à Deo propter finem vltimũ . ¶ Quarto arguitur, ex D. Bernardo lib. 3. de cōsideratiōe ad Eugeniũ Papā , cui dicit: "dispensatio tibi credita est, non data possessio, non tu ille, de quo ait propheta, Et erit omnis terra possessio eius: Christus hic est, qui possessionem sibi vendicat, & iure creationis & merito redemptionis, & dono patris." Vbi Diuus Bernardus tres titulos dominij amplissimi in Christo numerauit. Primus est creationis, de quo non est nostra disputatio. Alter est titulus redemptionis: quem Abulensis super Matth. cap. 25. q. 307. cōfirmat ex illo ad Rom. 14. "Mortuus est & resurrexit, vt viuorũ & mortuorum dominetur." Eo ꝙ morte & resurrectione sua & mortuos & viuos redemit. Cō firmatur , quia titulo redẽptionis sumus serui Christi: at verò quicquid seruus acquirit dño suo acquirit, vt habetur in. l. placet. ff. de acquir. hæred. & l. etiam inuitis. de acquirendo rerum dominio. Ergo omnia nostra tẽ poralia Christi sunt tanquam domini. Tertius titulus est ex dono patris qui in superioribus explicatus est, & confirmatus ex illo Hebr. cap. 2. "Quem constituit hæredẽ vniuersorum." Et Lucæ 11. "Omnia mihi tradita sunt à Patre meo." Quinto arguitur. Omnes fere Theologi concedunt Christum futurum regem omnium & dominum in æternitate, maximè post diem iudicij: sed secundũ doctrinā Sancti Thomæ, omnia quæ Christus nunc habet & habiturus erat, habuit etiam in vtero virginis, præter illa quæ repugnabant conditioni viatoris & mortalitati corporis, sed habere talem potestatem & tale dominiũ nō repugnabat, ergo ex tunc habuit, quāuis noluerit habere vsum illius potestatis & dominij. Cui cōsonat illud ad Galat. cap. 4. "Quanto tempore hæres paruulus est nihil differt à seruo cum sit dominus omnium." Sic ergo Christus Dominus potuit habere quidem temporale dominium huius mundi, non tamen vsum: quia ita expediebat ad redẽptionem humani generis, quod Christus se gereret vt pauper & humilis in terra dũ mortalem vitam agebat. His & alijs rationibus confirmāt hāc affirmatiuam partem ij quibus placet Christũ habuisse temporale dominium & regnum huius seculi inquātum homo: quia hoc ad dignitatem eius pertinere arbitrantur. Deniq; pro hac parte fit argumentum ex perfectissimo sacerdotio Christi, ad cuius perfectionem videtur pertinere potestas regia tẽporalis . Et probatur, quia finis sacerdotij est superior quam potestatis regiæ temporalis, ergo cùm in Christo fuerit perfectissimũ Sacerdotium, necesse est, ꝙ habuerit in se omnem potestatẽ temporalẽ regnādi & dominādi . Quemadmodũ ad artificẽ artis architectonicę pertinet principari & imperare inferioribus, & eos gubernare: vt attulimus ex S. Tho. sup. q. 40. art. 2. PRO altera vero parte sunt argumenta magni momenti. Arguitur enim primo pro parte negatiua autoritatibus Sacrarum literarum & Sanctorũ patrum: deinde argumẽtabimur rationibus Theologicis. Primò quidem se offert testimonium Ieremiæ c. 22. Vbi post regem Iechoniā nullum iam amplius regem de semine Dauid, qui temporaliter regnaret, futurum esse præ dicitur, his verbis. Hæc dicit Dominus. Scribe virum istum sterilem, qui in diebus suis non prosperabitur, nec enim erit de semine eius vir qui sedeat super solium Dauid & potestatem habeat vltra in Iuda. Ergo Christus non fuit Rex temporalis huius mundi, alioquin etiam esset rex temporalis super solium Dauid & super Iudam. Est aliud testimonium Ioannis 18. Vbi dixit Christus Pilato. "Regnum meum non est de hoc mundo, si ex hoc mundo esset regnum meum ministri mei vtiq́ue decertarent, vt non traderer Iudæis. Nunc autem regnum meum non est hinc." Nec valet respondere quòd illud testimonium intelligendum est ita, ꝙ Christus non habuerit nec habere voluerit vsum & exercitium regis temporalis. Hoc enim cōstabat tunc Pilato, cum pauperem vitam duceret Christus. Rogabat ergo Pilatus an haberet ius regni, vt Cæsari posset cō tradicere : cui respondit Christus, "regnum meum non est de hoc mundo". Deinde quotienscunque in Sacris literis fit mentio de regno Christi semper adiungitur aliquid quo intelligamus spiritualitatem regni illius & æternitatem: non ergo temporaliter & seculariter regnandi in hoc seculo accepit potestatẽ Christus. Antecedens inductiuè patet. Primò quidem Zachariæ. 9. dicitur, "Ecce rex tuus venit tibi Iustus & Saluator ipse pauper & ascendens super asinam." Vbi non solum vsum regni, sed etiam dominium & proprietatem rerum denegari videtur Christo. Itẽ in eo quod dicit Iustus & Saluator: satis explicatur spiritualitas regni Messiæ. Præterea Psalmo. 2. "Ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctũ eius prædicans præceptũ eius." Quibus verbis insinuatur qualitas regię potestatis Christi. Videlicet, ad prædicandum spirituale forum Dei. Similiter & illud Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra." Determinatur per illud quod sequitur, euntes ergo in mundum vniuersum prædicate Euangeliũ omni creaturæ. Baptizantes eos, &c. Vbi particula illa, ergo, denotat explica tionem qualitatis regni & potestatis Christi: alioquin non esset consentanea illatio, dum inferretur ex regno & potestate temporali, potestas prædicandi ac baptizandi Apostolis collata. Item Luc. 19. "Benedictus qui venit Rex, Osanna." Id est salua nos. Vbi salus spiritualis non temporale iudicium expectabatur à rege Christo. Præterea Ieremiæ 23. "Regnauit rex & sapiẽs erit & faciet iudicium & iustitiam in terra." Sed vt intelligatur quale iudicium facturus erat in terra: subiungitur. In illa die saluabitur Iuda, & Israel habitabit considenter, & hoc est nomen quod vocabunt eum Dominus iustus noster. Quod testimonium non potest intelligi de salute temporali regni Iuda. Constat enim illud nō fuisse reparatum per aduentum Christi. Amplius Isaiæ 9. Super solium Dauid, & super regnũ eius sedebit in æternum, vt confirmet & corroboret illud amodo vsq; in sempiternum. Quæ sessio, quæ confirmatio & corroboratio intelligi non potest secularis & temporalis: sed omnino spiritualis. Similiter Psalm. 44. Intende prospere procede & regna, & statim ratio & modus regnandi describitur, dum inquit, propter veritatem & mansuetudinẽ & iustitiam & deducet te mirabiliter dextera tua. Vbi officiũ Christi in prædicatione veritatis, in exemplo mansuetudinis, in virtute redemptionis, quæ nomine iustitiæ intelligenda est, describitur. Præterea quo modo verificabitur quod inquit Paulus 2. Corint. 8. Qui cum diues esset pro nobis egenus factus est. Si Christus fuit dominus temporalis totius mundi? Non enim fuisset verè pauper nec egenus, sed ditissimus omniũ hominum. Et deniq; quo modo verum erit: ꝙ vulpes foueas habẽt & volucres cæli nidos: filius autem hominis non habet vbi caput suum reclinet? Habebat siquidẽ vitæ tẽporalis cōmoditates supra omnes Reges etiā si nollet vti illis possessionibus. Iam vero si Sanctorũ Patrũ intelligentiā sacrarũ literarum requiramus, omnes illi videntur parti negatiuæ adhærere. Principio D. August. lib. 17. de ciui. cap. 7. ait ꝙ populi Israel personā figuratè gerebat Saul, qui populus regnũ fuerat amissurus, Christo Iesu Dño nostro per nouum Testamentũ , non carnaliter sed spiritualiter regnaturo. Item idem August. tractatu 115. super Ioannem exblicans illud Psalmi 2. Ego autem constitutus sum Rex ab eo super Sion montẽ Sanctum eius, inquit, Sion illa, & mons ille, nō sunt de hoc mundo. Quod est regum eius, nisi credentes in eum? Et iterum dabo tibi gentes hæreditatem tuam, quas possideas ad earum salutem, & quæ tibi fructificent spiritualia. Ambrosius etiam apertè lib. 3. in Lucam cap. penulti. Negat regnũ Christi fuisse temporale, quale fuit Dauid vel Roboam vel Iechoniæ. Ait enim, Ipsum regem secũdum honorem seculi non accipimus Christum. Quomodo ergo dictum est: de fructu ventris tui ponam super sedem tuam? Quomodo etiam dictũ est, Dabit illi Dominus Deus sedem Dauid patris eius & regnabit in domo Iacob in æternũ ? Non seculari honore regnauit Christus. Et paulò post, exponẽs illud Psal. 88. "Thronus eius sicut dies cæli," inquit, non vtique hunc thronũ Salomon sedit, non Roboam, non Iechonias. Et deniq; ait, Qui dicit regnum meum nō est de hoc mundo: ostendit esse supra mundũ . Ita & regnum eius erat & non erat in seculo, sed supra seculum erat. Diuus Hieronymus lib. 4. super Ieremiā cap. 22. explicans illud, "Scribe virum istum sterilem", inter alia multa dicit, ꝙ regnum Christi non erat terrenum & breue, sed perpetuum & cæleste. Diuus etiam Gregorius homil. 8. super euāgelia , Non solũ regnum mundi, sed & dominium rerum habuisse Christũ secũdum humanā naturam negat. Ait enim non in parentum domo, sed in via nascitur: vt profectò ostenderet, quia per humanitatem quā assumpserat quasi in alieno nascebatur. Alienum non secundũ potestatem dico, sed secũdũ nostram naturā . Nam de potestate eius scriptum est, in propria venit. Athanasius præterea tom. 3. in oratione de Sanctissima Deipara prope finem ait, "Rimantur hæretici & se se inuicem adhortantes, & affectuosè quærunt, an acceperit thronũ Dauid patris sui, & regnauerit in domo Iacob in æternum." Et paulò post. Ergo accipiens thronũ Dauid, transtulit illum & dedit Sanctis Christianorũ regibus, vt conuer teret eos ad domũ Iacob: qua tradita in opprobrium & direptionem regnabit in Christianis in æternũ . Siquidem genitus ex virgine, vt consummatis omnibus, quæ ad negotium mortis & crucis pertinebāt , post resurrectionem ad suos dicebat, Data est mihi omnis potestas in cælo & in terra. Et quā doquidem ipse rex est, qui natus est ex virgine, idemq́ue ac dominus & Deus, ea propter & mater quæ eum genuit & regina & domina & Deipara propriè & verè censetur. Hæc Athanasius. Vbi considera, quomodo regnum Christi non temporale sed spirituale affirmet secũdum humanitatem. At vero dominij rationem vniuersalem diuinitati tribuit. Et propterea ipsam Dei genitricem reginam & dominam appellat. Constat autem, quod virgo mater non fuit temporaliter regina vel domina: sentit ergo Athanasius ꝙ ex vnione hypostatica erat ille homo Dñs omniũ . Chrysost. itẽ homil. 6. super. c. 2. Matth. sic ait, Quo nā pacto Magi ex stella illa Iudæorũ regem illũ esse didicerũt : cũ certè nō istius regni iste sit rex, sed vilem hāc prorsus vitam egit ac pauperem? Basil. quoque quẽ refert D. Tho. in catena aurea. Lucæ. c. 1. explicans illud: "regnabit in domo Iacob", ait. Non in materiali sede Dauid Dominus sedebit, translato Iudaico regno ad Herodem, sed sedem appellat Dauid, in qua residet dominus, indissolubile regnum. Denique omnes patres antiqui explicantes illud Lucæ. 1. Dabit eit Dominus sedem Dauid, vniuersi negāt temporale regnum Christo competere: & omnino asserunt rationem regni Christi spiritualem & æternā fuisse. ¶ Tertio loco rationibus agendũ est, Prima itaq; ratio & potissima mihi est, quæ tali fundamento innititur. Quoniā Christus Dñs assumpsit humanitatẽ talibus conditionibus exornatam & affectam qualibus conueniebat exornari & affici ad finem intentũ per incarnationis mysterium. Finis autẽ fuit, vt Christus Dñs plenus gratiæ & veritatis esset caput influens in mẽbra veritatẽ & gratiā . Et quidẽ ꝙ attinet ad veritatẽ , oportebat illũ esse perfectissimũ caput. Et idcirco assumpsit animā beatā lumineq́; gloriæ illustratā , tam eximiè, vt in illo crescere non oporteret. Fuit itaq; testis ocula tus veritatis: & ad hoc venit in mũdum vt testimoniũ perhiberet veritati & prædicaret nobis forum Dei & beneplacitũ eius circa media necessaria ad salutem hominũ à nobis credenda & faciẽda . Deinde venit Christus vt exemplo suo nobis viam ad salutem ostenderet, non solum necessariā , sed etiam eius perfectionis quæ in cōsilio est semitam demōstraret . Cùm igitur, qui venit facere & docere, dixerit: Si vis perfectus esse, vade & vende omnia quæ habes, & sequere me, consequens est, ꝙ Christus Dominus temporale dominium, aut regnum non assumcpserit . Alioquin Euangelicā perfectionem exemplo suo non docuisset. Confirmatur, quoniā perfecta paupertas non solum consistit, imo nō consistit in abdicando omnino vsu rerum, sed consistit in abdicando dominio ipsarũ , id quod religiosi faciũt : qui quidem, quāuis multis rebus vtantur, tamẽ nullius dominiũ habẽt singuli. Ergo cùm ipse Christus exemplũ euangelicæ paupertatis se ipsum proposuerit incōueniẽs videretur, ꝙ ipse secundũ humanitatẽ temporaliter rerum omniũ dominiũ & regnum haberet, quanuis paucis vteretur ad vitæ sustentationem. ¶ Secunda ratio est. Quāuis ex gloria animæ Christi quasi naturaliter cōsequeretur corporis gloria, tamen immortalis Deus assumpsit mortalem humanitatẽ , eo ꝙ sic expediebat, tum ad exemplũ patiẽtiæ , tum ad redemptionẽ humani generis per mortẽ & crucem suā . Ita etiā fuit cōuenientissimũ , vt dñs & rex vniuersi assumeret naturā humanam absq; dominio & regia potestate tẽ porali huius mundi, quāuis hæc dignitas videretur ad decorem & ornatũ naturæ humanæ pertinere: nisi Chr̃s venisset seipsum totius perfectionis exemplũ proponere. Cũ igitur ista carentia dominij & regni tẽporalis nō deroget plenitudini gratię & veritatis & adiuuet ad perfectionẽ exemplaris nobis propositi ad imitandũ , cōueniẽtissimũ est, ꝙ Christus qui aliâs secundũ diuinitatẽ & propter gratiā vnionis est vniuersorũ dñs , sit verè & propriè simul pauper in hoc temporali seculo, in quo exemplũ discipulis dare venit. Huic doctrinæ cōsonat quod Apostolus dicit, qui cum esset diues pro nobis egenus factus est. Sic enim locutus esse vi detur, ac si diceret, qui cum esset immortalis, pro nobis mortalis factus est, videlicet, cum esset immortalis secundùm diuinitatem, factus est mortalis secundùm humanitatem. Sic etiam cum esset diues secundùm diuinitatem & virtute vnionis, tamen simul factus est verè pauper secũdũ humanitatẽ . Tertia ratio. Christus nunquā vsus est illa potestate regia & dominatiua, ergo frustra assumpsisset talem potestatem, frustra enim est potentia quę in actũ nō reducitur. Quòd si quis respondeat, ꝙ etiā assumpsit potentiam ridendi licet nunquā riserit: Cō tra est, ꝙ potentia ridendi pertinet ad veritatem & integritatem humanæ naturæ, neque esset perfectus homo nisi omnes naturę humanæ proprias potentias haberet: noluit autem ridere, quia venerat prædicare pœnitentiam, & beatitudinem lugentibus. Quarta ratio. Si Christus esset cōstitutus Rex & iudex temporalis teneretur consequẽter gubernare mundũ in temporalibus secundùm leges naturales & humanas, sed nihil tale gessit, nec ministros creauit qui ius dicerent, imò tyrannidẽ permisit multorũ regũ , ergo nō habuit tale officiũ & potestatem talẽ , alioqui nō esset bonus rex temporalis & iudex. Confirmatur hæc ratio. Christus Dñs respōdit cuidam dicenti sibi, Dic fratri meo vt diuidat mecũ hæreditatẽ ,{ Lucæ. 10. } Respōdit , homo quis me cōstituit iudicem super vos. Vbi Christus Dñs visus est negare se constitutũ iudicẽ litiũ temporaliũ , alioquin ad illũ pertineret lites cōponere . Nec valet dicere quod noluit vti illa potestate: ipse enim nō dixit, Nolo de vobis iudicare, sed dixit, Quis me cōstituit iudicem super vos? quasi negans se iudicem constitutum super temporalia vt seculariter iudicaret. In hac controuersia viri doctissimi ac pijssimi inter Theologos modernos & antiquiores diuisi sunt, quibusdā illorũ negantibus, quibusdā asserentibus Christũ esse Regẽ & Dñm & iudicẽ temporaliũ , quibusdā verò dicẽtibus vtranq; opinionẽ esse probabilem. Sed alterā probabiliorẽ , sunt etiā qui alterā partem amplectentes, alterā erroris vel temeritatis nota inurere audeant. PRO decisione huius cōtrouersiæ notandũ est primò, ꝙ in discursu huius di sputationis noluimus distinguere triplicem quæstionem, videlicet, An Christus fuerit Rex tẽporalis , An fuerit Dominus temporalis, An fuerit iudex temporalis: quoniam profectò quòd attinet ad præsentem difficultatem, eadem est ratio arbitrandi. Notandũ est secũdò , ꝙ de Christo possumus loqui in hac disputatione dupliciter. Vno modo inquantũ est Deus. Altero modo inquantũ est homo. Siquidẽ loquamur de illo ratione personæ diuinæ, cōstat secundũ fidem catholicā illũ esse Regẽ & Dñm & iudicem totius vniuersi & omnium quæ sunt in illo. Etenim sicut filius Dei est verè homo passibilis & mortalis: ita ille homo est verè Deus & creator omniũ , & Dñs & Rex & iudex angelorũ & hominũ . Itaque Christus nō solũ inquantũ Deus: sed etiam inquantum hic homo, est verè Rex & Dñs omniũ . Nā dictio illa, inquantũ , reduplicat personę rationem & nō tantũ naturā humanā . De hoc nulla est cōtrouersia . Si autẽ loquamur de Christo secundũ ea quæ sibi cō ueniũt ratione humanæ naturæ assumptæ: adhuc distinguere debemus. Quædā enim sunt propria & cōmunia omnibus hominibus, vt v. g. esse risibilem, habere intellectũ & voluntatem: & similia. Quædā vero sunt propria illius naturæ humanæ singularis. v. g . Quòd Christus conceptus de Spiritu sancto & natus ex Maria Virgine fuerit, secundũ humanā naturā sibi cōpetit . Nũc igitur non loquimur priore modo de Christo inquātũ est homo: Sic enim quilibet homo esset Rex & Dñs , si particula, inquantũ reduplicaret aut specificaret rationẽ cōmunẽ hominis. At verò si loquamur de Christo posteriori modo, inquantũ homo est, ita vt dictio illa, inquantũ , accipiatur specificatiuè: hoc est designatiuè, scilicet, determinando naturā singularẽ vbi est illa proprietas. Vt v. g. si dicamus, Christũ esse albũ , inquantũ est homo, designamus, albedinẽ subiectari formaliter in eius humana natura. Sic ergo nũc quærimus, An Christus secundũ ꝙ homo, fuerit Rex tẽporalis & Dñs temporalis vniuersi, vel alicuius regni, ita vt dominiũ formaliter subiectaretur in natura eius humana. Hoc igitur modo loquentes, statuimus sequẽtes cōclusiones attẽtione dignas. Prima conclusio. Christus non fuit Rex tẽporalis specialiter Israelitici populi. Hanc cōclusionem pono cōtra Iudæos vel Iudaizantes, qui volunt Messiā iure hæreditario, quia descẽderet ex Dauid Rege fnturũ esse legitimũ Regẽ temporalẽ illius populi, & ꝙ peius est, temporaliter regnaturũ . Et quidẽ quod iure hæreditario regnũ Israel temporale obtineret nulla ratione aut testimonio confirmari potest, sed qua facilitate dicitur, eadem negari potest. Imo vero oppositum videtur esse certum, quoniam alias Beata Virgo mater eius fuisset Regina illius populi, siquidem Christus non alio titulo temporali poterat regnum Israel hæreditare. Quanuis ergo quidam Theologi probabiliter opinentur Christum fuisse Regem & dominum temporalem etiam illius populi, nemo tamen Theologi nomine dinus asserit hæreditario titulo regnum illud obtinuisse: sed ex generali cōmissione Dei & traditione potestatis regiæ & dominatiuæ fuisse Regem & dominum affirmant. Secunda conclusio. Vtraque sententia videlicet affirmans vel negans Christũ fuisse Regem & dominum temporalem vniuersi secundùm quòd homo ex commissione & traditione Patris potest salua fide, sustineri, & absque periculo sanæ doctrinæ. Probatur. Quoniam viri doctissimi & catholici vtranuis sententiam sequuntur. Partem quidem negatiuam nostris temporibus tenuit Magister Franciscus à Victoria, vt patet in relectione prima de potestate ecclesiæ quæst. 5. numero. 15. & Soto libro. 4. de iustitia & iure quæst. 4. art. 1. quos sequuti sunt multi alij. Partem vero affirmatiuam tenet Burgensis super caput primum Matthæi. Quam etiā fuit secutus Magister Cano præceptor meus. Quam amplectuntur multi alij nostris temporibus, & quidā minus bene considerantes oppositam sententiam periculosam putant. Rationes verò & argumenta vtriusque factionis abundè satis proposita sunt à nobis. Cæterùm vtraque opinio competenter respondet argumentis & testimonijs quæ pro altera afferuntur: vt amplius in sequentibus patebit. Tertia conclusio. Mihi sanè probabilior est ābsolutè loquendo & in sensu in quo di ximus disputanda quæstio, pars negatiua. Probatur. Quoniam rationes, quæ pro illa fiunt non tam facilè soluuntur, quàm oppositæ. Et profectò magis consolatorium videtur & magis excitatiuum amoris, & magis decens benignitatem & humanitatem Dei, vt assumeret veram paupertatem simul cũ mortali natura, & non solum se gereret vt pauper non vtens Regia potestate & temporali dominio, sed esset verè pauper: siquidem hoc possibile neque indecens sed maximè decens ad finem humanæ redemptionis, & exemplum Euangelicæ perfectionis erat. Quarta conclusio. Christus secundùm quòd homo habuit instrumentalem potestatẽ dominij vniuersalis circa omnia temporalia. Hæc conclusio non repugnat tertiæ. Quod sic explico. Decernunt Theologi humanitatem Christi potestatẽ habuisse instrumentalem ad facienda miracula ad efficiendam gratiam iustificantem & ad alios effectus supernaturales, respectu quorum solus Deus potest esse principalis causa efficiens. Ratio ergo quæ me mouet, vt talem potestatem dominij asseram Christo conuenire, non est quia non potuit habere talem potestatẽ vt causa principalis & multo perfectiùs quam habent Reges terræ: sed quia sic expediebat ad finem incarnationis & Ecclesiæ & regni spiritualis gubernationem. Cum enim finis gubernationis Regni spiritualis sit simpliciter vltimus finis, necesse est, vt qui præest regno spirituali habeat potestatem supra temporalia inquantum opus fuerit ad finem spiritualem consequendum qui est vltimus simpliciter. Et quia sæpe impediri vel molestari poterat ecclesiastica gubernatio per temporalẽ potestatem: expediebat, vt ipse Christus haberet instrumẽtalem potestatem dominij fundatā tum in gratia vnionis, tum in ipso fine aduentus Christi. Hāc ministerialẽ potestatẽ etiam tradidit vicario suo Summo Pōtifici in terris ad huiusmodi impedimenta tollenda vel alia conuenientia exercenda ad finem spiritualem & animarum salutem. Hac potestate forte vsus est Christus quando misit dæmones in gregem porcorum qui in mare sunt præcipitati. Hac etiam vi detur vsus quādo facto flagello de funiculo eiecit cathedras vendentiũ & mensas nũmulariorũ subuertit. Hac etiā vsus videtur Petrus quādo verbo occidit Ananiā & Saphirā . Hac vtitur Sũmus Pōtifex quando circa contractũ matrimonialem irritandũ vel ratũ faciendũ leges cōdit . Quanuis enim iste cōtractus , stando in solo iure naturæ ciuilibus legibus subijci poterat: tamen, quia iste cōtractus inter baptizatos est sacramentum nouæ legis, idcirco Sũmus Pontifex conditiones talibus cōtractibus ratificādis vel irritandis sibi reseruat, & causas matrimoniales facit ecclesiasticas. Imo vero in ordine ad cōscientias fideliũ circa contractũ censuum leges tulit, vt patet in Motu proprio Pij V. Eadā potestate vtitur Sũmus Pōtifex , quando principẽ vel Regem hæreticũ vel schismaticũ punit temporaliter, priuando illum etiā regno. Talẽ igitur potestatẽ tribùimus Christo excellentiori modo vt capiti, quoniā eius humanitas etiam in vita mortali instrumentũ coniunctum erat verbo diuino per quod fiunt omnia quæ cōueniunt ad salutẽ hominum. Quanta verò sit differentia inter potestatem principalẽ & instrumentalem manifestũ est. Quoniā potestas quæ se habet vt causa principalis ad iudicandum vel ad dominandum, est potestas ordinaria ad quam pertinet in omni euentu exercere officium iudicis aut domini. Potestas verò instrumentalis exercetur in quibusdam casibus in ordine ad finem superiorem, neque proportionatum tali potestati. Quòd si quis obijciat sic contra prædictam doctrinam. Sequeretur, quòd Christo Domino inquantum est homo non competeret aliqua potestas etiam spiritualis tanquam causæ principali, sed solum tanquam instrumentali. Probatur sequela. Quoniam respectu finis supernaturalis solus Deus videtur esse principalis causa effectiua gratiæ & gloriæ. Respondetur, negando sequelam. Et ratio est, quia quanuis in genere causæ efficientis ad modum causæ physicæ solus Deus dicatur & sit principalis causa gratiæ & gloriæ: tamen in genere causæ moralis, qualis est causa meritoria, Christus etiam est causa principalis gratiæ. Sic ergo Christus habet potestatem iudiciariam ad iudi candum bonos & malos in ordine ad finẽ spiritualem. Accepit enim à Patre hanc vniuersalem potestatem, iuxta illud Ioan. ca. 5. Pater nō iudicat quenquam, sed omne iudicium dedit filio, & potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est. Hoc est neminem iudicat Pater, nisi mediante iudicio filij hominis. Est itaque Christus Rex & Dominus & gubernator & iudex inquantum homo vt causa principalis respectu spiritualium & æternorum & vltimi finis. At verò respectu temporalis & secularis gubernationis & potestatis & dominij sicut nec vsum accepit vniuersalem, ita nec ius earũ rerum in se habere, idest, in sua humana natura, dignatus est, vt nos eius paupertate diuites efficeret. Hic modus noster dicendi medius videtur esse inter duas opiniones extremas. Neque enim omnino conceditur Christo dominium temporale & seculare vniuersi inquantum est homo, neque omnino negatur. Sed quodammodo conceditur: & quodāmodo negatur. Negatur quidem tale dominium & potestatem talem esse in Christo formaliter tanquam in causa principali quatenus est homo, cōceditur autem instrumentale dominium, & instrumentalis potestas in illo quatenus homo est: quia hoc expediebat ad finẽ Saluatoris & iudicis mundi. Hac via forsan poterimus conciliare oppositas sententias, & respondere argumentis quæ pro vtraque parte à principio proposita sunt. Et quoniam diximus, vtranque opinionẽ esse probabilẽ , vtriusq; opinionis argumenta dissoluenda sunt. AD argumenta pro parte affirmatiua. Ad primum argumentum pro parte affirmatiua quod desumptum est ex autoritate & testimonijs S. Tho. respondetur. Ad primum quidem testimonium ex opusculo. 20. Fateor, ꝙ Theologi Thomistæ magnā occasionem habuerũt opinandi partẽ affirmatiuā fuisse sentẽtia D. Tho . Cōparat enim illic monarchiā Christi præcedẽtibus monarchijs. Quarũ prima fuit Assyriorũ , quæ durauit per 1240. annos, vt ait Aug. lib. 4. de Ciuit. Secunda fuit Medorum & Persarum: quæ perstitit annos 233. Tertia fuit Græcorum, quæ cœpit in Alexandro & in eo finita fuit duodecim annis. Quarta fuit Romanorũ notissima monarchia. Quintā monarchiam ponit D. Thom. fuisse Christi, qui post Resurrectionem suā dixit, "Data est mihi omnis potestas," &c. ergo sicut illæ quatuor fuere temporales & circa temporalem gubernationem, ita etiam oportet ꝙ Christi monarchia sit temporalis: & quod in illo inquantum homo est, sit potestas gubernandi temporaliter res temporales huius seculi. Nihilominus D. Tho. bonam habet intelligentiam nec repugnantem intentioni eius in illo opusculo, neq; parti negatiuæ. Etenim monarchia Christi quanuis sit vniuersalissima respectu omnium hominũ , ita vt in cęlo & in terra, & viuorũ & mortuorum dominetur: tamen eius dominium & potestas non respiciebat per se secularem gubernationẽ circa res temporales & lites seculares huius seculi componendas. Dixi ꝙ non respiciebat per se huiusmodi res: intelligens ꝙ nō respiciebat tanquā obiectum neq; primarium neque secundarium per se loquendo: nō tamen negādum est quod respiciat omnes actiones hominum quatenus in illis est ratio boni vel mali in ordine ad vltimum iudicium Christi ad reddendum vnicuique secundùm opera eius in ordine ad finem æternum bonum vel malũ . Cæterùm quia monarchia Christi inquantũ homo temporaliter cœpit in eius natiuitate & temporaliter procedit in hoc seculo per vicarios illius summos Pontifices potest dici tẽporalis . Peregrinatur enim Ecclesia temporaliter in hoc seculo: nec alia monarchia est in mundo. Non autem est temporalis & secularis monarchia quasi de rebus omnibus temporalibus & secularibus in hoc seculo cōponendis se se exerceat, & ad hoc officium respectum per se habeat. Fuit itaque monarchia Christi alterius ordinis quam aliorum principum præcedentium monarchię . Quoniam Christi monarchia ad æternam pacem & tranquillitatem dirigebatur: aliorũ vero principum monarchiæ ad temporalem pacem & temporalem reipublicę tranquillitatem respiciebant & prouidebāt : imò ad suā vanam gloriā omnia referebant. Et ꝙ hæc ita se habeant, patet ex triplici excellentia monarchiæ Christi, scilicet, ex dominij vniuersalitate, ex annorũ quantitate seu potius æternitate, & ex dignitate dominij. Quia nimirum est spirituale & ad finẽ spiritualem ordinatũ . Quòd autem in illo opusculo dicit D. Tho. quòd Augustus Cæ sar, nato Christo, fuit eius vices gerens dum fecit, vt describeretur vniuersus orbis: hoc magis fauet parti negatiuæ. Constat enim ꝙ Cæsar Augustus neque diuina reuelatione neque ex cōmissione Christi nati tale edictum protulit. Sed potius, sicut ibidem dicit D. Tho. quemadmodum Caiphas prophetauit nesciens quid diceret, ita etiam Augustus nesciens quid faceret, significauit monarchiam Christi recens nati vniuersalem futuram. Hoc autem non est esse propriè substitutũ & vicarium monarchiæ Christi: erat enim tyrannus Augustus. Sed sicut Caiphas nō fuit propriè & verè propheta, quanuis materialiter protulit prophetiā : ita Augustus potest dici vicarius & substitutus Christi monarchæ, cui mundum adunabat ignorans ipse quid faceret. Ad testimonium S. Thomæ ex 3. parte, respondetur negando consequentiam. Sed solum colligitur, quòd si Christus voluisset temporaliter iudicare res humanas, potuisset quidem illud facere, si hoc expediret ad finẽ iudiciariæ potestatis eius, quę erat vniuersalior: sed quia nō expediebat ad finem illum, imo verò impediebat, propter rationem quam ibidem assignat D. Tho. noluit extendere vniuersalem illam & iudiciariā potestatem ad temporaliter iudicandum. Cæterum cùm expedierit, non solum ipse Christus, sed & vicarius eius in terris habet talem potestatem plenissimam sed ministerialem, vt iam explicatum est à nobis. Sed nota ꝙ D. Tho. duo dicit illic. Alterum est ꝙ Christus constitutus est Rex à Deo. Alterũ est ꝙ habuit potestatem iudiciariā . Dico ergo ꝙ ratio Regis cōuenit Christo primo ex vnione hypostatica. Secundo ex cōmissione respectu spiritualium & æternorũ per se & formaliter, cōsequenter verò & ministerialiter respectu temporalium prout expediret ad finem spiritualem. Et hoc non destruit veram paupertatem. Cæterum iudiciaria potestas quantum libet vniuersalis etiam respectu temporalium non confert dominium temporalium. ¶ Ad aliud testi monium ex quo desumebatur ratio ex verbis Diui Thomæ in. 3. parte, respondetur, quod sicut gloria corporis Christi esset perfectio Christi, & tamẽ noluit illā assumere statim: quia hoc non expediebat ad finem redemptoris, ita non assumpsit temporale dominiũ formale rerum temporalium omnium; vt esset verè & propriè pauper: vt merito & exemplo paupertatis suæ nos diuites essemus in rebus spiritualibus dum paupertatem amplectimur. Cæterum accepit illā potestatem ministerialem, sicut ad faciẽda miracula. Ad confirmationem vltimam ex dictis patet. Ad secundum argumentũ respondetur, ꝙ omnia illa testimonia intelligenda sunt de regno spirituali Christi, & de vniuersali eius dominio in ordine ad finem spiritualẽ , & æternum regnũ illius secundùm quod regnabit in æternũ , quod consummabitur in die iudicij. Tunc enim, vt inquit Apostolus 1. Corin. 15. & Hebr. 2. "Omnia erunt subiecta sub pedibus eius": nũc autem necdum videmus omnia subiecta. Ad confirmationẽ respondetur, ꝙ si de proprietate huius nominis, Rex, agitur, non minus propriè dicitur Rex in spiritualibus regens & gubernās & imperans & præmians & puniens quam in temporalibus. Cæterum etiā si nomẽ Regis frequentissime in sacris literis significet potestatem respectu temporalis Regni huius seculi, tamen inde nō sequitur, ꝙ regnũ spirituale non sit propriè regnum. Etenim Rex, vt ait S. Tho. Psal. 2. dicitur, cui cōmittitur vniuersalis gubernatio. Cũ ergo non sit cōmissa vniuersalis gubernatio circa temporalia, fuerit autem cōmissa circa spiritualia, sequitur ꝙ fuit cōstitutus à Deo rex in spiritualibus tantũ . Sed quia in spiritualibus nullus homo futurus erat Rex & dominus vniuersalis præter Christum, non mirum est, si vt in plurimùm nomine Regis intelligātur huius seculi principes. Sed illud speciale testimonium Matth. 28. "Data est mihi omnis potestas" specialiter explicandum est. Hieronymus illic ait, vt qui antea regnabat in cæ lo: per fidem credentium regnet in terris. Ecce de spirituali regno intelligit. Item S. Tho. 3. p. q. 13. art. 2. ad primum, sic ait. Dicitur autem sibi omnis potestas data, ratione vnionis per quā factũ est, vt homo esset omnipotens. Ecce de qua potestate loquitur. Ad tertium argumentum & eius confirmationem negantur consequentiæ. Et est instantia manifesta. Quoniam ars equestris & ars nauigatiua versantur circa fines artiũ frænefactiuæ & nauifactiuæ: & tamen non pertinet ad illas artes architectonicas ars faciendi frænum vel nauim: sed solum dirigere inferiores artes ad finem suum. Ad hunc modum potestas Christi regia se habet vt ars architectonica respectu aliorum principum terræ: dirigit enim eos ad finem beatitudinis prædicatione exemplo & redemptione, minatur etiam nisi obedierint, quòd puniet in æternum. Non autem pertinet ad potestatem Christi habere formaliter ius ad gubernationem secularem instar aliorum principum terræ: & temporaliter se huiusmodi se exercendi vel tale officium respicere tanquam effectum sibi proportionatum & proprium. Sed per eminentiam ad hoc potestatem habuit, vt cũ opus fuisset illa vteretur. Ad quartum & quintum argumentum respondetur, quòd verba Diui Bernardi & assertum Theologorum optimè intelliguntur de dominio & regno Christi æterno. Hoc enim quantum ad ius & potestatem ab instāti incarnationis datum est Christo: Quanuis manifestationem eius & exercitium plenum huiusmodi dominij & potestatis meruerit Christus per humilitatem & passionem & mortem crucis, iuxta illud Apostoli ad Philip. cap. 2. "Humiliauit semetipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, mortem autem crucis, propter quod & Deus exaltauit illũ , & donauit illi nomẽ quod est super omne nomẽ , vt in nomine Iesu omne genuflectatur, cælestium, terrestrium, & infernorum, & omnis lingua confiteatur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris." Ecce quomodo potestas & ius dominij iam ab incarnatione inerat Christo: & nihilominus exercitiũ omnino plenum nō assumpsit vsq; in diẽ iudicij: quāuis interim paulatim & per incremẽta vtatur suo dominio & Regia potestate. Tẽporalẽ vero potestatẽ tẽporaliter & seculariter gubernādi & temporaliter dominandi circa bona temporalia non est dignatus assumere, sicut neque exercere per suam humanam naturam nisi in casibus particularibus quando expediret ad spiritualem gubernationem suæ superioris reipublicæ spiritualis. Quam potestatem etiam suo vicario in terris contulit. Et per hoc patet ad alia testimonia. IAM verò, quoniam oppositam sententiam probabilem reputauimus, ad argumenta partis negatiuæ respōdere operæ pretium erit. Ad primum testimonium respondetur, quod probat neminem iure hæreditario se disse postea super regnum Iechoniæ: non autem inde conuincitur, quod Christus vniuersali titulo ex cōmissione Patris non habuerit Regiam potestatem temporalem super omnem gentem & regnum. Ad alterum testimonium ex cap. Ioan. ca. 18. respondetur illud esse intelligendum quantum ad exercitium Regiæ potestatis in hoc mundo: nunquam enim illam exercere intendebat. Et hoc sufficiebat ad pacandum animum Pilati qui zelabat Cæsaris potestatem. Ac si diceret Christus, "Regnum meum non est de hoc mundo sicut tu existimas, vel interrogas." Ad alia vero testimonia respondetur, quòd quanuis in illis asseratur spiritualitas Regni Christi, non tamen negatur temporalis potestas temporaliter regnandi & dominandi: quanuis non esset regnaturus nec dominaturus. Ad Sanctorum Patrum testimonia respondetur, quòd quanuis illa multum videantur fauere parti negatiuæ, tamen non conuincunt quòd Christus non habuerit talem potestatem: sed quòd illa vsus non fuerit. Ad primam rationem quæ facta est pro parte negatiua, respondetur, ꝙ tenentes partem affirmatiuam, aiunt quòd illa conuenientia ad finem incarnationis etiam consequuntur ex eo quòd Christus nō fuerit vsus illa potestate Regia & iure dominandi. Ad secundam rationem respondetur ꝙ Christus dominus sufficientissimum exemplum dedit paupertatis, dum noluit vti potestate dominandi quam habebat. Vitium enim aut virtus circa diuitias nō in illarum dominio, sed in illarum vsu consistit. Sed quia rerum dominium solicitudinis nimiæ imperfectis hominibus causa est. Idcircò consilium est euangelicum renuntiare omnibus quæ possidemus homines non solùm quantum ad vsum, sed etiam quantùm ad dominium. Cæterum episcopi sunt in statu perfectiori, quàm religiosi, & tamen dominium habent rerum temporalium: imo probabilis sententia est, quòd quando religiosus assumitur ad episcopatum efficitur dominus rerum temporalium: & non solùm est dispensator, vt tenet Diuus Thomas 2. 2. quæstione. 175. artic. 8. Christus autem nulla ratione periclitabatur ex eo quod haberet dominium rerum temporalium: sed potius hoc pertinebat ad ornatum & dignitatem ipsius inquantum homo: & idcirco exemplum paupertatis dedit in abstinendo ab vsu, non in carendo potestate & iure dominij. Ad tertiam rationem respondetur, quòd sicut Christus Dominus habebat omnem scientiam & artem practicam, & tamen non vtebatur omni habitu practico, pingendo vel fabricando aliquid, & tamen illi habitus non reputabantur superflui, quia pertinebant ad ornatum animæ & dignitatem eius, eo quod non decebat, quod aliquis homo posset aliquid operari, quod nō posset Christus: ita etiam non decebat vt aliquis homo haberet potestatem & dominium alicuius rei, qualem potestatem non haberet Christus. Verum est tamen, quòd tenentes partem negatiuam dicemus sufficere, quod Christus haberet potestatem & rationem dominij instrumentalem, vt iam explicatum est. Etenim nemo concedet, quòd si vir habet potestatem & dominium circa corpus vxoris, quòd Christus inquantum homo haberet similem potestatem formalem. Ad quartam & vltimā rationem responderi potest, ꝙ quemadmodum ipse Deus, cum sit rerum omnium dominus, permittit tamen multam tyrannidem & plurimas iniustitias propter maius bonũ : ita etiā Christus intelligens & videns voluntatem Dei, permisit & permittit principũ terræ iniquā gubernationem & tyrannidem prout ipse Pater vult, ꝙ permittat, donec veniat dies iudicij, vbi erit iudex bonorum & malorũ , & deinceps in æternum omnibus dominabitur: tribuens vnicuique secundùm opera eius, vt in omnibus glorificetur Deus per lesum Christum; cui est gloria & imperium in sempiterna secula, Amen. DVbitatur secundò, Vtrùm Summus Pontifex habeat dominium temporale supra totum orbem. Arguitur primò pro parte affirmatiua. Probabile est vt diximus, quòd Christus Dominus habuit tale dominium, ergo & quòd Summus Pontifex. Probatur consequentia, quia Christus Dominus tribuit Petro tanquam suo vicario potestatem, quam ipse habuit ad pascendas oues, quas commisit Petro & successoribus eius. Et confirmatur ex illo Ioann. 20. quod dixit Dominus post resurrectionem suam Apostolis, "Pax vobis, sicut misit me Pater, & ego mitto vos." Sed Pater ipsum Christum misit cũ potestate dominij temporalis supra totum orbem, ergo Christus eadem potestate misit Apostolos, maximè Petrum: & per consequens Summum Pontificem Petri successorem & Vicarium ipsius Christi. Arguitur secũdò . Nam sicut habetur ex Innocentio III. in cap. solitæ. de maioritate & obedientia. "Tanta est inter sacerdotalem & regiam dignitatem differentia, quanta est inter Solem & Lunam." Sacerdotalis itaque dignitas comparatur Soli: Regia vero Lunæ: sed Sol præest omnibus corporalibus, ergo & Pontificia dignitas omnibus secularibus, & per consequens Summus Pō tifex est dominus temporalis. Confirmatur primò. Nam sæpe habetur in iure quod Regia potestas est subiecta Pontificiæ, & hoc etiam habetur in eod. cap. solitę . Et. d. 10. Decreti per plura capita. Vide præsertim cap. lege Imperatoris. & cap. constitutiones. & cap. suscipitis. &. d. 96. etiā multa capita. Præ sertim cap. si Imperator. cum quatuor cap. sequent. Confirmatur secundo ex Bonif. 8. In extrauag. vnam sanctam Ecclesiam. de maiorit. & obedien. vbi definitur ꝙ omnes Christi fideles de necessitate salutis sunt subiecti Romano Pōtifici . Et insuper ait, Vtrunque gladium & materiale & spirituale esse in potestate Ecclesiæ. Item etiam D. Tho. in fine lib. 2. Sententiarum, in expositione literæ Magistri in solutione ad quartum, inquit, quòd Summus Pontifex qui est vicarius Christi ex eius traditione vtriusque potestatis tenet apicem. Arguitur tertiò. Nam Summus Pōtifex imperat omnibus alijs potestatibus temporalibus, ergo habet dominium supra illas. Consequentia videtur bona, & antecedens patet. Tum ex testimonijs adductis in secũ do argumento cum suis confirmationibus. Tum etiam quia Summus Pontifex habet potestatem quæ respicit finem principalẽ , scilicet, spiritualem ad quem omnia temporalia ordinantur. In omnibus autem artibus & potestatibus ordinatis hoc videmus, ꝙ illa quæ respicit finem principalem imperat alijs quæ sunt ad finem. Sicut militaris frænefactiuæ & potestas Ducis exercitus potestati aliorum ministrorum inferiorũ . Et hoc etiam docet Arist. 8. Ethicor. cap. 2. Confirmatur. Quoniā quando alicui committitur aliqua potestas. Datur etiam ei autoritas supra omnia illa quæ sunt necessaria ad illum finem consequendum, ad quem datur talis potestas. Ad finem autem spiritualem nempe ad salutem animarum ad quam data est potestas Summo Pontifici, necessarium est quòd habeat potestatem supra omnes potestates inferiores, aliàs enim non posset eos compellere in ordine ad dictum finem spiritualem, quando id expedierit, ergo habet talem potestatem. Quartò. Synagoga habuit dominium temporale supra totum orbem, ergo ipsum habet Ecclesia & Summus Pontifex. Consequentia videtur bona. Nam Ecclesia & Summus Pontifex maiorem habet & præ stantiorem potestatem quam Synagoga & illius Summus sacerdos. Antecedens autem probatur ex cap. 1. Threnor. vbi Synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum. In contrarium est quòd licet demus ꝙ Christus habuerit dominiũ temporale supra totũ orbem, nō tamẽ est vsus illa potestate, vt patet ex dubio præcedẽti , ergo frustra tribuitur Vicario eius. Quidā ex Iuristis tenent Summũ Pontificem esse dominum totius orbis etiā in temporalibus. Hāc sententiam tenuit Innocentius & Hostiẽsis super cap. quod super his. de voto & voti redemptione. Item etiam Panorm. & Archidiaconus. Item etiam gloss. super extrauagantem citatam Bonifacij VIII. Eosdem sequuntur aliqui ex Summistis. Hanc sententiam tenet Summa Angelica in verbo infidelitas, Et eandem videtur sequi Syluester in eodem verbo infidelitas quæst. 7. & in verbo Papa quæst. 7. 10. & 11. & in verbo legitimus quæst. 4. Eandem sententiam tenuit D. Antoninus in. 3. par. quæst. 8. cap. 5. & alij etiam quos citant prædicti Doctores. Theologi autem communiter tenent sententiam oppositam. Quorum aliquos infra citabimus. PRO solutione aduertendum est primò, quòd in præsenti tātùm quærimus de dominio temporali. Nam de potestate spirituali quantum habeat diximus latissimè in nostris commentarijs supra quæst. 1. art. 10. & quæst. 10. super art. 8. Et in 4. in materia de clauibus solet tractari de hac potestate. Secundò est aduertẽdum , quod Summum Pontificem habere dominium temporale supra totum orbem, potest intelligi dupliciter. Vno modo directè & per se in ordine ad finem temporalem. Alio modo indirectè & veluti per accidens in ordine ad finem spiritualem. Sit prima conclusio. Loquendo per se & directè in ordine ad finem temporalem, non habet Summus Pontifex dominium temporale supra totum orbem. Istam sententiam tenent Cardinalis à Turrecremata lib. 2. summ. de ecclesia cap. 113. cum tribus sequentibus, vbi dicit plura quæ pertinent ad hanc difficultatem. Eandem tenet Caietanus infra in quæst. 66. super art. 8. & colligitur etiam ex doctrina Diui Thomæ ibidem in solutione ad secũdum . Magister Franciscus à Victoria tenet eandem sententiam in Relectione. 1. de potestate ecclesiæ, maximè num. 8. quæst. 5. Vide ibidem à numer. 1. vsque ad 14. inclusiuè. Vide eundem in Relectione. 1. de Indis num. 27. Et Magister Fr. Dominicus Soto tenet eam lib. 4. de Iustitia & iure quæst. 4. art. 1. Et probatur primo ista sententia. Nam non est censendus habere per se directè Summus Pontifex ea, quæ Christus inter dixit omnibus Apostolis. Sed dominium temporale in ordine ad finem temporalem interdixit Christus omnibus Apostolis, ergo non competit vicario Christi. Maior videtur nota: nam Christus potestatem quam dedit Summo Pontifici, contulit in beato Petro. Et minor probatur ex illo Matth. 20. "Scitis quia Principes gentium dominantur eorum, & qui maiores sunt potestatem exercẽt inter eos: non ita erit inter vos. Sed quicunque voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister, & quicunque voluerit inter vos primus esse erit vester seruus: sicut filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, & dare animam suam", &c. Idem habetur Lucæ. 22. Secundò probatur ex D. Bernardo in lib. 2. de cōsideratione ad Eugenium Papam, vbi loquens cum eodẽ Pontifice inquit, "Quid tibi amplius dimisit Sanctus Apostolus, Quod habeo inquit, tibi do. Quid illud? Vnum scio non est aurum neque argentũ , Cùm ipse dicat: argentum & aurum nō est mihi." Et infra. "Neque enim ille Sanctus Petrus tibi dare, quod nō habuit, potuit." Quod habuit dedit, solicitudinem super ecclesiā , nunquid dominationem? Tertiò probatur ex pluribus iuribus: quæ habentur in Decreto dist. 10. Præsertim cap. quoniam. vbi Cyprianus Pontifex inquit, Iuliano Imperatori. Quòd mediator Dei & hominum Christus Iesus. Sicut discreuit vtranque potestatem, & Pontificiam & Imperatoriam, vt Christiani Imperatores pro vita æterna Pō tificibus indigerent, & Pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum, imperialibus legibus vterentur. Ecce constituuntur diuersæ potestates & Pontificia & Imperialis. Ita vt neque Imperialis possit quæ Pontificis sunt: neque èconuerso. Vide in dist. 96. cap. cum ad verum. vbi Nicolaus Pontifex statuit, ne Imperator iura Pontificia neque Pontifex iura Imperatoria vsurpet: & notandum maximè est verbum vsurpet. Vide in Decretalibus in titulo, Qui filij sint legitimi. cap. causam. quod est Alexandri III. & ibi decernitur, ꝙ de causa ciuili inter laicos non cognoscit ecclesia. Vide in titul. de appellationibus, cap. si duobus. vbi idem Pontifex in. §. denique. inquit, quod à ciuili iudice, qui non est de temporali iuris dictione Ecclesiæ, non appellatur ad Papā . Si autem summus Pontifex haberet prædictum dominiũ temporale supra totum orbem in rei veritate posset intromittere se in ea quæ sunt Imperatoris, & cognoscere de causa ciuili inter laicos: posset insuper appellari ad ipsum à ciuili iudice: quorum tamen oppositũ decernitur in prædictis capitibus. Quartò probatur. Nam si Summus Pontifex haberet prædictum dominium, illud haberet iure diuino. Sed hoc non, ergo &c. Maior patet. Nam non habet iure naturali aut humano, vt cōstat . Minor verò probatur. Nam si iure diuino id haberet, constaret ex Sacris literis, aut ex traditione. Ex sacris autem literis id non colligitur: quin potius oppositum: vt constat ex autoritatibus, quæ adduximus in primo argumento pro ista conclusione. Ex traditione autem nō habetur. Nam in ecclesia non est talis traditio. Aduertendum tamen circa hanc conclusionem, quòd non modo Summus Pontifex non habet dominium temporale supra totum orbem in ordine ad finem temporalẽ : verùm etiam neque habet dominium aliquod temporale directè ex traditione Christi. Habet tamen verum dominium temporale directè super ea bona temporalia, quæ contulerunt Ecclesiæ Principes Christiani, vt Constantinus & alij. Quòd autem ex traditione Christi non habeat huiusmodi dominium, probant argumenta facta. Quod vero illud habeat super bona temporalia collata Ecclesiæ à Principibus Christianis, patet. Nā donatio facta à Principibus Christianis fuit vera donatio conferens verũ dominium temporale ipsi Ecclesiæ, etiam in ordine ad finem temporalem. Et hoc patet in Constantini Imperatoris donatione facta Syluestro Pontifici. De qua habetur in cap. Constantinus. 96. dist. & in cap. futurā . 12. quæst. 1. Et idem patet in donationibus aliorum Principum factis Ecclesiæ. Et hinc sumitur quintum argumentum pro nostra conclusione. Nam si summus Pontifex haberet dominium vniuersale supra totum orbem, de quo loquuti sumus in prima cōclusione , sequeretur: quòd donatio facta Ecclesię per Principes non esset vera donatio, sed restitutio. Consequens tamen est falsum ergo. Sextò probatur eadem conclusio. Nā ex opposita sentẽtia sequeretur ꝙ Summus Pontifex esset vniuersalis Rex & Imperator totius orbis. Consequens tamen est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam habere prædictum dominium propriũ est Regis seu Imperatoris vniuersalis. Minor verò probatur. Nam hoc est inauditum in ecclesia. Imo & Christus Dominus id videtur prohibuisse locis citatis Matth. 20. & Lucæ 22. Et rursus in cap. cum ad verum citato. dist. 96. Disponitur ne Pontifex iura aut nomen Imperatoris sibi vsurper. Id ipsum colligitur ex cap. citato. Quoniam dist. 10. Septimò probatur. Ex opposita sentẽtia etiā sequeretur, quòd Summus Pontifex posset pro sua voluntate in ordine ad finem temporalẽ statuere leges in vniuerso orbe: posset etiam pro suo libito abrogare omnium aliorum Principum leges. Hoc autem est falsum & contra communem sententiam. Vltimò probatur eadem conclusio. Nam si Summus Pontifex haberet dominium temporale directè in ordine ad finem temporalem supra totum orbem, sequeretur, quòd etiam quilibet Episcopus haberet idem dominium in sua diœcesi. Consequens est falsum, ergo. Minor patet ex communi sententia, nullus enim illud concedit. Sequela tamen probatur. Nam tantam potestatẽ proportionabiliter habet quilibet Episcopus in suo episcopatu iure diuino: quantam habet Summus Pontifex in tota Ecclesia, quanuis habeat illam subordinatam Pontifici. Secunda conclusio. Summus Pontifex habet dominium temporale instrumentale & indirectè supra totum orbem videlicet in ordine ad finem spiritualem. Hanc conclusionem tenent Doctores citati pro præ cedenti conclusione: quanuis illi non vtantur illa voce, instrumentale, quæ dictio nobis placet: quia verè exprimit rationem dominādi non esse formalem vt in causa principali respectu temporalium. Hanc probāt argumenta facta à principio si quid probāt . Et vlterius probatur primo. Nam vt cōstat ex pluribus capitibus iuris in ordine ad finẽ spiritualem potest Summus Pontifex antiquos Reges & Imperatores deponere, & nouos constituere, ergo. Consequentia vi detur bona. Et antecedens patet. Nam Zacharias Romanus Pontifex Regem Francorum, eo quòd tantæ potestati esset inutilis à Regno deposuit: & Pipinum qui fuit Caroli Magni Imperatoris pater in eius locum substituit, & omnes Francigenas à iuramento fidelitatis absoluit. Vt habetur in capit. alius. 15. quæst. 6. Præterea Innocentius Quartus, Regi Portugaliæ qui prodigus & dilapidator erat, & ecclesias, monasteria pia loca, & personas ecclesiasticas, viduas, pupillos & orphanos grauabat, & grauari sinebat, dedisse adiutorem, & illi administrationem Regni interdixisse, legitur. Vt patet ex capit. grandi. de supplenda negligentia prælatorum. libro. 6. Præterea Summus Pontifex Imperiũ Romanum à Græ cis transtulit in Romanos: & ius ac potestatem eligendi Imperatorem certis Principibus contulit. Vt patet in capit. venerabilem. de electione, & electi potestate. De qua vide Syluestrum in verbo, electio. quæst. 4. & 5. Multò magis verificatur conclusio, si Reges seculares sunt hæretici vel schismatici. Secundò probatur. Nam ea quæ sunt necessaria ad exercendum officium commissum, simul committuntur & conferuntur cum ipsomet officio, sed ad exercendam spiritualem potestatem datam Summo Pō tifici vt Christi vicario necessarium est, ꝙ habeat prædictum dominiũ supra totum orbem, ergo. Maior habetur ex capit. 1. de officio & potestate iudicis delegati. Et minor probatur. Nam si non haberet prædictum dominium, non posset impedientibus suam potestatem & iurisdictionem resistere per bellum, nec posset etiam contradicentes temporaliter punire. Quod tamen est falsum imo & contra fidem. Probatur, constat enim ex multis iuribus, quòd potest Summus Pontifex statuere leges circa temporalia: & similiter leges ciuiles aliorũ Principum abrogare, quando viderit id expedire, in ordine ad spirituale bonum Ecclesiæ & fidelium. Et hoc etiam patet, ex ipsomet vsu antiquæ Ecclesiæ, ergo. Plura alia argumenta pro hac conclusione vide apud Cardinalem à Turrecremata lib. 1. Summæ de ecclesia. capit. 90. Vbi agit de eminentia potestatis spiritualis supra secularẽ . Et in libr. 2. cap. 114. Vbi tractat qualiter Romano Pontifici iure sui principatus competat habere iurisdictionem temporalem in toto orbe Christiano. Denique tam in eodem capit. 114. quam in præcedenti, & duobus sequẽ tibus multa reperientur egregia, quæ conducunt ad prædictas conclusiones probandas. ¶ Ad omnia argumenta respondetur, ꝙ probant secundam conclusionem. Quatenus autem militant contra primam: respondetur ad primum argumentum. Primò dicitur quòd adhuc est in opinione, An Christus dominus habuerit dominium temporale supra totũ orbem, vt constat ex dictis dubio præcedenti. Veruntamen concesso antecedenti: negatur consequentia. Vt enim diximus in superioribus. quæst. 1. super arti. 10. & quæst. 10. super art. 8. Non omnem potestatem quam Christus habuit, etiam inquā tum homo communicauit Summo Pontifici. Nam potestatem excellentiæ, quam habuit in sacramentis non cōmunicauit Summo Pontifici. Vt docet Diuus Tho. 3. parte quæst. 64. artic. 4. ad primum. licet potuisset communicare si voluisset: vt docet Diuus Thomas in eodem articulo. Vide de hac re Magistrum Soto in. 4. dist. 1 quæst. 5. artic. 4. dubio vltimo. ¶ Ad confirmationem dicitur quòd Pater misit filium non ad exequendum dominium temporale, sed spirituale. Et ita misit Christus suos Apostolos. Et sic possunt verificari verba illa Ioan. 20. Etiam si non contulerit dominium temporale suis Apostolis. Præterea dicimus, quòd si illa autoritas aliquid probaret, non tantum conuinceret Beatum Petrum habuisse dominium temporale supra totum orbem, verùm etiā & reliquos Apostolos, quod tamen falsissimum est. Ad secundum argumentũ , cum suis confirmationibus dicendum, ꝙ omnia illa iura loquuntur de potestate, & dominio in ordine ad spiritualia cum opus fuerit illā exercere: vt patet manifestè intuenti ipsa iura. Et ita in illo capit. solito. ad probandam potestatem Sũmi Pontificis, adijcitur illud Ioannis 20. "Pasce oues meas." Et illud etiam Matthæi 16. "Quodcunque ligaueris super terram," &c. Quæ quidem loca loquuntur de potestate spirituali in ordine ad finem spiritualem. Eodem modo intelligẽdus est Diuus Thomas, & quòd hoc modo intelligatur, manifestè colligitur ex verbis paulò ante præcedentibus. Inquit enim quòd secularis potestas est sub spirituali, inquātum est à Deo subiecta, scilicet, In his quæ ad salutem animæ pertinent. Ad tertium. Cum sua confirmatione satis patet per præcedentia. Ad quartum argumentũ , antecedens negatur ad probationẽ dicitur, ꝙ synagoga dicitur domina gentium & Princeps prouinciarum: quia aliquæ gentes & prouinciæ erant illis subiectæ licet non omnes. Præterea dicebatur Princeps & domina gentium propter religionis & legis nobilitatem supra omnes leges & religiones omnium nationum. Et hæc dicta sufficiant de temporali potestate Summi Pontificis. Neque enim sedes Apostolica indiget nostro mendacio: quæ vera & propria potestate abundat ad omnia quæ ad spiritualem finem necessaria sunt. Nam qui volunt assentatione quadam Summis Pontificibus dominiũ temporale directè & formaliter tribuere supra totum orbem: odiosam regibus terræ fidelibus & infidelibus sedem Apostolicam efficiunt. DVbitatur tertio. Vtrùm Imperator habeat dominium temporale supra totum orbem. ¶ Primo arguitur pro parte affirmatiua. Nam in spiritualibus est vnus Summus Pontifex qui præ est toti Ecclesiæ, ergo in temporalibus debet esse vnus Imperator, qui præ sit toti orbi. Antecedens secundum fidem tenendum est, vt constat ex his quæ diximus supra quæstione. 1. artic. 10. Consequentia autem videtur tenere ex paritate rationis. Secundo arguitur. Octauianus Augustus Cæsar, qui præerat Imperio Romano quando natus est Christus, habuit dominiũ temporale supra totum orbem, ergo &c. Consequentia videtur nota: nam cæteri Imperatores maximè Christiani non debent esse deterioris cōditionis quàm Augustus, qui erat Gentilis. Antecedẽs autem probatur primo, ex illo Lucæ 2. "Exijt edictum à Cæsare Augusto, vt describeretur vniuersus orbis." Secundo probatur ex D. Tho. in illo opuscul. 20. de regimine Principum lib. 3. ca. 13. Vbi inquit, quod Christus verus erat mũdi Dominus, & Monarcha cuius vices gerebat Augustus, licet nō intelligeret, ergo si Christus Dominus habuit dominium temporale totius vniuersi, ita & Augustus eius vices gerens. Confirmatur. Nam Tyberius Cæ sar qui Augusto successit, qui quidem præ erat Imperio Romano quando Christus passus est, etiam habuit dominium temporale supra totum orbem: siquidem habuit dominium supra Iudæos, vt patet ex eo ꝙ dixit Dominus Matth. 22. & Lucæ 20. "Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ sunt Dei Deo." Tertiò arguitur, ex Diuo Hieronymo in Epistola ad Rusticum monachum, de viuendi forma. Et referuntur eius verba. 7. quæstione. 1. capit. in apibus. Vbi inquit, quòd in apibus vnus dux est, grues vnam sequuntur ordine literato, vnus & imperator. Confirmatur, ex l. precatio. ff. ad legem Rhodiam, vbi habetur, quòd Antoninus Imperator dixit, "Ego mũdi dominus sum." Quartò. Adam fuit vniuersalis dominus totius vniuersi, quod quidem videtur colligi ex illo Genesis. 1. "Faciamus hominem ad imaginem, & similitudinem nostram. Vt præsit piscibus maris & volatilibus cæli." Et infra, "Crescite & multiplicamini & replete terram, & subijcite eam." Et similiter videtur dicendum de Noe: & hoc apparet colligi ex capit. 8. Genes. Vbi habetur quòd dixit Dominus Noe & filijs eius. "Ingredimini super terram. Crescite & multiplicamini super eam." Illis autem alij successerunt, ergo maximè Romani Imperatores, & per consequens habent dominium vniuersale totius orbis. Quintò. Optimus modus gubernandi est per monarchiā vniuersalem, ergo eam instituit dominus. Et per consequens eam habet Imperator. Nam videtur quòd non possit alius excogitari vniuersalior rex. Antecedens videtur Aristotel. 3. Politicorum. Et id docet expressè Diuus Thomas in opusculo citato de regimine principum. lib. & capit. 2. Consequentia autem probatur. "Nam Deus qui omnia in sapientia facit", vt habetur Psalmo 103. Optimum modum gubernandi instituisse censendus est. Vltimò arguitur. Nam Imperator communiter appellatur orbis dominus. Et ita in cap. futuram, 1. 2. quæst. 1. dicitur ꝙ Imperatores Romani tenebant totius orbis monarchiam, ergo. &c. In contrarium est lex cunctos populos. C. de summa Trinitate, & fide Catholica. Vbi limites Romani Imperatoris circũscribuntur , cum dicitur à Romano Imperatore cunctos populos, quos clementiæ nostræ regit Imperium. De hac difficultate agit Magister à Victoria in relectione de Indis nu. 24. & 25. & Magister Soto lib. 4. de Iustitia & iure. q. 4. arti. 2. Qui ꝓ vtraq; parte adducũt autores. Pro parte affirmatiua Hostiensem, Ioannẽ Andr. Bartol. Bald. & alios doctores ex Italia. Et Bartolus adeò certam existimat hanc sententiam, vt dicat ꝙ forte incurret hæresim, qui eam negauerit. Et præcipuè ad hoc mouetur propter autoritatem adductam in secundo argumento ex Lucæ ca. 2. Pro parte autem negatiua adducunt Fabrum & Vltramontanos. Et istam sententiam prędicti autores tanquam certam tuentur & est cō munis inter Theologos, & quia prædicti Magistri latè eam probant nos breuiter definiemus in hoc loco. Sit vnica conclusio. Imperator non habet dominium temporale supra totum orbem. Dicimus temporale, quoniam de spirituali certius est quàm vt indigeat probatione. Illud enim solum Summo Pontifici competit iuxta ea quæ diximus quæst. 1. artic. 10. Et intelligimus conclusionem de dominio temporalis iurisdictionis. Nam si loquamur de dominio temporali proprietatis rerum adhuc est certiùs, vt optime probat Magister Soto libr. 4. de Iustitia & iure. quæst. 4. artic. 1. Probatur conclusio sic explicata primò. Nam si haberet dominium temporale supra totum orbem, omnes Reges terræ essent ei subiecti in temporalibus tanquam superiori & vniuersali domino. Hoc autẽ est falsum, ergo. Sequela videtur manifesta. Nam ex eo ꝙ Rex Catholicus Philippus Secundus habet dominiũ supra omnia sua Regna, omnes qui habitant huiusmodi regiones sunt ei subiecti in temporalibus. Minor verò probatur ex capit. cum per venerabilem. qui filij sint legitimi. Vbi inquit Innocentius III. ꝙ Rex superiorem in temporalibus nō recognoscit. Vnde obiter collige veram esse nostram sententiam in dubio præcedenti. Secũdò probatur. Si Imperator haberet dominium temporale supra totum orbem: vel haberet iure naturali vel iure diuino vel humano, sed nullo istorũ , ergo. Consequentia est manifesta & maior patet à sufficienti diuisione. Minor verò probatur ꝙ non naturali. Nam hoc iure omnes nascuntur liberi, neque est aliquod dominium iure naturali præter id quod habent parentes super filios & maritus supra vxorem. Vt docet Diuus Thomas. 1. parte quæst. 22. arti. 1. ad secundum. Et quæst. 96. artic. 4. Confirmatur quia vt docet idem D. Tho. in 2. 2. quęst . 10. arti. 10. Dominium & prælatio inducta sunt iure positiuo: quod verò nō iure diuino ꝓ batur quoniam nullibi id legimus, sicuti legimus de Saule & Dauide habuisse regnum à Deo vt constat lib. i. Regum. ꝙ verè nō iure human . Porobatur . Quia si illud haberet cōpeteret ei, vel autoritate legis, & hoc nō : quia nulla talis extat lex. Etsi extaret maximè quia facta esset ab Imperatoribus, & licet facta esset, non haberet vim obligandi: quia ante talem legem Imperator non haberet iurisdictionem: lex autem facta à non habente iurisdictionem non habet vim obligandi. Aut Imperator haberet legitima successione, aut donatione aut permutatione, aut emptione, aut iusto bello, vel alio titulo. Nullum autem istorum dici potest, ergo nō habet tale dominiũ . Multa alia possemus afferre pro hac cōclusione , sed nō existimo in re certa opus esse pluribus. Vnum tamen aduertendum est, ꝙ licet Imperator non habeat dominium temporale supra totum orbem: nihilominus est superior quantum ad aliquid omnibus Principibus Christianis. Est enim fidei ꝓtector ab Ecclesia designatus: & propterea coronatur à Summo Pontifice. Vnde in ordine ad exaltationem fidei & Ecclesiæ & protectionem potest conuocare Principes Christianos contra inimicos Ecclesiæ. Veruntamen Rex Hispanię exemptus est ab imperatore. Et hodie est maximus protector Ecclesiæ. Ad primum argumentum negatur consequentia. Ad probationem dicitur, nō esse eandem rationem, Nam in spiritualibus cō uenit vnum esse totius Ecclesiæ Summum Pōtificem : iuxta ea quæ diximus supra quæ stione. 1. artic. 10. & cum Christus Dominus, cuius Vicarius est Summus Pontifex, sit vniuersalis Redemptor & vnicus Rex regni cælorum, & caput vnicum Ecclesiæ per totum orbem diffusæ, & infinita sua virtute omnia disponat: potest per vnicũ vicariũ totum regere orbem. Eo vel maximè ꝙ sub vno pastore alios inferiores prælatos ei subordinatos constituit. Veruntamen Reges accipiunt potestatem à republica. Et ita non est necessarium, quòd ab vno totus orbis dependeat: quin potius nec totus orbis potest vnum vniuersalem dominum eligere. Non enim potest cōuenire ad huiusmodi electionem. Et licet posset conuenire, non expediret ad bonam vniuersi gubernationem talem eligere vniuersalem dominum. Vt enim docet Aristotel. 7. Politicorum capit. 4. "Respublica non eo est melior, quia maior." Sed talis debet esse & tanta sub vno Principe: quanta ipse potest commodè gubernare. Vnus autem Princeps nō potest temporalibus commodè gubernare totum vniuersum. Quare potentes Reges deberent aduertere, quòd non minor est virtus, quàm quærere parta tueri. Ad secundum argumentum negatur antecedens. Ad primam probationem primo dicitur, quòd Euangelista non approbauit illud edictum: quin potius videtur condemnasse. Nam ad hoc apparet Euangelistā retulisse illam historiam, vt ostenderet non Augustum, qui tunc Romano Imperio præerat, sed Christum, qui tunc nascebatur esse Domnium vniuersi. Secundo dicitur, quòd nomine vniuersi orbis, non intelligitur in illo loco totus mundus: quoniā multæ erant tunc prouintiæ, quæ non erant subiectæ Imperio Romano. Sed vniuersus orbis sumitur ibi pro magna parte orbis. Ad quam Romani peruenerant. Vide expositores Euangelistarum super eadem loca, qui plura adducunt testimonia scripturę ad ostendendum hanc esse legitimam ipsius loci explicationẽ . Et ad hoc deseruit illud quod habetur. Genes. 41. cum dicitur: "Omnis terra venit in AEgyptum:" intelligitur id est bona pars terrę . & Genes. etiam secundo dicitur de Eua, quòd erat mater cunctorum viuentium, quod tamen non extenditur ad irrationalia & insensibilia. Ad secundam probationẽ . Si teneamus Christum dominum non habuisse dominiũ temporale supra totũ orbem, eo modo quo explicauimus dubio præcedenti, facile potest responderi, quòd Diuus Thomas intelligitur, ꝙ Augustus gerebat vices Christi, quatenus eius potestas temporalis erat subiecta spirituali Christi & illius ministra. Quemadmodum etiam & potestates etiā Regiæ dicuntur ministræ Pontificum. Veruntamen etiam tenendo alteram sententiam, ꝙ Christus Dominus habuit dominium temporale supra totum orbem. Respondetur ꝙ D. Tho. intelligit. ꝙ Augustus gerebat vices Christi, etiam quantũ ad dominium temporale, non quidem supra totum orbem sed supra magnā illius partem: nempe super totam illius partem quæ subiecta erat Imperio Romano. Quemadmodũ etiam solemus dicere, ꝙ gubernator constitutus à Rege super aliquam prouinciam, gerit illius vices. Non quidem supra omnia regna subiecta ipsimet Regi: sed super illam prouintiam, super quam constitutus est. Veruntamen Augustus non erat, vt iam diximus, propriè Vicarius institutus à Christo, sed permissus à Deo, vt nesciens quid faceret, prodesset monarchiæ Christi. Ad confirmationem pariter negatur Tyberium habuisse dominium temporale supra totum orbem. Et ad probationem dicitur ꝙ licet daremus simpliciter & absolutè Tyberium habuisse dominium supra Iudæos & de iure, non inde consequeretur, ꝙ habuisset dominium supra totum orbem. Secundò dicitur, quòd Iudæi non erant subiecti Imperio Romano de iure, sed de facto. Gens enim Iudæorum libera erat à dominio cuiuscunque alienigenæ. Imo & in lege prohibitum erat, vt Iudæi haberent dominum alienigenam, vt patet ex illo Deuteronom. 17. "Eum constitues", scilicet, Regem: "quem dominus Deus tuus elegerit de numero fratrum tuorum: non poteris alte rius gentis hominem Regem facere, qui non sit frater tuus." Cum ergo Christus dominus in illis locis iubet dari Cæsari, quod ipsius erat, non approbat, vt ait Magister Soto, dominium Cæsaris, sed volens se eximere à calumnijs Iudæorum, ius tantum naturæ retulit. Ac si diceret, Si quid debetis Cæ sari, soluite. Sed primùm Deo quod illi debitum est reddite. Præterea possumus dicere quòd ideo Christus iussit reddenda esse Cæsari quæ illius erant: quoniam, vt inquit Nicolaus de Lyra super verba Matth. 22. citata, Iudæi iurauerant Romanis fidelitatem se seruaturos, & tributa reddituros à tempore Pōmpei , qui fecerat Iudæam tributariā . Et ita propter reuerentiam iuramenti illa iubebat reddi. Sed prior solutio est melior. Ad tertium argumentum respondetur, quòd Diuus Hieronymus minime intendit, quòd sit vnus Imperator qui habeat dominium supra totum vniuersum, sed quòd vnius reipublicæ debet esse vnus Rex, & totius Christianismi vnus Imperator, sicut vnius albearis est vna Apis ductrix aliarum. Et vnius congregationis gruum est vna, quæ alias ducit. Sicut autem nō est vna apis omnium apum ductrix. Ita neq; vnus Imperator totius orbis dominus. Ad confirmationem respondetur, quòd Antoninus Imperator, illud dixit arroganter, & ita inde nullum sumitur argumentum. Ad quartum respondetur, quòd Adam & Noe fuerunt domini orbis quando ipsi soli erant in mũdo : continuò autẽ diuiserũt filijs terras, vel filij eorum conuenerunt ex communi consensu, vt vnusquisque suam partem occuparet, vel alio modo facta est diuisio rerum inter eos. Ad quintum argumentum respondetur, quòd optimus modus gubernandi, non est per monarchiam vniuersalem totius mundi: neque id docet Aristot. aut Diuus Thomas, sed eam gubernationem dicunt esse optimam quæ fit per vnum circa vnā multitudinem, non quæ fit per plures. Intelligũ tur autem de ea multitudine quæ potest cō modè per vnum gubernari. Vt enim dicebamus ad primum ex Arist. respublica non eo melior, quò maior. Ad vltimum argumentum respōdetur , quòd Imperator, non ideo dicitur orbis dominus, quia totius vniuersi sit dominus, sed quia dominatur magnæ parti mundi inter Christianos Principes habens quandam ex officio eminentiam. Disputatio Quinta. De translatione Dominiorum. ANTE omnia definire oportet, quid sit translatio dominij, & quæ nā sint huius trāslationis causæ. Deinde circa ipsas causas sunt examinandæ grauissimæ quæ stiones. ¶ Dominij ergo translatio nihil aliud est, quàm transmissio rei ab eo qui legitimè possidet in alterum qui incipit de nouo esse dominus eius. Apertissima est definitio ex supra dictis: sed explicatur assignando causas huius translationis: quæ sunt tres. Prima voluntas diuina quæ declaratur nobis aut iure diuino naturali. (Deus enim manifestat nobis quædam vt autor est naturæ) aut certè per particularem reuelationẽ quæ expressè facta sit ad manifestandam Dei voluntatem. Sic trāstulit Deus regnum à Chananæis in filios Israel: à Saule in Dauidem. Ratio huius rei est. Quoniam cùm Deus sit vniuersorum dominus, poterit volũtate sua quando illi placuerit, dominia transferre. Et quidem hæc prima causa parũ facessit nobis negotij, quoniam supra id quod manifestissimum est ex naturæ iure, requirit expressam Dei reuelationem. Quæ si constet transfertur dominium, si autem non constet talis expressa reuelatio, nunquam censendum est dominium transferri per hanc causam. Secunda causa est voluntas domini possidentis. Etenim cùm homo sit Dominus per facultatẽ arbitrij, potest per eandem facultatem per quā res possidet, easdẽ alienare vt habetur. Instituta. de rerum diuisio. §. traditione. Et ex. l. quam: §. literæ. ff. de acquiren. rerum dominio. Eo vel maximè quòd rei possessæ vsus, est venditio, donatio, aut deniq; abalienatio rei. Tertia causa est voluntas legislatoris & Principis transferentis res ciuium in alios dominos. Declaratur autem nobis hęc voluntas Principis aut legibus editis, aut pronuntiatis sententijs. Ratio huius rei est. Quoniam cùm homo sit natura sua animal sociale & politicum, eodem naturæ iure necesse est, sit subiectus legibus & sententijs Principis, quæ ordinantur ad bonum reipublicæ in qua degit homo & vitam agit. Rursus cùm Principi liceat malefactores & reos propter bonum Reipublicæ etiam vita mulctare: multò magis licebit propter bonum ipsius Reipublicæ spoliare ciues, omnibus suis fortunis & bonis. Hoc autem efficit voluntas Principis vno duorum modorum. Primus est cohibendo voluntatem veri domini, ne transferat etiam si velit, dominium in alterũ . Quo pacto impediuit ne pupillus abalienet bona sua reddendo ipsum pupillum inhabilem (aut quod in idem reducitur) reddendo alterum cum quo fit contractus, inhabilem ad recipiendum. Vt patet in lege de simonia. Vbi is qui recipit pretium, est inhabilis ad recipiendum. Secundus modus est transferendo, velit nolit verus rei dominus, dominium in alium possessorem. Vt patet in lege præscriptionis. de his omnibus agendum est per singula. DVbium primum est. Circa secundam causam, vtrum per solam interiorem voluntatem possit homo transferre dominium suæ rei in alterum. Aliquis . v. g. intra se cogitans promittit Petro sine verbis domum: Rogamus num iste teneatur Petro patefacere illam suam promissionem interiorem: etsi Petrus acceptet, donare illi domum. Neque dubitamus in præsentia, cùm tantum interius propositum habetur, & nō promissum: tunc enim certum est nullam esse obligationem; sed tota cōtrouersia est, quando interius ꝓmittimus vel donamus. Videtur autem, quòd tunc transfertur dominium, & fit obligatio. ¶ Primò arguitur. Homo est dominus rerum suarum per facultatem arbitrij, ergo per eandem solā sine exteriori signo transfert dominium. Confirmatur. Vocalis oratio tantùm habet ꝙ sit signum & declaratio interioris orationis, sed si exterius quis proferat ꝓmissionem , obligabit: ergo signũ erat, ꝙ ꝓmissio interior obligauerat antea. ¶ Secundò arguitur. Interior promissio absq; vllo exteriori signo Deo facta, obligat secundum ius reli gionis, quæ est inter Deum & homines, ergo facta homini obligat secũdum ius, quod est vnius hominis ad alterum. Cōfirmatur , talis promissio homini facta si iuramento confirmetur transfert ius & dominiũ , obligatq́; in conscientia. Ergo si citra iuramentum fiat. Probatur consequentia. Iuramentum promissorium tunc obligat tantũ , quā do promissio aliâs obligabat, & erat valida. Vltimò arguitur. Promissio explicata verbis sed absenti facta, obligat in conscientia, & transfert dominium. Ergo & interior, quoniam in oratione ad absentem non magis conferunt verba, quàm sola cogitatio interior. ¶ In hoc dubio Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæst. 5. arti. 1. ad primum. Et copiosiùs lib. 8. quæst. 2. artic. 1. asserit tria. Primum citra controuersiā vllam, promissionem mentalem non obligare in cōscientia : neque transferre dominium, nisi verbis declaretur. Exemplũ est in matrimonio: vbi per solum consensum mentalem nō transfertur dominium corporis: nisi declaretur signis talis consensus. Idem est in alijs contractibus mutuis. Secundum est, promissionem non mutuam, quæ signis non explicatur, non obligare in exteriori foro neq; trāsferre dominium. Tertium stando in mero iure naturę , problema est, an promissio ista simplex non mutua obliget in conscientia, si non exprimatur signis. Et quidem duo dicta primum & secundum certissima sunt. Sed circa tertium dictum. Sit nobis conclusio. Citra dubium videtur asserenda pars negatiua, videlicet, Promissio interior verbis non explicata non obligat in conscientia neque transfert dominium. Hæc videtur colligi ex Sacris literis. Prouerb. 6. vbi promissionis vinculũ & obligatio vocibus tribuitur. Illaqueatus es (inquit sapiens) verbis oris tui, & captus proprijs sermonibus. Hæc videtur esse sententia communis doctis & indoctis hominibus. Inter doctos est D. Thom. infra quæst. 88. arti. 1. Indocti vero & vulgus solent affirmare: verba ligant homines. Ratione vero probatur. Homo non refertur & ordinatur ad alterum hominem per solam cogitationem internam & conceptam, sed per signa sensibilia externa, inter quæ primatũ obtinent voces: sed in translatione dominij, ordinatur is qui dominium transfert ad alterum in quem transfert dominium, ergo. Secundò. Promissio mutua nisi explicetur externis signis non transfert dominium, vt omnes consentiunt, ergo nec promissio nō mutua: quoniam promissio mutua in hoc tantùm differt à non mutua, quòd mutua est obligationis reciproca ex vtraque parte, at non mutua ex altera parte tantùm, ergo si in mutua promissione neutra pars tenetur suam mentalem cogitationem alteri explicare, vt videat an altera pars acceptet: neque in non mutua tenebitur. Ad primum respondetur, non tantùm per internam promissionem voluntariam transferri dominium: sed per eam ordinatam ad alterum, politicè & sensibiliter. Ad confirmationem respondetur, quòd sicut voces sunt per se signa instrumentaria & vicaria ipsorum conceptuum ad significandas alijs hominibus eas res, quas conceptus ipsi repræsentant habenti, ita sunt per se instrumenta quædam obligatoria erga alios homines: quāuis absque illis inducatur obligatio religionis erga Deum. Et per hæc patet ad secundum negando consequentiam: quia Deus intuetur cor. Ad cōfirmationem similiter negatur consequentia. Ad probationem dicitur, iuramentum inducere obligationem quando promissio erat licita, licet non obligatoria. Et idcirco quanuis promissio interior verbis non explicetur, licita est, quòd si iuramento confirmetur, obligatoria est: quanuis aliàs non obligaret. Simile est si latro per vim & metum extorqueat promissionem iuramento confirmatam, citra dubium is qui iurauit propter reuerentiam diuini nominis, tenetur adimplere promissum: talis enim promissio licita erat, quā uis non esset obligatoria sine iuramento: de qua re copiosius dicetur infra quæst. 89. Ad tertium dicemus dubio sequenti. DVbitatur secundò, Vtrùm promissio signis externis aut verbis declarata, sed absenti facta, transferat dominium. Videtur vera pars negatiua. Primum in. l. 1. ff. de pollicitationibus. dicitur, quòd pollicitatio non semper obligat. Pollicitatio vero apud Iurisperitos nihil aliud est quàm promissio facta absenti. Rursus in. l. iuris gen tium. ff. de pactis. §. igitur. nuda pactio obligationem non parit. Arguitur secundo. Ex cōclusione præcedentis dubij, & illius rationibus, quæ omnes videntur procedere pariter in promissione absenti facta. Quoniā quemadmodum ad præsentes, nō refertur homo per solum internũ cōsensum , sed necesse est superaddantur verba, ita & ad absentes non refertur per verba sed per scripturam. Tertiò arguitur cōtendendo ꝙ etiā promissio, quæ fit absenti coram testibus, non obliget & transferat dominium. Testes non inducunt obligationem vllam, sed solũ testificantur eam obligationem quæ oritur ex cōtractu , cui testes adsunt: sed vt ostẽdimus , in promissione ista, quādo testes nō adsunt, nulla est obligatio, ergo etiā si coram testibus fiat nulla erit obligatio. Item si talis promissio trāsferret dominiũ , sequeretur ꝙ qui eā facit, teneretur indicare illā absenti cui facta est, vt si ille velit acceptā habere, & tunc qui ꝓmisit tenebitur dominiũ rei tradere: quod durũ videtur, & cōtra cōmunẽ vsum. In oppositum est, quòd ratio naturalis dictat vt promissa impleantur, fides seruetur: alioquin, is qui promisit perfidus & infidelis censetur, ergo cũ talis promissio sit absolutè dicenda promissio, seruāda est. Confirmatur ex. l. 1. ff. de pactis. vbi Vlpianus asserit antecedens argumenti huius, & in. c. 1. & in. c. qualiter. de pactis. dicitur studiose agendũ est vt ea quæ promittuntur opere compleantur, ac demum in capit. iuramenti. 22. quæst. 5. ex D. Chrysost. dicitur inter simplicem fidelium loquelam & iuramentum nullam esse debere distantiam. In hoc dubio Sotus lib. 4. de Iustitia. vbi sup. idem videtur sentire de promissione quæ verbis explicatur absenti facta, quod de promissione interna. Item turba non solum hominũ vulgarium, verumetiā Theologorum, non videtur vllam obligationẽ saltem iustitiæ ponere in tali promissione. PRO huius dubij intelligentia nota primò, quòd vinculum seu obligatio orta ex promissione est duplex. Altera est quæ pertinet ad virtutem veracitatis seu fidei seruandæ, de qua disputat D. Tho. copiosè infra quæst. 109. quā obligationem, qui nō ser uat dicetur perfidus & infidelis, & mendax. Altera obligatio pertinet ad virtutem iustitiæ, quoniam per promissionem vt statuimus, transferuntur dominia rerum. Hanc obligationem qui violat iniustus erit. Et de hac obligatione disputatur in præsentia potissimum. Secundò nota, quòd promissio externis signis facta & declarata, quæ sola & omnis illa habet veram & propriam rationem promissionis, est duplex. Altera formata solennitate, vt vocato tabellione, adhibitis testibus cum subscriptione promittentis, &c. Alia verò promissio est pura ab istis solennitatibus. De priori promissione non dubium, quin etiā si absenti fiat, transferat dominiũ . De secunda verò promissione suppono in præsentia tanquam rem meo iudicio certam, ꝙ si præsenti fiat, obligat transferre dominium. Quam quæstionem disputant interpretes D. Tho. infra. q. 88. art. 1. & 3. ad primum. Quinimo ex definitione huius nostri dubij, sequitur à fortiori ista sententia quam modo supponimus. Tota igitur controuersia in præsentia est de promissione externis signis declarata, sed in absentia eius cui promissio fit. Prima conclusio. Si attendamus merum ius Cæsareum aut merum naturæ ius, promissio etiam verbis declarata facta in alterius absentia, non transfert dominium, neque obligat ex iustitia. Hanc conclusionem concedimus libenter argumentis factis pro parte negatiua huius dubij. Secunda conclusio. Si attendamus eadẽ iura, ac multò magis Ius canonicum Pontificium, aut denique ius Regium Hispaniense, citra dubium talis promissio obligat ex virtute fidelitatis, & veracitatis: ita vt qui eā non seruauerit sit mendax & fide fragus. Hanc concedimus argumento in oppositũ simul & confirmationi eius. Sed quantùm attinet ad Hispaniense ius, sit nobis tertia conclusio. Apud Hispanos, qui vtuntur legibus & foro Castellæ, promissio quæ in iudicio externo probari potest, si appareat animo obligandi fidem facta, obligat ex iustitia, & transfert dominiũ etiā in animæ foro. Dixi in conclusione qui vtuntur legibus Castellæ, vt excipiam inde Aragonios, Valentinos, Cathalanos, & Lusitanos, qui vtuntur suis legibus. Ista conclusio colligitur ex lib. 1. fori Castellani, tit. 11. De los pleytos que deuen valer, o no. Sed expresse habetur ista cōclusio sancita in lib. 3. de ordinationibus Regijs, tit. 8. De las excepciones que se ponen en el juyzio, la ley. 3. vbi expresse Alfonsus XI. Compluti statuit eā legem, quòd omnis promissio seu contractus qui verè probari potuerit, obliget etiāsi inter absentes fiat. Neque possit excipere, is, qui promisit, quòd facta sit ea promissio sine solennitate aut inter absentes. Et in hac re debent multum Castellani Regi Alfonso, qui voluit quòd fides data à Castellanis seruaretur inuiolabiliter, quicquid Cæsares statuerint in re hac de iure communi. Sed exposcit prędicta lex duo, vt talis promissio obliget. Primum est quod in iudicio probari possit. Deinde quòd appareat facta animo obligandi fidem: & hoc item probandum est iuridice. Primum requiritur, quoniam testes gerunt vicem partis absentis cui facta est promissio: & loco illius acceptant promissionem, quousque absens refutauerit promissionem factam. Nisi malumus, quòd Rex ipse acceptet promissionem per legem suam. Requirit autem testes, tum ne falsò quis mentiretur, & diceret promissionem sibi factam in absentia, tum maximè quoniam voluit Rex vt fides data coram Hispanis, nullo pacto violaretur. Secundum requiritur, quoniam promissio simplex, quæ non præsumitur fieri animo obligandi fidem, non est reuera promissio. Et sic patet responsio ad tertium argumentum, quod procedebat contra istam tertiam conclusionem. Etenim testes non inducunt iure naturæ nouam obligationem, sed iure Hispaniensi requiritur propter causas dictas. Ac demum respondetur ad vltimum argumentum, nec enim necesse fuerat, quòd promissio in absentia facta indicaretur absenti: sed tātùm , quòd post quam semel indicata fuerit, si petierit dominium, reddatur. Hoc enim cautum est in. l. prædicta, qnę obligat in cōscientia . Quod verò leges iustæ ciuiles trāsferant dominiũ etiā in foro interiori animę : patet sup. q. 3. huius tractatus: scilicet, in causa tertia translationis dominiorũ , quæ tertia causa copiosius deinceps explicanda est à nobis. Pro huius itaque tertiæ causæ explicatione notandum est primo, quod hæc tertia causa quanuis primo aspectu videatur pugnare cum præcedenti, etenim si homo iure naturæ, vt dictum est in præcedenti causa, per voluntatẽ propriam trāsferre potest dominiũ suarũ rerũ : videbatur nullo pacto fieri posse quod per voluntatẽ Principis, & per legem impediretur à tali trāslatione , ac multo magis videbitur fieri nō posse ꝙ etiā inuito domino lex transferret dominiũ rerum suarum. Cæterùm hæc quæ apparet pugnantia & contra dictio, nulla est re vera, quoniam homo considerari potest, vt pars est reipublicæ, & vt ordinatur ad bonũ ipsius reipublicæ, ad quod proinde bonum refertur per voluntatem publicam & vniuersalem ipsius Principis procurantis bonum commune ex officio, quæ inclinatio & ordinatio est secundùm naturam hominis: quā uis posterior sit magis secundùm eius naturam, ac subinde cum ad bonum commune expedit, vt proprius appetitus, & propria voluntas hominis cohibeatur, hæc ipsa cohibitio & impeditio magis est homini naturalis quàm translatio dominij per propriam voluntatem. Simile est in natura. Lapis enim naturali inclinatione fertur per grauitatem in locum inferiorem propter incolumitatem & consistentiam sui. Multò tamen maiori inclinatione naturali fertur, propter bonum commune in locum superiorem cum opus est ad supplendum vacuum. Idem est in parte integrali totius, vt in manu, quæ multò maiori inclinatione fertur etiam cum sui dispendio ad conseruandum totum, quàm ad conseruandam seipsam. Secundo loco notandæ sunt duæ regulæ. Prima est. Is cui secundùm legem siue Pontificiam, siue ciuilem iuris communis Cæsaream, siue iuris Regij peculiaris cuiusque Prouinciæ & Regni, tribuitur dominium alicuius rei, est censendus in foro conscientiæ legitimus dominus talis rei. Secunda est præcedentis appendix & corollaria. Omnis sententia quæ in foro exteriori tribuit dominium, eadem in foro conscientiæ interiori tribuit dominium: nisi senten tia pœnalis sit, aut nisi fundetur in falsa præ sumptione. Excipitur quidem sententia pœ nalis, quoniam pœnam nemo tenetur subire ante iudicis condemnationem. Sententia vero iusta, in foro exteriori, quæ pœnalis non est, non modo obligat post cōdemnationem iudicis, & post pronũtiationem : sed etiā antequam pronuntiaretur, obligabat etiam in cōscientia . Excipitur rursus sententia fundata in falsa præsumptione: quoniam hæc nec ante nec post illius pronuntiationem reuera obligat. Dicitur autẽ fundari in falsa præsumptione, quando pronuntiatur iuxta testimonia testium falso testificantium: aut certè pronuntiatur per ignorantiam iudicis. Notandum est tertio, has regulas pati tres limitationes. Prima est quando lex est permissiua non præceptiua. Exemplum est in. l. de venditione, quæ negat decepto infra dimidium, actionem in iudicio. Etenim citra dubium, qui decipit infra dimidium non est dominus illius summæ, in qua decipit: etiam si lex permittat ei dominium: & iudex pronunciet sentẽtiam pro illo. Secunda moderatio est, quando leges decernunt in contractibus, in quibus cō cedunt repetitionem, & restitutionem in integrum. Etenim tunc ante iudicis sententiam licite possidet is, à quo lex concessit repetitionem. Post sententiam verò tenetur restituere & desinit esse dominus. Exemplum est in legibus quæ de ludo decernũt . Tertia limitatio est quando leges decernunt in contractibus, quos annullat propter defectũ solennitatis essentialis in iure. Tunc enim is, in cuius fauorem contractus est celebratus, ante iudicis sententiam est verus dominus: postea verò desinit esse dominus, & tenetur restituere. Exemplum est in eo, qui est dominus per testamentum, cui deficit solennitas essentialis iuris: de quibus omnibus dicendum est deinceps per singula. Nunc enim exempla in cōmuni ponimus. Ex his sequitur corollariũ . Prudẽs Theologus debet ante omnia cōsulere in hac parte Iurisperitos, qui dāt operā sciẽtię iuris cō munis , & particularis cuiusq; regni. Postquā autem eos cōsuluerit & sciuerit leges de illa re, super quam consulit: debet postmodum ipse iudicare, sitne talis lex permissiua, an præceptiua, an verò pœnalis: & denique an habeat alias exceptiones de quibus egimus. His præmissis disputādum est in præsentia primũ de legibus, quæ impediunt translationem dominij: neq; certè de omnibus, sed de his tantùm de quibus est controuersia inter viros doctissimos. Et deinde de legibus quæ transferunt dominium inuito domino. Sed circa primā partem sunt tres disputationes principales. Prima de legibus quæ decernũt circa filios illegitimos. Secunda de legibus quæ decernũt in ludo. Tertia de legibus quæ decernũt in cōtractibus , quibus deficit aliqua iuris solennitas essentialis. Prima disputatio sit de legibus quæ impediunt translationem dominij in filios illegitimos. Pro cuius intelligentia animaduertendum est, ꝙ filij illegitimi sunt in duplici differentia. Quidam, qui geniti sunt ex carnali copula, quæ accedente fornicantium consensu, poterat esse cōiugalis & matrimonialis nullo obstante legis impedimento. v. g. qui geniti sunt ex soluto & soluta, nec consanguineis, neque affinibus. Alij qui geniti sunt ex concubitu, qui non poterat esse matrimonialis, etiā accedente consensu fornicantium propter aliquod impedimẽtum iuris, quod irritat matrimonium. v. g. propter impedimentum religionis, aut consanguinitatis, aut affinitatis. Primæ classis illegitimi filij dicuntur vulgò naturales. Secundæ vero dicendi sunt à nobis in præsentia geniti ex damnato concubitu, & simplici vocabulo dicentur spurij. Et quidem de primæ classis illegitimis filijs non est in præsentia controuersia: sed tota est de filijs spurijs, seu genitis ex damnato concubitu. ET est quæstio difficilis. Vtrùm leges quæ sanciunt non esse transferendum dominium, in tales filios illegitimos, sic adeo impediant trāslationem , vt si de facto translatio fiat, facta non teneat, neque ipsi filij comparent dominium. Primò arguitur. Quòd talis translatio facta contra leges teneat. Et primò. Leges pœ nales non obligant in conscientia neque impediunt dominij translationem sic, vt facta non teneat ante iudicis sententiam, & condemnationem. Sed leges quæ in hac materia decernunt contra filios illegitimos sunt pœnales punientes crimen incontinentiæ, seu impudicitiæ parentum in filijs, ergo &c. Secundò arguitur. Leges, quæ prohibent translationem dominij, per contractus, quibus defuit essentialis solennitas iuris, nō impediunt translationem, sic adeò vt factum non teneat: sed multò vrgentiùs & efficacius prohibent istæ leges translationem dominij per tales contractus, quàm leges quæ decernunt contra filios illegitimos. Ergo si illę , neque istæ impediunt. Maior, ostendetur à nobis infra disputatione tertia tanquā probabilior sententia. Minor autem probatur ex tenore legum. Siquidem illæ leges tales contractus dicunt nullos & habẽdos pro infectis. Cæterùm leges prohibentes donationes faciendas filijs illegitimis, non continent tam odiosa verba, neque dicunt eas donationes esse nullas, aut habendas pro infectis, ergo. Tertiò, leges saltem illæ quæ loquuntur circa filios illegitimos secularium: tantùm prohibent tales filios esse parentum hæredes. Ergo parentes illorum possunt extra testamentum sine peccato vllo donare filijs, siue per donationem inter viuos, siue cum moriuntur, bona sua. Rursus ex eodem antecedenti colligitur, ergo si de facto per testamentũ talibus filijs aliquid donetur, donatio facta tenebit. Antecedens probatur. Quoniam in toto iure communi non reperitur aliqua prohibitio translationis dominij extra testamentum, imo vero neq; iure Regio Hispaniensi, quoniam in tali iure nihil arctius & odiosius inuenitur & definitur quàm quod habetur lib. 3. titul. 15. Partita. 4. Et lib. 3. Fori regalis tit. 6. De las herencias, en la ley primera. In quibus locis solùm habetur ꝙ non possint tales filij iure hæreditario succedere in bona parentum. Vltimò arguitur, sequeretur ex opposita sententia, ꝙ si parens institueret bonorum suorum hæredem amicũ , aliquem fidum: qui præstiterit parenti fidem de restituenda hæreditate filio spurio, teneatur talis hæres ante iudicis cōdemnationem reddere filio illa bona. Cōsequens videtur durum, ergo. Sequela probatur. Tale fidei cōmissum dirigitur omnino in filium incapacem & inhabilẽ iuxta oppositā sententiā ad suscipiendũ dominiũ , ergo is cuius fidei cōmissa est talis hæreditas tenebitur non filio, sed fisco eam reddere. In hoc dubio grauissimo est prima sententia extrema, quorundam qui propter duo prima argumenta asserunt, quòd omnino talis donatio siue per testamentum siue extra testamentum fiat, quanuis sit contra leges, facta tamen teneat. Secunda sententia est extrema aliorum asserentium, quòd talis donatio facta non teneat quocunque pacto fiat. Tertia est aliorũ qui mediant inter istas duas sententias, distinguentes inter filios illegitimos secularium ex vna parte, & filios illegitimos clericorum seu religiosorum ex altera. Et in filijs illegitimis secularium concedunt, quòd facta donatio tenet propter argumentum, tertium, quod nos fecimus. In filijs autem clericorum, & religiosorum, dicunt, quòd talis donatio facta non tenet. Magister Soto, quem sequũtur multi Thomistæ tenet istam sententiam lib. 4. de iustitia, quæst. 5. art. 1. ad quartum. Prima conclusio. Parentes & possunt & { Decisio. } debent iure naturali diuino, alere filios etiā genitos ex damnato concubitu. Probatur primo ex cap. cum haberet. de eo qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, vbi Clemens III. præcipit, quòd parentes necessaria subministrẽt filijs ex damnato coitu genitis, secundùm quòd eis suppetunt facultates. Item Regia Hispaniensis lex decima inter Taurenses, permittit parentibus alimentorum titulo donare filijs istis illegitimis quintam partem bonorum suorum. Et quanuis Constantinus Imperator & Iustinianus legibus editis, dixerint tales filios nō esse alendos, vt patet ex authentico ex amplexu. C. de incestuosis nuptijs. & §. finali. l. vnica in authentico, quibus modis naturales efficiantur: tamen reuera, istæ leges seuerissimæ sunt & minus piæ: & idcirco merito reuocatæ sunt, tum per ius Pontificium, tum etiam per ius Hispaniense. Ratione vero probatur conclusio. Pater tam communicat naturam filijs illegitimis quā legitimis: sed educare filios & cōseruare in illis naturam semel communicatam est iuris diuini, & naturalis, ergo. Conclusio hæc intelligenda est sic vt parentes quidam minus potentes faciant satis obligationi iuris naturalis, si eiusmodi filijs ea præstent alimenta, quæ necessaria sunt in naturæ subsidium. Alij possunt multò ampliora alimenta præstare, attenta facultate census patrij & substantiæ, & qualitate filiorum. Vt si filius vir probus euaserit, dederit literis operam, insigniri cupiat, & ornari ornamentis Licenciati, vel Doctoris aut Magistri, &c. Aut certè si dederit militiæ operā , vel sit Dux belli, &c. Et quidem in secularium filijs hāc summam videtur taxasse prædicta lex Taurensis, ita tamen vt si ea quinta bonorum pars non sit sufficiens pro alimentis quæ requiruntur ad vitam istam conseruandam: superaddendum sit aliquid, naturę iure, supra istam quintam partem. Si autẽ quinta pars, vsque adeo sit ampla, vt excedat eam summam quæ filiorum dignitati, & qualitati cō uenit , nullo pacto diminuetur. Dixi tamen in secularium filijs, quoniam lex Taurensis nona, quanuis concedat matri, quòd ex testamento designet filio ex damnato concubitu progenito, quintam bonorum partem, excipit tamen inde filios clericorum, & religiosorum: in quibus vult seruari legem Soriæ seu Numantiæ editam à Rege Ioanne Primo, qui strictè nimium & odiosè loquitur de his filijs. Quibus quidem filijs clericorum poterunt parentes præstare alimenta necessaria pro qualitate filiorum. Si autẽ quinta pars excedat qualitatem filiorum, nō poterunt eam præstare. Secunda conclusio. Iure Cæsareo & iure Regio Hispaniensi antiquo filius ex damnato concubitu susceptus, inhabilis & incapax est ad suscipiendũ aliquid à parentibus, siue ex testamento siue per donationẽ quālibet inter viuos & contractũ quemcunque. Hęc conclusio probatur primo in Authentico, quibus modis naturales efficiũtur . §. fin. sic habetur. Omnis qui ex complexibus aut nefarijs, aut incestuosis, aut damnatis processerit, neq; naturalis nominabitur, neq; alẽdus est à parentibus. Similia verba habentur in Authen. ex complexu. C. de incest. nuptijs. Vbi dicitur ex complexu nefario, aut incestuoso aut damnato liberi neq; naturales nominandi sunt, sed substantiæ paternæ beneficio indigni vt à patre alantur. Item in Authentico licet. C. de naturalibus liberis. in postremis verbis dicitur. Sed qui ex damnato sunt coitu omni prorsus beneficio excludantur. Deinde iure Regio Hispaniensi in l. 10. tit. 3. part. 6. in vniuersum prohibetur patribus, ne aliquā donationem filijs spurijs saciāt . Et concedit filijs legitimis aut fratribus patris aut auis, vt intra duos mẽses , possint eam donationem sibi reuocare. Illis autem non existentibus aut certè negligentibus applicat fisco Regis id quod donatum erat. Deinde. l. 1. tit. 6. de las herencias. & lib. 3. fori prohibetur ne filij spurij (de quibus loquimur) hæreditario iure succedere possint patri. &. l. 3. tit. 5. part. 4. prohibetur, ne tales filij patri vel matri, vel auo aut auiæ aut consanguineis descendentibus, eodem iure hæreditario succedere possint. Deniq; speciatim de clericorum filijs decernitur libro. 1. in ordinationibus Regijs, tit. 3. & lib. 5. tit. 3. l. 2. ne filij clericorum habeant bona aut parentum aut consanguineorum neque per testamentum neque per donationem, neque per venditionem. Quam legẽ Ioanna Caroli V. Cæsaris mater extendit in allegata lege. 9. Taurensi ad filios religiosorum & monialium. Secundo probatur conclusio. Iurisperiti, quorum in hac parte non est mediocris autoritas , in legum interpretatione, intelligũt legibus supra allegatis fieri omnino inhabiles & incapaces istos filios ad comparandũ dominium bonorum parentum suorũ per testamentum siue extra testamentum, ergo ita intelligendæ sunt leges. Antecedens probatur, allegando vnum nostri temporis Episcopum doctissimũ Segobiensem Couarruuias in epitome supra. 4. Decret. par. 2. ca. 8. conclusione. 1. nu. 3. 7. & 8. qui ita sentit. Vltimò arguitur, pro hac conclusione speciatim contra opinionem illam mediā , quam retulimus in principio. Illa opinio asserit ꝙ clericorum filij & religiosorũ sunt omnino inhabiles eo ꝙ in ordinationibus Regijs supra allegatis dicitur. Ni ayan ni puedan auer, sed multo significantiora sunt verba allegata à nobis superius ex iure Cęsareo ad inhabilitandũ filios illegitimos etiā seculariũ , ergo nō est distinguẽdũ . Minor patet ex illis verbis iuris Cæsarei supra allegatis. Hinc sequitur corollariũ inter illas duas sentẽtias , verisimilior est quæ asserit omnes filios spurios, non posse de facto suscipere bona à parentibus per testamentum. Consequentia patet ex argumento modo facto. Et quanuis M. Soto sequutus fuerit illā mediam sententiam, non modo in lib. allegato superius, sed etiam in. 4. Sententiarum dist. 41. quæst. vnica, art. 4. non tamen est mirum quòd in re, quæ pertinebat ad ius Cæsareũ , & Regium errauerit, neque consulens ipsum ius, neque ipsos Iurisperitos. Secundum corollarium manifestum est peccare mortaliter tam parentes quā filios, qui cōtra legũ tenorem, quæ in hac materia decernũt , aliquid donāt vel suscipiunt. Hoc corollarium habet verũ in omni sententia. Agunt enim in materia graui cōtra leges iustas & sanctas, quod est peccatum mortale. Tertia cōclusio . Iure nouo Regio Hispaniensi filius ex damnato coitu susceptus potest matri succedere etiā ex testamento sine vllo peccato, modo tamẽ mater propter cō cubitũ illum nō incurrerit pœnam mortis, aut nō susceperit illum ex patre clerico, aut religioso. Vt si mater soluta susceperit filiũ ex cōiugato viro, potest eum instituere hæ redem bonorũ suorũ . Hæc cōclusio quo ad omnes suas partes expressè definitur à Regina Ioanna in allegata. l. 9. Taur. Estq́; hæc cōclusio exceptio quædā , & moderatio prę cedẽtis cōclusiōis . Ob quā causam in præcedẽti nos adiecimus illud verbũ (de iure antiquo) idẽ est, de los demas pariẽtes de la madre. Quarta conclusio. Ante iudicis sententiam filius spurius qui contra tenorem legũ prædictarum quidpiam susceperit: tenetur illud restituere donatori, aut si is, defunctus fuerit, hæredibus illius succedentibus ab intestato siue ex testamẽto succedẽtibus . Post iudicis verò sententiā tenetur illud restituere fisco. Prima pars probatur. Filius spurius inhabilis sit & incapax, vt patet ex pręcedẽ tibus , ad ea bona suscipiẽda , ergo tenetur ante iudicis sententiā illa restituere: sed verus dominus illorum bonorũ est, qui illa donauit: & eo defuncto illius hæres, ergo illis est facienda restitutio. Consequentia patet, quoniam donator nō fit inhabilis per donationem quam fecit ad dominium illorum bonorum quæ donauit, sed tantùm puni tur per legem pœnalem vt priuetur à iudice dominio illorum, nec hæredes illius fiũt inhabiles per vllam legem. Propter peccatum tamen illius, qui succedunt puniũtur , vt priuentur à iudice hæreditate illorũ bonorum. Ergo ante iudicis sentẽtiam illis est facienda restitutio. Secunda pars probatur. Leges iustæ & sanctæ, potuerunt punire eũ qui talia bona donauit, vt priuaretur hærede, qui ei aliàs secundum leges succederet. Si autem viueret, priuaretur dominio bonorũ quæ donauit; sed lex pœnalis iusta obligat in conscientia post iudicis sententiam, ergo. Maior explicatur. Nam qui donauit talia bona filio spurio commisit crimen inobedientiæ, contra legem quæ prohibuit talem donationem. Quinta conclusio. Princeps secularis potest legitimos efficere filios spurios, etiam filios clericorum quātum ad successionem hæreditariam, & donationem aliam quancumq́ue in bonis paternis seu patrimonialibus, siue ex redditibus Ecclesiasticis acquisitis. Probatur ex principijs iuris. Res per quas causas nascitur per easdem dissoluitur, & cessante causa, cessat effectus. Hinc arguitur. Impedimentum seu inhabilitas filij spurij ad bona paterna suscipienda ( quæcumq; illa sint) tota oritur ex Principis placito, ergo per idem Principis placitum potest dissolui. Secundò. Omnis Princeps potest in suis legibus dispensare, sed leges quæ inhabiles faciunt filios spurios ad suscipienda bona paterna, sunt leges ciuiles Principum secularium & nulla est Pontificia, ergo. Ad primum respondetur, leges istas inhabiles & incapaces facere filios spurios: & idcirco obligare ante iudicis sententiam, eo modo quo explicauimus. Ad secundum respondetur pro nunc, negando consequentiam, quoniam leges illæ non faciunt inhabiles, eos in quorum fauorem fiunt contractus minus solennes. Sed de hac re copiosiùs dicetur infra in disputatione tertia huius quæstionis quintæ. Ad tertium respondetur antecedens esse falsum, vt copiosè ostendimus legibus allegatis pro secunda conclusione. Ad quartum respondebitur dubio sequenti. DVbitatur consequenter, Vtrùm hæ res institutus, præstita fide de reddenda hæreditate filio spurio, sit verus hæres & comparet dominium illorum bonorum, & teneatur in conscientia reddere illa bona hæreditaria filio spurio. Eadem est difficultas de donatario extra testamentum, qui data fide de reddendis bonis, quæ illi donantur filio spurio, accipit ea dona, contra tenorem legum, quæ in hac re decernunt. Neq; dubitamus in pręsentia , quin hi omnes peccent mortaliter: sed quod quærimus est, Vtrùm tales comparent dominium, & teneantur filijs spurijs donare illa bona. Arguitur primo. Videtur quòd iste talis non sit verus hæres neque verus dominus. Primum in. l. prædonis. ff. de petitione hæ reditatis. Dicitur quòd talis hæres sit censendus prędonis loco: & priuatur proinde hæ reditate, quæ applicatur fisco, qua etiam priuatur. l. ita fidei. ff. de iure fisci. & in. l. in tacitis. & in. l. Lucius. §. finali. ff. de legat. 1. Secundò arguitur. Sequeretur, ꝙ si talis fideicommissarius esset verus hæres, posset sibi retinere hæreditatem: & non teneretur ante iudicis sententiam alicui reddere. Consequens est falsum: quia ille talis non comparat dominiũ absolutum, sed sub fide reddendi alteri, scilicet filio spurio. Rursus probatur quòd non teneatur reddere filio. Primò. Ille tantum tenetur (si qua ratione tenetur) ratione fidei datæ & promissi: Omnis autem promissio contra leges facta nō obligat, ergo. Et confirmatur. Tale fideicommissum dirigitur in filium incapacem & inhabilem, vt ostendimus in præcedenti dubio, ergo &c. In hoc dubio est prima sententia asserẽs hunc non esse verum hæredem: & non modo non teneri, verùm nec posse illa bona reddere filio spurio. Secunda sententia est asserens hunc esse verum hęredem & dominũ . Sed hoc supposito, autores huius sententię variant circa obligationem ad reddendam hęreditatem spurio. Quidam enim aiunt, non teneri ad reddendam hęreditatem filio spurio. Alij verò asserunt teneri quidem, non ex iustitia, sed ex fidelitate tantùm. Alij demum asserunt teneri ex iustitia. Tertia sententia est media distinguens inter filios secularium spurios ex vna parte, & filios clericorum religiosorum & monialium ex altera parte. Et concedit, quòd filijs spurijs secularium potest sine peccato præstari fides de restituenda hæreditate illis: & teneri iure naturæ hæredem sic institutum ad seruandam fidem. In filijs autem clericorum religiosorum monialium esse peccatum mortale præstare talem fidem, nec hæredem esse verum dominum illorũ bonorum: neque posse illa reddere filio spurio. Hæc sententia media est Magistri Soto in allegatis locis lib. 4. de iustitia, & libro. 4. Sententiarum. PRO decisione sit prima conclusio. Hæ res institutus à parentibus non præstita fide de reddenda hæreditate filijs spurijs, quanuis parentes certam fiduciam cōceperint ꝙ reddet filio spurio, & ob hāc causam quæsierint amicum fidum; Ille talis est verus hæres & dominus illorum bonorũ . Neque in conscientia tenetur reddere illa bona hæreditaria filio spurio. Probatur prima pars iuxta leges omnes, talis amicus potest scribi hæres non minus quam aliquis ignotus: quòd autem testator speret certò amicum benefacturum filijs spurijs illius, non aduersatur alicui legi, imò est maximè consonũ iuri naturæ, & ꝙ illud speret, & quòd ob eam causam instituat eum hæredem, ergo ille est verus hæres. Secunda pars probatur. Talis hæres est legitimus & absolutus dominus illorum bonorum, nulla omnino præstita fide neque apposita conditione, sed legitimus & absolutus hæres non tenetur donare bona hæreditaria, ergo nec ille tenebitur reddere hæreditatem. Secunda conclusio. Nihilominus hæres iste tenetur ex iustitia alere filios spurios testatoris: imo ex gratitudine tenetur ad alia multa obsequia & beneficia impendenda, & nonnunquam sub pœna peccati. Probatur prima pars. Omnis obligatio ex iustitia qua tenebatur testator simul cum hæreditarijs bonis descendit ad hæredem, sed parentes ex iustitia, imo multò maiori vinculo quam ex iustitia, videlicet, ex pietate, tenentur alere filios spurios, ergo. ¶ Secunda pars probatur. Is qui accipit beneficium tenetur ex gratitudine ad rependendum aliquid, & nonnunquā omissio huius rei est peccatũ mortale, sed iste hæres suscipit illud à testatore, ergo. Explicatur antecedens. Quoniā ad gratitudinem pertinet, cũ fœnore etiā , remetiri beneficia, imo ordo charitatis exposcit sub pœna peccati mortalis: vt beneficus anteponatur ei à quo nullũ suscepimus beneficium. Quinimo vix potest omnino iste hæres filijs spurijs nullũ impendere beneficiũ , absque eo ꝙ paruipendat & despiciat in animo suo, testatorem beneficum & illius beneficium: quod est formaliter loquendo peccatum mortale ingratitudinis. Tertia conclusio. Hæres institutus, præ stita fide de donāda hæreditate filio spurio, est verus hæres & dominus illorũ bonorũ . Probatur. Nulla est omnino lex inter eas quæ in hac materia relatæ sunt, quæ talẽ hæ redem inhabilem faciat ad suscipiendũ dominium, sed tantum in pœnam præstitæ fidei contra legem, priuant eum, & mulctant hæreditate. Sed leges pœnales non obligāt in conscientia ante iudicis sententiam, ergo ille est verus dominus quousque per iudicis sententiam spolietur dominio. Simile est in legibus quæ prohibent aliquem ludum: quę tamen non tollunt quin reuera per talem ludum transferatur dominium, quāuis in pœ nam criminis commisi contra leges, concedant ei qui amisit pecunias, restitutionem earum intra tempus certum. Quarta conclusio. Talis hæres tenetur ex fidelitate, simul & ex iustitia reddere hæ reditatem filio spurio. Probatur. Ex fidelitate talis hæres sine peccato potest reddere illa bona hæreditaria filio spurio: sed ille dedit fidẽ de reddendis illis bonis spurio, ergo tenetur ex fidelitate. Antecedens probatur. Ille est verus dominus, vt ostendimus tertia cōclusione . Neque lege vlla prohibetur donare illa bona filio spurio, ergo. Probatur autem quòd ex iustitia teneatur. Primo ad hominẽ , cōtra eos qui dicũt teneri ex fidelitate tātũ , sed sub peccato mortali. Virtus fidelitatis in materia quātũlibet graui, nũquā obligat sub peccato mortali nisi admisceatur trāsgressio alicuius alterius virtutis, ergo si talis hæres solum tenetur ex fidelitate, impossibile est, ꝙ teneatur sub peccato mor tali. Antecedens probatur. Quoniā virtus quę ex genere suo tātũ obligat sub pœna venialis peccati, in quacunque materia obligat tantum sub veniali: sed fidelitas tantùm obligat ex genere suo sub veniali peccato, ergo. Confirmatur. Mendacium siue iocosum siue officiosum quantum libet graue illud sit, nisi perniciosum simul existat contra iustitiam: nunquam est peccatum mortale, ergo nec infidelitas quæcunque. Secundo probatur ostensiuè. Promissio secundùm probabilem sententiam, si liberalis sit & simplex, non obligat in conscientia ex iustitia. Promissio verò quæ non est simplex neque liberalis, sed conditionata quædam pactio in pretium alicuius alterius rei facta, citra dubium obligat ex iustitia. Sed hæres iste promisit non simplici promissione sed conditionata in pretium promissionis hæreditariæ, ergo. Hinc sequitur corollarium, si iste fideicommissarius non reddiderit spurio bona: hæredes qui illi fideicommissario succedunt, tenentur ea bona filio spurio reddere ex iustitia. Corollarium est manifestum. Quoniam obligatio & iustitia simul transit ad hæredes cum bonis hæreditarijs. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum respondetur, leges illas pœnales esse, neque obligare ante iudicis sententiam. Ad argumentum secundum, quo quidem Episcopus Segouiensis conuincitur in loco allegato numer. 9. Respondetur, primò, quòd si hæres iste non teneretur ad reddenda illa bona filio spurio eo quòd promissio fuit facta contra leges: certe teneretur ad non reddendum & non donandum. Etenim quo casu promissio facta contra leges non obligat, eadem lex, cō tra quam facta est promissio obligat, vt non impleatur. Et sic talis hæres sine peccato nō posset reddere illa bona filio spurio, quod est falsum. Ideo dicimus secundò, quòd promissio facta contra leges, duplex potest intelligi. Primò quando materia ipsius promissionis seu res promissa est cōtra legem: & talis promissio citra dubium, non obligat. Imo lex obligat quòd talis promissio non impleatur. Vt si quis promittat mentiri, aut non ieiunare contra legem ecclesia sticam. Secundò dicitur promissio facta cō tra legem, eo tantùm, quia ipse actus promittendi contra legem est: & tum temporis talis promissio obligat, siue Deo fiat, siue homini. Vt si quis ex animi vana gloria promittat religionem: aut si quis scorto in pretium corporis promittat pecuniam. Et sic ad tertium respondetur negando sequelam, & dicimus, quòd tenetur restituere filio spurio. Filius enim spurius est inhabilis ad suscipiendum bona ex donatione parentum, vel testamento nominatus hæ res, non tamen ex donatione hæredis, cuius fideicommisit pater illa bona. Secunda disputatio esse poterat de legibus quæ definiũt circa ludos: de qua re, multa diximus supra in nostro priore tomo. q. 32. art. 7. ad secundum. vbi abundè satis hæc difficultas dissoluitur. Quapropter illuc recurrendum est. Tertia disputatio principalis est de legibus quæ irritos faciunt contractus propter defectum alicuius solẽnitatis essentialis, vel cæremoniæ, Vtrũ tales leges impediāt translationẽ dominij per huiusmodi cōtractus . PRO cuius explicatione notandum est, eiusmodi contractus dupliciter posse esse irritos & nullos. Vno modo absolutè & simpliciter & propter defectum personæ cōtrahentis : vt si pupillus vendat aut emat, &c. de quibus contractibus nulla est controuersia, certum enim est: ꝙ in illis nullum transfertur dominium. Secundo modo cō tractus fit cassus & irritus à iure, propter defectum alicuius cæremoniæ & solennitatis, quam ius præscribit tali cōtractui : & de his contractibus est tota nostra controuersia, & disputatio. V. g. in testamento, quod fit in scriptis, requiritur testium subscriptio, & testatoris: requiruntur etiam sigillatio & aliæ cæremoniæ iure ciuili & communi. Vt habetur in. l. hac consultissima. C. de testamentis. Iure etiam Regio Hispaniensi, quod habetur in part. 6. in. l. 1. & 2. tit. 1. idem requiritur. Vltra quæ omnia lex. 3. Taurina, requirit tabellionem qui subscribat proprio nomine & signo illam obligationem seu testamentum: licet remittat testium sigilla. Testamentum hoc dicitur testamentum in scriptis, à nostris vero, testamento cerrado. Vt habet prędicta lex Taurensis. Testamentum verò nuncupatiuum, quod à nostris dicitur, abierto, secundum ius commune requirit totidem numero testes: septem videlicet. vt habetur in allegata. l. hac consultissima. Cæterum iure Regio, requirit tantùm vt fiat coram tabellione & tribus testibus. Quòd si non possit haberi tabellionis copia: fieri debet coram quinque testibus. Si autem tot numero testes haberi nō possint; debet, vt minimum, fieri coram tribus testibus. Hoc sancitum est in. l. 1. titul. 2. lib. 5. in ordinationibus Regijs. Et sic declaratum est in allegata. l. Taurina. Ecce solẽnitatem , quam ius ciuile exposcit in testamentis: sic adeò vt si deficiat hæc solennitas, testamentum sit irritum, & habeatur pro infecto. DVbitatur. Vtrùm hæres institutus per testamentũ cui deficit solennitas ista essentialis: factum tamen ex libera & spontanea testantis voluntate coram duobus tantùm testibus, sit verus dominus & hæres illorum bonorum: an vero succedat in illa bona tanquam verus dominus hæres ab intestato. Est exemplum. Iure communi Pontificio in alienandis rebus Ecclesiasticis, præ scripta est hæc solennitas: vt abalienatio illa fiat tribus tractatibus. Est igitur etiam dubium, vtrum si abalienatio rei Ecclesiasticæ per venditionem aut per quencumq́ue alium contractum fiat, prætermissa hac solennitate, ex libera tamen voluntate ipsius Ecclesiæ & capituli abalienantis: talis abalienatio transferat dominium in alterum cum quo contraxit. Primò arguitur. Videtur enim quòd re vera transferatur dominium. Nam solennitas hæc solum requiritur in contractibus, vt obuietur fraudibus & dolis, qui in talibus contractibus committi solent plerumq́ue: sed quando constat manifestè voluntas eorum qui contractus huiusmodi faciunt, etiā si prætermissa sit solennitas illa, cessat ista ratio obuiandi fraudibus & dolis. Ergo cessat iuris dispositio: quia cessante causa cessat effectus. ca. cùm cessante. de appellationib. Et capit. et si Christus. de iure iurando. Confirmatur. Lex diuina & naturalis cessat, cùm illius finis & ratio cessat: vt manifestum est in. l. de corripiendo fratre, quæ non obligat cùm non speratur salus fratris, qui est finis legis. Ergo multò magis lex positiua cessabit, cessante illius ratione. Secundò arguitur. Lex & sententia iudicis quæ fundatur in falsa præsumptione, nō habet locum in foro conscientiæ: quando illa præsumptio cessat, sed in contractu minus solenni, cum manifesta est voluntas cō trahentium , omnis abest præsumptio falsa, ergo. ¶ Tertiò arguitur. Contractus huiusmodi minus solennes, reuera inducunt obligationem iuris naturalis: sed ius ciuile non potest abrogare ius naturæ, ergo &c. Maior probatur. Quoniam qui talem contractum faciunt per liberam suam volũtatem , etiam declaratam coram testibus, obligant seipsos inuicem. Vltimò arguitur. De facto, & reipsa multi sunt, qui possident res Ecclesiasticas, vno tantũ tractatu abalienatas. Multi item sunt qui possident iure hæreditario amplissimas fortunas & diuitias per testamentum minus solenne. At hos omnes spoliare suis bonis ante omnẽ iudicis sententiā durissimũ est. In oppositum est, quòd lex iusta ciuilis, seu Canonica in foro conscientiæ impedit translationem dominij, ita vt translatio facta non teneat: sed leges quæ irritos & nullos faciunt contractus propter defectum solennitatis essentialis, impediunt translationem dominij, & annullant illam, ergo. Minor patet, quoniam decernunt tales leges hos contractus habendos esse pro infectis & irritis. ¶ Confirmatur in exemplo posito. Testamentum minus solenne, non tribuit maius ius hæredi, qui per tale testamentum instituitur: quam si testator decederet intestatus. At si testator intestatus decederet, citra dubium talis hæres nullum haberet ius ad illa bona: sed succederet in defuncti hæ reditatem hæres ab intestato, ergo. Maior probatur, quoniam tale testamentum iure habetur pro infecto. Secundò arguitur, sententia iudicis quæ non fundatur in falsa pręsumptione , obligat in conscientia & confert ius & dominium, imo obligat reuera in conscientia antequam pronuntiaretur, vt nos declarauimus in principio huius quęstionis de dominiorum trāslatione : sed iudex, etiam si sciat eos qui faciunt eiusmodi contractus minùs solẽnes , facere liberè & spontè etiam cessante omni fraude & dolo consensisse in eos contractus. Nihilominus tamen pronuntiabit eos esse irritos & nullos, & non conferre dominium. Ergo reuera non conferunt. Minor patet, ex vsu iudicum in omnibus tribunalibus. Tertiò arguitur. Electio quæ est nulla propter defectum solennitatis prætermissę , quanuis facta sit ex libero consensu eorum ad quos electio pertinebat, non confert ius in conscientia ipsi electo. Item matrimoniũ contractum ex libero consensu contrahentium, sed absque solẽnitate essentiali: quam præscripsit Concilium Tridentinum, Sessione 24. in Decreto, de reformatione matrimonij, reuera nullum est, neque confert dominium corporum inter sic contrahentes, vt si fiat absque parocho & duobus testibus. Ergo idem dicendum est in omnibus alijs contractibus. Quartò arguitur. Si herus præscribat œconomo formam & modum, quem seruare debet in contractibus, quos heri nomine celebraturus est, annullans & cassans cō tractus quos illo modo prætermisso fecerit: citra dubium tales contractus facti, prætermissa forma heri, non conferunt ius. Sed respublica habet potestatem ad præscribendum ciuibus formas & modos quos seruare debent in celebrandis contractibus, non minùs quàm herus respectu serui & œconomi, ergo. Vltimò arguitur. Leges quæ decernunt irritas facientes donationes filijs illegitimis impediunt omnino translationem dominij, vt nos docuimus supra: sed multo significantiora verba habentur in legibus quæ irritos faciunt contractus propter defectum solennitatis, quàm in illis, quæ definiunt circa filios illegitimos, vt patet, quoniā in præ senti proposito, tales leges expressè dicunt esse contractus nullos haberiq́ue pro infectis, leges verò aliæ de filijs illegitimis nihil tale dicunt, ergo &c. In hac difficili controuersia autores ferè omnes secātur in duas partes extremas propter argumenta vsque adeo contraria & opposita quæ proposuimus. Nam propter ar gumenta priore loco posita, est sentẽtia asserens, ꝙ omnis contractus, qui est iure naturæ validus, etiam si iure ciuili irritetur, confert dominium in foro conscientiæ. In hac sententia sunt innumeri Iurisperiti. Innocentius cap. quod sicut. de electione. Panormitanus cap. quia plerique. nu. 28. de immunitate ecclesiarum. Et capit. 1. de in integrum restitutione. Hos sequuntur Ancharranus, Antonius de Butrio, Bartolus, Iason, Felinus, Decius, Alciatus, & alij quos refert Episcopus Segobiensis cap. cùm esses. de testamentis. nu. 5. Et in relectione regulæ peccatum. part. 2. §. 4. & Menchaca libr. 2. de successionum creatione & progressu. §. 3. Illatione 23. Inter Theologos sunt in eadẽ sententia Syluester verbo. hæreditas. quæst. 7. & verbo, testamentum. 1. quæst. 5. verbo, alienatio. §. 13. Adrianus quodlibeto. 6. arti. 1. conclusione. 2. illatione. 2. Altera sententia extrema ex diametro huic opposita negat per huiusmodi contractus irritos iure ciuili, quantũlibet aliâs validos iure naturæ transferri dominium. Et conuincuntur argumentis secũdo loco positis. In hac sententia sunt inter Iurisperitos Baldus. C. de sacrosanctis ecclesijs. repetitione legis primæ, Alexander & Imola in. l. nemo potest. ff. de legatis. 1. Fortunius in tractatu de vltimo fine. illatione. 35. quos sequitur Couarrub. in locis citatis. Et denique hæc sententia est Iurisperitis communis. In hac sententia, inter Theologos dicitur fuisse M. Frater Melchior Cano. quem sequuntur multi ex interpretibus Diui Thomæ. ¶ Sunt quidam, qui mediam viam sequuntur inter has extremas sententias asserentes, ꝙ prima sententia habet locum quando is, in cuius fauorem lex ciuilis irritum facit contractum, non dubitat de voluntate illius, qui per talem contractum etiam minus solenne voluit transferre dominium, Secunda vero sententia habet locum, quando talis voluntas est dubia. Hoc vult allegatus autor Hispanus Menchaca, vbi supra. Illatione 24. PRO decisione huius difficultatis. Sit prima conclusio. Ille in cuius fauorem lex irritum facit cōtractum , potest propter defectum solennitatis iustè agere coram iudice contra talem contractum & petere de clarationem, quòd talis contractus sit irritus & nullus. Imò in vniuersum potest perinde se habere, ac si talis contractus, nunquā factus fuisset, exceptis pijs causis. Exemplũ est. In testamento minus solenni hæres abintestato succedens potest iustè petere corā iudice, vt declaret tale testamentum irritũ , & nullum, & quòd adiudicet sibi hæreditatem defuncti: nec tenetur legata adimplere, nisi legata sint pia: quoniam legatum in causis pijs habet priuilegium in hoc particulari. Ista conclusio est contra Panormitanũ & illius sequaces, qui volebant peccare mortaliter talem hæredem, & teneri ad restitutionem illorum bonorum: si ageret contra testamentum. Sed ista conclusio probatur manifestè argumentis secundo loco factis in hoc dubio. Quam etiā probat Soto multis argumentis vbi supra. Quorum primũ est. Contractus quilibet validus iure naturæ & iure positiuo iuste & sancte potest impugnari interdum, videlicet, quandō lex cō cedit in integrum restitutionem, ergo multo magis contractus, qui licet iure naturæ alias validus sit, iure tamen ciuili irritus est. Antecedens probatur. Contractus ludi iure naturæ & ciuili validus est: tamen iuste in foro exteriori petitur corā iudice rescisio, & reuocatio talis contractus infra tempus à lege pręscriptum . Idem est in vniuersis alijs contractibus, de quibus agitur in titulo de in integrum restitutione. Cōfirmatur . Contractus validus, vtroque iure naturæ & ciuili, quando reuocatur per in integrum restitutionem, rescinditur de nouo is cōtractus , qui antea validus erat. At contractus qui iure naturæ irritus est: non rescinditur à iudice, sed declaratur irritus & nullus, ergo præ dictus hæres licite petit rescindi vel declarari nullum esse talem contractum vel testamentum. Secundò arguitur. Sequeretur quòd tutor pupilli succedentis ab intestato ei qui condidit testamentum minus solenne, citra culpā vllam suam esset perplexus, idest dubius omninò quidnam faceret, & quidquid ageret malè ageret. Quod non est asserendum, ergo. Sequela patet. Si talis tutor coram iudice petat bona illa sua pupillo, peccat mortaliter iuxta oppositam senten tiam, si non petat, postea iudex præcipit, vt ille reddat suo pupillo totam illam defuncti hæreditatem: quam negligentia tutoris pupillus amisit, cùm haberet ius ad illam. Secunda conclusio. Qui possidet per cō tractum minus solennem, iustè possidet, quousque à iudice spolietur, nec tenetur indicare vitium talis contractus alteri parti. v. g. in exemplo posito, hæres institutus per testamentum minùs solenne iustè adit hæ reditatem & possidet defuncti bona antequam spolietur à iudice: & potest reticere vitium testamenti, neque tenetur reuelare hæredi ab intestato tale vitium. Prima pars huius conclusionis probatur. Leges positiuæ in toto aut in parte obligant, quatenus aut in toto aut in parte recipiũtur per vsum: sed leges ciuiles, positiuæ siue Pontificiæ, quæ irritos faciunt contractus minùs solennes, non sunt receptæ per communẽ vsum sapientum, quantum ad hoc vt spolietur ante iudicis sententiam, qui per talem contractum possidet, ergo reuera ille iustè possidet. Confirmatur. Hominum sapientum declaratio plurimùm valet ad obligationẽ per leges inducendam, aut certe tollẽdam , sed inter viros sapientes innumeri ferè sunt, qui asserant eum qui sic possidet iuste possidere, ergo reuera iuste possidet. Secundò probatur. In dubijs melior est possidentis conditio, ergo in tanta opinionum varietate, quanta est in præsenti controuersia, inclinandum est in fauorem possidentis: & dicendum quòd iustè possidet. Secunda pars probatur. Ille, vt ostensum est in priori parte, iuste possidet: & rursus nec tenetur ex charitate cum tanto detrimento proprio, commodum alterius procurare, nec ex iustitia: cùm non sit illius tutor vel custos, ergo non tenetur. Ex hac parte sequitur corollarium. Hæ res institutus per testamentum minus solenne, si tutor sit pupilli succedentis ab intestato, tenetur ex iustitia contra seipsum agere pro pupillo suo. Patet, quoniam tutor tenetur ex iustitia procurare pupilli commodum. Quapropter consultissimum erit, vt talis hæres institutus non acceptet tutelam, aut si acceptauerat repudiet eam. Tertia conclusio, qua respondetur ad quæstionem per huiusmodi contractus, iure irritos propter defectum solenitatis essentialis, transfertur quidem dominiũ : sed infirmum & reuocabile. Hæc colligitur manifestè ex duabus præcedentibus: siquidem in secunda dictum est eum qui possidet, per huiusmodi contractus, iustè possidere. Vnde manifestè sequitur, ꝙ habeat dominium antequam à iudice spolietur. In prima vero conclusione dictum est, ꝙ altera pars in cuius fauorem lex fecit irritos tales cōtractus , potest coram iudice contra talem contractum agere, & spoliare eum, qui possidebat bonis suis per iudicis sententiam. Ergo tale dominiũ infirmum erat. Quò circa nostra hæc sententia est media inter illas duas sententias relatas. Cōcedimus siquidem primæ sententiæ, ꝙ per tales contractus transfertur dominium: negamusque id esse firmum, & irreuocabile, contra eandem primam sentẽ tiam . Secundæ verò sententiæ concedimus illud dominium esse infirmum & reuocabile. Ex dictis sequitur primum corollariũ . Tutior est in conscientia, is, qui prætendit contractum minus solennem esse irritum vel irritandum, quàm is qui possidet per talem contractum. Vt verbi gratia, hæres ab intestato, tutior est in conscientia, quàm hæ res institutus per testamentũ minus solenne. Hoc patet manifeste. Quoniā ius illius, qui possidet per talem contractum est reuocabile per actionem alterius qui prætendit tales contractus esse irritos. Secundũ corollarium. Si is, qui possidet per contractũ minus solennem, dum altera pars in iudicio agit contra talem contractum, occultet contractum, adducat testes falsos, aut denique fraude aliqua vtatur: amittit dominium illorum bonorum: & tenetur ad restitutionem faciendam alteri parti, ante omnem iudicis sentẽtiam . Probatur. Altera pars habebat ius in conscientia, ad ea bona petenda coram iudice: is autem qui possidebat per talem contractũ impediuit per iniquitatem ius illius. Ergo verum est corollarium, saltem quantum ad hoc ꝙ tenetur restituere. Quarta conclusio. Duos cōtractus excipimus, in quibus si solennitas essentialis iuris desit, nullum transfertur dominium, neque firmum, neque infirmum, neque re uocabile, neq; irreuocabile. Primus est matrimonium: in quo citra dubium, verum habet hæc exceptio: Vt insinuabamus in argumento tertio pro secũda sententia huius cō tractus . Exceptionis ratio est. Quoniam matrimonium in hoc distinguitur ab vniuersis alijs contractibus, ꝙ matrimonium natura sua est irreuocabile & indissolubile: reliqui verò cōtractus reuocari possunt: ac subinde matrimonij contractus aut nullũ omnino transfert dominium, aut si transfert, est irreuocabile & firmum. Alter cōtractus est electio, quæ si iure sit irrita, verosimilius est ꝙ nullum transferat in electum dominiũ : neque electus potest illam acceptare. Ratio huius exceptionis est. Quoniā per electionem confertur electo iurisdictio spiritualis, quę est res maximè grauis: at rem vsq; adeo magni momenti, non est tutum concedere, ꝙ transferatur per contractũ irritum ab ecclesia. Et idcirco viri sapiẽtes , qui in reliquis contractibus concesserunt rerum transferri dominium: illud omnino formidabāt asserere in electionibus. Verum est ꝙ Panormitanus, & alij Iurisperiti eũ sequuti idipsum concedunt de electione, quod de alijs contractibus. Sed verosimilior est multo nostra sententia & tutior. Reliquum est, vt respondeamus ad argumenta vtriusque partis extremæ. Ad argumenta primæ partis patet, quatenus procedũt , cōtra primā conclusionem & cōtra tertiam & quartam: respondetur enim legem non cessare cessante fine in particulari: sed tantùm, quando cessat in vniuersali finis. At quanuis in vno, aut altero contractu minus solenni, cessent fraudes, manet tamen finis legis in vniuersali, scilicet, obuiare fraudibus: ꝙ si talis solennitas prætermittatur sæ pissimè committerentur in huiusmodi contractibus. ¶ Ad confirmationem respondetur finem correctionis fraternę , esse bonum particulare fratris: & idcirco quādo tale particulare bonum cessat, cessat præceptũ correctionis. Cæterùm legis facientis irritos cō tractus minùs solennes, finis est bonum publicum, quod proinde constare potest, etiā si cesset bonũ huius aut illius in particulari. Ad secũdum respondetur leges istas (de quibus modo loquimur, & sententias iudi cum, quæ nihil aliud sunt quàm applicationes quædam legis ad particularẽ casum, nō fundari in falsa præsumptione. Et idcirco etiam si constet de voluntate eius, qui fecit talem contractum minus solennem: decreuit lex talem contractum esse irritum. Declarat etiam iudicis sententia legis decretum, eo ꝙ quanuis modo constet de veritate: sæ pius contingit ꝙ voluntas talis est coacta. Ad tertium respondetur ius naturæ non determinare formam contractus sed hoc determinat ius positiuum, quod quidem in transferendis dominijs autoritate legislatoris habet potius rationem boni communis, quàm boni particularis ipsius proprij domini facientis tales contractus. Ad vltimum respondetur nostram sententiam esse piam & clementem: & idcirco tribuimus dominiũ licet debile ijs, qui possident quousque spolientur à iudice. Ad argumenta secũdæ sentẽtiæ qua parte procedunt contra secundam & tertiā conclusionem respondetur. Ad primum & ad secundum dicimus, leges quæ in hac parte decernunt, solùm velle (vt vsus & consensio sapientum declarauit) ꝙ quando sit, qui petat tales contractus esse irritos: declarentur reuera irriti: & pronuntietur sententia in illius fauorem. Ad tertium respondetur iuxta ea, quæ dicta sunt in quarta conclusione. Ad quartum verò respondetur esse maximum discrimen inter œconomum cui herus præ scripsit formam celebrandi cōtractus declarando irritos, qui alio pacto celebrarentur, & ciuem cui lex præscripsit eandem formā . Quoniam œconomus non est dominus illorum bonorũ , quæ abalienat per tales contractus, sed dominiũ est penes herum. Cæ terùm ciuis est verus dñs bonorum quæ abalienat per eiusmodi contractus, & non est dñs ipse legislator, Princeps, aut respublica. Ad vltimũ respondetur leges irritas faciẽ tes donationes, factas filijs illegitimis, efficere inhabiles ipsos filios illegitimos, & incapaces ad habendum dominium: leges verò de quibus loquimur, non id efficere, quod colligimus, primò ex vsu & declaratione virorum sapientum, qui aliter has leges interpretati sunt. Secundò ex sermone & verbis ipsarum legum. Etenim in illis sermo est ad ipsos filios illegitimos indignos eos dicens, omni beneficio, & substantia paterna. At in his alijs sermo refertur, ad ipsos contractus, non ad personas, quibuscum fiunt contractus ipsi. Ac deniq; hoc colligimus ex eo ꝙ in illis legibus punitur crimen non præsumptum, sed reuera, perpetratum (incontinentiæ, videlicet aut adulterij) quod est in parẽ tibus filiorum, qui sunt illegitimi. In præsentibus vero legibus proceditur ex præsumptione fraudum quæ in talibus cōtractibus ferè semper solent cōmitti . Et idcirco leges illæ multo magis odiosæ sunt & molestæ si lijs illegitimis, quàm istæ illis personis quibuscum fiunt tales contractus. Hactenus dictum sit de tertia disputatione, & de illis legibus in vniuersum quæ impediunt translationem dominij nō volente proprio domino. Quarta & vltima disputatio est de illis legibus, quæ transferunt rerum dominiũ etiā inuitis proprijs dominis. Quæ leges sunt illæ, quæ ferũtur de præscriptiōe , & de vsucapione. De qua materia extāt tituli in vtroq; iure ciuili & Pontificio: quibus locis tractatur de hac re à Iurisperitis. In regula etiam, possessor. Item in regulis iuris. in. 6. & in Decreto. 16. quæst. 3. A Theologis vero in. 4. distin. 15. A Diuo Tho. in quodlibeto. 12. art. 25. ab Adriano IIII. in materia de restitutione. quæst. de pręscriptione . A Summistis verbo, præscriptio. & verbo, vsucapio. Exordium autem sit à Notione vocabulorum. Præscriptio itaque, præter alias significationes Ciceronianas & Latinas, quas habet, significat idem, ꝙ exceptio: similiter præscribere, id quod exceptionem agenti seu petenti opponere. In qua significatione vsi sunt his vocabulis Latini autores. Cicero sæpius. Quintilianus lib. 7. Institutionũ oratoriæ artis. Iurisconsulti in titulis de præscriptionibus. Cæterum varij vtriusque interpretes vtuntur hoc vocabulo, in alia significatione. Vt videlicet significent, ius siue dominium acquisitum ex possessione, confecto tempore legibus definito. Et hac significatione vsi sunt Summi Pontifices in Sacris Canonibus. Cæterum hoc vocabulum vsucapio, verbum Ciceronianum est: & significat etiam dominium, siue ius acquisitum ex rei possessione, confecto tempore legibus definito. Sed iuris vtriusque interpretes voluerunt, esse distinctionem inter vsucapionem, & præscriptionem. Quòd vsucapio sit tantum circa mobilia bona, & sit triennalis: præscriptio autem, sit circa immobilia bona, & requirat longius tẽpus , quàm triennium. Nobis autem Theologis pro quiete consciẽtiæ incũbit disputare, vtrum præscriptio, siue vsucapio & in vniuersum possessio rei cuiusque alienæ post confectũ tempus legibus statutum, conferat dominium possessori, etiam si post illud tempus sciat rem illam fuisse alienam. Videtur ꝙ quælibet possessio exacto illo tempore conferat dominium. Primò arguitur, ex. l. si quis. §. 1. &. l. cùm notissimi. C. de præscriptionib. Vbi sancitur triginta vel quadraginta annorum præscriptionẽ , etiam cum mala fide procedere. Id ipsum definitum est in. l. Regia. 21. titul. 29. Partita. 3. Sed dicet quis has leges iam fuisse abrogatas & antiquatas à Summis Pontificibus. Ab Alexandro III. in cap. vigilanti. de præscriptionibus. Ab Innocentio III. in cō cilio Lateranensi. Et refertur in ca. finali. eodem titul. à Bonifacio VIII. in regula possessor, de regu. iur. Contra hāc dispositionẽ . Secundò arguitur. Post editas has leges Pontificias Carolus Quintus Catholicus Rex Hispaniæ in cōuentu Madritio Anno ꝙ Dñi 1528. Petitione 157. edidit legem, mercedes à famulis & seruientibus exigi nō valeant post triennium ab eo die, quo à famulitio cessarunt, nisi intra id triennium stipendium illud petijsse probauerint. Ecce Rex Catholicus approbat præscriptionem solo triennio, quæ absque mala fide rarissimè constitui potest. Similia sunt multa statuta in alijs Regnis & plerisque ciuitatibus. Quinimo vt ius Pontificium iuri Pontificio opponamus, in cap. 1. de præscriptionibus. conceditur Episcopo, vt triennio, partem alienę diœcesis quam scit esse alienam, præscribat. Simile quid habetur in Concilio Mileuitano. cap. 24. & refertur 16. quæst. 3. in cap. placuit. Confirmatur. Respublica ciuilis per se perfecta est, ergo leges illius non possunt antiquari per aliam potestatem. In oppositum est ꝙ fundamentũ præscriptionis bona fides est, vt allegato. capit. habetur, ergo si possessor etiam post transactum tempus legibus definitum habeat malam fidem & conscientiam rei alienæ, corruit ipsa præ scriptio, & non confert ius. ¶ Secundo arguitur: triplex finis potest esse legum, quæ de præscriptione seu vsucapione latæ sunt. Primus ne dominia rerum sint incerta. Secundus vt exterminentur lites. Tertius denique vt puniatur negligentia & socordia proprij domini in procurandis bonis suis & repetendis: sed propter nullum horum finium potest conferri dominium in foro conscientiæ, ergo tales leges non cōferunt dominiũ . Probatur minor. Primus & secundus finis tantum procedũt in exteriori foro. Etenim in foro interiori facile est vt quisq; nō possideat quod nō est suum. Item dominia sunt certa in foro interiori. Tertius vero finis nō est sufficiens causa, vt priuetur quis re sua . quoniam talis negligentia in repetendis proprijs bonis nō est digna tanta pœna. Et rursus quando digna esset tanta pœna, saltem se queretur, ꝙ præscriptio seu vsucapio non conferret ius in conscientia, quando verus dominus non fuisset negligens in inquirendis bonis suis, ergo. Vltimò arguitur. Leges quæ denegant actiones in foro exteriori, decepto intra dimidiam iusti pretij in rei venditione, non conferunt in conscientia ius & dominium. Vt ostendemus infra quæst. 77. ergo neque leges de præscriptione: quoniam finis tam harum quàm illarũ legũ est minuere lites. IN hoc dubio est prima sententia, asserẽs leges illas seculares, quæ concedunt malæ fidei possessori ius & dominium, nō esse antiquatas, & abrogatas, imo verò nō posse abrogari à Pōtificibus . Sic habet glossa in allegata regula. Eam etiam refert glossa in allegato cap. finali. de præscriptionibus. Et nō nulli Iurisperiti: quanuis non adeo communiter, tamen quantum ad aliquas actiones sequũtur hanc sententiam. Quos refert Couarruu. in relect. super regul. possessor. part. 2. §. 11. ¶ Secunda sentẽtia est Adriani quodlibeto. 6. artic. 3. dicentis illas leges seculares esse iustas, non tamen conferre ius in conscientia rei possessæ: sed tantum denegare actionem vero domino, vt post exactum illud tempus lege definitũ , posset res suas pe tere à possessore coram iudice: exemplũ est in legibus quas paulò antea dicebamus denegare actionem decepto intra dimidium. Altero modo inuenitur sententia eiusdem Adriani in. 4. in. q. de præscriptione dicẽtis , prædictas leges habere locũ in conscientia, quādo possessor, licet habeat sciẽtiā se possidere alienũ , tamen ex aliqua iusta causa nō restituit, & verus dñs est negligens in repetenda re sua. Sed abrogatæ, inquit, sunt illæ leges à Summis Pontificibus: quoties is, qui possidet nō excusatur, à restituendo ex aliqua iusta causa, & verus dñs non est negligens in repetendo. Hanc sententiā , sequuntur multi iurisperitorũ , quos refert Couarruu. vbi supra. ¶ Tertia sententia est quorundā asserentiũ , nō modo leges illas seculares, verũ etiā Pontificias quę cōcedunt possessori bonæ fidei cũ reliquis conditionibus possessionem: nō tamen ferre ius in cōscientia . Ita tenent multi Iurisperiti: quos refert Syluester verb. præscriptio. 1. §. 13. & Couar. 3. par. relect. allegatæ. §. 2. Hos sequitur summa Rosella in verb. præscriptio. PRO decisione sit prima conclusio. Merito Summi Pontifices abrogarunt leges illas, quæ concedebant dominiũ possessori malæ fidei tanquam iniquas, & contra ius naturæ. Explicatur conclusio. Non modo volumus dicere, ꝙ nunquam istæ leges ante abrogationem contulerint ius & dominium: verùm etiam quòd erant iniquæ quā tùm ad hoc quòd negabant, actionem petendi vero domino contra possessorem malæ fidei. Probatur cōclusio . Ratione desumpta ex Innocentio III. in allegato loco cap. finali. Omnis constitutio quæ sine peccato mortali obseruari non potest, derogāda est: sed supradictæ leges non poterant sine peccato mortali obseruari, ergo. Probatur tamẽ à nobis Minor, ostendendo eas leges, esse iniquas, ac subinde non posse sine mortali obseruari. Primò. Tota æquitas legis desumitur ex bono publico, & cōmuni ad quod lex ordinatur: sed illæ constitutiones erant in magnā perniciem boni publici. Etenim quisque præsumeret occupare res alienas, si posset: vt post aliquod tempus haberet dominium illarum, & à iudice defenderetur contra verum dominum. Secundo proba tur minor, lex quæ fouet mortalia peccata, non potest sine mortali obseruari: sed istæ leges fouebant mortalia peccata, videlicet, possidere contra cōscientiam propriā rem alienam, ergo. Vltimò probatur illa minor. Contra ius naturæ est ꝙ fur eo ꝙ est in mora restituendi comparet sibi dominium circa rem furtiuā , aut quòd ea de causa defendatur à iudice in possessione: sed hæ leges seculares concedebant furibus dominia ob istam causam & defendebant eos in possessione, ergo iniquæ erant. Secunda conclusio. Præscriptio seu vsucapio perfecta illis conditionibus, quas ius Pontificium exposcit, confert verum ius & dominiũ in conscientia rei possessę , etiam si post transactum tempus legibus definitum, sciat rem illam fuisse alienā . Conclusio hæc asseritur à Iurisperitis omnibus ferè, in allegatis locis: & à Theologis. Et probatur ratione manifesta. Leges iustę & sanctæ, sicut impedire possunt translationem dominij in alios, inuitis proprijs dominis: ita possunt transferre dominia in alios inuitis proprijs dominis, quando expedierit ad bonum cō mune : sed expedit maximè ad bonum commune, vt præscriptio seu vsucapio perfecta iuxta leges Pontificias, conferant verum ius in conscientia, ergo. Minor patet ex finibus harum legum, quorum vnus & potissimus est, ne rerum dominia tanto tempore maneant incerta: quoniā aliàs illi qui possident res negligerent illas, & non curarent timentes, ne quando & post longum tempus, veri domini eas repeterẽt . De hoc fine proximo & potissimo agitur in. l. 1. ff. de vsucapionib. & in cap. vigilanti. citato. & 16. q. 3. §. potest. Secundus item finis, scilicet minuere lites, non est parum vtilis bono publico, de quo fine Cicero in oratione pro Cæcina inquit: "Vsucapio est finis solicitudinis ac periculi litium." ¶ Ad argumenta vero primo loco posita, quę procedunt contra primam conclusionem respondetur. Et quidem ad primum responsum est ibidem. Ad replicam verò seu instantiam positam in secundo argumento ex. l. Caroli Quinti. Respōdetur , illa lege non concedi dominium stipendij illis dominis, qui non soluerint toto triẽnio si habuerint malam fidem: sed cōcedit duo. Alterum est, quòd in casu dubio pronũtianda est sentẽtia pro dominis contra famulos transacto triennio. Alterum est, quòd cũ fuerit res certa quòd dominus mala fide possederit, non continuo sit parata executio contra illum: sed admittatur ad probationẽ . Ita intelligit legem Couar. sup. par. 2. §. 11. sed melius respondetur, quòd non datur actio in iudicio famulis. Ad capitulum vero primum de præscriptionibus respondetur, legem illam, non concedere Episcopo dominium illius partis alienæ diœcesis propriè loquendo, titulo præscriptionis: sed potius in pœnam culpæ proprij Episcopi: qui toto illo triennio neglexit procurare filios suos nouiter conuersos ad fidem. Et in huius delicti pœnam priuatur illo dominio, & confertur illud dominium & iurisdictio Ecclesiastica, ei qui conuertit infideles ad fidem. Lex autem de præscriptione nō respicit potissimum culpam proprij domini, neq; infert illi pœnam vt ostendimus cum ageremus de fine legis huius. Ad cōfirmationem respondetur rempublicam ciuilem esse quidem secundum se & in ordine ad suum finẽ perfectam, cæterùm subijci omnino reipublicæ spirituali in ordine ad spiritualem finem. Et idcirco cùm contra spiritualem finẽ aliquid statuit ciuilis potestas, potest tale statutum abrogari ab spirituali principe. Imo potest Princeps spiritualis, si expediat bono spirituali, Principes ipsos seculares & legislatores antiquos deponere, & nouos creare. Ad argumenta vero secundæ partis quæ procedunt contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respondetur: post exactum tempus ad præscribẽdum legibus definitum, iam esse certam scientiā in possessore habente conditiones legis ad præscribendum, ꝙ talis res possessa, sit propria, etiā si certò sciat, ꝙ olim fuerit aliena. Non secus atq; is qui emit rem aliquam, quanuis certò sciat eam rem fuisse alienā ante emptionẽ : post emptionẽ verò certò scit esse propriā , sed tempore ipso (quod legibus requiritur, ad præscribendũ ) decurrente: requiritur ea scientia & bona fides in possessore, vt scilicet, non sciat eam esse alienam. Ad secundũ respōdetur ꝙ primus finis sine dubio habet locum & in foro exteriori & in interiori. Secundus verò finis, quanuis in exteriori tā tum foro procedat, quantùm ad litium decrementum & diminutionem: tamen confert ius in cōscientia . Etenim pax in interiori foro, & est magnum bonum publicũ : ac subinde lex quæ respicit talem finem, iusta est & cōferre potest ius in foro interiori cō scientię . ¶ Tertius vero finis est nimiũ remotus & parum aut certè nullo pacto intentus à lege, sed permissus tantũ : & idcirco siue verus dñs negligens fuerit, siue diligens, in re sua inquirenda, possessor habens legis conditiones præscribit seu vsucapit illā . Ad tertium copiose respōdebimus . q. 67. pro nũc verò respōdeo negādo cōsequentiā : quoniā leges illæ de venditione latæ sunt tantũ permissiuè. Leges autem de præscriptione, sunt præceptiuæ. Leges autem præceptiuæ differũt à permissiuis, quia illæ cōferũt ius in cō scientia , istæ verò non. Sed argumentabitur quispiā ex hisce dictis cōtra primā cōclusionẽ . Leges illæ de venditione iustè potuerũt permittere, ꝙ nō daretur actio in foro exteriori decepto intra dimidiũ cōtra eũ qui deceperat. Ergo leges ciuiles iustè potuerunt permittere, ꝙ vero dño non daretur actio contra possessorẽ malæ fidei, post transactũ tẽpus legibus præstitũ . Ad hoc respōdeo negando cōsequentiā : quoniā in deceptione citra dimidium fuit voluntarius aliquo pacto deceptus, neq; datur occasio per leges illas ad decipiendũ , neq; ad alienas res occupandum. Cæterũ in malæ fidei possessore verus dñs nō est voluntarius vllo pacto: & per leges permittentes ne daretur actio in foro exteriori, dabatur fomentum, & occasio magna ad occupandas res alienas & possidendas per iniquitatem. DVbiũ aliud est cōsequens pro intelligentia secũdæ cōclusionis in præcedẽ ti dubio, quæ nā sint requisitæ cōditiones ad perfectā iure humano præscriptionem. Pro cuius dubij intelligentia, sit cōclusio vnica. Quatuor sunt numero cōditiones requisitę ad præscribendũ iure Pōtificio . Prima cōditio est. Vera & propria possessio rei præscribendæ. Propter huius cōditionis defectum monachus nō potest rem aliquā præscribere: quoniā non potest habere possessionẽ & proprietatem illius. Item laici non possunt præscribere rem aliquam spiritualem. Secunda conditio est continuatio huius possessionis toto tempore legibus præstituto. Itaq; si tempus illud interrumpatur in possidendo non præscribit possessor. Tertia conditio est bona fides, hoc est, conscientia ꝙ illa res quam possidet nō sit aliena. Etenim fides in præsentia accipitur pro existimatione, qua quis existimat rem aliquam quam possidet esse propriam: quæ tertia conditio magni momenti est in præsentia, & explicanda inferius copiosius. Quarta conditio est titulus ad possidendum. Potest autem titulus iste esse triplex, naturalis, aut legitimus, aut denique lege præsumptus. Naturalis titulus est ille qui positus est in ipsa rerũ natura, & veritate rei. Legitimus titulus est ille, qui si consulamus leges, dominium cō fert : quanuis reuera præsupponat aliquid falsum. Denique titulus lege præsumptus est ille, vt nomen præ se fert, qui lege præsumitur, iudicis sententia. V. g. qui innititur rei veritati & veræ testium depositioni, & iuris scientiæ. Cæterùm iudicis sentẽtia quæ fertur secundùm allegata & probata iuxta leges ipsas, sed fundata in falsa præsumptione, in falsa videlicet testium depositione: est titulus legitimus: quoniam est secũdùm leges lata & contraria sententia est etiam illegitima sententia. Sententia denique iudicis, quæ non est lata secundùm allegata & probata, sed omnino contra leges, est titulus lege præsumptus. Etenim lex præsumit sententiam iudicis, quanuis aliàs iniqua sit, esse iustam, imo præcipit eam mandari executioni, quandiu non reuocatur per superiorem. Ex his sequitur primò, quomodo distingui possent inter se se titulus naturalis & legitimus ex vna parte: & bona fides ex altera. Etenim si quispiam per sententiam iuxta allegata & probata pronuntiatam, sed quæ innititur falsæ testium depositioni, possidet rem aliquam, sciens tamen vitium illud falsæ depositionis testium, citra dubium titulo legitimo possidebit, tamen nullo pacto bona fide. Contra verò si possideat per sententiam iniquam, tamen quam ipse opinatur æquam: possidet manifestè bona fide: non tamen possidet titulo legitimo lege naturali. Rursus datur bona fides sine titulo in eo, qui possidet rem triginta annis vel quadraginta inani titulo: per quẽ res ad eum peruenerit & in eo est. Item qui existimat rem quam possidet sibi donatam à vero domino aut legatam, cùm tamen reuera donata aut legata non fuerit. Item filius, qui succedit in bona paterna iure hæ reditario, credit tamen illa bona esse patris tantum propter testimonium patris: bonā fidem habet sine titulo. Sed tam circa conclusionem, quàm circa hoc corollarium nota, bonam fidem esse multo magis necessariam ad pręscribendum , quàm titulũ : vsque adeo vt sæpius detur præscriptio sine titulo, nunquā tamen sine bona fide. Exemplum est in pręscriptione triginta vel quadraginta annorum. & in cap. placuit. §. potest. 16. quæstio. 3. Exemplum aliud est in præscriptione immemoriali, & in præscriptione centenaria contra Romanam Ecclesiam. De quibus legantur Iurisperiti in locis allegatis. Titulus ergo requiritur semper, tantùm in præscriptionibus vsitati temporis decem aut viginti annorum. Sequitur secundo, ꝙ hæres latronis, qui bona fide succedit in defuncti hæreditatẽ , non habet titulum aliquem ad præscribendum. Hoc corollariũ est contra M. Soto in allegato loco. Cæterũ est res cōstitutissima in iure, & cōmunis apud vtriusq; Iurisperitos, & certum est ꝙ non habet titulum naturalem. Quòd vero non habeat titulum etiā lege pręsumptum , probatur. Leges de præ scriptione expresse asserunt eũ non esse titulum aliquẽ , ergo nō est titulus lege pręsumptus . Antecedens probatur in. l. cũ hæres. ff. de diuersis temporũ præscriptionibus. & in l. vltima. C. corā de vsucapionib. Verum est tamen ꝙ talis hęres spatio triginta vel quadraginta annorum, poterit res has legitimè pręscribere , quoniā vt paulo antea dicebamus, ad pręscriptionẽ istā longissimi temporis non requiritur titulus: & hoc habetur vt probabilior opinio apud Iurisperitos. Sequitur tertiò, ꝙ qui emit à latrone rẽ furtiuā similiter nō habet titulũ ad pręscribẽdũ , neque reuera pręscribit vsitato tẽpore sed solũ pręscriptione longissimi tẽporis triginta vel quadraginta annorum: hoc habetur in §. quod autem. & §. furtiuæ. Instituta de vsu capionibus. vbi dicitur furtiuæ res, & quæ vi possessæ sunt, etiam si lōgo tempore possessæ fuerint, vsucapi non possunt, sed intelligendum est hoc de vsucapione vsitati temporis, nam de ea quæ longissimi temporis est contrariũ colligitur ex. l. omnes. C. de præscriptione triginta vel quadraginta annorũ . & ex. l. si aliena. ff. de vsucapionibus. Hoc item corollarium est contra Sotũ vbi supra. Cæterum tam hæres latronis, quàm qui ab illo rem quampiam emit, si bona fide possideant, præscribunt & vsucapiũt , fructus rei possessæ etiā vsitato tempore. Hoc habetur in. l. bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur. Illi qui non possunt vsucapere propter rei vitium, fructus suos faciunt. Idem habetur in. l. si aliena. §. Scæuola. ff. de vsucapionibus. Itaque si pater furatus est vrbem aliquam: filius hæres illius non potest præscribere vrbẽ , nisi spatio longissimi temporis. Cæterum fructus vrbis vsitato tempore vsucapit. Vide Syluestrum verb. præscriptio. 1. & 2. §. 8. & 12. & Couar. in allegata relectione. par. 2. §. 9. DVbium vltimum est pro intelligentia præcedentium. Vtrùm bona fides necessaria ad præscribendum patiatur secũ hæsitationem & dubiũ . Videtur vera pars affirmatiua. Primo ex cap. vltim. de præscriptionibus. Ex quo loco desumimus geminam argumentationem. Alteram quidem ex conclusione ipsa, & ex ratione illius. Pontifex siquidem ibi definit necessariam esse bonam fidem ad præscribendum, & non sufficere malam: quoniam possidere mala fide est peccatum mortale. Tunc sic. Qui possidet rem aliquam cum hæsitatione & dubio sit ne propria, sed eo animo vt quando sciuerit esse alienam, donet eam vero domino, non peccat mortaliter: quoniam melior est possidentis conditio, ergo ille talis habet bonam fidem necessariam ad pręscribendum simul cum dubio. Item argumentum desumimus ex corollario quod Pontifex colligit in eodem cap. Oportet vt qui præscribit nulla temporis parte habeat conscientiam rei alienæ. Tunc sic. Qui dubitat sit ne res quam possidet aliena, non habet conscientiam rei alienæ, ergo ille talis habet bonam fidem. Probatur antecedens. Du bium seu hæsitatio non est assensus, aut dissensus in alteram partem, ergo non habet conscientiam rei alienæ. In oppositum est: Quia qui cum dubio & hæsitatione possidet rem tanquam propriam, peccat mortaliter: ergo cum dubio non potest habere bonam fidem ad præ scribendum. Antecedens probatur. Exponit se ille talis periculo retinendi rem alienam, quanuis habeat animum reddendi illam vero domino cum sciuerit esse alienā . At vero qui amat periculum peribit in illo, Ecclesiast. 3. In hoc dubio est prima sentẽtia quorundam asserentium quòd dubium istud non tollit bonam fidem. Ita asserit gloss. in cap. finali de præscriptionibus. & cap. si diligenti. eodem titulo. & Panormitanus, quem sequuntur multi Iurisperiti, est in eadem sententia. Secunda sententia est Adriani in materia de restitutione, quæst. de præscriptione in. 4. Sententiarum: & in quodlibeto. 2. dicentis, eum qui habet dubium sit ne res propria, non posse sine peccato mortali possidere illam tanquam propriam, ac subinde nec præscribere posse: debere tamen seruare illam vero domino, & adhibere diligentiam ad eum inquirendum. Quòd si hoc faciat, præscribit etiam cum dubio illo. Adriani ratio est, quoniam si possideat tanquam proprium peccat mortaliter: vt dicebamus in argumento in oppositum. Si autem seruat eam vero domino non peccat mortaliter. Tertia sententia est media inter has extremas. Eum qui dubitat posse quidẽ possidere illam rem tanquam propriam, debere tamẽ pro qualitate dubij partem restituere, aut illi, cuius dubitat sit ne res illa, aut certè pauperibus, si post factam diligentiam verum dominum non inuenerit: si manet dubius adhuc post diligentiam factam. Cæterum inquit, quòd eiusmodi dubium interrumpit præscriptionem. ¶ Quarta sentẽtia item media inter has sententias explicatur sequentibus cōclusionibus . Prima cōclusio . Qui dubitat probabiliter, An res sit aliena, non habet bonā fidẽ . Probatur primo, quia dubiũ verisimile & probabile est mediũ inter bonā , & malā fidẽ , sicut pallidũ est me dium, inter album, & nigrum. Probatur secundò, quòd non sit bona fides ex. l. 48. ff. de acquir. rerum domin. vbi dicitur, Bonæ fidei, & indubiæ possessor. En distinguitur manifeste bona fides contra dubiam. Secũ do probatur. Bona fides in vniuersis alijs materijs nō patitur secum hæsitationem & dubium, ergo nec in ista materia. Antecedens probatur inductione. Si quis dubitet, An hodiernus dies sit dies ieiunij nō habet bonam fidem, vt vescatur carnibus. Etenim si cum illa hæsitatione vesceretur carnibus, peccaret mortaliter: si autem cũ bona fide illis vescatur nō peccat mortaliter. Idem est in vniuersis alijs. Quartò. Si dubium esset bona fides, sufficeret ad incipiendā præscriptionem: at hoc consequens est falsum iuxta omnium tam Iurisperitorum, quā Theologorum sententiam, ergo & antecedens. Secunda conclusio. Qui cũ dubio verisimili, sit ne res propria vel aliena possidet, adhibet autem diligentiam ad inquirendā veritatem rei: si dubiũ sit æquale pro vtraq; parte, iustè possidet rem totam integram. Si vero dubium nō sit æquale, sed inclinet magis in alterius fauorem, tenetur qui possidet pro qualitate dubij partẽ restituere. Prima pars probatur ex regulis iuris vulgatis. In pari delicto & causa melior est possidentis cō ditio . Cũ iura partiũ sunt obscura, reo fauendum est potiùs quam actori. Secundò probatur. Si iudex per sententiā applicaret illā rem totam possessori, ille iuste totā possideret: quanuis adhuc maneret dubium speculatiuum æquale pro vtraque parte, ergo. Cō sequentia probatur, quoniā iudicis sententia quæ non fundatur in falsa præsumptione, nō magis confert ius in cōscientia postquam pronuntiata est, quàm antea. Secunda pars probatur. In tali casu nō est par causa possidentis & non possidentis, sed melior non possidentis, ergo non est mirum quòd tunc faueamus magis non possidenti. Secũ dò probatur. Si dubium illud ita attenuaretur pro parte illius qui possidet, vt nulla maneret verisimilitudo pro illius parte, sine dubio ille teneretur restituere totam rem integram alteri, ergo quando attenuatur in illo gradu, vt videlicet, quanuis aliqua sit verisimilitudo pro illius qui possidet parte, est tamen maior pro alterius parte, tenebitur pro rata portione aliquid alteri refundere vel restituere. Tertia conclusio. Post adhibitam sufficientem diligentiam ad inquirendum verũ rei dominum, is qui possidet inchoat præ scriptionem ab eo temporis puncto quo eā diligẽtiam adhibuit: etiamsi adhuc maneat dubius speculatiuè. Probatur primò. Ad inchoandam præscriptionem, sufficit simul cum possessione & reliquis conditionibus bona fides humana. Sed post adhibitā sufficientem diligẽtiam possessor iste habet bonam fidem humanam, ergo incipit præscribere ab eo puncto temporis. Probatur minor. Ille possessor est certus practicè & moraliter, quòd illa res est propria, ergo habet bonam fidem humanam. Antecedens probatur, quoniam in moralibus non est efflagitandum mathematicum iustum. Secundo probatur conclusio. Ex fine legum quæ sunt de præscriptione latæ, qui finis frustraretur certè, nisi is possessor præscriberet. Quod sic probatur. Finis legum, quæ de præscriptione latæ sunt, est ne rerum dominia incerta sint longo tempore: at nisi hic possessor præscriberet: perpetuò rei illius quam possidet, dominium maneret incertum, ergo &c. Minor probatur. Siquidem possessor ille cum eodem dubio, transfunderet rem illam in suos hæredes, & illius hę redes in suos. Tertio probatur. Si iudex per sententiam applicaret rem illam possidenti sine dubio à tempore pronuntiatæ sentẽtiæ possessor inchoaret præscriptionem, etiāsi adhuc maneret dubius speculatiuè: sed ad quietandam conscientiam & bonam fidem habendam, tam sufficit diligentia adhibita, quàm iudicis sententia, ergo. Quarta conclusio. Dubium verisimile & probabile antequam adhibita sit sufficiẽs diligentia, non sufficit ad inchoandam præ scriptionem: Cæterum si superueniat præ scriptioni, quæ bona fide inchoata erat, non interrumpit illam. Prima pars est communis concessio omnium Theologorum & Iurisperitorum, & ex capitulis requirentibus bonā fidẽ ad præscribendũ patet. Secũ da pars est cōis omnibus Iurisperitis quos refert & sequitur Syluester, verbo, præscri ptio. 2. §. 3. & copiosiùs hoc disserit Episcopus Segouiensis par. 2. §. 7. in regula possessor. Quanuis hæc pars sit contra Adrianum & Soto & alios Theologos. Probatur autẽ hæc pars. De facto in exteriori foro pronuntiaretur sententia pro eo possessore qui bona fide incepisset præscriptionem quanuis postea dubitaret: sed sententia in foro exteriori pronuntiata quæ non innititur falsæ præsumptioni confert ius in conscientia, ergo præscribit. Maior patet, quoniam omnes Iurisperiti sunt in ea sententia, quòd ille præ scribat, Iurisperiti autem sunt iudices pronuntiantes sententiam in foro exteriori. Cō firmatur , sententia quæ in foro exteriori iuxta omnium Iurisperitorum sententiam pronuntiatur, non est iniusta. Alioquin semper tribunal exterius erraret, sententiam pronũ tiando in huiusmodi causa, ergo talis sententia confert ius. Secundò probatur hæc pars argumento in principio huius dubij facto pro parte affirmatiua ex cap. fin. de præscriptionibus. Et confirmatur ex cap. si virgo. 34. quæst. 2. ex regul. 2. de regulis iuris. in 6. quæ sic habet: possessor malę fidei tempore non præscribit. In his siquidem capitulis ad inchoandam præscriptionem exigitur bona fides. Cæterùm ad eam continendā tantùm, exigitur, quòd absit mala fides & scientia rei alienæ: qui vero dubitat sit ne res sua, non habet malam fidem, vt ostendimus cō clusione . 1. Vltimò probatur hæc eadẽ pars ex cap. inquisitioni. & ex cap. dominus. de secundis nuptijs. vbi fœmina quæ nupsit secundo viro bona fide, priore viuo, iubetur reddere debitum secundo viro, etiam si dubium postea superuenerit, ergo multo magis in nostro casu, qui sic dubitat poterit cō tinuare præscriptionem: si adhibet sufficientem diligentiam. Sed contra hanc cōclusionem arguitur. Per litis contestationem in exteriori foro interrumpitur præscriptio bona fide inchoata, sed litis contestatio solum facit conscientiam dubiam, ergo dubium solum sufficit ad interrumpendam præscriptionem. Repondetur ad hoc, in casu isto non interrumpi præscriptionem propter solum dubium, quod oritur ex litis contestatione, hoc est, ex petitione veri domini: sed quia iura so lum volunt fauere possessori pacifico. Cæterum quando dubium aliunde oritur: possessor est pacificus, ac subinde præscribit. Ad argumenta vero partis affirmatiuæ, quatenus aduersantur secundæ conclusioni, & primæ parti conclusionis vltimæ: patet ex ipsis conclusionibus. Respondetur enim Pontificem in hoc capite vocare peccatum mortale, siue eam conscientiam quæ formaliter peccatum est & mala fides, siue certè eam quæ causaret peccatum mortale: nisi adhibeatur diligentia ad inquirendum verum dominum. Et hæc posterior non est sufficiens ad incipiendam præscriptionem, bene tamen ad continuandam. Vt indicæ (quantum videtur aperte) ipse Pontifex in corollario quod inde infert. Ad argumentum in oppositum respondetur, nulli omnino periculo peccati exponere seipsum, qui cum dubio verisimili iuxta definita in nostris conclusionibus possidet rem alienam, etiam tanquam propriam. Hæc dicta sint de materia de Dominio. 
 
 QVÆSTIO LXII. De Restitutione. DEINDE considerandum est de restitutione. Et circa hoc quæruntur octo. ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm restitutio sit actus iustitiæ commutatiuæ. AD Primum sic proceditur.{ Infr. ar. 2. & 5. corp. } Videtur, quòd restitutio non sit actus iustitiæ commutatiuæ: iustitia enim respicit rationem debiti. Sed sicut donatio potest esse eius quod non debetur, ita etiam & restitutio. Ergo restitutio non est actus alicuius partis iustitiæ. ¶ 2 Præterea. Illud quod iā transijt, & non est, restitui non potest. Sed iustitia & iniustitia sunt circa quasdā actiones & passiones, quæ non manent, sed transeunt. Ergo restitutio non videtur esse actus alicuius partis iustitiæ. ¶ 3 Pręterea . Restitutio est quasi quædam recompẽsatio eius, quod subtractum est. Sed aliquid potest homini subtrahi non solũ in commutatione, sed etiam in distributione, puta cùm aliquis distribuẽs , minus dat alicui quàm debeat habere. Ergo restitutio non magis est actus commutatiuæ iustitiæ quàm distributiuæ. SED contra. Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienæ est actus iniustitiæ circa commutationes. Ergo restitutio eius est actus iustitiæ, quæ est in commutationibus directiua. RESPONDEO dicendum, quòd restituere nihil aliud esse videtur, quàm iteratò aliquem statuere in possessionem, vel dominiũ rei suæ. Et ita in restitutione attenditur æqualitas iustitiæ secundùm recompensationem rei ad rem: quod pertinet ad iustitiam commutatiuam. Et ideo restitutio est actus cō mutatiuæ iustitiæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo, vel deposito: vel contra volũtatem eius, sicut in rapina vel furto. AD primum ergo dicendum, ꝙ illud quod alteri non debetur, non est, propriè loquendo, eius, etsi aliquando eius fuerit. Et ideo magis videtur esse noua donatio, quàm restitutio, cũ quis alteri reddit quod ei non debetur. Habet tamen aliquam similitudinem restitutionis: quia res materialiter eadem est: nō tamen est eadem secundùm formalem rationem, quam respicit iustitia, quod est esse suum alicuius. Vnde nec propriè restitutio dicitur. AD secundum dicendũ , quòd nomen restitutionis, inquantũ importat iterationem quandā , supponit rei identitatem. Et ideo secundùm primam impositionem nominis, restitutio videtur locũ habere præcipuè in rebus exterioribus, quæ manentes eædem, & secundũ substantiam, & secundùm ius dominij ab vno possunt ad aliũ deuenire. Sed sicut ab huiusmodi rebus nomen cōmutationis translatũ est ad actiones vel passiones, quę pertinent ad reuerentiam vel iniuriam alicuius personæ, seu nocumẽtum vel profectum: ita etiam nomen restitutionis ad hoc deriuatur: quæ licet realiter non maneat, tamen manet in effectu vel corporali, puta cũ ex percussione læditur corpus: Vel qui est in opinione hominum: sicut cùm aliquis verbo opprobrioso remanet infamatus, vel etiā minoratus in suo honore. AD tertium dicendũ , ꝙ recompensatio, quam facit distribuens ei, cui dedit minus, quàm debuit, fit per comparationem rei ad rem: vt si quāto minus habuit quā debuit, tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima est affirmatiua. Ratio breuiter est, quia restitutio impor tat recompensationem rei ad rem secundũ æqualitatem. ¶ Secunda cōclusio . Notetur in solutione ad primum. Restitutio propriè loquendo importat rationem debiti. ¶ Tertia conclusio. Notetur in solutione ad secundum. Restitutio etiamsi secundùm primæ uam significationẽ habeat locũ pręcipuum in rebus exterioribus, tamen transfertur ad actiones vel passiones, quæ pertinent ad iniuriam vel reuerentiam personæ. ¶ Quarta conclusio. Recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debet, fit per recompensationem rei ad rem, & pertinet ad iustitiam commutatiuam. COMMENTARIVS. MAteria hæc de restitutione grauissima est, & Theologo valde necessaria ad decidendas difficultates quæ quotidie in humano conuictu se se offerunt. Disserunt Theologi de restitutione in. 4. Sententiarum dist. 15. vbi Magister agit de tertia parte pœnitentiæ, quæ dicitur operis satisfactio. Summistæ verò in verbo restitutio. inter quos specialiter videatur Caietan. Adrian. in 4. in materia de restitutione. & & Ioan. de Medina in codice de restitutione. Magist. Soto li. 4. de iust. & iur. q. 6. & 7. Nos autem in hoc tractatu stylo quidẽ breui sed compendioso curabimus vniuersalium & particularium difficultatum confusionem distinguere & decidere, ita vt nihil necessarium prætermittamus. ANte omnia de vocabulo, restitutio, sciendum est, esse Ciceronianum sed in significatione vniuersaliore, ita vt idem sit restituere atque reddere siue ex iustitia hoc fiat, siue ex liberalitate, siue alio modo. Et hoc modo dicitur quis restitutus in pristinam salutem beneficio medicinæ, & in pristinam dignitatem opera amici. At vero Theologi de iustitia disputantes strictiùs vtuntur hac voce: vt significet actũ iustitiæ commutatiuæ, quo reparatur iniuria, siue in bonis honoris, siue in bonis corporis, siue in bonis spiritualibus. Quibusdā tamen Theologis placet distinguere, vt restitutio proprie sit bonorũ fortunæ, satisfactio verò sit recompensatio facta pro iniuria circa personam. Nihilominus frequentissime vtrunq; vocabulum pro altero vsurpatur. Verũ est tamen, ꝙ satisfactio specialiter dicitur, quando quis per actum pœnitentiæ Deo satisfacit, non tamen ita proprie dicetur restitutio: quia reuera Deus non patitur aliquod detrimentum nostris offensis, & ideo restitutio quæ est actus iustitiæ commutatiuæ nō potest dici propriè in ordine ad Deum. Et tamen inter Deum & hominem solum ponitur ex parte Dei iustitia distributiua: ex parte vero nostra ponitur pœnitentia quæ est specialis virtus & pars potentialis iustitiæ, quatenus homo per contritionem nititur satisfacere Deo pro offensa commissa contra eum. Dicitur etiā satisfactio tertia pars pœ nitentiæ, secũdùm ꝙ homo facit aliqua opera, per quæ satisfacit ꝓ pœnis debitis in purgatorio. Hactenus de nomine, restitutio. Definitio vero quid rei talis colligitur à D. Thoma. Restituere est iteratò aliquẽ statuere in dominiũ vel possessionem rei suæ. Intelligitur autem nomine rei, omne illud ad quod homo habet ius. Hæc definitio nō indiget noua explicatione, suppositis quæ diximus de dominio & possessione. Ex hac definitione colligit D. Tho. principalem cō clusionem huius articuli. Quæ quidem ab omnibus recipitur: & quanuis sit controuersia inter Doctores, an violatio iustitiæ distributiuæ obliget ad restitutionem: tamen omnes cōueniunt in hoc ꝙ si illa violatio obligat ad restitutionẽ , talis restitutio pertinet ad iustitiā commutatiuam. Vtrùm autem talis violatio obliget ad restitutionem, disputat Caietanus latè in hoc loco circa solutionem ad tertium. Sed nos opportunius hanc difficultatẽ definiemus quæst. seq. 63. ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sit necessarium ad salutẽ , quòd fiat restitutio eius quod ablatum est. AD Secundum sic proceditur.{ 4. d. 15. q. 1. art. 8. q. 2. Et quolib. 12. artic. 2. } Videtur, quòd non sit necessariũ ad salutem, ꝙ fiat restitutio eius quod ablatũ est. Quod em̃ est impossibile, nō est de necessitate salutis. Sed aliquando impossibile est restituere, id quod est ablatum, puta cùm aliquis abstulit alicui membrum vel vitam. Ergo non videtur esse de necessitate salutis, quòd aliquis restituat quòd alteri abstulit. ¶ 2 Præterea. Committere aliquod peccatum non est de necessitate salutis: quia sic homo esset perplexus. Sed quandoque illud quod aufertur, nō potest restitui sine peccato: puta cùm aliquis alicui famā abstulit, verum dicendo. Ergo restituere ablatum non est de necessitate salutis. ¶ 3 Præterea. Quod factum est, non potest fieri, vt factum non fuerit. Sed aliquando alicui aufertur honor suæ personæ ex hoc ipso, ꝙ passus est ab aliquo iniustè eum vituperante. Ergo non potest sibi restitui quod ablatum est. Et ita non est de necessitate salutis restituere ablatum. ¶ 4 Præterea. Ille, qui impedit aliquem ab aliquo bono consequẽ do , videtur illud ei auferre: quia quod modicum deest, quasi nihil deesse videtur, vt Philosophus dicit in secundo † { Lib. 2. textu 56. tomo. 2. } Physic. Sed cùm aliquis impedit aliquem vt non cō sequatur præbẽdam vel aliquid huiusmodi, non videtur quòd teneatur ei ad restitutionem præbendæ: quia quandoque non posset. Non ergo restituere ablatum, est de necessitate salutis. SED contra est, quod August. dicit in epistola ad † { Epist. 54. à medio illius. to. 2. Et habetur 14. q. 6. cap. 51. res aliena. } Maced. 14. quæ stion. 6. Si res aliena propter quam peccatum est, reddi possit, & non redditur, pœnitentia nō agitur, sed simulatur. Si autẽ veraciter agitur, nō remittitur peccatũ , nisi restituatur ablatũ , si (vt dixi) restitui potest. RESPONDEO dicendum, quòd restitutio, sicut dictũ † { Arti. præ cedenti. } est, est actus iustitiæ commutatiuæ, quæ in quadam æqualitate consistit. Et ideo restituere importat redditionem illius rei, quę iniustè ablata est. Sic enim per iteratam eius exhibitionem æqualitas reparatur. Si verò iustè ablatũ sit, inæqualitas erit, vt ei restituatur: quia iustitia in æ qualitate consistit. Cùm ergo conseruare iustitiam sit de necessitate salutis, consequens est quòd restituere id quod iniustè ablatum est alicui, sit de necessitate salutis. AD primum ergo dicendum, ꝙ in quibus nō potest recompensari æquiualens, sufficit quòd ibi recō pẽsetur quod possibile est: sicut patet de honoribus qui sunt ad Deũ & ad parentes, vt Philosophus dicit † { Lib. 8. ca. vlt. nō procul à fine, tom. 5. } in 8. Ethic. Et ideo quando id quod est ablatum, non est restituibile per aliquid æquale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est: puta cùm aliquis alicui abstulit mẽ brum , debet ei recompensare vel in pecunia, vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ, secundum arbitrium boni viri. AD secundum dicẽdum , quòd aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Vno modo verum dicẽdo , & iustè: puta cùm aliquis crimen alicuius prodit ordine debito seruato, & tunc non tenetur ad restitutionem famæ. Alio modo falsum dicendo & iniustè, & tunc tenetur restituere famam, confitendo se falsum dixisse. Tertio modo verum dicendo, sed iniustè: puta cùm aliquis prodit crimen alterius contra ordinem debitum: & tunc tenetur ad restitutionẽ famæ quantum potest, sine mendacio tamen: vtpotè quòd dicat se malè dixisse, vel quòd iniustè eum diffamauerit. Vel si non possit famam restituere, debet ei aliter recompensare, sicut & in alijs dictum † { In solutione. ad primum. } est. AD tertium dicendum, quòd actio contumeliam inferentis non potest fieri, vt non fuerit. Potest tamen fieri, vt eius effectus, scilicet diminutio dignitatis personæ in opinione hominum, reparetur per exhibitionem reuerentiæ. AD quartum dicendum, quòd aliquis potest impedire aliquem ne habeat præbendam, multipliciter. Vno modo iustè, puta si intendens honorem Dei, vel vtilita-em Ecclesiæ, procuret quòd detur alicui personæ digniori: & tunc nullo modo tenetur ad restitutionem, vel ad aliquam recompensationem faciendam. Alio modo iniustè: putà si intendat eius nocumentum, quem impedit propter odium vel vindictā , aut aliquid huiusmodi: & tunc si impedit ne præbenda detur digno, consulens quòd non detur antequam sit firmatum quòd ei detur, tenetur quidem ad aliquam recompensationem pensatis conditionibus personarum & negotij se cundùm arbitrium sapientis: non tamen tenetur ad æquale, quia illā nondum fuerat adeptus, & poterat multipliciter impediri. Si verò iam firmatum sit quòd alicui detur præ benda, & aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur, idem est ac si iam habitam ei auferret: & ideo tenetur ad restitutionem æqualis, tamen secundùm suam facultatem. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Restituere id quod iniustè ablatum est alicui, est de necessitate salutis. Ratio est, quia conseruare iustitiā est de necessitate salutis. COMMENTARIVS. DVbitatur primò circa conclusionem articuli, an sit vera. Arguitur primò pro parte negatiua. Qui retinet rem alienā domino irrationabiliter inuito, non peccat: sed quicunque dominus est irrationabiliter inuitus, si nolit rem suam detineri ab altero qui illam accepit, ergo alter non tenetur restituere. Probatur minor. Quia vnusquisque ordine charitatis, tenetur magis diligere bonum spirituale proximi, quam bona temporalia, ergo ex eodem ordine obligatur, vt sit voluntarius quòd alter retineat bona sua temporalia ne mortaliter peccet. Secundò. Si esset præceptum de restitutione, contineretur in septimo præcepto Decalogi: Non furtũ facies, sed non continetur in hoc, ergo. Probatur minor. Quia illud præceptum est negatiuum, & proinde obligat semper & pro semper, sed præceptũ restituendi est affirmatiuum, quod non pro semper obligat, sed pro tempore & loco, ergo non cōtinetur in illo septimo præcepto, Non furtum facies. Tertiò. Si esset præceptum restituendi, non solum obligaret restituere res iniustè ablatas, sed etiam omnes res alienas etiam iustè acceptas, v. g. si quis accepit mutuò rẽ alienam, vel etiam inuenit illam: at vero D. Tho. duntaxat inquit esse de necessitate salutis restituere quod iniustè ablatum est, ergo conclusio non satisfacit plene titulo articuli. Imo adiungit D. Tho. quòd si aliquid iustè ablatum sit, inæqualitas erit ei restituere cui ablatum est. Fuerunt Græci quidam, vt refert Guido Carmelita in lib. de hæresibus negantes, restituere esse de necessitate salutis. Erasmus etiam in quatuor primis editionibus super Euangelia, in illud Lucæ, quod superest date eleemosynam, negauit necessitatem restitutionis, sed in editione quinta asseruit illā . Et Castro de hæresibus in verbo, restitutio refert prædictos autores. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Necessarium est ad salutem necessitate præcepti vt qui iniustè retinet alienum restituat illud quomodolibet peruenerit ad manus eius. Ista cōclusio videtur vniuersalior quā cōclusio D. Tho. sed in substā tia eadem est cum illa. Pro cuius intelligentia notandum est quòd ex duplici titulo potest oriri obligatio restituendi. Alter titulus est acceptio rei alienæ, siue iusta, siue iniusta: sicut contingit in mutuo vel in furto siue res illa possideatur ab eo qui accepit, siue non possideatur. Intelligimus ergo nomine acceptionis quamlibet actionem, propter quam minus habet alter in bonis suis, quam ius illius postulabat. Vt abscisio brachij, cō bustio domus. Et isto modo dicitur in præ senti acceptio rei alienæ. Alter titulus est ipsamet res aliena, siue ille qui possidet acceperit illam à vero domino, siue acceptam ab alio retineat, vel ex donatione vel ex vẽ ditione vel ex inuentione. Contingit autem aliquando vt vterque titulus conueniat: & teneatur aliquis ex vtroq; capite restituere. Notandum est secundo, quòd acceptio iusta rei alienæ non inducit propriè obligationem restituendi, donec accipiens sit in mora reddendi illam domino. v. g. Si quis accipiat mutuo, vel in deposito pecuniam ad tempus determinatũ , tunc si intra illud tempus legitimum reddit, non dicitur restituere propriè. Et ratio est. Quia restituere ex primæua & Latina significatione, est id quod lapsum erat erigere, vel deprauatum corrigere & in pristinum perditum statum reparare: cum autem à Theologis translatum est vocabulum ad actionem quādam iustitiæ significandam, noluerunt excludere illam proprietatem significationis. Aliâs omnes actus iustitiæ commutatiuę dicerentur restitutio. Sed intendunt solummodo significare actionem illam iustitiæ commutatiuæ reparatricem damni, quod ex iniustitia emerserat. Et idcirco non quotiescunq; redditur res aliena vero domino dicitur restitutio. Et sic intelligatur D. Tho. in hoc articulo. Sed si quis obijciat, quod D. Tho. dicit in articulo primo. Et ideo restitutio est actus iustitiæ commutatiuæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo & deposito, vel contra voluntatem eius, sicut in rapina & furto, ergo cum aliquis reddit mutuum vel depositum, restituit secundũ Diuum Tho. etiam si habeat illud per voluntatem domini. Respondetur primò, quòd Diuus Thomas visus est illic explicare genus restitutionis, scilicet ęqualitatem iustitiæ commutatiuæ, non autem explicauit in illis verbis differentiam restitutionis, quæ insinuatur in ipsa definitione, cum dicitur iterato statuere. Quod quidem præsupponit lęsum esse ius alterius. Respondetur secundo, quòd cũ D. Tho. dicit, per voluntatem eius sicut in mutuo vel deposito, intelligit à principio mutuationis vel depositionis: postea vero cum habet locum restitutio, iam homo detinet alienum contra voluntatem domini. Notandum est tertio, quòd quando quis iam est in mora soluendi rem, etiam licitè acceptam, statim incipit esse iniustus, & illa detentio est eiusdem rationis cum furto vel rapina. Ita docet D. Tho. infra quęst . 66. art. 3. ad secundum. Vnde quando in definitione furti ponitur acceptio rei alienę , comprehendit D. Tho. retentionem rei alienę contra voluntatem domini. Ex dictis colligitur quàm formaliter locutus fuerit D. Tho. in sua conclusione, solum asserens, esse de necessitate salutis restituere, id quod iniustè ablatum est. Nā reddere id quod iustè ablatum est & iustè retinetur, non est propriè restituere. Et propterea vsi sumus vocabulo retentionis iniustę vt vniuersaliùs loqueremur. Quam conclusionem censemus esse certam secundum fidem. Patet ad Rom. 13. "Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum" &c. Patet etiam ex consensu totius Ecclesiæ & doctorum. Et ex communi regula iuris, non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatũ . Quæ quidem intelligitur quando homo potest restituere. Et est Diui Augustini in epistola 54. & regula & intelligentia ipsius. Secunda conclusio. Præceptum de restituendo, est simpliciter & formaliter affirmatiuum, sed importat negatiuum super quod fundatur. Ratio est, ex duplici differentia quam ponunt Theologi inter præcepta affirmatiua & negatiua. Prima est, ꝙ affirmatiua præcipiunt actus virtutum: negatiua vero prohibent actus vitiorum. Secunda differentia est, quòd contra præcepta affirmatiua peccant homines peccatũ omissionis, contra negatiua verò peccatum commissionis, scilicet occidendo, &c. At verò præceptum de restituendo præcipit directè actum virtutis iustitiæ commutatiuæ, ergo est affirmatiuum. Quòd autem includat negatiuum supra quod fundatur, patet: quia includit negationem retinendi rem alienam inuito domino, quæ est tota ratio quare obligat præceptum affirmatiuum ad restituendum & exercendum actum virtutis. Ad argumenta quæ proposuimus respō detur ad primum, quòd non est irrationabiliter inuitus, si velit homo restitui sibi rem suam, quando ex malitia alterius retinetur, tunc enim charitas non obligat: vt quis renuntiet iuri suo propter alterius liberam voluntatem qua vult peccare: sed obligat tempore necessitatis. Ad secundum argumentum, iam patet responsio ex his quæ dicebamus in secunda cōclusione & interpretatione illius. Præ ceptum enim restituendi, quanuis sit affirmatiuum, reducitur ad negatiuum tāquam ad principalius præceptum quod est radix & ratio quare illud affirmatiuum obliget sub peccato mortali. Ad tertium, etiam patet ex dictis in confirmatione primæ conclusionis. In solutionibus ad argumenta huius articuli tangit Diuus Thomas omnem materiam restitu tioni subiectam & modum restituendi quapropter doctrinam harum solutionum exactius oportet examinare. Aduertendum est igitur, quatuor esse genera bonorum de quibus possumus inquirere an restitutio habeat locum in illis, & quomodo sit facienda. Primò quidem sunt bona spiritualia, vt gratia Dei & virtutes: sunt etiam bona naturalia corporis & animæ. Sunt etiam bona extrinseca. v. g. bonæ fortunæ, vt fama & honor. Sunt deniq; officia & beneficia publica, tam in seculari republica, quàm in Ecclesiastica. De his omnibus latè disputandum est. DVbitatur ergo secundo loco. Vtrùm ille qui læsit proximum in spiritualibus bonis, teneatur ei aliquid restituere. v. g. qui fuit illi causa peccandi, & vt amitteret gratiam & virtutes, vel impediret profectũ spiritualem suis persuasionibus. Primò arguitur pro parte affirmatiua. Si quis proximo propinet venenum, tenetur ex iustitia statim quærere illi remedium, ergo multo magis qui persuasioniqus suis propinat alteri spiritnale venenum. Patet consequentia, quia iste magis nocet proximo, quàm alter. Secundo si Prædicator vel Doctor falsam doctrinā doceat, tenetur quàm primum poterit reuocare sententiam, ergo pari ratione, si quis induxit particulariter proximum ad peccandum, tenetur illi restituere quàm primum poterit, persuadendo contrarium. Tertiò. Si quis occidat vel mutilet hominem etiam volentem occidi vel mutilari, peccat contra iustitiam, eo quòd solus Deus est Dominus vitæ corporalis. Ergo si quis inducat hominem ad peccandum, peccabit ipse contra iustitiam: & tenebitur ad restitutionem, etiam si alter voluntariè peccet. Probatur consequentia. Quia etiam solus Deus est Dominus gratiæ & virtutum infusarum. Scotus in quarto Sententiarum distinctione. 15. quæstione. 3. articulo. 1. & Ricardus articulo. 4. quæstione. 21. & Paluludanus ibidem, & Adrianus in materia de restitutione vbi supra: ait, quòd tenetur homo qui fuit alteri causa peccati restituere illi commodiori via qua poterit. v. g. Suadendo illi contrarium & orando pro illo. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui induxit alterum ad peccandum sine dolo & fraude, non tenetur ex iustitia ad aliquam restitutionem illi faciendam. Probatur, quia sic inducens vel persuadens nihil abstulit à proximo inuito, ergo non tenetur illi restituere. Neq; valet respō sio Soti, quòd quanuis scandalizator non sit tota causa peccati, est tamen partialis causa quæ antecedit voluntatem alterius: & ex hac parte facit ei aliquam iniuriam & tenetur restituere. Contra hoc est, quòd pari ratione qui improbitate precum obtinet ab amico bonum aliquod, teneretur illi restituere: quia etiam est causa quædam antecedens voluntatem alterius. Consequens autem falsum est, quia scienti & volenti nō fit iniuria, vt habetur de regulis iuris in 6. Igitur vbi non est fraudulentia aut violentia, non oritur obligatio restituendi. Secunda conclusio. Etiam si quis per dolum & fraudem scandalizet proximum offerendo illi occasionem peccandi, non tenetur per se loquendo ad aliquam restitutionem faciẽdam . Hæc conclusio videtur esse contra Magistrum Soto lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 6. art. 3. conclus. 2. & contra aliquos nostri temporis Theologos. Sed probatur conclusio. Ille quantumlibet mentiendo non lædit proximum nisi tantùm in bonis spiritualibus, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur consequentia, quia bona spiritualia nō possunt amitti nisi propria & libera voluntate. v. g. Si quis duxit amicũ nescientem in domum meretricis, vbi moraliter loquendo erat scandalizandus, nō tenetur illi aliquid restituere, sed solũ peccat maximum peccatum cōtra charitatem proximi. Confirmatur, quia tota ratio peccandi mortaliter in huiusmodi fraude est, quia exponit proximum in periculo fornicandi. Sed hæc ratio non obligat ad restitutionẽ , ergo &c. Dixi autem in conclusione per se loquendo: nam si ex talifraude aut dolo sequatur postea aliquod damnum temporale, tenetur qui fecit dolum ad restitutionẽ . v. g. Si in illa domo erat aliquis corriualis, qui illum percuteret & spoliaret, tunc tenebitur ille scandalizator ad restitutionem. Similiter si persuasit contractum vsurarium siue manifestè siue per dolum, tenebitur ad omnia damna reparanda, quæ consequuntur ex mala aut falsa persuasione. Cæterùm quando per vim detinetur aliquis, vel trahitur ad peccandum, tunc certum est quòd inferre vim illam, pertinet ad iniustitiam. Tertia conclusio. Speciali obligatione præcepti de correctione fraterna tenebitur scandalizator, si potest proximum corrigere. Hæc conclusio nō aliter probatur, quàm ex communi consensu sapientum, qui iudicant quodammodo iustum esse, vt qui causam mali dedit, sit etiam reparator illius. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego similitudinem rationis: quanuis enim vterq́ue teneatur succurrere proximo, tamen qui propinauit venenum, tenetur succurrere ex iustitia commutatiua: qui autem nocuit in spiritualibus tenetur ex charitate proximum corrigere. Neque enim ex maiori nocumento colligitur obligatio restitutionis: sed ex nocumento contra iustitiam commutatiuam per quod aufertur à proximo aliquid contra voluntatem eius. Vtrũ autem sit semper maius peccatum inducere proximum ad peccandum mortaliter . v. g. ad fornicandum, quàm furari ab illo magnam pecuniæ quantitatem, posset aliquis dubitare. Sed respondetur breuiter. Quòd quanuis ex genere suo in communi loquendo sit maius peccatum inducere proximum ad peccandum, & nocere in spiritualibus, quàm nocere in temporalibus, tamen in particulari, quando illa læsio in spiritualibus non intenditur directè, poterit esse maius peccatũ furari à proximo magnam pecuniæ quantitatem, quàm illum inducere ad fornicandum. Eò vel maximè quòd ipse fornicator voluntariè peccat, si autem directè ab aliquo intẽderetur deijcere proximum à gratia Dei, est maximũ peccatum & contra Spiritum sanctum, videlicet inuidia charitatis fraternæ. Ad secundum argumentum respondetur, quòd ille Prædicator aut Doctor non tenetur ex iustitia commutatiua, per se loquendo, retractare sententiam, sed ex charitate. Aliquando etiam tenebitur ex virtute religionis, quando ex mala eius doctrina diminuitur cultus diuinus. Cæterùm ali quando etiam tenebitur ex iustitia commutatiua retractare sententiam: quando ex falsa doctrina illius sequitur incommodum temporale ipsis proximis. v. g. Si prædicauit licitum esse vendere triticum vltra taxationem Pragmaticæ, tenebitur ad restitutionem damni temporalis. Ad tertium respondetur, quòd quanuis solus Deus sit causa efficiens gratiæ & virtutum infusarum, tamen huiusmodi pretiosas qualitates ponit in nostro libero arbitrio, & facit nos dominos donorum suorum, ita vt dum illa per peccatum amittimus non peccemus contra iustitiam, & ex consequenti, neque ille cuius persuasione peccatur, tenebitur ad restitutionem. Secus autem res habet circa vitam temporalem, cuius Deus voluit esse specialis Dominus: ita vt ego ipse contra iustitiam peccem si me occido, vel occidi sine causa permitto. Habemus igitur ex dictis, quòd nulla ratione læsio in bonis spiritualibus per se loquendo obligat ad restitutionem, ac propterea Diuus Thomas nullam mentionem fecit de læsione in spiritualibus: dum in hoc articulo intendebat explicare omnem materiam subiectam restitutioni. DVbitatur tertiò. Consequenter, an is qui auocat aliquem ab ingressu religionis, vel etiam iam professum inducit vt relinquat religionem, teneatur ad aliquam restitutionem faciendam vel ipsi vel conuentui? Primò arguitur pro parte affirmatiua. Qui persuasit aliquem ne faciat eleemosynam pauperi, quam paratus erat dare tenetur restituere pauperi illam eleemosynam: quanuis alter non dabat eleemosynam ex iustitia, sed tantùm ex misericordia, ergo pari ratione tenebitur in casu proposito restituere religioni vtilitatem, & commodum quæ prouenirent religioni ex illa persona. Secundò arguitur. Religio ipsa habet ius respectu monachi professi, videlicet ad operas illius vtiles ipsi religioni. Ergo qui talem monachum à religione abduxit, facit contra iustitiam, & tenebitur restituere. Tertiò arguitur. Si quis persuadeat seruo vt fugiat dominum suum, tenetur resti tuere seruum & operas eius vtiles domino, ergo simile est de religioso. De hac re sunt variæ opiniones, aliqui sequuntur partem affirmatiuam, maximè quando religiosus est professus. Aliqui verò moderātur hanc sententiam, & aiunt, quòd si persuasor fecit animo nocendi, tenebitur restituere, si autem non fecit animo nocendi, non tenetur restituere. Alij vero rigurosiùs & scrupulosiùs loquuntur. Aiunt enim, vsq; adeo talem persuasorem teneri restituere vt obligent eum ad recipiendum habitum religionis, si non potest ipse aliter restituere. Et adducunt exemplum Raymundi quondam Generalis ordinis Prædicatorum. De quo dicitur ob eam causam ingressum fuisse religionem, quòd alium à proposito religionis auocauerit: & aiunt, hanc sententiam veram esse quando religiosus abductus, erat iam professus, & quādo per dolum & fraudem abducitur à religione. Assertores huius sententiæ refert Syluester in verb. restitutio. 3. §. primo. dicto. 2. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui absque dolo & fraude persuasit alteri ne ingrederetur religionem, vel etiam ingressum nouitium, vel etiam professum abduxerit, quouis animo id fecerit, non tenetur ad restitutionem. Secunda conclusio. Qui per fraudem, & multò magis, qui per vim, auocat aliquẽ à firmo proposito religionis, siue secularem siue nouitium siue professum: tenetur ad restitutionem faciendam damni temporalis, quod consequitur, tam ipsi homini, quàm conuentui. Sit exemplum. Si quis Doctor habens cathedram honorificam & pingue patrimonium velit intrare aliquam religionem, vel iam sit in illa nouitius, aut professus, & auocauerit quis eum à tali religione solis precibus & monitis, non tenebatur ad aliquam restitutionem faciendam illi, vel religioni. Si autem per dolum & fraudem abduxerit eum, & multò magis si per vim, tenebitur ad restitutionem tam ipsi quàm religioni totius damni & lucri cessantis. Vtraque conclusio quantùm ad restitutionem faciendam vel non faciendam ipsi particulari: probatur ex definitis in præcedenti dubio. Quantùm verò ad re stitutionem faciendam vel non faciendam ipsi monasterio. Probatur argumentis factis in principio præcedẽtis dubij. Et tamẽ quanuis monasterium non habeat ius ad eum, qui vult profiteri: tamen habet ius pendens ex voluntate illius qui iam est in promptu, vt ingrediatur religionem. Quapropter, qui impedit per mendacium & fraudem ius illud, quod habet monasterium in voluntate hominis, facit iniuriam monasterio, Et ratio est euidens, quia ille qui mutat propositum propter fraudem & dolum alterius, non voluntariè mutat, idcirco læditur ius quod habebat monasterium in voluntate illius. Quemadmodum læditur ius pauperis per mendacium illius qui impedit eleemosynam, quam alter paratus erat dare. Si autem solis monitis & precibus desinat aliquis ingredi religionem, vel dare eleemosynam pauperi, non læditur ius religionis, neque pauperis. Ratio est, quia totum illud ius positum est in voluntate alterius, & ille voluntariè non vult dare. Quapropter, poterit persuasor peccare contra charitatem, non autem contra iustitiam. Nec est eadem ratio de mancipio & de monacho. Etenim dominus mancipij habet propriè ius ad personam mancipij, sicut ad alias possessiones: nam potest illud vendere. At vero conuentus & religio habet ius ad monachum ex virtute religionis tantum, & non ex iustitia, & ex eadem radice oritur ius quod habet monasterium ad operas & lucra ipsius monachi religiosi. Verum est tamen quòd cum ipse religiosus per propriam voluntatem in ipsa professione abdicauerit à se omne dominium & omne ius ad res temporales, & transtulerit in ipsam communitatem, eo ipso quòd acquirit aliquid sua diligentia, statim efficitur proprium ipsius communitatis, & idcirco quantum ad huiusmodi res acquisitas opera monachi tenebitur ad restitutionem, tam ipse quam persuasor si per egressum illius, conuentus amittat illa bona, siue adfuerit dolus & fraus, siue non. Dixi autem de rebus iam acquisitis opera monachi: quoniam potuit cō tingere , quòd monachus sua opera acquisierit ius ad alias res, quod quidem pẽdet ex noua opera & diligentia & in tali casu neq; religiosus tenebitur si discedat à monasterio ex iustitia, neque persuasor sine dolo & fraude illa bona in spe futura restituere. Et ratio est, quoniam acquisitio illorum bonorum fundabatur in operatione religiosa ipsius monachi, quæ non erat debita ex iustitia. Et idcirco tam ipse, quàm persuasor sine dolo & fraude, non tenebitur ad restitutionem faciendam ipsi communitati. Iam vero circa huinsmodi materiam commemoranda est decisio Concilij Tridentini in Sessione 25. in Decreto de regularibus. capite. 18. Vbi sic dicitur. Anathemati subijcit Sancta Synodus, eos qui quomodocunque coegerint aliquam virginem vel viduam, aut aliam quamcunque mulierem inuitam ad ingrediendum monasterium, vel ad suscipiendum habitum, vel ad emittendam professionem. Et etiam eos qui impedierint ingredi religionem, vel votum emittere. Cæterùm nihil definit Concilium circa viros, quoniam non præsumuntur inuiti intrare religionem, vel in ipsa profiteri. Sed tamen circa viros tantum dicit, si aliquis prætendat se per vim & metum ingressum fuisse religionem, aut ante ætatem debitam se professum fuisse: non audiatur, nisi ante quinquennium tantum à sua professione. Ad argumenta ex prædictis facillimum est respondere. Ad primum enim respondetur, quòd qui impedit eleemosynam fieri pauperi absque fraude & dolo, non tenetur ad restitutionem, quanuis possit peccare contra charitatem. Ad secundum respondetur, quòd religio non habetius erga monachum & operas eius ex iustitia commutatiua, sed ex virtute religionis. Et ea est ratio quare abducens monachum à monasterio sine fraude & dolo, non tenetur ad aliquam restitutionem, magis quam ipse monachus, nisi rerum temporalium iam acquisitarum: si fortè monachus asportat secum illas ex consilio alterius, tunc enim vterque tenebitur restituere. Ad vltimum argumentum respondetur. Vt iam dictum est, quòd non est ea dem ratio de seruo & monacho. Hactenus dictum est de spiritualibus bonis. DVbitatur quartò de bonis temporalibus. Et primo quidem de corporeis naturalibus. Et quæritur primo de corporalibus bonis, vtrum qui læsit aliquem occidendo, vel mutilando, vel quomodolibet saluti damnum inferendo, teneatur restituere damnum illud. Pro cuius dubij intelligentia. Notandum est, quòd duo mala possunt considerari in huiusmodi læsionibus. Alterum est ipsa læsio secundum se, scilicet occisio, vel abscisio manus. Alterum est, quod consequitur, videlicet expensæ faciendæ in curatione, lucrum cessans, damnum emergens. Ante omnia de vtroque damno sit nobis Conclusio certissima qui læsit, tenetur ad restitutionem vtriusque damni. Hæc conclusio communis est consensus doctorum. Et ratio est manifesta. Quia ex illatione vtrinsque damni læditur iustitia commutatiua. Neque valet obijcere, quòd homo nō est dominus propriæ vitæ aut membrorum, ac proinde quòd non sit facienda restitutio illi, quando læditur in huiusmodi bonis: sufficit enim ad hoc quòd læ datur iustitia commutatiua, quòd homo sit dominus vsus vitæ & membrorum. Difficultas autem dubij in hoc consistit, vtrum percussor aut occisor teneatur restituere in alio genere bonorum, quando in illis non potest restituere in eodem genere. Primò arguitur pro parte affirmatiua. Quia Exodi 24. dicitur, "Si quis percusserit seruum, & luscum eum fecerit, dimittet eum liberum pro oculo quem eruit." Et ibidem dicit, "Si quis percusserit mulierem prę gnantem , & aborsum fecerit, subiacebit damno quod maritus postulauerit, & arbitri iudicauerint," ergo. Et confirmatur ex doctrina communi plurimorum Doctorum. Imo & Diui Thomæ in solutione ad primum, vbi ait, quòd quādo id quod ablatum est, non est restituibile, debet fieri compensatio quatenus possibilis est, putà cum aliquis alicui abstulit membrum aliquod, debet ei recompensare vel in pecunia vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ secundùm arbitrium boni viri. ¶ Secundò arguitur, ex more Reipublicæ etiam Christianæ. Etenim qui læ sus est in bonis corporeis, vel etiam filius & consanguineus illius, vel hæres, pactum sæpe facit cum læsore de aliqua pecunia recipienda pro læsione, quod quidem pactum nemo condemnat: sed omnes iustum arbitrantur: ergo restitutio in alio genere bonorum debet fieri. Probatur consequentia, quoniam aliâs, ipse qui læsus est, non posset iustè accipere pecuniam pro læsione. Tertiò arguitur. Qui læsit alterum in bonis proprij corporis non minus videtur ad restitutionem obligari, quàm qui læsit in bonis fortunæ, sed illa restitutio fieri non potest in eodem genere, ergo necesse est, quòd fiat in bonis alterius generis. Videlicet in pecunijs vel honore. Quartò arguitur & vltimo. Pecunia inuenta est ab hominibus, vt sit mensura quæ adæquare possit res omnes in commutationibus humanis, sed satisfactiones corporalium læsionum numerantur inter humanas commutationes, ergo in pecunia debet fieri satisfactio quando aliter fieri non potest. Maior est Aristotel. libr. 5. Ethicorum capit. 5. Et explicatur à Diuo Thoma, quæ stione præcedenti, articulo vltimo. Minor etiam in articul. 1. ad secundum. & etiam articulo. 3. Et confirmatur, quia libertas compensari potest pretio, siquidem homo potest se ipsum pretio vendere, ergo etiam vsus vitæ & membrorum potest recompensari in pecunia pro ipsa læsione. SED in oppositum est text. in. l. finali. ff. de his qui deiecerunt, vel effuderunt. Vbi Iurisconsultus ait cicatricum autem & deformitatis nulla fit æstimatio, quia liberum corpus nullam accipit æstimationem. Secundò arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequitur, quòd si is qui læsit puniretur à iudice talionis pœna debita secundum legem, adhuc ille teneretur ad faciendam recompensationem in pecunijs vel in alio bonorum genere. Probatur sequela. Quoniam per iudicis sententiam qua reus punitur talionis pœna, solum fit satisfactio respectu Reipublicæ, quæ custos est vitæ & salutis hominum, ergo adhuc tenetur reus satisfacere parti læsæ. Consequens est contra communem sententiam. Et confirmatur exemplo. Nam si fur puniatur à iudice, etiam vltimo supplicio, nihilominus tenetur etiam restituere bona quæ furatus est, & declarare vbi nam sint illa bona quæ furatus est, vt restituantur parti læsæ, ergo à simili. Si ille qui læsit in bonis corporis teneretur restituere parti læsæ in alio genere bonorum secundum iustitiam commutatiuam, non liberaretur ab ista obligatione per hoc, quòd punitur à republica pœ na talionis. Tertiò arguitur. Hæres etiam necessarius, eius qui læsit alterum in bonis corporis, non tenetur ad restitutionem faciendam ei qui læsus est, pro ipsa læsione, ergo neque ipse qui læsit tenebatur. Antecedens probatur. Quoniam si hæc restitutio deberet fieri, facienda esset pro crimine iniurioso defuncti, at vero filius non debet portare iniquitatem patris: neque enim tenetur petere veniam pro iniuria quam pater fecit. Cōsequentia vero probatur. Quoniam hæres præsertim necessarius succedit in omni obligatione, ad quam tenebatur ex iustitia ipse defunctus. Quartò arguitur. Fur quando in proprio genere non potest restituere, non tenetur in alio bonorum genere restituere, neque adulter tenetur in alio bonorum genere recompensare iniuriam, quam fecit marito, ergo neque ille qui læsit in bonis corporis tenebitur pro ipsa læsione in alio bonorum genere restituere. Probatur consequentia. Quoniam honor siue fama, quam lædit adulter, magis commensurabilis est pecunia, quam salus aut vita aut membra corporis. Quintò arguitur. Restitutio cum sit actus iustitiæ commutatiuæ æqualiter nos obligat erga omnes, sed si quis occidat in fidelem non tenetur pro ipsa occisione aliquam restitutionem facere, offerendo pro ipso sacrificia & orationes ad Deum, ergo huiusmodi restitutio non obligat per se, etiam si occidatur Catholicus inique. Sed hoc argumentum non habet multam vim, quoniam potest solui si dicas, quòd infidelis, quia non est capax huiusmodi satisfa ctionis, propterea homicida excusatur ab illa satisfactione facienda. IN huius dubij decisione sunt variæ sententiæ. Scotus in quarto distinctione 15. quæstione. 3. acriter reprehendit confessarios faciliores ad absoluẽdum homines homicidas, quàm canicidas. Sentit autem ille, legitimam satisfactionem homicidij esse talionis pœnam à iudice infligendam: quòd si hoc non contigerit, debet ipse homicida exponere se ipsum periculo mortis in bello iusto pro Ecclesiæ pace contra infideles, quòd si hoc non fuerit possibile, tenebitur multis sacrificijs & orationibus iuuare animam defuncti. At vero in mutilationibus satisfactionem dicit faciendam esse pecunijs. ¶ Hanc sententiam tenet Palud. in eadem distinctione, ibidem quæstione. 2. Adrianus vero in quarto, in materia de restitutione circa finem. Addit, quòd tantum pretij reddendum est pro brachio absciso, quantum mutilatus ipse postulauerit. Sed profectò esto ita facienda esset restitutio in pecunijs, melius dixisset quantum vir bonus & prudens iudicauerit, attenta qualitate vtriusque personæ. Magister Soto vbi supra articul. 3. ad tertium. ait satisfactionem faciendam esse petitione veniæ, vel alia arbitraria pœnitentia, quòd si nulla pateat alia restituendi via, erit commoda satisfactio iuuare defuncti animam precibns & sacrificijs, non tamen existimat ad huiusmodi satisfactionem obligari ex iustitia. PRO decisione veritatis sit prima conclusio certa. Qui læsit alterum in bonis corporis abundè satisfacit pro ipsa læsione, cum per iudicis sententiam punitur. Verbi gratia. Si quis alteri abscidit manum, & puniatur talionis pœna, non tenebitur amplius satisfacere mutilato. Hæc conclusio est communis sententia. Et ratio est manifesta. Quoniam iudicis legitima sententia, sicut actori confert ius in conscientia, ita absoluit etiam reum in foro conscientiæ quantum ad satisfactionem alteri parti faciendam, sed iudex quando punit pœna talionis reum, non imponit ei alteram satisfactionem pro ipsa læsione, ergo reus non tenetur amplius satisfacere. Secunda conclusio. Verisimilior mihi est sententia, ꝙ huiusmodi læsiones non debent necessariò compensari in alio genere bonorũ , scilicet, si in pecunijs aut honoribus aut precibus & sacrificijs. Ratio est, ꝙ quanuis argumenta facta pro parte affirmatiua sint probabilia, tamen argumenta facta pro parte negatiua, vrgentiora sunt nostro iudicio. Deinde ista cōclusio sequitur ex prima per necessariam cōsequentiam , ergo tenẽda est sicuti prima. Probo antecedens, quoniā sentẽtia iudicis, quæ nō fundatur in falsa prę sumptione confert ius in conscientia, siue ligando siue absoluendo, sed quādo punitur quis talionis pœna, non obligatur ad aliquā pecuniariam restitutionem, ergo neque tenebatur ad illam ante iudicis sententiam. Et confirmatur hæc ratio argum. 5. & 2. factis pro parte negatiua. Hanc conclusionem tenuerũt & tenent aliqui viri docti nostri temporis, inter quos fuit Magist. Victoria. Videtur etiam esse Magist. Sentent. in. 4. dist. 15. propè finem. vbi cum mentionem fecisset vtriusque damni illati per læsionem corporalem, asserit primũ damnum, de quo nunc disputamus, sola pœnitentia emendandum esse & reparandum coram Deo. Posterius vero malum restitutione reparari. Consonat denique hæc nostra sententia cum quadam alia sententia doctorum asserentium, ꝙ fama iniustè ablata non necessario est restituenda pecunijs, aut in alio genere bonorum. De qua re paulò post dicturi sumus. Hactenus diximus de restitutione & satisfactione quantum est ex iustitia commutatiua. At vero de satisfactione pro huiusmodi læsione in foro pœnitentiario; Sit tertia cōclusio . Temperanda videtur in foro pœnitentiario vtraq; pars huius dubij tali moderamine, videlicet: ꝙ prudens confessarius cognoscens homicidā vel percussorem commodè posse pro huiusmodi læsione recompensationem facere pecunijs parti læsæ, debet prudenter iniungere talem satisfactionem. Quòd si ipse homicida vel percussor nō potuerit talem satisfactionem facere, non debet illam præcipere confessarius. At vero si ipse reus contendat rationabiliter se nolle facere talem restitutionẽ , quanuis commodè possit facere, tunc recurrendum est ad regulam de modo imponendi pœnitentiam peccatorum. Si enim satisfactio imposita prudenter imponitur & reus non profert idoneam excusationem ad nō admittendam illam: confessarius nihilominus obliget eum vt acceptet illam. Si autem voluerit condescendere cum illo & imponere aliam satisfactionem pro peccato illius condignam: poterit licitè facere, & absoluere illum, si aliâs apparet bene dispositus: neque enim in hac parte fauemus homicidis, neque percussoribus, sed potius illorum delicta exaggeramus, quia vita & salus & membra hominis quę illi destruunt, sunt tam excellentia bona, vt secundum se non admittant pecuniariā restitutionem & æstimationem. Quapropter eorum delictum maius est apud Deum. Quæ diximus deseruiunt ad componendos homines vulgares & plebeios. Etenim homines nobiles & illustres non curant de huiusmodi pecuniaria restitutione. Ad argumenta partis affirmatiuæ respō dendum est pro parte negatiua. Ad primũ respondetur, quòd iam leges illæ Exodi antiquatæ sunt, quia numerantur inter iudiciaria. At vero olim iustę leges erant, quoniam in pœnam delicti possunt cōstitui leges pœ nales iustæ in solutione pecuniæ pro læsione facta. Est exemplum in pœna quadrupli, quam fur tenebatur soluere. Item in foro pœnitentiario potest confessarius imponere pecuniariam satisfactionem pro peccatis, & tamen non obligabant peccata antea ad huiusmodi satisfactionem, quia erant cō tra alias virtutes, contra charitatem, temperantiam &c. ¶ Ad confirmationem respondetur primo. Quòd sententia illa communis habet suam verisimilitudinem. Sed respondetur secundo, pro nostra sententia, ꝙ D. Tho. & alijquidam doctores intelligendi sunt de damno consequenti, & quantum ad hoc ait, faciendam esse restitutionem in alio genere bonorum vt explicabimus dubio sequenti. Item Diuus Tho. potest explicari cum dicit, debet fieri, hoc est decet vt fiat, maximè in foro pœnitentiario vbi confessarius potest obligare, imo & aliquando debet obligare reum vt satisfaciat pecunijs, vel honore parti læsæ, attenta conditione vtriusque personæ. Et ad hoc fere semper obligat charitas, quia tali via cōponitur pax & amicitia inter læsorem & partem læsam. Ad secundum respondetur illud factum esse iustissimum, quoniam qui læsus est ius habet ad petendam vltionem iniuriæ illatæ coram iudice. Et vt huic iuri cedat, quod vulgò dicitur, pierda la quexa, licitum est illi accipere pecuniam quantam viri prudentes iustam esse iudicauerint. Ad tertium respondetur, quòd quanuis omne peccatum contra iustitiam commutatiuam, quantum est ex parte sua, obliget ad restitutionem, tamen quædam sunt de quibus non potest fieri restitutio, & tunc excusatur qui peccauit à restitutione. V. g. parochus, qui noluit ministrare sacramenta subditis, peccauit contra iustitiam commutatiuam: tenebatur enim ex officio ministrare, & tamen nō potest restituere damnum illud: & ita excusatur à restitutione. Item, si quis interficiat proprium seruum infidelem, excusatur ab omni restitutione, & tamen peccauit contra iustitiam: quia nō erat dominus vitæ illius. Ad quartum argumentum respondetur, pecuniam duntaxat esse mensuram rerum venalium, at verò liberi hominis vita, salus & membra venalia non sunt. Ad confirmationem respondetur, quòd operationes potentiarum ex quibus aliquod lucrum vel commodum alteri prouenit, possunt vendi, aliæ vero operationes ex quibus nulla commoditas alteri prouenit, non sunt vendibiles. DVbitatur quintò circa detrimẽta quæ cōsequuntur læsionem corporalem, Vtrùm qui læsit teneatur soluere expensas curationis, & lucrum cessans & damnum emergens. Ad hoc dubium breuiter respondendum est. ¶ Prima conclusio. Qui læsit, tenetur omnia prædicta soluere ad arbitriũ boni viri. Hæc conclusio ab omnibus asseritur. Solus Maior in 4. dist. 15. differt quantũ ad modum & quātitatem restitutionis. Ait enim quòd si læsus sit artifex, & non possit exercere officium propter læsionem, non tenetur percussor tantum soluere quantum laboranti accresceret, quia non debetur tantum otioso quantum laboranti. Nihilominus probatur nostra conclusio. Primò qui dem, illa habetur expressè Exod. 21. & refertur cap. 1. de iniurijs & damn. & in. l. fin. ff. de his qui deiecerũt vel effuderunt. Deinde probatur ratione. Quia læsus offenditur & damnificatur in tantis bonis temporalibus per iniuriam percussoris, sed huiusmodi læsio reparatur per restitutionẽ ad æqualitatem, ergo talis restitutio debet fieri. Præterea. Si quis per vim & etiam occultè capiat instrumenta artificis, ex quibus ipse redditur impotens ad comparandum victum suo labore, tenetur qui accepit tātum restituere quantum ipse artifex lucraturus erat, ergo multo magis si percussit manum vel abscidit, tenebitur restituere. Neque argumentum Maioris aliquid valet. Quia si artifex ille vacat, hoc prouenit ex iniuria alterius & non ex ignauia propria, & idcirco in eiusmodi recompensatione habenda est ratio lucri cessantis, etiam in spe lucri futuri, vt D. Tho. ait ad quartum argumentum huius artic. & in art. 4. Secunda cōclusio . Si duo inuicem rixantes seipsos ad certamen prouocant, ita vt vterque libens ad certamen accedat, neuter tenetur alteri restituere prædicta incommoda. Probatur ex cōmuni regula iuris, scienti & volenti nulla fit iniuria: & etiam ex testimonio, vulgari Arist . Nemo patitur iniustũ volens: sed in isto casu vterque consentit certamini, & cedit iuri suo voluntariè, saltim quantùm ad petendam restitutionem, ergo neuter tenetur alteri restituere quidquā . Maior explicata est à nobis sup. quæst. 50. art. 3. Hinc colligitur, quòd si alter percussus petat coram iudice satisfactionem, peccat contra iustitiā cōmutatiuam , & tenetur restituere si quid accepit à percussore. Tertia conclusio. Si quis alterum prouocauerit ad pugnam, & ipse prouocatus descendit ad certamen solùm ex eo quòd aliter non potest effugere infamiam, tunc prouocans tenetur ad restitutionem, si prouocatum percusserit: ipse autem prouocatus, si alterum percusserit, non tenetur ad restitutionem. Probatur prima pars, quia prouocator ipse iniuriam facit alteri, & quasi violentiam, ex qua postea sequitur damnum, ergo qui fecit iniuriā prouocans, tenebitur tale damnum restituere. Secunda vero pars probatur, quia prouocans voluntariè cedit iuri suo, ergo nulla est illi facienda restitutio, quia ipse vltro voluit se exponere tali periculo. Sed est obiectio. Quando quis trahit alterum ad ludum per vim, ille qui tractus est, si forte lucrifaciat, non potest lucrum retinere apud se, magis quam ille qui traxit. Vterq; enim tenetur ex æquo restituere quod lucratur, ergo etiam in casu nostræ conclusionis vterque tenebitur alteri restituere, si læserit alterum. Respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis est. Quoniam tractus per vim ad ludum tenetur restituere ratione rei alienæ acceptæ, per quam ipse melioratur. At vero in casu nostræ conclusionis, lacessitus nihil alienum recipit, neque retinet apud se, cum alterum lædit: qui voluntariè se exposuit tali periculo: & ideo non est eadem ratio. DVbitatur sextò. Vtrùm qui læsit alterum in bonis corporis teneatur restituere hæredibus. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam ipse, qui percussus est, non tenebatur ex iustitia alere filios, vel hæredes, ita vt si non faceret teneretur restituere, ergo neque ille qui percusit, vel interfecit tenebitur restituere hæredibus. Arguitur secundò. Qui sine dolo & sine vi abduxit religiosum à monasterio, diximus quòd non tenetur restituere conuentui vtilitatem illam, quam monachus præstiturus erat. Eo quòd monachus non erat obligatus ex iustitia impendere suas operas in vtilitatem conuentus: sed tantum ex religione & obedientia, ergo simili ratione non tenebitur percussor in casu proposito. Arguitur tertiò. Quoniam sequitur ex opposita sententia, quòd si quis occideret hominem debitis implicatum, quòd teneatur occisor restituere creditoribus, si propter mortem illius minus habeant, quàm habere illos oportebat. Sequela probatur, quia ipse defunctus tenebatur etiam ex iustitia soluere illa debita. Consequens autem nimis rigidum videtur: nemo enim obligat ad huiusmodi restitutionem. SED in oppositum est, quòd qui læ sit aliquem in bonis corporis tenetur resti tuere, sicut diximus in prima conclusione dubij præcedentis, sed hæres succedit in omne ius defuncti, ergo illi facienda est restitutio expensarum & damni emergentis, & lucri cessantis. Secundò. Omnes debitores, qui debebant defuncto, tenentur alterius generis debita restituere hæredibus. V. g. si quid debebant ex mutuo, vel emptione & venditione, ergo etiam istud genus debiti ex percussione corporali contractum tenetur restituere hæredibus. PRO decisione huius difficultatis notandum est, quòd hæredes sunt in duplici differentia. Quidam sunt qui dicuntur necessarij & legitimi, qui non possunt à testamento repelli: quales sunt filij & parentes, & inter hæc censetur vxor, quia pertinet intrinsecè ad ipsam familiam viri, quanuis non sit hæres, sed potius socia lucri. Alij vero sunt hæredes voluntarij ipsi testatori, qui libere instituit illos in suo testamento, vt sunt extranei, amici, & fratres, & consanguinei: tametsi fratres & consanguinei succedant ab intestato, non tamen sunt necessarij hæredes, quia possunt repelli à testamento. Hoc supposito sit prima conclusio. Hæ redibus necessarijs & legitimis facienda est restitutio prædictorum incommodorum. V. g. si quis læsit vel occidit patrem, tenetur alere filios & vxorem habita ratione conditionis ipsorum ad arbitriũ boni viri. Intelligitur conclusio, quando filij & vxor minus habent ad sustentationem suam, quàm haberent viuente patrefamilias. Hæc conclusio communis est Doctoribus. Sed Scotus ait, quòd etiam tenetur, qui læsit, alere totam familiam. Quod nos quidem falsum reputamus, quoniam ratio restitutionis in eo fundatur, quòd filij & vxor non habeant minus ad honorem & decẽtiam sui status, quàm haberent, viuente viro, sed poterit contingere quòd filij & vxor non habeant opus tanta familia post mortem ipsius patris familias, ergo qui percussit non tenetur alere totam familiam, sed illam quæ necessaria est & decet ad sustentationem filiorũ & vxoris honorificā . Et idcirco in eo quod diximus in cōclusione quod tenetur sustentare filios & vxorem, includitur etiam fami lia necessaria ad arbitrium boni viri ad debitam sustentationem filiorum & vxoris. Probatur ergo conclusio. Quoniam hæ redes necessarij & legitimi læduntur in bonis proprijs quando læditur is cuius sunt hæredes necessarij, sed ad restitutionem pertinet reparare læsionem, quæ facta est in bonis proprijs ipsius proximi, ergo talibus hæredibus facienda est restitutio. Antecedens declaratur. Quoniam pater respectu filij est veluti quodam totum, & filius est veluti pars. Item vir & vxor, sunt consortes & veluti vna caro, & ipso iure naturæ parentes filios & viri vxores alere tenentur, ergo huiusmodi alimenta sunt bona propria ipsorum. Idipsum dicimus de fama, quòd si iniustè ablata fuerit patri, restituenda est filijs & hæredibus necessarijs: quoniam vna & eadem censetur fama vel infamia ipsorum. Imo addiderim obiter, quod attinet ad famam, quòd etiam si defunctus non habeat hæ redes necessarios, locum habet restitutio ipsi defuncto: quoniam adhuc anima ipsa immortalis cum sit, habet ius vt nō sinistrè de illa iudicetur à viuentibus. Secunda conclusio. Hæredibus non necessarijs non est facienda restitutio titulo alimentorum. V. g. occidit aliquis artificem, qui arte sua sustentabat hominem quẽ voluntariè hæredem instituit: tunc dicimus, quòd non est facienda restitutio illi homini si nullas expensas fecit in curatione defuncti. Ratio est, quia tales hæredes non læduntur in bonis proprijs ex eo quòd læ sus est testator, ergo non est illis facienda restitutio. Antecedens probatur, quia tales hæredes neque sunt partes testatoris, neque ipse testator tenebatur iure naturæ illos sustentare. Tertia conclusio. Fieri potest, vt alijs titulis debeatur restitutio aliqua huiusmodi hæredibus. v. g. si facta fuerat conuentio inter vulneratum & vulnerantem pro condonanda iniuria certo pretio pecuniarum, tunc illa pecunia reddenda erit hæ redibus, etiam non necessarijs. Item si vulneratus ipse erat artifex, & accepto vulnere vixit per annum integrum, nec potuit exercere artem suam, tenebitur per cussor restituere lucrum cessans hæredibus etiam non necessarijs, quia tenebatur ipsi defuncto. Hanc conclusionem probant argumenta facta in oppositum pro parte affirmatiua. Hactenus dictum est de restitutione facienda hæredibus defuncti, sed de restitutione, quam debent facere hæredes percussoris sit quarta conclusio. Hæredes quilibet eius qui percussit tenentur restituere omnia damna quæ consequuntur in bonis fortunæ: si tamen defunctus reliquit bona ex quibus fiat solutio. Ratio est. Quia illa bona in quibus succedit hæres, sunt obligata ex iustitia ad reparanda damna, quæ dominus fecerat ex iniuriosa læsione. Hinc sequitur corollarium, quòd pater vt implurimum quanuis sit necessarius hæres sui filij, non tenetur restituere damna quæ consequuta sunt ex eo quòd filius percusserit aliquem. Ratio est. Quia vt implurimum ipse filius non habet bona quæ pater acquirat de nouo, & in quibus succedat per obitum filij. Si tamen habuerit bona quæ dicuntur castrensia, fueritq́ue iam emancipatus, tenebitur pater restituere de illis bonis, sicut & alij hæredes. Diximus tamen in conclusione, restituenda esse damna, quæ consequuntur ex læsione: quoniam etiam si concederemus, quòd pro ipsa læsione secundùm se sit aliquid restituendum ab ipso percussore, nihilominus hæredes illius non tenentur ad istam restitutionem. Et idem iudico de infamia cuius causa fuit pater, quòd non tenebitur filius hæres illā restituere. Et ratio est, quia vtriusque damni restitutio debetur ratione criminis personalis, at vero culpa patris vel testatoris non transit ad hæredem, & idcirco non tenebitur restituere illud quod præcisè respondet ipsi crimini & læsioni iniuriosæ. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd pater quidem, vinculo charitatis & pietatis, quod est maius & fortius quàm iustitiæ commutatiuæ, tenetur alere filios, & ipsi filij habent ius naturale, vt sustententur à parentibus: & idcirco qui patrem occidit iniquè, impedit per iniquitatem ius filiorum, vt sustentarentur à parente: quapropter tenetur filijs restituere. Neque valet consequentia ista, quòd si pater non tenebatur ex iustitia commutatiua alere filios quòd neque etiam teneatur qui impediuit per iniquitatem ius filiorum ad huiusmodi alimenta. Quemadmodum enim licet Petrus non teneatur, nisi ex misericordia, dare eleemosynam, tamen qui impediuit per mendacium & iniquitatem pauperem ne recipiat illam eleemosynam, tenetur restituere ex iustitia cōmutatiua totam eleemosynam illam pauperi, sic etiam in illo casu, qui occidit patrem tenetur restituere filio. Sed est obiectio. Si ipse pater prouocauerat percussorem ad certamen, impeditur etiam ius filiorum ad alimenta, & tamen non tenetur restituere illis, ergo non oritur restitutio ex eo quòd impeditur per iniquitatem ius alterius. Probatur consequentia. Quia ille prouocatus nihilominus iniquè occidit & verè homicida est. Confirmatur. Quia etiam si pater prouocans videatur renuntiare iuri suo quantùm ad seipsum attinet, tamen non potest renuntiare iuri filiorum quod habetur vt sustententur à parentibus, ergo percussor adhuc teneretur restituere filijs si prædicta ratio valeret. Respondetur, quòd totum ius filiorum quantum libet naturale quod habent vt alantur à parentibus, pendet nihilominus ex pietate patris, quam ipse tenetur exercere erga filios. Et idcirco quando pater renuntiat iuri suo, & voluntariè se exponit periculo mortis, perit consequenter ius filiorum contra percussorem, quoniam percussor tenebatur filijs quatenus tenebatur ipsi patri, eo quòd erant aliquid patris, qui licet peccauerit contra pietatem exponendo se periculo mortis imprudenter: potuit tamen de facto renuntiare iuri filiorum, quatenus erant aliquid sui. Ad secundum argumentum respondetur, quòd potius confirmat nostram sententiam. Etenim si monachus per fraudem aut vim abducatur, tenebitur qui abduxit restituere conuentui incommoda quæ sequuntur, vt iam dictum est à nobis, er go similiter in nostro casu tenebitur ad restitutionem qui per vim & iniustitiam læ sit patrem, ipsis filijs, omnia incommoda quæ illis sequuntur ex læsione patris. Intelligimus autem cùm dicimus, qui per iniquitatem occidit vel percussit de iniquitate & iniustitia directè contra ipsum percussum commissa. Etenim si ipse voluntariè se exposuit tali periculo prouocans alterum ad certamen, non est iniqua percussio respectu illius: quanuis sit iniusta & iniqua respectu reipublicæ, vel respectu Dei qui est dominus specialis vitæ. Ad tertium argumentum vt respondeamus sit vltima conclusio. Qui occidit debitorem non tenebitur creditoribus restituere etiam si ipse non reliquerit bona ex quibus soluatur debitoribus, nisi forte interfecerit illum ea intentione: vt creditores non recuperent sibi debita. Probatur prima pars, quia nulla actio datur creditoribus contra huiusmodi homicidam in foro exteriori. At vero iudices fori exterioris sunt custodes iustitiæ, ergo certum signum est quòd interfector non tenetur ad talem restitutionem. Confirmatur, quoniam in foro pœnitentiario confessarij prudentes qui debent esse iudices obligationis conscientiæ nunquam interrogant homicidam an interfectus habuerit creditores: nec si habere cognouerint, obligant ad restitutionem ipsum pœnitentem, ergo etiam est signum certum quòd nulla est talis obligatio. Neque valet obiectio quòd impeditur ius creditoris quod habet erga occisum sicut impeditur ius filiorum quod habebant erga patrem, ergo si tenetur restituere filijs tenebitur etiam restituere creditoribus. Respondetur etenim quòd non est eadem ratio, quoniam ius creditorum quod voluntariè acquiritur ea conditione acquiritur, vt maneat pendens à periculis vitæ & bonorum personæ debitoris. At vero ius filiorum ex natura rei inditum est illis, & debet esse tutum eo quòd in natura ipsa fundatur & non in libero aliquo contractu. Secunda vero pars probatur ex communi regula iuris. Si tua culpa damnum datum est aut iniuria illata, iure te super his satisfacere oportet. Quæ regula sic intelligenda est de culpa contra iustitiam commissa. At verò, qui in fraudem creditorum occidit debitorem, peccat contra iustitiam, & apponit medium efficax ad damnificandos creditores, ergo tenebitur illis restituere. ¶ Et denique si in foro exteriori probetur talis dolus aut fraus, dabitur actio creditoribus contra huiusmodi homicidam. DVbitatur septimò. An ille qui vitiauit virginem teneatur restituere? Arguitur primò pro parte affirmatiua ex illo Exod. capit. 22. "Si seduxerit quis virginem nedum desponsatam, dormieritq́ue cum ea, dotabit eam & accipiet eam in vxorem." Quòd si pater virginis noluerit eam illi dare, dotabit eam secundùm quòd virgines accipere consueuerunt. Habetur iste text. in cap. 1. & 2. de adulterijs. Et in Concilio Tridentino Sessione 24. in Decreto de reformatione matrimonij cap. 6. dicitur, ꝙ raptor virginis vltra pœnas excommunicationis & infamiæ quas incurrit, tenetur virginem arbitrio iudicis dotare, siue in matrimonium accipere. Arguitur secundò ex regula sæpe citata, si tua culpa damnum datum est, &c. Sed culpa stupratoris multa damna consequuntur tam patri quàm virgini in honore & in bonis temporalibus: quandiu enim virgo est sub custodia parentum fit illis iniuria si corrumpatur, non scientibus illis. Item ipsa virgo præcipuam dotem habet virginitatem: qua amissa opus habet maiori dote, vt possit nubere secundùm statum suum. Denique arguitur. Si mulier quæ amisit virginitatem, nubat viro ignoranti stuprum, malè tractabitur, imò exposita est periculo vitæ & diuortij, ergo vitiator virginis qui tantorum malorum causa fuit, tenetur ad restitutionem. In hoc dubio dissoluendo sunt variæ senrentiæ. Prima est quæ vniuersaliter asserit stupratores teneri ad dotandam virginem, & accipiendam illam in vxorem, ita tenet Paludanus distinctione. 15. quæst. 2. in 4. & alij quos refert Syluester in verbo luxuria, quæstione. 5. Secunda sententia est quæ per oppositum asserit raptorem virginis teneri ad dotandam illam duntaxat. Authores huius sententiæ refert Syluester ibidem: imò & Magister Soto videtur esse huius sententiæ libro. 4. de iustitia & iure, quæstione. 7. articulo. 1. ad secundum. Tertia sententia est media quæ habet, eum qui per vim vel dolum vitiauit virginem teneri ad dotandam illam vel ducendam vxorem. Eum autem qui stuprauit virginem voluntariam, non teneri ad restitutionem aliquam. Pro cuius rei intelligentia aduertendum est. Stuprum posse committi aliquando per vim & dolum, aliquando verò ipsa virgo sponte sua etiam præueniens virum consentit in stuprum vel etiam inducta verbis amatorijs & blanditijs. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Si virgo omnino fuit voluntaria vel inducens ipsa virum amatorijs blāditijs , vel inducta sit ab ipso, nō tenetur stuprator ad restitutionem faciendā neq; virgini neque patri. Quòd non teneatur virgini, probo, quia scienti & volenti nulla fit iniuria, sed virgo voluntariè consentit, ergo non patitur iniuriam. Confirmatur. Quia etiam si alicui abscindatur manus scienti & volenti, non tenetur percussor ad aliquam restitutionem illi faciendam, ergo neque stuprator virginis consentientis, tenebitur ad aliquam restitutionem: sed hæc ratio procedit etiam si teneamus quòd ipsa virgo non est domina integritatis suæ magis quàm manus. Cæ terùm existimo, quòd mulier est domina vsus illius membri, sicut aliorum, & quia talis vsus non est sine corruptione non peccat illa contra iustitiam si amittat virginitatem volens. Vnde hîc non habet locum quod supra diximus ex aliorum sententia, quæstione. 59. articulo. 3. pagina. 73. §. his suppositis. Videlicet, quòd quanuis in abscisione manus consentiat homo voluntate personæ, dissentit tamen voluntate naturæ. Etenim natura ipsa ordinauit membrum fœminæ ad illum vsum, ergo si adest voluntas personæ, nullum est inuoluntarium in apertione membri fœ minei. Quòd verò non teneatur patri restituere, probatur. Quia ipsa virgo non tenetur ad aliquam restitutionem patri faciendam: ergo neque stuprator. Probatur consequentia. Quia ipsa virgo est causa principalis illius damni, ergo si illa non tenetur quæ est causa principalis, non tenebitur stuprator restituere qui est causa minus principalis. Confirmatur. Nam si virgo contra patris voluntatem nupserit, valet matrimonium nec tenetur patri quicquam restituere ipsa, neque vir illius, ergo etiam qui admiserit stuprum cum illa volente, non peccat contra iustitiam, neque ipsa neque stuprator: sed contra castitatem. ¶ Præ dicta conclusio intelligenda est quantùm ad læsionem integritatis & damna temporalia consequuta. At verò quantùm ad honorem ablatum ab ipso patre, dicimus, quòd tenetur stuprator restituere illum honorem patri quantùm fuerit sibi possibile in eodem genere ad arbitrium boni viri. Secunda cōclusio . Qui per vim aut fraudem stuprauit virginem, tenetur restituere & virgini & patri omnia damna quæ consequuta sunt ex stupro, tàm in honore quàm in bonis temporalibus. Hæc conclusio probatur ex dictis de restitutione facienda pro læsione corporali: & argumentis factis in principio huius dubij. Quæ conclusio mea sententia non solùm habet locum in raptore, sed etiam in alijs qui verbis fraudulentis & mendacibus decipiunt virginem. v. g. si stuprator dicat ei, quòd non corrumpet eam: postea verò frangit fidem & integritatem virginis stultè confidentis. Tertia conclusio. Si quis sit nimiùm molestus extraordinarijs diligentijs solicitans virginem adhuc repugnantem: & illa tandem victa non dolo aut fraude succumbat: tenetur ad restitutionem & virgini & patri vtriusque damni in honore & in bonis temporalibus. Ratio huius assignatur à viris prudentibus: quoniam respectu fœminæ, huiusmodi solicitationes reputātur pro violentia. Vnde meritò in tali casu obligatur ad restitutionem huiusmodi stuprator. Et confirmatur. Nam si quis ex industria adhiberet aliqua media quibus ipsa virgo excitare tur ad passiones vehementes luxuriæ: vt illa consentiret in stuprum faciliùs, procul dubio videtur teneri ad restitutionem damni: quia quanuis illæ passiones augeant voluntarium, tamen diminuunt liberum. Et cùm hæc diminutio proueniat ab extrinseco qui fraudulenter excitat illas passiones, non est quare non obligemus illum ad restitutionem, ergo similiter tenebitur restituere qui extraordinarijs solicitationibus attraxit virginem ad stuprum. Quæ nam autem sint istæ extraordinariæ solicitationes, relinquimus arbitrio boni viri. Neque enim arbitror dona etiam maxima, quæ voluntariè accipiuntur à virgine inter huiusmodi extraordinarias solicitationes esse numeranda. Ratio est. Quoniam ipsa virgo ex cupiditate accipit, & non censetur violentiam pati, sed potius ipsa voluntariè aperit viam ad stuprum admittendum. Quidam tamen viri docti & prudentes in fauorem mulierum, iudicant inter huiusmodi extraordinarias diligentias & solicitationes, preces affectuosas & importunas, crebra suspiria, & amatoria carmina frequenter decantata, & alia similia. Alijs tamen metaphysicè considerantibus rem istam omnia hæc media videntur multùm extrinseca, vt virgo dicatur violentiam pati. Et ratio est, quia hæc omnia voluntariè audit & paulatim afficitur ad libidinem, & tandem admittit voluntariè stuprum. Arbitror tamen ego, si quæ sunt solicitationes violentæ, eas esse in quibus ipsa virgo repugnans incipit obtrectari per amplexus & oscula & tactus impudicos, per quæ omnia tandem virgo afficitur nimis & admittit voluntariè stuprum peccans. Ratio huius est, quia moraliter loquendo, quasi non potest se defendere: opus enim habet heroica virtute, vt vincat talem tentationem. Quapropter qui constituit virginem per talem antecedentem violentiam in tanto discrimine: tenebitur ad restitutionem perinde atque si violenter corrupisset. Et ratio huius est, quia quanuis mulier peccet admittendo stuprum, tamen illud voluntarium admixtum est cum iniurioso violento ex parte stupratoris, & hinc oritur ratio restitutionis. Sit exemplum. Si ego haberem facultatem excitandi tempestatem in mari, sciens & prudens quòd mercator nauigans, vrgente tempestate, proijciet merces suas in mare, tenerer ego restituere damnum illud, etiam si mercator voluntariè proijciat merces in mare: quia illud voluntarium dicitur esse admixtum cum violento secundùm quid antecedenti. Sic etiam in nostro casu licet virgo tandem voluntariè peccet: tamen propter violentiam antecedentem iniuriosè constituta est in illo discrimine, vt moraliter loquendo vix possit non consentire. Idem dicimus si virgo per fraudem & dolum ducatur ad locum vbi occultatur vir potens qui intendit cum illa stuprum committere. Quarta conclusio. Quando stuprator est diues, è contra verò virgo nimium pauper, tenebitur ille iudicio prudentum ad aliquam restitutionem faciendam in pecunia pro dote vel pro parte dotis, etiamsi non intercesserit aliqua violentia aut fraus: sed ipsa voluntariè consensit cum illo. Ratio huius est, quia inter huiusmodi personas meritò iudicatur aliquod pactum implicitum & interpretatiuum interuenisse. Quoniam similes virgines pauperes merito iudicant & humanam fiduciam habent, quòd tales viri dotabunt illas sicut solent facere similes viri. Vltima conclusio. Quando stuprator secundùm prædicta documenta tenebitur restituere, non obligabitur à confessario ante iudicis sententiam integram dotem reddere. Sed obligabitur in foro conscientiæ ad restituendum damnum quod ex illa læsione consequutum est. Explicatur ista conclusio. Erat virgo quæ habebat dotem mille aureorum, cum qua dote poterat nubere secundùm conditionem sui status. At vero amissa virginitate non potest nubere cum viro eiusdem qualitatis, nisi cum dupla aut tripla dote. Tunc dicimus quòd non opus est vt stuprator reddat integram dotem: sed sufficit quòd reddat excessum necessarium ad supplendum damnum consequutum ex corruptione virginis. Si autem condemnetur à iudici in fo ro exteriori in pœnam delicti, tunc tenebitur etiam in foro conscientiæ stare sententiæ iudicis. Quemadmodum enim pro læsione corporali non tenetur percussor restituere quicquam pro abscisione ipsa membri secundùm se, quanuis teneatur ad damna quæ consequuta sunt ante sententiam iudicis. Ita dicimus de læsione corporali integritatis virginis quòd non tenetur stuprator ante sententiam iudicis, nisi ad damna quæ consequuta sunt. Ex dictis sequitur, quomodo possit accipi iudicium ad definiendum, an teneatur quis restituere mulieri iam antea corruptæ. Etenim quando non est facienda restitutio virgini, multò minus mulieri quæ inuenitur corrupta. Si autem per vim accesserit vir ad mulierem corruptam, tenebitur ad omnia damna quæ consequuntur ex illo accessu, tam in honore quàm in bonis etiam temporalibus. Item si vir habens infirmitatem contagiosam, accesserit ad mulierem ignorantem illam infirmitatem, etiam volentem copulam illam fornicariam, tenetur soluere & restituere: si illam infecerit, expensas, scilicet, curationis, & alia damna emergentia, & lucra cessantia: nisi fortè fuerit mulier omnibus exposita venientibus ad illam. Tunc enim ipsa se exponit voluntariè tali periculo. Sed nihilominus si illa interrogauerit virum, an ipse habeat infirmitatem contagiosam, tenebitur restituere si illā deceperit. Quòd si mulier corrupta conceperit ex viro, etiā si ipsa voluntarie consenserit in fornicatione, tenebitur vir procurare fœtum ipsum, & nutrire & alere filium: non quidem ex obligatione iustitiæ commutatiuæ, sed ex iure & pietate naturali in ordine ad filium. Si autem inuitam vel per fraudem & dolũ imprægnauerit illam, tenebitur ex iustitia commutatiua respectu mulieris: quoniam consideratur ipsa conceptio & partus & nutritio prolis tanquam damnum cōsequens actionem iniuriosam. IAM ad argumenta in oppositum respō detur , quòd testimonia illa planè intelliguntur quando per vim aut fraudem corrumpitur virgo: & tunc adhuc non tenebitur stuprator soluere pœnam legis pro delicto impositam, ante sententiam iudicis: sed tantum illud damnum tenebitur restituere, quod reuera consequutum est. Ad secundum argumentum respondetur, quòd si virgo libens consensit in stupro, non est digna nubere viro sibi compari. Si autem pater voluerit honorificè illam locare, ipse debet adijcere ad dotem, non autem ipse stuprator. Si autem ipsa virgo inuoluntariè corrupta est, iam diximus quòd tenebitur stuprator ad damna. Ad tertium respondetur, quòd omnia illa damna quæ consequuntur stuprum virginis quæ liberè voluit stuprum, erunt sibi imputanda. Si autem per vim aut fraudem corrupta fuerit, iam diximus in secunda & tertia conclusione qualiter tenebitur stuprator ad omnia illa damna quæ consequũtur . DVbitatur octauo & principaliter circa restitutionem faciendam de fama & honore. De qua re D. Thom. nos docet in solutione ad secundum & tertium argumentum breuiter & compendiosè. Dubitatur itaque, Vtrùm qui infamauit teneatur ad restitutionem. Arguitur primo pro parte negatiua. Qui falsum crimen imponit proximo, infamat illum: & tamen non semper tenetur restituere, ergo non semper est regula certa, ꝙ infamator tenetur restituere. Probatur minor in multis casibus. Primò quidem, quando is cui crimen imponitur nihil æstimat. v. g. si imponatur falsum testimonium viro illustri & seculari, quòd lacessitus ab altero interfecit illum. Similiter si dicatur de milite quòd stuprauit virginem. Alter casus est, si is cui crimen falsum imponitur, est aliàs infamis in illo genere peccati. V. g. si dicatur de publico vsurario, quòd heri dedit pecuniam suam ad vsuram, quam tamẽ non dedit. Tertius casus est, quando is qui crimẽ imponit habetur mendax & vir nullius fidei. Sed dicet aliquis & merito, quòd in istis casibus reuera non læditur fama, & idcirco non est obligatio ad restitutionem. Arguitur secũdo & replicatur. Reus qui in iudicio accusatur de vero crimine contra iuris ordinem, si interrogatus etiam iuramento, negauerit se commisisse tale crimẽ , infamat accusatorem, habebitur enim ille tanquam criminator, & tamen non tenetur restituere, ergo. Item testis qui per errorem inculpabilem testificatur in iudicio, quòd Petrus commisit graue crimen quod reuera non commisit, infamat illum, & tamen non tenetur restituere, etiam si postea cognouerit se falsum dixisse, ergo. Item iudex qui pronuntiat sententiam secundùm allegata & probata contra ipsum innocentem quem scit esse innocentem, scientia priuata, infamat reuera illum, per suam sententiam: & tamen non tenetur restituere, ergo. Sed tamen adhuc respondebit aliquis, quòd in istis casibus læditur fama: sed tamen iuste aufertur. Arguitur tertio & replicatur contra hoc. Si vir illustris & cuius fama vtilis est reipublicæ infamet hominem plebeum, non tenetur restituere illi famam, quam tamen iniuste abstulit, ergo. Probatur minor. Quia si vir ille dicat se falsum dixisse aut iniquè egisse contra proximum infamabitur ipse, ex cuius infamia sequitur damnum cōmunitatis : præterquam quòd ipse cum maximo suo detrimento restituit famam minimi valoris, ergo non tenetur restituere. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnis qui infamat proximum tenetur restituere illi famam & omnia damna quæ consequuntnr ex infamia illius. Ista conclusio explicatur, & aduertendum est quòd propriè loquendo infamare, non est quomodolibet auferre famam proximi etiam inuito domino, sed auferre illā iniustè & iniquè prout prohibetur in. 8. Decalogi præcepto. Quemadmodum etiam qui accipit rem alienam, etiam inuito domino, non furatur si non faciat contra iustitiam. Vnde in extrema necessitate licitum est accipere res alienas, etiā inuito domino. Illa acceptio nō dicitur furtum: & idcirco in casibus commemoratis in primo & secundo argumento, non est infamia proprie loquendo ex parte illorũ , qui videntur auferre famam. Conclusio sic explicata communis est omnibus doctoribus. Et ratio est manifesta, quia omnis qui lædit proximum in aliquo bono contra iustitiam, tenetur restituere inquantum possit in eodem genere boni: sed fama est maxi mum bonum hominis, ergo qui læsit debet restituere illam. Similiter, si quæ damna consequuntur infamiam. v. g. Si infamatus propter infamiam priuetur episcopatu quẽ habebat vel quem habiturus erat, vel alia quauis dignitate: tenebitur infamator restituere omnia illa damna. Ratio hæc manifesta est ex his quæ diximus in dubijs præcedentibus. Sed maior difficultas est in modo restituendi famam. Et quidem quando per mendacium quis abstulit alicui iniquè famam, manifestus est modus restituendi, quanuis difficilis. Vnde sit. Secunda conclusio. Qui per falsitatem & iniquitatem abstulit famam proximo, tenetur illam restituere dicendo se mentitũ esse ex passione vel odio. Probatur conclusio, quia ille tenetur restituere famam, vt dictum est in prima conclusione, sed iste modus commodissimus est & æqualis secundum iustitiam. Ergo tenetur illo modo restituere. Quemadmodum si quis fuit causa, vt proximus amitteret centum ducatos, tenetur ipsos à seipso auferre & reddere illi. Ergo non minus tenetur qui iniquè infamauit & per mendacium illo modo restituere, etiam auferendo à seipso famam & reddendo illi. Sed maxima difficultas est quando dicendo veritatem reuelauit aliquis crimen occultum ex quo iniquè infamauit proximum, vnde sit. Tertia conclusio. Multiplex modus assignatur à doctoribus ad restituendam famā in prędicto casu. Primus est quem ponit Diuus Tho. in solutione ad secundum. Videlicet, quòd infamator dicat, se iniquè egisse sicut malum Christianum. At verò modus hic intelligendus est sufficere, quando per illum efficaciter restituitur fama. Sed tamen raro hoc continget, nisi forte apud rusticos & vulgares homines. Etenim mediocriter instituti homines intelligent per illa verba verum esse quod ille dixerat: & magis confirmatur infamia proximi. Quapropter secundus modus est, ꝙ apertè dicat se mentitum esse. Et quādo obijcitur, quòd qui isto modo restituit mentitur de nouo, at vero dicit Diuus Tho. quòd nullo modo debet dicere mendacium: respondent, qui sequuntur istum modum dicendi, videlicet, quòd mendacium dupliciter accipitur. Vno modo speculatiuè prout distinguitur contra verum speculatiuum. Altero vero modo practicè, prout distinguitur contra verum practicum. Et quia hoc nomen mendaciũ seu verbum mentiri, est amphibologicum: dicunt ꝙ tenetur infamator vti verbis amphibologicis ad restituẽdam famam proximi, & vti illis in vero sensu: licet audientes accipiant in alio sensu. Et ita ille verũ dicit, cùm ait se mentitum fuisse. Quia profecto mentitus est practicè: dixit enim mendaciũ practicum contra proximum. Pro explicatione huius aduertẽdum est, quòd verum practicum dicitur illud quod conformatur appetitui recto. Et ratio est, quia rectitudo appetitus desumitur ex regula rationis, in qua est formaliter verum, siue speculatiuũ quod conformatur rebus ipsis, siue practicum quod ordinatur ad rectitudinem appetitus. Atque ita Iacob quando accessit primò ad Liam putans esse vxorem suam, habuit quidem dictamẽ , hæc est mea vxor, accedendum est ad illam: quod erat speculatiuè falsum, sed practicè verum erat. Sic etiam dicunt, ꝙ omnis qui peccat, mendacium facit. Et omne peccatum est mendacium practicum: quia non conformatur appetitui recto. Hic modus dicendi conformatur valdè cum modo dicendi sacrarum literarum. Legimus enim in Psal. 4. dictum peccatoribus, "Vt quid diligitis vanitatem & quæritis mendacium." Vbi nomine mendacij non intelligitur solùm peccatum quod committitur in falsitate verborum: sed omne peccatum quod est mendaciũ practicũ . Similiter & illud, Omnis homo mendax. Quod habetur Psalm. 115. Similiter nomine veritatis intelliguntur omnia opera virtutum. V. g. Omnia mandata tua veritas Psalm. 118. & Ioan. 3. "Qui facit veritatem, venit ad lucem, vt manifestentur opera eius." Et aliâs sæpe in Sacris literis inuenitur iste modus loquendi, vt veritas accipiatur pro operatione virtutis: & mendacium pro operatione vitiosa. Nihilominus modum istum loquendi & restituendi famam improbant aliqui viri docti. Primò quidem, quia duę contradictoriæ non possunt simul esse veræ: sed in illo casu hæc est vera, ego non sum mentitus. Ergo illa est falsa: ego sum mentitus. Sed hoc argumentũ est puerile. Respondetur enim, ꝙ est æquiuocatio in verbo mentiri, siue in ipso nomine mendacij. Et propterea non sunt cōtradictoriæ . Secundum argumentũ est contra istum modum restituendi famam. Nam sequitur ex ista doctrina, ꝙ confunditur modus restituendi famam, quādo per impositionem falsi criminis ablata est cum modo restituẽ di , quando per reuelationem veri criminis iniquè ablata est. Hoc autem est maximum inconueniens & duplex. Primo quidẽ , quia videtur fieri iniuria per istam doctrinā homini infamato per impositionẽ falsi criminis: quoniam audientes restitutionem, per illum modum loquendi nō distinguent, an in rei veritate infamatus fecerit tale crimen vel non: quia ille modus loquendi indifferens est ad vtrumlibet. Secundum inconueniens est, quoniā qui infamauit imponẽdo falsum crimẽ magis peccauit quam ille qui infamauit dicendo veritatem reuelando crimen verum iniquè: ergo ad maiorem restitutionem tenetur. Sed respondetur ad hoc argumentum, cōcedendo sequelam, quod idem erit modus restituendi. Et ad primũ inconueniens respondetur, ꝙ cæteris paribus non magis læditur in effectu, qui infamatur per impositionem falsi criminis: quā qui infamatur per reuelationem iniquā veri criminis. Restitutio autem respondet & tantum obligat secundum damnum illatũ . Ratio huius est, quia nō minus habet ius ad bonam famam in republica peccator occultus, quam innocens, & ita non grauius lædit infamator per impositionem falsi criminis, quam per reuelationem veri criminis: vnde non minus peccat contra iustitiam iste quā ille. Et ad secundum inconueniens respondetur ꝙ quāuis magis peccet impositor falsi criminis, quam reuelator iniquus veri criminis: tamen illa maior grauitas non est contra iustitiam, sed contra veritatem quapropter circunstantia illa non est mortaliter aggrauans supra peccatum iniustitiæ quod committit destruens famam proximi. Etenim mendacium ex genere suo peccatũ veniale est: fit autem mortale quando est perniciosum: non igitur ex maiori grauitate peccati colligitur maior restitutio facienda, sed ex maiori damno illato. Tertium argumentũ est contra eundem modum restituendi. Videtur enim durissimum vt homo qui verum dixit saltim speculatiuum, obligetur vt retractet quod dixerat: est enim maxima infamia præsertim apud Hispanos ꝙ aliquis retractet quod affirmauerat: magis enim manet infamatus quam si ipse committeret adulterium quod ipse imposuit vel reuelauit. Respondetur ꝙ in præsenti solum contendimus ꝙ isto modo absque mendacio potest fieri restitutio: tamen aliquādo secundum regulas prudentiæ non erit licitum vel obligatorium vti illo modo restituendi: aliquando vero erit licitum & iustum. De qua re dicendum erit aliquid in solutione ad tertium. Tertius modus restituẽdi in eodem casu est, vt infamator non amplius verbũ faciat de illa infamia: sed procuret prudenter vt sepeliatur & opportunitatẽ nactus loquatur bene & honorifice de illa persona infamata. Sed cauendum est ne huiusmodi loquutio videatur affectata & ordinata ad restitutionem illam, tunc enim magis nocebit, & magis confirmabuntur audientes, verum esse crimen quod ille reuelauerat. Quartus modus mihi certus & conuenientissimus est ad restituẽdam famam, vt qui per falsitatem infamauit hominem, dicat & iuret si oportuerit, ego iniquè & nesciens quidquam mali illius hominis propter vindictam aut ex odio dixi crimen illud de illo, aut forte, ꝙ per ignorantiam illud dixit: sed iam cognita veritate, remordente conscientia, restituit illi honorem & famā suam. Probatur, quia nescire & ignorare est verbum vsitatum in hac significatione, videlicet, vt aliquis dicatur nescire quod non scit ad reuelandum, vt receptum est apud omnes Theologos. Et ita intelligunt illud quod dixit Christus Dñs Marci cap. 13. "De die illa nemo scit neq; filius hominis, hoc est ad reuelandũ ." Aliâs enim de fide est ꝙ Christus Dominus inquantũ homo cognoscit diem iudicij. Ita etiam possumus intelligere illud Psalm. 68. "Deus tu scis insipientiam meam, hoc est, quia Christus non sciebat practicè peccata." Diximus autẽ esse conuenientissimum modum, quia nemo impositor criminis potest ab illo excusari, siquidem cum minimo suo detrimento potest restituere famam alienam. Quarta conclusio. Quotiescunque infamatus recuperat famam quacũque via siue per seipsum siue in iudicio publico, excusatur iam infamator à restitutione. v. g. Si infamatus inductis testibus probauit falsum esse testimonium quod de se dictum est. Item si infamia propter temporis diuturnitatem obliuioni data est. Sed in hoc casu aduertendum est, quod quando fuerit aliquod dubium declinandũ erit in fauorem innocentis. Probatur ergo cōclusio sic explicata. Restitutio fit ad reparandam læsionem secundum iustitiam commutatiuam: sed quoties aliquis alia via reparauit suam famam iam cessauit læsio, ergo. Confirmatur exemplo. Nam si Petrus aliqua via recuperauit rem furto ablatam, non tenebitur fur ad restitutionem ipsius, ergo similiter non tenebitur infamator in nostro casu: nisi fortè infamatus fecerit expensas in recuperanda fama. Vltima conclusio. Si post quam aliquis infamauit iniquè proximũ , ipse proximus alias publice infametur de eodem crimine: non tenebitur prior infamator restituere famam illius, quāuis tenebitur ad omnia damna quæ infamatus passus est propter infamiam medio illo tempore ante publicam infamiam. Et ratio est manifesta, quia prior infamator fuit causa illorũ malorũ . Quod si publica infamia ortum habuit non casualem sed radicalem ex priori infamia: tenebitur infamator ad restitutionem publicæ infamiæ: sed forte excusabitur quia nō potest resarcire tantum malum. Si autem casualiter ex priore infamia orta est publica infamia, non tenebitur prior infamator ad restitutionem: quia non est in culpa publicæ infamiæ, sed ipse infamatus propter suam indiscretionem fuit causa publicæ illius infamiæ, quia . v. g. ipse plus nimio conquerebatur publicè de infamatore. Ad argumenta in oppositum respondetur facile iam ex dictis. Ad primum optimè dictum est ibidem, quod in illis casibus nulla est infamia. Ad secundum argumentum responde tur, quòd in illis casibus non est propriè infamator, quanuis auferat famam: quia non aufert illam iniustè. Cæterùm non est huius loci perfecta examinatio illorum casuũ : sed primum discutiemus in quæst. 69. Secũ dum vero in quæst. 70. in solutione ad tertium. & in quæst. 77. Ad tertium argumentum respondebitur dubio sequenti. DVbitatur ergo. Vtrùm cum detrimẽ to propriæ famæ teneatur infamator restituere famam alienam? Respondetur & sit prima conclusio. Prima cōclusio affirmatiua. Probatur ex definitis in præcedenti dubio: quoniam in illis omnibus ferè modis quibus diximus famam esse restituendam includitur aliqua infamia ipsius restituẽtis : sed illi modi sunt conuenientes & necessarij: ergo non obstante infamia restituentis debet restituere. Cō firmatur simili exemplo. Restitutio pecuniarũ facienda est cum detrimento sui proprij census, vt patet manifestè in eo qui fuit causa incendij domus alienæ: ergo similiter contingit in restitutione famæ. Hinc sequitur vnum corollarium, quòd restitutio famæ facienda est cum detrimento proprij census si opus fuerit. Explicatur hoc. Tenetur infamator adhibere aliquas diligentias . v. g. vocare testes ad restitutionẽ famæ: tunc dicimus ꝙ si fuerit necessaria pecunia ad istas diligentias tenetur illas expendere. Probatur corollarium, quoniā res inferioris ordinis debẽt annullari rebus superioris ordinis. Sed census est inferioris ordinis respectu famæ, ergo qui tenetur restituere famam debet adhibere pecunias si necessariæ fuerint ad media necessaria ad restitutionem. Confirmatur, quoniam qui læsit alterum in bonis corporis vulnerando illum, tenetur expendere pecunias necessarias ad curationem vulneris: ergo qui læsit alterum in ipsa fama: tenebitur adhibere pecunias necessarias ad media apta restitutioni. Secunda conclusio. Quoties infamator ex ipso modo restitutionis incurrit magnũ detrimentum sui honoris: non tenetur restituere famam quæ non erat magni momẽti . Explicatur conclusio. Vir illustris qui in republica infamauerit plebeũ , si restituat illi famam, quæ non est magni momenti omnibus pensatis, amittit vir illustris plurimum honoris in republica. Dicimus ergo ꝙ infamatus est irrationabiliter inuitus, si velit sibi fieri restitutionem: ergo alter excusatur à restitutione. Probatur antecedens, quoniā irrationabiliter vult aliquis, ꝙ proximus suus subeat magnum detrimentum propter modicum commodum suum: sed ita contingit in tali casu si plebeius vellet sibi fieri restitutionem, ergo illustris excusabitur. Confirmatur exemplo & similitudine. Si quis vellet, ꝙ proximus, restitueret sibi paruam quantitatem pecuniarum cum magno detrimento sui census, irrationabiliter vellet talem restitutionem fieri sibi, & debitor excusaretur pro tunc, ergo similiter contingit in nostro casu. Sicut enim se habet parua pecunia ad multā , ita se habet parum famæ & honoris ad plurimum. Confirmatur secundo, quoniam si vir illustris aut Prælatus subdito contumeliā fecerit: non tenetur restituere cum detrimento autoritatis prælatiæ. Iuxta id quod dicit August. in regula loquens cum Prælatis, si etiam modum vos excessisse sentitis, non à vobis exigitur vt à vobis subditis venia postuletis: ne apud eos quos oportet esse subiectos dum nimium seruatur humilitas regendi frangatur autoritas. Ergo in casu in quo alius æqualis teneretur petere veniam: non tenetur superior propter decentiam status sui. Ergo simile quid continget in nostro casu. Quoniam decet ad autoritatem & bonam gubernationem reipublicæ, ꝙ illustres habeant honorem integrũ apud vulgus. Hic autem honor non conseruaretur, si in omni euẽtu in quo alter æqualis teneretur restituere famam cum detrimento propriæ famæ: tenerentur etiam illustres ciuitatis cum detrimento suæ famæ restituere, quę est maximi valoris & vtilitatis in ipsa republica. Obseruandum tamen est, ꝙ tanta potest esse infamia hominis plebei, vt quantum libet illustris sit læsor teneatur restituere cum detrimẽto propriæ famæ. v. g. Si imposuit illi crimen læsæ maiestatis vel hæresis. ¶ Ista conclusio sic à nobis explicata asseritur à Magistro Soto supra art. 3. ad 4. Contrariam tamẽ tenet Nauarro in suo Ma nuali. cap. 18. nu. 47. Neque tamen ille affert aliquam rationem contra nostram conclusionem: sed duntaxat intendit infirmare nostrum simile de restitutione pecuniarũ . Ait enim ꝙ est duplex differẽtia . Prima quidem, ꝙ restitutio famæ semper fit cum detrimẽto propriæ famæ, ergo in illa nō oportet obseruare an restituens amittat famam suam. Cæterùm in pecuniæ restitutione nō semper interuenit detrimẽtum proprij census. Secunda differentia est, quoniam magna iactura proprij census in restituẽdo alienum, non tollit in perpetuum obligationẽ restituendi, sed prorogat tempus restitutionis: at vero in nostro casu & assertione videmur tollere obligationem restituẽdę famæ in perpetunm . Igitur non est simile exemplum ad rem præsentem. Nihilominus respondetur, ꝙ istæ differentiæ nullatenus infirmant nostrum simile. Et ad primā differentiam dicimus, falsum esse ꝙ restitutio famæ semper fiat necessario cum detrimento propriæ famæ, pręsertim cum notabili detrimento. Etenim in tertio & quarto modo restituendæ famæ qui explicati sunt in tertia conclusione dubij præcedentis: nulla omnino aut certè leuis est infamia restituẽtis . Respondetur secundo, ꝙ quāuis semper fieret restitutio famæ cum detrimento proprię famæ, non autem restitutio census fiat cũ detrimento proprij census: tamen adhuc conueniunt istæ restitutiones in hoc, ꝙ cum maximo detrimẽto restituentis & paruo eius cui fit restitutio cessat obligatio. Ad secundā differentiam dicimus nos æquale esse iudicium vtriusq; restitutionis, quantum ad hoc ꝙ ad tempus vel in perpetuũ cesset obligatio. Etenim si speratur futurum tempus in quo illustris qui infamauit possit plebeio minimo detrimento restituere, vel certè ipse infamatus æquale detrimentum patiatur: non excusamus illustrem in perpetuum ab illa restitutione facienda. Sed prorogamus tempus restituendi. Quod si nunquam illud tempus venerit, excusabitur in perpetuum à facienda restitutione: quanuis ex radice iniuriæ factæ tenebatur restituere: quapropter nulla est differentia inter restitutionem census & famæ, quod attinet ad rem præsentem. An vero teneatur quis resti tuere famam cum vitæ periculo, dicemus infra artic. 6. ad secundum. DVbitatur decimo. Vtrùm quando fama nō potest restitui in eodem genere boni, teneatur restituere illā infamator in alio genere bonorũ , vt in pecunia vel orationibus. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Nā D. Tho. in hoc artic. ad 1. & ad 2. expressè dicit, ꝙ si infamator non potest famā restituere, debeat aliter ei recompensare. Arguitur secũdo . Cũ opus est impẽdere pecunias ad restituendũ in proprio genere. v. g. in adducendis testibus, diximus iam ꝙ tenetur infamator omnes pecunias necessarias ad talem finẽ expẽdere : ergo multo magis tenebitur expendere pecunias pro ipsa fama immediatè quam nō potest aliter restituere. Probatur cōsequẽtia , quoniā pecunia & census omnis, destinatur ad humanũ honorẽ hominis tanquā inferius quid ad superius. ¶ Arguitur tertio. Pecunia potest esse pretiũ famæ, licet fama sit superioris ordinis secundũ suũ genus: ergo poterit recō pẽsari pecunia. Probatur antecedẽs à simili, quoniā licet aurũ sit pretiosius argento secũ dũ speciem suā : nihilominus adæquari possunt in valore adhibita magna quātitate argenti & diminuta auri. Ergo similiter adhibita multa quātitate pecuniæ, poterit esse iusta cōpensatio cum fama hominis vulgaris. Et cōfirmatur ex vsu, nā homines vulgares solent æstimare honorẽ suũ certis pecunijs: & ita acceptant restitutionẽ suæ famæ. Confirmatur secundo. Quoniā vir illustris vt diximus in dubio pręcedẽti nō tenetur cũ maximo detrimento sui honoris famā restituere, poterit autem facile satisfacere parti læsæ numerādo illi pecuniam: ergo obligandus erit vt hoc faciat. Quarto & vltimo arguitur omnibus argumentis quæ supra fecimus, contendendo quòd pro læsione corporali facienda est restitutio in alio genere bonorum? Propter quæ argumenta diximus probabilẽ esse sententiā illam. Ergo multo magis probabilis erit pars affirmatiua in isto dubio. Probatur cōsequẽtia , quia fama magis cōmẽsurabilis est cum pecunia, quā membra corporalia. Sed in oppositũ est, ꝙ qui non potest debitũ pecuniarũ soluere in ꝓprio genere, nō tenetur restituere in fama, vel honore, vel sacrificijs: ergo hæc genera bonorum nō sunt cōmensurabilia adinuicẽ . ¶ Arguitur secũ do . Adulter qui infamauit virũ accedendo ad vxorẽ alterius, non tenetur restituere illi in pecunijs illā infamiā quādo in proprio genere non potest, ergo neq; in præsenti casu. Vltimo argumẽtari possumus omnibus argumẽtis , quibus supra ostẽdimus probabiliorẽ esse sententiā illā ꝙ nō tenemur homini restituere læsionẽ corporis secundũ se in alio genere bonorũ . ¶ In hoc dubio dissoluẽdo sunt duæ extremæ sentẽtiæ . Altera est affirmatiua ex glossa in. c. ecclesia. titulo, vt lite pendente nihil innouetur, quā sequitur Scotus in. 4. dist. 15. & Soto vbi supra arti. 3. ad. 4. & Couar. libr. 1. Variar. resol. c. 2. nu. 8. & in repetitione regul. peccatũ . 1. part. versic. sed &. Altera sententia est negatiua, quā habet Syluest. verb. detractio. quæst. 4. PRO decisione huius dubij, sit prima cō clusio . Si iudex per sentẽtiam imponat infamatori pœnā pecuniariā pro restituẽda fama, vel etiā si cōueniāt inter se infamatus & infamator de certa pecuniæ summa, vt infamatus cedat iuri suo: tenebitur infamator in cōscientia reddere illā pecuniā . Hæc cōclusio certissima est apud omnes. Et probatur, quoniā sententia iudicis iusta in foro exteriori & iusta pacta obligant in foro consciẽtiæ : sed huiusmodi sentẽtia & pacta obligāt in foro cōscientię . Probatur minor, quia ad iudicẽ spectat ne delicta maneāt impunita: potest igitur & debet in pœnā peccati cō tra iustitiā , punire & imponere illā pœnā in fauorẽ partis læsæ. Itẽ ipse infamatus habet ius agendi in iudicio cōtra infamatorẽ , ergo vt cedat iuri suo potest recipere pretiũ pecuniarũ . ¶ Secũda cōclusio . Quāuis verosimilis sit pars affirmatiua huius dubij: tamen verosimilior est pars negatiua. Probatur, quoniā licet argumẽta pro vtraq; parte sint probabilia: tamen magis vrgent argumẽta partis negatiuæ. ¶ Tertia cōclusio . Vtraq; sentẽ tia temperāda est à prudenti cōfessario . Etenim si commodè poterit infamator in pecunijs facere restitutionẽ , iniũgat illi vt faciat. At vero si nō cōmodè potest facere, vel nimiũ ægrè ferat dare pecuniā : nō obliget illũ vt faciat talem restitutionẽ : siquidem vtraq; opinio probabilis est. Similes conclusiones posuimus supra in dubio de læsione corporali: fateor tamen ꝙ in præsenti dubio pars affirmatiua videtur mihi probabilior, quam pars affirmatiua alterius dubij de læsione corporali. Et hoc probat quartum argumẽ tum , quod fecimus pro parte affirmatiua. Quapropter sit quarta conclusio. Quando infamatus est talis conditionis respectu infamatoris, ꝙ receptis ab illo pecunijs fit honorabilior in populo: tenetur infamator ad arbitrium boni viri facere restitutionem in pecunijs. Probatur, quia tunc facit restitutionẽ in eodẽ genere, etenim honor & fama eiusdem ordinis bonorum sunt: sed pecuniæ cō siderantur in isto casu velut instrumenta ad restituendam famam in proprio genere: ergo sicut infamator tenetur expendere pecunias in adducendis testibus ad restituendam famam in proprio genere: tenebitur etiam expendere in isto casu, siquidem illis mediā tibus restituitur fama in proprio genere. Et hæc est differentia inter læsionem corporalem membri & infamiam, ꝙ quantumlibet expendantur pecuniæ semper manet mutilatus: at verò infamia pecunijs interdũ obruitur & suffocatur. Et idem est si læsio corporalis fuit contra salutem hominis reparabiliter tamen, tunc enim constat ꝙ læsor tenetur expendere pecunias ad reparandam salutem in proprio genere. ¶ Ad argumenta in oppositum pro parte affirmatiua respondetur ad primũ , ꝙ D. Thom. non est intelligendus de restitutione famæ secundũ se in alio genere bonorũ : sed de damnis cōsequutis ex infamia. Secundo respondetur, quòd D. Thom. potest intelligi quando pecunijs datis reparatur homo in honore & fama iuxta tenorem quartæ conclusionis. Ad secundum argumentũ negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quoniam in casu antecedentis, pecuniæ ancillantur ipsi famæ, deseruiunt enim ad media quibus reparatur fama. At vero in casu consequentis pecunia non ancillaretur famæ sed esset mensura illius & dominaretur ei. Ad tertium argumentum negatur antecedens. Et ad probationem respondetur, nō esse simile conueniens de auro & argento. Etenim aurum & argentum sunt eiusdem ordinis moraliter in humano cōuictu : sunt enim bona vtilia extrinseca homini. At vero fama est superioris ordinis & debetur virtuti: quapropter nullo pretio potest cōmensurari , sicut neque ipsa virtus cui debetur honor & fama. ¶ Ad primam confirmationẽ respondetur, iuxta doctrinam primæ cōclusionis & quartæ. Licitum est enim homini pactum facere cum infamatore, vt recepta pecunia cedat iuri suo: vel etiam quādo mediantibus pecunijs ipsa fama & honor reparatur, tunc potest æstimari ad arbitrium boni viri quantum pecuniæ sit necessarium. Ad secundam confirmationẽ respondetur, quòd in illo casu æquum est vt vir illustris det pecuniam aliquam infamato iuxta moderationem tertiæ cōclusionis : etsi opus fuerit iuxta doctrinam quartæ cōclusionis . Ad vltimum argumentum respōdetur , ex dictis in explicatione secundæ & quartæ conclusionis. ¶ Poterat disputari in pręsenti de restitutione quam tenentur facere hæredes infamatoris. Et rursus quibus hęredibus hominis infamati sit facienda restitutio. Sed tamen hæc difficultas per omnia definiẽda est & determinanda, sicut supra determinauimus de hęredibus hominis qui læsit in bonis corporis alterum, & de hæredibus eius qui læsus est. DVbitatur secũdo . Circa alium modũ restituendi famam. Vtrum infamatus possit condonare famę restitutionem: ita vt ipse infamatus & infamator maneāt tuti in conscientia nulla facta restitutione. In hoc dubio sunt duæ sententiæ. Altera est affirmatiua, quæ innititur huic principio, quòd homo est dominus propriæ famæ. Huius sententiæ est Diuus Antoninus in secunda parte titul. 2. capit. 2. §. tertio. & Adrianus in. 4. in materia de restitutione. Et quodlibeto. 1. artic. 1. Magister Soto vbi supra ad quartum. Et etiam lib. 5. de Iustitia & iure. quæst. 10. artic. 2. Et in relectione de ratione tegendi secretum, membro. 1. quæ stione. 3. ¶ Altera sententia est negatiua, quæ innititur contrario fundamento, quòd homo nō est dominus propriæ famæ. Hāc tenet Caietanus in summa verbo, detractio & infra quæst. 73. artic. 2. & Ioan. Maior in quarto distin. 15. quæst. 16. PRO decisione huius veritatis supponamus ex tractatu de dominio, quòd homo est dominus suæ famæ: & nihilominus inquirimus an ex illo fundamento necessario colligatur non esse peccatum saltem ex genere suo mortale, cōdonare restitutionẽ famæ sine vlla rationabili causa: sed potius sit quasi peccatum prodigalitatis sicut quando homo facit de suo quod vult absque rationabili causa. Pro cuius intelligẽtia aduertendum est, quòd etiam si homo sit dominus propriæ famæ: sunt tamen quidam qui habent propriam famam ex officio, & ex iustitia alijs obligatam, quales sunt prælati respectu subditorum & prædicatores respectu populi cui prædicant. Alij vero non habent obligatam famam suam alijs saltim ex iustitia, quales sunt priuati homines. Secundo notandum est, quòd crimina quæ infamant homines sunt in duplici differentia. Quædam enim non infamant solum propriam personam Prælati, sed etiam infamant ipsos subditos personaliter: qualia sunt crimina in quibus subditi solent plerumq́ue imitari prælatos, cuiusmodi est crimen hæresis. Etenim subditi solent sequi prælatorum doctrinam. Vt si episcopus esset hæreticus præsumerentur oues infectæ hæresi, ac proinde si prælatus notatur de hæ resi: notantur etiam de eodem crimine subditi. Alia sunt crimina quę infamant tantum personaliter personam prælati, ex cuius infamia non sequitur subditos alia infamia, nisi quòd habent pręlatum infamatum. Huius generis sunt crimina in quibus subditi non statim pręsumuntur imitari prælatum: quale est peccatum inuidiæ & ambitionis. His suppositis sit prima conclusio. Præ latus ex cuius infamia sequitur subditorum infamia primi generis: tenetur ex iustitia non condonare famæ restitutionem: ita ꝙ si remissio facta fuerit, nihil valeat. Probatur: prælatus non potest cedere iuri subditorum, quin potius ex officio & iustitia tenetur illud tueri: sed quando subditi notantur de crimine infamiæ propter infamiam prælati habent ius ad famam Prælati & ad propriam: ergo pręlatus non potest condonare restitutionem propriæ famæ. Secunda conclusio. Prælatus ex cuius in famia sequitur non quidem personalis infamia subditorum, sed solum secundi generis infamia: nihilominus adhuc tenetur ipse Prælatus non solum ex charitate, sed etiam ex iustitię titulo, non remittere restitutionem, si modo in officio perseuerare vult. Et in hoc differt ista conclusio à prima. Quòd in casu primæ conclusionis, siue perseueret in officio siue non: tenetur ex iustitia non condonare famę restitutionem. Probatur ergo conclusio secunda. Prę latus tenetur ex officio strictiori vinculo charitatis, quam alij erga subditos: rursus tenetur etiam ex iustitia docere subditos & bonum eis exemplum prębere & fraterna admonitione corripere, & reliqua spiritualia officia impendere. At vero pręlatus infamis etiam in crimine in quo solus ipse notatur, non potest hęc officia commodè pręstare : ergo vera est conclusio. Probatur minor, ex vulgatissimo dicto Diui Gregorij, necesse est vt cuius vita despicitur, doctrina quoque & prędicatio contemnatur. Ex dictis sequitur corollarium, ꝙ infamator in casibus prędictarum conclusionum non manet tutus in conscientia, etiam si infamatus dicat se remittere restitutionem suæ famæ: sed adhuc tenetur restituere ex iustitia. Tertia conclusio. Persona particularis non peccat contra iustitiam si remittat proprię famæ restitutionem. Probatur conclusio, quia ille est dominus suæ famæ & non habet illam obligatam alteri ex iustitia: ergo ex nulla parte potest peccare contra iustitiam condonando restitutionem propriæ famæ. Hinc sequitur corollarium, quòd infamator talis personæ non peccabit contra iustitiam, si non restituat illi famam facta tali condonatione. Quarta conclusio. Persona priuata non peccat mortale peccatum contra charitatem, etiam si absque rationabili causa condonet proprię famę restitutionem. Hęc cō clusio intelligenda est per se loquendo & quantum est ex parte obiecti, scilicet ex parte remissionis proprię , id est ex parte remissionis famę . Etenim ex parte circunstantiarum poterit esse mortale. Probatur conclu sio sic intellecta, qui prodigit totũ censum proprium non peccat mortaliter, quātum est ex parte obiecti, sed solum peccat peccatum prodigalitatis quod ab vniuersis Theologis dicitur veniale ex obiecto: ergo similiter persona priuata quæ propriam famam etiam absque rationabili causa remittit: nō peccabit mortaliter sed venialiter tantum. Hæc conclusio est contra aliquos Theologos modernos, qui tenent esse peccatũ mortale contra charitatem ex genere suo remittere restitutionem propriæ famæ absque rationabili causa, sed profecto non probant: Quoniam illorum argumenta solum efficiunt quod ex circũstātijs erit mortale peccatum. Quæ argumenta ponemns ad probandam quintam conclusionem. Sit igitur quinta conclusio. Ex circunstantijs sæpenumero erit mortale peccatum contra charitatem remittere proprię famæ restitutionẽ : imo vero quotiescunq; est peccatum mortale talis remissio etiam contra iustitiā , prouenit ex circunstantijs: vt patet in prima & secunda conclusione, vbi propter qualitatẽ personæ quæ habet obligatā famam ex officio, efficitur mortale remittere restitutionẽ famæ. Probatur conclusio. Fama vt plurimum necessaria est priuatæ personæ ad cō tinendum ipsum hominem in officio virtutis: experimur enim ꝙ homines infamati statim pręcipites feruntur in vitia: quod etiā docuit D. Tho. supra. q. 33. arti. 7. ergo absq; rationabili causa remittere restitutionẽ propriæ famæ erit contra charitatem propriam sui ipsius, & mortale ex circũstantia , quæ vt plurimum inuenitur in hominibus. Et propterea Sacræ literæ nos admonent. Curam habe de bono nomine: magis enim tibi proderit quam diuitiæ multæ. Et Apostolus alibi inquit, de cætero fratres quæcunq; bonæ famæ facite, seu operamini. Deinde probatur conclusio. Peccare coram alijs frequenter, est peccatũ mortale scandali contra proximi charitatem: sed multo magis præbet occasionem ruinæ qui scandalizat fratrem qui remittit huiusmodi restitutionem: est enim atque si coram oculis omnium peccatum illud quod sibi imponitur peccaret, ergo. Tertio est alia circunstantia, quod amicis consanguineis & familiaribus magna ac cedit infamia ex amici cōsanguinei & familiaris infamia: & obseruandum est in prædictis cōclusionibus , idem esse quantũ attinet ad infamatum, non curare de famæ restitutione: & remittere illam expressè, in quibus enim casibus erit mortale remittere famam: erit etiam mortale non curare de famæ restitutione per media conuenientia & ordinaria. ¶ Hinc sequitur vnum corollarium, ꝙ infamator in casu præcedentis conclusionis, tenebitur saltim ex charitate restituere famam infamato etiam remittenti restitutionem expressè. Si autem nō remittat expressè, sed solum patienter ferat, & nō curet de restitutione, siue hoc faciat prudenter siue imprudẽter : tenebitur nihilominus ex iustitia restituere illi famam. Quemadmodũ licet martyres patienter ferebāt tormenta, & maximè voluntariè propter Deum: tamen Tyranni peccabant contra iustitiā torquentes illos. Ita licet infamatus vel propter Deum patienter ferat, vel propter negligentiam suam, peccet non curādo de bono nomine: nihilominus infamator tenebitur nō solum ex charitate, sed etiam ex iustitia restituere illi famam: quia patientia infamati vel negligentia nō debet fauere infamatori. Et propterea diximus in hac obseruatione, ꝙ quantum ad infamatum, idem erat remittere & non curare: quia non est idem quantum ad infamatorem. ¶ Sit iam sexta cōclusio . Aliquando non solum nullum est peccatum remittere restitutionẽ famæ, vel non curare de illa: sed etiam valde meritorium, videlicet quando fuerit rationalis causa secundum leges prudentiæ & charitatis: de quibus iudicant viri spirituales eruditi doctrina & exemplis Sanctorum. Ratio huius conclusionis est, quoniam quanuis fama & honor sit optimum bonum temporale, tamen ordinatum est ex natura sua ad maius bonum, vel communitatis vel virtutis: sicut & ipsa vita pretiosissima exponitur periculis prudenter & sancte propter huiusmodi maiora bona, ergo. Deinde probatur exemplis Sanctorum, imo & Christi Domini: qui sæpe non curauit de infamia falsorum testimoniorũ quæ aduersum se obijciebantur, vt patet coram Pilato, Iesus autem tacebat. Cuius etiam exẽplo sæpe sancti tacuerunt, dũ falsa crimina imponebātur eis. ¶ Sed est vnũ argumẽ tũ principale contra corollariũ quod intulimus ex prima & secunda conclusione. Diximus in superioribus ꝙ si pater lęsus in bonis corporis: remittat percussori non solũ iniuriam sed etiam damna consequuta: nō tenetur percussor restituere quicquam filijs neque tanquam hæredibus, neque titulo alimentorum ad quæ filij habebant ius, ergo similiter si prælatus condonet restitutionẽ propriæ famæ: non tenebitur infamator famam subditis restituere. Probatur consequentia. Quia sicut prælatus tenetur procurare suam famam pro gubernandis subditis qui sunt filij spirituales: ita etiam pater carnalis tenetur & seipsum & bona sua conseruare pro sustentatione filiorum: ergo eadem est ratio vtriusque casus. Ad hoc argumentum respōdetur , quòd non est eadem ratio sed est magna differentia, quoniam pater carnalis est totalis dominus bonorum suorum: quod si silij habent ius ad illa bona vt sustententur à patre: tamẽ istud ius fundatur non in iustitia commutatiua qua obligetur pater sustẽtare filios: sed fundatur in voluntate & pietate patris, qua tenetur alere filios, & idcirco remittente patre restitutionem illorum bonorum, factũ tenet: quanuis ipse peccet contra pietatem. Quapropter non tenebitur percussor ipsius patris ex iustitia quidquam filijs restituere. At vero prælatus tenetur ex iustitia & ex officio defendere famam subditorum, & propriam famam habet obligatam ex iustitia ad bonam gubernationem subditorum. Ex quo sequitur, quòd si ex infamia prælati sequatur infamia subditorum: tenebitur infamator vtranque famam restituere. Quod si prælatus remiserit restitutionem quod ad se attinet: nihilominus infamator tenebitur restituere subditis famam suam, maxime in casu primæ conclusionis quando notantur subditi de eodem crimine. Nam in casu secundæ conclusionis, si prælatus dimittat officium, non tenebitur infamator vltra restituere quidquam subditis. Ex dictis potest colligi solutio aliorum dubiorũ minorum, scilicet, Vtrùm qui infamauit seipsum teneatur sibi famam reparare? Re spondetur, quòd si pręlatus sit, tenetur ex iustitia reparare famā suā iuxta tenorẽ primæ & secundæ conclusionis: quonia huiusmodi iustitia non consideratur in ordine ad seipsum, sed ad subditos quibus prælatus tenetur ex iustitia commutatiua. At vero si priuata persona sit nunquam peccabit contra iustitiam quæ non est ad seipsum: poterit autem peccare contra charitatem sui ipsius, vel proximi mortaliter vel venialiter, vel tādem nullo modo peccare iuxta tenorem aliarum conclusionum supra positarum. Secũdo colligitur solutio alterius dubij, Vtrùm qui se inuicem infamauerũt possint sibi inuicem condonare famæ restitutionẽ . Dicendum enim est, quòd si prælati sunt non possunt condonare ad inuicem restitutionem, sed peccant etiam contra iustitiam ratione subditorum iuxta tenorẽ primæ & secundæ conclusionis. Si autẽ sunt personæ priuatæ, dicẽdũ est de illis, iuxta tenorẽ aliarũ cōclusionũ . Poterit autẽ cōtingere ꝙ qñ duo ad inuicẽ se infamauerunt nō sit æqualis vtriusq; causa ita vt ambo æqualiter possint cōdonare restitutionem. Tertiò potest colligi solutio specialis difficultatis, Quomodo sit facienda honoris restitutio. Est enim honor eiusdẽ ordinis cũ fama, & debetur virtuti secundùm se, sed differt à fama in eo ꝙ honor exhibetur præsenti: fama vero est de absentibus proprie. D. Tho. in solutione ad tertium, dixit de restitutione honoris. Nos autem ponimus primam conclusionẽ , qui honorem per contumeliā abstulit vel quomodolibet alias, tenetur in eodẽ genere restituere, scilicet, exhibendo reuerentiam iuxta cōditionem personę . Secũdo probatur ex illo ad Rom. 13. "Reddite omnibus debita cui honorẽ honorẽ ," &c. Probatur. Quoniā qui honorem abstulit, iniuriā fecit proximo contra iustitiā cōmutatiuam in re quæ in eodem genere restitui potest, ergo tenebitur in eodem genere restituere. Secunda conclusio. Conuenientissimus modus & aliquādo necessarius ad restituendum honorem, est veniæ petitio. Probatur ex doctrina Augustin. in regula, melior est enim qui quanuis ira sæpe tentetur, tamen impetrare festinat vt sibi dimittat cui se agnoscit fecisse iniuriā : quam qui tardius irasci tur & ad veniam petendam tardius inclinatur. Quibus verbis expressè satisfactionem pro conuitio & maledicto dicit esse veniæ petitionẽ . Et statim subijcit. Qui autẽ nunquā vult petere veniā aut non ex animo petit sine causa est in monasterio, etiāsi inde non proijciatur. Et hæc est communis sententia doctorum. Solus Caietanus infra quæst. 72. art. 3. videtur negare petitionem veniæ esse necessariam ad restituẽdum honorem. At vero ipsemet in opusculo. 17. responsionum, responsione. 13. puncto. 5. explicans locum citatum, sentit omnino nobiscum in hac conclusione. Verum est tamen quòd sunt duæ exceptiones in hac nostra conclusione. Prima est quando prælatus fuit qui fecit iniuriam subdito in honore: iste enim non tenetur petere veniā iuxta doctrinam Diui Augustini, ne regendi frangatur autoritas: sed alia via potest honorare subditum. Idem dicimus de magistris respectu discipulorum, & de illustribus ciuitatis respectu vulgi proportionabiliter ad arbitriũ boni viri. Secunda exceptio est, quādo vsus patriæ & prouintiæ non admittit huiusmodi restitutionem honoris per petitionem veniæ: sed potius talis petitio reputatur & iudicatur noua iniuria. Tunc enim alia via suauior quærenda est, vt iniuriam passus recuperet honorem suum. Diximus hactenus de restitutione faciẽ da pro læsionibus, tam in corpore, quam etiam in fama & in honore. Cæterũ de ipsis læsionibus secundùm se in sequentibus dicendum erit. Præterea. Difficultas huius articuli est circa solutionem ad tertium, vbi D. Tho. agit de restitutione ab eo facienda, qui impedit aliquẽ à cōsequutione præbendæ vel officij. Et quanuis dupliciter possit oriri obligatio restituendi in distributione harum dignitatum, videlicet vel ex parte distributoris qui iniquè diuidit atque distribuit, vel ex parte iniustè impedientis bonam distributionem: tamen in præsenti, solum facimus sermonem de obligatione restituendi quatenetur impediens bonam distributionem. Nam de priori obligatione vniuersaliter agendum est in quæst. 63. DVbitatur duodecimo & vltimo in hoc articulo, Vtrũ vniuersaliter om nis impediens iniustè, vel per dolũ aut fraudem, alterũ à consequutione officij vel beneficij, teneatur illi restituere? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ad hoc ꝙ propriè dicatur restitutio, necesse est quòd aliquis sit deiectus à dominio vel possessione rei suæ, vt verè dicatur restitui. Sed ille qui impeditur à consequutione eius quod nondum habet videlicet beneficij, non est deiectus à dominio vel possessione rei suæ: ergo qui impediuit non tenetur restituere. Secundò arguitur. Qui per fraudem aut dolum impedit dignũ à consequutione beneficij vt præbenda detur digniori, nō tenetur restituere, & tamen iniustè impedit videlicet per fraudem & dolũ , ergo illa non est vniuersalis regula. Maior videtur esse doctrina D. Tho. in solutione ad tertium, vbi docet quòd qui impedit dignum à consequutione beneficij propter bonum Ecclesiæ, vt detur digniori: non tenetur restituere quidquam. Confirmatur. Quoniā animus impedientis bene vel male affectus, nihil confert ad rationem iniustitiæ: sed pertinebit affectus ille ad charitatem vel ad odium proximi. At vero obligatio restituendi pensatur ex iniuria & damno dato, ergo nihil refert quòd impediens intendat bonũ ecclesiæ vel non intendat: vt teneatur restituere præbendam: quanuis alias tenebitur ad restitutionem famæ si infamauit eum, vt impediretur à consequutione beneficij. Tertiò arguitur. Ipsemet oppositor qui petit beneficium simul cum alijs candidatis siue oppositoribus concurrentibus, quos ipse cognouit esse digniores se, impedit iniuste alios digniores à consequutione præ bendæ: & tamen si sibi conferatur præbenda non tenebitur ad vllam restitutionem faciendam: ergo non est vniuersalis regula. Minor probatur ex communi consensu & vsu omnium. Maior autem probatur. Quia ille inducit electores in hunc errorem vt existiment se digniorem esse cæ teris, ergo. Quartò arguitur, & intendimus probare quòd saltem quando solis precibus, induxit aliquis electores vt conferant beneficium minus digno vel certè indigno: non teneatur ad restitutionem digniori vel digno im pedito ad consequutionem beneficij. Est argumentum à simili. Quando aliquis precibus aut consilio induxit aliquem, ne daret eleemosynam pauperi, vel ne relinqueret hæreditatem vel legatum vel quamlibet liberam donationem, non tenetur ad aliquā restitutionem faciendam ei quem impediuit à consequutione beneficij, ergo neque in nostro casu tenebitur ille ad restitutionem aliquam faciendam. Antecedens ab omnibus conceditur: consequentia probatur. Quoniam idcirco in casu exempli adducti, nō tenetur impediens restituere: quia impeditus nondum erat assequutus illud beneficium, quin potius assecutio pendebat ex libera voluntate collatoris. Sed hoc ipsum contingit, quando quis precibus inducit collatorem vt conferat præbendam: ergo non tenetur ad restitutionem. Vltimò arguitur. Ipsemet distributor si iniquè distribuat prætermittens digniorem, conferens beneficium digno: imò etiam indigno: non tenetur ad aliquam restitutionem faciendam digniori vel digno, ergo multo minus tenebitur, qui induxit illum solis precibus vt ita distribueret. Antecedens ferè ab omnibus doctoribus nostri temporis conceditur: qui solum aiunt, quòd si qua restitutio facienda est quando elegit indignum: illa facienda erit ecclesiæ vel communitati, cui accidit incommodum & malum ex electione indigni. Consequentia probatur. Quia quādo causa principalis alicuius actionis non tenetur ad restitutionem: minus videtur obligari causa minus principalis. Et confirmatur. Quia si impediens teneretur in prædicto casu ad restitutionem faciendam: teneretur ad restitutionem faciendam totius damni illati. Hoc autem est falsum, vt docet Diuus Thomas ad tertium, vbi ait, quòd non tenetur in totum restituere, sed ad arbitrium boni viri. Sequela probatur. Distributor ipse, si teneretur ad restitutionem, teneretur ad restitutionem totius damni illati, ergo etiam ille qui induxit eum ad prædictam restitutionem: sicut qui induxit alterum vt occidat hominem. IN hoc grauissimo dubio prima sententia est Scoti, Ricardi, & aliorum in 4. as serentium, quòd ille qui impediuit alterum à consequutione beneficij, si id fecit intendens commodum suum vel amici: non tenetur ad vllam restitutionem faciendam. Si tamen id fecit in odium impediti vt ei malum faciat: tenetur ad restitutionem. Et aliqui existimant quòd D. Thom. ad 4. supra fauet huic sententiæ. Veruntamen sententia Diui Thomæ explicabitur sequentibus conclusionibus. Prima conclusio est. Quod impediens aliquem iustè à consequutione præbendæ, videlicet, intendens honorem Dei vel vtilitatem ecclesiæ, procuret quòd detur digniori: nō tenetur ad aliquā restitutionem. Secunda conclusio. Qui impedit iniustè, intendens impediti nocumentum, consulens quòd non detur digno præbenda antequam sit firmatum quòd ei detur: tenetur ad aliquam restitutionem faciendam ad arbitrium boni viri. Tertia conclusio. Si iam firmatum erat vt daretur præbenda alicui, & alius propter indebitam causam procuret quòd reuocetur propositum illud: tenetur ad restitutionem æqualis, scilicet, totius damni. Ecce in istis conclusionibus D. Thom. nihil fauet prædictæ sententiæ. Alia sententia est cuiusdam Geraldi, qui statuit regulam generalem. Quoties quis impedit alterum ab eo quod nondum erat sui iuris: non fit ei ad restitutionem obnoxius. Refert istum autorẽ Adrian. in 4. Sententiarum in materia de restitutione, fol. 47. & Magister Soto art. 3. vbi supra ad sextum. ipse vero Magister Soto asserit, quòd is qui precibus aut consilio impedit dignum aut digniorem à consequutione officij publici: nō tenetur ad aliquam restitutionem faciendam impedito. Si autem per vim aut fraudem impedierit: tenetur ad restitutionem faciendam magis vel minus, iuxta moderationẽ Diui Thomæ ad quartum. In eadem sententia est Nauarro in Manuali. capit. 17. à numer. 69. & deinceps. Vltima sententia est asserentium, ꝙ ille solum tenebitur ad restitutionẽ in casu nostri dubij, qui impedit iniustè dignum à cō sequutione præbendæ: is autem qui impedit iuste, quocunque animo id fecerit non tenetur ad restitutionem. Hæc sentẽtia videtur mihi esse D. Thom. & est Caietani super hunc artic. in solutione ad quartum. Hanc sequutus fuit Magister Victoria. PRO decisione huius rei & intelligẽtia D. Tho. notandũ est primò, ꝙ bona à quorũ assecutione potest aliquis impediri sunt in duplici differẽtia . Quædā sunt ei debita ex iustitia, siue commutatiua siue distributiua. Alia vero non quidem ex iustitia, sed solum ex liberalitate & misericordia alterius expectantur. Exemplum primi est, in bonis publicis quæ ex iustitia distributiua debẽtur ciuibus pro qualitate meritorũ . Exemplum secũdi est in bonis gratuitis, scilicet, in largitis eleemosynis. Rursus bona publica quæ ex iustitia distributiua debentur diuidi possunt in duplici differentia. Quædam quæ potissime destinata sunt in commodum & fauorem personarũ : quædā vero quæ licet aliquo modo ordinata sint in fauorẽ personarũ , tamen per se primo instituta sunt in cōmodũ & vtilitatẽ reipublicæ. Exemplum primi est in ærario publico quod distribuitur per singulos ciues. Exemplum secundi est, in publicis magistratibus & officijs, siue ecclesiasticis siue secularibus. Notandũ est secũdò , ꝙ duobus modis potest aliquis impedire aliquem à cōsequutione alicuius boni, videlicet iustè vel iniustè. Iustè quidẽ dicetur quis impedire alterũ , quando neq; contra cōmutatiuā iustitiā neq; distributiuā quid facit. v. g. si quis sine vi & dolo impediat dignũ vel minus dignũ à cōsequutione beneficij iustè facit. Rursus dupliciter potest contingere ꝙ aliquis iustè impediat alterum. Vno modo iustè formaliter secundũ rationẽ formalẽ virtutis iustitiæ perfectæ, videlicet, quādo impedit propter debitũ finẽ debito loco & tempore, & cũ reliquis circũstantijs virtutis. Altero modo potest impedire iustè materialiter, & quantũ ad substantiā actus: nō violans iustitiā cōmutatiuā vel distributiuā . Vt si aliquis imprudenter maloq́ue animo, & propter malum finẽ impediat à consequutione boni alicuius. Iniustè vero potest quis impedire alterum. Primò quidem contra iustitiam cōmutatiuam tantum. Secundò cōtra distributiuā tantum. Tertiò cōtra vtranq; simul. Exemplũ primi, in eo quiper vim aut fraudem impedit indignũ aut minus dignum à consequutione boni. Exemplum secũdi est in eo qui absque vi & dolo impedit digniorem à consequutione præbendæ. Exemplũ tertij est in eo qui vi aut fraude adhibita, impedit digniorem à consequutione præbendæ. Rursus qui iniustè impedit contra iustitiam commutatiuam tantum, aliquando procurat distributiuam iustitiam bene exerceri. V. g. si impediat indignum vt detur beneficium digno, vel impediat minus dignum vt detur digniori. Quandoque vero non procurat iustitiam distributiuam . v. g. si impediat dignum vt detur æquè digno. Denique aduertendum est, quòd quanuis præsens quæstio principaliter instituatur de officijs publicis distribuendis, & de impedimento bonæ & debitæ distributionis: tamen obiter etiam definiemus illam respectu cuiuslibet boni quod aliquis intendit vel sperat. Prima conclusio. Qui per medium aliquod tantum contra iustitiam commutatiuam, impedit alterum à consequutione boni quod non est sibi debitum ex iustitia, sed ex liberalitate: tenetur ad restitutionem faciendam. Si autem non impediat per vim aut fraudem: non tenetur ad restitutionem. Prima pars cōclusionis probatur. Quia per restitutionem debet reparari omnis læsio contra iustitiam commutatiuam & omnia damna, ergo qui per tale medium contra iustitiam commutatiuam impediuit aliquem à cōsequutione boni quod erat in promptu obtinere, etiam si obtinẽdum ex misericordia vel liberalitate alterius: tenebitur ad restitutionem faciendā illius damni consecuti ex iniustitia quam ab altero passus est. Secundò probatur conclusio. Qui per vim illatā in bonis corporis, vel etiā per infamiā , fuit causa ꝙ proximus nō obtineret aliquod bonũ : tenetur ad restitutionẽ illius boni, vt definitum est in superioribus, ergo etiam in casu nostræ conclusionis tenebitur qui impediuit per aliquod medium cō tra iustitiam commutatiuam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex opposita ratione. Ille non facit aliquid contra iustitiā commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur restituere. Probatur cōsequentia . Quia sola læsio cōtra iustitiam, obligat ad restitutionem. Hæc conclusio asseritur ab omnibus fere saltem quoad secundam partem, quantum vero ad primam partem videtur Caietanus aliquo modo contrariari in hoc artic. dub. 6. asserit enim vniuersali ter, quòd qui impedit alterum à consequutione huiusmodi bonorum, non tenetur ad restitutionem, etiam si faciat id ex odio. Ad eundem modum loquitur in Summa, verbo, restitutio. Sed profecto Caiet. nullibi dicit expresse, ꝙ si apponat medium contra iustitiam commutatiuam per quòd impediat alterum à consequutione talis boni, nō teneatur ad restitutionem: sed solum dicit, etiam si id faciat ex odio. Et sic Caietanus intelligendus erit quando non interuenit vis aut dolus. Syluester autem in verbo restitutio. 3. §. vltimo. magis videtur aduersari nostræ sententiæ: sed nos demonstrationem illam existimamus. Secunda conclusio. Quandocunque aliquis impedierit ciuem à consequutione boni quod sibi conueniebat ex iustitia distributiua, & institutum erat principaliter in bonum particulare ciuium: tenebitur restituere, etiam si solis precibus absque dolo & fraude impedierit. Hæc conclusio communis esse debet consensus omnium doctorũ : & probatur. Distributor ipse minister reipublicæ, si non distribuat illa bona secundùm proportionem iustitiæ distributiuæ, tenebitur ad restitutionem faciendam illi, cui minus dedit: sed qui impedit distributorem etiam solis precibus & consilio quominus exerceat rectè officium ministri distribuentis est concausa illius damni quod alteri prouenit: ergo similiter ad restitutionem tenebitur: quoniam omnis consulens aut deprecans vt fiat iniustitia alteri: tenetur similiter ad restitutionem cum illo qui facit iniustitiam, quando suo consilio vel precibus mouit alterum vt faceret iniustitiam. Secundo probatur exemplo. Qui impedit œconomum solum consilio & rogatu, ne elargiatur eleemosynam illi pauperi cui dominus fieri pręceperat : tenetur ad restitutiouem , ergo etiam in nostro casu, quoniā distributor per omnia quantum ad hoc simi lis est œconomo. Tenetur enim singulis ciuibus distribuere huiusmodi bona secundũ voluntatem reipublicæ, quæ domina est illorum bonorũ . Sed de ista cōclusione & ratione illius, dicemus postea copiosiùs quæ stione sequẽti . Hactenus diximus de bonis priuatis in cōclusione prima, & publicis ordinatis in bonũ particulare. At vero de bonis publicis destinatis principaliter in cōmodum communitatis, sit tertia conclusio. Qui impedit iuste formaliter aliquem à consequutionem officij publici, non tenetur ad aliquā restitutionẽ . Qui autem impedierit iuste materialiter tantum, peccabit quidẽ : nō tamen tenebitur ad vllā restitutionem faciendam. Sit exemplũ primæ partis conclusionis, in illo qui bono animo attentis omnibus circunstantijs impediuit indignũ , vel minus dignũ à consequutione beneficij. Exemplũ secundæ partis, est in eo qui malo animo & malo fine idipsum fecerit, sine fraude tamen aut vi. Vtraque pars conclusionis videtur euidens, quia ille operatur secundũ virtutẽ , ergo ad nullā tenetur restitutionẽ . Secunda vero probatur. Quoniā euidẽs est ꝙ solius iustitiæ violatio obligat ad restitutionẽ . Qui autẽ illo modo impedit, solum peccat cōtra charitatem & prudentiam: ergo nō tenetur ad restitutionem. Quarta conclusio. Qui impedit iniuste contra cōmutatiuā iustitiam procurans tamen, ꝙ iustitia distributiua seruetur procurans ꝙ officiũ detur digniori, tenetur ad restitutionẽ iniuriæ illatæ cōtra iustitiā cōmutatiuam : non tamen tenetur ad restitutionẽ officij ablati. Itaque si vi aut fraus cōtra minus dignum æstimetur centum aureos, debet restituere centum aureos, nihil tamen pro beneficio ablato, etiam si aliàs certissime minus dignus assequuturus erat officiũ . Prima pars conclusionis manifesta est, quia læsio contra iustitiam commutatiuam reparanda est restitutio. Secunda vero pars, quòd ista restitutio non sit extendenda ad restitutionem beneficij vel officij. Probatur. Quia illud officium debebatur secundùm iustitiam distributiuam digniori, ergo minus digno nō est facienda restitutio. Probatur consequentia. Quia quanuis dignus absolutè consideratus ius habet, vt se opponat officio vel beneficio: tamen comparatione dignioris non propriè impeditur ius illius ad beneficium: quia comparatione dignioris nō habet ius legitimum vt acquirat beneficium secundùm iustitiam distributiuam. Secundò probatur. Quoniam si ipsemet minister distributor consentiret cum fraude & dolo, vt minus dignus impediretur à consequutione officij vel beneficij non teneretur ad aliquam restitutionem beneficij quod datum est digniori: nā ipse ita tenebatur distribuere vt daret digniori, ergo neque alter tenetur restituere qui fuit cō causa per fraudem & dolum, vt auferretur à minus digno & daretur digniori, siquidẽ causa & concausa æqualiter tenentur ad restitutionem. Ex hoc sequitur, quòd etiam si ille qui impediuit per fraudem & dolum contra iustitiam commutatiuam minus dignum à consequutione beneficij non procurauerit bonum iustitiæ distributiuæ. Tamen illud consequutum est, vt daretur digniori: non tenebitur ad aliquam restitutionem beneficij faciendam minus digno magis quam ipse distributor. Ratio huius est, quia restitutio non obligat propter solum malum animum iniquè operantis, sed propter damnum reuera consequutum, ad cuius contrarium bonum habebat ius ille qui impeditus est. Quinta conclusio. Qui impedit iniustè contra iustitiam commutatiuam tantum, si ex actione illius consequutum est quòd seruetur distributiua, siue per se siue per accidens, non tenebitur ad restitutionem faciendam pro beneficio, etiam si ipse intenderet quòd eligeretur indignus. Cuius ratio est eadem atque corollarij præcedentis. Sexta conclusio. Qui per vim aut fraudem impediuit dignum vt daretur beneficium æquè digno, vel reuera ita consequutum est quòd propter eius impedimentum daretur beneficium æquè digno, nihilominus ille tenetur ad restitutionem. Probatur ex celebri regula, si tua culpa damnum datum est, &c. sed culpa eius qui impediuit dignum per vim aut fraudem datum est illi hoc damnũ quod caret beneficio quod erat habiturus iure optimo, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Quia quanuis oppo sitores sint æquè digni, tamen ille qui per vim & fraudem impeditur, habebat ius magis propinquum ad obtinendum beneficiũ quam alij, ergo qui contra iustitiam cōmutatiuam impediuit illam propinquitatem, tenebitur ad restitutionem illius damni. Hic sequitur, quòd si per vim aut fraudẽ reuera ille non fuit impeditus, licet iniquus intenderit impedire, non tenebitur ad restitutionem si alteri æquè digno datum est beneficium. Ratio est à contrario cōclusionis præcedentis. Etenim reuera per fraudem & dolum non est datum illi hoc damnum, quoniam etiam si abfuisset vis aut fraus ille non erat consequuturus beneficium. Sed est obiectio contra istam conclusionem. Nam in quarta conclusione dictũ est qui tantum impedit contra iustitiam commutatiuam etiam per fraudem & dolum nō tenetur ad restitutionem beneficij, quia non læsit iustitiam distributiuā : sed hoc ipsum cōtingit in casu sextæ cōclusionis , ergo eadem est vtriusque ratio. Ad hoc argumẽ tum respondent quidā , esse differentiā in eo ꝙ in casu quartæ conclusionis non solũ nō læditur iustitia distributiua, sed etiā procuratur & consequitur recta distributio iustitiæ distributiuę ꝙ beneficiũ detur digniori. At vero in casu sextæ conclusionis quanuis non lædatur iustitia distributiua tamen nō procuratur nec consequitur. Nihilominus nobis alia solutio videtur melior, videlicet, ꝙ est impertinens quòd procuretur iustitia distributiua quando non consequitur talis rectitudo: si autem cōsequitur , etiam si quis procurauerit oppositum per iniquitatem non tenebitur ad restitutionem beneficij faciendam digno quem impediuit. Est igitur differentia inter casum quartæ conclusionis & sextæ, ꝙ peccatum contra iustitiā cōmutatiuā cōmissum in casu conclusionis sextæ extendit se ad maius damnũ eius qui impeditur, videlicet, ꝙ cæteris paribus ille erat propinquior assecutioni beneficij, eo ꝙ distributor paratus erat illi cōferre nisi per iniquitatẽ alterius, scilicet, fraudẽ vel dolũ aut vim auerteretur eius animus vt illi nō conferret: & hoc est damnũ quod consequitur ex iniquitate alterius contra iustitiam commutatiuam, ac proinde tenetur restituere beneficium: at vero in casu quartæ conclusionis datur beneficium digniori, respectu cuius dignus non habebat ius. Sed dicet aliquis: quid erit si per preces vel cōsilium impediat aliquis dignum ad quem animus distributoris erat iam inclinatus vt conferret illi beneficium, & propter preces vel consilium alterius auersus est ab illo animo & contulit beneficium alteri æquè digno. An tunc impediens teneatur restituere beneficium. Respondetur, quòd non tenetur restituere. Ratio est manifesta. Quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam neque distributiuam, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur antecedens. Quia ille precatur & consulit id quod distributor posset iuste facere, ergo non peccat contra iustitiam distributiuam nec cōmutatiuam . Item medium quo vtitur, scilicet, preces & consilium absque vi & fraude non est contra iustitiam cōmutatiuam respectu digni quem impedit. Probatur. Quia licitum est vnicuiq; rogare pro amico æqualiter digno absque vi & fraude respectu alterius digni. Septima conclusio. Asseritur à quibusdā modernis Theologis sub ista forma. Omnis qui impedit iniustè contra iustitiam distributiuam tantum, etiam si non vtatur vi aut fraude, sed roget vel consulat vt beneficium detur minus digno tenetur ad restitutionem faciendam pro beneficio digniori impedito. Hæc conclusio videtur necessario coniuncta cum sententia quæ asserit ꝙ distributor qui violat iustitiam distributiuam tenetur ad restitutionem digniori faciendam, quæ quidem sentẽtia , vt dicemus quæst. sequenti, verior est. Sed nunc probatur conclusio, quia D. Tho. in responsione ad quartum, nullam aliam iustitiā assignat in eo qui impedit iustè, nisi ꝙ ille procurat quòd detur præbenda digniori. Item nullā iniustitiam aliam assignat in eo qui impedit iniustè, nisi quòd præbenda detur minus digno, sed illa iustitia ꝙ præbenda detur digniori distributiua est & illa iniustitia quòd præbenda detur minus digno contra distributiuam tantum est, ergo ex hac sola radice quòd læditur iustitia distributiua tantũ , tenebitur ad restitutionem, non solum distributor, sed etiam impediens & cōsulens . Secundò. D. Tho. absolutè pronũtiat quod qui impedit iniustè, tenetur ad restitutionẽ faciendam nulla facta mentione fraudis aut violentiæ, sed qui contra iustitiam distributiuam tantum impedit digniorem, reuera iniustè impedit non minus, imo magis quā si contra iustitiam commutatiuam tantum impediret, eo quòd iustitia distributiua prę stantior est quam commutatiua: reperitur enim in Deo propriè non autem commutatiua, ergo tenebitur ad restitutionem qui contra tantum iustitiam distributiuam impedit digniorem. Denique D. Tho. expresse dicit, quòd qui impedit ne præbenda detur digno vel digniori, consulens quòd ei nō detur tenetur, ad restitutionem, sed iste tantum peccat contra iustitiam distributiuam, ergo conclusio posita est expressa sententia Diui Thomæ. Nihilominus his non obstantibus ostendemus diligenter in quæst. 63. sequẽti . quòd nisi in violatione iustitiæ distributiuæ interueniat læsio contra iustitiam cōmutatiuam expressa vel virtualis, nunquam oritur ratio vel obligatio restituendi. V. g. si distributor sit absolutus dominus distribuendorum bonorum, potest quidem ille exercere iustitiam distributiuā . At vero non poterit peccare cōtra iustitiam commutiuam etiam si minus dignis maiora conferat. Et ratio est, quia facit de suo quod vult neque tenetur aliunde ex vi iustitiæ commutatiuæ rectè exercere officiũ iustitię distributiuæ. Exemplum huius esse potest in Rege qui ex proprio patrimonio velit militibus aliquod beneficium conferre. Tunc enim etiāsi minus dignis maiora conferat, non tenebitur ad aliquā restitutionem. Hoc ipsum magis lucet in Deo qui exercet iustitiā distributiuā proprissimè quādo vult & reddit vnicuiq; secundũ opera sua. At vero si Deus de facto velit maioribus meritis minus præmiũ conferre, non teneretur ad restitutionẽ , sed quia dixit ꝙ redditurus est vnicuique secundùm opera sua, non esset verax & fidelis, nisi ita distribueret. Sic igitur in proposito dicemus, ꝙ impediens etiam absque vi & fraude ne detur beneficium digniori, facit quidem contra iustitiā distributiuā expresse & formaliter, sed tamẽ tenetur ad restitutionẽ quia virtualiter facit contra iustitiam commutatiuam, quia ex iustitia commutatiua tenetur vnusquisque non impedire ius alienum. At vero dignior habet ius ad beneficium respectu distributoris qui tenetur digniori conferre, quanuis nō teneatur vnusquisque ex iustitia commutatiua illud procurare, tamen tenetur illud non impedire. Item est alia ratio quare ille peccet contra iustitiam commutatiuam, quia ipse distributor cum non sit dominus absolutus illorum bonorum, tenetur ex iustitia commutatiua rectè exercere officium distributoris, quandiu vult esse dispensator reipublicæ quæ domina est illorum bonorum & idcircò tenetur illa bona dispensare secundùm voluntatem domini. Hinc igitur est quòd consulens & rogans ne recte exerceat officium distributoris peccet idem peccatum quod peccat ipse distributor contra iustitiam commutatiuam, sicut qui consuleret alicui ministro quòd non daret eleemosynam secundùm voluntatem domini teneretur etiam ipsi pauperi restituere. Habemus igitur intentum quòd obligatio restituendi semper oritur ex læsione iustitiæ commutatiuæ expressa & formali vel saltem virtuali. Vnde sit septima conclusio. Si intelligatur expressè & formaliter vel virtualiter de impedimento contra iustitiam commutatiuam tantum vera est, si autem dictio exclusiua, tantum, excludat læ sionem virtualem falsa est. Denique circa omnia prædicta de restitutione pro beneficio totaliter vel in parte obseruāda est mens & intentio distributoris. Etenim si nulla est intentio moraliter loquendo quòd distributor collaturus est beneficium impedito etiā per iniquitatem non tenebitur intẽdens impedire ad aliquam restitutionem faciendā , si autem aliqua spes erat, sed non certa moraliter loquendo, tunc intendens impedire, tenetur ad arbitrium boni viri aliquam partem restituere. Si verò certissima spes erat, quòd ille impeditus assecuturus erat officium vel beneficium, tunc qui iniustè impediuit tenebitur ad restitutionem æqualis. Rursus ex parte impedientis multum confert considerare intentionem illius: aliquando enim bona fides eius excusabit eum à re stitutione. V. g. si Petrus intendebat eligere digniorem neque sibi cōstabat quòd per suam diligentiā forte eligeretur indignior, tunc etiam si indignissimus euadat electus non tenetur ad aliquam restitutionẽ , quia neque obligatur ratione iniuriosæ actionis, neque ratione rei acceptæ. Sed contra huiusmodi obseruationes, & ea quæ supra dicta sunt in prima & tertia cō clusione est argumentum ex Iurisconsulto ex. l. 1. §. denique. &. l. 2. §. idem Labeo. ff. de aqua pluuiali arcenda. vbi inquit, quòd si vicinus superior fontem aut torrẽtem qui per fundum suum decurrit & in inferioris vicini prędium deuoluitur auerterit. Siquidem animo nocẽdi vicino id fecerit est iniurius & tenetur ad restitutionem: si autem id fecerit vt sibi suisq́ue rebus prospiciat aut consulat non est iniurius, neque tenetur ad restitutionem. Confirmatur ex. l. Proculus. ff. de damno infecto. vbi simile quid habetur, imo vero D. Tho. in solutione ad quartum huius articuli inquit, quòd qui impedit iniustè tenetur ad restitutionẽ . Et ponit exemplum. Si quis intendit nocumẽtum eius qui impedit propter odium & vindictam. Ad hanc obiectionem respōdetur primò cum Iurisperitis doctissimis nostri temporis, leges illas esse pœnales & punire odiũ quod exercere potest vicinus contra vicinum: at vero pœna non incurritur ante iudicis sententiam & condemnationem. Respondetur secundò & melius leges illas non esse pœnales sed directiuas, & tribuere ius fontis aut torrentis ei per cuius agrum fons vel torrẽs præterlabitur ea conditione, vt suis & sibi necessaria prouideat, quòd si non fuerit ei necessarius totus fons aut torrens tribuit ius vicino inferiori in cuius agrum decurrit, & consequenter si non existenti tali necessitate auertat fontem etiam si ex odio id faciat, non tenetur ad aliquam restitutionem. Et ratio est, quia odium illud non est causa iniuriæ: leges autem loquũtur ex odio ex quo tanquam ex causa oritur illa iniuria. Eodem modo respondetur ad legem Proculus. vbi est similis casus. At vero ad Diuum Thom. respondetur, quòd ille solum intendit quòd qui fuit causa damni iniustè teneatur ad restitutionem, & quoniā vt plurimum causa huius nocumenti est odium & vindicta: posuit exemplũ in eo qui ex odio impediebat rectè fieri distributionem officiorum vel beneficiorum: quod autem dicit Diuus Tho. in solutione ad quartum. in vltimis verbis, quòd si aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur animus firmus distributoris qui decreuerat dare beneficium digniori tenetur ad restitutionem, diuersimodè intelligitur à discipulis D. Tho. quidam enim inter quos est Magister Soto vbi supra, aiunt indebitam causam esse tantum vim vel fraudem aut dolum. Alijs vero videtur ꝙ D. Thom. vniuersaliter loquatur de indebita causa, ita vt per indebitam causam intelligatur siue sit contra iustitiam commutatiuam per vim aut fraudem siue contra distributiuam tantum. Nobis autem videtur quòd planius intelligatur per indebitam causam quādo aliquis procurat quomodocunque, quòd præ benda non detur minus digno & auferatur à digniori siue id faciat per dolum aut vim siue per preces aut cōsilia , siue per pretium aut quomodocunq; hoc fiat. Cæterum iam nos diximus quòd per solam læsionem & violationem iustitiæ distributiuæ nũquam oritur obligatio restitutionis. Hactenus diximus de restitutione quam debet facere impediens ipsi impedito. At vero de restitutione quæ facienda est Ecclesiæ vel communitati communis est sententia doctorũ , quòd impediens digniorem, si tamen officium vel beneficium conferatur digno nō tenetur ad aliquam restitutionem faciendā communitati quomodocunque impedierit. Sed tamen hæc sententia quantumlibet communis diligenter examinabitur in quæ stione 63. sequenti. Ad argumenta quæ posita sunt in principio huius dubij facile est respōdere . Ad primum respondetur, quòd quanuis aufertur ius vel committitur fraus & dolus contra aliquem, manifestum est, quòd aufertur ab illo id ad quod habet ius acquisitum, videlicet libertas ꝓpria vel cognitio veritatis vel etiā fama, quapropter qui sic impedit tenetur ad omnia damna quæ cōsequuntur inde, quādo vero læditur iustitia distributiua tantum expressè & formaliter vt in casu se ptimæ conclusionis à nobis explicatum est, tunc etiā aufertur ab impedito illud quod erat in promptu vt esset suum secundum voluntatem reipublicæ: & hoc sufficit vt ex necessitate facienda sit illi restitutio quia ibi latet violatio commutatiuæ iustitiæ eo quòd impediens procurat, quòd distributor qui est minister non distribuat illa bona secundum voluntatem domini. Vnde vterq; peccat contra commutatiuam iustitiam. Ad secundum argumentum respōdetur quòd impediens per vim aut fraudem minus dignũ non tenetur ad aliquam restitutionem pro beneficio. Sed tantum tenetur ad restitutionem iniuriæ factæ contra iustitiam commutatiuam, reddendo illi libertatem vel famam suam. Ad confirmationem respondetur, quòd animus bene vel male affectus non obligat ad restitutionem neque liberat à restitutione, sed nocumentum reuera illatum obligat ad restitutionem. Ad tertium argumentum respondetur. Raros esse homines qui sint recti iudices suorum meritorũ , sed esto ita quòd aliquis modestus intelligat se quidem esse minus dignum alijs candidatis seu oppositoribus, sed tamen non iudicat se esse indignum, si enim hoc iudicaret peccaret certè concurrendo cum alijs dignis, etsi obtineret præ bendam teneretur illā renuntiare & restituere digno à quo ablata est. Quod si fuerit dignus non peccat concurrendo cum alijs quos nouit esse digniores, sed licitè potest proponere sua merita in veritate coram iudicibus. Ratio est quia non tenetur ipse docere electores quanuis sit dignior, sed ipsi electores tenentur ex officio hoc examinare. Item quia sæpe contingit, vt qui minus dignus est in oculis suis sit dignior respectu communitatis. Ad quartum argumentum respondetur negando consequentiam quoniam gratuitũ donum non debetur ex iustitia impedito. Cæterum officium publicũ debetur ex iustitia distributiua digniori. Ad quintum argumentum respondetur, quòd etiā ipse distributor tenetur si iniquè distribuat ad restitutionem faciendam digniori, quia non est dominus distributionis bonorum, sed minister & tenetur distribuere secundum voluntatem Domini. Ad cōfirmationem negatur sequela quoniam distributor tenetur ex officio applicare secundum iustitiæ distributiuæ formam beneficium digniori, neque ab ista applicatione potest impediri nisi culpa sua, at vero ille qui impedit non tenebatur ex officio applicare illud beneficium digniori: & rursus gerit illud negotium contra digniorem qui aliâs multipliciter poterat impediri: & propterea nō semper tenetur ad restitutionem ęqualis quāuis distributor teneatur. Reliqua quæ poterant hic examinari remittuntur ad quæstionem 63. ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm sufficiat restituere simplum quod iniustè ablatum est. AD Tertium sic proceditur.{ Infra arti. 4. corp. Et 12. q. 105. artic. 8. ad 9. Et 4. di. 15. q. 1. artic. 5. q. 2. ad 5. } Videtur, quòd non sufficiat restituere simplũ quod iniustè ablatum est. Dicitur enim Exod. 22. S"i quis furatus fuerit bouem aut ouem: & occiderit vel vendiderit: quinque boues pro vno boue restituet: & quatuor oues pro vna oue." Sed quilibet tenetur mandatum diuinę legis obseruare. Ergo ille qui furatur, tenetur restituere quadruplũ , vel quintuplum. ¶ 2 Præterea. "Ea quę scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt": vt dicitur ad Rom. 15. Sed Lucæ 19. Zachæus dixit ad Dominũ : "Si quẽ defraudaui, reddo quadruplum." Ergo homo debet restituere multiplicatum id quod iniustè accepit. ¶ 3 Præterea. Nulli potest iustè auferri id quod dare nō debet. Sed iudex iustè aufert ab eo qui furatus est plus quàm furatus est pro emenda. Ergo homo debet illud soluere: & ita nō sufficit reddere simplum. SED contra est, quod restitutio reducit ad æqualitatem quod inæ qualiter ablatũ est. Sed aliquis reddendo quod accepit simplum, reducit ad æqualitatem. Ergo solum tenetur restituere tantum quātum accepit. RESPONDEO dicendum, quòd cùm aliquis iniustè accipit rẽ alienam, duo sunt ibi cōsideranda : quorum vnum est inæqualitas ex parte rei, quæ quandoque est sine iniustitia, vt patet in mutuis. Aliud autem est iniustitiæ culpa, quæ potest esse etiam cum æqualitate rei: puta cùm aliquis intendit inferre violentiam, sed non præualet. Quā tum ergo ad primum, adhibetur remedium per restitutionem: inquā tum per eam æqualitas reparatur: ad quod sufficit quòd restituat tantum quantum habuerit de alieno. Sed quantum ad culpam, adhibetur remedium per pœnam, cuius inflictio pertinet ad iudicẽ . Et ideo antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur restituere plus quàm accepit. Sed postquam condẽnatus est, tenetur pœnā soluere. Et per hoc patet responsio ad primum: quia lex illa determinatiua est pœnæ per iudicem infligendæ: & quamuis ad obseruantiam iudicialis præcepti nullus teneatur post Christi aduentum, vt suprà habitum † { 1. 2. quæ stio. 104. artic. 3. } est, potest tamen idem vel simile statui in lege humana: de qua erit eadem ratio. AD secundum dicendum, quòd Zachæus id dixit quasi supereroga re volens. Vnde & præmiserat: Ecce dimidium bonorum meorum do pauperibus. AD tertium dicendum, quòd iudex condemnando, iustè potest accipere aliquid amplius loco emendæ: quod tamen antequam condemnaretur, non debebatur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Sufficit ex parte inæ qualitatis rei restituere simplum quod iniustè ablatum est, hoc est restituere tantũ quantum abstulit. Ratio huius est in argumento, sed contra. Secunda cōclusio . Ex parte iniustitiæ culpabilis quatenus scilicet iniustitia culpa est, non sufficit restituere simplum, sed oportet restituere pœnam infligendam à iudice. Tertia cōclusio . Ad huiusmodi pœnam soluendam nō tenetur quis ante iudicis sententiam, sed post illam tenetur soluere. COMMENTARIVS. DVbium primum in hoc articulo literale est, an sit vera doctrina harũ conclusionum. Arguitur primo. Pro parte negatiua ad restitutionẽ pertinet vniuersaliter reparare omnẽ inæqualitatẽ quæ iniustè facta est & omnem culpabilẽ iniuriam & iniustitiā in bonis cuiuscunque generis, vt dictum est, ergo frustra distinguit D. Tho. in hoc articulo, de inæqualitate ex parte rei reparāda per restitutionem & de iniustitiæ culpa reparanda per pœnam à iudice impositam. Arguitur secundo. Si quis attentet inferre vim alteri, & tamen re ipsa non inferat . v. g. Si quis euaginet gladium aduersus alterum neque tamen percutiat, conatus iste est iniurius alteri, & reparandus per restitutionẽ , ergo falsum est, ꝙ dixit D. Tho. quod tantũ inæqualitas ex parte rei reparatur per restitutionẽ & ꝙ iniustitiæ culpa reparatur per pœnam à iudice infligendam. Arguitur tertio. Leges & ministri legum qui sunt iudices duntaxat puniunt actus perfectos & consummatos, sed culpa solum inchoata etiam imperfecta obligat ad restitu tionem, vt in casu præcedentis argumenti, ergo huiusmodi inæqualitas non reparatur per pœnam infligendā à iudice. Maior patet, quoniam lex nō punit simoniacum qui tentauit vendere beneficium neque semper punit eum qui tentauit hominem occidere vel furari. ¶ Denique arguitur quarto, quoniam in qualibet acceptione iniusta rei alienæ interuenit præter inæqualitatem rei ablatæ etiam iniuria & culpa cōtra proximum: læditur enim in honore & in respectu sibi debito, ergo vtraq; inæqualitas reparāda est per restitutionẽ ante iudicis sententiā . Antecedens probatur inductiuè, in rapina quidẽ manifestũ est, ꝙ fit iniuria ei à quo aliquid rapitur corā oculis eius & à manibus eius. Præterea, in furto etiam videtur misceri minor respectus & despectus quidam eius à quo quis occultè accipit. Pro intelligentia literæ D. Tho. notandũ est ꝙ in omni acceptione iniusta & læditur pars contra quam exercetur iniustitia & lex contra quā peccatur violatur ac per consequens peccatur cō tra legislatorem & ministros eius qui sunt iudices . exemplum est in furto per quod læ ditur proximus & violatur præceptum: non furtum facies & fit contra legislatorem. Sit ergo prima conclusio D. Tho. in hoc articulo appellat inæqualitatẽ ex parte rei vniuersaliter omnem iniuriā quæ fit proximo in quibuslibet bonis. Vocat autem iniustitiæ culpam quatenus quis operatur cōtra legem & legislatorem: ratio huius loquutionis est quoniam si propriè & formaliter loquamur nulla inæqualitas etiā ex parte rei habet rationem culpæ & peccati nisi quatenus contra legem quis operatur . vt patet ex definitione peccati. Peccatum enim est dictum vel factum vel concupitum contra legem Dei. Vnde Dauid in Psal. 50. Cũ adulterium & homicidium commisisset agens pœnitentiā aiebat, "Tibi soli peccaui & malum coram te feci." quoniam adulterium & homicidium non haberet rationem culpæ nisi esset cōtra legem Dei, & idcirco Diuus Thom. voluit in hoc articulo loqui propriè & formaliter & intelligere per inæqualitatem ex parte rei omnem iniuriam contra proximum qua ratione est damnificatiua proximi. At vero omnem iniustitiæ cul pam vocat inæqualitatẽ non quidem ex parte rei, sed qua ratione est contra legem & legislatorem vnde reparanda est per pœnam à ministro legis infligendam. Secunda cōclusio . Omnis offensa contra ꝓximũ in quibuslibet bonis cōpensanda est per restitutionẽ simpli, hoc est vt tantũ reddat quantũ abstulit, vel quantũ dānificauit . Explicatur in furto quo quidem offenditur ꝓximus in bonis tẽporalibus . At vero in honore raro aut parũ offenditur ille à quo quis in occulto accipit. Quapropter abundè satisfacit fur si reddat simplum quod abstulit: si autẽ sciens & prudens ꝙ alter plus nimio affligendus erat & ꝙ incurrere poterat aliquā infirmitatem: tenebitur etiā restituere ipsa damna cōsequuta . Cæterum in rapina manifestũ est, ꝙ præter damnũ datũ in bonis tẽporalibus læditur proximus contumeliose in ipso honore. Vnde oportebit etiam restituere non solum rem ablatā , sed etiā honorẽ ipsum secundũ regulas supra positas. Tertia conclusio. Iniustitiæ culpa quatenus cōtra legem est, reparatur tantũ per pœ nam à iudice per sententiā infligendā . Probatur cōclusio . Ex differentia quæ est inter ipsam legem & iudicẽ . Etenim lex ipsa est quasi quidā magistratus mutus & mortuus. At vero iudex ipse dicitur esse lex animata, & iustũ animatũ loquens & habens manus ad executionem: ita prorsus vt ex lege & iudice cōpleatur integrũ ministeriũ legislatoris. Ergo ad iudicem pertinet vendicare offensas cōmissas contra legem & legislatorẽ . Cōfirmatur , quoniā iustitia vindicatiua potissimè residet in ipso iudice ad ciuium malefacta punienda. Deniq; ipse iudex ex officio & ex iustitia cōmutatiua tenetur seruare rempublicā in pace & purgare illā à perniciosis hominibus: quemadmodũ custos vineæ tenetur seruare vineam à bestijs & latronibus. ¶ Ad argumẽta in principio dubij posita, respōdetur , ꝙ cōfirmant & probant nostras conclusiones. Sed pro maiori explicatione secundi & tertij argumenti, notandum est, quòd leges quandoq́ue puniũt crimina inchoata nōdum perfecta & consummata . v. g. Punitur crimen læsæ maiestatis attentatum & non consummatum. Punitur etiam propinatio veneni, etiam effectu non consequuto. Et non solum hæc grauissima crimina inchoata puniuntur, sed quædam alia minus grauia puniũtur inchoata. Vt habetur in. l. 1. ff. de extraordinarijs pœnis: quā uis leuiori pœna puniantur inchoata: & profecto potestatem habet respublica puniendi omnia peccata exteriora, quatenus sunt cōtra legem. At vero plurima impunita permittit fieri: quoniam non perturbāt pacem reipublicæ. Quin potius si illa punirentur, perturbaretur pax reipublicæ, & maiora dā na euenirent. Et idcirco permittit publicas meretrices, & alia similia peccata. Dictum ergo Diui Thomæ absolutè intelligitur, ꝙ lex punire potest & iudex omnem iniustitiæ culpam, quatenus est contra ipsam legẽ . Quòd si de facto non puniat omnem iniustitiæ culpam etiam delatam ad iudicium: hoc prudenter dissimulat propter maiorẽ tranquillitatem reipublicæ. Et idcirco permittit fraudem in emptionibus & venditionibus citra medietatẽ iusti pretij ad minuendas lites. Cæterum quanuis huiusmodi iniustitiæ culpa interim non reparetur per iudicium reipublicæ: nihilominus reparāda est omnino per iudicium supremi legislatoris Dei, vel in foro pœnitentiario misericorditer ad veniam per ministrum sacramẽti , vel in die iudicij in condemnationem, & tunc non solum iniustitia populi, sed etiam ipsorum iudicium reparabitur per vindictam. Iuxta illud Ecclesiastes capit. 3. "Vidi in loco iudicij iniquitatem, & dixi in corde meo, iustum & impium iudicabit dominus: & tũc tempus omnis rei erit." Hactenus de literæ intelligentia sufficienter dictum est. DVbitatur secundo. Circa secũdam & tertiam conclusionem. An leges pœ nales ante cōdemnationem per sententiam iudicis obligent reum ad subeundā pœnā legis: vel etiam post ipsam sentẽtiam latam teneatur ipse pœnam soluere? Et quoniā quæstio hæc propriam sedem habet in 1. 2. quæstione 96. artic. 4. & apud Magistrum Soto in lib. 5. de Iustitia & iure. quæstione. 6. artic. 6. habetur latius definita: operæ pretium est in summa huius difficultatis decisionem proferre. Notandum ergo primò, ꝙ leges pœ nales quandoq; cōtinent solas pœnas, nullā mentionem facientes præcepti affirmatiui vel negatiui: sed præsupponentes peccatum vel operationem aliquam, adijciũt pœnas. Exemplum est cum dicitur. Qui gladio occiderit gladio peribit. Qui ceciderit ligna de sylua, soluat certam pœnam. Aliæ vero leges sunt pœnales, quæ continent duas partes: in priore parte dirigunt homines præcepto affirmatiuo vel negatiuo, in altera parte adijciunt pœnam cōtra transgressores. Exẽ plum est in Pragmatica sanctione de venditione tritici: vbi præcipitur, ne quis vendat triticum, vltra quatuor decim argenteos: & adijcitur contra transgressores, vt qui oppositum fecerit, soluat certam pecuniæ quā titatem . Nos igitur in præsenti non disputabimus de priori parte huiusmodi legum, an obligent in foro conscientiæ. Est enim constitutissimum apud vniuersos Theologos, quòd prior pars obligat in conscientia ante iudicis sententiam: ita vt qui vendiderit triticum vltra taxationem Pragmaticæ, teneatur restituere emptori. Tota igitur difficultas est de lege quæ cōtinet tantum pœnam vel de posteriori parte legis: quæ continet pœnam. Notādum est secundo quòd reus qui cōmisit crimen quod lege punitur potest cōsiderari in triplici statu. Primus status est, quādo patratum est crimen: sed nondũ est delatum ad iudicium exterius, vel si delatum est: nondum interrogatur à iudice iustè secundum ordinem iuris. Secundus status est, quando iam accusatus est & interrogatus à iudice iuridicè. Tertius status est, quando iam contra reum est pronuntiata iuridica sententia, qua reus puniendus tali pœna decernitur. ¶ Notandum est tertio, leges pœnales quandoque continere sententiam ferendam à iudice: vt quando lex dicit, qui tale crimen commiserit, excommunicetur, suspendatur. Quandoq́ue vero lex ipsa pœnalis continet formam latæ sententiæ ab ipsa lege. Vt cum dicitur qui tale crimen commiserit, sit ipso facto excōicatus , sit ipso iure & facto expoliatus bonis suis. Sit prima conclusio. Lex pœnalis quæ continet sententiam tantum ferendā de aliqua pœna, non obligat ad soluendam pœ nam ante iudicis sententiam. Hæc communis sententia est Doctorum omnium: & ra tio est manifesta ex ipsa forma legum: quæ committit iudici, vt talem pœnam infligat. Iudex autem non nisi per sententiam, cognita causa condemnat quemquam. Secunda conclusio. Lex pœnalis Ecclesiastica quæ continet sententiā latā alicuius censuræ . v. g. Excōmunicationis vel suspensionis vel irregularitatis statim ante aliquā iudicis sententiam habet effectum quātùm ad ipsam pœnam censuræ. Hæc etiam est cōmunis omnium sententia: quanuis in ratione conclusionis non omnes conueniant, sed nos statim reddemus rationem cōmunem quatuor conclusionibus. Tertia conclusio. Nulla lex pœnalis etiā si contineat sententiam latam obligat reum, vt seipsum expoliet bonis suis. Hæc conclusio verior est & communior inter Iurisperitos & Theologos. Quarta conclusio. Verosimilis sententia est: quæ asserit, ꝙ reus qui commisit crimen contra legem quæ continet sententiā latam de priuatione bonorum, ipso facto sit priuatus statim dominio bonorũ suorũ , licet maneat cũ possessione & vsu illorum bonorũ . Hæc est Caietani sententia in pręsenti artic. Quinta cōclusio . Verosimilior sentẽtia est, ꝙ eiusmodi reus retinet adhuc dominiũ bonorũ suorũ , licet caducum & infirmũ ante sententiā iudicis. Hanc tenet Mag. Soto vbi supra citatus est, & latius ostendimus in nostris cōmẽtarijs supra 2. 2. q. 12. art. 2. dub. vnico, de pœnis Apostatarũ & hæreticorũ . Ponamus exemplũ quartæ & quintæ cōclusionis . Est lex quæ hæreticũ ipso facto decernit esse priuatum bonis suis, quæ bona applicat fisco. Dicit Caietanus & qui illā sententiā sequuntur: ꝙ hæreticus ante sententiā iudicis iam est priuatus dominio bonorũ suorũ , & manet cum possessione illorũ & vsufructu & non poterit illa vendere. At verò nos dicimus cũ probabiliori sententia, ꝙ ad huc hæreticus manet etiā cũ dominio bonorum suorũ , licet caduco & infirmo: & ꝙ poterit non solũ vti & frui bonis suis, sed etiā vendere, & alienare declarādo tamen vitiũ rei venditæ, scilicet dicendo, ꝙ illa bona poterunt confiscari. Neque in hac sententia aliquatenus derogatur iuri quod habet fiscus erga illa bona, quoniam post latam senten tiam omnia bona hæretici à die commissi criminis confiscantur vbicunque reperiantur. At vero ante latam sententiam, communior consensus est doctorum, quòd hæreticus non tenetur seipsum priuare bonis suis & tradere fisco. Ergo per quartam & quintam conclusionem nihil derogatur nec aufertur à fisco. Ratio autem communis præ dictarum conclusionum, & quæ mihi magis satisfacit, ea est: quòd leges pœnales non sunt extendendæ magis quam oporteat ad bonum cōmune & intentionem legislatoris, sed potiùs oportet eas suauiores facere. Et quia in re dubia semper fauendũ est magis reo quam actori, præsertim cum cōmune bonũ non periclitatur: idcirco nobis probabiliores sententiæ videntur, quæ declināt in fauorem ipsius rei: quoniam non inuenimus in illis conclusionibus, quòd aliqua ex parte derogetur bono communi. Imo vero prouidemus suauitati legis, quæ instar Dei debet omnia suauiter disponere. Cùm igitur esset durissimũ obligare hominem hæ reticum etiam occultum, vt spoliaret se statim bonis suis & traderet fisco, præsertim cũ nullus homo hoc facturus esset: & lex nihil aliud tunc efficeret, quàm scandalum hominis hæretici: idcirco optima ratione ducti declinamus absque iniuria legis in fauorem rei: non solum in tertia conclusione, sed etiā in quinta conclusione, eo vel maxime ꝙ si hæreticus nunquā deducitur in iudiciũ , vel quia crimen fuit occultum, vel quauis alia ratione, manebit ipse & hæredes illius in perpetua possessione bonorũ illorum. Frustra ergo aufertur ab illo dominium, & rationabilius dicimus, quòd manet cum dominio caduco & infirmo magis aut minus secundum maiorẽ & minorẽ probabilitatem, ꝙ crimen illius deferendum sit ad iudicium. Vnde si omnino fuerit crimen illius occultum, poterit vendere suam domũ tanti quā ti si non cōmisisset hæresis crimen. Hactenus de primo statu rei diximus in istis quinque conclusionibus. Sed est obiectio aduersus prædicta. Diximus enim legem pœnalem ecclesiasticā , quæ continebat latam sententiam de aliqua cẽsura ecclesiastica, statim ligare ipso facto ante iudicis sententiam: quanuis in ipsa lege non dicatur quòd obliget ante iudicis sentẽ tiam . Ergo aliæ leges pœnales, quæ cōtinẽt formam latæ sententiæ, per hoc quòd dicũt ipso facto & ipso iure aliquẽ priuari dominio bonorum suorum statim obligāt , ita vt qui commiserit tale crimen ante iudicis sententiam teneatur bona sua reddere fisco cui applicantur per legem. Et cōfirmatur , quia procul dubio legislator habet potestatem transferendi dominium bonorũ per legem latam ab ipso, cum expedierit bono cōmuni : sed nullis alijs verbis poterit commodius exprimere mentem suam, quàm dicendo, ipso facto sit priuatus dominio bonorũ suo rum. Ergo eadem est ratio de huiusmodi legibus atque de lege ecclesiastica: quæ continet censuram latæ sententiæ. Respondetur ad hanc obiectionem, quòd quanuis reuera ita sit, quòd legislator habeat potestatem transferendi dominia rerum per legem iustam, cùm expedierit bono communi: tamen nunquam præsumendus est id velle facere ante iudicis sententiam, qui cognoscat de crimine perpetrato, & applicet pœ nam legis spoliando hominem bonis suis. Et ratio est quoniā ad suauitatem legis pertinet, vt nō obliget criminosum hominem, quòd ipse sit executor suæ pœnæ & priuet se bonis quorum possessionem actu habet. Est enim hoc durissimum secundũ hominum ingenium & naturam, & vix reperiretur qui in hac parte obediret legi. Vnde lex non deseruiret nisi ad scandalum animarũ . Et idcirco merito probabiliores sententias existimamus, quæ requirunt cognitionem iuridicam facti & condemnationem à iudice legem applicāte . Cæterum in legibus ecclesiasticis continentibus censuram latæ sententiæ vel ipso facto, non est eadem ratio. Quoniam per illam pœnam non priuatur homo bonis quæ antea acquisierat actu, vt patet in sententia excōicationis , per quā priuatur homo suffragijs spiritualibus quæ sibi prouenire poterant ab ipsa ecclesia. At vero quæ antea acquisierat non amittit per illam sententiā : similiter dico in censura suspensionis & irregularitatis, ꝙ propter quas pœnas non tollitur potestas homini, quam antea habebat, sed tantũ impeditur ne exerceatur. Item pœnæ Ecclesiasticę quæ sunt censuræ merè priuatiuæ, non ligant hominem, vt ipse sit exequutor suæ pœnæ. At vero leges pœnales quæ priuant dominio & possessione bonorum suorum obligarẽt hominem, vt ipse esset exequutor suę pœnę , nisi fuisset necessaria iudicis sententia. Hinc sequitur vnum corollarium: quòd si in lege Ecclesiastica quæ cōtinet pœnam latæ sententiæ de aliqua censura, simul cōtineretur aliqua pœna pecuniaria, nō obligaret illa lex ad soluendam illam pœnam ante iudicis sententiam: quantum libet sub eadem forma legis dicatur, quòd ipso facto sit excommunicatus & soluat decem millia dipondiorum. De secundo vero statu, sit sexta conclusio. Suauior & clemẽtior sententia est & mihi verosimilior, quòd etiam si reus iuridice interrogatus, videlicet, quando tenetur respondere veritatem criminis, neget illam vt effugiat pœnam legis: nō tenebitur restituere bona sua fisco. Ratio est, non solùm suauitas legis (vt iam dictum est): sed etiam quia ille non tenebatur confiteri veritatem ex iustitia commutatiua, sed solum ex iustitia legali, cuius transgressio non obligat ad restitutionem: & ex alia parte fiscus nunquam acquirit dominium illorum bonorum ante iudicis sententiam. Ergo non est aliqua causa quare obligetur ille ad restitutionem suorum bonorum faciendam fisco. Et denique humano more non est factibile, quòd aliquis qui ita euaserit cōdemnationem suam: velit reddere bona sua fisco: ergo non est credendum, quòd lex velit illum obligare ante condemnationem iudicis. Et confirmatur, quoniam ille qui sic euasit iudicium condemnationis suæ, non tenetur iterum reuerti ad iudicium & confiteri veritatem quam negauerat: ergo neq; reddere bona sua fisco. Probatur consequentia, ex vulgari maxima, propter quod vnumquodq; tale & illud magis. Ergo si ille teneretur reddere bona sua fisco: magis teneretur confiteri veritatem in iudicio, propter quam cōdemnatur vt reddat sua bona fisco. Eo vel maximè, quia si redderet illa bona fisco, perinde esset atque si confiteretur crimen suum. De tertio statu sit septima & vltima con clusio. Qui post latam sententiam à iudice: per dolũ vel fraudem aut vim occultat bona sua, ne sententia executioni mandetur: tenetur ipsa bona restituere ante aliam iudicis sententiam fisco. Est hæc conclusio concors omnium doctorum sententia. Et ratio eorum est manifesta, quoniam omnis qui retinet alienum: tenetur illud restituere vero domino. Sed per sententiam iudicis aufertur dominiũ à criminoso, & transfertur in fiscũ : ergo ipse tenetur illa reddere fisco. Sed obseruandum est, non opus esse ꝙ ipsemet cōdemnatus proprijs manibus reddat bona illa fisco, nisi forte expressè iuberetur ita facere: sed sufficit quòd permittat illa à se auferri, nec occultet: sed manifestet veritatem interrogatus. Et ratio huius est, quoniam ipsamet sententia iudicis non obligat condemnatum, vt ipse sit exequutor illius, sed ea conditione transfert dominium in fiscum: vt fiscus sit executor sententiæ illius. Ex quo sequitur, quòd ille condemnatus, si fiscus fuerit negligens in exigendis illius bonis: poterit præscribere intra tempus à legibus designatum. Hoc dixerim, nisi forte sit aliqua lex ecclesiastica, quæ impediat huiusmodi præscriptionem in pœnam hæreticorum. Deinceps agendum nobis est de triplici genere legum pœnalium: de quibus frequẽ ter dubitari solet: an obligent ad solutionem pœnæ ante sententiam iudicis, & quomodo obligent in foro conscientiæ? Huiusmodi leges sunt. Primò quæ feruntur de tributis soluendis. Secundò leges quæ prohibent cæsionem lignorũ in syluis alienis, vel non proprijs. Tertiò leges quæ prohibent venationem, piscationem, & aucupium præsertim columbarum in alienis columbarijs. DVbitatur tertio. Vtrum leges latæ de tributis Regi soluendis, obligent in foro conscientiæ ad soluendum, non solũ tributum, sed etiam pœnam impositam non soluenti intra tempus definitum? Pro cuius rei intelligentia supponendum nobis est ante omnia: tributa deberi ex iustitia ipsis Regibus, quanuis aliquando Reges ipsi, iniusta tributa soleant imponere reipublicæ. Nos autem loquimur de iustis tributis quorum iustitia inde colligitur: quoniam Reges te nentur ex officio seruare rempublicam in pace & in bello. In pace quidem, componẽ do lites ciuiles & puniẽdo malefactores potenter, etiam ipsos magnates. In bello autẽ , defendendo rempublicam ab inuasoribus iniquis, & insuper vindicando iniurias factas reipublicæ: ad quæ omnia necessariæ sunt opes ingentes, & etiam ad splendorem regium tam in cibo quam in multitudine ministrantium. Ergo cum ipsa respublica transtulerit suam autoritatem totam in Regem ea conditione, vt talia exequatur officia difficillima: tenetur ei tributa cōuenientia exhibere, vt decenter & conuenienter possit gubernare. Igitur quemadmodũ mercenario debetur merces ex iustitia cōmutatiua : multò magis ipsi Principi debetur ingẽs tributũ ꝓ labore & officij sui dignitate. Confirmatur prædictum fundamẽtum . Quoniam decimæ ecclesiasticæ debentur, ex iustitia ecclesiasticis ministris pro stipendio officij sui: sed non sunt minus necessarij in republica seculari princeps & ministri eius. Ergo respublica tenetur illos conuenienter sustentare pro dignitate officij sui. Hoc etiam fundamentum constat ex sacra Scriptura, imo Christus Dominus Matth. 17. Indicauit Reges terræ iustè tributa exigere dicens, "Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari, & quæ Dei Deo." Et D. Hieronymus & Theophilactus aiunt, ꝙ Christus Dominus iussit ibi tributa dari Cæsari, & Apostolus ad Roman. 13. præcipit, "Reddite omnibus debita cui tributum, tributum: cui vectigal, vectigal." Et denique vniuersi Reges tam in populo Dei antiquo quam etiam inter gentes acceperunt sibi tributa semper à suis regnis. Ergo illa necessaria iudicata sunt ab omnibus gentibus vt respublica rectè gubernaretur. Obseruanda sunt tamen quatuor in iustificatione huiusmodi tributorũ . Primo quidem, quòd ipsi regno interest quòd Rex sit potentissimus & diues. Rursus regi etiam interest, quòd regnum sit locuples & abundet diuitijs, vt habeat vnde possit rex abũdā tia tributa recipere. Secundo quòd vtraq́ue pars nititur ad se trahere alterā in huiusmodi diuitijs. Et ideò regula cōponẽdi vtranq; partẽ desumitur ex fine officij Regis: quod quidem est considerare seipsum esse pro pter regnum, non autem regnum esse propter ipsum. Vnde ad sustentandam regiam magnitudinem seu magnificentiam, nō debet pati regnum, nisi tantum quantum satis est ad salutem regis. Quòd si circunstantiæ fuerint tales, quòd requirantur sumptus maiores solito: ita vt necessarium sit, quòd populus grauetur tributis, tunc tributa iusta erunt, si & ipse Rex in sua proportione similiter patiatur cum populo, & se se temperet à sumptibus superfluis: alioquin erunt tributa iniusta. Et ratio est, quia in tali euẽtu Rex non ordinaretur ad bonũ regni: sed potius ordinaret regnum ad seipsum tanquam ad finem, quod consueuit Turca tyrannissimus facere. Tertio obseruandum est, quòd postquā consiliarij Regis & procuratores regni conuenerunt in aliquo tributo & noua impositione iniusta: nihilo minus huiusmodi iniustitia toleranda est potiusquā admittatur rebellatio populi. Ratio est euidens: quoniam de duobus malis minus est eligendum. Est autem maximum malum regni diuisio & rebellatio ab ipsa vnitate, quæ est in vno Rege: sicut experientia compertum est. Tunc enim contingunt in populo maximi insultus latrocinia &c. Et quod peius est religio Chr̃iana patitur detrimẽtũ . Ergo Theologi prudentis & concionatoris officiũ erit, suadere populo, vt obediat mandatis Regis, nec exasperet populum manifestādo rationem iniustitiæ tributorũ , etiam si essent iniusta. Notandum est secundo, quòd in Hispania sunt duo genera tributorũ . Alterum est decima pars pretij eorum quæ venduntur, quod vulgo dicitur, Alcauala. Quod quidem impositũ est & originem habuit, quando Reges Catholici Ferdinandus & Isabela bellum moliebantur contra Regnũ Granatense, quod Sarraceni occupabant. Et in subsidium huius belli postulauerunt à regno necessarium tributum: & tunc Decretũ est, ꝙ daretur Regibus decima pars pretij eorum quę venderentur, quod vocatum est meritò Alcauala. Quia quidā de cōsultoribus adinueniẽs hũc modũ tributi, quod nō esset illustribus molestum, sicut illud quod vulgò dicitur, Pecho, dixit, Yo dire al que vala tanto y mas que pecho, y non sea pecho. Postea verò finito huiusmodi bello mansit huiusmodi tributum in corona Regia nō cũ tanto rigore, ita vt solueretur decima pars pretij, sed trigesima paulò plus minusve. Et huiusmodi pactum inter nos dicitur, Encabeçamientos de los pueblos y ciudades. Rex autem huiusmodi tributum aliquando transfert in alios vel donatione vel magnificentia Regia vel etiam venditione. ¶ Rursus est aliud genus tributi, quod soluitur propterea quòd merces aliquæ transuehuntur de regno in regnũ . Et quidem si per mare transferātur appellatur à nostris, diezmos del mar. Quæ autem per terram transferuntur dicuntur à nostris portazgo, & à Latinis vectigal. Tertiò notandũ est pro explicatione huius tributi, ꝙ sunt aliquæ leges quæ prohibent aliqua transferri de regno in regnum, sub certa pœna: & huiusmodi leges nō sunt propriæ de tributis, sed sunt leges pœnales, de quibus iudicandum est secundùm decisionem dubij præcedentis. Non enim obligant ad solutionem pœnæ ante sententiam iudicis, quantum libet aliquis per fraudem & dolum se se occultauerit ad transferẽdas merces vel pecunias de regno in regnum Aliæ verò sunt leges quæ nō prohibent, sed potiùs admittunt & præsupponunt aliqua transferri de regno in regnum: sed imponũt transferentibus aliquod tributum Regi soluendũ . Et istæ leges propriè sunt tributariæ. HIS ita constitutis arguitur primo pro parte affirmatiua. Id quod debetur ex iustitia cōmutatiua , soluendum est ante omnem iudicis sententiam: sed iusta tributa debentur Regi ex iustitia commutatiua, vt dictum est, ergo quilibet tenetur ea soluere antequam exigantur. Arguitur secundò. Quoniam publicani, quos vulgò dicimus alcaualeros, vel arrendadores, dato pretio Regi emunt huiusmodi tributa, ergo qui non soluunt tributa iniuriā faciunt istis hominibus, qui titulo emptionis habent ius ad ea percipiẽda . Et denique multi magnates in regno siue alias diuites emunt à Rege oppida multa cum iure percipiendi huiusmodi tributa, ergo illis etiam fiet iniuria nisi tributa soluātur ante iudicis sententiā vel ministri exequutionẽ . Ad hāc dubitationem Summa Angelica in verbo pedagium, quæst. 6. asserit vniuersaliter partem negatiuā . Sed opposita sentẽtia est communis doctoribus Theologis & Iurisperitis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio certa naturali ratione & secundùm fidem. Tributa de quibus cōstat esse iusta, soluẽda sunt ante iudicis sententiā cũ eis cōditionibus , quæ lege aut vsu admittuntur. De quibus dicemus sequentibus cō clusionibus . Ista conclusio non aliter probatur quam ex fundamento primo & rationibus eius. ¶ Secunda conclusio sit specialiter de tributo, quod dicitur alcauala. Qui merces suas vendit bona fide, idest, absq; dolo & fraude interueniente in illis occultandis, si fortè id faciat ignorante publicano, non tenetur huiusmodi tributũ ipsemet reddere. Si autem aliquis dolo & fraude vtatur in occultanda venditione rei, tenetur in foro conscientiæ reddere huiusmodi tributũ ante iudicis sententiam, & antequā exigatur ab ipso publicano ignorante. Probatur prima pars cōclusionis , quia huiusmodi tributum semper in Hispania visum est durum post bellum Granatense: & propterea mitigatũ est à Regibus, vt non exigatur decima pars sed tricesima plus minusvè & cum conditionibus, quæ tributum reddant suauius, videlicet, ꝙ venditor soluat illud tributum quando requisitus fuerit. Esset enim durissimum & intolerabile, ꝙ qui vendit rem suam necessitate coactus, teneatur ipsemet quærere publicanum & reddere illi decimam partẽ pretij, & hoc est receptissimũ iam in Hispania inter viros timoratę cōsciẽtiæ & doctissimos, ꝙ huiusmodi venditor non teneatur soluere huiusmodi tributũ , nisi fuerit requisitus. Ex quo sequitur, ꝙ lex quædam 120. quæ habetur en el quaderno de las alcaualas, quæ præcipit, ꝙ venditor intra quinq; dies notam faciat publicano venditionem, nunquam fuit vsu recepta: vtpote quæ reputata est acerbissima. Secunda vero pars conclusionis probatur. Quia hoc genus tributi cũ prædictis conditionibus & moderaminibus iustum est, & debetur ex iustitia cōmutatiua , ergo tenetur vẽditor qui vsus est fraude & dolo, in foro conscientiæ restituere. Tertia conclusio. Venditor etiā qui vsus est fraude & dolo, non tenetur ad restitutio nem transacto biennio. Probatur ex. l. 129. in citato quaternione. Vbi præfigitur ipsi publicano tempus biennij intra quod possit huiusmodi tributa exigere. Imo in quibusdam mercibus quæ non venduntur corā tabellione, præfigitur illi spatium duorũ mensium, intra quod possit exigere tributa, ergo cum ista conditione obligantur venditores soluere tributum. Quarta conclusio. Vt in plurimum in oppidis particularium dominorũ , qui sunt vassalli Regis, etiam qui vtuntur fraude & dolo non tenentur ad restitutionem aliquā faciendam huiusmodi tributi. Imo propriè non est fraus aut dolus, sed cautela occultare venditionem mercium suarũ . Ratio est, quia vt in plurimum isti domini exigunt tributa cum maiori rigore quam ipse Rex: quod est iniquissimum, quia Rex ipse non dedit illis maiorem potestatem, quam ipse haberet in exigendis tributis. Diximus autem regulariter, quoniam aliqui sunt domini oppidorum, qui non exigunt tributum acerbius quàm ipse Rex, ergo istis soluendum est tributum iuxta conditiones secundæ conclusionis & tertiæ. Vltima conclusio. Qui bona fide merces vel res alias transferunt de regno in regnum, si portitor non adsit qui exigat portorium: non tenentur ipsi quidquam soluere. Si autem mala fide, scilicet, vtendo fraude & dolo occultant transitum mercium, tenentur ad restitutionem tributi sicut dictũ est del alcauala. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd quāuis ipsa respublica teneatur ex iustitia commutatiua sustentare Regem, tamen sufficiẽter hoc præstat per impositionem tributorum cum illis cōditionibus , quæ efficiunt suauior atributa: ac proinde qui soluit tributa cũ illis cō ditionibus , non tenetur ad aliquid amplius. Ad secundum & tertium argumentum respondetur, quòd tam publicani quam domini oppidorum recipiunt ius percipiendi illa tributa cum illis conditionibus. Vnde qui seruat illas conditiones non facit eis iniuriam. Hactenus de tributis. DVbitatur quartò, Vtrùm qui ligna cæ dunt in alienis syluis vel colligũt syl uestres glandes, castaneas, vel etiam qui pascunt in alienis pascuis sua pecora, teneantur ad restitutionem in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. ¶ Arguitur primò pro parte affirmatiua. Isti lædunt iustitiam commutatiuam, ergo tenentur restituere. Probatur antecedẽs . Quia damnum inferunt in alienis bonis. Arguitur secundò, & confirmatur. Quia isti sunt verè fures, & sic appellantur. ff. arborum furtim cæsarum, maximè in. l. 2. Et probatur, quia vsurpant rem alienam inuito domino. Sed dicet aliquis ꝙ hoc argumẽtum non procedit de vicino qui cædit ligna in sylua sui oppidi, quoniam illa sylua cōmunis est. Sed contra replicatur: quia non minus est fur, qui compilat publicum ærariũ , quàm qui surripit pecuniā à proximo, imo ille magis punitur: quia grauius peccat, ergo nō minuitur obligatio restituẽdi per hoc ꝙ quis cędat ligna in sylua cōmunitatis ipsius. In hac difficultate dissoluenda, quidā doctores graues sunt plus nimio scrupulosi. Nā Ioānes de Medina in. C. de restitutione. quæst. 12. asserit vniuersaliter partẽ affirmatiuam, nisi forte excusentur omnes isti ex aliquo statuto vel voluntate interpretatiua domini syluæ: qui videtur esse cōtentus ipsa pœna, quando capiuntur homines cædentes ligna. Sed Castro lib. 1. de potestate legis pœnalis. c. 10. corol. 1. asserit, omnino cōdẽ nādos esse lignatores, qui in alienis syluis ligna cędũt : & inuehitur vehemẽter in cōfessarios qui illos absoluunt absq; restitutione. PRO decisione veritatis notandũ est, ꝙ syluæ quædā sunt cōmunitatis : aliæ vero sunt adiudicatæ particularibus personis. Et istæ sunt in duplici differentia. Quædam enim adiudicatæ sunt particulari personæ ab ipso Rege vel à republica: aliæ vero possidentur à particulari persona, titulo plantationis in proprio fundo: quoniam ipse plantauit syluam vel antecessores eius à quibus illā hæreditauit vel emit, &c. ¶ Secundo notandum, quòd quando non constat de isto secundo titulo, præsumendum est ꝙ priori titulo possidetur sylua ab aliquo particulari. Et ratio est, quia is qui secũdo titulo possidet, semper curat diligenter huius rei testimonium habere vel proferre. Sit ergo prima conclusio. Frequens lignorũ cæsio in alienis syluis, quæ sunt communitatis, peccatum est contra iustitiam legalem. Ratio est, quia semper est lex vel statutum in ipsa communitate, vt non cædantur ligna de sylua communi: nisi certis temporibus & cum certa moderatione, ergo cũ iustitia legalis respiciat bonum commune, ipsi particulares tenentur secundùm legem non destruere syluam, sed conseruare, & peccatum erit contra iustitiam legalem frequenter ligna cædere extra tempora determinata. Non autem audeo semper cōdemnare eos peccati mortalis, nisi quando notabile detrimentum fit in ipsa sylua, attenta proportione quantitatis & magnitudinis ipsius syluæ. Tunc enim erit peccatum mortale. Secunda conclusio. Qui cædit ligna in syluis alienis etiam priuatæ personæ, quas tamen non constat esse consitas à particulari persona, non tenetur ad aliquam restitutionem: nisi fortè syluam deuastauerit, quòd vulgo dicitur, talar. Probatur prima pars conclusionis. Si ab initio syluæ essent adiudicatæ siue oppidis siue particularibus personis ea conditione, vt ipsis dominis liceret impunè materiam inde cædere: alijs tamen liceret, sed non sine aliqua pœna, tunc ipsi lignatores nō tenerentur ad restitutionem: sed tantum soluere pœnam dum caperentur. At vero ita se res habet quòd oppidis & huiusmodi priuatis personis hac lege & cō ditione , saltim interpretatiua, adiudicatæ sunt syluæ: quod etiam constat ex consuetudine, ergo non tenentur nunc ad restitutionem. Probatur minor. Quoniam arbores syluestres quas sua sponte terra producit, aut certè minima humana industria, sunt maximè necessariæ humanis vsibus, ergo non decebat, ita appropriari dominis sicut appropriantur arbores, quæ maiore indigẽt diligentia, ergo. Minor illa vera est. Confirmatur. Quoniam ad quietem conscientiarum hominum pertinebat, vt hoc modo adiudicarẽtur syluæ: quia moraliter loquendo necessitas frequens & communis earum vsus cogit homines ligna de syluis cædere. At vero ad quietem cōscientiæ quo ad fieri potuerit, reficienda sunt & reducen da omnia commoda temporalia reipublicæ, ergo meritò sic arbitramur: eo vel maximè quòd parùm incommodatur respublica, & particulares maximè accōmodantur : & sufficienter conseruatur sylua cum illa pœna, ergo absq; aliquo dubio hæc sententia potest teneri & practicari. Hoc ipsum probatur ex more & vsu non solum lignatorum quorum nemo existimat teneri se ad aliquam restitutionem: sed etiam ipsorum iudicum, qui capiunt huiusmodi lignatores ligna cædentes, non enim obligant ad restitutionem ipsorum lignorum: sed tātum ad statutam pœnam. Secunda vero pars probatur. Quoniam qui depopulatur syluam etiā proprij oppidi, peccat contra iustitiā commutatiuā , ergo. Probatur antecedens. Quoniam ille tollit & destruit à domino syluæ ius quod habet ex iustitia commutatiua ad ipsam syluā , & ad vtilitatem illius, tam pro communitate quàm pro particularibus, ergo qui isto modo deuastat syluam, tenetur ad restitutionem. Et hoc probat replica facta in secundo argumento. Tertia conclusio. Qui cædit ligna in aliena sylua, quam constat esse plantatam à domino in proprio fundo, tenetur ad restitutionem damni illati ante omnem sentẽtiam iudicis. Ratio est, quia plantatio syluæ in proprio fundo est perfectus titulus propter quem sylua appropriatur perfectè ipsi domino: ita vt ipsi soli liceat colligere fructus & ligna cædere, ergo qui inde aliquid accipit tenetur restituere, sicut qui accipit ex vinea vel ex messibus alienis. Hanc conclusionem probant argumenta facta in principio huius dubij. Et probatur adhuc, quia ille qui plantauit syluam in proprio fundo, priuauit se alijs commoditatibus & fructibus terræ illius, ergo qui inde aliquid accipit, perinde atque si acciperet ab alijs fructibus quos ille dominus poterat habere ab illo fundo: tenebitur ad restitutionem. ¶ Nihilominus sit quarta conclusio, quæ præcedentem moderatur. Graue damnum & insigne requiritur, vt qui ligna cædit in huiusmodi syluis, obligetur ad restitutionem sub peccato mortali. Explicatur ista cōclusio ex differentia, quæ inuenitur inter obligationẽ ad restituendũ damnum datũ in huiusmodi syluis & in alijs. Etenim in alijs sola populatio & deuastatio obligat ad restitutionem. Quæ vero dicatur depopulatio vel deuastatio relinquitur arbitrio boni viri iudicandum. At verò in sylua de qua loquimur in hac cō clusione , etiam citra depopulationem, obligamus ad restitutionem. Cæterum vt obligemus sub mortali peccato, requirimus graue damnum datum syluæ domino. Hoc autem graue damnum aliter iudicatur pro diuersitate qualitatis materiæ. Etenim ad grauem materiam in furto, minor requiritur quantitas in auro, quàm in argento. Similiter in rebus quas sponte terra ipsa producit, maior quantitas requiritur, vt materia sit grauis, quam in illis rebus quas frequens humana industria produci facit. Cum igitur syluestres arbores consitæ à domino syluæ requirunt minimam industriam: requiritur magna quantitas vt sub peccato mortali obliget restitutio. Et dixerim ego iudicio meo, esse peccatum mortale integram arborem detruncare. Et ratio est, quia quanuis in colendis huiusmodi arboribus non requiratur frequens industria: tamen multo tempore procreantur: & postquam procreatæ sunt huiusmodi arbores, multũ fructum afferunt, & vtilitatem annualem, ergo priuare dominum hac vtilitate ad multos annos, grauis materia est & mortale peccatum. Cæterum ramos ex huiusmodi arboribus cædere, vix erit peccatum mortale: nisi sit frequens cæsio. Quinta conclusio. Quod dictum est de arboribus syluestribus, dicendum est de illarum fructibus ita videlicet, ꝙ in syluis in quibus licet ligna cædere, licebit etiam colligere fructus arborum. In syluis autem in quibus non licet ligna cædere, non licebit neque fructus illorum accipere. Probatur conclusio. Quia fructus sequitur naturā & cōditionem arboris, & eodem modo applicatur suis dominis, qualiter & applicantur syluæ, ergo ita iudicandum est, Vtrũ liceat vel non liceat fructus colligere, & vtrũ accipientes teneantur restituere, sicut supra iudicauimus de cæsione lignorum. Et confirmatur. Quia fructus etiam arborum vtiles & necessarij sunt in varios vsus, videlicet, ad ignem, ad pastum pecorum & hominum, sicut & ipsæ arbores, ergo & idem iudiciũ erit de vtrisque. Sexta cōclusio . Qui pascit pecora in syluis alienis, si huiusmodi syluæ circumseptæ sunt, tenetur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam: si verò prata non circumdata sint, qui pascit herbam illorũ , non tenetur restituere: sed subiacebit pœnis taxatis à lege. Prima pars probatur. Quia sicut consertio & seminatio syluarum tribuit ius & dominium perfectum seminanti domino: ita similiter circundare prata, tribuit ius & dominium perfectum suis dominis, ergo qua ratione qui cædit ligna syluarum quæ appropriata sunt titulo plantationis, tenetur restituere ante iudicis sententiam: ita etiam qui pascit herbam prati circundati contra voluntatem sui domini, tenebitur restituere. Et confirmatur. Quia vt diximus de præcedentibus, herba prati peruia est, & indiget sua custodia, ergo si ipsa iam septa est & perfectè appropriata domino, tunc qui illam pascit tenetur restituere. Ex quo sequitur secunda pars conclusionis, quòd videlicet si prata non sint peculiari titulo adiudicata perfecto domino, non tenebitur restituere nisi fiat maxima deuastatio prati. Ad primum respondetur, quòd peccatũ cædentis ligna in sylua, non est contra iustitiam commutatiuam, nisi in syluis appropriatis titulo plantationis: & quando fuerit magna depopulatio. Et ita non semper tenentur lignatores ad restitutionem. Ad secundum respōdetur , quòd ille propriè loquendo nec furatur neque appellabitur fur, quia non accipit alienum simpliciter. Nam quando syluæ & nemora donā tur , aut sunt reipublicæ, nō perfectè subduntur dominio illorum: sed tantum quantùm ad hoc quòd ipsi vtantur & possideant talem syluam qualiter libuerit sine peccato & sine pœna. Alij verò cum pœna taxata & sententia ista à iudice poterunt eisdem syluis vti: & ita leges inductæ abusiuè & impropriè loquũtur appellantes fures eos qui sic cædunt ligna. Ad tertium respondetur, quòd quæ reponuntur in ærario ciuitatis, omnino sunt appropriata dominio reipublicæ in cōmo dum singulorum ciuium. Vnde qui compilat ærarium, tenetur restituere nō aliter atq; fur & latro. Verum tamen syluæ & ligna & herbæ camporum non ita sunt appropriatæ: sed vt diximus appropriatione imperfecta & dominio diminuto. Et hoc fit propter maximam necessitatem talium rerum, quas non decet omnino appropriari dominis, ita vt reliquis ciuibus non liceat aliqua via vti illis ad supplendam suam indigentiam. Ex quibus sequitur primo, quòd arbores hortenses & similiter fructus eorum qui accipit: tenetur restituere; quia similiter deputati sunt & circumsepti, & indigent peculiari industria & custodia. Secundò sequitur, quòd quando feruntur excommunicationes contra cæsores lignorum, solùm obligant illos de quibus diximus, quòd teneantur restituere etiamsi excommunicatio omnes videatur respicere: quia illi solum peccant mortaliter qui contra iustitiam commutatiuam cædunt ligna, & excommunicatio solum ligat, supposito peccato mortali. Tertiò sequitur, quòd episcopi imprudenter imo perperam concedunt huiusmodi excommunicationes: quia peccata ista etiamsi procedant contra iustitiam cōmutatiuam : tamen communia sunt & frequentia, quæ vix à lignatoribus & pastoribus euitantur. Vnde in Concil. Trident. Sessio. 25. de reformat. ca. 3. præcipitur ne excommunicationes ferantur pro delictis vulgaribus. DVbium aliud est, Vtrùm qui venatur in alienis montibus & nemoribus, & qui piscantur in alienis fluminibus, aut denique qui aucupantur in alienis locis, & maxime ex columbarijs, teneatur restituere damnum illatum ante iudicis sententiam. De qua materia disputant Scholastici in. 4. Sententiarum quæst. 15. Summistæ verbo venatio, & verbo restitutio. Ioan. Medina in cap. de restitutione quæst. 12. Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 12. Soto lib. 4. de iustitia quæst. 6. art. 4. Nauar. in Manua. ca. 17. quæst. 120. Couar. in relect. supra regula peccatum. §. 8. PRO explicatione huius rei, tria animaduertenda sunt. Primum est, supposito quòd Princeps iustis de causis potest interdicere venationẽ , piscationem, & aucupiũ . Prima ratio est quæ desumitur ex tẽpore : quare iustè interdicātur huiusmodi. Vt ꝙ v. g. instet tẽpus , quādo animātia edunt suos partus: aut in tẽpore frigoris & niuiũ , quādo facile animātia capiũtur , & ita fit magna deuastatio illorum. Secunda causa est, propter modũ & instrumẽta quibus aliqui venatores vtuntur: qui cedunt in perniciem ipsorũ animantiũ & reipublicę . De quo vide. l. 40. tit. vlt. c. 8. in Regijs ordin. & etiā in Repertorio Pragmat. Caroli V. lib. 8. tit. de las ca ças. specialiter videantur duæ leges editæ à Carolo ipso V. apud Matritũ , anno 1552. Tertia causa quare venatio vel piscatio interdicitur est, ratione loci: quia, videlicet, locus aut feræ vel aues ibi existẽtes applicatæ sunt alicui dño in particulari à republica vel à principe. Et in præsenti non quęrimus de venatione aut piscatione quæ fit cōtra legẽ prohibentẽ ratione tẽporis aut instrumẽ torum ; manifestũ est enim, ꝙ isti venatores peccāt cōtra leges, & tenẽtur luere pœnas taxatas facta cōdemnatione , sed loquimur de venatiōe vel aucupio interdictu, ratione tertia. ¶ Secũdo nota ꝙ applicatio ista ferarum vel auiũ aut pisciũ potest fieri tripliciter. Primò, quia locus vbi existũt ferę vel pisces vel aues applicātur alicui domino: qualiter applicata sunt Regi Catholico Philippo II . nemora quę circũstant Matritũ . Quod potuit fieri rationabiliter dupliciter. Primò, quia hoc respublica gratuitò potuit donare. Secũ dò , quia ipse Princeps potuit sibi deputare ista loca, etiā nō cōsentiente republica, quia in hoc Rex vtitur iure suo. Decet enim maiestatẽ Regiā , quædā loca in Regno sibi designare recreandi animi gratia, etiā renuẽte cōmunitate . Verũtamen hoc moderatè debet fieri: ita nempe vt nec plura loca, nec magna sibi vsurpet contra vsum & cōmoditatẽ populorũ . Vtrũ verò Reguli idipsum possint facere? Respondetur negatiuè, sed suis facultatibus possunt emere agros, vel petere à republica vt nemora sibi constituant. Poterunt tamen interdicere venationẽ suis oppidanis certis temporibus & locis ex causis congruentibus: hoc enim expedit ipsi communitati. Secundo modo potest fieri hæc applicatio à Principe, qui inter dicit venationem aut piscationem talis loci existẽtis sub dominio alicuius priuatę personæ: quod potest fieri iustè, licet non debeat frequenter, quia venatio & piscatio vidẽtur esse de iure gentium. Vnde non debent totaliter vel quasi totaliter impediri. Tertia applicatio fit quādo dominus priuatus vallat & circundat locum suum, syluam aut stagnum vbi existunt feræ & pisces, quod pro suo libito potest facere. Tertiò nota, ꝙ damna quæ sequuntur ex huiusmodi venationibus vel piscationibus interdictis, debẽt restitui in integrum dominis locorum in quibus fiunt damna. Et confessarij non possunt absoluere damnificantes, nisi restituant: & cauti debent esse in prospiciendo lucro cessante & damno emergente. Vt si v. g. seminentur agri & plantentur vineæ, si fructus in spe recipiendi pereant propter feras, si etiam incumbant custodiæ ipsi agricolæ taliter quòd desistāt ab alijs laboribus sibi proficuis. Si etiam infestentur occasione nemorum custodibus & ministris ipsius Principis. Hæc enim omnia & similia expendenda sunt à confessario: alias sibi imputabuntur ad peccatum huiusmodi damna. HIS suppositis, quæ sunt fundamenta huius materiæ, & quæ communiter recipiuntur, est modo difficultas proposita de obligatione ad restitutionem. Et pro parte affirmatiua arguitur primò ex. l. 16. titul. 18. Part. 3. Et. §. feræ. Instit. de rerum diuisione. vbi habetur, quòd qui in alienis syluis venatur aliquam feram non manet dominus illius, ergo tenetur restituere. Probatur consequentia, quia retinet alienum. Secundò arguitur. Recte applicantur loca ista & feræ aut pisces priuatis dominis, ergo iustè possident ac subinde iniustè accipit piscator & venator: & tenebitur restitue re. Confirmatur. Quia facta applicatione loci, si quis vsurparet illum aut partem illius, esset iniustus & teneretur restituere: vt manifestum est, ergo etiam ille qui accipit feram aut pisces, ita enim applicantur huiusmodi feræ prædictis dominis, sicut & loca in quibus existunt. Tertiò. Venator aut piscator accipit alienum, inuito domino, ergo iniustus est & tenetur restituere. Antecedens patet, quia do mini syluarum & fluminum maxime resistunt huiusmodi venationibus. Quartò. Si isti venatores non tenentur restituere, ergo manent cum dominio venationis & piscationis. Consequens est falsum, ergo. Minor probatur, quia non habẽt aliquem titulũ in quo fundetur tale dominium. Non enim iniqua acceptio & clancula , & furtiua venatio præstantius, sicut in iure habetur, quòd fraus & dolus nemini patrocinantur. IN huius dubij solutione sunt tres sententiæ. Prima quæ asserit, quòd istæ applicationes & reseruationes venationum & piscationum sunt iniustæ omnino: ac subinde venatores non peccant contra iustitiā , nec tenentur restituere. Ita multi ex Iurisperitis, quos refert Couar. vbi supra, sentiunt. Secunda sententia est ipsius Episcopi Couar. vbi supra, ꝙ nō teneantur isti venatores restituere omnem prædam: verũtamen tenentur restituere damnum illatum domino illius fundi . v. g. si dominus voluit exercere venationem aut piscationem, & tantũ accepit paucas feras, duas vel tres, vel pisces paucos: quia præuentus est ab alio iniquo venatore vel piscatore deuastante magnam partem prædæ: ait quòd iste venator tenetur restituere eam quantitatem ferarum aut piscium, quam probabiliter caperet verus dominus, si non præueniretur ab illo. Tertia sententia eorum qui dicũt , quòd venatores non tenentur restituere quæ ceperunt, nec damnũ illatum: nisi fiat magna deuastatio aut strages ferarum aut piscium. PRO decisione huius difficultatis iuxta doctrinam præcedentis dubij decisiuā , cui proportionatur præsens difficultas; Respondetur & sit prima conclusio. Qui venatur in montibus patentibus & non circumseptis cuiuscunque sint huiusmodi mō tes , non tenetur restituere, nisi faciat magnam deuastationem ferarum. Et hoc ipsum dico de piscatione in fluminibus patentibus & cōmunibus . Probatur primò, quia venatio & piscatio: similiter feræ & pisces sunt cōmunes de se, & illis gaudent rationabiliter oppidani, & quicunq; etiā plebani, ergo quādo montes aut flumina donantur & applicātur alicui in particulari, existimādũ est rationabiliter quòd non est illi translatũ dominium ita exactum & perfectũ , vt nullus possit venationem & piscationem exercere, se subijciendo pœnis statutis pro conseruatione piscium & ferarum. Quod patet, maxime si aduertamus quæ de cæsione lignorum dicta sunt. Qualiter, videlicet, dominium sit imperfectum. Ex quo prudenter collegimus lignatores non teneri ad restitutionem. Ita ergo in proposito dicẽdum est de piscationibus & venationibus, quas omnino auferre à vulgo, iniquum esset & durum nimis. ¶ Secunda pars conclusionis probatur. Quia talis venator tollit ius quod habet verus dominus super animantia aut pisces, ergo. Antecedẽs patet, quia tollit materiam venationis & piscationis, quā dominus loci illius poterat exercere. Et confirmatur. Quia grauiter lædit rem alienam, qui facit huiusmodi stragem, ergo contra aliquā virtutem peccat, & non nisi cōtra iustitiam commutatiuam, ergo tenebitur restituere. Secunda cōclusio . Venator qui capit animalia existentia intra nemora circumuallata, tenetur restituere damnum illatũ , & etiā animalia & aues. Et idem dico de piscibus reseruatis in stagno. Et quidem de damno dato communis sententia ita tenet. De restitutione verò animaliũ , probatur. Quia per inclusionem illam, quæ fit medio vallo, manet dominus perfectus & perfectum habet dominium omnium eorum: quæ reseruantur in talibus nemoribus, ergo iniustitiam committit, qui animalia extrahit aut aues. Et quidem certum est, quòd qui iustè potuit circumuallare montem aut stagnum, iuste etiā possidet: quæ ibi reseruantur? Hęc conclusio certa est, si loquatur de animalibus & auibus mansuefactis, vel quæ non possunt extra exire, vt sunt cuniculi & lepores inclusi. Si autem loquatur de feris & auibus quæ possunt vltrò exire, non ita certum est. Nihilominus tamen est satis probabile quòd de ijs etiā verificetur conclusio: quia etiam huiusmodi peculiariter deputata sunt & pertinent ad tale nemus. Sed cōtra . Nam possessor talis mōtis non habet dominium supra huiusmodi feras liberè exeuntes, ergo venator non tenetur restituere, licet intra montem capiat illas. Et confirmatur de aui bus quæ liberè volant, & ita vagantur, ac si non haberent habitudinem aliquam ad fundum illud. Respōdetur tamen ad argumentum, primo negando consequentiam, quia licet possessor talis loci non haberet dominium supra animantia: habet tamen ius, vt quando libuerit possit ea occidere in propriam commoditatem: & hoc iure priuatur à venatore, quod non potest restitui cō mode , nisi restituatur animal occisum. Secundo respondetur negando antecedens, & ad probationem dico, quòd eodem argumento probares, quod aqua quę intrat & labitur hortum meum, non sit mea: quia statim postquam egreditur à mea hæredita te, aliena efficitur. Ita etiam in proposito dicendum est. Ad cōfirmationem , fateor mihi videri nimis durum, quòd qui aucupantur aues feraces seu liberas, vt sunt perdices intra nemus alienum, obligentur ad restitutionem: quia nullus videtur titulus præstans efficaciter dominium illarum possessori illius montis. Non enim est titulus proprietatis & possessionis iustæ, qualiter locus ipse est possidentis. Neque etiam est titulus generationis & procreationis prouenientis ex tali fundo: qua ratione arbores & herbæ possidentur à domino illo, neque etiam est titulus custodiæ aut reclusionis: quia aues illę liberè volantes nō reputantur nec astringuntur custodiæ aut reclusioni. Quocirca ego non obligarem istum captorem ad restituenda ista volatilia. Licet oppositum sit probabile propter autoritatem asserẽtium . Tertia conclusio. Qui venantur animalia exeuntia extra septa nemoris, non tenentur illa restituere: etiamsi talia animalia consuetudinem habeant eundi & redeundi ad nemora. Probatur primò. Quia ista animalia postquam vagantur communia sunt iure naturæ, ergo non manent sub dominio possessoris illius montis. Antecedens patet, quia postquam exeunt, iure naturæ omnino liberè vagantur, ergo. Secundò. Si Petrus v. g. manucapiat feram aut auem & illa effugiat, quam postmodum Paulus accepit, profecto eo ipso quòd effugit manus Petri, etiam effugit eius dominium, & subijcitur dominio Pauli capientis, ergo à simili postquam animal effugit syluam, & auis egrediatur, potest possideri à quolibet capiente, & non manet sub dominio antiqui possessoris. Antecedens ab omnibus conceditur: & probatur cōsequentia . Quia animal captum à Petro magis subijcitur dominio Petri quam animal existens in sylua subijciatur domino illius syluę . Tertiò, quia columbæ vt statim patebit, postquam egrediuntur vltra leucam à columbario, possunt occidi & efficiuntur occisoris, etiamsi consuetudinem habeant eundi & redeundi ad propria columbaria, ergo à simili dicẽdum est de animalibus & auibus egredientibus à locis circumseptis. Sed contra est argumentum, quo conuincũtur aliqui doctores ex. l. naturali. §. seruos. ff. de acquirendo rerum dominio. &. §. ijs igitur animalibus. Instit. de rerum diuisione. & in. l. Regia tit. 28. l. 22. Part. 3. vbi approbatur regula quæ dicit, quòd animalia quæ habent consuetudinem eundi & redeundi ad sua loca, tandiu censentur esse domini illius loci, quandiu seruant consuetudinẽ eundi & redeundi, ergo qui capit ista animalia quæ reuertuntur ad propria loca, iniustitiam facit & contra voluntatem veri domini. Respondetur nihilominus quòd regula ista interpretanda est de animalibus quæ mansuefacta sunt & discedunt & redeunt. Ita gloss. in dict. §. ijs igitur. & colligitur exemplis ipsis adductis à legibus in argumento memoratis. Nam prima lex ponit exemplũ in ceruis mansuefactis. Et lex Regia ponit exemplum in anseribus & faisanis, accipitribus, & cignis, quæ mansuescunt. Idem dico de piscibus qui forte irrepserint per rimulas stagni, aut ex paludibus circumuallatis, fiunt enim capientis. Ex quibus sequitur primò, quòd postquā animal egrediens à nemore obsito, occiditur & capitur, ita efficitur illius capientis, vt etiam si dominus nemoris assistat & velit tale animal repetere, non habetius, quia per egressum animalis & captionem alterius, illud amisit. Sed quid si venator occiderit feram, & antequam illam manucapiat adueniat dominus nemoris volens illam accipere? Respondetur, quòd habet ius ad illam sibi assumendam, quia vsque dum capiatur à venatore non est illius. Et ita dominus nemo ris babet ius, vt si feram inuenerit nondum captam eam sibi arripiat. Colligitur ex. l. naturalem. §. illud. ff. de acquirendo rerum dominio. vbi dicitur, quòd venatores per captionem comparant sibi dominium. Sed contra. Nam si postquam venator occiderit feram, aut lethali vulnere percussam insequitur, habet ius vt ipsam capiat, sic adeò quòd si qui occurrerint, non possunt illam feram sibi assumere aut occultare, ergo occisio aut percussio ante manucaptionem præstat ius venatoribus. Respōdetur , quòd absque dubio occisio aut percussio tribuunt ius quasi in via & in spe: si tamen venator persequatur animal, & sua industria facile possit illud comparare, nō iustè impeditur à pastoribus vel occurrentibus. Secus est de possessore nemoris, qui quousque capiatur animal in re, habet ius ad ipsum non obstante percussione venatoris. Hoc dixerim nisi propter rationabilẽ causam leges quandoque decernant oppositũ : quod factum est in aliquibus partibus, vt refert Couar. vbi supra. Idem etiam intelligo de feris vltro egredientibus. Cæterum si venator arte aut violenter alliciat & extrahat feras aut pisces à locis in quibus reseruātur , non potest illas capere: & tenetur restituere perinde ac si intra nemus illas acciperet. Secundò sequitur, quòd animalia mansueta & etiam mansuefacta, etiamsi egrediantur à montibus circumseptis, nō potest venator illa sibi accipere, quia māsueta sunt & vbique pertinent ad possessorem nemoris. At vero quia mansuefacta consuetudinẽ amittunt aliquando eundi & redeundi, & multo tempore extra syluam commorantur vt non censeantur iam pertinere ad talem syluam, tunc prudenter censendũ est idem de illis sicut de feris. Quarta conclusio. Qui aucupatur columbas intra alienum columbarium, aut vero prope ipsum, tenetur restituere & damnum & columbas. Probatur. Quia columbæ istæ sunt sub dominio possessoris columbarij duplici titulo. Primò, quia ibi recluduntur & quasi domi reseruantur. Secundò, quia peculiari custodia & cura sustentantur, ergo qui columbas aucupatur intra vel prope columbarium, tenetur restituere. Et suppono ꝙ columbaria ista iustè construantur & etiam iustè conseruentur absq; iniuria vicinorum & conformitur ad leges positiuas regni. Nam si secus res habeat, nullum acquirit ius constructor talis columbarij super columbas ibi iniquè reseruatas. Quinta conclusio. Qui aucupatur columbas intra leucam à columbario peccat, non tamen tenetur restituere illas. Prima pars probatur, ex l. Henrici Tertij Regis Hispaniæ qui præcepit, quòd nullus intra leucam aucupetur colũbas alienas, ergo cum lex ista iusta sit, obligat in conscientia ex iustitia legali. Eademq́ue confirmata est à Carolo Quinto apud Matritum, Anno 1552. Secunda pars conclusionis quæ videtur contra Sotum & Couarruuiam. Probatur, quia lex huiusmodi, non aufert nec confert dominium columbarum exeuntium à columbario alicui: nec de dominio verbum loquitur. Ergo qui aucupatur intra leucam non tenetur restituere. Probatur cōsequẽtia , quia istæ columbæ postquam exeunt & vagantur non sunt possessoris columbarij, nec à lege illud habent, ergo erunt capientis. Quod cōfirmatur , quia columbæ istæ feraces sunt, ergo qui extra locum eas ceperit efficitur iustè dominus illarum: sicut diximus de feris egredientibus à vallatis locis. Et hæc omnia intelligenda sunt, si non inferatur graue damnum aut magna strages in columbario quod prudenter iudicandum est. Ad primum argumentum respondetur, quòd leges illæ loquuntur de animalibus mansuetis & quandiu consuetudinem retinent eundi & redeundi ad proprium locũ . De animalibus autem feracibus sequendæ sunt regulæ prædictæ. Ad secundum argumentum respondetur, concedo quòd applicatio nemoris lignorum & animaliũ iustè fit & iustè possidetur. Vnde argumentum conuincit, quòd qui tollit hoc ius iniustitiam committit. Cæ terum qui venatur in montibus patentibus, non tollit propriè ius: sed vtitur iure suo, ꝙ luendo pœnas venetur animantia intra mō tem . Similiter qui feras exeuntes à montibus circumuallatis ceperit, vtitur iure suo: quia animantia ista sicut iure vagantur, iure etiam capiũtur à quolibet indiscriminatim ¶ Ad confirmationem respondetur, quòd diuersimodè applicatur locus & arbores: quam animātia . Nam locus & ligna ibi perseuerāt vinculo naturæ. Feræ autem & aues iure naturæ possunt vagari. Ad tertium respondetur, quòd venator ille non accipit alienum perfectum: sed ꝙ habet aliquam dependentiam à casibus supra commemoratis. Ad quartum respondetur, quòd habet titulum venator iure naturæ, & similiter iure positiuo legibus concedentibus, quòd per manutentionem comparetur dominium feræ aut piscium aut auium. ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm aliquis debeat restituere quod non abstulit? AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd aliquis debeat restituere qđ non abstulit. Ille enim qui damnũ infert alicui, tenetur damnum remouere. Sed quandoque aliquis dā nificat aliquem vltra id quod accepit: puta cùm aliquis effodit semina: damnificat eum qui seminauit in tota messe futura. Et sic videtur quòd teneatur ad eius restitutionẽ . Ergo aliquis tenetur ad restitutionem eius quod non abstulit. ¶ 2 Præterea. Ille qui detinet pecuniam creditoris vltra terminum præfixum: videtur eum damnificare in toto eo quod lucrari de pecunia posset: quod tamen ipse non aufert. Ergo videtur quòd aliquis teneatur restituere, quod nō abstulit. ¶ 3 Præterea. Iustitia humana deriuatur à iustitia diuina. Sed Deo debet aliquis restituere plus quàm accepit ab eo: secundum illud Matthæi 25. "Sciebas quod meto vbi nō semino: & cōgrego vbi non sparsi." Ergo iustũ est vt etiam restituat homini aliquid quod non accepit. SED contra est, quòd recōpensatio ad iustitiam pertinet inquantum æqualitatẽ facit. Sed si aliquis restitueret quod non accepit, hoc non esset æquale. Ergo talis restitutio non est iustum quòd fiat. RESPONDEO dicendum, quòd quicunq; damnificat aliquẽ , videtur ei auferre id in quo ipsum damnificat. Damnum enim dicitur ex eo quod aliquis minus habet quàm debet habere, secũdum Philosophum in quinto † { Lib. 5. ca. 4. to. 5. } Ethicor. Et ideo homo tenetur ad restitutionẽ eius in quo aliquem damnificauit. Sed aliquis damnificatur dupliciter. Vno modo, quia aufertur ei id quod actu habebat: & tale damnũ est semper restituendum secũdum recompensationem æqualis, puta si aliquis dānificet aliquem diruẽs domum eius, tenetur ad tantum quātum valet domus. Alio modo, si damnificet aliquem impediẽdo , ne adipiscatur quod erat in via habendi. Et tale damnum non oportet recompensare ex æquo, quia minus est habere aliquid in virtute quàm habere in actu. Qui autẽ est in via adipiscendi aliquid, habet illud solum secundum virtutem, vel potestatem, & ideo si redderetur ei, vt haberet hoc in actu, restitueretur ei quod est ablatum nō simplũ , sed multiplicatum: quod non est de necessitate restitutionis, vt dictum † { Artic. præ cedenti. } est. Tenetur tamẽ aliquam recompensationem facere secun dum conditionem personarum & negotiorum. Et per hoc patet responsio ad primum & secũdum . Nam ille qui semen sparsit in agro, nōdum habet messem in actu, sed solum in virtute. Et similiter ille qui habet pecuniam, nondum habet lucrum in actu, sed solum in virtute: & vtrunq; potest multipliciter impediri. AD tertium dicendum, ꝙ Deus nihil requirit ab homine, nisi bonũ quod ipse in nobis seminauit. Et ideo verbum illud vel intelligitur secundum prauam existimationem serui pigri, qui existimauit se ab alio non accepisse: vel intelligitur quantum ad hoc, quòd Deus requirit à nobis fructus donorũ qui sunt & ab eo & à nobis: quāuis ipsa dona à Deo sint sine nobis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Qui infert damnum alteri in re quam actu possidet, tenetur ad restitutionem æqualis. Secunda conclusio. Qui infert alteri dā num in re quam non actu possidet, sed est in via vt habeat illam, non tenetur ad restitutionem æqualis: sed ad recompensationẽ , habita ratione personarum cōditionis & negotiorum. Ratio huius est, quia id quod habetur in actu respectu eius quod habetur in potentia aliquid maius est. Ergo si quis dā nificat in eo quod habetur in potentia, non debet restituere tantum quantum si damnificaret in eo quod habetur in actu: alias non sufficeret restituere simplum. COMMENTARIVS. MEns D. Tho. in hoc articulo est docere, nihil referre commodum accipientis alienum, vt ipse teneatur restituere: sed attendendum esse ad damnum quod revera intulit in actu siue in spe. DVbitatur circa secundam conclusionem, & arguitur primo contra illam, Sufficit ad reparādam omnem iniuriam factam contra iustitiam cōmutatiuam reddere æquale. At vero si quis redderet quātum valet res in potentia, habita ratione futuri, cogeretur dare plusquam ęquale . Ergo hoc non est necessarium. Probatur minor, quia iustum pretium rei est illud in quo æstimatur in præsenti. Confirmatur, nam si quis occideret infantem seruum vel eqnuleum , nō tenetur restituere pretium in quo æstimaretur mancipiũ in ætate virili vel in quo æstimaretur equus perfectus, ergo non oportet habere rationem futuri. Arguitur secundo. Sequitur ex secunda conclusione, ꝙ qui furatus est frumentum quādo æstimabatur magno pretio, sed erat seruatum à domino in aliud tempus in quo fortè accidit, vt minori pretio æstimaretur: ꝙ ille fur non tenetur restituere triticum in illo pretio maiori in quo æstimabatur quando ille furatus est, sed sufficit quòd restituat in illo modico pretio. Consequens videtur falsum: quia ille damnificauit in eo quòd ille habebat actu, scilicet in tritico quod tunc æstimabatur in tanto pretio. Arguitur tertio. Sequitur ex illa conclusione, quòd qui furatus est pecunias negotiatori, teneatur restituere pretium quod ille lucraturus erat cum illis pecunijs ex negotiatione sua. Consequens cōtendit probare falsum Magister Soto in lib. 4. de Iustitia & iure. quæst. 6. art. 5. ad 2. & libr. 6. q. 1. art. 3. SED in oppositum est, primo quidem vsus agricolarum, qui solent in æstimandis damnis illatis segetibus quando sunt in herba, solent in quam expectare tempus messis: & tunc habita ratione messium vicinarum & similium iudicant faciendam esse restitutionem eius quod minus habet damnificatus, quàm vicinus in similibus terris. Arguitur secundo. Ipse dominus rei in qua damnificatus est, paratus erat & volebat expectare pericula quibus res illa erat exposita: sed qui damnum intulit per iniuriam, destruxit hanc expectationem. Ergo tenetur totũ restituere quod ille habiturus erat. ¶ Denique si quis Tyrannus vim inferens reipublicæ depopuletur agros, videli cet, vineta oliueta, &c. videtur quòd si iste non teneatur restituere totum pretium totius fructus agrorum, vehementer pateretur respublica & deueniret in summam inopiā & in caritatem magnam annonæ. Ad hæc duo argumenta postrema respō det Soto art. 5. vbi supra, quod si damnũ datum fuerit à casu & non à proposito, non tenetur damnificator ad restitutionem æqualis: sicut D. Tho. asserit in ipsa conclusione. At vero si damnum datum fuerit consultò per iniuriam, & renuente domino, tunc erit facienda restitutio æqualis eius quod erat in spe: præsertim quando damnum fuerit graue vt in casu postremi argumenti. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Quando quis sine culpa in foro conscientiæ, hoc est omnino inuoluntariè damnum dedit, non tenebitur ad aliquam restitutionem in foro cōscientiæ . Probatur primo, ex illa communi regula, si tua culpa damnũ datum est, &c. Ergo requiritur culpa, vt aliquis obligetur restituere tale damnum. ¶ Deinde probatur, quia duplex titulus est vnde oritur obligatio restituendi. Alter est ipsius rei acceptæ: alter iniustæ acceptionis. Sed neuter titulus est vbi nulla est culpa. Ergo nulla est obligatio restituendi in foro conscientiæ. Dixerim in foro conscientiæ, quoniam sæpe numero cōtingit in foro exteriori, vbi nulla est culpa, quia præ sumitur esse, iudicetur aliquis obligatus ad restitutionem. Secunda conclusio. Quando quis dedit damnum alteri voluntariè quidem, non directè sed indirectè & interpretatiuè, tenetur ad restitutionem faciendā damni illati: sed non erit obligandus ad solutionem pretij rigurosi, quo æstimaretur res illa si venditioni exponeretur. Exemplum est in illo qui per ignorantiam culpabilem occidit puerũ mancipium, vel conculcauit segetes in herba. Probatur ista cōclusio , quia in huiusmodi casu oritur obligatio restituendi tantũ ex iniusta acceptione: sed inter iniustas actiones ea minima reputatur, quæ fit per ignorā tiam & negligentiam, ac proinde non est directè voluntaria sed indirectè & interpretatiuè. Ergo qui taliter damnificauit, sufficit quòd restituat pretium quidem iustum, sed minimum. At vero minimum pretium est quo æstimatur quādo vltro exponitur venditioni. In huiusmodi casu procedit primũ argumentum cum sua confirmatione. Tertia conclusio. Quando quis damnũ dedit alteri voluntariè quidem formaliter, non tamen per se primò, licet per se secũdo : tenetur ad restitutionem iuxta tenorem secundæ conclusionis Diui Thomæ, hoc est habita ratione futuri boni expectati. Probatur conclusio, quia ista acceptio iniusta est directè & per se voluntaria. Ergo iste per se obligandus erit ad solutionem iusti pretij, non quidem minimi quādo res vltrò exponitur venditioni, sed ad restitutionem maioris pretij iusti quando scilicet, emptor rogat dominum vt vendat: tunc enim habetur ratio futuri cōmodi expectati. Diximus autem acceptionem iniustam esse directè, & per se secũdo , quando aliquis . v. g. Sciens & prudens quòd damnificat proximũ , nihilominus eligit illud medium videns sequi damnificationẽ , quia est medium ad finem per se primò volitum & intentum. Et quia iste casus est frequens in humanis damnificationibus, ideo in illo maximè verificatur secunda conclusio Diui Thomæ. Quarta conclusio. Qui voluntariè & directè & per se primò intendit dare damnũ alteri, obligabitur ad restitutionẽ cum summo rigore: ita vt teneatur restituere simpliciter æquale habita ratiōe absolutè expectati cōmodi . Ista conclusio verificatur in casu postremi argumenti pro secũda parte, quā do tyrannus depopulatur vineta & oliueta & messes. Et probatur ista conclusio argumento ibidem facto. Aduertẽdi tamen sunt duo modi pro intelligentia præcedentis conclusionis, qui seruari possunt in huiusmodi restitutionibus. Prior est, si attentis periculis quibus res erat exposita, & deductis expensis faciendis in curanda re eo tempore quo infertur damnum, tunc æstimetur res ipsa arbitrio prudentis viri certo quodam pretio, & hic modus iustus est & seruandus in casu tertiæ cō clusionis , si velit ille qui damnũ intulit isto modo restituere: etiam si ipse dominus renuat damnificatus. Secũdus modus est quẽ significabamus in primo argumento in op positum, & est iustus modus ex conuentione & condicto vtriusque partis, neq; tamen necessariò seruandus absolutè, si nolit damnificator ita conuenire. At verò in casu quartæ conclusionis, si pars læsa istum modum eligat, etiam si reclamet damnificatus, seruandus est iste modus. Et ratio huius est æ quissima. Etenim æquitate plenum est, vt qui ex animi nequitia intendit aliquem fraudare expectatione, quam habebat prouentuum & commodorum: ipse cogatur ad restituendum totum commodum quod expectabatur, maximè autem habet verũ ista sententia quando damnificator aperto marte intulit damnum. Ad argumẽta quæ proposita sunt in principio respondendũ est quatenus militāt cō tra tertiam & quartam conclusionem: quanuis faueant primæ & secundæ conclusioni. Respōdemus ergo ad primum argumentũ cum sua confirmatione, quòd iustum pretium rei non debet iudicari esse illud quo æstimatur res quādo vltro venditur & quæ rit emptorem. Etenim in casu tertiæ & quartæ conclusionis dominus rei nulla ratione quærit emptorem, quapropter pretium iustum non erit illud quo æstimaretur res si vltro quæreret emptorem. Quod si quis obijciat, quoniam in casu secundæ conclusionis dominus rei non quæ rit emptorem, & nihilominus diximus, ꝙ pretium iustum ad restituendum in illo casu erat illud quo æstimaretur res vltro venditioni exposita, ergo etiam in casu tertiæ & quartæ conclusionis erit illa sufficiens restitutio. Respondetur non esse eandem rationem. Negatur enim consequentia. Quoniā in casu secundæ conclusionis quanuis dominus non erat paratus vendere rem suam, tamen res ipsa exposita est fortuitis periculis atque fortunis quæ solent contingere vel cũ nulla culpa damnificantis, & tunc nulla est obligatio restituendi in foro cōscientiæ : vel cum minima culpa quando dānificator nō est directè & formaliter voluntarius, sed indirectè & reductiuè dicitur voluntarius. Et propterea meritò & æquissimè arbitramur ꝙ in casu secundæ conclusionis satisfiat domino ipsius rei, si restituatur illi minimum pretium quo res solent valere & quo valent æstimari quando vltro venduntur, etiam si ipse dominus nō erat venditurus. Cæterum in casu tertiæ & quartæ conclusionis vbi iniusta acceptio est completissime volũtaria , merito condemnamus damnificatorem, vt restituat cum illo rigore iustum pretium. Ad secundum respondent aliqui viri docti, quòd in illo casu si fur conuertit in suum cōmodum triticum, quod furatus est . v. g. vendendo vel comedendo, tunc tenetur restituere pretium illud, quo in præsenti æstimabatur frumentum. Et ratio est, quia tunc ratione rei alienæ factus est ditior. Cæterũ si fur ipse frumentũ combusit aut forte seruauit in aliud tẽpus , ad quod dominus erat seruaturus, dicunt quòd tunc satisfacit, si reddat pretium, quo æstimabatur illo tempore frumentum. Et ratio huius est, quia ipse dominus non est damnificatus re vera: nisi in illo pretio quo ipse tunc erat vẽditurus . Sed profecto quanuis hæc sententia vtcunque probabilis sit, mihi non placet: sed videtur aliter dicendum, videlicet, quòd quia obligatio restitutionis statim oritur in illo casu ex ipso furto: tunc erit positũ in volũtate domini vt eligat pretium quo sibi debeat fieri restitutio. Ita prorsus quòd si velit exigere à fure non solum pretium quo pro tunc æstimabatur frumentum (hoc enim iustissimũ est secundum primam conclusionem Diui Thomæ) sed etiam aliquid amplius ad arbitrium boni viri propter commodum quod expectabatur in futurum, quia ille erat reseruaturus frumentum: erit iustissimum & illud tenetur fur restituere statim, quia in toto isto pretio damnificat dominum rei. Et confirmatur nostra sententia, quia non videtur æquum vt fur ille sit melioris conditionis, quàm qui per ignorantiam damnificaret dominum rei: iste enim obligatus est à nobis & ab eis qui habent contrariam sententiam, vt soluat pretium quo pro tunc æstimaretur res, si venditioni esset exposita: constat autẽ quòd in casu secundi argumenti triticum pluris valet de præsenti quàm valiturum erat in futuro tempore, ergo melioris conditionis esset fur quia reseruauit triticum vel combusit, quam ille qui per ignorantiam perdidit. Ad tertium argumentum respondetur, quòd eius difficultas examinabitur quæstione 78. Est enim singularis opinio Magistri Soti contra communem sententiam quæ tenet, quòd ratione lucri cessantis licitum est aliquid accipere. ARTICVLVS V. ¶ Vtrùm oporteat semper restitutionem facere ei, à quo acceptũ est aliquid. AD Quintum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 5. q. 4. & opus. 67. et opusc. 73. cap. 17. & 18. } Videtur, ꝙ non oporteat semper restitutionẽ facere ei, à quo acceptũ est aliquid. Nulli enim debemus nocere. Sed aliquando esset in nocumẽtum hominis si redderetur quod ab eo acceptum est, vel etiam in nocumentum aliorum, puta si aliquis redderet gladium depositum furioso. Ergo non semper est restituẽdum ei, à quo acceptum est. ¶ 2 Præterea. Ille qui illicitè aliquid dedit, non meretur illud recuperare. Sed quādoq; aliquis illicitè dat quod alius etiā illicitè accepit, sicut apparet in dante & recipiẽte aliquid simoniacè. Ergo nō semper restituendũ est ei, à quo acceptũ est. ¶ 3 Præterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoq́ue est impossibile restituere ei, à quo acceptum est, vel quia est mortuus, vel quia nimis distat, vel quia est ignotus. Ergo non semper facienda est restitutio ei, à quo acceptum est. ¶ 4 Præterea. Magis debet homo recompensare ei, à quo maius beneficiũ accepit. Sed ab alijs personis homo plus accepit beneficij, quàm ab illo qui mutuauit vel de posuit, sicut à parentibus. Ergo magis subueniendum est quandoque alicui personæ alteri, quàm restituẽ dum ei, à quo acceptum est. ¶ 5 Præterea. Vanũ est restituere illud quod ad manum restituentis per restitutionem peruenit. Sed si prælatus iniustè aliquid ecclesiæ subtraxit: & ei restituat, ad manus eius deueniet: quia ipse est rerum ecclesiæ conseruator. Ergo non debet restituere ecclesiæ à qua abstulit: & sic non semper restituendum est ei, à quo est ablatum. SED cōtra est, qđ dicit̃ Rom. 13. Reddite omnibus debita: cui tributum, tributũ , cui vectigal, vectigal. RESPONDEO dicendum, ꝙ per restitutionem fit reductio ad æqualitatem cōmutatiuæ iustitiæ, quæ cōsistit in rerum adęquatione , sicut dictum † { Art. 2. huius quæst. & qō . 58. arti. 10. } est. Huiusmodi autem rerum adæquatio fieri nō posset nisi ei, qui minus habet quàm quod suum est, suppleretur quod deest. Et ad hanc suppletionem faciendam, necesse est vt ei fiat restitutio, à quo acceptum est. AD primum ergo dicendum, ꝙ quādo res restituenda apparet esse grauiter nociua ei, cui restitutio facienda est, vel alteri, non ei debet tunc restitui: quia restitutio ordinatur ad vtilitatẽ eius, cui restituitur. Omnia enim quæ possidentur, sub ratione vtilis cadũt . Nec tamen debet ille qui detinet sic rem alienā , sibi appropriare, sed vel reseruare, vt cōgruo tẽpore restituat, vel etiā alibi tradere tutius conseruādam . AD secundum dicendum, ꝙ ali quis dupliciter aliquid illicitè dat. Vno modo, quia ipsa datio est illicita, & cōtra legem, sicut patet in eo qui simoniacè aliquid dedit. Et talis meretur amittere quod dedit: vnde nō debet ei restitutio fieri de his. Et quia etiam ille qui accepit, contra legẽ accepit, non debet sibi retinere, sed debet in pios vsus conuertere. Alio modo aliquis illicitè dat, quia propter rem illicitam dat, licet ipsa datio non sit illicita: sicut cùm quis dat meretrici propter fornicationem. Vnde & mulier potest sibi retinere quod ei datum est. Sed si superfluè aliquid per fraudem vel dolum extorsisset, tenetur eidem restituere. AD tertium dicendum, ꝙ si ille cui debet fieri restitutio, sit omnino ignotus, debet homo restituere secundum quod potest, scilicet dando in eleemosynas ꝓ salute ipsius, siue sit mortuus, siue sit viuus: præ missa tamen diligenti inquisitione de persona eius, cui est restitutio facienda. Si verò sit mortuus ille, cui est restitutio facienda, debet restitui hæredi eius, qui cōputatur quasi vna persona cum ipso. Si verò ille sit multũ distans, debet sibi transmitti quod ei debetur, & præcipuè si sit res magni valoris, & possit cō modè trāsmitti . Alioquin debet in aliquo loco tuto deponi, vt pro eo cōseruetur , & domino significari. AD quartum dicendum, ꝙ aliquis de hoc quod est sibi propriũ , debet magis satisfacere parentibus vel his à quibus accepit maiora beneficia. Non autem debet aliquis recompensare benefactori de alieno. Quod contingeret, si quod debet vni, alteri restitueret: nisi fortè in casu extremę necessitatis, in quo posset, & deberet aliquis, etiam auferre aliena, vt patri subueniret. AD quintum dicendum, ꝙ præ latus potest rem ecclesiæ surripere tripliciter. Vno modo, si rem ecclesiæ non sibi deputatam, sed alteri, sibi vsurparet, puta si episcopꝰ vsurparet sibi rem capituli. Et tunc planum est quòd debet restituere, ponendo in manus eorũ , ad quos de iure pertinet. Alio modo, si rẽ Ecclesiæ suæ custodiæ deputatā in alterius dominium transferat, puta consanguinei vel amici. Et tunc debet restituere Ecclesiæ, & sub sua cura habere, vt ad successorem perueniat. Tertio modo potest prælatus surripere rem Ecclesiæ solo animo, dum, scilicet, incipit habere animũ possidendi eam vt suam, & non nomine Ecclesiæ: & tunc debet restituere, talem animum deponendo. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. Ratio est, quia per restitutionem fit rectitudo secundum æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, quæ consistit in adæquatione quadam ipsarum rerum: sed ista adæquatio fieri nō potest nisi restituatur eidem qui minus habet, quā oporteat eũ habere: ergo eidẽ faciẽ da est restitutio à quo aliquid acceptũ est. COMMENTARIVS. HActenus D. Tho. definiuit quæ pertinebant ad substantiam restitutionis ipsius: nunc autem in hoc articulo & sequẽ tibus agit de circũstantijs restitutionis: & in hoc quinto articulo agit de circunstantia, cui scilicet facienda est restitutio. Et quāuis conclusio D. Tho. habeat formam vniuersalis in eo ꝙ dicit semper: tamen intelligenda est per se loquendo & quantum est ex natura rei, si absolute consideretur ipsa iniusta acceptio, vel detentio quod idem est. Nihilominus possunt interuenire quædam accidẽ tia & circunstantiæ propter quas non possit eidem fieri restitutio à quo aliquid acceptũ est: & de istis agit D. Thom. in solutionibus ad argumenta. Sed antequam ad argumentorũ explicationem perueniamus, oportet aduertere quasdam intelligẽtias & moderationes ipsius conclusionis. Prima intelligentia & moderatio est, ꝙ D. Tho. dicit ꝙ semper fieri debet restitutionem eidẽ à quo aliquid acceptũ est, intelligendũ est si ille sit verus dominus: quoniā qui furatur à latrone non debet restituere latroni, sed vero domino. Et secundũ hanc intelligẽtiā procedit ratio articuli, alias minimè. Si enim latroni fieret restitutio, latro haberet plusquā oporteret eum habere & verus dominus haberet minus: ergo talis operatio nō est vera restitutio. Notandum tamen est, ꝙ si qui accepit dubitat an ille à quo accepit furatus fuerit rem illam vel non, tunc tenetur eidem restituere. Ratio est, quoniam in re dubia melior est conditio possidentis. Itaq; debet esse homo certus ꝙ ille à quo accepit detinebat rem illam iniustè & iniquè. Secunda limitatio est, quando ille qui accepit à latrone incurrit magnum detrimentum si restituat vero domino & non latroni: & hoc maximè habet verum quando ille qui accepit, bona fide accepit. Ratio huius est, quia nemo tenetur cum dispendio & detrimẽto proprio rebus alienis consulere, præsertim quando ipse qui accepit non habuit culpam iniustæ acceptionis. Diximus quando non habuit culpā : quoniam si quis sciens & prudens, ꝙ ille à quo accipit furatus est rem illam, eam accipit, iam quasi consors furti tenebitur cũ aliquo detrimẽto vero domino restituere: quantum vero detrimenti teneatur pati relinquitur arbitrio boni viri: non enim tenebitur restituere cum periculo vitæ aut percussionis, aut famæ, neque cum periculo notabili bonorum suorum: sed attendenda est quantitas furti: si enim fuerit res magni momenti tenebitur etiam ille qui cũ mala fide accepit à latrone, pati aliquod detrimẽtum bonorum suorum, vt res illa restituatur vero domino: non tamen tenebitur tantũ detrimenti pati quantum ille qui primo furatus est. Et ratio est, quoniam qui accepit vel emit rem ab ipso latrone, accepit eam iam periclitantem & sine spe redeũdi ad verum dominũ : quapropter si eam reddat eidem latroni, non obligabitur vt cum maximo detrimento suo teneatur illā reddere vero domino. Si autem absque suo detrimento potuit illam rem reddere vel seruare vero domino tenebitur ad restitutionem in integrum: quoniam rem alienam constituit in manibus ipsius latronis. Tertia moderatio est, quando ille qui accepit rem illam reddit alicui tertio de quo certus est quòd reddet vero domino. v. g. qui furatus est rem alienam ab aliquo patri familias potest eam reddere vxori vel filio vel maximo amico, de quibus certus est ꝙ reddent vero domino, vel expendent in vtilitatem ipsius secundum voluntatẽ eius saltim interpretatiuam. Sed obseruandum est hic, ꝙ qui isto modo restituit per tertiā personam, debet procurare vt verus dominus non possit alias petere rem illam à latrone, & vt latro non putet se teneri iam ad restitutionem. Hoc autẽ conuenienter fiet, si possibile est per admonitionem vtriusq; . Sed est vnicum argumentum contra conclusionẽ sic explicatam & moderatā . Quoniam in cap. in literis. de restitut spoliat. & etiam in l. bona fi de. ff. depositi. dicitur quòd prædo spoliatus, est ante omnia restituendus secundum ordinem iuris, sed leges iustæ obligāt in foro cōscientiæ : ergo ille qui accepit rem à latrone, tenebitur in foro conscientiæ eidẽ restituere, vt ipse adimpleat suam obligationem & restituere possit vero domino. Respondetur, ꝙ huiusmodi leges non transferunt dominium neque conferunt ius ipsi prædoni vt sibi fiat restitutio: sed sunt quasi pœnales in odium eius qui propria autoritate accepit rem ab ipso latrone, & propria autoritate vult rem illam proprio domino reddere quando causa educta est iam ad iudicium: tunc enim ordo iuris merito postulat, vt per manus iudicis fiat ista restitutio. Cæterum vniuersaliter verum erit in foro conscientiæ, quòd si quis restituat rem vero domino etiam si imprudenter faciat quādo res deducta est vel deducẽda creditor ad iudicium: non tenebitur in foro conscientiæ amplius aliquid restituere prædoni. ¶ Iam vero in solutionibus ad argumenta D. Thomas ponit quasdam alias limitationes conclusionis articuli. Sit igitur cōclusio in solutione ad primũ . Quando restitutio nociua est ei cui debet fieri vel tertiæ personæ: nō est facienda tũc . Ratio est, quia restitutio ordinatur ad vtilitatem eius cui faciẽda est: ergo si fuerit nociua destruitur omnino finis restitutionis, ac proinde non est facienda tunc. Sed aduertit D. Tho. ꝙ tunc debitor debet seruare rem illam reddendā opportuno tempore, vel deponere illam apud tertiam personam, vt cō modius seruetur & reddatur. DVbitatur primo, circa istam cōclusionem . An sit peccatũ in tali casu reddere vero dño suum debitum. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ipse dñs in eo ꝙ vere dñs est, ius habet ad petendā rem suā : ergo debitor facit illi iniuriā nō reddendo saltim cum petit, alias esset quasi bellũ iustum ex vtraq; parte. ¶ Arguitur secundo. Ipse debitor non est tutor vel custos creditoris, sed solum est debitor: ergo ad illum non pertinet nisi vt faciat officium debitoris: ipse autem creditor prouideat sibi an sit commodũ sibi tunc recipere debitum an non. SED in oppositũ est. Primo ꝙ dicitur Eccles. 17. " Vnicuiq; mandauit Dñs de proximo suo." Et Prouerb. 24. "Erue eos qui ducuntur ad mortem," ergo cũ ipse debitor retinendo pro tunc debitũ , custodiat creditorẽ vel à damno spirituali peccati, vel à temporali maiori quā carentia debiti, aut etiā tertiā personā eripiat vel custodiat ab huiusmodi malis: non tenebitur pro tunc restituere. Arguitur secũdò ratione D. Tho. in solutione ad primum. Et confirmatur, quia quā uis restitutio secundum specificā rationem iustitiæ commutatiuæ non respiciat nisi æ qualitatem rei ad rem, tamẽ quia debet esse actus virtutis: oportet vt fiat vbi & quando secundum rectam rationem expedierit. At vero pro tunc non expedit, imo vero nocet, ergo non est facienda pro tunc. Arguitur tertiò. Quoniam etsi verus dominus habeat ius ad suum depositum vel ad quoduis aliud debitum: tamen nō habet ius vt pro tunc exigat debitum ab altero. Nemo enim habet ius ad id quod non est secundùm rectam rationem: cum igitur nō sit secundùm rectam rationem tunc accipere non est illi facienda restitutio. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Quando debitor nullũ incurrit detrimentum ex retentione debiti: & alias sequitur graue detrimentum siue spirituale siue temporale ex illius solutione debiti: erit peccatum tunc reddere debitum, maxime si creditor non vrgeat neq; instet. Istam conclusionem probant argumenta facta pro secunda parte, & hanc videtur D. Tho. voluisse statuere in solutione ad primum: neque enim distinxit de damno spirituali vel corporali, sed communiter dixit quando fuerit grauiter nociua restitutio. Secunda conclusio. Non est peccatum reddere debitum domino petenti: etiam si ex solutione debiti sequatur graue damnũ spirituale vel corporale petenti vel tertiæ priuatæ personæ, quando ex retentione debiti sequitur graue damnum ipsi debitori. V. g. si latro cōminetur mihi mortem nisi reddam ei gladium alienum quod emi ab illo, possum illi reddere licitè, vt iam diximus: ergo multo magis quando ipse verus dominus exigit rem suam ita vt nisi reddidero notabile periculum incurram ego. Ratio huius conclusionis est, quia in tali casu damnum illud quod sequitur non est mihi volũtariũ expressè neq; interpretatiue. Expressè quidẽ patet, non enim intendo damnum alterius. Interpretatiuè vero probatur, quia interpretatiuũ volũtariũ dicitur & est, quando aliquis tenetur aliquod malũ impedire & nō impedit: at vero pro tunc ego nō obligor succurrere proximo cũ tanto periculo meo vt diffiniuimus supra. q. 26. art. 4. ergo nō est illud damnũ pro tunc mihi interpretatiuè voluntariũ . Probatur & explicatur secundò bono exemplo. Nemo tenetur succurrere hosti periclitanti, si prudẽter existimat ꝙ erutus ab illa necessitate occidet illũ vel aliquod magnũ damnũ inferet, ergo simile est in nostro casu. Diximus autẽ in cōclusione vel alterius priuatæ personæ: quoniam si fuerit persona publica cuius vita & salus est reipublicæ maximè necessaria, tenebitur ipse debitor pati detrimentũ illud propter illius personæ salutem. Tertia conclusio. Quando ex debiti retentione nullũ detrimentum incurrit debitor, etiam si creditor vrgeat: erit peccatum reddere debitũ , si malum quod sequitur ex debiti solutione est corporale etiā ipsius petentis. Non autẽ erit peccatũ si illud damnũ quod sequitur fuerit spirituale ipsius petentis. Ista cōclusio quantũ ad vtranq; partem, probatur soluendo obiectionẽ quæ statim se offert. Etenim damnum spirituale multo maius est quā corporale: quomodo ergo si tenetur debitor nō reddere debitũ quando sequitur malũ corporale petenti, dicimus ꝙ nō tenetur nō reddere quando sequitur malum spirituale? Respōdetur ergo, ꝙ non est eadẽ ratio sed est differentia maxima, quoniā retentio debiti pro tunc mediũ est ex natura sua ordinatũ & efficax vt proximus nō incurrat malũ illud corporale: at vero vt nō incurrat damnũ spirituale non est medium ordinatũ neq; efficax: etenim mediũ ordinatũ est correctio fraterna. Deinde etiamsi denegatur debitũ , iam ipse proximus peccauit in corde suo, & fortassis peccabit magis ex nō redditione debiti propter maiorẽ appetitum ex priuatione. ¶ Est & alia optima differentia, videlicet, ꝙ bonorũ corporis, scilicet, vitę & salutis homo nō est dominus: & propterea cũ illa pericilitātur tenetur quisq; impedire etiā impugnante ipso domino. At vero ipsarũ actionũ spiritualiũ homo dominus est, quapropter nemo potest cogere hominẽ quādo vult peccare nulla interueniente iniuria tertiæ personæ: nisi forte sit iudex aut prælatus ad cuius officium pertineat impedire per aliqua media determinata. Est exemplũ huius quod dicimus. Si Petrus velit se ipsum vel aliũ occidere aut percutere, possum ego imo tenebor, si absque meo detrimento id possum facere, ligare illum, & in vincula si opus fuerit conijcere: at vero si pergit fornicari, non est mihi licitum ligare illum aut aliquam vim facere ne pergat ad fornicandum: sed solummodo possum vti correctione fraterna. Ex dictis sequitur, ꝙ si detrimentũ quod sequitur ipsi creditori fuerit rei familiaris: tunc scienti & volenti detrimentũ , licitum est mihi & debeo soluere debitũ ipsi petenti. Ratio est, quia ille est dominus rei familiaris & potest pati detrimentum. Quarta conclusio sit, in eodem casu prę cedentis cōclusionis . Si damnũ quod sequitur redundat in tertiā personam siue sit corporale siue sit spirituale, peccatum erit reddere debitum. Prima pars patet ex præcedẽ ti conclusione & ratione ipsius. Secunda vero pars probatur, videlicet quando damnũ spirituale sequitur tertiæ personæ. v. g. si petat debitũ ad solicitandam mulierẽ non paratam. Probatur ex illo testimonio Ecclesiasti. 17. Vnicuiq; mandauit Dominus de proximo suo, sed in illo euentu ego possum absque detrimento meo euitare scandalum proximo: ergo debeo euitare retinendo debitũ , siquidem ex hoc efficaciter impeditur scandalum. Neque valet obiectio ex præcedenti conclusione, vbi diximus ꝙ quando ipse creditor petit debitum ad fornicādum vbi incurrit damnum spirituale: nō possum illi denegare, ergo eadem est ratio quando tertia persona incurrit damnum spirituale. Respōdetur ꝙ est maxima differẽtia , quoniam ipse creditor petens debitum ad fornicandũ , iam fornicatus est in corde suo: at vero tertia persona innocens scandalizanda nondum peccauit: quapropter retentio debiti est medium efficax ad impediendum damnum spirituale illius tertiæ personæ, nō autem est efficax ad impediendum damnum spirituale ipsius creditoris. AD argumenta vtriusque difficultatis facile potest patere respōsio ex supradictis, præterquam ad primum argumentũ pro parte negatiua positum. ¶ Pro cuius solutione notandum est, ꝙ dupliciter potest dici quis habere ius ad aliquid petendum: vno modo secundùm rationẽ iustitiæ, materialiter & quantũ ad substantiā actus: altero modo formaliter secundùm rationẽ iustitiæ, prout est virtus requirens circunstantias virtutis. Dicimus ergo, ꝙ quando creditor petit debitum suum semper habet ius ad petendum priori modo: & si debitor soluit semper facit opus iustitiæ quantum ad substantiam actus saltim, etiam si aliàs peccet. At vero quando creditor petit debitum deficientibus circunstantijs illis, de quibus diximus in supradictis conclusionibus, excusatur ipse debitor sufficienter propter rationes quas diximus. DVbitatur secundò, Vtrùm quando in prædictis casibus est peccatum reddere debitum, sit peccatum contra charitatem tantum, an vero sit etiam contra iustitiam? quod quidem multum refert Theologo dignoscere, quoniam si tantùm est peccatum contra charitatem, non obligabit ad restitutionem. Si autem fuerit etiam contra iustitiam, tenebitur peccans restituere totũ damnum consequutum ex redditione debiti. Ante omnia supponamus, quòd quādo damnum consequutum ex redditione debiti fuerit tantum contra charitatem, ipsa etiā redditio debiti erit tantum contra charitatem. Sed tota difficultas est quando damnũ consequutum fuerit contra iustitiā , an tunc ipsa redditio debiti sit etiam semper contra iustitiam? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Ex differentia quæ inuenitur inter personam priuatam & personam publicam, ad cuius officium pertinet gubarnare rempublicam, innocentes defendere & alia huiusmodi. Etenim huiusmodi persona peccat contra iustitiam, si sciens & prudens nō euitet periculũ quod instat ciuibus: at vero persona particularis non tenetur ex iustitia obuenire huiusmodi periculis sicut nec iā periclitantem defendere. At vero debitor siue depositarius persona particularis est: ergo nō peccat contra iustitiā si reddat debitum siue depositum nihil curans de damno proximi quod postea consequetur. Et cōfirmatur . Si me præsente Petrus inuadat Ioannẽ , & ego sim potens absq; meo detrimẽto eripere Ioannem, nihilominus non pecco contra iustitiam si nolim eripere: sed solum contra charitatem, ergo debitor qui nō tenetur ex iustitia defendere proximũ , non peccat nisi contra charitatem reddendo debitum. Ipsa enim redditio debiti secũdùm se bona est neque ordinatur à reddente ad damnificandum proximũ , sed solum erit mala & peccatum ex illa circunstantia quam ipse debitor non tenetur ex iustitia euitare. Arguitur secundò. Si creditor in eodem casu dubij petat à debitore debitum coram iudice, & iudex ferat sententiam vt reddat statim debitum, ipse debitor non peccabit si statim reddat obediendo iudici: ergo neque etiam peccaret contra iustitiā saltim, si ante sententiam iudicis redderet. Probatur consequentia. Quia si antea erat peccatum contra iustitiam, non potuit per sententiam iudicis excusari debitor à peccato. Arguitur tertiò. Si debitor vel depositarius in eodem casu fuisset homicidij causa reddendo gladium aut debitum, sequitur quòd si etiam ipse aliquod detrimẽtum pateretur ex retentione debiti: non posset reddere debitum absque peccato contra iustitiam, quod est contra definita in dubio præ cedenti. Probatur sequela, quia si ipsa redditio debiti vel depositi in illo casu est causa homicidij: non poterit fieri licita propter detrimentum quod aliàs incurreret ipse debitor si retineat debitum. PRO decisione veritatis sit vnica conclusio. Redditio debiti in casu nostri dubij peccatum est contra iustitiam, & per cōsequens qui reddit debitum tenebitur ad restitutionem totius damni consequuti. Ista conclusio euidenter sequitur ex quadam falsa sententia Caietani in summa in verbo, restitutio. Vbi tenet, ꝙ quando quis absque detrimento suo potest defendere proximũ & non defendit, peccat contra iustitiam, & tenetur restituere, ergo multo magis in nostro casu, vbi debitor dat instrumẽtum vel exercet actionẽ vnde sequitur damnũ . Videtur etiā sequi ex alia sententia eiusdẽ Caiet. infra. q. 169. art. 2. ad 4. dub. 2. vbi asserit, ꝙ vendentes arma gerentibus bellum iniustũ contra ecclesiasticos, homicidæ sunt & sacrilegi: ergo etiā in nostro casu reddens gladium apud se depositum ei qui vult proximum occidere, erit etiā ipse homicida: & nihilominus aliqualis est differentia inter vendentes arma & reddentes depositũ siue debitum in prædicto casu. Quoniam sic vendentes non possunt cogi vt vendant, isti vero possunt cogi à iudice vt reddāt , quapropter illi sunt magis voluntarij respectu damni consequuti quam reddentes depositũ aut debitum. ¶ Deinde probatur conclusio ex vulgari regula in cap. fin. de iniurijs & damno dato. si tua culpa damnum datum est, aut iniuria irrogata, aut irrogantibus opem fortasse tulisti: Iure te super his satisfacere oportet. Sed debitor in casu proposito fert opem homicidæ reddendo gladium vel pecunias, ergo tenebitur restituere. Idem colligitur ex. l. si pignore. §. ferramenta. ff. de furtis. vbi habetur quòd qui ferramenta sciens & prudens accommodauerit ad defringendum ostium vel armarium, etiamsi nullum consilium dederit ad furtum faciendum: tenetur ad restitutionem furti. Præterea probatur conclusio. Debitor qui reddit debitũ in casu nostræ conclusionis, in foro exteriori si accusetur condemnabitur & obligabitur ad restitutionem damni: sed sententia iudicis quæ non fundatur in falsa præsumptione non obligat de nouo ad restitutionem ad quam antea non tenebatur ipse reus: ergo in foro conscientiæ tenebatur ipse reus restituere. Denique si debitor vel depositarius in eodem casu reddat gladium amenti furioso qui alium parat occidere, procul dubio esset reus illius homicidij & teneretur ad restitutionem: ergo etiam si reddat gladium homini quidem mentis compoti sed irato & parato occidere proximũ , erit reus homicidij. Probatur consequentia, quoniā non minus concurrit cum isto quam cum ipso amente, quanuis ille qui non est amens adijciat suum voluntarium. Hoc enim non diminuit meum voluntarium neque meũ concursum moralem. AD argumenta in oppositum respondetur ad primum & cōfirmationem , quòd aliud est non defendere proximum, aliud offendere apponendo aliquā actionẽ vel instrumentũ vnde noceatur proximus. Ad secundum respondetur, quòd in illo casu tenetur ipse debitor admonere iudicem de periculo quod timetur contra proximum, & tũc si nihilominus cogatur reddere gladium vel depositum ipse excusatur à culpa. Ad vltimum argumentum respondetur, quòd in illo casu debitor non est voluntarius respectu damni quod sequitur: quia non tenetur pro tunc retinere depositum cum tanto suo periculo. Deinceps in solutione ad secundum ponit D. Tho. duas conclusiones. Prima est, quādo datio est illicita & contra legẽ is qui accepit tenet̃ restituere, non ei qui dedit: sed in pios vsus debet conuertere. Ponit exẽplũ in datione pretij simoniaca ex vtraq; parte. Secunda conclusio est. Quando ipsa datio non est illicita sed est propter rem illicitam: nihil est restituẽdum , nisi superfluè aliquid accipiatur ad fraudem & dolum. Ponit exemplum in pretio quod datur meretrici pro illicito vsu corporis. PRO intelligentia huius doctrinæ notā dum est primò, quòd Diuus Thomas vocat hic dationem illicitam eam quæ ab intrinseco illicita est, vocat vero dationem licitam eam quæ non habet ex proprio obiecto & materia aliquam culpam: quanuis habeat illā ab extrinseco ex fine vel alia circunstantia fiat illicita. ¶ Nota secundo, ꝙ datio quæ est illicita in seipsa & intrinsecè, potest esse illicita ex parte vtriusque, scilicet, dantis & accipientis: vt contingit in datione pretij simoniaca & conuentione. Aliquādo vero potest fieri illicita tantum ex altera parte scilicet recipientis. v. g. si Petrus det pretium Ioanni ne committat aliquod flagitiũ tunc recipiẽs peccat. ¶ Denique nota, quòd datio illicita ex vtraque parte dupliciter potest contingere. Vno modo ꝙ sit illicita ratione materiæ quæ nō est pretio æstimabilis, vt patet in exemplo posito simoniacæ cō uentionis & dationis. Altera vero est illicita ex eo tantum quod est contra legem, quanuis materia sit pretio æstimabilis. V. g. cum Petrus dat Ioanni pretium vt interficiat hominem. De his omnibus dicendum est per singula, præterquā ꝙ tractationem de simonia remittimus in quæstionem cẽtesimam . DVbitatur tertiò in ordine huius articuli. Vtrùm quando datio est illicita in seipsa ex parte vtriusque, & nihilominus datio est pro re quæ pretio æstimari potest, est tamen contra legem & iniuriam & detrimẽ tum alterius, vt cum datur iudici pretiũ pro iniqua sententia, vel testi pro falso testimonio: teneatur recipiens ad restitutionẽ pretij? nam de damno dato alteri parti nō est dubitandi ratio. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui accipit pretium pro be neficio ecclesiastico per conuentionẽ simoniacā tenetur illud restituere & eidem qui dedit, vt habetur probabilis opinio, ergo etiā in casu nostri dubij tenebitur recipiens pretium eidem cui dedit restituere. Arguitur secũdò . Qui dedit pretium in casu nostro, per talem conuentionẽ nō abdicauit à se dominiũ neq; transtulit in alterũ qui accepit pretiũ , ergo qui accepit tenetur restituere. Probatur antecedens, quoniā per contractum & conuentionem iure irritam non transfertur dominium, sed illa conuentio quę est ex parte vtriusq; illicita est, etiam iure ipso irrita & nulla est, vt patet in. l. iuris gẽtiũ . §. si hoc maleficiũ . ff. de pactis. & in. l. generaliter. ff. de verbor. obligat. & in. c. nō sane. 14. q. 5. quod desumitur ex August. in epist. 54. quæ est ad Macedonium. Arguitur tertiò. Si quis recipiat pretium pro re quam tenetur ex iustitia facere . v. g. iudex pro iusta sententia pronuntianda, tenetur restituere illud pretium: ergo multo magis tenetur restituere qui accipit pretiũ pro iniusta sentẽtia . Inquit enim D. August. vbi supra, ꝙ iniquius accipitur pretium pro iniqua sententia, quam pro iusta. Sed pro altera parte arguitur. Non tenetur iure naturæ qui accipit pretium per huiusmodi cōuentionem ex vtraque parte illicitam ad aliquam restitutionem, sed ius positiuum tam ciuile quam canonicum damnans huiusmodi conuentiones, solum denegat actionẽ petendi & repetendi pretium in iudicio, & non facit inhabilem eum qui recipit, ad recipiendum dominium pretij, vt patet consideranti leges pro contraria parte, ergo. Maior patet. Quoniā industria ipsa & labor quem impendit is qui accipit pretium per huiusmodi conuentionem in vtilitatem illius qui dat pretium, profecto est pretio æstimabilis: at vero ex conuentione vtriusq; partis fit pretiũ iustũ : ergo nō tenetur qui recipit illud iure naturæ restituere. Arguitur secundò & cōfirmatur . Quoniā ex opposita sentẽtia sequitur ꝙ faber qui fabricat vel acuit gladium ex pacto alterius qui vult occidere hominẽ : teneatur ad restitutionem pretij pro suo labore. Itẽ miles qui conductus est stipendio ad bellum iniquum teneatur ad restitutionem stipendij. Itẽ qui vẽdidit venenũ sciens in malũ vsum vẽdi teneretur ad restitutionẽ pretij pro veneno accepti, quæ omnia falsa reputamus. Denique arguitur tertio. Si restitutio esset facienda in casu proposito, maxime illi qui dedit pretiũ . Consequens est falsum, ergo nulli facienda est restitutio. Sequela probatur à sufficienti diuisione, quoniā non est facienda pauperibus. Nam pauperes substituuntur loco veri domini quādo ipse dominus non comparet: sed in casu nostro verus dominus cōparet , ergo. Deinde non est facienda restitutio illi in cuius iniuriam facta est iniqua conuentio, quoniā illi fit satis si restituatur totum damnum illatum, reliquũ est ergo, quòd maxime sit facienda ei qui dedit. Hoc autẽ esse falsum probatur, is qui dedit pretium pro re quæ pretio æstimari poterat, voluntariè abdicauit à se dominiũ ex pacto & conuentione vtriusque partis, ergo illi non est facienda restitutio. In hoc dubio definiendo, Doctores variè sentiunt. Prima sententia est affirmatiua, sed inter affirmantes est maxima dissensio cui facienda restitutio sit. Caiet. in summa, in verbo restitutio. cap. 4. inquit, faciendam esse restitutionem ei in cuius iniuriā fit iniqua conuentio, aut certe Christo vniuersorum hæredi, idest, pauperibus. ¶ Secunda sententia est, faciendam esse restitutionẽ ei qui dedit vel pauperibus indifferenter ad libitum recipientis. Hanc videtur sequi Syluest. in verbo restitutio. 2. §. 1. & verbo restitutio. 4. §. 1. & Adria. in 4. in materia de restitutione, in speciali quæstione de hac re. ¶ Alij dicunt, faciendam esse ei qui dedit. Hanc sequitur Soto lib. 4. de iustitia & iure, art. 1. ad 2. col. 4. & 5. ¶ Alij vero aiunt faciẽ dam esse restitutionem pauperibus si maleficium iam perpetratum est pro quo datũ fuerat pretium, si autem nondum fuerit admissum, facienda est restitutio ei qui dedit. Sic opinatur Medina Compluten. in C. de restitutione. in tract. de restituendis rebus, quæst. 2. dub. 2. Secunda sententia principalis est in altero extremo, nullam faciendam esse restitutionem si recipiens pretium perpetrauit delictum pro quo datum est. Hanc sententiā videtur sequi Syluest. in verb. eleemosyna, quæst. 4. & summa Angelica in verbo concussio. & verbo restitutio. 1. & Nauar. in manuali, cap. 17. à num. 33. Tertia sententia est quæ videtur esse media inter has sententias, quòd quādo res pro qua datur & accipitur pretium non est æstimabilis pecunia: tunc pauperibus restitutio facienda est. Et inter res non æstimabiles pecunia connumerat hæc opinio iniustam sententiam iudicis. Quando vero res pecunia æstimabilis est & requiritur labor corporis aut vsus illius, tunc non obligat ad restitutionem ei qui dedit. Sic opinatur Couar. in relect. reg. peccatũ in. 2. par. §. 2. nu. 7. PRO decisione veritatis sit prima cōclusio . Si consideremus solum naturæ ius, nulla ex huiusmodi conuentione obligatio oritur ad restituendum. Hæc conclusio iudicio meo demonstratur argumentis factis pro parte negatiua. Tota igitur difficultas est si consideremus ius positiuum. Pro quo sit secunda conclusio. Iure positiuo saltim denegatur actio & repetitio in foro exteriori ei qui dedit pretium pro maleficio perpetrando. Hæc cōclusio satis probatur legibus citatis pro parte affirmatiua, & habetur etiā in. l. 3. & 4. & in. l. si ob turpem. ff. de conditionibus ob turpẽ causam. & in. l. 2. C. eod. tit. & in regula, In pari delicto & causa melior est conditio possidentis de regulis iuris in. 6. Decret. & in. l. Regni. 53. tit. 14. part. 5. quibus in locis statutum est ꝙ in pari turpitudinis gradu, vt contingit in casu nostro, deneganda est actio ei qui dedit pretium. In hac conclusione nulla est controuersia inter ipsos doctores. Tertia conclusio. Probabilis est sententia cōmunior quæ tenet restitutionẽ esse faciendā in casu proposito, & cōsequenter verosimilior est sententia quæ asserit faciendā esse ei qui dedit pretiũ . Istā cōclusionẽ cōpetẽter probant argumẽta facta pro parte affirmatiua & autoritas autorũ sic opinantium. Quarta conclusio. Nihilominus nobis multo probabilior & verosimilior est sentẽ tia quæ negat obligationẽ restituendi etiam iure positiuo. Hæc conclusio probatur ante omnia argumentis factis pro parte negatiua. Deinde probatur reprobādo aliorũ sententias. Et principio quidem tāta differentia eorum qui asserunt faciendam esse restitutionem, super hoc cui facienda sit, magnũ est argumentum nullam faciendam esse necessario restitutionem. Deinde inter istos autores quidam dicunt restitutionem faciẽ dā esse aut ei qui dedit, aut pauperibus: quidam vero aut ei qui dedit, aut ei in cuius iniuriam facta est conuentio. Contra hos autores optimum est argumentum. Etenim videntur sibi contrariari. Nam restitutio facienda est vero domino, nisi forte propter crimen puniatur & priuetur: at vero iuxta sententiam horum Doctorum necessario dicendum est, quòd is qui dedit, est verus dominus pretij dati, & quod non est lege spoliatus: ergo illi solum necessario facienda esset restitutio. Maior manifesta est ex definitione restitutionis. Minor autem probatur quantum ad priorem partem. Nam iuxta horum autorum sententiam: idcirco restitutio facienda est in præsenti casu: quia per talem conuenientiam iniquam ex vtraque parte non transfertur dominium, eo ꝙ iure positiuo irrita est: ergo cōsequenter debent dicere quòd mansit dominium apud eum qui dedit. Rursus probatur minor quā tum ad alteram partem, scilicet, quòd ipse non sit spoliatus. Quoniam isti autores asserunt quòd potest fieri restitutio, ergo non est aliqua lex quæ faciat ipsum inhabilem ad recipiendum pretium datum, & per consequens sibi contrariantur. Denique vltimò probatur conclusio. Quidam istorum doctorum numerant sententiam iudicis iniustam inter res quæ pecunia æstimari non possunt: at vero hoc falsum est, non enim sententia iniusta est aliqua res spiritualis quæ pretio æstimari non potest, quin potius est actio quædam libera in vtilitatem eius qui dat pretium & in periculum eius qui profert iniquam sententiam: ergo hac ratione poterit inter illos fieri pactum de pretio iusto secũdùm se inter ipsos pactum facientes, quanuis sit iniustum pactum ex fine ad damnificandum aliquem tertium. Propterea vterque tenetur ad restitutionẽ illam in integrum faciendam. Valebit igitur huiusmodi contractus, vt pretio dato obligetur aliquis ad faciendam iniuriam proximo, ita vt si fecerit adquirat dominiũ pretij dati neque teneatur ad illius restitutionem, sed maneat obligatus ad restitutionem damni contra proximum. Ad argumenta pro parte affirmatiua respondetur ad primum negando consequentiam. Quoniam pro simoniaca conuenne sunt iam leges ecclesiasticæ. At vero leges quæ reprobant conuentiones præ dictas non faciunt inhabilem recipientem pretium neque impediunt dominij translationem quando res ipsa pecunia æstimabilis est. Et per hoc patet ad secundum. Ad tertium vero argumentum dicemus in sequentibus. DVbitatur quartò circa dationem illicitam ex altera parte, scilicet ex parte recipientis. Vbi si propriè loquamur, potius dicemus quòd receptio est iniusta non vero ipsa datio. Quærimus ergo, Vtrũ pretium quod recipit aliquis iniustè teneatur restituere ante omnem iudicis sententiam. V. g. si datur pretium sicario ne occidat hominem & iudici ne proferat iniquam sententiam, sed potius iustam & scholari vt det suffragium digniori? Arguitur primo pro parte negatiua. Quā do datio & acceptio est iniusta ex vtraque parte, diximus esse probabilius quòd accipiens pretium non tenetur ad restitutionẽ : ergo neque quando est iniusta ex parte recipientis. Probatur consequentia. Nā quòd vterque peccet non excusat alterum à restitutione, ergo si cum vterque iniquè agit nō tenetur recipiens restituere, non etiam tenetur cum ipse solus iniquè agit. Arguitur secundò. Sit iudex iam paratus & certus ferre iniustam sententiam vel etiā sicarius qui statuerit occidere hominem: sit etiam homo qui precibus & pretio vtrunq; auertat ab iniquitate exercenda. Tunc sic arguitur. Quanuis illi iniqui teneātur cessare præcepto iustitiæ ab huiusmodi iniquitatibus, tamen in casu proposito reuera nō cessant nisi in gratiam eius qui pretium dat: ergo pro illa actione vel potius cessatione ab iniquitate poterunt recipere pretium, siquidem pretio æstimabilis est. Arguitur tertiò & probatur, quòd nō sit possibile ꝙ acceptio sit iniusta & datio sit licita, sed quòd vtraque sit iniusta si altera in iusta est, ac proinde recipiens non tenetur ad restitutionem iuxta definita in præcedẽ ti dubio. Probatur hoc. Quia non solũ peccat qui facit aliquod peccatum, sed etiā qui consentit facienti, præsertim si persuadet & rogat vt faciat: sed in prædicto casu ille qui dat pretium rogat vt alter accipiat, & præ uenit illum: ergo etiā ipsa datio est iniqua. Et confirmatur ex. l. 2. ff. de conditionibus ob turpem causam. vbi Vlpianus expresse determinat, quòd qui dat pecuniam pro sententia iusta pronuntianda, crimen contrahit & punitur litis amissione: & legibus Regni cautum est ne quis iudici munera offerat. SED in oppositum est quod dicitur in l. 1. ff. vbi supra. quòd si conuentio fuit turpis tantum ex parte recipientis: id quod acceptum est repeti potest ab eo qui dedit. & in. l. 2. adhibẽtur exempla, vtpote si dedero pretium ne sacrilegium facias, ne occidas. Idem habetur in. l. 4. & in. l. vltima ibidem. & in cap. non sanè. 14. quæst. 5. In hoc dubio, cōmunis sententia Iurisperitorũ in locis citatis, imo & Theologorum est, ꝙ qui accepit tenetur ad restitutionem. Sic tenet Adria. & Syluest. vbi sup. & Ioan. de Medina vbi sup. q. 25. & Caiet. in verb. restitutio. c. 4. ¶ Est altera sentẽtia , ꝙ nō tenetur ad restitutionẽ . Cæterũ quātũ ad repetitionẽ in foro exteriori distinguit hæc sentẽ tia . Si enim peccatũ à quo auertitur recipiẽs pretiũ , sit contra iustitiā : dabitur repetitio in foro exteriori illi qui dedit. Si autẽ peccatũ nō fuerit cōtra iustitiam sed contra virtutes alias, nō dabitur huiusmodi repetitio. Hæc est expressa sentẽtia Soti in loco citato in illa lōga solutione ad secundũ . quāuis Nauar. in manual. c. 17. nu. 37. dicat M. Soto sentire ꝙ in priori mẽbro huius distinct. sit obligatio ad restitutionẽ : in secũdo vero membro nō sit obligatio ad restitutionẽ . Sed M. Soto nihil tale dicit. Nihilominus ipse Nauar. sequitur illā sententiā ꝙ in priori casu tenetur recipiens restituere, non autem in secundo. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Repetitio in casu nostri dubij dabitur ei qui dedit pretiũ quando peccatũ erat cōtra iustitiā : nō autem quādo fuerit cō tra alias virtutes. Hæc patet ex legibus citatis quæ expressè probant priorem partẽ huius conclusionis. Secunda vero pars probatur. Quia cũ illæ leges sint pœnales & odiosæ nō sunt extẽdendę vltra casus ibidẽ positos: qui profecto sunt cōtra iustitiā . Sed vt definiamus quādo sit facienda restitutio ante iudicis sententiā , oportet aduertere ꝙ peccatũ cōtra iustitiā à quo auertitur aliquis propter pretiũ , quādoq; potest esse cōtra iustitiā & in iniuriā eius qui pretiũ dat. Aliquādo vero erit cōtra iustitiā & in iniuriā alterius tantũ . Secunda conclusio. Quoties aliquis accipit pretium vt cesset à peccato quod est cō tra iustitiam eius qui dedit pretium, proculdubio tenetur in foro conscientiæ ante omnem iudicis sententiam. Hæc conclusio euidens est, & quanuis Magister Soto vniuersaliter negauerit obligationem restitutionis in casu dubij propositi: tamen intelligendus est iuxta subiectam materiam de qua loquebatur, quando peccatum erat contra iustitiam tertij. Probatur autem nostra conclusio. Qui dat pretium in casu nostræ conclusionis non transfert dominium, ergo alter non recipit ac proinde tenetur restituere in foro conscientiæ. Probatur antecedens. Nā qui dat est inuoluntarius in dando, sed solum dat vt redimat vexationem suam iniquam: quod est dare inuoluntariè mixtè, quod quidem sufficit vt alter qui iniuriam facit & accipit pecuniam non acquirat dominium. ¶ Arguitur secundò & confirmatur prædicta ratio. Vsurarius certissimè tenetur restituere vsuras, ergo multo magis qui accipit pretium in casu conclusionis. Probatur consequentia. Quoniam vsurarius tenetur ad restitutionem, quoniam etiamsi ex iustitia cōmutatiua nō tenebatur dare mutuũ , tenebatur tamẽ ex iustitia cōmutatiua nihil recipere ratione mutui. At vero in casu nostræ cōclusionis ille qui accipit pretiũ tenetur ex iustitia cōmutatiua nō solũ nō recipere pretiũ propter illā causam, sed etiā tenebatur nō me lædere: ergo pro eo ꝙ non me lædit nulla ratione adquirit dominiũ pretij, sed tenebitur ad restitutionẽ magis quā vsurarius. ¶ Tertia cōclusio . Verosimilis est sentẽtia quæ tenet ꝙ is qui accipit pretiũ quādo peccatũ à quo auertitur est contra iustitiam alterius tertiæ personæ, teneatur ad restitutionẽ pretij in foro cōscientiæ . Hæc est fere sententia omnium doctorum communis, vno excepto Magistro Soto vbi supra. Probatur secundò. Is qui accipit pretiũ in præ dicto casu tenebatur ex iustitia commutatiua non lædere proximum, ergo modo cũ pretium accipit peccat contra iustitiā commutatiuam. Probatur consequentia, quia facit vt qui dat pretium minus habeat in bonis suis quam oportebat illum habere, ergo tenetur illi restituere. Confirmatur. Cum iudex accipit pretium vt proferat iustam sententiā , accipit amplius quam mereatur exercitium sui officij, ergo non est illi licitum accipere. Antecedens probatur. Quoniam respublica iudicibus prouidet sufficiens stipendium, ergo non potest amplius accipere pro ferenda iusta sententia. Quarta conclusio. Si rationibus hæc res expendenda sit & non multitudine doctorum: non minus verosimilis, imo & verosimilior nobis iudicatur sententia quæ asserit non esse obligationem ad restituendũ quando recipiens pretium recipit illud, vt cesset ab iniustitia contra tertiam personam. Hæc est expressa sententia Magistri Soto vbi supra, & argumenta facta pro parte negatiua probant illam: quæ mihi validiora videntur quam argumenta præcedentis cōclusionis . Deinde probatur & explicatur conclusio, ex differentia quæ inuenitur quando peccatum à quo cessat recipiens pretium, est contra iustitiam respectu dantis pretium, & quā do est contra iustitiam alterius tertiæ personæ. Etenim iam in priori casu ex iustitia debitum erat ei qui dedit pretium antequam daret, quòd recipiens cessaret à tali peccato: & idcirco qui pretium accipit manifestam iniuriam illi facit. At vero quando peccatũ iniustitiæ erat futurum contra tertiam personam, non debebat ex iustitia ei qui dat pretium, ille qui recipit cessare à peccato in gratiam dantis pretium, ergo propter istam gratiam quam illi facit poterit recipere pretium non peccando contra iustitiam respectu illius. Hinc sequitur, quòd quando tertia illa persona cui facienda erat iniuria, est vsque adeo coniuncta ei qui dedit pretium, vt etiam illius iniuria redundet in iniuriam ipsiusmet dantis pretium: tunc recipiẽs pretium tenetur in foro conscientiæ restituere illi qui dedit pretium. v. g. si pater dat pretium nequis occidat filium, imo si socius peregrinationis dat pretium inuasori ne socius suus occidatur: tenetur qui accipit pretium in foro conscientiæ restituere. Sequitur etiam ex dictis aliud corollarium, quòd quando peccatum quod erat committendum à recipiente pretium, futurum erat contra charitatem aut alias virtutes: non tenetur restituere in foro conscientiæ. v. g. tenebatur aliquis medicus ex charitate aut etiam ex misericordia curare pauperem infirmum & nolebat eum curare: in tali casu si recipiat pretiũ pro illa curatione siue ab illo paupere siue ab alio non peccat contra iustitiam. Idem dicimus de aduocato in casu quo teneretur causam dicere pro paupere ex misericordia, sed nihilominus recipit pretium pro aduocatione. Hoc corollarium sufficienter probatur rationibus factis pro quarta conclusione. AD argumenta vero facta pro tertia cō clusione hinc patet solutio. Ad primũ quod erat ex multitudine doctorum, respondetur, quòd in rebus moralibus obscuris & difficillimis decidendis non mirum est si alicui viro docto se se offerat aliqua noua ratio vrgentior, vt opinetur contra communẽ sententiam merito & non temerariè: & isto modo sunt introductæ plurimæ opiniones contrariæ alijs quæ solebant esse communes. Neque hoc habet aliquid temeritatis quando optima ratione disceditur à communi sententia in rebus moralibus. Ad secundum argumentum quod procedebat ex ratione: dicitur, ꝙ qui dat pretium ne fiat iniuria alteri tertio, non habet minus quam ex iustitia debet habere. Illi enim nulla fit violentia aut iniuria, sed liberè omnino ex charitate & misericordia proximi dat pretium sicario ne occidat hominem, ac proinde non violatur iustitia commutatiua respectu dantis: quin potius recipiens pretium cessat ab iniuria facienda illi tertio. ¶ Ad confirmationem respondetur, quòd etiamsi iudex non haberet stipendiũ ab ipsa republica, sed merè gratis vellet exercere officium iudicis, non posset recipere pretium pro cessatione à ferenda sententia iniusta contra datorem ipsum pretij: pecca ret enim contra iustitiam & teneretur restituere pretium: non autem peccaret contra iustitiam si reciperet pretium pro cessatione ab iniqua sententia ferenda contra tertium hominem. Iam vero ad argumenta pro parte negatiua quatenus procedunt contra primā conclusionem respondetur breuiter. Ad primũ negatur consequentia iuxta ea quæ dicebamus in explicatione quartæ conclusionis, illic enim patet manifestum discrimen. Ad secundum negatur consequentia, vel certè respondetur, quòd probat nostram quartam conclusionem. Ad tertium respondetur, quòd dans pretium vt redimat propriam vexationem vel alienam: non consentit iniquitati recipientis, siue recipiens peccet contra iustitiam siue contra aliam virtutem. Quemadmodũ qui dat vsuras vsurario non consentit cum iniquitate illius: quoniam ille paratus est dare pecuniam suam ad vsuras. Si enim persuaderet illi vt exerceret officium vsuræ: consentiret cum peccato illius. Notandum est tamen, ꝙ in casu particulari huius argumenti, quòd attinet ad iudicem qui pretiũ recipit, tenetur omnino restituere à quocunque recipiat. Quoniam leges Regni in Hispania reddunt inhabilem ipsum iudicem ad hoc recipiendum, vt patet, En el libro segundo delas ordenaciones Reales, en el titulo del Consejo del Rey, y en el titulo de la Audiencia y Chancilleria, y en el titulo de los Alcal des y Corregidores, &c. Cæterum quòd leges illæ allegatę , quantum attinet ad illum qui dat pretium iudici: ideo puniunt illum an litis perditione: quia præsumũt , ꝙ dat pretium ad peruertendum iudicium & non ad redimendam suam vexationem. DVbitatur quinto. Vtrùm impudicæ fœminæ possint accipere pretium sui corporis? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Nemo est dominus sui corporis aut membrorum sui corporis, ergo illæ fœminæ nō possunt vendere suum corpus & pretium receptum retinere. Arguitur secundo. In pari turpitudinis gradu, melior est conditio possidentis: sed vir & fœmina parem turpitudinem cōmittunt in fornicatione: ergo ipse vir commissa iam fornicatione non tenebitur promissum pretium soluere. Arguitur tertio. Quia pari ratione sequeretur quòd ipse vir posset exigere pretium à fœmina & vendere corpus suum, quod nullatenus est in consuetudine. Et cōfirmatur , quia si fœmina præbet vsum corporis sui viro & est obiectum delectationis ipsius viri: etiam ipse vir reddit æquale, ergo iniquum est pretium quod vltra accipitur. Arguitur quarto, & probatur quòd saltim fœmina coniugata non possit recipere pretium pro adulterio: quia illa non est domina sui corporis neque vsus sui corporis, sed vir eius est dominus: ergo non potest iustè recipere pretiũ siquidem alienũ vendit. Denique arguitur. Sequitur pari ratione ꝙ vir possit accipere pretium pro nefando vsu corporis sui, quod videt̃ absurdissimũ . Circa istā difficultatem sunt qui asserant omnes huiusmodi impudicas fœminas teneri ad restitutionem accepti pretij pro turpi vsu corporis sui. Sic aiunt quidam Iurisperiti in. l. 4. §. sed neque meretrici. ff. de conditionib. ob turpem causam. Inter Theologos etiam Ioan. de Medina. C. de restit. tractatu. de rebus restituendis, opinatur meretrices non posse recipere pretium corporis sui: bene tamen possunt aliquid recipere titulo liberæ donationis. Alij vero dicunt quòd publicis meretricibus licitum esset pretium recipere, non tamen occultis. Hoc etiā tenent quidam Iurisperiti quos refert Couarruuias in relect. reg. peccatum. 2. part. §. secundo. Alij denique aiunt, licitum quidem esse omnibus solutis fœminis pretium recipere pro vsu corporis sui, non autem coniugatis propter quartum argumentum. PRO decisione veritatis sit prima cōclusio vniuersalis. Omnes fœminæ possunt absque iniustitia in pretium sui corporis aliquid accipere & retinere. Ista conclusio quod attinet ad meretrices, patet ex cō muni omnium nationum vsu. Etenim non solum permittuntur in republica, sed etiam defenduntur petentes pretium sui corporis. Et confirmatur etiam in Sacris literis. Nam Genes. 38. narratur, Iudam fecisse pactum cum Thamar, quam existimabat meretricem, & postea illud pretium procurauit sol uere. Item Prouerb. 6. dicitur pretium scorti vix est vnus panis: Ecce vbi vocat pretium, quod datur scorto pro actu turpi. Sunt denique plurimæ leges in iure ciuili, quibus hoc ipsum confirmatur, quas refert Couar. vbi supra. Probatur autem cōclusio ratione vniuersali. Omnis conuentio & promissio quæ iure naturæ valida est imo & ciuili, trāsfert dominium quando exercetur & confert ius in conscientia, etiam si ab extrinseco fiat illicita: sed datio quæ fit impudicæ fœminæ pro turpi actu iure naturæ & ciuili valida est: ergo transfert dominium, licet ab extrinseco sit illicita. Minor probatur, quātum ad ius naturæ: quoniam illa datio fit pro re quę pretio æstimari potest, videlicet pro delectatione quam exhibet impudica fœmina vsu sui corporis. Quantum vero ad ius ciuile probatur, quoniā non inuenitur lex quæ casset & irritet huiusmodi contractus & translationes dominij. Et confirmatur. Nam si quis pactum faciat cum cauponario in die ieiunij Ecclesiastici, vt det sibi cibos ad comedendum mane, ille contractus validus est, & homo ille tenetur soluere pretium ex iustitia, ergo nō obstat quòd pretium detur pro re turpi & illicita, quominus sit valida ipsa datio pretij & translatio dominij. Deinde probatur, quoniam si fœmina consentiat cum viro in turpem actum ea cō ditione vt vir postea ducat eam in vxorem, poterit fœmina iustissimè petere à viro vt adimpleat promissum, & dabitur fœminæ actio in iudicio, & compelletur vir ducere illam vxorem vel illam dotare: ergo multo magis poterit iustè recipere aliud pretium. Id ipsum quod dicimus de fœminis respectu virorum, asserendum est de viris respectu illarum, possunt enim ab illis pretium accipere delectationis præstitæ. Sed aduertendum, ꝙ lucrũ quod ex turpi actu acquirũt fœminę nuptæ debet reponi in communi thesauro mariti, & reputandum est sicut alia bona quæ acquiruntur durante societate matrimonij: & ita est expendendum, & diuidendũ suo tempore. Idem dicimus proportionabiliter de pretio quod acquirit religiosa mulier: illud enim communitati acquiritur sicut aliud pretiũ , quod monacha acquireret labore manuũ suarũ . Secunda conclusio. Si fœmina impudica solum modo blanditijs & verbis amatorijs exigat à viro pretium plusquam par erat: non tenebitur ad restitutionem illius excessus accepti: bene tamen tenebitur ad restitutionem si dolo aut fraude extorsit illũ . Prima pars probatur, quia is qui dat illum excessum dat omnino voluntariè, ergo valida est translatio. Sed hic obseruandum est, quòd continget aliquando. Vt fœmina petat ab amatore suo aliquid pretiosum coram alijs personis coram quibus cogitur concedere, alias amittet honorem suum. Tunc dicimus ꝙ talis fœmina non potest recipere illud, sed tenebitur restituere: quoniam inuoluntariè mixtè datum est. Secunda vero pars probatur, quia fraus & dolus causant inuoluntarium. Etenim si vir cognosceret fœminam mentiri, non daret illi quod petit. Exemplũ est si impudica fœmina fingat se esse virginem & ob hanc causam exigat pretium notabile, tenebitur illud restituere. Item si mẽ tiatur dicens se nullum alium amatorem ad missurā , & ob id multa munera recipit: tenetur omnia illa restituere si alium admittat. Tertia conclusio. Si quis promittat impudicæ fœminæ aliquam quantitatem pretij quam exhibere est prodigalitas: non tenetur postea adimplere promissum, etiam si iurauerit. Probatur quia iuramentum promissorium de re illicita non est adimplendum, imo est peccatum illud facere, & maius peccatum titulo religionis illud adimplere: sed prodigalitas saltim est peccatum veniale cum quis propria bona prodigit: ergo vera est conclusio. Quænam autem sit prodigalitas in huiusmodi casu, iudicio prudentis considerata personarum qualitate arbitrandum est. Aduertendum est tamen, quòd si de facto ipse vir prodige dedit meretrici quod promisit, factum tenet & illa manet domina accepti pretij, dummodo qui dedit non sit pupillus: quoniam iste secundum leges non potest alienare bona sua: poterit autem tantum dare meretrici quantum ludere. De religiosis autẽ qui omnino sunt pauperes, aliter arbitrandũ est quantũ ad huius modi expensas, secũdum facultatem quam vnusquisque habere præsumitur à suis præ latis ad expendendas pecunias in sibi placitis. Neque in hoc peccabit peccatum iniustitiæ, nec tenebitur ad restitutionem ipse, neque meretrix quæ accepit tale pretium iustum proportionatum cum facultate interpretatiua prælati ad expendendum in rebus sibi placitis in animi sui gratia. Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quòd quanuis fœmina non sit domina sui corporis secundum se neque est domina vitæ: veruntamen est domina vsus sui corporis: vnde sicut potest aliquis locare operas suas vel vẽdere . v. g. iter facere aut saltare: ita etiam fœmina potest vendere illum vsum corporis sui. Ad secundum respondetur, quòd quanuis in actu impudico vir & fœmina parem turpitudinis gradũ incurrāt : tamen in datione & acceptione pretij nulla est turpitudo. Ad tertium concedo sequelam. Verum est tamen, quòd quia mulier est infirmior, & in illo actu magis impudice se habet: habet tamen se passiuè: magis decet quòd vir det pretium fœminæ, quam fœmina viro. Ad quartum argumentum respondetur, ꝙ mulier nupta quanuis nō sit domina vsus sui corporis sed vir, tamen est domina actionis liberæ committendi adulterium in gratiam adulteri: & pro hoc potest pretium recipere. Sicut sicarius non est dominus vitæ alienæ, & tamen cum sit dominus actionis suæ liberæ occidendi vel nō occidendi proximum: potest iustè vendere istam actionẽ in gratiam postulantis mortem alterius. Ita contingit in muliere adulterante, quæ quidem facit iniuriam viro: non tamen adultero recipiens pretium ab illo. Ad quintum argumentum respondetur, quòd tota turpitudo, & absurditas in illo actu non est contra iustitiam sed contra virtutem castitatis, vsque adeo vt sit vitiũ omnino cōtra naturam non solum rationalem, sed etiam contra naturam animalem. Iam vero in responsione ad tertium docet D. Tho. quomodo sit faciẽda restitutio quando dñs rei nō comparet. Numerat autem tres casus in quibus rei dñs dicitur non cōparere . Primus est quando est ignotus. Se cundus quando erat notus sed obijt. Tertius quando est notus & viuit, sed distat longè. In primo casu est prima conclusio Diui Thomæ. Restitutio facienda est conuertendo rem in vsus pios. Secunda conclusio. In secundo casu restitutio facienda est hæredi. Tertia conclusio. In tertio casu, transmittendum est debitũ in locum vbi est verus dñs , maximè si debitum sit notabilis quantitatis & transmissio commodè fieri potest, alioquin deponatur in loco tuto & significetur vero domino ꝙ illic habet rem suam. CIrca primam cōclusionem dubitatur sexto. Quis nā sit & dicatur dominus ignotus rei. Respondetur & sit prima conclusio. Non dicitur verus dñs esse ignotus moraliter loquendo, donec fiat sufficiens diligentia & inquisitio illius arbitrio boni viri secundum qualitatem negotiorũ & rerum. Probatur, quoniam aliâs culpabiliter esset ignotus ex parte eius qui rem alienam habet, & verificaretur de illo: noluit intelligere vt bene ageret. Secunda conclusio. Si facta iam diligentia & inquisitione sufficienti non constet determinatè, quis nam sit verus dñs , sed sit in dubio an sit Petrus, vel Paulus: tunc diuidendum erit debitum iuxta proportionem dubij inter illos de quibus dubitatur. Itaque si dubium fuerit æquale inter vtrunq; diuidatur debitum æqualiter inter ambos: vel etiā si fieri potest de consensu illorum mittatur sors vel applicetur alteri. Ratio huius est, quia quanuis in re dubia melior sit conditio possidentis: tamen vbi nullus possidet debet fieri diuisio inter eos de quibus dubitatur quis nam sit dominus. Tertia conclusio. Quando nullo pacto constat quis nā sit dñs , cōstat autẽ de oppido cuius erat ciuis: tunc facienda est restitutio pauperibus reipublicæ illius maximè si res erat alicuius momenti, si autẽ nō sit notabilis momenti poterit fieri restitutio occurrẽtibus pauperibus. Sit exemplũ primæ partis cōclusionis . Multi ex Hispanis asportauerũt ab Indis magnas diuitias iniquo bello acquisitas, isti tenẽtur non cōparentibus veris dominis restituere pauperibus illius oppidi vbi erant ciues veri dñi . Probatur conclusio quantũ ad priorẽ partẽ . Quoniā verosimile est ꝙ in illo oppido maneāt saltim hæredes veri dñi , ergo cōuenientius & certius fiet illic restitutio ad voluntatẽ ipsius reipublicę . Secũdo probatur, quoniā qñ verus dñs non comparet, facienda est restitutio illi de quo præsumit̃ quod verus dñs in tali casu habet voluntatẽ interpretatiuam vt illi detur: sed vnusquisq; merito præsumitur habere amorem & pietatẽ erga patriā vel rempublicā : ergo illi facienda est restitutio. Et intelligimus conclusionẽ etiā si res illa non sit ablata cũ iniuria facta reipublicæ aut oppido, contra Mag. Soto vbi supra in solut. ad 3. qui tenet quod solũ faciẽda est restitutio ipsi oppido, quando res ablata est cũ iniuria facta ipsi oppido. Secũda pars conclusionis maximè probatur arbitrio boni viri, quoniā res minoris pretij non est materia restitutionis necessariæ respectu reipublicæ, sed sufficiet illā dare occurrenti pauperi. Eo vel maximè quòd rationes factæ pro priori parte cō clusionis non militant pro secunda parte. DVbitatur septimo. Quo iure, ignoto vero dño aliquibus facienda est restitutio. Et supponendũ est nobis ꝙ in præsenti nō loquimur de restitutione rerũ inuentarũ , de quibus dicemus quæst. 66. sed loquimur de restitutione rerũ quæ per iniquitatẽ ablatę sunt. Respōdetur ergo ad hoc dubiũ breuiter, & sit prima conclusio. Si cōsideremus præcise solũ ius naturæ, facienda est restitutio reipublicæ: vbi cōstat ꝙ ipse dñs ciuis erat. Probatur, quia iure naturæ bona ciuiũ ordinātur ad bonũ reipublicæ, sicut bonũ partis ad bonũ totius, ergo deficiẽte vero dño respublica habet ius ad bona illius. Secũdo ꝓbatur . In tali casu illa bona quasi redeunt ad statũ in quo omnia erāt cōmunia antequā fieret rerũ diuisio & applicatio: sed in illo statu bona erāt cōmunia reipublicæ: ergo in nostro casu respublica acquirit ius ad illa bona. Maior probatur, quia quantũ attinet ad mores hominũ , idẽ omnino est ꝙ nō cōpareat verus dñs cui applicata erāt , & quod nũquā fuerint applicata, ergo finita applicatione ad particulare dñium , manent sicut antea. Probatur tertio, quoniā si respublica nō est dña iure naturæ illorũ bonorũ , sequitur, ꝙ illa bona sunt omnino deserta absq; vero dño quod videt̃ esse incōueniẽs . Secũda cōclusio . Legibus ciuilibus & potissimè Ecclesiasticis & ipsa cōsuetudine introductũ est, vt huiusmodi bona cōuertantur in eleemosynas. Probatur ex cap. cũ tu. de vsuris. & cap. quāquā . eod. tit. in 6. & cap. non sanè. 14. q. 5. quibus in locis expressè definitur cōclusio , Itẽ in authẽ . omnes peregrini. C. de successionib. colla. 10. & in. l. penul. titu. 1. parti. 6. decretũ est, ꝙ bona peregrini morientis absque testamento distribuenda sunt in pios vsus, & eleemosynas si legitimus hæres nō cōpareat . Quod autẽ huiusmodi leges sint sanctæ & iustæ probatur, ex cōclusione præcedẽti . Quoniā huiusmodi bona iure naturæ efficiũtur reipublicæ: sed princeps tam ecclesiasticus quā secularis habet potestatẽ ab ipsa republica administrandi bona publica: ergo in fauorem pauperũ quorũ cura pertinet ad rempublicā , optimè decernũt vt huiusmodi bona pauperibus obuenirent. Et deniq; probatur, quoniā superflua erogāda sunt in pios vsus & eleemosynas: sed hæc bona superflua videntur esse rei publicæ. Ergo merito conuertuntur in vsus pauperũ : vbi aduerte, ꝙ si debitor fuerit pauper, poterunt illa bona ipsi adiudicari, ad arbitrium sui confessarij vel parochi. Tertia cōclusio . Nō est necessaria episcopi licẽtia ad distribuẽda huiusmodi bona in pios vsus. Hæc cōclusio est cōtra multos Iurisperitos, sed est cōmunis omnibus Theologis & quibusdā Iurisperitis. Vide Syluest. in verb. restitutio. §. 8. & Io. Medinæ vbi supra. Probatur conclusio. Si cōpareret verus dñs nulla esset necessaria facultas vt fieret eidẽ restitutio: sed leges ecclesiasticæ quæ postulāt ea bona cōuertenda esse in eleemosynas, non requirunt episcopi facultatem: ergo non est necessaria. Neque obstat, quòd in cap. cum sit. de Iudæis. & in cap. quāquā . de vsuris in 6. requiritur Episcopi licentia. quoniā ista capita loquuntur in casibus particularibus. Primum quando à Iudæo faciẽ da est illa distributio debiti in pauperes. Secundum est, quādo ab vsurario, & in istis casibus requiritur Episcopi licentia. Neque rursus obstat, quòd in multis synodalibus episcoporum reseruatur huiusmodi distributio ipsis episcopis. Respondetur ergo, ꝙ si eiusmodi leges iustæ sunt, debent intelligi quantum ad reseruationem peccati, quod committunt qui non distribuunt huiusmodi debita pauperibus. DVbitatur octauo. An pro huiusmodi debito possit fieri cōpositio ? De qua re Ioan. de Medina vbi supra. cap. 11. & Soto in quarto, dist. 21. quæst. 1. arti. 4. Nos autem breuiter respondentes ponimus primā conclusionem. Prima cōclusio . Quilibet princeps siue secularis siue ecclesiasticus, potest si attendamus tantum ius naturæ huiusmodi compositionem facere si adsint causæ honestantes talem compositionem. Probatur cōclusio . Quoniā vt diximus huiusmodi bona, stando in solo iure naturæ, redeunt ad communitatẽ , ergo princeps qui est dispensator bonorum cōmuniũ potest aliquam partem illorum bonorũ applicare in aliquem vsum vtilem cōmunitati & remittere aliquā partem debitori, si talis remissio fuerit etiam vtilis cōmunitati . v. g. Si instat bellum necessarium pro defensione reipublicæ, vtile est cōmunitati vt vndecũq; fuerit possibile fiat collectio in subsidium belli, hæc autem collectio copiosius & breuius fiet ex huiusmodi debitis incertis, si princeps pro aliqua parte data remiserit alteram partem, ergo in principe est huiusmodi potestas vt debitores libentius & citius cōtribuant ad bellum necessaria. Secundo probatur. Omnis princeps potest dispensare in suis legibus proprijs: sed huiusmodi bona incerta solis principũ legibus decernuntur distribuenda pauperibus: ergo ipse princeps poterit illa bona aliter dispensare in communem vtilitatem. Tertio probatur. Quoniam pauperes nondum habent ius adquisitum, ergo absque illorum iniuria poterit princeps illa bona cō uertere in alium vsum cōmunitati vtilem. Secunda conclusio. De facto fieri nō potest huiusmodi cōpositio in republica Christiana nisi à summo pōtifice . Ratio est, quoniam pontifex habet potestatem super omnes Principes Christianos ad reseruandum sibi aliquam materiam, de qua leges ferendæ sunt quando hoc expedierit ad spirituale bonum vel tranquillitatẽ Ecclesiæ. Hinc est quòd reseruauit sibi omnes causas matri moniales: quæ alias ratione humani contractus subiectæ erant legibus secularium principum, & consequenter reseruat sibi causas de legitimatione quatenus includunt notitiam de vero matrimonij cōtractu . Cum igitur legibus iam sancitũ est, quod huiusmodi bona incerta distribuantur in eleemosynas pauperũ , merito & iustè ipse Pontifex quoniam est pater pauperũ in Ecclesia, sibi reseruat mutationem & dispensationem in huiusmodi legibus de distribuendis huiusmodi bonis pauperibus: vnde iam princeps secularis non potest facere cōpositionem . Tertia conclusio. Multum suspecta est de iniustitia huiusmodi compositio prout à multis exercetur de facto. Probatur, quoniam de facto pro debito quinque millium dipondiorum componitur aliquis pro. 68. Tunc est argumentum, nulla videtur esse proportio & æqualitas inter debitum & talem solutionem, ergo Pontifex qui est dispensator non dissipator huiusmodi bonorum, non debet intendere talem compositionem absolutè facere. Secundo probatur. Quoniā hac via datur occasio maxima cauponibus & alijs huiusmodi hominibus, vt paulatim defraudent populũ furantes aliena bona minutatim: quoniam postea facilè manerent tuti in conscientia si se componerent pro tam minimo pretio postea cum Bulla cruciatæ. Propter istas rationes semper visa est maioribns nostris præceptoribus huiusmodi compositio valde suspecta de iniustitia. Vt autem excusemus Summũ Pontificem à culpa, sit quarta conclusio. Quarta conclusio. Quando pontifex cō cedit bullam huiusmodi cōpositionis , præ supponit causam legitimam esse, & legem naturalem seruādam esse, quod relinquitur iudicandum arbitrio discreti cōfessarij . v. g. Si ipse debitor sit ita pauper vt ægrè aut vix possit restituere, aut debitum non sit adeo certum, poterit tunc confessarius discretus admittere compositionem & absoluere pœ nitentẽ , aliàs non est licitũ debitori talẽ cō positionẽ facere. Probatur prima pars, quia tunc fit aliqua proportio inter solutionẽ & debitũ ipsum, & tunc est causa decens vt Sũ mus Pōtifex dispenset aliquā partem debiti mediocriter pauperibus vt libẽtius & citius adiuuent ad expeditionẽ belli vel alterius boni operis vtilis cōmunitati : qñ vero debitum ipsum est incertum cōstat quod fit maior proportio: quoniā in dubio melior est conditio possidentis: & quanuis attendenda sit quātitas dubij pro vtraq; parte, tamẽ semper minuitur valor debiti, qñ est aliquod dubium an teneatur. Et deniq; pro tranquillitate conscientiæ merito & iustè Pontifex potest facere huiusmodi compositionem. Secunda vero pars conclusionis probatur mihi, argumentis factis pro tertia conclusione. Sit quinta conclusio. Postquam semel facta est compositio conuenienter & iustè, si verus dñs rei compareat, compelletur debitor in foro exteriori restituere id quod sibi reliquũ erat: at vero in foro conscientiæ nō tenetur ante iudicis sententiam restituere. Prior pars conclusionis cōmunis sententia est & ipsa experientia & de facto comperta: & ratio esse potest, quoniā huiusmodi cōpositiones magis respiciunt tranquillitatẽ conscientiæ debitoris, quam intendant in foro exteriore tollere ius quod habet verus dñs vel impedire actionem in iudicio. Secunda pars conclusionis sententia est expressa Magistri Soto vbi supra, & ratio esse potest: quoniam si compositio semel iustè facta est & legitimè, transfert reuera dominiũ in eum qui erat debitor, aliâs nulla prorsus vtilitas esset in compositione, si adhuc debitor mā net obligatus ad restituendum quotiescũq; verus dñs comparuerit, ergo in foro cōscientiæ transfertur in illum dominiũ eius quod reliquum sibi est. Et confirmatur, quoniam aliâs ipse Pontifex nō procederet vt dispensator & distributor bonorũ quæ debita sunt cōmunitati vel pauperibus: si illa non posset cum effectu applicare alicui pro iusta & cō uenienti causa. Et confirmatur secundo. Si Pontifex omnia illa bona applicasset pauperibus debita dño ignoto, non teneretur ille qui antea erat debitor restituere quidquam; ergo neq; si Pontifex ipsimet applicauerit tanquam mediocriter pauperi vel alia iusta de causa aliâs ipse Pontifex omnino falleret ipsos debitores. Hæc secunda pars conclusionis est contra aliquos Theologos nostri temporis, qui aiunt quod statim comparente vero dño te netur ille debitor in foro cōscientiæ restituere ante iudicis sententiā . Et ratio illorũ est, quoniā per sententiā iudicis nō obligatur aliquis restitnere id quod antea non debebat, ergo si per sententiā in foro exteriori iudicis quę nō fundatur in falsa præsumptione obligatur homo ille restituere, saltem quod sibi reliquum est, colligitur quod antea tenebatur restituere. Ad hanc tamen rationem respondetur, quod Pontifex quāuis transferat dominium eius quod reliquũ est in ipsum debitorem propter iustā & piam causam: tamen transfert dominiũ infirmum & caducum, non enim intendit iniuriā facere vero dño si opportuno tempore comparuerit & egerit in iudicio contra debitorẽ . Quapropter illa sententia quāuis non fundetur in falsa pręsumptione : potest obligare debitorem vt restituat quod sibi reliquum est, nisi forte fuerit ita pauper qñ facta est compositio quod sibi potuit applicari sicut alijs pauperibus. Quod si hoc in iudicio non constiterit iam sententia fundatur in falsa præsumptione. Neq; mirum est, quod in iudicio obligetur aliquis per sententiā restituere aut reddere quod ante sententiā non tenebatur, qñ aliquis acquisiuit dominium cum illa cōditione , vt teneatur reddere qñ in iudicio alter petierit & iudex sententiā tulerit in fauorẽ petentis. Exemplũ est in dominio quod acquiritur in multis casibus per ludũ , datur enim sæpe actio perdenti vt in iudicio possit repetere amissum, nihilominus ille qui lucratus est dominus lucri est quādiu non obligatur per sententiam iudicis illud reddere. Hactenus diximus de genere cōpositionis rerũ quæ iniustè ablata sunt & detinentur. Sed est aliud genus compositionis quæ fit cum ecclesiasticis de bonis beneficiorũ malè perceptis, quia non recitauerunt, vel quia non resederũt officium suum exercentes. De quibus sit conclusio. Vltima cōclusio . Si pontifex cuius autoritate fit cōpositio vel eius vicarius sit omnino volũtarius in illa compositione faciẽda : trāsfertur omnino dominiũ illorũ bonorũ in ipsum virũ ecclesiasticũ qui se cōponit . Probatur cōclusio . Quia pontifex procedit tũc sicut verus dñs cui debentur fructus beneficiorũ malè percepti, ergo potest trans ferre illorũ dominiũ in ipsos debitores si volũtariè id faciat. Probatur antecedẽs , nā si ex iure cōi tales fructus debebantur fabricę vel pauperibus: tñ iam vsu & consuetudine approbata applicatæ sunt cameræ Pontificis, & idcirco procedit vt dominus illius remissionis. Diximus autem in cōclusione . Si voluntarius sit Pontifex in illa remissione: quoniam potest contingere quod propter ignorantiam quā habet ex falsa relatione admittat aliquam cōpositionẽ , quæ quidem non erit voluntaria, ac proinde neque valida sed subreptitia omnino. Circa secũdam conclusionem in hac solutione D. Tho . Notādum est primo, quod nomine hæredis, venit intelligendus omnis qui succedit in ius defuncti. v. g. bona hæretici condẽnati qui aliâs mortuus est restituenda sunt fisco. ¶ Notandum secundo, quod illa cōclusio procedit in diuitijs & pecunijs: at vero de restitutione famæ & honoris defuncti iam diximus in art. 2. ad 1. & 2. Denique notandum, quod qui debet aliquid defuncto non potest illud expendere in pios vsus vel in eleemosynas & sacrificia pro anima defuncti: donec sit certus quod defunctus non habet hæredem, nec est aliquis qui succedat in ius defuncti. DVbitatur nono, circa tertiam conclusionem. Cuius nam expensis trāsmittendum est debitum quando dominus longè distat. ¶ Ad quod respondetur, & sit prima conclusio. Si debitor ipse tenetur restituere ratione in instæ acceptiōis vel ipse dominus lōgè distat culpa ipsius debitoris vel causa eius: tenetur tunc ipse debitor proprijs expensis transmittere debitum. Si autem debitor non tenetur ratione iniustæ acceptionis nec dominus longè distat culpa vel causa ipsius debitoris: nō tenebitur debitor proprijs expensis debitum transmittere. ¶ Probatur prima pars cōclusionis . Quia ipse dominus rei seruandus est indemnis ab omni iniuria, ergo in tali casu certa est prima pars cōclusionis . ¶ Obseruandũ tamen est quod si ipse dominus in asportanda illa re iniquè accepta, facturus erat expensas alias, tunc debitor nō tenebitur proprijs expensis trāsmittere . Ratio est manifesta, quia sicuti dñs nō debet reportare damnũ ex iniuria: ita neq; lucrũ : aliâs non sufficeret restituere simplũ quod est falsum. Altera pars probatur, quoniam debitor in tali casu tantum tenetur restituere quātum accepit, at vero si proprijs expẽsis trāsmitteret amplius restitueret quā acceperat. Secundum doctrinam huius cō clusionis conciliabuntur varia dicta doctorum quæ videntur contraria & non sunt. Secunda conclusio. Si res semel cōmissa est fideli portatori vt eam traderet vero domino, & forte in via perijt res illa: tunc si debitor tenebatur tantum ratione rei acceptę non tenetur amplius restituere: si vero tenebatur ratione acceptionis siue iustæ siue iniustæ: tenebitur nihilominus in casu posito vero dño restituere. Sit exemplum prioris partis in eo qui rem aliquam inuenit vel in deposito accepit. Quæ pars probatur. Debitor non accepit rem illam in propriũ commodum, sed potius in commodum dñi , sed quando transmittit illam per fidelem portatorem fideliter agit negotium dñi veri, ergo non tenebitur amplius restituere. Est exemplum secundæ partis in eo qui accepit rem mutuo vel accōmodatam vel emerat rem aliquam transmissurus pretium illius. Tunc probatur conclusio. Quia debitor accepit rem in proprium cōmodum , ergo si res illa perijt ipsi debitori perijt: quoniam qui sentit commodum æquum est vt damnũ sentiāt . Cōfirmatur . Si talis debitor haberet rem iam paratam vt restitueret vero dño . v. g. pecuniam numeratā in mensa sua, & accederet fur qui illam clanculũ surriperet procul dubio teneretur nihilominus ipse debitor restituere, ergo eadem est ratio si pecunia perijt in via. ¶ Sed obseruandum est, quod si cum consensu dñi res illa tradita est portatori aut ex imperio iudicis tunc non tenetur ipse debitor amplius restituere: quanuis res illa pereat. Ratio est manifesta, quia voluntas domini liberat illum debitorẽ , & imperium iudicis iustè iudicātis super id aliquid est. De conclusione ista copiosius dicemus artic. sequenti, & de præcedenti artic. 8. In solutione ad quartum ponit D. Tho. duas conclusiones. Prima est. Non debet aliquis benefacere parentibus nec alijs benefactoribus de his quæ debet alteri, aliâs de alieno benefaceret. Secunda conclusio. In casu extremæ necessitatis debet aliquis succurrere potius patri & benefactori quam creditori restituere. Ratio est, quia tunc posset & deberet homo accipere aliena vt patri subueniret. DVbitatur decimo & vltimo, circa vtrā que conclusionẽ D. Tho. an saltim debitor ipse existens in extrema necessitate teneatur restituere creditori æqualiter periclitanti: & simul quærimus de parentibus, vel cōsanguineis ac specialibus amicis existentibus in extrema necessitate: an debitor teneatur potius creditori succurrere extremè periclitanti quam illis. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua, quod ipse debitor teneatur potius creditori succurrere. Præceptũ de restituẽdo est affirmatiuũ obligans pro tẽ pore necessitatis: sed tunc est extrema in creditore, ergo pro tũc debet illi succurrere & restituere. ¶ Arguitur secũdo . Creditor in tali euẽtu duplici iure gaudet ad illā rẽ , altero dñij altero extremæ necessitatis in qua omnia cōmunia sunt, ergo illi potius tradenda est. ¶ Arguitur tertio & probatur. Quod saltim qui per iniuriā acceperat rem alienā teneatur tunc dño restituere. Est argumentũ . Ille debitor per iniuriā accepit & possidet rẽ alienam: sed iniusta acceptio & possessio nō facit possessorẽ melioris conditionis nec tribuit illi ius aliquod, ergo in extrema necessitate nō debet oriri damnum ipsi vero dño . Arguitur quarto. Quoniā aliâs sequeretur quod si ex duobus existentibus in extrema necessitate alter ab altero arriperet per vim panem vel tabulā vt euaderet mortẽ : nō teneretur iste statim restituere, quod videtur maximũ absurdũ , quia videtur bellũ iustũ ex vtraq; parte: & ex iniuria facta efficeretur melioris cōditionis faciens iniuriam quā patiens. Sequela vero probatur. Quia sicut nihil noceret iniusta acceptio in priori casu quominus ipse debitor sibi succurreret: ita nec in isto posteriori deberet nocere recens iniusta acceptio accipienti iniustè. Circa quæstionẽ hanc est triplex Theologorũ opinio. Prima est Scot. in. 4. d. 15. q. 2. quem sequitur Gabriel ibidẽ ad. 3. casum post secundā cōclusionẽ , ꝙ in tali casu tenetur debitor restituere. Secunda opinio est quorundā distinguentiũ . Si enim debitor ac cepit rem alienam per iniuriam, tenetur tũc restituere. Huic sententiæ fauet tertiũ argumentũ quod fecimus. Tertia opinio est Caietani in isto loco & Soti libr. 4. de Iustitia. quæst. 7. artic. 1. ad 4. quod in neutro casu tenetur debitor restituere. PRO decisione sit prima cōclusio . Sententia Caiet. & Soti nobis vera est, cuius ratio est euidens & à primis principijs deducta: quoniā ius gentiũ per quod rerũ diuisio & appropriatio facta est nō debet derogare iuri naturali: est autẽ iure naturæ insitũ cordibus hominũ , quod in extrema necessitate omnia sunt cōmunia , ita vt efficiātur ꝓpria præoccupātis quantũ ad vsum necessarium ad supplendā extremā necessitatẽ : ergo si debitor est in extrema necessitate & habet rẽ in manibus non tenetur alteri restituere. Secũda cōclusio . In eodẽ casu potest debitor præferre patrẽ & matrẽ & filiũ & vxorem existentes in extrema necessitate & nō restituere creditori æqualiter periclitanti. Mag. Soto vbi supra, inquit hoc assertũ esse problema. Sed nobis videtur certa cōclusio , cui videtur fauere D. Tho. supra. q. 31. art. 3. ad 3. vbi ait quod existẽtibus in extrema necessitate creditori & cōsanguineis debitoris nō potest dari vniuersalis regula cui potius subueniendũ sit: sed prudentis iudicio relinquitur, vt consideratis cōditionibus iudicet cui potius subueniendũ sit. Ex quo sic argumentor, si quādo cōsideratis conditionibus licitũ est cōsanguineos præferre in extrema necessitate maximè, quando sunt coniuncti in illo gradu posito in cōclusione , ergo merito tunc præferendi sunt. Deinde debitũ ꝙ ex virtute pietatis debetur maius est & antiquius quā illud quod ex particulari iustitia cōmutatiua debet̃ : sed parentibus & filijs & cæteris debetur ex pietate vt in illo casu illis subueniat̃ , ergo in extrema necessitate illis potius subueniẽdũ est. ¶ Et cōfirmatur , quoniam pietas præstantior virtus est quam iustitia cōmutatiua : ergo in casu extremę necessitatis illa potius exercẽda est quam ista. Antecedens colligitur ex Diuo Tho. infra quæst. 101. art. 3. vbi ex specialissima ratione debita quę fundatur ex parte principij cōnaturalis , colligit pietatẽ esse specialem virtutem. Cũ igitur ratio obligatiōis debiti quod inuenitur in pietate fundetur in ratione principij connaturalis: illud erit maius vinculũ & in extrema necessitate magis obligabit ad exercitiũ pietatis quā iustitiæ commutatiuæ. Et quidẽ D. Tho. in 3. Sent. d. 34. q. 1. artic. 2. ad 8. dicit expressè quod donũ pietatis est supra iustitiam & omnes partes eius. Tertia conclusio. Problema esse potest, Vtrũ in prædicto casu sit præferendus frater vel magnus amicus qui vitam suam pro mea periculo obiecerat. Pro parte negatiua faciunt argumẽta posita in principio huius dubij, & illam tenet Soto vbi supra. Sed pro parte affirmatiua est argumentum. Nā frater cōiunctus est mihi in primo cōsanguinitatis gradu, ergo ex debito pietetis in extrema necessitate licitũ erit præferre fratrẽ creditori. De amico etiā insigni & speciali probatur. Quoniā ille pluris æstimatur quā frater apud viros prudẽtes iuxta illud Sap. 27. Melior est vicinus propè quā frater lōge , ergo illi potius subueniendũ est quā creditori. Huius sententiæ fuit sapientiss. M. Victoria. AD argumenta in oppositum respondetur ad primum negando cōsequentiā . Quia tunc necessitas extrema creditoris non est necessitas exercendi præceptũ de restitutione: eo quod simul cōcurrit alia vrgẽ tior causa adimplẽdi præceptũ pietatis vel etiā cōcurrit ius cōseruandi vitā propriam. Ad secundum respondetur negando maiorem. Imo extrema necessitas debitoris facit illum dominum rei debitæ quam apud se habet si fuerit vsu consumptibilis. Si autem vsu extremæ necessitatis non consumitur facit illum dominum ipsius vsus. Ad tertium respondetur, quòd etiam si debitor iniquè acceperit rem debitā , tamen extrema necessitas tribuit illi ius ad omnem vsum necessariũ ad supplendā extremā necessitatẽ propter rationẽ primę cōclusionis . Ad quartum negatur sequela. Quoniam in articulo extremæ necessitatis efficitur res primo occupantis, vnde qui per vim rapit vel furatur ab eo qui est in extrema necessitate, tenetur illi restituere etiam cum periculo propriæ vitæ: quia violauit ius primariũ naturale quo res illa erat præoccupantis in extrema necessitate etiā secluso iure gentiũ . Sed quæret aliquis. Quid si persona val de vtilis reipublicæ periclitetur, an possit quis rapere panem ab alio inferiori existenti inæquali periculo. Respōdetur negatiuè. Quemadmodum non est licitum occidere vnum innocentem minimũ pro salute reipublicæ, vt habet communis opinio Theologorum, non enim est medium ordinatũ occisio vnius hominis ad salutem alterius. Sed contra. Ille tenetur dare panem personæ publicæ cuius vita est valde necessaria, ergo alius potest ab illo rapere si noluerit dare. Respondetur negando consequentiā . Ratio est, quia ille nō tenetur ex iustitia sed ex charitate & pietate, & idcirco nō potest compelli. Verũ est tamen quod si Rex vel ipsa respublica vel iudex præciperet in tali casu personæ priuatæ vt succurreret personæ publicæ, & persona priuata nō obediret, iam tunc posset puniri tanquam inobediens, & auferri ab illo panem vel ipsum tradere hostibus pro salute communi. Cæterum de solutione ad quintum argumẽtum disputabitur infra quæst. 185. art. 7. ARTICVLVS VI. ¶ Vtrùm teneatur semper restituere ille qui accepit. AD Sextum sic proceditur. Videtur, quòd non teneatur semper restituere ille, qui accepit. Per restitutionẽ enim reparatur æqualitas iustitiæ, quæ consistit in hoc, quòd subtrahatur ei qui plus habet, & detur ei qui minus habet. Sed cōtingit quā doque , quòd ille qui rem aliquam subtraxit alicui, nō habet eam, sed deuenit ad manus alterius: ergo non tenetur illi restituere qui accepit, sed alius qui rem habet. ¶ 2 Pręterea . Nullus tenetur crimen suum detegere. Sed aliquādo aliquis restitutionem faciẽdo , crimẽ suum detegit: vt patet in furto: ergo non semper tenetur ille qui abstulit, restituere. ¶ 3 Præterea. Eiusdem rei non est multoties restitutio facienda. Sed quandoque multi simul rem aliquam surripiunt, & vnus eorum eam integrè restituit. Ergo nō semper ille qui accepit, tenetur ad restituendum. SED contra. Ille qui peccauit, tenetur satisfacere. Sed restitutio ad satisfactionem pertinet: ergo ille qui abstulit, tenetur restituere. RESPONDEO dicendum, quòd circa illum qui rem alienam accepit, duo sunt consideranda: scilicet ipsa res accepta & ipsa acceptio. Ratione autem rei tenetur eā restituere, quandiu eam apud se habet: quia quod habet vltra id quod suum est, debet ei subtrahi, & dari ei cui deest secundùm formā commutatiuæ iustitiæ. Sed ipsa acceptio rei alienæ potest tripliciter se habere. Quandoque enim est iniuriosa, scilicet contra voluntatẽ existens eius, qui est rei dominus, vt patet in furto, & rapina. Et tunc tenetur ad restitutionem, non solum ratione rei, sed etiam ratione iniuriosæ actionis, etiam si res apud ipsum non remaneat. Sicut enim qui percutit aliquem, tenetur recompensare iniuriā passo, quanuis apud ipsum nihil maneat: ita etiam qui furatur, vel rapit, tenetur ad recompensationem damni illati, etiā si nihil inde habeat. Et vlterius pro iniuria illata debet puniri. Alio modo aliquis accipit rẽ alterius in vtilitatem suam absque iniuria cum vo luntate, scilicet eius cuius est res, sicut patet in mutuis. Et tũc ille qui accepit, tenetur ad restitutionem eius quod accepit, non solum ratione rei, sed etiam ratione acceptionis, etiam si rem amiserit: tenetur enim recompensare ei, qui gratiā fecit: quod non fiet, si per hoc damnũ incurrat. Tertio modo aliquis accipit rem alterius absq; iniuria, non pro sua vtilitate, sicut patet in depositis. Et ideo ille qui sic accepit, in nullo tenetur ratione acceptionis: quinimo accipiendo, impendit obsequium. Tenetur autẽ ratione rei: & propter hoc si ei subtrahatur res absque sua culpa, non tenetur ad testitutionem: secus autem esset si cum magna sua culpa rem depositam amitteret. AD primum ergo dicendum, ꝙ restitutio non ordinatur prineipaliter ad hoc, quòd ille qui plus habet, quàm debet, habere desinat: sed ad hoc, quòd ille qui plus habet suppleatur. Vnde in his rebus quæ vnus potest ab alio accipere sine eiꝰ detrimento, non habet locum restitutio: puta cùm aliquis accipit lumen à cādela alterius. Et ideo quanuis ille qui abstulit, non habeat id quod accepit, sed in alium sit trāslatum : quia tamen alter priuatur re sua, tenetur ei ad restitutionem, & ille qui rem abstulit ratione iniuriosæ actionis, & ille qui rem habet ratione ipsius rei. AD secundum dicẽdum , quòd homo, etsi nō teneatur crimen suũ detegere hominibus, tenetur tamẽ crimen suum detegere Deo in con fessione: & ita per sacerdotem, cui confitetur, potest restitutionem facere rei alienæ. AD tertium dicendum, quòd quia restitutio principaliter ordinatur ad remouendum damnũ eius, à quo est aliquid iniustè ablatum: ideo postquam ei restitutio sufficiens facta est per vnum, alij non tenẽtur ei vlterius restituere, sed magis refusionẽ facere ei qui restituit: qui tamen potest condonare. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima. Qui accepit rẽ alienam tenetur illam restituere quandiu illa apud se habet. ¶ Secũda conclusio. Qui per iniuriā accepit rem alienā , tenetur ad restitutionẽ non solũ ratione rei acceptæ: sed etiā ratione iniuriosæ acceptionis etiam si ipsa apud illũ non remaneat. ¶ Tertia cōclusio . Qui accepit rẽ alienā in vtilitatem suā absq; iniuria domini, tenetur nihilominus ad restitutionẽ : nō solũ ratione rei acceptæ: sed etiā ratione acceptionis etiā si rẽ amiserit, v. g. in mutuo. ¶ Quarta cōclusio . Qui accepit rem alienam absque iniuria domini nec in propriam vtilitatem sed potius in vtilitatem dantis: nō tenetur ad restitutionem ratione acceptionis, sed solum ratione rei acceptæ . v. g. in depositis quæ gratuitò accipiuntur ad seruandum. ¶ Hinc sequitur corollarium. Depositarius non tenetur restituere depositum quòd sibi subtractum est nisi magna sua culpa depositum amiserit. COMMENTARIVS. IN hoc articulo ante omnia duo tituli ante oculos sunt habendi quoties agitur de restitutione, videlicet res aliena accepta, & ipsa acceptio vel iniusta vel licita quidẽ , sed tamen in cōmodum ipsius accipientis. Et quanuis vterq; titulus seorsum sufficiat vt teneatur quis restituere: tamen aliquando ambo tituli simul cōueniunt . Ratio autẽ quare quilibet sufficiat ea est: quia dominium rei alienæ in alterũ transferri nō potest nisi voluntate domini, vel virtute legis transferentis dominium: sed quando adest aliquis titu lus de supra dictis, neque lex neque voluntas domini transfert dominium in alium, ergo ille vtroque titulo seorsum tenebitur ad restitutionem faciendam vero domino. Notandum secundò, quòd nomine rei alienæ, intelligimus non solum rem ipsam secũdùm se, sed etiam fructus eius. Nomine autem iniustæ acceptionis, intelligimus etiā iniquam detentionem: etiam si à principio fuerit licita acceptio. Dicitur autem iniqua acceptio solum illa quæ est contra ius alterius & particularẽ iustitiā , scilicet, cōmutatiuā : si autẽ sit acceptio cōtra iustitiā legalem tātum , aut cōtra quālibet aliā virtutem: non obligat ad restitutionẽ vt supra dictum est. Notandũ est tertiò, ꝙ qui rẽ alienā accipit vel possidet: potest tripliciter eā possidere, vel bona fide, vel mala, vel dubia. De his omnibus per singula nobis disputādum est. DVbitatur primò, Vtrũ ille qui bona fide emit rẽ alienā à fure vel latrone & postea cognoscit rẽ alienā esse: teneatur restituere vero dño , an potius licitum sit illi cōuenire vẽditorẽ & rescindere cōtractũ recuperādo suũ pretiũ & reddendo rẽ alienā ? Arguitur primo & probatur, ꝙ talis emptor teneatur restituere vero dño : titulus sufficiẽs ad obligationem ad restituendũ vero dño est ipsa res aliena: sed ipse retinet illam apud se sciẽs esse alienā : ergo tenebitur. Cō firmatur ex dictis artic. præced. vbi D. Tho. ait, ꝙ vero domino est facienda restitutio. Arguitur secũdò . Emptor ille nō potest vendere rẽ illā alteri, quoniā res aliena est, ergo neq; reddere latroni postulato pretio. Probatur cōsequẽtia . Quia verus dñs tantũ detrimenti patitur si tradatur res illa latroni ac si vẽderetur , imo videtur quod magis detrimẽti patiatur si traditur latroni, ergo non potest illā tradere. Cōfirmatur . Quia cum ille emptor reddit rem illam latroni, videtur esse manifestus cooperator cum iniqua acceptione latronis & cũ detẽtione iniqua: ergo tenebitur restituere vero domino. Arguitur tertio. Si latro qui vendidit abesset lōge vel moreretur, teneretur emptor vero domino reddere illā rem etiam cum iactura dati pretij, ergo etiam viuente latrone & præsente tenebitur rem illam restituere vero domino. Probatur cōsequentia . Quia vita & præsentia latronis non tollit ius à vero domino. Arguitur quartò. Iudex in foro exteriori per sententiam iustam neq; fundatus in falsa præsumptione sed omnino cognita veritate cogeret emptorem vt statim restitueret vero domino, imo etiā si iam emptor rescidisset contractum cum latrone & latro nondum restituisset neque compareret, cogeretur emptor restituere: ergo in foro conscientiæ tenebatur ante sententiam iudicis. Probatur consequentia. Quia lex ciuilis quæ non est pœnalis, & iusta sententia, obligant reum ad id ipsum ad quod tenebatur antequam sententia pronũtiaretur : ergo emptor ille iam tenebatur in conscientia. ¶ De ista quæstione est duplex sentẽtia . Prior est Magistri Soto lib. 4. de iustit. q. 7. art. 2. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restituendis quæst. 10. quod restitutio facienda est vero domino neque est licitum rescindere contractum cum latrone. ¶ Altera sententia est Alexan. Alen. in. 4. par. q. 86. memb. 3. art. 5. & Gabr. in. 4. Sent. d. 15. q. 3. dub. 5. & Sylu. in verb. restitutio. 3. §. 3. quam etiam sequutus fuit M. Victoria, videlicet, quod si talis emptor non potest aliter recuperare pretiũ datum, tunc licitum est rescindere contractum cum latrone. Si autem potest aliter recuperare pretium, non est licitum rescinde re contractum cum ipso latrone. PRO decisione veritatis notādum est, quod emptor qui bona fide emit rem alienā potest dupliciter se habere. Vno modo ignorans esse alienam, sed emit illam in suam vtilitatem: altero modo sciens quidẽ esse furtiuā , sed emit illam modico pretio, vt vero domino restituat: quia intelligit quod aliter peribit res illa vero domino. Sit igitur prima cōclusio . Emptor secũdi generis, tenebitur quidẽ rem illā restituere vero domino: sed licitũ erit sibi deducere pretium quod dederat pro reilla. Probatur vtraque pars. Prima, quia sciens rẽ esse alienā emit ea intẽtione vt redderet vero domino, & propterea emptio fuit licita. Altera pars probatur. Quia nemo tenetur procurare vtilitatem alterius cũ proprio detrimẽto , nisi forte sit obligatus ex officio vt tutor vel custos: sed emptor ille procurauit rem alte rius dum illā emit à latrone, ergo potest sibi deducere modicũ illud pretium quod dederat. ¶ Confirmatur ex cap. rapinam. 14. quæst. 5. vbi eiusmodi emptio laudatur: sed exactione bona nō debet aliquis reportare damnũ , ergo poterit deducere illud pretiũ . Item in foro exteriori daretur actio emptori contra verũ dominum, si dominus nollet soluere illud pretium, ergo etiam in foro conscientiæ licitum erat emptori deducere pretium. Antecedens probatur ex cap. citat. & est sententia Hostiensis titul. de pœnitentia. quem sequitur plurima Iurisperitorum turba: & quanuis Baldus & Paul. de Castro in. l. 1. ff. de negotijs gestis. negent competere huic emptori actionem nisi dominus ratam habuerit emptionem: sunt tamen intelligendi in foro exteriore quādo emptor nō potest probare bonũ animum quẽ habuit emendo rem illam. Hæc conclusio sic intellecta & explicata est communis sententia Theologorum & Summistarum. Secunda conclusio. Si emptor bona fide etiam ex ignorantia rescindat contractum cum latrone putans se licitè id facere, nō tenebitur postea ad vllam restitutionem faciendam vero domino. Probatur, quia ille non tenetur ratione acceptionis iniquę : quia bona fide emerat: neque ratione rei acceptæ, quia iam non habet illam quam bona fide transtulit in venditorem, recuperato suo pretio, neque enim tenebatur scire subtilitates iuris: ergo nulla ratione tenetur. Tertia conclusio. Probabilis est sententia quæ negat esse licitum rescindere cōtractum cum latrone, sed potius asserit restituendam rem vero domino, etiam cum iactura dati pretij, loquimur de emptore primi generis. Hæc conclusio probatur argumentis factis initio quæstionis. Quam sentẽ tiam etiam tenet Couar. initio tertiæ partis relect. regul. peccat. & Caiet. hic videtur eandem tenere. Ait enim absque vlla limitatione, quod qui rem alienam ignorans emit non potest eam retinere quam primum nouerit esse alienam, sed tenetur vero domino restituere. Quarta conclusio. Verosimilem etiam sententiam iudico, quæ asserit licitum esse in prædicto casu, aut saltem non esse contra iustitiam: quòd emptor rescindat contractum cum latrone, etiam si sciat latronem rem illam nũquam esse restituturum. Hæc sententia videtur Nauar. in manua. cap. 17. num. 29. vbi ait, quod quando aliquid accipitur à latrone: potest eidem restitui, etiā si cessantibus incōueniẽtibus , melius est reddere vero domino. Idem dicit Syluest. restitutio. 4. §. 1. Hæc sententia videtur esse D. Tho. infra. q. 66. art. 3. ad tertium, vbi ait. Id quòd est per rapinam ablatum, est rapientis non simpliciter sed quantum ad detentionem. Ex quo sic arguitur. Latro habet ius ad rem furtiuam conseruandam vero domino: ergo emptor potest illi reddere. Confirmatur ex. l. in literis. de restitutione spoliatorum. vbi prædo spoliatus, secundùm iuris rigorem est restituendus. Præterea probatur conclusio. Contractus ille fuit iniquus, ergo potest rescindi. Confirmatur. Nam rescindere talem contractum nihil aliud est quàm reducere rem furtiuam in eũ statum in quo antea erat sine culpa emptoris, ergo non facit iniuriam vero domino. Probatur consequentia. Quia nemo tenetur ex iustitia res alienas in meliorem statum reducere, quam inuenerat: maxime cum proprio detrimento. Sit quinta conclusio ex nostra sententia. Peccatum est saltim contra charitatem, si emptor absque proprio detrimento potest restituere vero domino & restituat latroni, de quo non est certus quod restituet. Probatur. Quia vnusquisque tenetur prospicere proximo & rebus eius ne pereant, maxime si id potest facili negotio præstare. Sexta conclusio. Mihi profecto verosimillimum est, quod peccet cōtra iustitiā , qui sine suo detrimento potest vero domino restituere: & rescindit contractũ cum latrone, de quo nō est certus ꝙ restituet. Probatur. Quia dum res illa venit ad manus emptoris, iā est in meliori statu, ergo dum iterũ tradit illam latroni, tenebitur restituere vero domino. Probatur consequentia. Quia illa noua traditio, est quasi ablatio rei alienæ inuito domino, & est consensus cum ipso latrone, qui iterum accipit rem alienā inuito domino. Cæterũ vbi est detrimentũ & periculũ emptoris: iam habet excusatio nem dum reddit rem illam latroni. Nemo enim tenetur ex iustitia cum proprio detrimento cōseruare rem alienā : nisi forte aliàs sit obligatus ex officio. Confirmatur. l. bona fide. ff. depositi. vbi dicitur, ꝙ depositarius bona fide accipiens à latrone: tenetur ex iustitia vero domino reddere, ergo simile est in nostro casu. Et cōfirmatur denique, quia sequeretur quod si quis pallium proximi de torrente eriperet periturum: quod postea non peccaret contra iustitiam, si iterũ proijceret in torrentem. Probatur sequela, quia eadem est ratio. Denique notandum. Quod omnia quæ diximus de emptore bonæ fidei circa restitutionem faciendam vero domino: sunt intelligenda proportionabiliter de depositario, qui bona fide accipit aliquid in deposito à latrone. AD argumenta proposita initio respō detur , quatenus militāt cōtra aliquas conclusiones. Ad primũ respondetur, quod ita verum est, ꝙ ratione rei acceptæ tenetur emptor restituere vero domino nisi rescindat contractũ : & tunc etiam rescindẽdo dat illā habenti ius ad eam, vt cōseruet vero domino. Quemadmodũ qui accipit rem à depositario, restituet depositario & non tenetur vero domino reddere. Ad confirmationem respondetur, ꝙ iam diximus in quibus casibus licitũ sit non reddere vero domino. Ad secundum respondetur negando cō sequentiā , quoniam latro habet ius ad rem illā vt restituat vero domino. Item quia rescindendo contractũ reducitur res ad statũ quẽ antea habebat, ꝙ quidem nō contingit si alteri vendatur. Ad confirmationẽ negatur antecedens. Imo nō tenetur emptor cũ suo detrimento euitare iniquam detentionẽ rei alienæ. Concedimus autem ꝙ cooperabitur cum latrone, quando sine proprio detrimento poterat rem vero domino reddere: & iterum reddit latroni de quo non est certus ꝙ restituet. ¶ Ad tertium negatur cō sequentia . Et ratio discriminis est. Quoniā quando ipse latro non comparet, deficiunt rationes factæ pro nostra sententia: & cum ipse emptor non possit iam recuperare pretium suum, qui erat finis honestans rescisionem cōtractus : tenebitur ratione rei alienæ reddere vero domino. Ad probationẽ consequentiæ respondetur, quòd vita vel præ sentia latronis non tollit secundùm se ius veri domini: sed facit possibilem rescisionem contractus, vt emptor seruet seipsum indemnem. Ad quartum respondetur, quod illa iudicis sentẽtia fundatur in duplici præsumptione iuris, quæ in casu particulari falsa est. Altera est quòd in conuentione cum latrone præsumitur dolus, & maxime in rescisione contractus: altera quia qui possident res alienas præsumuntur auidiores ad illas & timidiores in vitandis proprijs damnis, quàm ratio postulat: & ideo sententia pronũtiaretur ex tali iuris præsumptione in fauorem veri domini. Respondetur secundò, nō esse omnino vniuersalem regulam, vt id ipsum teneatur homo facere in conscientia ante iudicis sententiam & post illam: vbi nulla est etiam ignorantia iuris vel facti. Est enim instantia, primò quidem si sint duæ opiniones probabiles contrariæ, tunc possum ego qui rem alienā possideo, sequi opinionem quæ est in meũ fauorem: at vero iudex qui fert sententiam potest sequi contrariam opinionem, & obligabit me ad restitutionem. Bene verum est, quod lata sentẽtia non potero ego executioni resistere: quia non potest esse bellum iustum ex vtraque parte: at vero si absque aliquo scandalo & repugnantia exteriore, possem ego adhuc retinere rẽ illam: licitum est retinere. Deinde est altera instantia. Dictum est in artic. 5. & certissimum est, quod non tenetur homo cum periculo vitæ restituere vero domino rem quam à latrone acceperat: & tamen si iudex ferret sententiam, vt reddat tunc rem vero domino: etiā si retinens illam, obijciat quod sibi imminet periculum à latrone, respondebit namque iudex ( que lo oye y que le hara justicia suo tempore) sed quod interim reddat alienum proprio domino. Ecce casus vbi per iustam sententiam iudicis vbi nulla est ignorantia, cōpellitur aliquis reddere quod non tenebatur in conscientia. Ratio huius est, quia iudex ex officio tenetur reddere vnicuique quod suum est: non autem pertinet ad eum considerare detrimenta quæ per accidens cōsequuntur debitoribus: ipsi autem debitores poterunt in cōscientia proprium detrimentum attendere. DVbitatur secundò. An ille qui emit rem furtiuam bona fide . v. g. Petrus & in eadem bona fide perseuerans vendit illam Francisco: teneatur postea comperta veritate, restituere pretium vero domino, quando non potest res ipsa restitui? Arguitur primo pro parte negatiua, quoniam in casu præcedentis dubij, potest Petrus post rescissum contractum cum latrone, retinere sibi pretium, ergo multo magis in præsenti casu. Probatur consequentia. Quia in casu priori, sciens rem alienam esse, rescindit contractum cum latrone: at in casu nostri dubij, nesciens adhuc esse furtiuam: vendit alteri, ergo &c. Secundò arguitur. In præsenti casu, Petrus non tenetur restituere ratione iniustæ acceptionis, quia bona fide emerat: neq; ratione rei acceptæ, quia iam bona fide vendidit, ergo nullo modo tenetur. Tertiò arguitur. Si Petrus rem illam donasset vel in suum vsum consumpsisset vel amisisset, non tenetur ad restitutionẽ , quia non est factus ditior ex illa re, ergo neque in casu posito, vbi etiam non est factus locupletior: quia tanti vendidit quanti emit. Sed pro altera parte, facit primò. Quod vnus titulus faciendi restitutionem, est res aliena detenta vel fructus illius, ergo cum Petrus receperit pretium ex venditione rei alienæ: tenebitur illud restituere, quoniam est quasi fructus ipsius rei. Confirmatur. Quoniam in illa venditione quam Petrus fecit, non transfert dominium rei alienæ in Paulum, ergo neque ipse acquirit dominium pretij, & per consequens tenetur illud restituere. Secundò arguitur. Qui rem quam acceperat à latrone dono, posteà si vendat, tenetur cognita veritate restituere pretium vero domino in quo factus est ditior: sed similiter Petrus efficitur locupletior, ergo tenetur pretiũ illud restituere. Probatur minor. Quia iam re vera amiserat ipse pretium quod dederat latroni, ergo ex re aliena fit locupletior quàm debebat esse reparando damnum suum de re aliena. Tertiò arguitur. Paulus in casu posito te netur rẽ illā cognita veritate reddere vero domino, ergo etiam Petrus qui fuit venditor tenetur seruare Paulum indemnem, ergo tenebitur ad restitutionẽ pretij ipsi Paulo, quod si non fuerit possibile: vero domino tenebitur restituere tale pretium. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Petrus in casu posito tenetur facere quantum in se est, vt Paulus qui bona fide emit rem alienam nullum patiatur detrimentum: ita sanè quòd si verus dominus rei inuenerit illam apud Paulum, vel sit probabile quòd inueniet: tenebitur Petrus reddere pretium Paulo, vel esse paratus vt reddat si opus fuerit. Hanc conclusionem probant argumenta pro parte affirmatiua. Sed tota difficultas est, quando Paulo nullum imminet periculum & Petrus retinet pretium rei alienæ quam vẽdidit olim: an teneatur illud pretiũ vero domino reddere, vel an teneatur rescindere contractum cum ipso Paulo, vt rem ipsam restituat vero domino? De qua re est communis sententia, quod Petrus tenetur ad restituẽdum vero domino in tantum, in quantum factus est locupletior quam antea erat: quando bona fide accepit rem à latrone, ita sanè quod si tāti vendidit quanti emit, ad nullam tenetur restitutionem: si autem pluris vendidit tenebitur ad restitutionem totius pretij in quo factus est locupletior. Hanc sententiam tenet Caietan. hic & Syluest. verbo restitutio. 3. & Maior in. 4. distin. 13. quæst. 16. & Medina quæst. 10. de rebus restituendis. Soto vbi supra art. 2. & Couarruuias vbi supra. Id etiam tenuit Victoria. Et ratio est, quia in prædicto casu neque tenetur ratione acceptionis, quia bona fide accepit, neque ratione rei, quia iam bona fide transtulit à se talem rem: neque manet cum aliquo fructu ipsius, quod si manet cum fructu obligabitur ad restituendum illum, ergo ex omni parte manet hæc sententia iustificata. Secunda conclusio. Hæc sententia propter autoritatem asserentium probabilis est plurimis, quæ & apparenter probatur argumentis factis pro parte negatiua, eo vel maxime quod fauet possessori bonæ fidei. Tertia conclusio. Mihi multo probabilior sententia est, imo opposita non videtur mihi probabilis, si ratio bene examinetur, videlicet, quòd in prædicto casu Petrus tenetur restituere totum pretium iustum vero domino rei, si non potest rem ipsam restituere. Hanc sententiā docuit in hac schola Salmātina Magister Peña: & probatur. Si Petrus retineret apud se rẽ illā , neq; cōpareret latro cum quo posset rescindere contractum, teneretur cognita veritate quod res illa est aliena, reddere illam vero domino, ergo & tenebitur restituere pretium si rem illam iam vendiderat. Probatur consequentia. Quia res illa & eius pretium quasi idem censentur quantum ad humanas commutationes. Secundò probatur. Nam si Petrus tenetur ad excessum pretij si pluris vendidit quàm emerat, eo quòd in illo factus est locupletior: etiam tenebitur ad restituendum pretium iustum. Probatur consequentia. Quia in toto illo factus est locupletior quā do vendidit rem bona fide. Probatur. Quia quando vendidit rem illam, vendidit alienum, ergo pretium quod accipit pro re aliena non debet illud habere, atque adeo si retinet efficitur locupletior quā debet esse quā do vẽdidit rem alienā . Confirmatur. Quia Paulus qui bona fide emit rem alienam, habet intentionem dandi pretium vero domino rei, ergo reuera non transfett dominium pretij in Petrum venditorem, ergo Petrus nulla ratione potest retinere pretium illud, siquidem non acquirit dominium: quemadmodum non acquisiuit dominiũ rei quā vendidit. Denique probatur. Si res illa aliena vendita Petro, fructificasset in domo Petri, teneretur Petrus restituere fructus vero domino: sed pretium rei nō est minus, imo magis videtur esse res ipsa quā fructus eiusdem, ergo non minus tenebitur restituere pretium rei. Et hanc cōclusionem probant argumenta facta pro parte affirmatiua. AD argumenta facta pro parte negatiua respondetur. Ad primum negatur consequentia. Est enim differentia, quoniā in priori casu rescindens contractum cum ipso latrone non facit aliquam iniuriam vero domino, sed rescindit iniustitiam sibi factam, & quasi defendit se à latrone deducendo rem furtiuam ad eundem prorsus statum in quo antea erat constituta. At vero in secundo casu de nouo transfert rem alienam in alterum statum, neque enim debet Petrus resarcire illam iniuriam quam sibi fecit latro de fructu rei alienæ. Ad secundum autem respondetur, quòd Petrus in casu ibi posito tenetur ad restitutionem ratione rei alienæ: quoniam etiam si non habeat illam rem apud se materialiter loquendo, habet tamen fructum vel pretium illius, cuius dominium non potuit acquirere ex tali venditione rei alienæ. Sequitur ergo euidenter, quòd tenebitur pretium illud alicui restituere, vel rescindendo contractum cum Paulo & reddẽdo ipsam rem vero domino, vel saltem dando vero domino pretium ipsius rei, illud scilicet quod habuit ex eo quod talem rem vendiderit alteri scilicet Paulo, cui talem rem vendiderat. Ad tertium argumentum transeat antecedens, & nego consequentiam, quia si donasset vel amisisset rem illam, non est factus Petrus locupletior, at tunc factus est locupletior recipiendo pretium pro re vendita, quod iam ipse Petrus amiserat datum latroni. DVbitatur tertiò. An bonæ fidei possessor teneatur restituere fructus rei furtiuæ? v. g. emit Petrus bona fide & possidet oues vel vineam: an teneatur restituere lac lanam, &c. Pro parte negatiua, sunt quæ dam leges ciuiles quæ tribuunt ius & dominium horum fructuum possessori bonæ fidei . v. g. lex bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio. &. l. sequitur. §. lana. ff. de vsucapionibus. &. l. in pecudum fructu. ff. de vsuris. & Instituta de rerum diuisione. §. in pecudum. vbi dicitur fructus pecudum, continuò efficitur possessoris bonæ fidei. Secundò arguitur. Qui bona fide emit rem alienam, nihilominus exponit se periculo amittendi pretium & reddendi rem vero domino, ergo æquũ est vt interim recipiat commodum ex re quam emit. Tertiò arguitur. Si quis inuitetur ad cœ nam furtiuam, & bona fide cœnet, non tenetur postea cognita veritate restituere pecunias, quas erat consumpturus in sua cœna in domo propria: & tamen in illis factus est ditior propter cœnam furtiuam, ergo simile est in nostro casu. SED in oppositum est. l. certum. C. de rerum vendicatione. &. l. eos. §. itẽ veniunt. &. l. sed etsi. ff. de petitione hæreditatis. &. l. fructus. ff. de vsuris. &. l. si me & Titium. ff. si certum petatur. quibus legibus cautum est: vt possessor bonæ fidei teneatur fructus rei furtiuæ restituere in quantum factus est locupletior. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Possessor bonæ fidei nō tenetur restituere fructus rei furtiuæ si nō est factus ditior ex illis. Hæc est communis sententia & Theologis & Iurisperitis: & probatur ex legibus citatis in primo argumento, & etiā ex quibusdam citatis in oppositum, & ratio ipsam confirmat. Quia ille bonæ fidei possessor non tenetur ratione iniquæ acceptionis: neque ratione rei acceptæ, siquidem fructus iam sunt consumpti neque possessor inde factus est ditior: ergo nulla ratione tenetur restituere. Secunda conclusio. Bonæ fidei possessor tenetur restituere omnem fructũ & quidquid apud se retinet rei furtiuæ, ex quo factus est locupletior. Hæc probatur ex legibus citatis in oppositum, & insuper ratione. Quoniam fructus rei & res ipsa quantum ad mores attinet & humanas commutationes, pro eodem reputantur. Sed res aliena est restituenda, ergo & fructus rei alienæ. Item ratio D. Tho. ad primam conclusionem cōfirmat istam nostram. Quia secundum formam commutatiuæ iustitiæ debet subtrahi ab eo, qui habet vltra id quod suũ est. Sed talis possessor habet aliquid vltra id quod suum est: ergo debet illud restituere. De hac conclusione videatur Couar. lib. 1. Variar. cap. 3. num. 6. Denique communis sententia est Theologis & Iurisperitis. Verum est tamen, quod est controuersia in cō ciliandis legibus citatis, videlicet, in diffiniẽ do , an dominus rei possit petere à bonæ fidei possessore actione rei vindicationis, an ex officio iudicis. Hoc est an possit petere à iudice in omni rigore, vt adiudicet sibi fructus etiam si nolit: an potius possit petere à iudice vt liberaliter arbitretur, & secundùm æquitatem quandam adiudicet sibi fructus aut partem illorum. Tertia conclusio. Fructus & effectus vti les rei furtiuæ, possunt vsucapi à bonæ fidei possessore spatio triennij transacto cum bona fide: etiam illi fructus quos durante triennio bonæ fidei ceperat, efficiuntur possessoris bonæ fidei. Hęc est communis sententia Theologis & Iurisperitis & patet ex his quę diximus in superioribus in materia de præ scriptione. Quarta conclusio. Qui bona fide accipit à latrone res quæ sunt materia mutui, nō tenetur ad restitutionem fructuum, etiam si ex illis factus sit locupletior: dummodo fur non reddatur ex illa datione impotẽs ad restituendũ vero domino. Est tamen aduertẽdũ , quod illę rei dicuntur materia mutui, quę vnico vsu cōsumũtur , vt est pecunias panis & vinum. Probatur modo cōclusio , qui bona fide accipit aliquid huiusmodi à latrone non tenetur ratione acceptionis vt patet, neque ratione rei acceptæ, quia iam cōsumpsit illam bona fide, ergo nulla ratione tenetur. Secundo probatur, ipse verus dominus rei non habet ius petendi à latrone eandem numero rem, sed similem vel eiusdem pretij: sed res similis vel eiusdem pretij manet apud latronem vnde possit restituere: ergo accipiens ab illo nō tenebitur restituere, sed poterit remittere verum dominum ad latronem. Tertio, latro poterat donare aliam pecuniam vel aliud frumentum cuius erat dominus ipsi Petro: ergo etiam ipsam furtiuā pecuniam vel frumentum. Probatur consequentia, quia non magis est obnoxia restitutioni pecunia furtiua apud latronem: quam quæ erat propria, ergo cum apud latronem maneat vnde possit soluere, poterit Petrus ab eo accipere dono pecunias vel panem emere vel vinum. Sed est obiectio. Ex hac ratione sequitur, quod etiam si Petrus sciat hanc numero pecuniam esse furtiuam, poterit eam dono accipere à latrone vel per contractum vendendo illi vestem vel aliquid aliud: dummodo ipse latro habeat alia bona vnde possit facile restituere. Respōdetur , quod in foro exteriore cōdemnaretur Petrus in tali casu: quia præsumitur dolus: sed in foro conscientiæ non tenebitur, maximè si accepit illam pecuniam ex cōtractu venditionis rei. Respondetur secundo, quod si constat Petro pecu niam illam singularem esse furtiuam & accipit eam: tenebitur ratione iniquæ acceptionis: at vero si non constat quando accepit, & vsus est illa non vltra tenebitur restituere, vt in quarta conclusione dictum est. Ad argumenta in oppositũ pro parte negatiua. Respondetur ad primum, quod illæ leges probant primam cōclusionem . Ad secundum nego consequentiam, quia ipse emptor propria voluntate emit illam: & idcirco verus dominus non debet pati detrimentum. ¶ Ad tertium, aliqui dicunt, quòd inuitatus ad cœnam furtiuam, tenetur restituere tantum inquantum sactus est locupletior cœnando in conuiuio. v. g. Si domi suæ consumpturus erat argentum: tenebitur ad restitutionem argenti illius. Sed profecto mihi magis placet, quod nō teneatur ad aliquam restitutionem: si ille qui inuitauit non est factus impotens ad soluendũ , ꝓpterea quod Petrus cœnauit cum illo. DVbitatur quarto, circa secundam conclusionẽ . An Petrus mala fide emens vel accipiẽs aliquid à latrone teneatur semper restituere vero domino, ac possit rescindere contractum? Ad hoc dubium breuiter respōdetur . Petrus in tali casu non potest rescindere contractum cum latrone, si nō est certus quòd latro restituet vero domino: sed tenebitur Petrus cum detrimento pretij dati restituere vero domino. Hæc conclusio est contra Syluest. in verb. restitutio. 3. quæst. 7. & contra Nauar. in suo manual. cap. 17. nu. 84. qui citat pro sua sententia Alex. Alens. in. 4. parte. Aiunt itaque isti autores quòd saltim in foro cōscientiæ potest Petrus rescindere cō tractum cum latrone. Sed probatur nostra conclusio, Petrus in tali casu efficitur socius furis & furti particeps, ergo tenetur ad restitutionẽ sicut ipse fur. Item videtur expressa sentẽtia D. Thomæ, ait enim in secunda conclusione, quòd ratione iniquæ acceptionis: tenetur homo ad restitutionem, etiam si res accepta apud ipsum non maneat. Sed Petrus in prædicto casu sciens & prudens rem esse furtiuam, iniquè accepit illam: ergo tenebitur ad restitutionem, etiam si rescindat contractum cum latrone ratione iniquæ acceptionis. Secunda conclusio. Petrus tenebitur in isto casu ad restitutionem, nō solum ipsius rei: sed etiam lucri cessantis & damni emergentis, ipsi domino: deductis tamen expensis quās dominus ipse erat facturus in colenda re sua, vel sustentāda . Sed quæret aliquis, an si res illa erat vsu consumptibilis: teneatur Petrus ad restitutionem? Respondetur affirmatiuè, & est eadem ratio atque ipsius conclusionis, quoniam acceptio fnit iniqua, & propterea omnia damna & detrimenta quæ sequuntur ipsi domino sunt restituenda. Neq; videtur nobis distinguendũ cum Ioanne de Medina tractatu de rebus restitu. quæst. 10. vbi ait, quòd nisi fur ex illa emptione & venditione factus sit impotens ad restituendum: non tenebitur Petrus ad restitutionem, Et ratio eius est, quia Petrus poterat pecunias furtiuas dono accipere, si fur alias habebat vnde solueret: ergo siue rẽ vsu consumptibilem potuit accipere. Sed respō detur negando antecedens. Imo in tali casu est iniqua acceptio, si Petrus in particulari cognoscit quòd istę singulares pecunię sunt furtiuæ, & etiam si sint res vsu consumptibiles. Non enim debemus fauere consentienti cum latrone: cum detrimento veri domini. DVbitatur quinto. Quid teneatur dubiæ fidei possessor facere circa rem alienam restituendam? Respondetur & sit prima cōclusio . Qui initio emptionis dubius, an res esset furtiua emit eam intendens commodum veri domini: non peccat, sed tenetur post ea facere inquisitionem diligentem pro qualitate rei & quantitate dubij. Quod si verus dominus comparuerit tenebitur rem illi reddere, & potest deducere pretium quod pro re illa dedit, vt diximus in dubio. 1. conclusione. 1. Secunda conclusio. Qui dubius an res sit furtiua emit eam in proprium commodũ : peccat contra iustitiam, & tenetur illam restituere ratione iniquæ acceptionis, & ratione rei acceptæ: sicut dictum est de emptore malæ fidei. Est exemplũ frequens in argentarijs, & bibliopolis qui facile possunt coniectari ex cōditione vendentium & ex alijs circunstantijs rem esse furtiuam: & nihilominus emunt in proprium commodum. Ratio huius est: quia ille euidenter se expo nit periculo contrectandi rem alienam inuito domino: ergo peccat contra iustitiam. Confirmatur ex. l. bonæ fidei. ff. de acquirendo rerum dominio: vbi dicitur, quod bonæ fidei possessor facit fructus suos, at malæ fidei possessor vel dubiæ nō facit fructus suos, ergo eadem est ratio de mala fide & dubia fide ad accipiendam rem. Sed contra. Regula communis est quod in dubijs melior est conditio possidentis, ergo emptor dubitans poterit postea sibi retinere quod emit. Respondetur primo, quod hoc argumentum conuincit saltem, quod non potest emere: quia dum vult emere nondum possidet: ergo in dubio non debet intrare in possessionem alieni. Respondetur secundo, quòd in dubijs dicitur melior esse conditio possidentis: quando bona fide accepit sibi possessionem, quando vero mala fide vel dubia, fuit iniqua acceptio: ac proinde non erit melior conditio in dubio istius possidentis. Tertia conclusio. Qui à principio, bona fide rem furtiuam occupauit: & postea dubitat rationabiliter an illa res sit aliena: tenetur diligentem inquisitionem facere, vt sciat veritatem: quòd si nouerit esse alienam debet restituere: si autem non facit inquisitionem diligentem, exponit se euidenter periculo retinendi rem alienā inuito domino. Sit quarta cōclusio . Si facta diligenti examinatione, adhuc manet dubius rationabiliter: nihilominus poterit retinere sibi rem illam & vti illa. Ratio est, quia in isto casu verificatur, quod in dubio melior est conditio possidentis. Intelligitur enim de dubio iam diligenter examinato: tunc enim dubium illud, magis est speculatiuum, quam practicum. Quemadmodum si quis duxit vxorem bona fide, existimans priorem maritum esse mortuum: & postea rationabiliter dubitat an sit viuus vel mortuus: non potest licitè cum illo dubio accedere ad vxorem, donec faciat diligentem inquisitionem ad cognitionem veritatis. Facta vero diligenti inquisitione iam poterit accedere ad vxorem: non obstante quod maneat dubius: quia iam dubium illud est speculatiuum. Ita etiam continget in illo, qui bona fide accepit rem alienā : & postea dubitat, debet enim examinare dubium sicut iam diximus. Vtrùm vero cũ tali dubia fide possit esse præscriptio, quādo bona fide cœpit homo possidere? De hac re variæ sententiæ sunt. De quo vide Syluest. in verbo, præscriptio. §. tertio. par. 3. vbi tenet sententiā Bart. in. l. naturaliter. ff. de vsucap. quod cōtinuatur pręscriptio cũ illa fide dubia: examinato tamen dubio diligenter & ego ita teneo, quanuis sentiat oppositum Magister Soto libr. 4. de Iustitia. quæst. 5. artic. 4. quoniam re vera post illam diligentem inquisitionẽ , iā illa potest dici bona fides, moraliter & practicè: quanuis habeat dubitationẽ quandam speculatiuam. Quinta conclusio. In casu posito, licet possit homo rescindere contractũ cũ illo à quo emit, quia vult se ipsum indemnem seruare: tamen non poterit alteri vendere illam rem, nisi manifestando dubium illud. Probatur, quia vendens tenetur manifestare vitium rei, ex quo emptori potest incommodum euenire. Ista conclusio est contra Syluestrum in verbo, restitutio. 3. quæstio. 7. vbi ait, quod absolutè potest vendere. Verum est tamen quod si facta diligenti inquisitione, nulla reliqua est spes decidendi dubium illud: poterit homo absolutè vendere, sicut ipsemet iam bona fide possidet. Hactenus de prima & secunda conclusione. DVbitatur sexto. Et principaliter circa tertiam conclusionem Diui Thomę , vbi ait quòd qui accipit rem alienam in suā vtilitatem & absque aliqua iniuria domini, tenetur ad restitutionem ratione acceptionis. Est enim grauis difficultas, vtrùm qui accepit rem accommodatam . v. g. Equum, teneatur restituere domino: etiam si equus perierit absque culpa commodatarij? Ratio dubitandi non est modica, quoniā in capit. vnico. de commodatis habetur quod is qui gratia sui tantum accepit rem commodatam: tenetur ad restitutionem, etiam de leuissima culpa. Fortuitus autem casus nisi interueniat culpa vel pactum vel nisi in mora fuisset commodatarius, non est illi imputandus. Ecce quomodo non videtur vniuersalis conclusio Diui Thomæ. Arguitur nihilominus in fauorem sententiæ Diui Thomæ. Primo. Mutuatarius tenetur restituere debitum, etiam si nulla sua culpa pereat mutuum: ergo etiam commodatarius tenetur restituere commodatum vniuersaliter. Probatur consequentia. Nam magis videtur teneri ad restitutionẽ , is qui non accipit dominium rei: quam is qui accepit: sed commodatarius non acquirit dominium commodati, mutuatarius vero acquirit: ergo si iste tenetur restituere, multo magis ille. Secundo arguitur. Si culpa requiritur in commodatario vt teneatur restituere, vel requiritur mortalis vel sufficit venialis, si venialis sufficit, videtur durissimum quod pro leuissima culpa soluat magnum pretium, si vero mortalis fuit, sequitur quod ferè nunquam tenebitur commodatarius restituere: raro enim accidit vt rem alienam tanta negligentia commodatarius perdat, vt sit mortalis culpa. Tertio arguitur. Si culpa requiritur, sequitur quod pro quantitate culpæ teneatur commodatarius restituere plus minus ve pretij, propter rem perditam. Consequens videtur inconueniens magnum, quia esset magna confusio metiri quantitatem culpæ, ergo. De hac difficultate Magister Soto lib. 4. de Iustitia. quæst. 7. artic. 2. dicit quatuor: Primum est, quod commodatarius tenetur restituere de leui culpa. Secundum est, quod non tenetur in totum, sed pro ratione & quantitate culpæ. Tertium est, quod non tenetur in foro cōscientiæ nisi ex culpa mortali. Quartum est, quod omnia æstimanda sunt secundum forum exterius, & eius sententiæ standum etiam in foro conscientiæ. At vero sententia communis est, quod commodatarius tenetur ad restitutionem: etiam si leuissima sua culpa res commodata perijt. Hanc sententiam docet Caietanus in hoc loco. Et Adrianus in. 4. in materia de restitutione. fol. 48. Et Syluester in verbo, commodato. §. sexto. quæst. 8. & verbo, culpa. §. quarto. & est communis sententia Iurisperitis. PRO decisione veritatis, notanda est distinctio celebris in hac materia apud Iurisperitos, videlicet, quod res commodata tripliciter potest perire apud commoda tariũ . Primo quidẽ fraude vel dolo, quando ex certa scientia & malitia res perijt. Secundo aliqua culpa commodatarij, Vbi aduertat Theologus quòd nomine culpæ aliud intelligunt Iurisperiti, quam Theologi. Nam Theologi intelligunt peccatum aliquod coram Deo: sed Iuristæ intelligunt aliquam priuationem diligentiæ, quæ secundũ mores hominum poterat adhiberi ad conseruandam rem illam, iuxta materiam & conditionem vniuscuiusque rei: siue illa priuatio sit peccatum coram Deo siue non, & huiusmodi culpam rursus distinguũt in leuem & leuissimam & latam & amplam. Tertio potest perire res accommodata ex casu fortuito, qui non cadit sub humana prouidentia, seu diligentia circa talem rem seruandā . HIS positis, sit prima conclusio. Commodatarius tenetur ad restitutionem rei commodatæ: etiam si leuissima sua culpa perierit, neque peccauerit coram Deo. Hæc conclusio probatur ex citato capit. de commodato. Item ex. l. in rebus. & ex. l. si certo. §. commodato. ff. cōmodati . Vbi hæc conclusio expressè habetur: & est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum, & ratione probatur, nam ius naturæ postulat, vt qui rem ab alio accipit in proprium commodum: teneatur ad hoc quod dominus rei qui gratiam fecit non patiatur detrimentum: ergo si culpa vel inconsideratione commodatarij res perijt: non debet dominus pati aliquod detrimentum. Confirmatur. Quoniam aliâs tolleretur de republica commodandi contractus, qui valde necessarius est: nemo enim vellet commodare rem suam cum tanto periculo. Præterea arguitur specialiter contra sententiam Magistri Soto, quoniam secundum ipsum standum est sententiæ quæ pronuntiatur in foro exteriori: sed in foro exteriori condemnatur semper commodatarius de leuissima culpa: ergo non requiritur mortalis culpa vt in conscientia teneatur restituere. Neq; valebit dicere quod est lex pœ nalis, & propterea obligat postquam prolata est sententia, quoniam profecto tam leuis culpa non est digna tanta pœna, ac proinde lex esset iniqua si pœnalis esset. Rursus neque valebit respondere, quod sententia fundatur in falsa præsumptione: quoniam si hoc esset verũ nō obligaret in cōscientia . Neque rursus lex præsumit peccatum mortale: nam expressè condemnat de leuissima culpa. Dicendum ergo est, quod iura nihil aliud statuunt in hac parte: quàm quod naturæ iure constitutum est. Secunda conclusio. Commodatarius nō tenetur restituere, quando res commodata perit casu fortuito. Hæc conclusio intelligitur, nisi forte qui commodauit non expressit conditionem casus fortuiti: tunc enim cō modatarius tenebitur restituere: quoniam alter potuit in cōtractu libero qui nullo modo erat in vtilitatem propriam, talem conditionem apponere. Conclusio itaque sic intellecta asseritur ab omnibus Iurisperitis, & ipsa iura citata illam confirmant. Sed oportet obseruare, quis nam sit casus fortuitus. Est enim qui non cadit sub humana prouidentia . v. g. Si fulmine percusus equus accōmodatus pereat: & latrones multi repente aggrediantur, vbi grassari non solent. Ratione vero probatur, nam dominus rei accommodatæ non debet exigere maiorem solicitudinem à commodatarijs seruanda re, quam ipsemet posset habere: nisi forte vellit exprimere talem conditionem casus fortuiti: ergo si casu fortuito res ipsa perijt domino perit. Sed rursus obseruandum est, quòd cum fuerit dubium an casus fuęrit fortuitus, an vero prouideri potuerit ab ipso commodatario, & non fuerit prouisus: tunc declinandum est potius in fauorem domini. Ratio est, nam æquum est vt commodatarius qui beneficium recipit, patiatur potius damnũ in casu dubio, quam ipse dominus qui nullam reportat vtilitatem. Tertia conclusio. Quando commodatarius ex culpa etiā leuissima tenetur restituere, tenebitur in totũ & non in partem. Hanc expressè tenent iura citata, & cōmunis sententia. Et ratio est manifesta: quoniam obligatio ad restituendum non oritur ex culpa veniali aut mortali coram Deo: sed potius ex natura cōtractus accommodationis, qui postulat vt cōmodatarius teneatur rem cō modatā domino reddere nisi perierit casu fortuito: & quomodocunq; alias pereat im putandum erit damnum ipsi commodatario. Siquidem non fuit solicitus seruare rẽ alienam, & hoc est quod nomine culpæ intelligunt Iuristæ, ergo illi tenebitur in totum restituere. Quarta conclusio. Mutuatarius tenetur restituere, etiam si fortuito casu mutuatum amiserit. Ratio est, quia mutuatarius statim efficitur dominus mutuati, vnde si mutuatum perit apud dominum ipsi domino perit: & ipse tenetur restituere magis ratione acceptionis, quam commodatarius qui non acquirit dominium commodati. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum concedo antecedens & nego consequentiam. Ad probationem negatur maior. Nam licet pluribus titulis teneatur commodatarius restituere, scilicet, ratione acceptionis, & ratione acceptæ rei, tamen mutuatarius strictius tenetur ratione acceptionis: eo quod suscipit rem vt verus dominus, ad consumendum illam: & idcirco tenetur ad restituendum illam in omni euentu. ¶ Ad secundum argumentum iam diximus, quod non requiritur culpa mortalis neque venialis coram Deo: sed sufficit non apposuisse necessariam diligentiam secundum humanam prouidentiam possibilem: & idcirco tenebitur ad restituendum in totum. Ad tertium respondetur, quod culpa iuridico modo accepta, requiritur in quātum est signum non perijsse rem humano casu fortuito, in quo solum excusatur commodatarius à restitutione quando non præcessit pactũ . Vnde etiam leuissima culpa sufficit vt teneatur restituere. DVbitatur septimo. Circa quartam cō clusionem vbi agitur de acceptione iusta quæ est in vtilitatem dantis. An depositarius teneatur restituere solum quando sua culpa magna, depositum amiserit? Arguitur primo pro parte negatiua. Ex cap. bona fides, de deposito. vbi dicitur bona fides abesse præsumitur, si rebuis tuis saluis existentibus depositas amisisti. Ex quo sic arguitur. Sit casus quod Petrus non poterat simul res proprias & depositas ab incendio eripere, & reliquit depositas vt proprias liberaret: tunc condemnabitur ex citato ca pit. ergo non requiritur aliqua culpa in depositario vt teneatur restituere. Arguitur secundo. Ex eodem capit. vbi habetur quod pacto vel culpa vel mora prę cedentibus , casus etiam fortuitus imputatur depositario: ergo sufficit quæuis culpa neque requiritur magna. Confirmatur ex capit. si tua culpa. de iniurijs & damno dato, vbi dicitur quod sufficit negligentia, nec ignorantia excusat: quo minus teneatur depositarius restituere. Et capit. consuluisti. 2. quæst. 4. Et capit. in lectulo. 34. quæst. 2. Et capit. si clerico. 50. distinct. In quibus omnibus leuissima culpa imputatur depositario. Propter hæc testimonia Adrianus in. 4. vbi supra ait, depositarium teneri ad restituendum: etiam de leuissima culpa, accepto nomine culpæ iuridico modo. Altera sentẽtia est Magistri Soto vbi supra, quod depositarius qui recipit depositum in gratiam eius qui deponit: non tenetur ad restitutionem, nisi ex culpa mortali, & multo maiori quam illa, quæ commodatariũ obligat: quia licet sit mortalis culpa quæ obligat cōmodatarium : tamen putat ipse quod vocatur leuis culpa respectu culpę , quę obligat depositarium. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Depositarius tenetur ad restitutionem ex culpa lata & ampla, etiam si coram Deo non sit nec veniale quidem peccatum. Verbi gratia. Si depositarius etiam obliuione naturali, reliquit depositum in limine domus: non peccauit coram Deo, & tamen dicetur iuridice loquendo culpa lata & ampla. Hæc conclusio communis est Theologis & Iurisperitis, & est Diui Thomæ in corollario quartæ conclusionis, & colligitur ex capit. bona fides citato. Et ex. l. prima. §. vltimo. ff. depositi. & in. l. contractus. ff. de regulis iuris. & Instit. quibus modis contrahitur obligatio. §. præterea. Hanc etiam cōclusionem probant duo argumenta facta in principio huius dubij. Secunda conclusio. Depositarius non tenetur de leui culpa. Hæc probatur ex. l. citata. ff. depositi. & est communis sententia & ratione probatur, quoniam depositum recipitur in gratiam tantum deponentis: ergo depositarius non debet grauari nisi de cul pa lata & ampla. Secũdo probatur. Si depositarius obligaretur de leui culpa, nemo vellet suscipere depositũ : si autem non obligaretur saltem de lata & ampla culpa, nemo vellet depositum tradere: ac proinde periret iste contractus necessarius reipublicæ. Tertio probatur vtraque conclusio, cōmodatarius tenetur de leuissima culpa: ergo depositarius tenebitur tantum de lata & ampla culpa. Probatur consequentia, nam depositum differt à commodato per extremũ quatenus commodatum est tantum in gratiam commodatarij: depositum vero non est in gratiā depositarij, sed tantum deponẽ tis : ergo commodatarius & depositarius debent obligari differenter ex culpis extremis. Tertia conclusio. Quotiescunque depositarius habuit culpam latam tenebitur restituere in toto. Hæc est communis sententia, & ratio est: quia tunc sua culpa totum damnum emergit alteri. Sed obseruandum est, quod in casu dubio an culpa fuerit lata neene , declinādum est in fauorem depositarij: quia depositum fit in fauorem tantum eius qui deposuit. & idcirco æquum est, vt ipse potius patiatur incommodum quam depositarius, vbi res dubia fuerit. ¶ Ad argumenta in oppositũ respōdetur . Ad primũ , quod sententia illius capituli bona fides, fundatur in præsumptione: & idcirco in foro exteriore cōdemnabitur depositarius: nihilominus si re vera ille non fuit negligens non tenebitur in conscientia restituere: quia non obligabatur seruare rem alienā cum detrimento rei familiaris. Ad secundum argumentum & cōfirmationem respōdetur , quod iuxta varietatem contractuum, requiritur diuersitas culpæ, vt teneatur quis restituere rem alienā . Et hoc est quod probant iura ibi citata, non autem ꝙ quæuis culpa semper sufficiat, vt depositarius teneatur restituere depositum. DVbitatur octauo. Circa tertiā & quartam conclusionem, quid sentiendum sit, quando rei acceptio iusta est in commodum vtriusque partis, dantis, scilicet, & accipientis . v. g. locantis & recipientis seu cōducentis : & quando depositarius pretium recipit pro seruanda re in deposito. Quærimus ergo, an etiam tũc ipse recipiens teneatur re stituere rem, quæ sine culpa sua apud ipsum perijt. Ad hoc dubium Mag. Soto vbi supra dicit duo. Primum est, quod depositarius qui pretio se obligat ad custodiendũ depositum: tenetur ad restituendum illud, etiam si sine culpa sua perierit, ratio eius est, quoniā qui assecurat merces tenebitur restituere, etiam si casu fortuito pereant, ergo etiam depositarius cui datur pretium vt custodiat depositum, est enim quasi contractus quidam assecurationis. Alterum est quod de conductore perinde dicendum est, sicut de cōmodatario dixerat, scilicet, quod tenetur conductor de leui culpa in partem, de graui in totum restituere. Et sicut ipse dixerat, cōmodatarius nō tenetur in conscientia nisi de culpa mortali: multo magis id debet dicere de conductore, quoniam iste non tantum in proprium commodum recipit, sed etiam in commodum locantis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Conductor tenetur ad restitutionem rei perditæ ex leui culpa. Hæc est cōmunis sententia Theologis & Iurisperitis, qui agunt de hac re in lege cōtractus . ff. de regulis iuris. & in titul. de locato & conducto. Et ratio huius est quoniā conductor habet se medio modo inter depositarium & commodatarium. Cōmodatarius enim accipit rem tantum in proprium commodum: depositarius vero recipit rem solum in commodum deponentis: conductor autem partim in proprium commodum, partim in cōmodum domini accipit rem conductam, ergo æquum est vt in obligatione ad restituendũ , medio modo se habeat conductor. Ergo non tenebitur de leuissima culpa sicut cōmodatarius , neque tantum de lata & ampla culpa, sicut depositarius: sed de leui quæ est media inter leuissimā & latam. Secunda cōclusio . Si contingat quod cō modatarius accipiat pretium pro custodia rei cōmodatæ : tenetur ad restitutionem cō modati quod perijt sine culpa sua etiam casu fortuito. Probatur quoniam recepto pretio obligatur magis quā antea: sed sine pretio tenebatur etiam de leuissima culpa, ergo recepto pretio tenebitur de nulla culpa. Tertia conclusio. Conductor qui accipit pretium pro custodia rei conductæ: tenetur ad restitutionem de leuissima culpa. Probatur, quia non accepto pretio tenetur de leui culpa: sed accepto pretio magis tenetur, ergo tenebitur de leuissima culpa. Quarta conclusio. Depositarius qui pro custodia depositi pretium accipit, tenetur ad restitutionẽ de leui culpa. Probatur, quia sine pretio tenebatur solũ de lata & ampla culpa: sed accepto pretio magis tenebitur: ergo tenetur de leui culpa. ¶ Vltima conclusio. In huiusmodi contractibus diiudicādis , in omni circunstantia, habenda est ratio ad quantitatem pretij & ad laborem & periculum in custodia rei, & sic ad arbitrium boni viri determinanda est maior vel minor obligatio in foro conscientiæ: imo etiam in foro exteriori. Et ad argumẽtum Magistri Soto respondetur, quod depositarius non semper recipit pretium vt assecuret: sed vt custodiat rem depositi, & tunc iudicandus erit depositarius secundum leges custodiæ. Si autem fiat cum illo contractus assecurationis expressus vel interpretatiuus: tenebitur tunc in omni euentu, etiam in casu fortuito ad restitutionem depositi: sicut crebro contingit in depositario generali, qui designatur in omni republica. DVbitatur nono & vltimo in hoc articulo. Circa solutionem ad secundum argumentum. Vtrùm teneatur quis cum detrimento proprio in rebus superioris ordinis restituere res inferioris ordinis. Est exẽ plum celebre de adultera quæ habet filium ex adulterio: vtrũ teneatur illa cum periculo vitæ vel famę reuelare filiũ adulterinum, vt ille excludatur ab hæreditate mariti. Est etiam exemplum in tabellione, qui fecit falsam scripturam, & in teste qui dedit falsum testimonium, vnde aliquis fuit damnatus ad pœnam pecuniariam: an isti teneantur ad restitutionem cum detrimento famæ vel vitæ? Pro parte affirmatiua arguit̃ primo. Obligatio ad restituendũ est de iure naturæ, ergo restitutio nō est omittenda propter damnum temporale. Arguitur secundo. Ille cui facienda est restitutio, potest illam petere non obstante detrimento famæ vel vitæ eius qui debet pecunias, ergo ipse tenebatur cum eo dem detrimento restituere. Probatur consequentia, quia non potest dari bellum vel litigium iustũ ex vtraq; parte, nulla existente ignorantia. Arguitur tertio. Quanuis enim fama vel vita hominis sint ex genere suo excellentiora bona quam pecunia: tamen tanta potest esse quantitas pecuniæ, quod excedat famam hominis vulgaris, ergo saltim in illo casu homo ille infimæ conditionis, tenebitur restituere: nō obstante detrimento suę famæ imo etiam vitæ. Arguitur quarto. Nemo potest aliena rapere vt seruet suam famam, ergo neque retinere. Sed in oppositum est, determinatio Innocentij Tertij, in capit. officij. de pœnitentijs & remissionibus. vbi ait, non esse denegandam pœnitentiam mulieri quæ ex adulterio suscepit prolem, neq; vult hoc marito reuelare propter metum. De quæstione hac Caiet. in hoc loco, & in opusc. 17. respons. respons. 14. dub. 2. & in Summa verb. adulterium. statuit vniuersalem regulam, scilicet. Nemo tenetur restituere res inferioris ordinis cum detrimento rerum superioris ordinis. Et hanc sententiā in casu adulteræ iam posito, tenet Scot. in. 4. distin. 15. quæst. 2. & Gabr. ibidem. & Ioan. de Medina in tractatu de rebus restitu. quæ stione. 3. causa. 4. Altera sententia est, quod licet adultera non teneatur restituere secundum allegatũ capitulum: tamen tabellio & testis falsus tenetur restituere cum illo detrimento. Sic tenet Panormi. in cap. officij citato. & alij Iurisperiti ibidem, & Syluester in verbo, adulterium. §. secundo. Tertia sententia est, quod adultera tenetur cum periculo famæ restituere. Hanc tenet Maior in. 4. dist. 15. quæst. 17. & Adria. in. 4. in materia. de restitutione. Imo adijcit, quod etiam cum periculo vitæ tenetur reuelare crimen marito, dummodo non timeat quòd ipse maritus peccaturus sit occidendo illam: licet aliundè timeat sibi periculum vitæ imminere, v. g. à cognatis mariti vel etiam à iudice per sententiam. Vltima sententia est Magistri Soto articulo secundo citato, vbi regulam Caietani positam, asserit esse perniciosam si vniuersaliter accipiatur: sed inquit ille habendam esse rationem ad quantitatem damni in temporalibus & ad qualitatem famæ vel vitæ adulteræ. Vnde asserit quod aliquando tenebitur adultera cum certo periculo famæ. Verbi gratia, quando ipsa non est adeo illustris & filius spurius succedet in patrimonium insigne: imo etiam cum periculo vitæ tenebitur quando successio futura est in regnum vel principatũ illustrissimum. Doctissimus Couarruuias in relectione regulæ peccatum, parte. 1. refert hanc opinionem & quantum ad periculum famæ approbat illam: quantum vero ad periculum vitæ, nō audet approbare nec reprobare. PRO decisione huius difficultatis sit vnica conclusio. Per se loquendo nemo tenetur restituere res inferioris ordinis, cum detrimento rerum superioris ordinis: nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur. Probatur conclusio. Primo, nam res inferioris ordinis debent ancillari rebus superioris ordinis, neque possunt cum illis adæ quari: at vero si restitutio rerum inferioris ordinis deberet fieri cum detrimento rerum superioris ordinis, permutaretur ordo naturæ: ergo non est talis obligatio. Probatur secundo. Ex illo Matth. 7. " quæcunq; vultis vt faciant vobis homines, eadem vos facite illis." Sed omnis homo rationabiliter vult, vt in tali casu non obligetur ad restitutionem cum tanto detrimento: ergo nemo debet illam restitutionem exigere vt sibi fiat. Probatur tertio, in casu extremæ necessitatis, non tenetur debitor restituere creditori, etiam patienti similem necessitatem: sed qui periclitatur circa famam vel circa vitam est in extrema necessitate: ergo non tenetur restituere cum tanto periculo. Confirmatur. Si quis etiam iustè damnatus ad mortem, accipiat equum alienum pretiosum vt effugiat: non tenebitur ad restitutionem equi pereuntis in ipsa via: cuius ratio non est alia, nisi quia res inferioris ordinis ancillantur rebus superioris ordinis, & in extrema necessitate non solum est licitum non restituere temporalia, sed etiam capere aliena. Denique probatur conclusio. Specialiter quantum ad hoc, quod cum detrimento famæ: scilicet, cum infamia non teneatur homo restituere temporalia. Quoniā Diuus Thomas in solutione ad secundum, ait, quod nemo tenetur reuelare crimen suum vt restituat nisi Deo & confessori. Et confirmatur, quia nemo tenetur libertatem suam vendere vt restituat alienum, eo quod libertas pretiosior est omni auro: sed etiam fama est pretiosior diuitijs: ergo nemo tenetur cũ eius detrimento temporalia restituere. Et confirmatur secundo, quia nemo est qui nō rationabiliter eligeret potius seruitutem cũ bono nomine, quam libertatem cũ infamia, ergo fama non minus æstimanda est, quam libertas, ac proinde si non tenetur quis cum amissione libertatis restituere: nec tenebitur cum amissione famæ. Sed obseruandum est, quod in conclusione diximus per se loquendo. Etenim aliquando, tam leuis potest esse infamia vt teneatur illam pati vt restituat rem magni pretij, cuius iudicium relinquitur arbitrio boni & prudentis viri. Diximus etiam in conclusione, nisi in casu in quo bonum publicum periclitaretur: quoniam in tali casu tenetur etiam homo pati mortem, vt subueniat reipublicæ, ergo multo magis restituere si hoc expedit bono communi. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quidem, quod præceptum restituendi cum sit affirmatiuum, quā uis obliget iure naturæ: tamen non obligat vbiq́ue & semper, sed pro loco & tempore & circunstantijs alijs sicut cætera præ cepta affirmatiua: ac proinde dicimus quod in casu proposito, non obligat cum tanto detrimento ipsius debitoris. Non enim ius naturæ postulat, vt debitum in rebus inferioris ordinis restituatur rebus superioris ordinis. Ad secundum respondetur. Transeat antecedens, sed nego cōsequentiam , sicut non valet ista cōsequẽtia , accusator iustè reum accusat: ergo ipse tenetur se prodere. Neque inde sequitur, quod sit bellum iustum ex vtraque parte: quoniam qui tacet delictum suum, non contra pugnat. Ad tertium respondetur, quod per se loquendo pecunia nunquam poterit ad æqua re valorem rerum superioris ordinis: semper enim est maius malum quod aliquis incurrat infamiam, quam meram paupertatem, at vero quoniam diuitiæ sunt instrumenta ad acquirendum honorem & conseruandum illum: hinc est quod sæpe possit contingere, vt aliquis teneatur cum aliqua infamia & proprio dedecore, restituere res inferioris ordinis: quatenus defectus illarum rerum, causa est vero domino dedecoris & infamiæ vel etiam impedit eum ab honore notabili, quem diuitijs poterat acquirere & conseruare. Hinc igitur est quod sententia illa Magistri Soto in quibusdam casibus verificanda sit & sequenda. Obseruandum tamen est, quod quando defectus restitutionis inferiorum bonorũ redundat in damnum boni communis: tũc tenetur homo etiam cum periculo famæ & vitæ restituere. Et ratio est, quia bonum commune & tranquillitas reipublicæ non referuntur inter bona inferioris ordinis: sed inter bona superioris ordinis, videlicet, quatenus ipsa respublica bonis temporalibus vel instrumentis acquirit honorem, vel pacem & salutem suorum ciuium. Ad vltimum argumentum respondetur, quòd licitum quidem est accipere bona aliena vt quis effugiat mortem, & similiter non restituere quod consumptum est in extrema necessitate. Ratio est, quia huiusmodi bona sunt media per se primo ordinata ad conseruationem vitæ. Cæterum nō ita semper verum erit, quod possit aliquis accipere res alienas, vt euitet infamiam: quoniam ista bona non sunt media per se ordinata ad acquirendam famam, vnde non est licitum quod aliquis accipiat alienum ad acquirendam famam. Nihilominus licitum erit non restituere cũ periculo amittendi famam: quia iam tunc ipse homo cooperaretur sua actione ad seipsum infamandum, vt proximo restitueret rem aliquam temporalem merè inferioris ordinis. Notandum tamen est, quòd dupliciter potest quis in infamiam deuenire vt restituat alienum. Vno modo crimen suum manifestando, & sic non obligatur seipsum prodere nisi Deo & confessori, vt dicit Diuus Thomas. Altero modo, quia restituen do alienum venit in paupertatem, & amittit honorem quem ex alienis diuitijs acquisierat & conseruabat: & de huiusmodi hominibus dicimus, quod tenentur restituere. Et ratio est, quia bona aliena non sunt ordinata ad honorem alterius: bene tamen ad vitæ sustentationem in extrema necessitate. Denique in huiusmodi casibus notandum est, quomodo debeant homines se habere in facienda eiusmodi restitutione. Dicimus ergo primò, quòd tabellio & testis falsus, qui infamauerunt alium, tenentur cum periculo propriæ famæ seipsos retractare. Si autem timent imminere sibi periculum vitæ ex huiusmodi restitutione, debent seipsos vt poterint in tutum collocari, & si opus fuerit fugere in aliam prouinciam: & inde mittere literas testimoniales sufficientes ad restitutionem famæ. Quod si tabellio vel testis falsus constituerunt aliquem suo testimonio in discrimine amittendæ vitæ: tenentur ipsi cum eodem periculo negare quòd affirmauerant. Adultera vero de qua diximus, si habet magnum patrimonium & alia bona parafrenalia, ex quibus possit restituere legitimo hæredi, tenetur id facere: tenetur etiam quantum potest adulterini filij hæ reditatem minuere. Potest etiam & decet, vt suadeat adulterino filio vt ingrediatur religionem, vbi non sit successio hæreditaria in bona paterna religiosorum. Quod si adultera putauerit vtilem fore reuelationem sui criminis ipsi filio adulterino: tenebitur pati illam leuissimam infamiam vt legitimi filij non defraudentur in sua hæ reditate. Nihilominus filius adulterinus raro tenebitur matri credere reuelanti suum crimen. Quod si mater, tot & tam vrgentes coniecturas dederit vt filius credat se adulterinum esse: tenebitur relinquere hæ reditatem, nihilominus non tenebitur se omnino priuari bonis paternalibus: sed licitum erit ei seruare portionẽ aliquā , ad vitæ sustentationẽ . Et ratio huius est, tũ quia hoc ipsum expedit ad honorem patris putatiui & aliorum fratrum, quòd ipse non viuat cũ magna abiectione & mendicitate: tum etiā , quia ipsa mater tenetur iure naturæ sustenta re filium, etiam adulterinum, vnde ipse poterit ex bonis maternis aliquid sibi accipere moderatum ad vitæ sustentationem. Et quā uis leges tam ecclesiasticæ quam ciuiles videantur reddere inhabiles huiusmodi filios spurios ad aliquam hæreditatem acquirendam: tamen semper sunt intelligendæ, ita vt non derogent iuri naturali quo parentes tenentur filios nutrire & sustentare. Sed quæ ret aliquis, an ipse adulter si credat rationabiliter filium esse adulterinum, teneatur restituere alijs filijs legitimis vel hæredibus mariti adulteræ, vel ipsi marito omne damnum quod patiuntur propter filium adulterinum? Ad hoc respondet M. Soto lib. 4. de iustitia & iure. q. 7. art. 2. quod non tenetur aliquid restituere, nisi forte adulter fuerit multum diues & potens. Sed nos tenemus sententiam communem, quod adulter tenebitur non minus quam adultera ipsa, restituere omnia damna quæ sequuntur ex adulterio. Nam etiam si adultera voluerit & inuitauerit adulterum: tamen ipse adulter nihilominus iniuriam facit marito, ergo tenebitur ad omnia damna quæ re vera sequuntur ex tali iniusta actione, neque retulerit quicquam, quod ipse adulter sit valde diues aut mediocriter: semper enim tenebitur restituere inquantum poterit. Cæterum de doctrina D. Tho. ad tertium argumentum dicemus articulo sequenti. ARTICVLVS VII. ¶ Vtrùm illi, qui non acceperunt, teneantur restituere. AD Septimum sic proceditur.{ 4. dist. 15. q. 1. art. 5. quæst. 3. } Videtur, quòd illi qui non acceperunt, non teneantur restituere. Restitutio enim quædam pœna est accipientis. Sed nullus debet puniri, nisi qui peccauit. Ergo nullus debet restituere, nisi qui accepit. ¶ 2 Præterea. Iustitia non obligat aliquem ad hoc, quòd rem alte rius augeat. Sed si ad restitutionem teneretur, non solum ille, qui accepit, sed etiam illi, qui qualitercunque cooperātur , augeretur ex hoc res illius, cui est aliquid subtractũ : tum quia sibi multoties restitutio fieret: tum etiam quia quandoque aliqui operam dant ad hoc, quòd aliqua res alicui auferatur, quæ tamen non ei aufertur. Ergo non tenentur alij ad restitutionem. ¶ 3 Præterea. Nullus tenetur se periculo exponere ad hoc, quòd rẽ alterius saluet. Sed aliquando manifestando latronem, vel ei resistendo, aliquis periculo mortis se exponeret. Non ergo tenetur aliquis ad restitutionem propter hoc quòd non manifestat latronem, vel ei nō resistit. SED cōtra est, quod dicitur Roman. 1. "Digni sunt morte, non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus." Ergo pari ratione etiam consentientes debent restituere. RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum † { Art. præc. } est, ad restitutionem tenetur aliquis, non solum ratione rei alienæ quam accepit, sed etiam ratione iniuriosæ acceptionis. Et ideo quicunq; est causa iniustę acceptionis, tenetur ad restitutionem. Quod quidem cōtingit dupliciter, directè, scilicet & indirectè. Directè quidem, quādo inducit aliquis alium ad accipiendũ . Et hoc quidem tripliciter. Primo quidem modo, mouendo ad ipsam acceptionem: quod quidem fit præ cipiẽdo , consulendo, cōsentiendo expressè, & laudādo aliquem quasi strenuum de hoc, quòd aliena accepit. Alio modo ex parte ipsius accipientis, quia, scilicet eum receptat, vel qualitercunque ei auxiliũ fert. Tertio modo, ex parte rei acceptæ: quia scilicet, particeps est furti vel rapinæ, quasi socius maleficij. Indirectè verò, quando aliquis non impedit, cùm possit, & debeat impedire. Vel quia subtrahit præceptũ , siue consilium impediens furtum, vel rapinam: vel quia subtrahit suũ auxilium, quo posset obsistere, vel quia occultat post factum: quæ his versibus comprehenduntur. Iußio, consilium, consensus, palpo, recursus, Participans, mutus, nō obstās , nō manifestans. Sciendum tamen, quòd quinque præmissorum semper obligant ad restitutionem. Primò, iussio, quia scilicet ille qui iubet, est principaliter mouẽs , vnde ipse principaliter tenetur ad restituendum, secundò, consensus, in eo scilicet sine quo rapina fieri nō potest: tertiò, recursus, quando scilicet aliquis est receptator latronum, & eis patrociniũ præ stat: quartò, participatio, quādo , scilicet aliquis participat in crimine latrocinij, & in præda: quintò, tenetur ille qui non obstat, cùm obstare teneatur. Sicut principes qui tenẽ tur custodire iustitiā in terra, si per eorum defectũ latrones increscāt , ad restitutionem tenẽtur : quia redditus quos habent, sunt quasi stipendia ad hoc instituta, vt iustitiā conseruent in terra. In alijs autem casibus enumeratis nō semper obligatur aliquis ad restituendum. Nō enim semper consilium, vel adulatio, vel aliquid huiusmodi, est efficax causa rapinæ. Vnde tũc solum tenetur cōsiliator , aut palpo, id est adulator, ad restitutionem, quādo probabiliter æstimari potest, quòd ex huiusmodi causis fuerit iniusta acceptio subsecuta. AD primum ergo dicendum, ꝙ non solum peccat ille qui peccatũ exequitur, sed etiam qui quocunque modo peccati est causa, siue cō siliando , siue præcipiẽdo , siue quouis alio modo. AD secundum dicẽdum , quòd principaliter tenetur restituere ille, qui est principalis in facto. Principaliter quidem præcipiens, secundariò verò exequens: & consequenter alij per ordinem. Vno tamen restituente illi qui passus est damnũ , alius eidem restituere nō tenetur: sed illi qui sunt principales in facto, & ad quos res peruenit, tenentur alijs restituere, qui restituerunt. Quando autem aliquis pręcipit iniustam acceptionem, quæ non subsequitur, non est restitutio faciẽda , cùm restitutio principaliter ordinetur ad reintegrādam rem eius, qui iniustè est damnificatus. AD tertium dicendum, quòd non semper ille qui non manifestat latronem, tenetur ad restitutionẽ , aut qui non obstat, vel qui non reprehendit: sed solum quando incumbit alicui ex officio, sicut principibus terræ, quibus ex hoc non multum imminet periculum. Propter hoc enim potestate publica potiuntur, vt sint iustitiæ custodes. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio principalis & vniuersalis. Quicunque est causa iniustæ acceptionis, siue directè siue indirectè, tenetur ad restitutionem. Ratio est, quia ad restitutionem tenetur aliquis non solum ratione rei acceptæ, sed etiam ratione iniustæ acceptionis (vt art. 6. dictum est.) Sed omnis qui est causa directè vel indirectè iniustæ actionis, est causa iniuriosæ actionis, ergo tenebitur. ¶ Secunda conclusio. Omnes isti videlicet, præcipiens, consulens, consentiens, laudans, receptator vel auxiliator, participans, sunt causa directè iniustę acceptionis. ¶ Tertia conclusio. Isti vero, scilicet, non obstans qui tenetur obstare, non loquens qui tenetur manifestare: sunt causa indirectè iniustæ acceptionis. ¶ Quarta conclusio. Ex omnibus numeratis, quinque semper tenentur restituere, videlicet præcipiens, consentiens in aliquo sine quo iniusta acceptio fieri non poterat, receptator latronis, participans in crimine & præda, qui nō obstat cum teneatur obstare: qualis est princeps & prætor ciuitatis. ¶ Quinta conclusio. In alijs casibus numeratis, non semper tenetur homo restituere . v. g. consiliator & laudans, non semper tenebuntur restituere: nisi quando probabiliter iudicari poterit, quod ex huiusmodi consilio & laude iniusta acceptio fuerit subsequuta. COMMENTARIVS. CIrca istas conclusiones aduertendum est, quòd Syluest. in verb. restitutio. 3. §. 6. & Adrian. in. 4. Palud. in. 4. dist. 15. q. 2. aiunt, ꝙ si quis concurrat ad iniquam acceptionem quæ aliàs etiā sine illius concursu sequeretur: non est dicendus causa acceptionis neq; tenebitur ad restitutionẽ , nisi tantũ partis quam ipse accepit. Nihilominus hanc sententia fallam existimamus: nā ex illa sequeretur, ꝙ si duo homines percuterent Pe Petrũ , vterq; lethaliter: ꝙ neuter esset causa occisionis, nec teneretur restituere. Probatur sequela. Nam sine concursu vtriuslibet, Petrus moreretur accepto vulnere ab altero. Itẽ sequeretur, quòd in vastatione ciuitatis per bellũ manifestè iniquũ , nemo militũ teneretur restituere: nisi tantũ damnum singulare quod ipse fecerit. Probatur sequela. Quia sine quolibet milite singulari vastaretur ciuitas. Similiter sequeretur ex ista sentẽ tia , ꝙ quando multi simul deuastant vineā nullus teneretur restituere, nisi damnum quod ipse fecerat. Nos igitur regulā vniuersalem statuimus, quod ille dicitur causa iniustæ acceptionis, vel iniuriosæ actionis: ad cuius actionem sequitur ipsa iniusta acceptio, siue aliàs sequeretur siue non. Vbi notandũ est, ꝙ quoniam hic de moralibus actionibus est sermo: etiam sequela effectus moraliter & nō physicè accipiẽda est. Ex quo sequitur, ꝙ sicut potest cōtingere quod aliquis sit causa simpliciter moralis & nullo modo physica. v. g. cōsulens furtũ : ita potest contingere quod aliquis sit causa moralis simpliciter & causa physica secundùm quid: videlicet concausa tantũ . v. g. Petrus consentiens cũ Paulo in furto talenti aurei, cōcurrit cũ illo ad frangendas fores quas solus Paulus non poterat confringere. Item concurrit cũ illo ad portandũ pondus auri, quod solus Paulus nō poterat portare: tunc trus est causa simpliciter moralis: & tamen physicè loquendo nō est simpliciter causa, sed cōcausa . Ratio huius est, quia causa moralis est simpliciter voluntaria & libera: cũ igitur totus ille effectus sit voluntarius Petro, directè vel indirectè: ita etiam vt ille effectus quem Paulus facit, imputetur Petro tanquam obiectum suæ voluntatis: & similiter Paulo imputetur effectus quem facit Petrus: tenebitur vterq; ad restitutionẽ in integrum, si alter non restituerit, ratione iniquæ acceptionis. Cæterum physicè loquendo, neuter est causa simpliciter, sed partialiter. Quoniā igitur obligatio ad restitutionẽ oritur ex actione iniqua, inquantum est moralis non inquantũ est physica: hinc est, quòd etiam si plurimi cōcurrant ad damnũ quod nullus solus potuisset facere: tamen singuli tenentur totum restituere, quia singulis totum est voluntarium directè vel indirectè. Est igitur mens D. Tho. docere, quòd omnes numerati in quarta conclusione semper tenentur restituere totum: quia semper sunt causa totius damni. DVbitatur circa conclusionem, an recipiens latronem ad hospiciũ teneatur restituere? Arguitur primo pro parte nega tiua. Recipiens latronem ad hospitium, nō est causa moralis furti, ergo non tenetur restituere. Probo antecedens. Nam si aliquo modo esset causa moralis furti, esset indirectè: sed hoc est falsum, quia recipiẽs latronẽ ad hospitium non tenetur non recipere, maxime si paratus est omnes transeuntes recipere quasi ex officio stabularij: ergo iste talis non tenetur restituere. Arguitur secundò. Si postquā latro accepit prædam absque meo auxilio & cōsilio , sed prorsus me ignorāte , & postea det mihi partem prædę : ego nō sum causa moralis totius damni, ergo nō tenebor restituere totũ . Arguitur tertiò. Si Petrus videns furem accipientem alienũ taceat, non tenetur restituere: & tamen poterat obstare, imo tenebatur: ergo non semper ille talis tenebatur restituere. ¶ Sed in oppositum est ipsa doctrina Diui Thomæ. Ad primum argumentum respondetur, quòd receptator latronis non solum est, qui sciens esse latronem semel recipit illum ad necessarium hospitiũ : sed ille qui hospitio suo fauet iniquitati latronis . v. g. si latro cō modius sua latrocinia exercet habens refugium in diuersorio, tunc stabularius ipse cognoscens esse latronem: tenetur totum restituere, etiam si ex præda nihil accipiat. Ad secundum respondetur concedo cō sequentiam . Neque enim D. Thom. ait, ꝙ participans in præda capta teneatur in totũ semper restituere: sed participans in crimine & ipsa præda. Ad tertium argumentum respōdetur , ꝙ qui tenetur obstare ex sola charitate, non tenetur restituere si non obstat: at vero qui tenetur obstare ex iustitia & ex officio sicut est princeps, aut prætor ciuitatis: tenetur totum damnum restituere si non obstat. Hinc sequitur amplissimum corollariũ , quòd omnes qui ex officio & pacto sunt custodes boni communis aut particularis, tenentur restituere totum damnum illatum: si potuerunt obstare clamando, vel reuelando, aut quomodolibet aliàs & non obstiterunt, verbi gratia, Rex qui videns reipublicæ damna, tacet & dissimulat, neq; impedit cum possit: similiter prætor & ministri eius dissimulantes latrocinia & furta, custo des vinearũ & montiũ & segetum, & famuli domus qui debent res cōmunes ipsius domus custodire, tutores & curatores minorũ & alij similes. Sed quæret aliquis, an isti teneantur de leuissima culpa vel leuia ut lata? Respondetur, quòd nimis durũ esset obligare istos custodes de leuissima culpa, sicut obligat Adria. in. 4. in materia de restitutione. Sed nos dicimus satis esse, quod teneātur de leui culpa. Ratio est, quoniam isti suscipiunt rem sub custodia in vtilitatẽ vtriusq; partis, ergo tenebuntur ad restitutionem, sicut supra diximus de conductore. ¶ Sed est obiectio, & probatur quod custodes montiũ nullo modo teneantur restituere, etiā si videntes ligna cædi dissimulent. Est argumentum, ipsi cædentes ligna non peccant contra iustitiam vt supra diximus, ergo neque custodes tacẽtes . ¶ Pro solutione huius argumenti nota, ꝙ si mons est cōmunitatis & necessitas vrget, cædẽtes ligna sibi necessaria nō peccāt cædentes, neq; custodes dissimulantes: at vero si custodibus nō constat ista necessitas peccant contra iustitiam dissimulantes: quoniā tenentur ex officio & pacto iustissimo custodire montẽ : & tenebuntur saltẽ ad restitutionẽ pœnæ taxatæ per legem cōtra cædentes ligna. Dixi saltem, quia tanta potest esse aliàs dissimulatio custodis, quod mons destruatur: & tunc tenebitur ad restitutionẽ damni totius. Si autẽ mons fuerit particularis dñi propria manu plantatus, vel antecessorũ : tunc & ipsi cædentes ligna peccant cōtra iustitiā , nisi magna necessitate excusentur, & ipsi custodes dissimulātes tenebũtur ad restitutionẽ dāni dati dño suo. Ad argumentũ positum respōdetur , trā seat antecedens & nego cōsequẽtiam . Quia custodes tenentur ex officio & pacto seruare montẽ : cæteri vero tenentur ad solutionẽ pœnæ si capiātur in monte cōmunitatis . Et sæpe alias potest cōtingere , quòd aliquis teneatur ad aliquid siue faciendũ siue non faciendum solum ex charitate, vel misericordia: & tamẽ ille cui incumbit ex officio prouidere, vt illud fiat vel non fiat: peccabit cō tra iustitiam si dissimulet. v. g. si princeps tempore maximæ famis in republica, non prouideat si opus fuerit, quod diuites eleemosynas faciant pauperibus, ipse peccabit contra iustitiam, quanuis aliàs diuites non peccarent nisi contra charitatem & misericordiam. Circa vltimam conclusionem notādum est, quòd quando consiliarius, aut laudator mali operis non influit suo consilio aut laude in animum iniquè agentis, ita vt ex eo moueatur ad opus iniustum, aut animosior efficiatur ad illud perpetrandum: non tenebitur ad restitutionem, etiam si laudatus ille inique agat. Ratio est, quia tunc consiliator & laudans, nullo modo est causa moralis iniquæ actionis. Cum autem reuera mouet animũ alterius, vel audaciorẽ efficit: tenebitur ad restitutionẽ , si sequatur iniqua actio. Sed quæris, quid si antequam sequatur iniqua actio consiliator, vel laudator retractet sententiam, vel vituperet factũ : an tunc teneatur ad restitutionem? Respondetur, quòd nihilominus tenebitur ad restitutionem. Et ratio est, quia damnum illud sequitur ex iniqua actione istius hominis: & pœ nitentia ipsa non debet deobligare à restitutione. Sed est obiectio. Si quis antequam occidatur proximus ab altero cui consilium dedit vel quem laudauit ad illam actionem, retractauerit sententiam, & vituperauerit actionem illam, nō incurret irregularitatẽ , ergo non tenebitur ad restitutionẽ . Probatur antecedens. Quoniam si occidẽdus fuerit clericus, non incurret excommunicationem, ergo nec irregularitatem. Respondetur, nego antecedens. Ad probationem, concedo antecedens & nego consequentiam. Et ratio discriminis est, quia irregularitas quæ sequitur ex homicidio voluntario, nō est per se pœna peccati: sed est indecentia quæ potest incurri ab existẽti in gratia Dei, sicut prætor incurrit irregularitatem occidendo latrones. At vero excommunicatio, est proprijssime maxima pœna peccati, quæ non incurritur (secundùm probabiliorem sententiam) coram Deo ab existenti in gratia: neque infligitur pro peccato præterito, nisi de præsenti perseueret contumacia dum exercetur actus pro quo lata est excommunicatio. Verum est tamẽ , quod ille talis haberetur excōmunicatus in foro exteriori sed non coram Deo. DVbitatur secundò circa solutionem ad secundum, an cum multi simul cō currunt ad iniuriosam actionem, si vnus illorum restituat domino totum damnum, teneantur cæteri illi refundere pro rata parte. De quare, aliqua dicit Caiet. art. præcedenti ad tertium argumentum. Pro solutione istius dubij sit prima conclusio. Quādo res ablata adhuc extat apud socios furti, aut certè ab illis mala fide consumpta est, tenentur socij restituere. Hęc est cōmunis sententia & certa. Et ratio est, quia ipsi socij tenebantur totum damnum restituere domino ratione rei acceptæ, aut ratione rei mala fide consumptæ: sed qui restituit domino totum damnum, succedit in omne ius & dominium quod habebat verus dominus erga res illas, ergo illi facienda est restitutio. Secunda cōclusio . Si ex iniqua acceptione nullum commodum accessit ijs qui iniuriam fecerunt, tunc si is qui restituit vero domino totum damnum, fuit inductus ad faciendum damnum aliorum precibus aut monitis, tenebuntur alij ei rependere pro rata parte. Ratio est, quia inductus ab alijs ad faciendum malum, incurrit obligationẽ restituendi in solidum, ergo si restituit tenebuntur alij ipsi refundere partes suas. Probatur consequentia. Quia quilibet illorum tenebatur ex iustitia restituere totum damnũ cuius fuit causa. Confirmatur. Quia si omnes pariter conuenirent ad faciendum malum, & quidam illorum restitueret, tenerentur alij ei rependere, ergo multo magis quā do ille qui restituit fuerat inductus ab alijs qui fuerunt causa principalis. Tertia conclusio. In eodẽ casu, si ille qui restituit fuit autor & persuasor iniuriæ faciẽ dæ , non tenentur alteri aliquid eidem refundere. Ratio est, quia tunc socij non tenentur ratione rei acceptæ, nihil enim mansit apud illos, nec mala fide quidquam cōsumptum est, neq; ratione iniustæ acceptionis, siquidẽ ipse qui restituit dũ alios induxerat, visus est iuri suo cedere. Hæc cōclusio est Caiet. vbi supra: quāuis M. Soto lib. 4. de iust. q. 7. ar. 3. moderatur illā . Ait enim, quod si autor criminis non intentaret malum nisi comitatus alijs socijs: tunc tenebuntur socij eidem restituere. Nihilominus nobis magis placet sententia Caietani: quia ipse autor criminis etiam persuasit socijs, vt se comitarentur: & idcirco in hac parte omnino cessit iuri suo. Quarta conclusio. Quando plures vno animo conuenerunt ad faciendam iniuriā : siue quilibet illorum esset illam facturus siue socio siue non: nihilominus quilibet illorum tenebitur restituere pro rata ei qui restituit totum. Ratio est, quia in tali casu videntur omnes inter se implicitum pactum societatis fecisse, vt omnes teneantur ad commoda vel incommoda. ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrùm quis teneatur statim restituere, an verò poßit restitutionem differre. AD Octauum sic proceditur. Videtur, quòd non teneatur aliquis restituere statim, sed potius licitè possit restitutionem differre. Præcepta enim affirmatiua non obligant ad semper. Sed necessitas restituendi imminet ex præcepto affirmatiuo. Ergo non obligatur homo ad statim restituendum. ¶ 2 Præterea. Nullus tenetur ad impossibile. Sed quandoque aliquis non potest statim restituere. Ergo nullus tenetur ad statim restituendum. ¶ 3 Præterea. Restitutio est quidam actus virtutis, scilicet iustitiæ. Tempus autem est vna de circunstantijs quæ requiruntur ad actus virtutum. Cùm ergo aliæ circunstantiæ non sint determinatæ in actibus virtutum, sed determinabiles secundùm rationem prudentiæ: videtur quòd nec in restitutio ne sit tempus determinatum, vt, scilicet aliquis teneatur ad statim restituendum. SED contra est, quòd eadem ratio esse videtur in omnibus, quæ sunt restituenda. Sed ille qui conducit opera mercenarij, non potest differre restitutionem, vt patet per illud quod habetur Leuitici 19. " Nō morabitur opus mercenarij tui apud te vsque mane." Ergo neque in alijs restitutionibus faciẽdis potest fieri dilatio: sed statim restituere oportet. RESPONDEO dicendum, quòd sicut accipere rem alienā est peccatum contra iustitiam, ita etiā detinere eam, quia per hoc, quòd aliquis detinet rem alienam inuito domino, impedit eum ab vsu rei suæ, & sic ei facit iniuriam. Manifestum est autem, quòd nec per modicum tempus licet in peccato morari, sed quilibet tenetur peccatum statim deserere, secũdùm illud Ecclesiast. 21. Quasi à facie colubri fuge peccatum: & ideo quilibet tenetur statim restituere, si potest, vel petere dilationem ab eo, qui potest vsum rei concedere. AD primum ergo dicendum, ꝙ præceptum de restitutione facienda, quanuis secundùm formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum pręceptum , quo prohibemur rem alterius detinere. AD secundum dicendũ , quòd quando aliquis nō potest statim restituere, ipsa impotentia absoluit eum ab instāti restitutione faciẽda sicut etiam totaliter à restitutione absoluitur, si omnino sit impotẽs . Debet tamen remissionem, vel dilationem petere ab eo, cui debet, aut per se, aut per alium. AD tertium dicendum, quòd quia cuiuscunq; circũstantiæ omissio contrariatur virtuti, pro determinato est habendum, quòd oportet illam circunstātiam obseruare. Et quia per dilationem restitutionis, committitur peccatum iniustę detentionis, quod iustitiæ opponitur: ideo necesse est tempus esse determinatũ , vt statim restitutio fiat. SVMMA ARTICVLI. COnclusio prima. Quilibet tenetur statim restituere si potest, vel petere dilationem ab eo qui habet cōcedere vsum rei. Secunda conclusio ad primũ argumentum. Præceptum de restitutione facienda, quanuis secundùm formam sit affirmatiuum: implicat tamen in se negatiuum præ ceptum, quo prohibetur rem alterius detinere, scilicet, inuito domino. COMMENTARIVS. DE hac materia disputant Scholastici in 4. dist. 15. Caietan. in hoc loco, & in summa verb restitutio. cap. 5. Syluest. in verb. restitutio. 5. Soto vbi supra artic. vlt. & lib. 5. de iustitia, quæst. 3. art. 1. ad 2. & in 4. Sent. dist. 17. quæst. 2. art. 6. Adrian. in 4. in materia de restitutione, fol. 34. Dubitatur in hoc artic. An sit vera doctrina harum conclusionum. Arguitur primò contra primam conclusionem. Nemo cũ peccat tenetur statim pœnitere, ergo qui habet rem alienam non statim tenetur restituere. Probo consequentiam. Quia ratio cō clusionis D. Thomæ fundatur in hoc quod aliquis tenetur statim exire à peccato, dicit enim. Manifestum est autem quod neq; ad modicum tempus licet in peccato morari. Arguitur secundò. Pœnitentia est quæ dam species iustitiæ per quam Deo satisfa cere nitimur pro offensis commissis: ergo si Deo non tenemur statim satisfacere: sequitur quod multo minus ipsis hominibus. Tertiò arguitur. Quoniam sequitur ex ipsa conclusione, quod non restituens statim passim peccaret nouum peccatũ . Probatur sequela. Nam si ille tenetur restituere modo, & nō restituit modo, modo peccat. Rursus post paulum temporis fiet idem argumentum, ergo iterum peccabit, & sic per singula tempora fiet idem argumẽtũ , ergo. Quartò arguitur contra secundam conclusionem. Præcepta affirmatiua frangũtur per omissionem: negatiua vero per cōmissionem : sed præceptum de restitutione frangitur per omissionem: ergo est omnino affirmatiuum. PRO solutione difficultatis notandum est, quod omne præceptum affirmatiuum habet annexum negatiuum. v. g. honorare parentes, habet annexum non dehonorare. Diligere Deum habet annexũ nunquam odio habere. Nihilominus D. Tho. aliquid speciale voluit docere de præceptis restitutionis, quod quidem non cōuenit cæ teris omnibus præceptis affirmatiuis. Et quidem differentia in hoc consistit, quod alia præcepta affirmatiua non solum habẽt formam siue apparentiam affirmatiuam: sed ratio ipsa obligandi est affirmatiua, & ad illam reducitur obligatio præcepti negatiui annexi, v. g. diligere Deum est in pręcepto affirmatiuo, & ratio obligandi affirmatiuè explicatur, videlicet, quia Deus est summe bonus & autor & finis totius boni creati, & ad hanc rationẽ reducitur obligatio præ cepti negatiui: nũquam odio habebis Deũ . At vero præceptum restituendi habet quidem formam & faciem affirmatiuam, scilicet, reddite omnibus debita: sed ratio obligandi negatiuè explicatur, & ad negatiuum præceptũ reducitur sicut ad principale, scilicet, ad hoc præceptũ : non furtum facias: ac proinde non retineas rem alienam inuito domino. ¶ Hinc sequitur alia differentia, quod in præcepto restituendi, illa circunstantia temporis quod statim fiat restitutio: oritur ex ipsamet ratione obligatoria præ cepti: quæ ratio negatiuè explicatur, videlicet non licet vsurpare alienum: sed qui reti net inuito domino vsurpat alienum: ergo statim debet restituere. Et idcirco proprius loquendo non deberet dici circunstantia restitutionis quod statim fiat, sed potius est intrinseca proprietas ipsius actus restitutionis sibi conueniens secundum propriā speciem, alię vero circunstantiæ quæ propriè dicuntur circunstantiæ, conueniunt actibus virtutũ secũdum cōmunem rationẽ virtutis: omnis enim actus virtutis debet exerceri vbi & quādo & propter quid oportet. Hoc igitur est quod D. Tho. docet in solut. ad 3. quod est speciale in præcepto restitutionis. Ad argumenta in oppositum respondetur: ad primum negando cōsequentiam . Ad probationem respondetur, quod sensus Diui Thom. est, nunquam esse licitum ad modicum tempus in peccato morari continuā do peccatum quod semel ceptum est: sed semper tenetur homo cessare à peccato, nō autem dicit D. Tho. non esse licitum manere habitualiter in peccato sine proposito de cætero peccādi : sed potius cessando à transgressione præcepti. Vnde qui nō statim pœ nitet, dummodo cesset ab actu vel omissione: non dicitur morari in peccato. Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio differentiæ est: quia pœnitẽtia ordinatur ab ipso Deo qui est summè bonus, ad remedium peccatoris pœnitentis: & idcirco noluit obligare peccatorem vt statim recompensaret offensam contra se commissam, sed certis temporibus magis oportunis ad commodum ipsius peccatoris. Cæterum restitutio facienda hominibus, ordinatur in bonum eius cui facienda est restitutio: & propterea tenemur statim restituere, quia quandiu nō statim restituimus, ipse proximus re vera patitur damnum. Huic doctrinæ consonat quod dicitur Iob 22. "Si iustus fueris quid ei cōferes , porro si peccaueris quid ei nocebis?" Ad tertium, vt respondeamus, multa necessariò nobis dicenda sunt. Primo, dicimus, parum referre ad mores, vtrum qui non statim restituit peccet plura peccata numero, vel vnum tantũ quandiu non restituit. Quoniam tanta grauitas est in vno sicut in multis: debet enim explicari in confessione quā tum temporis detinuit quis rem alienā inui to domino, & quo animo. Et quantum damni accepit proximus ex illa iniqua detentione: at vero distinguere ibi plures omissiones numero potius ad speculationem quàm ad mores attinet. Nihilominus dico secundo, quod qui retinet rem alienam inuito domino cum possit statim reddere, peccat mortaliter ex ipso genere peccati. Probatur, quia peccat contra iustitiam. Diximus autem ex genere peccati: quia potest esse veniale tam ex paruitate materiæ, quàm ex minimo incommodo quòd ex paruo tempore incurrit dominus. Dico tertio, qui habet animum deliberatum retinendi rem alienam multo tempore, mortaliter peccat & tenetur confiteri tale propositum: etiam si non impleuerit: sed potius statim restituerit. Ratio est quia obiectũ sui propositi erat materia peccati mortalis, videlicet notabile damnũ proximi. ¶ Dicimus quarto, quod qui vno proposito expresso, vel interpretatiuo multo tempore retinet rem alienam, vnum tantũ peccatum committit. Ratio est, quia vnus actus numero est moraliter loquendo, quā do vnica volitione sequitur effectus etiam multiplex: præsertim si illa multiplicitas nō est specifica. V. g. Si vnico ictu occidat aliquis multos homines, vnicus actus est moralis æquiualens in grauitate multis. Hinc sequitur, quod si quis multiplicat propositum retinendi alienum: multa peccata numero distincta committit. Dicimus quinto, quoties aliquis vtitur re aliena aliquo vsu pretio æstimabili: peccat nouum peccatum. Ratio est, quia tunc habet nouā voluntatem expressam vel interpretatiuam vsurpandi alienum inuito domino. Denique dicimus, quòd quotiescunque dominus rei petit rem suam, & qui retinet negat illam, vel quotiescunque dominus patitur nouum detrimentum, quod non ignorat retinens peccat nouum peccatũ retinendo alienum. Ratio est, quia in istis casibus, retinens alienum habet nouam voluntatem vsurpandi illud vel saltem nō habet voluntatem pro tunc restituendi alienũ quando erat specialis ratio restituendi. Ex hac doctrina sequuntur aliquot corollaria. Primum est, quod qui nō restituit debitum statim, cum tamen in confessioni bus præcedẽtibus ꝓmiserit se restituere: nō est absoluẽdus à cōfessario , etiā si dicat se habere propositũ firmũ restituendi. Ratio est, quia ille est expositus periculo peccādi mortaliter nō restituẽdo , sicut iam experiẽtia est cōpertũ : ergo ad iudicẽ & medicũ cōsciẽtię spectat eruere illũ à tali periculo. Et hæc est doctrina Caieta. in sum. verb. restitutio. c. 8. & D. Antoni. in 2. par. Theologali titu. 2. c. 8. Sed oportet ꝙ si est vere pœnitẽs , debet vel statim restituere si potest vel cautionẽ præ stare quod certo tẽpore restituet. Rursus sequitur, ꝙ cũ aliquis est in articulo mortis debet statim restituere si potest: alioquin non est absoluendus, quoniā experiẽtia cōpertũ est, ꝙ hæredes vix aut nunquā restituẽt . Vnde cōfessarius debet exigere depositũ in pecunia, vel in alijs bonis vnde suo tẽpore fiat restitutio creditoribus. Bene tamẽ verũ est ꝙ cũ cōfessarius fuerit prudẽter certus, ꝙ ab ipso hærede statim fiet restitutio post mortẽ : poterit moriturũ absoluere. ¶ Ad quartũ argumentũ respōdetur , ꝙ præceptũ restitutionis, sicut est secundũ faciẽ affirmatiuũ , & secundũ rationẽ obligandi negatiuũ : ita frangitur secũdũ formā per omissionẽ , sed ratio peccati in cōmissione cōsistit , scilicet in vsurpatione vel detẽtione rei alienæ inuito dño . DVbitatur secundo principaliter. Vtrũ teneatur homo restituere statim cũ graui detrimẽto rerũ eiusdẽ ordinis: cum tamen spectato aliquāto tẽpore possit restituere absq; suo incōmodo . ¶ Pro partc affirmatiua arguitur primo. Nemo potest accipere rẽ alienā , vt ꝓpriũ detrimentũ in rebus suis eiusdem ordinis deuitet: ergo neq; retinere. Probatur cōsequẽtia : quia nō est minus peccatũ retinere alienum: quā accipere inuito dño , imo eadẽ est ratio peccati. ¶ Secũdo arguit̃ . Ipse dñs rei ius habet ad petendā rẽ suā à debitore, nō obstāte quod debitor patiatur illud detrimentũ , v. g. quod sit vẽditurus triticũ vili pretio vt soluat debitũ : ergo ipse debitor tenetur restituere. Probatur cōsequentia . Quoniā aliâs creditor, nō haberet ius petendi nũc , quod ipse debitor nō tenetur nũc soluere. Cōfirmatur , quoniā in foro exteriori cōdẽnaretur debitor, vt statim soluat debitũ , non obstāte quod alleget quod patitur illud detrimentũ . ¶ Tertio arguitur. Quoniā ex opposita sentẽtia sequeretur magnũ incō modũ reipublicæ: quoniā homines facile raperent & detinerẽt aliena, si scirent se nō teneri ad restitutionẽ cũ graui detrimento rei familiaris. ¶ Sed in oppositũ est, quod dicitur in. l. in cōdẽnatione . ff. de reg. iur. In condẽnatione personarũ quæ in id quod facere possunt dānantur : nō omne id quod habent extorquendũ est: sed illarũ ratio habẽda est ne egeant. Et in. l. miles. & in. l. itẽ miles. ff. de re iudic. id ipsum decernitur: specialiter de militibus. Et præterea de illo qui cessit bonis suis, id ipsum diffinitur in. l. 4. & in. l. 6. ff. de cessi. bon. vbi etiā dicitur, quod si is qui cessit bonis suis postea aliquid cōparauerit , aut aliquid ei reliquũ fuerit alimentorũ nomine: nō est cōdẽnandus in solidũ . Et ratio redditur ab ipsa lege: quia nō est fraudādus alimẽtis quotidianis. Et Instit. de actionib. §. vlti. redditur ratio eiusdem: quoniā inhumanũ est, spoliatũ omnibus fortunis suis in solidũ dānare . ¶ Arguitur secũdo , quia vt supradictũ est, nemo tenetur cũ detrimẽto honoris restituere pecunias: sed si statim cōpellitur omnis debitor restituere pecunias, cōtingit vt aliquis statim amittat honorẽ descendens in statum inferiorẽ ꝓpter paupertatẽ : ergo non tenet̃ cũ detrimẽto suo restituere. PRO decisione istius difficultatis, sit prima cōclusio . Quando creditor patitur simile detrimentũ , nisi fiat sibi statim restitutio: tenebitur ipse debitor statim restituere, nisi in casu extremæ necessitatis. Ratio est euidens, quia nimis durũ esset, vt verus dñs rei patiatur detrimentũ , quia non habet rem suā : & ipse debitor ex alieno deuitet detrimentũ . Cæterũ in casu extremæ necessitatis, iā diximus in superioribus: quod quia omnia sunt cōmunia melior est cōditio habentis seu possidentis. Tota igitur difficultas est, quādo ipse debitor incurrit graue damnum, si statim restituat: creditor vero nullũ aut leue patietur ex ꝓrogatione solutionis? De hac re est prima sententia Adriani in 4. in materia de restit. fol. 34. quem sequitur Io. de Medina in suo Codice de restit. tract. de reb. rest ituend. lib. 1. 2. & 3. quod nunquā est licitum nisi in casu extremæ necessitatis, prorogare restitutionẽ , quinimo aiunt non esse licitũ quod debitor aliquid sibi retineat, vt effugiat mendicitatẽ , nisi tantũ quantum creditor tenebatur debitori nomine eleemosynæ elargire. Et dicunt quod quāuis in foro exteriori cōcedatur debitori aliquaretentio debiti: tamẽ hoc nō est licitũ in foro cōscientiæ retinere. Excipiunt tamẽ vnum casum, videlicet si debitor plurimis debeat, quibus omnibus non possit statim soluere: sed sperat se posse soluere si non statim vni soluat, vendẽdo bona sua vili pretio: tũc poterit debitor illa bona retinere & negotiari cũ illis, vt postea soluat omnibus. Et ratio illorũ est: quia tunc debitor agit negotiũ vtile creditoribus. ¶ Altera sententia est huic opposita, scilicet quod in tali casu non tenetur debitor statim restituere, hæc est cōmunis fere omniũ Theologorũ in. 4. d. 15. & Syluest. in verb. restitutio. 5. §. 3. & 4. & D. Antonini in 2. par. titul. 1. c. 8. & quantũ videtur est Caiet. in hoc loco, & in sum. verb. restitutio. c. 6. ¶ Tertia sentẽtia est media, ꝙ quando debitor cōtraxit debitũ per iniquam acceptionem: tenetur cum detrimento quantũlibet graui statim restituere. Et etiā quando acceptio fuit iusta, sed postea per prodigalitatẽ debitoris incurrit in tale detrimentũ , vt nō possit soluere debitũ sine magna iactura bonorum temporaliũ . Si autem acceptio ipsa fuit iusta, & ipse debitor citra eulpam suā cōstitutus est in tali periculo: nō tenetur statim restituere. Hāc sententiā tenet Mag. Soto lib. 4. de Iustitia. q. 7. art. vlti. & aliqui putant esse Caiet. sed omnino falluntur. Sit igitur secunda cōclusio . Quādo debitor ex iniustè acquisitis, mutauit statum in melius: tenetur etiā cũ detrimento status statim restituere. Hæc est sententia communis Theologorum, imo pauci ex Iurisperitis negant illā . Et ꝓbatur ratione, quia nō est minor iniquitas statũ tueri ex malè acquisitis: quàm illũ cōparare accipiendo res alienas: sed peccaret cōtra iustitiā accipiẽdo res alienas, vt ascenderet ad meliorem statum: ergo etiā peccat cōtra iustitiā sustentando illũ ex alienis. ¶ Tertia cōclusio . In eodẽ casu, potest debitor reseruare sibi alimẽta necessaria, & hoc quidẽ multũ pręcise secundum conditionẽ sui status pristini: antequā ex illo ascenderet ad meliorẽ . Hæc cōclusio probatur, ex Alexādro III. c. cum tu. de vsuris. vbi præcipit Pōtifex vsurarios cōpellendos esse ad restitutionẽ faciendā , dũmodo in facultatibus habeant vnde possint viuere. Illi autẽ qui nō habẽt , nō debẽt vlla pœna mulctari: cũ eos nota paupertas euidenter excuset. Ecce vbi non inquit Pōtifex , extrema necessitas, sed manifesta paupertas eos excusat à restitutione. Sed tamẽ Adrianus & Ioānes de Medina aiunt, has leges & alias quas retulimus in argumẽto in oppositum: esse permissiuas, neq; habere locũ in foro cōsciẽtiæ . Nihilominus ꝓfecto ex legibus citatis oppositũ colligitur, in quibus dicitur inhumanum esse, vt aliquis in solidũ damnetur, aut quod fraudetur alimẽtis quotidianis. Ex quibus verbis colligitur ꝙ non solũ est permissio legis: sed etiā consensus & approbatio facti. ¶ Præterea arguitur cōtra ipsosmet autores cōtradicentes . Quoniā illorum ratio est quia præceptũ de restituendo est negatiuũ , hoc est de nō retinendo rem alienam, & inde colligũt quod semper tenetur homo statim restituere. Sed contra probatur ratione. Sequeret̃ , quod etiā in casibus quos ipsi excipiunt: nō posset homo prorogare restitutionem: etenim cōtra præceptũ negatiuũ nunquā est licitũ agere: igitur quẽadmodũ illi bona ratione ducti, excipiũt illos casus ita vt tũc nō dicatur debitor retinere alienũ inuito rationabiliter dño : ita etiam nos excipimus alios casus eadem ratione. ¶ Sit quarta cōclusio . Quādo status est iustè cōparatus , sed cōseruatur bonis omnibus alienis: nō tenebitur debitor statim restituere cum detrimento ꝓprij status: sed licitũ erit ei retinere necessaria ad conseruandũ mediocriter illũ statũ : ita sanè vt possit paulatim restitutionẽ facere. ¶ Ex hac doctrina sequitur corollariũ , quod filius adulterinus poterit retinere secũdũ quandā mediocritatẽ sibi necessaria ad cōseruationẽ sui status. Ista ꝓbatur argumẽtis factis pro parte negatiua, & factis pro cōclusione præcedenti, & nos cōtendimus quod in huiusmodi casibus, nō est creditor rationabiliter inuitus. Et confirmatur. Esto ita quod filius adulterinus sit ingenue educatus vt vir illustris: tunc ille nō tenetur exercere artem sutoriam, vel sartoriā , vt cōparet sibi victũ necessariũ : ergo multo minus tenebitur mẽdicare . Antecedẽs probatur: quo niā artifex debitor alieni nō tenetur tradere aut vẽdere instrumẽta artis, vt restituat: quia illis cōparat necessaria ad victũ , neq; tenetur mẽdicare : ergo etiā in casu posito nō tenebitur ille filius adulterinus suis ꝓprijs manibus victum sibi cōparare . Probatur cōsequẽtia : quia nō minus ille descenderet exercẽdo artem mechanicā : quā ipse artifex mẽdicādo . Ergo si artifex non tenetur mendicare, neq; adulterinus tenebitur in casu posito fieri artifex. ¶ Sit quinta cōclusio . Qui statũ suũ iustè cōparatum retinet partim alienis bonis, partim ꝓprijs , siue aliena bona sint acquisita bona fide siue mala: nō tenetur statim restituere si incurrat graue detrimentũ in statu suo, aut in bonis ꝓprijs . Ratio huius conclusionis efficax desumitur ex D. Th. hic in solutione ad 2. Nā quẽadmodũ impotẽtia simpliciter excusat ab obligatiōe restituẽdi simpliciter: ita impotentia ꝓ tali tẽpore excusat ab obligatione restituẽdi pro tali tẽpore : sed qui nō potest statim restituere nisi cum magna iactura sui status, vel ꝓprij census, censebitur impotẽs moraliter loquẽdo pro tali tẽ pore : ergo pro tũc excusabitur. ¶ Sexta conclusio. Qui in eodẽ casu nō restituit, & ex illa prorogatione creditor incurrit aliquod leue etiā detrimentũ : tenebitur ipse debitor cō pensare postea ipsum detrimẽtũ . Probatur, quia melior debet esse creditoris conditio, quā debitoris: ergo non est æquũ vt debitor ꝓuideat proprijs incōmodis prorogādo restitutionẽ , & nō cōpẽset creditoris detrimẽ tũ . Et cōfirmatur . Nā creditor ex ꝓrogatione restitutionis, nullũ sentit cōmodũ , sed potius totũ dānũ redũdat in bonũ debitoris: ergo æquũ est secundũ regulā iuris, vt qui sentit cōmodũ sentiat etiā dānũ . ¶ Cōfirmatur secũdo , quia debitor in tali casu nō excusat̃ simpliciter ab obligatione restituẽdi in perpetuũ , sed solũ ꝓ tunc, ergo quādo restituet tenebit̃ omne dānũ restituere quod passus est ipse debitor ex ꝓrogatione . Verũ est tamẽ quod qñ debitor excusat ab obligatione restituẽdi ꝓ tũc , ꝓpter paupertatẽ omnimodā in tali casu quāuis creditor incurrat detrimẽtũ ex prorogatione restitutionis: nō tenebitur debitor restituere creditori illud detrimentũ , etiā si postea deueniat ad pinguiorẽ fortunā . Ratio est, quia ꝓrogatio ꝓ tũc fuit omnino necessaria, quia erat impossibilis restitutio. Et idẽ erit iudiciũ , qñ debitor licitè ꝓrogat restitutionẽ , ex eo quod aliâs pateretur detrimentũ in rebus superioris ordinis. Dicimus enim ꝙ tunc nō manet obligatus ad restituẽdũ dāna emergẽtia ipsi creditori in rebus inferioris ordinis. Deniq; circa hæc omnia prædicta, necesse est vt cōfessarij sint diligẽtes ad discernẽdas causas ꝓrogationis , quas debitores solent sibi fingere, & in casu dubio semper debemus inclinare in fauorẽ creditoris. ¶ Ad argumẽta in oppositum respōdetur ad primũ negatur cōsequentia . Et in primis deficit, qñ vterq; est in extrema necessitate & creditor & debitor: tũc enim licitũ est retinere alienũ , & nō est licitũ rapere de nouo. Deinde respōdetur , ꝙ præceptũ restituẽdi habet aliquid affirmatiuũ , etiāsi fundetur in negatiuo, & ex illa parte potest expectare aliqñ tẽpus & locus ad faciendā restitutionẽ . Præceptũ vero nō accipiẽdi siue nō retinẽdi aliena inuito dño obligat omni tẽpore & loco. ¶ Sed obseruandũ est, ꝙ qñ retinetur alienũ in casibus propositis, nō est dñs rationabiliter inuitus si velit sibi statim fieri restitutionẽ . Deniq; respōdetur , ꝙ tam grauis potest esse necessitas etiā citra extremā necessitatẽ : vt licitè possit aliquis alienũ accipere absq; violẽtia tamẽ ad supplẽdum graue detrimẽtũ in rebus eiusdẽ ordinis cũ ꝓposito restituẽdi cum primũ poterit: neq; tũc dñs erit rationabiliter inuitus, dũmodo nō incurrat simile detrimẽtũ . Quod autem dicit D. Th. quod sicut accipere rẽ alienam est peccatũ cōtra iustitiā , ita etiā retinere: intelligendũ est ꝓ tẽpore & loco, quo potest & tenetur illā restituere: & ita quāuis statim teneatur habere animũ restituẽdi : tamẽ ipsa restitutio faciẽda est pro tẽpore . ¶ Ad secũ dum respōdetur negando etiā cōsequentiā . Quoniā dñs rei habet ius petẽdi illā in foro exteriori: sed tamẽ in prædictis casibus nō licitè petit in foro cōsciẽtiæ cũ tāto detrimento debitoris: cũ ipse nullũ aut leuissimũ patiatur. Quare non sequitur ꝙ debitor teneat̃ ex iustitia cōmutatiua pro tũc restituere in foro cōscientiæ : licet cōpellatur à iudice, & ipse teneatur obedire ꝓpter obligationẽ iustitiæ legalis. Cæterũ iam diximus supra, nō esse cōsequentiam necessariā : quod si iudex cōpellat aliquẽ statim restituere per sententiā iustā : ꝙ ipse debitor teneretur etiā antea restituere statim in foro conscientiæ. Ratio est, quia iudex ex officio tenet̃ facere æqualitatẽ inter ipsos ciues: at respectu ciuiũ per accidẽs est detrimentũ particulare ipsius debitoris: & idcirco dũmodo ipse debitor seruet normā legis, nō tenetur prouidere particulari damno ipsius debitoris. Verum est tamen, quòd supremus princeps, in huiusmodi casibus poterit rationabiliter arbitrari. Ad tertium respondetur, ꝙ nullum damnum sequitur reipublicæ ex doctrina assignata, non obstante ꝙ viri iniqui occasionẽ accipiāt ad peccandũ , & iniquè prorogẽt restitutionẽ sub velamine fictæ necessitatis. DVbitatur tertiò & vltimò in hoc articulo. Vtrũ qñ sunt plures creditores, teneatur debitor seruare ordinẽ aliquẽ in restituendo singulis? De qua re optimè loquitur Caiet. in sum. verb. restitutio. c. 8. ex cuius doctrina ponimus sex documẽta necessaria valde. ¶ Primũ documentũ est. Nullus est ordo necessarius in restitutione si præsto sunt opes, vnde omnibus creditoribus possit statim restitui absq; notabili mora. Ratio est, quia præceptũ restituẽdi tātum obligat, vt statim fiat restitutio vel absq; mora notabili vel nociua. ¶ Secundũ documentũ est, vbi opes non sufficiũt ad restituendũ omnibus creditoribus: priùs debẽt certa debita restitui quā incerta. Ratio est, quia restitutio ordinatur ad certa dāna reparāda : ergo damnum certũ priùs reparandũ est, quā incertũ : quoniā hoc possibile est vt sit nullũ . Intelligitur autẽ incertũ debitũ , nō quia ignoratur persona: sed quia non est liquidũ an debeat̃ : quia nō cōstat de iure vel facto. ¶ Tertiũ documentũ . Inter certa debita prius restituẽdũ est quod adhuc extat in ꝓpria specie . v. g. depositũ , accōmodatũ , vel rapina vel furto acceptũ . Ratio huius est, quia debitor harũ rerũ dñium nunquā acquisiuit. ¶ Ad huiusmodi documentũ , potest reduci qñ aliquis habet rẽ emptā cuius tñ pretiũ nō soluit. Hæc enim prius restituẽda est vẽditori : quā alteri cuiquā : & ratio est, quia quāuis emptor acquisiuit dñium illius rei: tñ dum pretiũ non soluit, manet res illa obligata dño antiquo: ita vt si emptor nō fuerit potẽs soluere quasi rescinditur cōtractus , & res illa reuertitur ad antiquũ dñm . Similiter ad hoc documentũ reducitur, si quis ex pecunia quā mutuò acceperat emerit vineā vel quālibet aliā rem: tunc res illa restituẽda est illi, cuius erat pecunia: quia est quasi fructus illius pecuniæ. ¶ Quartũ documentũ ponit Caiet. vbi sup. videlicet quod debita licitè contracta priùs soluenda sunt quā illicitè cōtracta : si tamen adsint duæ cōditiones . Altera est si debita illicitè cōtracta non extent in propria specie: tunc enim tertiũ documentũ locum habet. Altera cōditio est si ex contractu licito non sit factus debitor impotens ad soluenda priora debita illicitè contracta, vt v. g. Si quis vsurarius, qui debet vsuras soluere & restituere, emat triticũ : ex qua emptione fiat impotens ad restituendas vsuras: tunc priùs restituẽdæ sunt vsuræ quā triticum quod aliàs comedit vel vendidit. Similiter si iste vsurarius promittit dotem filiæ, vnde fit impotens ad restituendas vsuras: priùs restituendæ sunt vsuræ. Verum tamen nobis videtur, quod ista conditio destruat istud documentum: ita vt superfluum sit. Et ꝓbatur , quia si ille qui contraxit vtraq; debita sit potens vtraq; soluere: recurrendũ est ad primũ documentũ . Si autẽ nō sit potens vtraq; soluere, neq; aliquod debitum extet in propria specie: nō videtur quare priùs sit soluendũ debitũ licitè cōtractũ , quā illicitè cōtractũ : quia non est minùs debitũ , & obnoxiũ restitutioni, illicitè cōtractũ , quā licitè contractũ : imò videtur magis debitũ ꝓpter iniquā acceptionẽ : eo vel maximè si est antiquius debitũ : ergo istud documentũ Caietani superfluũ & falsum est. ¶ Quintũ documentũ certissimũ . Seruādæ sunt leges ciuiles & statuta ꝓuintialia dũmodo nō repugnent iuri naturali: vt v. g. Si contradicerent secũdo & tertio documẽto quæ iure naturæ cōstāt . Cæterũ in omnibus alijs in quibus poterat esse aliqua differentia humani arbitramẽti , debemus sequi in foro cō scientiæ leges ciuiles & ecclesiasticas: quæ propter bonum cōmune & tranquillitatẽ ciuiũ , & cōscientiarũ iustissimè determinant quid faciẽdũ sit in huiusmodi casibus. Quæ autẽ sint ista determinata legibus humanis: sequentibus conclusionibus explicabitur. Prima cōclusio . Si creditores hypothecā habentes, cōcurrant inter se petentes restitutionem: præferendi sunt qui anteriorẽ hypo tecā habẽt . Probatur ex. l. potior. & ex. l. qui balneũ . ff. qui potior. in pign. hab. & ex regula qui prior, de reg. iur. in. 6. Præferũtur autẽ in ea re in qua hypothecā habẽt : præterquā in quibusdā casibus in quibus singulari iure & ex priuilegio cōceditur quibusdā creditoribus posteriorẽ hypotecā habẽtibus : vt anterioribus præferātur : vt v. g. in fisco vt habetur in. l. si is qui. ff. de iure fisci. Est etiā exemplũ , in muliere dotẽ repetenti, vt cōstat ex. l. assiduis. & ex. l. qui potiores in pignore habeātur . ff. qui potiores, vt supra. ¶ Secũda cō clusio . Si creditores nullā habẽtes hypotecā vel pignus, sed solā actionem personalẽ , qui appellātur à Iurisperitis creditores chirographarij, inter seipsos cōcurrāt petẽtes restitutionẽ : nulla habetur ratio temporis vel anterioritatis, sed omnes æqualiter admittuntur. Patet in. l. priuilegia. ff. de priuil. credit. & ex l. si hominẽ . ff. depositi. Hinc fit, quod inter huiuscemodi creditores, is qui indebiti ex actiōe præuenit cæteros melioris est cōditionis , & sibi quisq; suā negligẽtiā imputare debet, vt patet in. l. inter eos. ff. de re iudic. &. l. 11. in for. regni, tit. 14. par. 5. Præterquā in quibusdā actionibus personalibus, quæ propter summũ earũ fauorẽ priuilegiũ habent, vt cæ teris creditoribus chirographarijs præferantur: qualis est actio funeraria, vt habetur in. l. penult. ff. de relig. & sumptib. funer. Et similiter actio depositi præfertur, vt habetur in citata. l. si hominem. §. quoties. ff. depositi. Tertia cōclusio . Si cōcurrant creditores habẽtes hypotecā , cum creditoribus chirographarijs qui nullā hypotecā habẽt , sed solā actionẽ personalẽ : semper præferẽdi sunt creditores hypotecarij. Probatur ex. l. eos. & ex. C. qui potior. in pign. habeā . ff. vt supra. & in. l. 11. tit. 19. Part. 5. ¶ Quarta cōclusio . Si cōcurrāt plures creditores, quorum quilibet habet actionẽ personalẽ priuilegiatam: tũc nulla habetur ratio tẽporis , sed præferendus est ille, cuius debitũ est magis priuilegiatũ & fauorabile . v. g. Si concurrāt debitũ ex impensa funeris cōtractũ , & debitũ ex causa depositi, quorũ quodlibet est priuilegiatũ , cũ alijs debitis personalibus: hæc duo debita præferenda sunt. Cæterũ si inter se cōcurrāt hæc duo debita: præferri debet debitũ funerarium: quia est magis fauorabile & priuilegiatũ . Hoc habetur in citata. l. priuilegia. ff. de priuileg. credit. &. l. impẽsa . ff. de relig. & sumptib. funer. & in. l. 12. titul. 13. Part. 5. Et rationẽ huius possumus assignare Theologi: quia necessitas sepulturæ merito iudicatur quasi extrema necessitas: eo quod corpus humanũ instrumentũ fuit animæ rationalis & pars substātialis ipsius hominis: & idcirco Iuriscōsulti religiosissimè cōsiderauerũt sepulturæ necessitatẽ , & prætulerũt debitum ex impensa funerali cōtractũ debito ex causa depositi: quoniā in hoc visi sunt & animæ immortalitatẽ protestari & autorẽ animæ colere. Quod si paria sint priuilegia, ita vt alterũ alteri nō præponderet: tunc omnes creditores priuilegiati simul in tributũ vocā di sunt, hoc est vt inter eos diuidatur census vel pecunia debitoris secundũ proportionalitatẽ debitoris, si opes debitoris nō sufficiāt omnibus creditoribus exactè soluere debita. Similiter dicendum est, de alijs creditoribus personalibus nō priuilegiatis: quādo simul cōcurrunt ad petendum debita, quibus omnibus soluẽdis nō sufficiunt opes debitoris: tũc enim ꝓportionabiliter census debitoris diuidẽdus erit inter creditores. Ita tenent multi Iurisper. cũ Accursio in. d. l. priuilegia. SED est quædam breuis dubitatio, an sit peccatũ cōtra iustitiā , si creditor ipse nō seruato ordine prædicto ꝓcuret sibi fieri restitutionem, & de facto fiat: an teneat̃ ipse restituere alijs creditoribus. Respōdet̃ , quod per se loquẽdo , si creditor nō seruet ordinẽ quẽ in prædictis documẽtis & cōclusionibus statuimus, & propria autoritate præoccupat bona debitoris: facit iniuriam alijs creditoribus quibus iure cōpetebat actio priore loco, & cōsequẽter tenebitur ad restitutionẽ . Ratio est, nā si ipse debitor tenetur ex iustitia restituere Petro priusquā Paulo: sequitur ꝙ Paulus iniuriā facit Petro præueniendo se. Ergo tenebit̃ ad restitutionẽ faciendā Petro. ¶ Sic statutũ est in. l. fina. §. & si præfatā . C. de iure deliberando. & in foro regni Hispaniensis in titul. 6. Parti. 6. ¶ His non obstātibus , facilè poterit esse ignorantia inuincibilis in ipsis popularibus: ita vt non peccent quādo præ occupāt sibi debita, nō seruato prædicto ordine. Sed tamen confessarij cũ ad suā notitiā peruenerit factum: tenentur eos erudire & pręcipere , vt restituāt alijs creditoribus quos contra ordinem iuris iniquè præuenerun 
 





 QVÆSTIO LXIII. De acceptione personarum. 
 
 D E hac materia disputant aliqui Doctores in 4. distinct. 15. Summistæ, verbo acceptio personarum. & verbo, dignitas. Soto in lib. 3. de Iustitia & iure. quæst. 6. ¶ Circa nomen est notandum, quod illo solum vtuntur Sancti & Theologi, qui nomine complexo volunt explicare malitiam huius peccati, quod consistit in hoc quod in distributione attendantur qualitates personales: quæ impertinenter se habent ad finem intentum, & hoc non potest commodius explicari: quàm si respectum, vel acceptionem personarum appelletur. Ideo Isaiæ cap. 11. volens explicare, qualiter acceptio ista personarum longè esset à Christo iudice, circunloquendo dixit. Non secundum visionem oculorum iudicabit, nec secundum auditum aurium arguet. Vbi 70. transferunt, non secundum gloriam eorum iudicabit, idest non attendendo solum qualitates personales iudicabit: sed secundum merita. Hac ratione (vt refert Cicero in Epistola ad Atticum ) antiqui præcipiebant, vt noctu aut clausis oculis iudices diiudicarent: quod bene notat Soto artic. primo. vbi supra, adducens illud Leuiti. 19. "Non respicias personam pauperis, nec honores vultum potentis." Hoc ipsum vitium notare voluerunt Thebani, vt refert Plutarch. lib. de Iside & Osiride pingentes iustitiam sine capite & sine oculis. Id ipsum Æ gyptij, vt refert Læ lius, statuentes iustitiam iuxta cælum & sine capite. Vide Stobæum sermone 44. DEINDE considerandum est de vitijs oppositis prædictis iustitiæ partibus. Et primò de acceptione personarum, quæ opponitur iustitiæ distributiuæ: secundo, de peccatis quæ opponuntur iustitiæ cōmutatiuæ . ¶ Circa primum quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm personarum acceptio sit peccatum. AD Primum sic proceditur. Videtur, quòd per{ Infra art. 2. cor. Et Roma. 2. lect. 2. co. 5. fin. } sonarum acceptio nō sit peccatum. In nomine enim personæ intelligitur personæ dignitas. Sed considerare dignitates personarum pertinet ad distributiuam iustitiam. Ergo personarum acceptio non est peccatum. ¶ 2 Præterea. In rebus humanis personæ sunt principaliores, quàm res: quia res sunt propter personas, & non econuerso. Sed rerum acceptio non est peccatum: ergo multo minus acceptio personarum. ¶ 3 Præterea. Apud Deum nulla potest esse iniquitas, vel peccatum. Sed Deus videtur personas accipere, quia interdum duorum hominum vnius cōditionis , vnum assumit per gratiam, & alterum relinquit in peccato, secundum illud Matthæi 24. "Duo erunt in lecto, vnus assumetur & alius relinquetur." Ergo acceptio personarum non est peccatorum. SED contra. Nihil prohibetur in lege diuina, nisi peccatum. Sed personarum acceptio prohibetur Deuter. 1. vbi dicitur. "Non accipietis cuiusquam personam." Ergo personarum acceptio est peccatum. RESPONDEO dicendum, quòd personarum acceptio opponitur iustitiæ distributiuæ. Consistit enim æqualitas distributiuæ iustitiæ in hoc, quòd diuersis personis diuersa tribuuntur secundum proportionem ad dignitates personarum. Si ergo aliquis consideret illam proprietatem personę , propter quam id quod ei cōfertur , est ei debitum, non est acceptio personæ, sed causæ. Vnde † { Glos. interlinearis ibi. } Glos. super illud ad Ephes. 6. Personarum acceptio non est apud Deum, dicit ꝙ Deus iudex iustus causas discernit, non personas. Puta si aliquis promoueat aliquem ad magisterium, propter sufficientiam scientiæ, hic attenditur causa debita, non persona. Si autem aliquis consideret in eo, cui aliquid confert, non id propter quod id quod ei datur, esset ei proportionatum, vel debitũ , sed solùm hoc, quòd est istc homo (puta Petrus vel Martinus) hic est acceptio personæ: quia non attribuitur ei aliquid propter aliquam causam, quæ faciat eum dignum, sed simpliciter attribuitur personæ. Ad personam autem refertur quæcunque conditio non faciens ad causam, propter quam sit dignus hoc dono. Puta si aliquis promoueat aliquem ad præ lationem vel magisterium, quia est diues, vel quia est consanguineus suus, est acceptio personæ. Contingit tamen aliquam conditionẽ personæ facere eam dignam respectu vnius rei, & non respectu alterius. Sicut cōsanguinitas facit aliquem dignum ad hoc, quòd instituatur hæres patrimonij, non autẽ ad hoc quòd conferatur ei prælatio ecclesiastica. Et ideo eadem cōditio personæ in vno negotio considerata facit acceptionem personæ, in alio autem non facit. Sic ergo patet, quòd personarum acceptio opponitur iustitiæ distributiuæ, in hoc quòd prę ter proportionem agitur: nihil autem opponitur virtuti nisi peccatum. Vnde consequens est, ꝙ personarum acceptio sit peccatum. AD Primum ergo dicendum, quòd in distributiua iustitia considerantur conditiones personarum quæ faciunt ad dignitatis, vel debiti causam. Sed in acceptione personarum considerātur conditiones, quæ non faciunt ad causam, vt † { In corp. articuli. } dictum est. AD Secundum dicẽdum ; quòd personæ proportionantur, & dignæ redduntur aliquibus, quæ eis distribuuntur, propter aliquas res quæ pertinent ad conditionem personæ: & ideo huiusmodi conditiones sunt attendendæ tanquam propriæ causæ. Cùm autem considerantur ipsæ personæ, attenditur nō causa, vt causa. Et ideo patet quod quanuis personę sint digniores simpliciter, non tamen sunt digniores quo ad hoc. AD Tertium dicendum, quòd duplex est datio. Vna quidem per tinens ad iustitiam, qua scilicet aliquis dat alicui quod ei debetur. Et circa tales dationes attenditur personarũ acceptio. Alia est datio ad liberalitatem pertinens, qua scilicet gratis datur alicui quod ei non debetur. Et talis est collatio munerum gratiæ, per quæ peccatores assumuntur à Deo. Et in hac donatione non habet locum personarũ acceptio: quia quilibet absq; iniustitia potest de suo dare quantũ vult, & cui vult: secũdũ illud Matth. 20. An non licet mihi quod volo facere? Tolle quod tuum est, & vade. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa conclusionem Diui Thomæ, Vtrùm acceptio personarũ sit peccatum & illud quidem mortale ex genere suo. Ratio dubitandi est. Nā acceptio personarum tendit in bonum obiectũ scilicet, in personam & in qualitates personales quæ bonæ sunt, ergo non est peccatum. Quod si dicas tendere in tale obiectum indebitè & ex hac parte peccatum est. Cōtra . Nam ex indebito modo tendendi nō sequitur quod sit peccatum ex genere suo, siquidem omnia peccata tendunt indebitè, & tamen non omnia sunt mortalia ex genere suo, ergo. PRO decisione sit prima cōclusio . Acceptio personarum peccatum est & hoc secũdùm fidem. Probatur Iacobi. 2. vbi explicat malitiam huius peccati exemplo diuitis & pauperis qui honorantur. Et de acceptantibus personas subdit. Nonne iudicatis apud vosmetipsos & facti estis iudices cogitationum iniquarum. Et rursum. Si autem personā accipitis, peccatũ operamini redarguti à lege tanquam transgressores. Ex quo loco etiā colligitur, quod in veteri lege peccatum hoc expresse erat prohibitum. Ita Leuit. 19. Deut. 1. Prou. 18. Accipere inquit personam impij in iudicio non est bonum. Et Prouer. 28. "Qui cognoscit faciẽ in iudicio iste nō benefacit, & paratus est pro buccella negare veritatem." Secunda conclusio. Acceptio personarũ peccatũ mortale est ex genere suo. Pro cuius intellectu nota, quòd illud dicitur peccatũ mortale ex genere suo quod ex obiecto intra limites suæ speciei absq; aduẽtu extrinsecæ circunstantiæ potest esse mortale . v. g. furtum, homicidium, &c. Ita D. Tho. 1. 2. q. 18. art. 2. & cōmuniter acceptatur hæc diffinitio à Theologis. Probatur ergo cōclusio . Quia acceptio personarũ ex obiecto & absque aliquo extrinseco potest esse mortale, ergo ex genere suo illud habet. Antecedens vero probatur. Quia respicit iniustum in distributione, ergo si iniustũ huiusmodi fuerit grauis materia peccatum mortale erit. Secundò. Quia istud vitiũ opponitur per se & directè iustitiæ distributiuæ, ergo est peccatũ per se destruens charitatẽ . Probatur cōsequentia . Quia impossibile est quod aliquis faciat iniustitia in distribuẽdis bonis cōmunibus & non peccet cōtra charitatẽ . Tertiò probatur. Quia homicidium & furtũ sunt peccata mortalia ex genere suo, ergo multo magis acceptio personarũ . Probat̃ cōsequentia , quia sicut homicidiũ opponitur iustitiæ cōmutatiuæ , ita acceptio personarũ opponitur iustitiæ distributiuæ quæ præstātior est. Quartò. A posteriori colligitur propter dā na quæ sequuntur ex isto peccato & personis & reipublicæ. Personis quidẽ , quia priuantur bonis sibi applicādis . Reipublicæ autem, quia illius ordo peruertitur ex ista acceptione: siquidem indigni eligũtur & dignissimi succumbunt: vnde & virtus & studia pereunt. Hæc omnia explicantur Ecclesiastes. c. 10. Est malũ quod vidi sub sole quasi per errorem egrediẽs à facie principis, positum stultum in dignitate sublimi, & diuites sedere deorsum, & vidi seruos in equis, & principes ambulantes super terram. Explicatur hoc communiter exemplo. Si enim terra sursum & cælum deorsum existerent, maximum malum esset naturę . Ita ergo maximum malum est in genere moris ex quo inuertitur ordo reipublicæ, acceptio personarum quæ est iniusta distributio. Tertia conclusio. Acceptio ista est iniu stitia, qua in distributione vnus alteri præ fertur. Diffinitio est cōmunis & colligitur ex D. Aug. lib. 2. contra duas epist. Pelag. ca. 2. vnde & D. Tho. collegit quæ in præsenti docet. Ponitur iniustitia tanquā genus: quia sicut iustitia genus est ad distributiuam & cōmutatiuam : sic iniustitia genus est ad omnia vitia opposita iustitiæ cōmutatiuæ & distributiuæ. Reliquæ autem particulæ ponũ tur loco differẽtiæ : quia in hoc acceptio personarum differt ab alijs vitijs oppositis iustitiæ, quod respicit inæqualitatẽ inter plures personas, quæ oritur ex iniusta distributione. Verũ tamen vt hæc diffinitio manifesta sit, & vt radix huius vitij aperiatur, notanda sunt singula quæ conueniunt acceptioni personarum. Habet enim primo quod dicatur respectu distributoris qui dicitur ille cui incumbit ex officio vel cōmissione aut aliqua alia obligatione competit distribuere bona cōmunia , colligitur ex illo verbo diffinitionis, qua in distributione, &c. & etiam quia peccatũ hoc directè opponitur actui iustitiæ distributiuæ, quæ solum dicitur respectu distributoris modo explicato, ergo similiter acceptio personarum solũ dicetur formaliter ex ordine ad distributorem. Ex quo sequitur primò, quòd qui impedit ne distributor conferat beneficium digno, non peccat hoc vitio, quia non est distributor: sed peccat contra iustitiam cōmutatiuā impediendo ius. Vnde omnium sententia tenetur restituere. De quo quæstione præcedenti. Secundò sequitur, ꝙ qui vsurpat officiũ distributionis nō peccat acceptione personarũ in hoc quod distribuat bona communia indignis, quia iste nō tenetur aliquo iure, imo nec potest distribuere ista bona: quocirca nō peccat contra leges iustitiæ distributiuæ in actu ipso, peccabit tamen ex intentione & secundũ affectum acceptādo personas quia hoc intendit facere. Secundò, habet acceptio personarum quod solum cō tingat in bonis cōmunibus & quæ respiciũt plures personas: quod explicatur in illo verbo diffinitionis, qua vnus alteri præfertur. Itaq; debẽt esse bona ad minus inter vnũ & alterũ & nulli appropriata. Ex quo sequitur quòd dominus rei in distribuendo proprijs bonis, nō potest cōmittere vitiũ istud . v. g. si aliquis inuitet vieinos suos excipiẽdo sibi inimicos peccabit iste cōtra charitatem per odium & vindictā : non tamen contra iustitiā . Secus autem est, si bona iam essent applicata ciuitati ex facultate veri domini vt distribuerentur: quia tunc si exciperet aliquos à possibili cōsequutione illorũ bonorũ acciperet personas. Tertiò, habet hoc vitium quod solum contingat in bonis debitis. Hoc colligitur ex prima particula diffinitionis, iniustitia nempe. Etenim iustitia & iniustitia versantur circa eadem bona, ac subinde sicut iustitia solũ dicitur respectu debiti: ita & iniustitia quæcunque illa fuerit. Ex quo sequitur, ꝙ in bonis merè liberis non cōtingat acceptio personarum. Quod si arguas: nam prælatus v. g. cōmittit vitium acceptionis, si bona libera quæ gratiæ communiter dicuntur conferat solum sibi auxiliaribus qui videlicet illũ elegerunt exceptis omnibus alijs. Respondetur, quòd ipsi ita dicunt. Facio quod volo: quia libera & gratiosa sunt ista. Verumtamẽ peccatũ est, & meo iudicio acceptio personarum. Notāda enim sunt tria. Primò, quod ista bona nō sunt præ lati sicut palliũ & pecuniæ. Secundò, ꝙ sunt quodammodo cōmunitatis . Eo enim ipso quod prælatus instituitur: cōmunitas habet ius vt illi dẽtur aliquando ista bona quæ dicũtur gratiæ, vt licẽtia & dispensatio. Tertio habent subditi ius ne excipiantur à cōmunibus fauoribus. Ex ijs ergo tribus peccatum istud prælati acceptio est personarũ , ac subinde mortale. ¶ Aduertendum enim est, ꝙ quædā bona sunt absolutè libera, quæ tamẽ ex suppositione debita sunt quodammodo & ex hac parte possunt esse materiæ iniustæ distributionis . v. g. quod aliquos inuitauerim & speciali honore illos coluerim liberum est: verumtamen supposito quod tale conuiuium fiat non licet ab huiusmodi honore quosdā excipere, quia supposito quod sumus in conuiuio & honor impenditur iniustitia fit illi qui excipitur. Ita dico de præ latis quod bona ista libera sunt absolutè, supposito tamẽ quod omnes sunt eiusdem corporis mẽbra : ius habent æquale proportionabiliter ne excipiantur ab his honoribus. Quartò habet acceptio personarum, quod motiuũ illius sit impertinẽs ad finẽ intentũ per distributionẽ : & hoc explicatur in diffinitione cum dicitur causa indebita, quæ illa dicitur secundùm D. Tho. quæ nō est ratio sufficiens vt bonum illud distribuendum sit debitum personæ. Sicut è cōtra , causa debita reputatur quæ est sufficiens vt tale bonum sit debitum personæ. Ideo bene Caiet. dicit ꝙ iustitia respicit rationem, idest causam: & loquitur de iustitia distributiua, nā cōmutatiua potius respicit rem quā causam. Sed cō tra arguitur. Nā sequitur quod iustitia distributiua cōsistat in medio rationis. Cōsequẽs est cōtra illa quæ supradicta sunt. q. 58. art. 9. & 10. Probatur sequela. Quia apertè iustitia distributiua & rectitudo illius consistit in respiciendo & cōmensurando rationem. Respondetur negando sequelam. Nō enim dicitur virtus habere mediũ rationis, quia medium illius perscribatur à ratione: alioquin iustitia cōmutatiua sæpè haberet mediũ rationis, quia in pluribus actibus ęqualitas pretij taxatur à ratione, vt patet in pretio tritici & in stipendijs assignadis. Imò verò omnis virtus vt sic pẽdet à prudẽtia quæ potissimũ rationẽ cōsiderat . Cōsistit ergo mediũ rationis quod competit virtuti in hoc, quòd rectitudo rationis sumatur per ordinẽ ad operātem , quod explicat D. Tho. 1. 2. q. 64. ar. 1. Ex quibus sequitur intelligentia prædictæ diffinitionis & solutio ad argumentum factum in principio dubij. Non enim cōsistit malitia huius peccati in hoc quòd distributor amet plùs aut minùs personam, aut spernat merita: sed in hoc quòd ex attentione qualitatum personalium iniustum committat in distributione debiti. DVbitatur secundò circa solutionem ad tertium argumẽtum . Vtrùm ideo non sit acceptio personarum apud Deum, quia bona quæ distribuit sunt gratuitò donata & non debita? Pro parte negatiua arguitur primò. Multa bona sunt quæ gratis donantur à Deo, multa verò quæ debentur vt augmentum gratiæ & gloriæ collatio, ergo saltim in istis bonis quæ debentur poterit esse acceptio personarum apud Deum, vel ratio D. Thomæ non est sufficiens pro omnibus bonis quæ distribuuntur à Deo. Et confirmatur. Quia multa bona sunt debita rebus naturalibus ab autore naturæ, & tamẽ in his bonis distribuendis non potest esse acceptio personarum apud Deum, ergo ratio D. Thom. insufficiens. Maior probatur. Quia v. g. homini debetur risibilitas & corpori debetur color, &c. ita vt iniustum esset in re, hominem naturali & perfecta productione produci sine risibilitate. Secundò. Quia licèt in his bonis quæ à Deo donantur siue gratis siue ex debito, ratio D. Thomæ conuincat: nihilominus tamen, in alijs actionibus Dei nihil cōcludit . Et sit exemplum in filijs Israel & in AEgyptijs vbi mandante Deo, Hebræi spoliauerunt AEgyptios proprijs bonis, vt dicitur Exod. 12. Et similiter Deus interfecit plures nationes, vt prouintias illarum quas iustè possidebant traderet Hebræis, ergo saltim in huiusmodi bonis Deus acceptauit personam: quia bona illa erant aliena, & solùm intuitu sui populi dominium alienum abstulit & contulit suis. Nihilominus cōclusio D. Tho. certa est & eius ratio de fide. Ad Rom. 2. " Nō est acceptio personarũ apud Deum." Ad Ephes. 6. & Actu. 10. & ratio D. Tho. hoc cōuincit . Potest tamen dupliciter intelligi. Primò, vt solùm procedat de bonis gratuitò donatis à Deo, & tunc vt cōclusio D. Tho. sit vniuersalis vniuersaliori indiget ratione, quā videlicet ipse D. Tho. ponit ad Rom. 2. lectio. 2. Quia Deus nũquam operatur nisi ex rationabili causa, ac subinde in nulla operatione, siue distribuat gratuita, siue donet debita, siue naturalia, siue supernaturalia, nō accipit personam: quia acceptio distributionem importat propter indebitam causam, & id ipsum intendit glossa ad Ephes. 6. cum dicit. Deus iudex iustus diiudicans causam non personam, idest, attendens semper rationabilem causam. Ex quo facilè patet ad argumẽ ta proposita. Secundò explicatur ratio Diui Thomæ formaliùs: ita vt vniuersaliter procedat de omnibus bonis. Pro quo nota, quòd Deus semper manet dominus etiam eorum bonorũ quæ distribuit creaturæ: quāuis & ipsa creatura dominium absolutum habeat eorũdem bonorũ . Nā Deus non abdicat imò nec abdicare potest hoc ius à se. Quare cum distribuit semper liberè ex parte sua distribuit tanquam dominus absolutus siue bona debita sint in re siue gratiosa. Ratio ergo D. Tho. sic procedit, quod Deus in distribuẽdis quibusuis bonis non potest accipere personā : quia illa bona nō sunt debita à Deo, vnde ex hac parte liberè donata sunt. Et ratio ponit̃ Iob 34. vbi postquam dixerat quod Deus nō acceptat personam principis, quasi respondens nostræ obiectioni subdit, Opus enim manuũ illius sunt vniuersa, idest liberè vniuersa operatur & dominium illorum habet. Ad primum respondetur, quòd illa bona sunt debita in effectu, & distribuuntur secundùm mensuram & regulam iustitiæ, nō tamen ita vt constituant Deum debitorem & astrictum legi iustitiæ, propter rationem iam dictam. Vide D. Tho. 1. 2. quæst. 111. artic. 1. ad 2. & quæst. 114. art. 3. Ad confirmationem similiter respondetur, quòd illa bona naturalia dicuntur debita hac duntaxat ratione: quia vinculo naturali & inuiolabili annexa sunt essentijs rerum, ita vt à nulla causa operante naturaliter & debito modo separari possint. Non autem debentur ab autore naturæ: quia ita superexcedit omnẽ legẽ iustitiæ vt nulli rei sibi inferiori obligari valeat & subordinari sicut nec autor gratiæ. Ad secundum respondetur, quòd Deus iustis de causis abstulit bona illa AEgyptijs quę cōtulit Hebræis. De quibus vide Aloysium Lipomanum cathena in Exod. c. 12. & Abulen. ibidem. & etiam quia dominus absolutus pro sua voluntate quandoque transfert regnum de gente in gẽtem . Vnde Deuter. 10. referens bona quæ præ alijs populis contulit Israeli, vt nō existimaremus illum acceptare personas subdit: quia dominus dominantium est qui personam non accipit. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm in dispensatione spiritualium, locum habeat personarum acceptio. AD secundum sic proceditur. Videtur quòd in dispensatione spiritualium locum non habeat personarũ acce ptio. Conferre enim dignitatẽ ecclesiasticam seu beneficium alicui propter cōsanguinitatem , videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia consanguinitas non est causa faciens hominem dignũ ecclesiastico beneficio. Sed hoc non videtur esse peccatum: cùm hoc ex consuetudine prælati ecclesiæ faciant. Ergo peccatum personarum acceptionis non videtur locum habere in dispẽsatione spiritualium. ¶ 2 Præterea. Præferre diuitem pauperi videtur ad acceptionẽ personarũ pertinere, vt patet Iacob. 2. Sed faciliùs dispensatur cum diuitibus & potentibus, quòd in gradu prohibito contrahāt matrimoniũ , quàm cum alijs. Ergo peccatum personarum acceptionis non videtur locum habere circa dispensationem spiritualium. ¶ 3 Præterea. Secundùm iura sufficit eligere bonum, non autem requiritur, quòd aliquis eligat meliorem. Sed eligere minus bonum ad aliquid altius, videtur ad acceptionem personarum pertinere. Ergo personarũ acceptio non est peccatum in spiritualibus. ¶ 4 Præterea. Secundùm statuta ecclesiæ eligendus est aliquis de gremio ecclesiæ. Sed hoc videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia quandoque sufficientiores alibi inuenirentur. Ergo personarum acceptio non est peccatum in spiritualibus. SED contra est, quod dicitur Iacobi 2. Nolite in personarum acceptione habere fidẽ Domini nostri Iesu Christi. Vbi dicit † { Epist. 29. ad Hiero. declinando ad fin. tom. 2. } Gloss. August. "Quis ferat, si quis diuitem eligat ad sedem honoris ecclesiæ, contempto paupere instructiore & sanctiore?" RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præc. } dictũ est, acceptio personarum est peccatum, inquātum contrariatur iustitiæ. Quanto autẽ in maioribus aliquis iustitiā transgreditur, tāto grauius peccat. Vnde cùm spiritualia sint temporalibus potiora, grauius peccatum est personas accipere in dispensatione spiritualium, quàm in dispensatione temporalium. Et quia personarum acceptio est cùm aliquid personæ attribuitur præter proportionem dignitatis ipsius, considerare oportet, quòd dignitas alicuius personæ potest attẽdi dupliciter. Vno modo simpliciter, & secundùm se: & sic maioris dignitatis est ille qui magis abundat in spiritualibus gratiæ donis. Alio modo per comparationem ad bonum cōmune . Contingit enim quandoque, quòd ille qui est minus sanctus, & minus sciens, potest magis conferre ad bonum commune propter potẽtiam , vel industriam secularem, vel propter aliquid huiusmodi. Et quia dispensationes spiritualium principalius ordinantur ad vtilitatem communem, secundùm illud 1. ad Corinth. 12. "Vnicuique datur manifestatio spiritus ad vtilitatem": ideo quandoque absque acceptione personarum in dispensatione spiritualium illi qui sunt simpliciter minùs boni, melioribus præferũtur . Sicut etiam & Deus gratias gratis datas quandoque cōcedit minùs bonis. AD primum ergo dicendum, ꝙ circa consanguineos prælati distinguendum est. Quia quandoq; sunt minùs digni, & simpliciter, & per respectum ad bonum commune. Et sic si dignioribus præferantur, est peccatum personatum acceptionis in dispensatione spiritualium. Quorum pręlatus ecclesiasticus nō est dominus, vt possit ea dare pro libito, sed dispensator: secundum illud 1. ad Corinth. 4. S"ic nos existimet homo, vt ministros Christi, & dispensatores mysteriorum Dei." Quandoq; verò consanguinei præ lati ecclesiastici sunt æquè digni, vt alij. Et sic licitè potest absque personarum acceptione consanguineos suos præferre: quia saltem in hoc præeminent, quòd de ipsis magis confidere potest, vt vnanimiter secum negotia ecclesiæ tractent. Esset tamen hoc propter scandalum dimittẽdum , si ex hoc aliqui exemplum sumerent, etiam præter dignitatem, bona ecclesiæ consanguineis dandi. AD secundum dicẽdum , quòd dispensatio matrimonij contrahendi principaliter fieri consueuit propter fœdus pacis firmādum . Quod quidem magis est necessarium cō muni vtilitati circa personas excellentes. Et ideo cum eis faciliùs dispensatur absque peccato acceptionis personarum. AD tertium dicendum, quòd quantũ ad hoc, ꝙ electio impugnari non possit in foro iudiciali, suf ficit eligere bonum, nec oportet eligere meliorem: quia sic omnis electio posset habere calumniam. Sed quantum ad conscientiam eligentis, necesse est eligere meliorẽ , vel simpliciter, vel in comparatione ad bonum commune: quia si potest haberi alsquis magis idoneus erga aliquam dignitatem, & alius præferatur, oportet quòd hoc sit propter aliquam causam. Quæ quidẽ si pertineat ad negotium, quantum ad hoc erit ille, qui eligitur, magis idoneus: si verò non pertineat ad negotium id quod cōsideratur vt causa, erit manifestè acceptio personæ. AD quartum dicendum, quòd ille qui de gremio ecclesiæ assumitur, vt in pluribus consueuit esse vtilior, quantum ad bonum commune: quia magis diligit ecclesiam in qua est nutritus. Et propter hoc etiam mandatur Deuteron. 17. " Nō poteris alterius gentis hominem facere regem, qui non sit frater tuus." SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est affirmatiua. ¶ Secunda conclusio. Maius peccatum est accipere personas in distributione bonorũ spiritualium quàm temporalium. ¶ Tertia conclusio. Aliquando licet eligere minus dignum simpliciter, quanuis comparatiuè dignior reputabitur. COMMENTARIVS. IN explicatione huius artic. primò notandum, quòd hîc & in sequẽtibus D. Tho. explicat materiā acceptionis personarũ , de qua agit Arist. 5. Ethic. vbi videndi sunt interpretes: & explicat ibi quod materia acceptionis nō solum est bonum sed minus malum: non tantum honor, sed onus: quia sicut accipit personam quis distribuẽs maius bonum minus digno, ita etiā in hoc quod im ponat maius tributum & onus magis digno aut saltim æquè digno. Et huius ratio demō stratiua est, quia minus malũ bonũ quoddam est, ac subinde qui minus malum imponit, bonum confert & sufficiẽs vt collatio iniusta sit si fiat propter indebitam causam. Secundò nota. Distinctionem fundamẽ talẽ D. Tho. in art. quòd dignus aut dignior sumuntur dupliciter. Primò absolutè & sic dignior dicitur simpliciter in ordine ad spiritualia qui magis de spiritu participat, & est ille qui plura habet dona spiritualia. Secundò. Dignus & dignior dicuntur comparatiuè per ordinem ad finem qui intenditur in tali distributione hic & nunc. Et ille erit qui meliora potest exercere officia in consecutione talis finis. Tertiò nota, quòd quanuis D. Thom. in præsenti solum determinet de dispensatione bonorum spiritualium: eius tamẽ doctrina adaptari potest ad distributionẽ temporalium. Imo non potest vnũ sine altero exactè intelligi. Quare ab interpretibus in hoc art. de vtraq; distributione fit sermo: & nos tria agemus. Primò de conditionibus quæ dignificant personā circa spiritualia. Secundò de ordine quem seruare debet distributor in distributione istorum bonorũ . Et tertio de distributione bonorũ temporalium. DVbium primum sit. Quænam conditiones requirantur per se, vt persona censeatur digna bonorum spiritualium, & non loquimur in foro iudiciali sed in foro conscientiæ. In hoc dubio tres communiter solent adhiberi conditiones iure naturali & diuino requisitæ. Prima vitæ probitas. Secũ da , scientia aut doctrina. Tertia, industria in peragendis negotijs ad quæ eligitur. Et quia ista fundamenta sunt præsentis doctrinæ, sigillatim explicanda erunt. Prima conditio vitæ probitas, colligitur ex D. Tho. in præsenti, vbi explicans qualis debeat eligi semper supponit bonitatem aliquam: & expressius quodlib. 8. artic. 6. vnde hominem existẽtem in peccato censet indignũ , vt habetur in decreto. 8. q. 1. c. Moyses. &. c. licet. & etiā in Concil. Trid. à Sess. 22. vsque ad 24. vbi sæpe replicat bonitatem eligendorum in diuersa officia. Vide Summistas verb. electio. specialiter Syluest. 1. §. 17. & 18. Adria. in 4. in materia de restitutione. Soto vbi supra art. 2. conclus. 5. & 6. specialiter Caietan. in præsenti, & in summa, verbo electio. & super Ioannem cap. vlt. vbi colligit hanc veritatem quia Christus volens designare Petrum in pastorem, interrogauit eum multoties dicens, Diligis me plus ijs: quasi innuens quod dilectio & maior dilectio requiratur in eligendo. Ratio huius solet assignari, quia in huiusmodi bonis quis designatur vt minister in domo Dei, ergo iniquum est si aliquis Dei inimicus eligatur. Qua ratione videtur vti Concil. Trid. Sessio. 24. cap. 12. vbi concludit, quod ea debet esse probitas ministrantium vt merito ecclesiæ senatus dici possit. Confirmatur. Quia si v. g. œconomus introduceret operarios in vineam domini sui illi inimicos malum faceret, ergo à simili qui in vinea domini eligit operarios existentes in peccato mortali, peccatum committit. Ex quo sequitur quod si distributor aut elector, eligat aliquem de cuius virtute omnino ignorat, peccatum committit acceptionis: quia se exponit morali periculo eligendi indignum: non tamen tenetur ita curiosius occulta disquirere: quia interna virtus solum est more humano diiudicanda. Vnde satis fuerit, vel quod communiter æstimetur vir bonus, aut vero quod nullus requisitus illum peccatorem proclamet. In quo hæc conditio differt ab alijs, quia scientia & discretio in agẽdis negotijs & huiusmodi alia sunt talis naturæ quæ certo cognosci possint à iudice & electore: gratia vero nec certo cognoscitur, ac subinde nec exactius inquirenda. Sed quæres; Vtrùm si distributor aut elector cognoscat aliquẽ esse in peccato mortali qui tamẽ vir bonus habetur cōmuniter & solus distributor cognoscit tale peccatũ : an eo casu possit iustè beneficiũ illi cōferre ? Respondetur, quòd in hoc nihil certum habetur, nam iura videntur solũ exigere quod vir bonus æstimetur à populo, ita in. c. licet, iam citato: & cap. cum in cunctis. de electione. quod adducitur à Concil. Trid. Sess. 24. c. 12. vbi loquens de prælatis solũ dicit quod virtus eorum debeat cōmendari nihil curans de occultis. & 1. ad Timot. 3. solum exi git episcopũ irreprehensibilẽ , & certè loquitur de peccatis quę à populo diiudicari possunt. Vnde subdit, Oportet autẽ illũ habere bonum testimonium etiam ab ijs qui foris sunt, & idem ferè asserit de diaconibus. Cæ terum doctores cōmuniter videntur asserere, quod eligendus debeat esse in gratia. Et ita distribuens qui cognoscit peccatum eius qui eligendus est, consequenter eum debet iudicare indignum. Ita videtur Caiet. sentire in summa, verb. electio. & super Ioannẽ cap. vlt. & etiam Syluest. vbi supra. & videtur sententia D. Tho. quodlib. 8. citato. Verum tamen videtur dicendum, quod si distributor & elector secreto agnoscat peccatum maximè quod ex fragilitate cōmissum est, à quo & facile resurgere debet moraliter loquendo: poterit talem eligere si alioquin dignus habetur. Verum tamẽ si talis eligendus permanenter & per modum status sit in peccato, & hoc constet eligenti, non poterit illũ eligere absque peccato, quantumuis sciẽtia polleat: quia probabiliter imo certo moraliter æstimandum est quòd peccatum huius fiet manifestũ ac deterius. Hæc intelligo dummodo eligens non cognouerit tale delictum per confessionem. Quia scientia hæc non debet conducere ad dirigendam electionem publicam, vt latè disseruimus super. 2. 2. q. 33. art. 8. dubio vltimo. Igitur sententia D. Tho. interpretanda est, quod non liceat eligere existentes in peccato mortali quando illud peccatum est ex certa malitia & per modum status, aut vero quando de tali peccato constat. Secunda conditio principalis est scientia aut prudentia sine qua virtus nō potest alijs prodesse. Conditio ista multoties ponitur à Sanctis. Et diffinitur in Concil. Trid. Sessio. 2. cap. 2. de episcopis, vbi dicitur, ꝙ scientia polleant, & de alijs qui promouentur ad parochiale beneficiũ , habetur simile Sessio. 24. capit. 18. De his similiter qui in ecclesijs cathedralibus deputantur ad quasdam dignitates vt archidiaconi, habetur ibidem: & de ordinandis qualis scientia requiratur, habetur Sessio. 23. à cap. 3. vsque ad 14. hæc cōditio iure naturali & diuino requisita est, quia ministri ecclesiæ instituuntur & deputantur vt instruant fideles, & specialiter episcopi & prælati, de quibus dicitur Actuũ 20. "Attendite vobis & vniuerso gregi, idest, & vobis & alijs sapere debetis." Et subdit, "in quo vos Spiritus sanctus posuit regere Ecclesiam Dei." De sacerdotibus vero Micheæ 2. " Legem requiram de ore eius, quia angelus domini exercituum est." Vide D. Clementem in epistola ad Diuum Iacobum, vbi refert sententiam B. Petri qui dicebat quantum necessaria esset scientia prælatis. Habetur episto tomo 1. Conciliorum. c. 33. Aduerte tamen, quod hæc conditio non requiritur æqualiter in omnibus. Sed quemadmodum officia & beneficia sunt disparia, ita & scientia dispar requiritur & sufficit, semper tamen aliqualis. Ex quo sequitur quod peccat mortaliter qui bona ista spiritualia distribuit ignaris, vnde debet præ mitti examen vel per eligentẽ , vel per æquiualentem approbationem. Quod si obijcias illud quod habetur in cap. vnico de ordinatione per scrutinium facienda: vbi Innocen. 3. declarat quod episcopus illum debet æstimare dignum, de cuius indignitate non constat, ergo non requiritur quod èlector aut distributor cognoscat positiuè scientiam eligendi. Respondetur quòd loquitur de approbatione publica quæ fit quando ordinantur ministri in Ecclesia & episcopus quærit ab archidiacono, Vtrùm sciat illos dignos esse: non vero de alia approbatione de qua loquimur. Tertia cōditio est prudentia & industria in rebus agendis. Conditio ista maxime requiritur in episcopis & prælatis, & habetur in Concilio Carthagin. 4. & refertur cap. qui episcoporum. dist. 23. & cap. Petrus. 39. dist. requiritur etiam proportionabiliter in his qui assumuntur ad exercẽdum aliquod officium ecclesiasticum. Cæterum in alijs beneficijs quæ non exigunt peculiarem curam, aut circa proximum, aut in negotijs: conditio ista non ita exactè requirenda est. Huiusmodi sunt beneficia simplicia aut capellaniæ. Quæ vero ex his conditionibus præferenda sit, Respondetur, quòd absolutè loquendo in electionibus virtus præfertur, & postmodum scientia consideratur: licèt comparatiuè aliquando ècontra industria & prudentia præferendæ sint. Verum tamen quia scientia & doctrina quæ requiritur multiplex esse potest in eligendis: & his temporibus controuertitur quænā præ ferenda sit Theologia an Iurisperitia: ideo sit secundum dubium. DVbitatur secundò; Vtrùm digniores reputandi sint cæteris paribus qui eligantur ad episcopale munus, Theologi an Iurisperiti? ¶ Arguitur primò & probatur, quòd impertinens sit considerare quam facultatem profiteatur eligendus. Nam in electione Summi Pontificis qui omnibus ijs conditionibus maxime pollere debet, non consideratur si Theologiam aut Iurisprudentiam habeat: ergo nec in electionibus reliquorum episcoporum. Quod confirmatur, quia in eligendo Pontifice, ille dignior habetur qui prudentior est ad pacem seruā dam , ad quod impertinenter se habet Theologia, vel alia facultas. Secundò. Officium pastoris potissimum consistit in gubernando Ecclesiam Dei, sed ad hoc munus magis præstat notitia Iuris Canonici quam Theologiæ, ergo illi præferendi sunt cæteris paribus. Maior probatur ex illo Actuum 20. "In hoc posuit vos Spiritus sanctus regere ecclesiam Dei." Quasi dicat, in hoc substantia pastoris sita est vt regat Ecclesiam. Minor probatur. Quia essentia Iuris canonici consistit in dirigendis rebus agendis. Tertiò. Episcopalis dignitas potissimum consistit in potestate spirituali erga sibi subditos: sed exercitium huius potestatis magis pendet à Iure canonico quam à doctrina sacra, ergo ista præfertur. Maior probatur ex illo Matth. 17. "Tibi dabo claues regni cælorum," vbi Christus Dominus tradidit Petro officium pastoris, & illud explicuit per claues quę important iurisdictionem & potestatem spiritualem. Minor probatur. Quia Theologia speculatiua est, vt patet 1. par. quæst, 1. ergo per se non ordinatur ad dirigendum actiones. Quartò. Illa sciẽtia dicitur commodior prælatis quæ frequentius necessaria venit, sed huiusmodi est peritia iuris per comparationem ad Theologiam, ergo illa præfertur. Maior nota est, quia ideo scientia requiritur, quia sine illa episcopus nō potest præ stare necessaria. Minor probatur, quia frequentiores sunt causæ forenses & lites cōponendæ & condendæ leges, quàm impugnatio hæresum, ergo ius canonicum quod in iudicijs & litibus versatur frequentius est. Quintò. Theologia solum requiritur in Episcopo vt doceat & prędicet legem Dei, sed hoc de facto non est necessarium in illo imo videtur impertinens, ergo. Minor probatur, quia frequentissimi sunt prædicatores & doctores vbiq́ue: ita vt non indigeat ecclesia doctrina pastoris. Pro explicatione nota, quod opinio Iurisperitorum docet quod simpliciter & absolutè digniores reputandi sunt Canonistæ quam Theologi. In casu autem particulari: vt v. g. quando pullulant hæreses, aut vero est inopia prædicatorum dignior censetur Theologus. Ita Hostiens. quem sequitur Panormit. in cap. 1. de consanguinitate & affinitate. & Iuniores ita premunt in hac parte, vt induxerint electores & distributores quod solum distribuant officia ista Iurisperitis, & hoc fuit in vsu paucis retro annis. Cæterum sententia omnium Theologorum est opposita & solet disputari. 2. 2. quæst. 85. art. 3. vbi Caietanus breuiter tetigit hoc: & Magister Soto vbi supra conclusione 10. PRO decisione veræ sententiæ, nota ꝙ diuersitas opinionum consistit in non intelligendo officium pręcipuum episcopi. Canonistæ siquidem falluntur existimantes quod primum & per se munus pastoris est iudicare causas spirituales: quod patet alienum à veritate. Quia iudicare & componere lites quæ contingunt inter fideles pertinet ad externam gubernationem Ecclesiæ, prælati vero non positi sunt in hoc per se primo, vt consulant paci externæ: sed internæ virtuti. Igitur exclusa sententia & fundamẽ to Iuristarum. Sit conclusio certa, quod cæteris paribus præferendi sunt Theologi ad episcopalem dignitatem. Probatur & est fundamentum huius sententiæ. Quia præcipuum munus episcoporum est docere & prædicare, ad quod magis confert Theologia, ergo. Maior probatur ex illo Ioannis vltimo. vbi Christus ter dixit Petro: "pasce agnos meos & oues meas:" vbi (vt docent interpretes) tra ditur Petro dignitas episcopalis & præcipuum munus pastoris declaratur, igitur cũ pascere non fiat per ius canonicum sed per Theologiam, consequenter &c. Ideo episcopus & pastor idem sunt officio & dignitate quod explicat Diuus August. epist. 59. adducens illud Pauli, dedit quosdam pastores & doctores. Idem probatur 1. Petri 5. "Pascite qui in vobis est gregem Dei: prouidentes non coactè sed spontaneè secundum Deum." Et confirmatur, quia secundum fidem Episcopi successores sunt Apostolorum: sed præcipuum munus Apostoli est docere: ergo episcopi. Minor probatur Ioā nis 15. "Ego elegi vos & posui vos, vt eatis & fructum afferatis & fructus vester maneat." Et Diuus Paulus 1. ad Corinth. 1. de se inquit, "Non misit me Dominus baptizare, sed euangelizare." & Marci vltimo. "Ite docete omnes gentes: & iterum prædicate Euangelium omni creaturæ." Idem habetur 1. ad Timoth. 4. & 2. ad Timoth. 4. & videtur expressum in Concil. Trident. Sess. 24. cap. 4. qua ratione in Concil. Carthag. 4. præcipitur, vt cura viduarum & pupillorum committatur archipresbyteris vt episcopi orationi & doctrinæ se totos traderent. Quod simile factum fuit ab Apostolis, vt refertur Actuum 6. & hoc refert etiam de mente Diui Petri. S. Clemens in epist. ad Beatum Iacobum iam citata. Habetur etiā hoc ipsum in cap. si quis. 36. distinct. & in cap. omnem. 38. distinct. Diuus etiam Gregor. lib. 2. epistolarum, epistola 39. vbi dicit, episcopi est de prædicationis ministerio semper cogitare. Vide multa quæ dicit Diuus Bernardus lib. 4. de consideratione ad Eugenium. Sed contra arguis. Sequitur quod nullus potest eligi qui non sciat prædicare & docere legem Dei, ac subinde nullus Iurisperitus potest eligi in episcopum, postquam ille nō potest exercere præcipuum munus prælati? Respōdetur , quod nullus potest eligi qui non sciat sufficienter docere legem Christi: prout communiter fideles exquirunt & qui etiam nō possit reddere rationem eius quæ in nobis est fidei, vt inquit Paulus: siue hoc sciat ex professione Theologus, siue Iurisperitus aut vero alia via: & hoc efficaciter probat argumentum factum. Qua etiam ratio ne dum consecratur Episcopus exigitur ab illo vt iuret se vtrunque testamentum scire, quod autem sciat quæstiones quæ in Theologia versantur, id non requiritur per se licet aliquando necessarium iudicabitur & semper vtile erit. Adhuc tamen instas. Nam sequitur saltim quòd prælatus nũquam docens aut præ dicans populo, peccaret mortaliter nō exercens id ad quod præcipuè tenetur: & ita dā narẽtur omnes episcopi Iurisperiti & Theologi qui non prædicant. Respondetur negando sequelā : sat fuerit quod habitualiter sit sufficiẽs & paratus animo docere legem si opus fuerit: communiter vero melius est si hoc cōmittat sibi auxiliaribus, qui valent exercere sapientius hoc munus. Secunda conclusio. Aliquādo tamen poterit præferri Iurisperitus, vt quando multa & grauia imminerent negotia & plures alioquin essent ministri Euangelij: aut quando eligendus esset peritissimus in iure, & ijs forte de causis honestabantur electiones & distributiones quibus paucis ante annis designabantur vt plurimum Canonistæ in Episcopos: quanuis excessus ipse, si quis forte irrepserat, prudenter nunc & iustè frænatur, dũ eligũtur Theologi. Hæc quæ dicta sunt de distributione episcopatuũ , dicenda sunt ꝓportionabiliter de alijs officijs quibus potissimum incumbit aliqualiter pascere gregem, vt parochi, aut vero illi qui causas fidei exercent & iudicant: quanuis iam merito propter innumera negotia & lites emergentes debeamus laudare cōsuetudinem eligendi Iurisperitos ad fidei tribunalia, eo vel maximè quòd semper sibi peritiores Theologos associant. Ex his sequitur, quod in examine beneficiorũ non peccat, qui cæteris paribus Theologũ acceptat: imo hoc facere tenetur. Addiderim etiam quòd Theologus eligatur: quanuis Iurisperitus sit aliquantulum doctior in suo iure: quia plus iuuat ad cōfessiones audiendas & conscientias sedandas aliquanta Theologia, quam maior Iurisperitia, eo vel maximè quod Theologus scit se scire aut scit se ignorare, & ideo accuratius & melius disquirit veritatem. Ad primum argumentum respondetur, ꝙ in eligendo pontifice, non ita attenditur scientia quam virtus & discretio: quia in ordine ad finẽ sciẽtiæ , habet ministros in omni facultate peritissimos, & ex alia parte non decet eius autoritatem vt immediatè & per se ipsum doceat populum. Cæterum quia primus est & caput morale tenetur habere virtutẽ & prudentiam ad alios gubernādos . Ad secundum respondetur negando antecedens. Si per gubernare intelligas lites componere. Si autem intelligas præstare omnia illa quæ necessaria sunt ad vitam spiritualem, concedo illud. Veruntamen in his primum locum tenet doctrina post virtutẽ , postmodum vero gubernatio in causis spiritualibus. Quo ordine id explicuit Christus Matth. 5. dicens prælatis, primo ꝙ futuri essent sal, quod respondet virtuti. Deinde lux: quæ respōdet doctrinæ. Et tertio ciuitas: quæ respondet autoritati & iurisdictioni, & Diuus Paulus, dicens Actuum. 20. "Posuit vos regere Ecclesiā " &c. statim subdit. "Scio quod intrabũt post discessionem meā lupi rapaces in vos." Quasi diceret. In hoc primo posuit vos regere Ecclesiam Dei vt fidem defendatis. Ad tertium respondetur negando maiorem. Imo iudicialis potestas secundaria est. Quare episcopi pastores & patres dicũtur , nō iudices. Illud autem, tibi dabo claues &c. potius est pro nobis, nam iuxta cōmunem sententiam interpretum intelligitur locus ille primo de claue scientiæ, deinde de claue potentiæ. Quare notant quod in plurali dixit: tibi dabo claues. Imo etiam si ibi tantum loquatur de autoritate iurisdictionis nihil contra nos: quia primo dixit, super hanc petram ædificabo Ecclesiam: quòd communiter interpretantur de autoritate Pontificis & de cognitione fidei & legis euangelicæ. Ad quartum respondetur, quòd eodem argumento probares episcopum magis debere esse liberalem aut misericordem, quia frequentiores casus occurrũt in quibus vtendum est liberalitate aut pietate quam scientia. Respondetur ergo, quod necessitas scientiæ non sumitur ex frequentia occasionum: sed ex natura officij, quod primo doctrinā exigit. Imo vero tenetur episcopus multoties se abstinere à negotijs huiusmodi vt con templationi & doctrinę se tradat: cōmittendo administrationem causarum sibi inferioribus. Et istis conuenit illud quod dictũ est Moysi Exod. 18. "Esto tu populo in his quæ ad Deum sunt vt referas quæ dicuntur ad eum, ostendasq́ue illis cæremonias & ritum & viam per quam ingredi debeant: prouide autem viros timentes Deum & cōstitue eos iudices." ¶ Ad vltimum respondetur, ꝙ præ dicantium multitudo non tollit aut minuit obligationem prælati qui ex officio hoc ipsum munus tenetur præstare saltem quoad sufficientiam, qualiter intelligitur illud. 1. ad Timoth. 3. oportet episcopum doctorem esse, idest habere sufficientiam doctrinę . Vide de his interpretes. 22. quæst. 2. super art. 8. Concil. Triden. Sess. 7. cap. 1. de reformatione. & Sess. 22. cap. 2. Gratia. dist. 23. 24. & 38. Vbi hæc eadem requirit in episcopo. DVbium tertium. Vtrum distribuẽtes peccent mortaliter non eligendo digniorẽ . Pro parte negatiua arguitur primo. Nam D. Paul. 1. ad Timoth. 3. & ad Titũ . 1. Ponens conditiones eligendi, non loquitur comparatiuè sed absolutè dicit illum debere esse virum probum & doctorem &c. Ergo distributores hoc solum tenent considerare & non requiritur ꝙ digniorem eligant. Confirmatur, quia eligentes dignũ tribuũt Ecclesiæ ministrum congruentem, ergo faciunt opus bonum, ac subinde non peccant mortaliter non eligentes digniorem. Secundo, eligendo dignum fit satis intentioni Ecclesiæ, ergo non tenetur eligere digniorem. Antecedens probatur, quia Ecclesia solum requirit per se idoneos ministros. 1. Corinth. 4. "hic iam quæritur inter dispensatores vt fidelis quis inueniatur." Non dicit fidelior, & illud etiā , qui idoneos ministros nos fecit noui Testamẽti . Item illud: sic nos existimet homo vt ministros Christi & dispensatores ministeriorum Dei, ergo solum requiritur quod eligantur idonei ministri. Confirmatur primo. Si dominus præcipiat œconomo, vt aliqua bona distribuat pauperibus, non tenetur sub mortali quærere magis egenos, ergo nec distributor bonorum spiritualium cui præcipitur, vt eligat ministros dignos, non tenetur quærere nec eligere digniores. Confirmatur secundo. Nam si eligatur dignior ipse dignior satisfacit suæ obligationi præstādo illud munus quod valeret exercere minister dignus, ergo ipse distributor solum tenetur eligere dignum. Consequentia inde patet, quia qui eliguntur solum tenentur præstare dignum officium, ergo & distributor solum tenetur de hoc ipso prouidere: quod facit sufficienter eligendo dignum. Antecedens vero probatur, quia ille dignior non tenetur sub mortali exercere meliora opera quæ potest, ergo satis est si digne operetur. Tertiò. Ista officia tantum habent oneris quantum honoris. Ergo non pecco mortaliter si ab illis excipiam digniores. Imo æ quũ videtur quod isti digniores non ijs officijs grauentur. Quartò. Sequitur, quod illæ leges quæ præcipiunt ministrum fore eligendum de gremio solũ vnius Ecclesiæ aut oppidi essent iniquæ: consequens est contra communem vsum approbatum à summis Pontificibus, ergo. Sequela patet quia sæpe in tali Ecclesia aut oppido nō est minister dignus, aut vero extra ipsam digniores reperiũtur . Quintò. Sequeretur quod electores & distributores tenerentur magna cura digniores requirere. Consequens est falsum & contra consuetudinem episcoporũ , ergo & antecedens. Confirmatur, quia eo ipso quod præceptum est de non eligendo indigno prætermisso digno: tenentur electores maxima cura inquirere an iste sit indignus, ergo à simili si præceptum est de eligendo digniore magna diligẽtia erit adhibenda sub eodem præcepto. Sextò. Sequeretur quod etiā officia quæ distribuuntur apud religiosos & in alijs cō munitatibus , necessario sint distribuenda dignioribus? Consequens est falsum, ergo. Sequela patet, quia illa officia & spiritualia sunt & honorifica. Minor probatur, quia cō muniter ista officia distribuuntur à Prælato pro suo marte & ad nutum, & etiā quia subditi eligunt quem maluerint. Septimò, confirmator non peccat mortaliter in confirmando minus digno, vt patet ex vsu approbato à viris sapientibus & timoratis, ergo nec elector tenetur eligere di gniorem. Cōfirmatur , quia resignatores beneficiorum spiritualium non resignant digniori sed sibi amico aut consanguineo, & tamen nullus propter hanc causam damnat illos ad mortale, ergo id ipsum dicendum erit de præcipuis electoribus. Non enim est maior ratio quare reperiatur acceptio personarum in distributione, quam in resignatione aut confirmatione. Octauò. Sequeretur quod teneantur reges sub mortali promouere episcopum ab vna Ecclesia ad aliam pinguiorem, quando constat, quod dignior est alijs qui nouiter eligendi sunt, consequens est falsum, ergo. Sequela patet, quia ex eo quod iste deputetur huic Ecclesiæ nō fit impotẽs , nec amittit ius vlterioris promotionis ad maius præ mium, ergo distributor tenetur &c. Minor probatur, quia in Hispania est consuetudo maximè nunc temporis non promouendi huiusmodi episcopos, & hæc cōsuetudo approbata est à viris sapientibus huius regni. Tandem arguitur. Ex ca. monasterium. 16. q. 7. vbi habetur, quod si quis monasterium aut oratorium instituerit, licitè potest quem maluerit presbyterum deputare in tale officium, dummodo hoc fiat de licentia episcopi. Et qui eligitur non sit malus, ergo satis fuerit ad electionem iustam, non eligere indignum. In hoc dubio est opinio quorundam Iuristarum, qui dicunt non esse peccatũ mortale, si eligatur dignus prætermisso digniore. Ita tenet glossa super cap. licet. 8. quæst. 1. & super cap. tertium, de iure patronatus. Et super capit. 2. de officio custodis. & autores huius sententiæ referuntur à Couar. in relectione super regula peccatum, parte. 2. nu. 3. Et etiam refertur Caietanus in hanc sententiam Ientaculo vltimo. quæst. 4. PRO decisione nota primo, ꝙ in præ senti loquimur solum in foro conscientiæ: nam in foro iudiciali certum est, quod si eligatur solùm dignus electio tenebit: nec potest irritari, quod docet Diuus Thomas hic ad tertium: quamuis multi Iuristarum oppositum doceant: impugnantur tamen efficaciter ratione Diui Thomæ: quia aliâs nulla esset electio firma in foro iudiciali de qua non insurgerent innumeræ lites. Et ra tio ista magnificatur à Couarru. & à Iuristis qui consentiunt cum Diuo Thoma, & est fere communis in schola illorum. Secundò nota, quod in officijs ecclesiasticis sunt duo cōsideranda . Primũ est onus & labor ipsorum officiorum. Et secundum, honor & dignitas eorundem. Et ista duo sic connexa sunt, vt primum sit præcipuum & quod maximè attenditur tam ab eligentibus quàm ab electis. Quod iuxta communem interpretationem intelligitur. 1. ad Timoth. 3. cum dicit Apostolus, "Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat, id est officium operosum & maximi oneris." Secundum autem, scilicet honor, consequẽ ter se habet: sic tamen, quòd postquam coniuncta considerantur: vtrunque attenditur necessariò à distributore. Sit prima conclusio. Non eligere digniorem potest esse solùm veniale propter imperfectionem actus aut ex paruitate materiæ: quod in omnibus alijs peccatis mortalibus ex genere contingit. Et etiam aliquando propter paruitatem excessus ipsius dignioris ad dignum. Ratio huius conclusionis est, quia quando modicus excessus interuenit minima iniuria fit digniori nō electo. Ex quo sequitur, quod vterq́ue absolutè censeatur habere ius ad tale beneficiũ : quia quasi æquè dignus reputatur vterq́ue, siquidem in minimo excedit alter & parum pro nihilo reputatur: & hoc necessarium est dicere, tenendo nostram conclusionem: qnia impossibile est, ꝙ in tali casu solus dignior habeat ius ad beneficium, & quod non peccet mortaliter distributor in conferendo beneficiũ alteri. Et hoc est verum loquendo de distributore absolutè: nam si electores astringantur iuramento se electuros digniorem: absque dubio peccant mortaliter: si talem digniorem non eligant, quātumcunq; in minimo excedat. Ratio huius est: quia iuramentum illud obligat sub mortali secũ dùm rigorem promissionis. Ex quo sequitur, quod scholares peccent mortaliter, si cognoscẽtes aliquem digniorem, quantumcunque excessus sit minimus: si nihilominus non præstent suffragium illi ad cathedram obtinendam: quia iurant se electuros digniorem. Secunda cōclusio . Eligere dignum præ termisso digniore est peccatum mortale ex genere suo. Probatur hoc primo in Concilio Basiliensi in Sessione 12. decreto de electionibus episcoporum & prælatorum: vbi refertur iuramentum quo ipsi electores astringuntur ad eligendum illum quem cognouerit vtiliorem esse Ecclesiæ. Et concilio Trident. Sessione 24. capit. 1. vbi diffinitur mortaliter peccare electores: nisi eligant illos quos reputant digniores. & capit. 18. præcipitur quod Episcopus ex nominatis ab examinatoribus tanquam dignis, exquirat ipse digniorem & illum eligat. & in capit. vnico, vt ecclesiastica beneficia sine diminutione conferantur digniori. Innocentius Tertius grauiter reprehẽdit quendam episcopum, eo quod non elegerit digniorem. Idem ex Diuo Leone in capit. Metropolitano, distinct. 63. & in capit. Moyses. 8. quæstione. 1. & Diuus Augustinus multa dicit in epist. 29. & refertur à glossa super capit. 2. Iacobi. Diuus Thomas 2. 2. quæstione 185. artic. 3. & quodlibeto. 4. art. 15. & quodlibeto. 6. artic. 9. & quodlibeto. 8. artic. 6. & est cōmunis sententia Theologorum quos refert Soto vbi supra cōclusione . 9. & etiam Iuristarum quos refert Couarruuias vbi supra. ¶ Ratione probatur secundo, quia præ termittere digniorem sine causa debita, acceptio est personarum, ergo est peccatum mortale ex genere suo. Antecedens patet, quia beneficia dignitates sunt & honores in bonum Ecclesiæ & etiam in bonum ipsius electi ordinata, ergo distribuere ista sine debita causa & ordine erit peccatum mortale. Præterea, quia distributores & electores non habent dominium beneficiorum: sed tantum sunt dispensatores, ergo tenentur distribuere iuxta voluntatem Dei, qui semper intendit meliora. Et confirmatur. Quia si Ecclesia haberet actu ministrum digniorem: peccaret mortaliter qui illum ministrum impediret ab executione sui muneris, ergo etiam peccat mortaliter distributor & elector qui illum ministrum non eligit. Tandem colligitur hæc veritas ex electionibus à Deo factis in veteri Testamento: vbi semper elegit meliores. Patet in Moyse, qui electus est à domino dux & pastor vniuersi populi, & ille laudatur præ omnibus alijs Numer. 12. vbi dicitur quod erat vir mitissimus super omnes homines qui morabantur in terra. Similiter Saul eligitur à Deo in Regem & de illo habetur 1. Regum. 8. quod erat electus & bonus. & non erat vir de filijs Israel melior illo. & 1. Regum. 18. de electione Dauid, hoc ipsum patet, de quo dicitur Deum inuenisse virum iuxta cor suum. Et in nouo Testamento Christus elegit meliorem in Pōtificem , & ad hoc innuendum dixit Petro ter Ioannis vltimo, "Diligis me plus ijs", quasi id necessarium supponens, ergo & alij distributores & electores tenentur meliores eligere. Ad hoc propositum Concilium Tridentinum supra capit. 18. Præcepit vt solus episcopus digniorem examinaret: vt videlicet digniorem eligeret. Tertia conclusio. Contingere potest, vt sit iustum imo aliquando necessarium eligere minus dignum, relicto digniore, qui etiam intendit tale beneficium. Verbi gratia, vacant simul duo beneficia: alterum simplex & pingue: alterum verò parochiale & tenue: & non sunt nisi duo oppositores: in isto casu non debet eligi dignior in beneficium magis pingue. Ratio huius est, quia tunc expedit bono communi ipsius Ecclesiæ vt qui dignior est, præficiatur beneficio parochiali cui annexa est cura animarum. Ex quo sequitur primo, quàm dissonum est quod in diœcesibus sint beneficia simplicia pinguiora curatis: nam tunc vel minus dignus debet habere curam animarum vel magis digni debent esse minus stipendiati. Secundò. Sequitur, quòd eligere minus dignum relicto digniore non est intrinsecè malum: quia potest honestari ex circunstantijs superuenientibus. Tertiò. Sequitur, quod maior dignitas etiam si sit notabilis non semper præstat ius ad obtinẽdum beneficium hic & nunc, sed quandoq́ue potest de facto illud tollere. Itaq́; bene dicimus in casu posito: ꝙ iste dignior non comparat sibi beneficium nec habet ius ad illud hic & nunc quia dignior est. Fundamentum omnium istorum est: quia dignitas & maior dignitas non sem per considerantur absolutè sed aliquando comparatiuè, & hæc comparatio debet fieri non solum inter personas aut officia vel beneficia: sed potissimum in ordine ad finem, qui intenditur hic & nunc. Et ne videantur ista singularia: ponuntur alia exempla in quibus hoc necesse est dicere. Verbi gratia. Si maior pars eligentium firmiter decreuit eligere minus dignum ita vt moraliter sit euidens quod talis euadet electus: minor pars illius communitatis poterit se conformare cum maiori eligendo minus dignum. Probatur, quia in isto casu impossibile est eligere digniorem: ergo isti non tenentur illum eligere. Secundò. Quia bonum est communitatis vt electiones pacifice fiant ex quo sequitur, quod elector consequatur bonum commune quod maximè intendere debet: & electus animo æquiori gubernabit communitatem, quam si à paucioribus eligeretur, ergo iste talis poterit eligere minus dignum: imo vero est casus in quo non solum potest iustè eligere minus dignum, sed quod etiam teneatur. Verbi gratia, Si sunt tres oppositores alter dignus, secundus dignior, tertius dignissimus & si ego præsto suffragium dignissimo & non adiuuo volentes eligere digniorem euadet electus minus dignus, tunc teneor prætermittere dignissimum, & eligere saltim digniorem. Probatur, quia ego teneor eligere digniorem possibilem hic & nunc: sed ille medius hic & nunc est dignior qui potest eligi: ergo illum teneor eligere. Et confirmatur. Nam alias eligeretur minus dignus mea culpa, ergo teneor eligere digniorem illum medium. Antecedens patet, quia ego possem impedire electionem minus digni & teneor, quia elector sumet: id facere possum, ergo &c. ¶ Sed contra doctrinam prędictam sunt tria argumenta. Primo, nam sequeretur, quod in aliquo casu liceret eligere indignum simpliciter. Vt si v. g. maior pars eligentium infallibiliter eliget talem indignum, potero me conformare cum maiori parte propter bonum communitatis & pacis. Secundo. Qui in prædicto casu eligunt dignum prętermisso digniore peccant mor taliter, vt manifestum est, ergo ego non possum me conformare cum illa maiore parte quæ deserit digniorem. Probatur consequentia, quia alias cooperor peccato illorum ac subinde pecco in id ipsum. Tertiò. Ego teneor in his electionibus deferre honorẽ digniori quoquo modo possum, ergo teneor isti digniori suffragium præstare: quanuis à maiori parte deseratur. Nihilominus respondetur ad primum negando sequelam: quia eligere indignum, est intrinsecè malum: & ideo electores & cooperatores peccant mortaliter in tali electione. Idem dicendum est de iudicibus & consulibus atque rectoribus populi: quod quanuis maior pars velit proferre sententiam, iniustam quidem in re, aut verò aliquid decernere in damnum communitatis, non potest iste se conformare cum maiore parte iudicum. Ad secundum respondetur, quòd formaliter iste non consentit actui & peccato aliorum: sed coactus à maiori parte & quasi ex necessitate materiæ conformat se cum maiore parte propter bonum finem, scilicet, propter pacem communitatis, quam potissimum intendit: vnde iste non est cooperator illius iniustæ distributionis. Si autem arguas: quòd iste talis voluntariè eligit minus dignum: quia evercet voluntariè actum eundem, quem præstant iniqui electores, ergo peccat. Propter hoc argumentum Ioannes de Medina tractatu de rebus restituendis, quæ stione. 7. tenet contra nostram sententiam. Nihilominus tamen nos respondemus, ꝙ iste elector non directè intendit inæqualitatem neque eam assumit vt medium ad pacem communitatis seruandam: sed iudicans prudenter esse impossibile, quòd talis indignus non euadat electus, intendit euitare iniustam electionem, quæ secundum se est mala. ¶ Secundò respondetur, quòd ille minus dignus in casu posito simpliciter est dignus. Eligere autem dignum non est malum secundum se: nisi adfuerit dignior qui possit eligi, & quia in illo casu nullus est de facto dignior qui possit eligi supposita determinatione maioris partis eligentis minus dignum, consequenter iste talis, qui se conformat cum hac maiori parte eligenti, non peccat: sed prudenter facit. Ad tertium communiter dicitur, quod honor annexus ecclesiastico beneficio non ordinatur proximè & per se in bonum peculiaris personæ eligendæ, sed in bonum ecclesiæ & communitatis. Quare si bonum Ecclesiæ aut communitatis sequatur ex tali electione, tenebitur elector suum præstare suffragium illi personæ: non autem si bonum illud solum cedat in bonum particulare. Ego tamen aliter existimo, quòd quanuis bonum & honor quæ interueniunt in beneficio ecclesiastico, primò & per se respiciant bonum commune: tamen consequenter respiciunt eligendum, quare multoties tenebitur elector præstare suum suffragium digniori, quanuis non euadat electus. Verbi gratia, in electione cathedrarum, vbi multum interest honori & vtilitati dignioris, quod plura habeat suffragia: quanuis non obtineat cathedram. Similiter aliquando erit eadem obligatio in electionibus præbendarum, quæ ad vota capituli distribuuntur. Igitur ad argumentum respondetur, quòd quotiescunque non imminet maius bonum cui elector consulere debet: tenetur suffragium præstare dignioribus: vt qui immeritò ab alijs reijciuntur: aliqua saltim pro se agnoscant suffragia. Resolutoriè ergo dicimus quod eligere dignum prætermisso digniore, est malum intrinsecè, quando fit propter indebitam causam. Si verò non eligatur qui est aliâs dignior, propter causam rationabilem, tunc non est vitiosa electio, imo nec formaliter prætermittitur dignior: quia in illo casu non est eligibilis, nec tenetur elector talem digniorem eligere: imò interdum peccaret suffragando. Ad argumenta in principio facta respondetur. Ad primum respondent quidam, ꝙ Diuus Paulus ibi solum considerat onus & laborem beneficiorum, ac subinde non facit comparationem: quia in ordine ad laborem impertinens est maior vel minor dignitas. Explicatio est Caietani in Ientaculo vltimo citato, quam colligit ex primis verbis Pauli cùm dicit, bonum opus deside rat. Sed mihi non placet hæc intelligentia, quia Diuus Paulus ibi constituit absolutè conditiones quæ dignificant episcopum: & huiusmodi indifferenter necessariæ sunt ad beneficia siue secundum quod onus, siue secundum quod honores sunt. Itaq́ue illæ conditiones necessariæ sunt qualitercunque episcopus consideretur. Alij dicunt, quod Diuus Paulus eas apposuit conditiones episcoporum, quæ solùm possunt reperiri moraliter loquendo in viris dignissimis, ac subinde de dignioribus, imo de dignissimis loquutus est. Sed neque ista explicatio placet, nam ibi ponuntur conditiones, quæ in omnibus Episcopis & electionibus eorum considerandæ sunt. Vnde & Theologi, ex isto loco Diui Pauli non tantum colligunt conditiones pro dignissimis, sed etiam pro dignis & dignioribus. Respondetur ergo ad argumentum negando consequentiam. Nam illud est argumentum negatiuum, qua propter inefficax est. Nihil enim valet consequentia, Diuus Paulus ibi non loquitur comparatiuè, ergo & electio non facienda est comparatiuè. Sit ergo satis, si ex concilijs, & ex doctrina Sanctorum & ratione naturali sit comparatio facienda in talibus distributionibus. Ad confirmationem respōdetur negando, quòd ille qui in præsentia dignioris eligit dignum, faciat bonum opus imo peccat: quia impedit ne Ecclesia consequatur digniorem ministrum. Quare licet absolutè loquendo eligere dignum bonum sonat: nihilominus tamen, eligere illum relicto digniore, sonat malum. Exemplum huius est. Succurrere extremè indigenti extraneo, bonum sonat: veruntamen, si ex hoc quòd illi subuenias, omittis prouidere necessitati parentis vel consanguinei extremè indigentium, peccatum est. De quo supra quæstione 26. artic. 8. & quæst. 31. arti. 3. dictum est à nobis. Ad secundum nego, quod Ecclesia non semper requirat meliores ministros ab electoribus, quia illa semper intendit crescere: & hoc maximè fit, crescente dignitate ministrantium. Iuxta illud, ad Ephesios. 2. " In quo omnis ædificatio constructa crescit in templum Sanctum in domino: in quo & vos ædificamini inhabitaculum Dei." Ad primam confirmationem respondetur, quod si dominus præciperet œconomo, vt distribueret bona sua pauperioribus: peccaret mortaliter, si solum distribuat pauperibus qualitercunque indigentibus. Ita etiam quia dominus, vt patet ex dictis, habet eam voluntatem vt electores requirant & examinent magis dignos, non satisfaciunt electores, dignioribus omissis, eligendo dignos. Ad secundā confirmationem. Respondetur, negando quod satisfaciat dignior per opera & officia mediocria: sed tenetur pro virili laborare in officio sibi iniuncto: ita vt quemadmodum alios excedit dignitate, & propterea electus est: ita etiam opera excellentiora tenetur exhibere. Et hoc colligitur Matthæi 25. & Lucæ 12. vbi pater familias plus exquisiuit ab illis qui plura talenta acceperunt. & Lucæ 19. vbi habetur, seruus qui cognouit voluntatem domini & non se præparauit, vapulabit multis &c. & subdit. Omni autem cui multum datum est & multum exigetur ab eo. Ex quo sequitur, quod dignior teneatur multa opera præstare, quæ non tenetur de facto minus dignus. V. g. Si dignior valeat reuincere publicum hæreticum, tenebitur sub mortali prædicare aut disputare: & tamen minus dignus excusabitur ab huiusmodi opere, quia propter diminutam eius sciẽ tiam , prudenter dubitat de fœlici exitu illius disputationis. Nota tamen, quòd non tenetur sub mortali, qui dignior est, semper & omnia opera exercere meliora, quàm dignus: sed in casibus, vbi ratio id postulauerit, quod non potest certa regula comprehendi: sed prudentia opus est. Ad tertium respondetur, quod ista officia plus habent laboris quàm honoris: imo per se primò instituta sunt & donantur vt onera, nō verò vt munera vel præmia. Quare si attendamus id quod per se primò beneficiũ habet, nulla fieret iniuria digniori præ termisso: quia propriè non dicitur quis habere ius ad laborem, vnde nec propriè iniustum patitur hac ex parte si præcisè consideretur. Et in hoc sensu Caieta. vbi supra. di xit, non peccare mortaliter qui prætermittit digniorem. Et eius sententia in isto sensu communiter acceptatur à magistris nostris. Cæterum si consideretur id quod secundariò habẽt beneficia, peccatum mortale erit, non distribuere dignioribus. Ad quartum respondetur, quod Ioannes Maior in. 4. distin. 24. quæst. 8. & 9. tenet, huiusmodi leges quæ determinant electiones ad certum locum aut Ecclesiam, non esse iustas nec ferendas. Et præter argumentum factum, confirmat suam sententiam ex cap. ad decorem de institutionibus. vbi Innocentius Tertius, reprehendit Patriarcham Hierosolymitanum, eo quod omnia beneficia Ecclesiæ Constantinopolitanę distribueret Venetis: & ideo præcipit vt in ecclesijs illis eligantur & præficiantur literati & magis idonei vndecunque originem duxerint: & adducit illud quod habetur Actuum 10. nā in omni gente, qui facit iustitiam acceptus est illi. Nihilominus sententia opposita communis est: quam docet Diuus Thomas hic ad quartum. & videndus est Soto vbi supra ante decimam conclusionem. & Couarru. & ratio Diui Thom. hoc conuincit, quia regulariter loquendo electi de gremio Ecclesiæ magis diligunt illam magisq́ue resident: & hoc adeò verum est, vt oppositum non sine temeritate dicatur: & ita istæ leges consuetudine à tempore nascentis Ecclesiæ, & Decretis Pontificum approbatæ sunt. Colligitur hæc veritas Deuterono. 17. "Non poteris eligere alterius gentis hominem in Regem & qui non sit frater tuus." Vide Diuum Hieronymũ super illud Oseæ 2. "Dabo eis vinitores ex eodem loco." Vbi per vinitores intelliguntur Apostoli. Et eadem ratione communiter Sancti dicunt, quòd Christus elegerit ex sibi consanguineis, & notis in Apostolos. Quare ad argumentum factum respondetur, quod nunquam licebit eligere indignum, etiam si huiusmodi leges existant, quæ determinant eligendos ad certum locum. Quòd si non fuerint digni in tali loco vel ecclesia, suspendatur electio, vel saltim de licentia Episcopi aut Pontificis, si opus fuerit, eligatur pro ea vice extra gremium qui dignus habea tur. Nec inconuenit ad æquitatem istarum legum, quòd alij extra ecclesiam illam digniores existant: nam propter rationes supra dictas digniores reputantur, qui sunt intra gremium ecclesiæ eiusdem, licet non abundent scientia & industria: quia hoc cō pensant dilectione & residentia, quibus maximè ecclesia solet augeri. Ad caput illud Innocen. respondetur, ꝙ ideo reprehenditur Patriarcha ille, quia cũ illic non essent huiusmodi leges, dispensabat beneficia solùm Venetis, omittendo digniores Constantinopolitanos, & etiā quia pollicitus fuerat se hoc facturum quando electus est, vt patet ex verbis extremis illius capitis. Veruntamen circa huiusmodi leges nota primò, quòd non debent condi frequenter. Aliàs cōmunia beneficia, quasi ad ius hæreditarium reducerentur & desidiosi efficerentur eligendi: eo quod iam esset lege firmatum, qui deberent eligi in hac vel in illa ecclesia. Secundò nota, quòd rationes D. Thomę sufficienter honestant huiusmodi leges absolutè loquendo: nihilominus tamen aliæ causæ particulares exquirendæ sunt à confirmatoribus istarum legum, vt iustè & prudenter ferantur: alioquin esset iustum pro omnibus ecclesijs & populis eas dare leges: siquidẽ omnes possent dicere, eligo meos quia magis diligunt suam ecclesiam, magisq́ue resident. Causæ ergo quæ particulariter requirendæ sunt, tales debent esse, videlicet, quòd in ecclesia abundent sapientes, aut quòd experientia compertum sit, quod extranei in tali ecclesia vel oppido solùm curant expilare subditos, vel quod ex talibus legibus excitentur de facto ad studia colenda naturales: qui aliàs desides existerent, & ignari. Possemus disputare in præsenti, An sicut leges de eligendo solum de gremio huius ecclesiæ iustæ sint: ita etiam licitè & sine vitio acceptionis personarum possint esse leges de non eligendo de ista ecclesia, aut de conuentu illo, vel intra tale tempus, vt post quadriennium transactum: qualiter solent esse apud religiosos: & idem dubium est de alternatiuis. Respōdetur nihilominus breuiter, quòd istæ leges possunt honestari ex fine superueniente, maximè propter bonum pacis. Verumtamen rarò concedendæ sunt: quia bonum pacis & virtutis commodius seruatur, & consequitur eligendo digniores quoscunque, & à quocunque loco existant. Et quidem multi ambitio si lites fingunt aut excitant, vt in eas leges superiores inducant & sibi arripiant ex lege alternāte : quod alioquin indigni aut minus digni non consequerentur. Quod maximè aduertant legislatores præsertim in officijs supremis, ad quæ digne suscipienda vix potest vnus aut alter inueniri. Ad quintum argumentum respondetur concedendo, quòd electores tenentur exquirere digniores: verumtamen hoc moraliter fieri debet, vt pro beneficijs maioribus, qualia sunt Episcopatus, Abbatiæ, & præbendæ cathedralium ecclesiarum, requirantur vniuersitates, collegia & conuentus. Verumtamen in alijs beneficijs minoribus sat fuerit, si ex oppositoribus qui occurrunt eligat distributor digniorẽ , quanuis si fuerit inopia concurrentium aut specialis necessitas ecclesiæ vel monasterij, tenebitur elector inquirere ministrum dignũ & digniorem. Ad sextum respondetur, concedendo sequelam: & oppositum est plusquam temerarium: quia religio est spiritualis quæ dam respublica in qua necessaria sunt ista officia & beneficia ad sui conseruationem, ergo distribuenda sunt dignioribus secundùm leges iustitiæ. Probatur consequentia à paritate rationis, sicut in distributionibus officiorum quæ fiunt in ecclesia. Verũ tamen distinguenda sunt duo genera officiorum in religionibus. Nam quædam simul officia & beneficia sunt, vt Prælatiæ, Prioratus, & officium lectoris. Et huiusmodi absque dubio secundùm leges iustitiæ distribuenda sunt. Alia vero officia sunt, quæ dicuntur amobilia ad nutum, vt Supprioratus, Vicariæ, &c. Et huiusmodi non exigunt rigorem iustitiæ distributiuæ: quia potius assumuntur tales personæ in coadiutores prælati, quàm in officium aut beneficium spirituale. Vnde prælatus potest quem maluerit sibi asso ciare, dummodo non sit infestus & damnosus communitati. Ad septimum respondetur, quòd confirmatores possunt & debent confirmare electionem factam de digno, etiam vbi dignior prætermissus est. Ratio huius est primò, quia iste dignus magis gratus est electoribus, & ideo moraliter loquendo magis vtilis erit vnitati & paci ipsius communitatis: quare talis electus vestitus ijs circunstantijs hic & nunc dignior censetur vt in plurimum. Præterea, quia confirmator est quasi iudex superior, qui secũdùm scientiam publicam cognouit illum fuisse approbatum à capitulo, ergo quanuis scientia priuata cognouerit prætermissum fuisse digniorem: tenetur confirmare dignum electum. Probatur consequentia exemplo Iudicis secularis, qui tenetur iudicare secundùm allegata & probata: non autem secundùm scientiam particularem. Hæc maxime verum habent quando confirmator subditur alteri superiori ad quem possunt appellare electores, si electio non confirmetur: quia tunc occurrere debet, & tenetur litibus insurgentibus. Præterea. Verum habet quando solum est vnicus confirmandus, nam si offerantur plures confirmandi, confirmator tenetur digniorem designare: quia tunc non solum est confirmator, sed etiam habet vices eligentis. Ad argumentum ergo respondetur, negando paritatem rationis: quia confirmator non cooperatur actui eligentium, nec verè eligit aut distribuit: quare non tenetur ad regulas eligentium aut iustitiæ distributiuæ: sed solum est quasi superintendens supponens distributionem iam factā ab electoribus: quanuis incompletè. Et hæc doctrina approbata est à communi vsu sapientium, qui non audent cassare electiones quæ fiunt de digno prætermisso digniore. Ad octauum respondetur, quòd si attendamus naturam episcopatus, isti ascensus damnandi sunt: sicut damnatur ascensus ad secundas nuptias, viuente priori vxore. Quare Diuus Paulus 1. ad Timotheum 3. volens explicare indissolubilitatem episcopi à sua ecclesia, dixit: "episcopum de bere esse vnius vxoris virum." Verum tamen iam supposita conditione status hominum, liciti sunt & quandoque approbantur isti ascensus, vt honor excitet, quos charitas deberet impellere. Occasione vltimi argumenti. DVbitatur quartò, Vtrùm qui habent distribuere beneficia iure patronatus, teneantur semper præsentare digniorem. Prima opinio quorundam Iuristarum, qui tenent satis esse in omnibus his beneficijs eligere dignum: & fundamentum illorum est dictum cap. monasterium. Alia opinio per oppositum docet, quod omnia ista beneficia distribuenda sunt dignioribus à patrono, & fundamentum eorum est, quod postquam beneficia ista instituta sunt, iam facta sunt bona communia ecclesiæ, ac subinde secundùm regulas iustitiæ distributiuæ dispensanda sunt sicut bona alia communia. Tertia opinio communis est, quòd pro beneficijs simplicibus non tenetur patronus laicus præsentare digniorem: bene tamen pro beneficijs quibus annexa est cura animarum. PRO decisione huius rei sit prima conclusio. Peccat mortaliter patronus qui non designat digniores ad episcopatus obtinendos: vt v. g. si Rex Hispaniæ qui hoc iure gaudet, solum eligeret dignos pro toto regno aut pro Insulanis: peccaret grauiter. Probatur ex Concilio Tridentino Sessione 6. capit. 1. decreto de reformatione. vbi vniuersaliter dicitur, quod eligendi sunt digniores. & in cap. 18. Sessione 24. Insuper in cap. episcoporum. distin. 91. Probatur ratione. Quia iniquum esset in toto regno solum eligere dignos in præsentia digniorum pro eximijs beneficijs, qualia sunt episcopatus, ergo nec Rex potest hoc facere nec Pō tifex concedere. Secunda conclusio. Qui asserunt patronum laicum posse instituere dignum in beneficijs simplicibus: tenentur dicere, quod possit hoc ipsum in beneficijs habentibus curam animarum. Probatur ex cap. monasterium. à quo ipsi colligunt suam sententiam. Nam ibi loquitur Pontifex etiam de instituente monasterium, & concedit illi quod nominet prælatum. Manifestum autem est, quod superiori monasterij annexa est cura animarũ , ergo qua ratione tu colligis ex illo cap. quod pro beneficijs simplicibus liceat patrono eligere dignum: eadem ratione colligitur & pro beneficijs, quibus incumbit cura animarum. Secundò. Quia si Sũmus Pōtifex qui potuit conferre istud ius patrono laico pro beneficijs simplicibus, etiam potuit pro alijs beneficijs, ergo qua ratione vnum dicitur & aliud concedendum est. Antecedens patet. Quia vtrunque beneficium & vtrunq; ius spiritualia sunt & bona communia ecclesiæ: & insuper in eosdem fines possunt ordinari, ergo qui potest concedere vnum, potest & aliud. Nec sufficit dicere, quod beneficia curata quia instituuntur in vtilitatem ecclesiæ & animarum, debent habere ministros digniores: aliàs priuarentur & ecclesia & fideles tanto bono. Nam certè hoc pertinet ad iustitiam commutatiuam (vt infra patebit) in præsenti autem consideramus puram distributiuam. Et confirmatur. Nam voluntariè concedunt isti autores, quòd patronus laicus tenetur eligere digniorem ex his, qui nominati sunt à fundatore beneficij: vt si diceret, volo quod ex meis consanguineis solùm eligatur minister: & hoc ipsum negant in electione eiusdem patroni, quando non speciatim nominauit hos vel illos: etenim qua ratione prior patronus tenetur eligere digniorem ex nominatis: eadem cōcluditur , quod teneatur absolutè digniorem eligere, quando nulla facta est specialis nominatio. Tertia conclusio. Consuetudo præsentantium dignos, etiam prætermissis dignioribus, non est damnanda in praxi sub peccato mortali. Ratio est, quia isti sequuntur opinionem probabilem, imo communiorem. Et colligitur eius probabilitas ex Concilio Tridentino Sessione 24. supra, vbi Cō cilium postquam dixit, patronos ecclesiasticos debere instituere digniores præmisso examine: statim dicit, quòd patroni laici si præsentent dignum, institutio approbetur & valeat. Signum ergo est quòd Conciliũ supponit probabilitatem vtriusque sententiæ pro institutione patroni laici: & illam supponens, vtranque opinionem tanquam verosimilem reliquit, nihil determinans. Sicut fecerat in patronis ecclesiasticis. Potest ergo patronus sequi istam sententiam. Quarta conclusio. Probabilius est, quòd omnes patroni etiam seculares teneantur eligere digniores pro quibusuis beneficijs, siue simplicibus siue curatis. Probatur. Nam Pontifex non concedit patronis laicis, nisi quod ipse poterat iustè facere per se ipsum: sed Pontifex non poterat in præsentia dignioris eligere minus dignum, siue ad simplex siue ad curatum beneficium, ergo neque hoc potest concedere patrono laico. Confirmatur primò. Quia leges iustitiæ distributiuę non magis obligant vnum quā alterum dispensatorem: sed ex natura ipsius iustitiæ & bonorum quæ distribuit nascitur obligatio, ergo si ex lege iustitiæ distributiuæ Pontifex in nullo beneficio potest prætermittere digniorem: nec patronus laicus potest. Confirmatur secundò. Quia patronus est minister ipsius Pontificis, ergo si Summus Pontifex tenetur eligere digniorem, etiam patronus. Probo cōsequentiam . Tum quia vterque tenetur sequi volũtatem veri domini, scilicet Dei: tum etiam quia cũ vterque sit minister: & ipse patronus subordinetur Pontifici: maior debet esse authoritas Pontificis. Cùm ergo ille non possit præ termittere digniorẽ multo minus patronus. Sunt tamen duo argumenta cōtra dicta. Primum est quod desumitur ex prædicto cap. monasterium. vbi expressè conceditur huiusmodi patronis quod eligant ministrũ qui non sit malus. Nec sufficit dicere vt Couar. & Federicus consil. 95. quòd cap. istud. non excusat à culpa, sed solũ concedit, quod electio non sit repellenda à iudice superiori: nam profecto ibi dicitur quod liceat patronis eligere istum dignum, ergo actus electionis licitus est, ac subinde non est contra iustitiam distributiuam. Secundò arguitur. Quia si patroni tenentur eligere digniorem, ergo tenentur per se vel per alios examinare multos in scientia & virtute: quod esset indecorum, vt videlicet patronus laicus & sæpe illiteratus mores & scientiam ecclesiasticorum examinaret: vnde nunquam id factum est: imo nec per missum. Confirmatur. Quia Conciliũ Tridentinum vbi supra, constituit discrimen inter patronos ecclesiasticos & laicos, quod illi debeant examinare & per se eligere meliorem: isti autem quod præsentent nominatum ipsi episcopo, qui idoneum approbet, ergo patroni laici nec tenentur nec debent examinare digniorem, ac subinde nec illum eligere. Impossibile enim est, quod quis moraliter eligat digniorem, nisi præ misso examine. Fateor argumenta ista esse difficilia, & quæ reddunt hanc opinionem satis probabilem, quam qui tenuerint debent dicere primò. Quod Pontifex potest applicare ista bona, quæ aliàs erant communia, personæ particulari cum hac conditione, vt possint eligere quem maluerint dignum. Itaque partim manent communia, partim verò appropriata. Nec hoc videatur impossibile, nam Summus Pontifex de facto tertias decimarum applicuit Regibus Hispaniæ, quanuis illæ essent bona communia ecclesiasticorum, & fructus radicati in iure spirituali. Secundò debet dicere, quòd patronus laicus non est distributor sed dispensator: nec enim idem sunt dispensator & distributor, in quo multi falluntur. Nam dispensator dicitur qui expendit bona, siue per donationem, siue per distributionem, siue alia via: distributor autem, ille dicitur, qui propter debitam causam sequens regulas iustitiæ distributiuæ expendit bona. Vnde dicendum est de Pontifice in concedendo isto iure patronatus, quòd dispensatoris officio fungitur. Ex quo manifestè sequitur, quod nec patronus in dispensatione beneficiorum, nec Pontifex in concessione istius iuris, teneantur sequi regulas iustitiæ distributiuæ. Tertiò debet dicere qui ita censet, quòd patronus licet excommunicetur, si tamen laicus est, non priuatur iure isto præsentandi dignum: & ideo acceptanda erit institutio facta ab ipso excommunicato perinde ac si liber esset: quia istud ius, quanuis sit spirituale, nihilominus tamen titulus illius propter quem conceditur, temporale est, & ideo dicitur ius patronatus laicalis. Verum tamen si habens ius patronatus ecclesiasticum, sit excommunicatus: electio illius est irrita, & est decisio Rotæ. Verum tamen quia fundamenta ista quibus hæc opinio indiget, voluntaria videntur: nam voluntarium est dicere, quod ista bona maneant appropriata & mutent naturam. Item voluntarium est dicere, quod illa quæ subdebantur antea iustitiæ distributiuæ, modo illi non subiaceant: ideo in nostra sententia persistendum est: quia bono communi magis vtilis est. Quare ad primum argumentum respondetur, quòd explicatio Couarruuiæ & Federici accommoda videtur. Et ad replicam respondetur, quòd non solum dicuntur licita, quæ studiosa & bona sunt: sed etiam quæ permittuntur, vel quæ non prohibentur lege. Ita in Scriptura Numero. 20. transire nobis liceat per terram tuam, idest, nobis permittas, est modus loquendi Matthæi. 12. 1. Corinthiorum. 6. & capit. 10. vbi est illud, "Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt," idest, quanuis nullus cibus mihi prohibeatur: non tamen expedit omnes & semper comedere. Ita ergo in illo capite, verbum, licet, idem sonat quod permissum aut quod non prohibendum. Secundò explicatur prædictum capitulum, quòd solum conceditur institutori monasterij eligere prælatum pro prima vice, non vero pro alijs sequentibus. Et hoc quidem honestum est, vt excitentur plures ad erigenda monasteria & beneficia ecclesiæ instituenda: quod maxime bonum est totius ecclesiæ. Ad secundum respondetur, quòd Concilium non explicat qualiter se gerat patronus laicus in institutione ministri: vt locum daret opinionibus probabilibus: quod sæpe faciunt Concilia in his quorum diffinitio non est necessaria bono vniuersali, & vtilitati ecclesiæ. Et huiusmodi reputatur diffinitio de patronis laicis & de electionibus illorum: quia non erat necessaria vtilitati communi, imo ex illa forsitan grauarentur isti patroni quos ecclesia merito priuilegijs amplificat propter eorum pia obsequia. Item etiam, si diffiniret Concilium hoc ipsum de laicis quod dixerat de ecclesiasticis innumeræ lites insurgerent in his præsentationibus. Exemplum est in electionibus episcoporum quæ fiunt à Rege: in quibus vt diximus tenetur instituere digniores, & tamen non tenetur examinare ipsos: sicuti episcopus examinat eos qui ad beneficium concurrunt. DVbitatur quintò; Vtrùm episcopi qui sunt distributores beneficiorum simplicium, teneantur eligere digniores? Communis sententia episcoporum, & etiam vsus tenet, quod liceat eligere dignum. Et ratio huius potest esse: quia huiusmodi beneficia non habent officium annexum ad quod requiratur specialis scientia & industria, ergo non requirunt digniorem secundùm scientiam & industriam. Alia sententia quorundam sapientium, inter quos refertur Magister Mantius quondā Salmanticæ Primarius, qui dicunt, quòd si adsit dignior qui petat tale beneficium, tenetur Episcopus illum eligere. Si vero non adsit dignior: satis fuerit eligere dignum. Ratio huius est, quia si dignior petit tale beneficium, iam est concursus & oppositio plurium: quando vero est oppositio, tenetur elector sequi regulas iustitiæ distributiuæ. Cæterùm opposita sententia, quòd episcopi in his beneficijs teneantur eligere digniorem, siue petat, siue non petat, non solum est securior, verum probabilior. Probatur. Quia in his beneficijs episcopi habent tantum ius distributoris, ergo tenentur distribuere secundùm rigorem iustitiæ distributiuæ. Secundò. Quia ista bona communia sunt, ergo dignior habet ius ad illa in præsentia minus digni, non autem ècontra, ac subinde episcopus tenetur seruare digniori tale ius & non inuertere illud. Confirmatur. Quia aliàs sequitur, quod de natura iustitiæ distributiuæ non sit eligere digniorem nisi duntaxat pro beneficijs curatis & quibus est annexa cura animarum. Consequens est falsum, vt patet ex supradictis, ergo. Sequela patet: quia tunc in solis beneficijs simplicibus Episcopus tenetur eligere dignum & prætermittere digniorem, ergo pro his non est præceptum de iustitia distributiua. Tandem probatur ex Concilio Tridentino Sessione 24. capit. 18. vbi loquẽs de patronis ecclesiasticis respectu quorumcunque beneficiorum dicit, illos teneri eligere digniorem. Ex quo sequitur, quòd idem erit iudicium siue dignior petat siue non: quia petere non variat nec auget ius, nec similiter non petere minuit idem ius, dummodo dignior sit paratus acceptare beneficium. Ad rationem primæ opinionis respondetur, quòd vsus probat & approbat in praxi opinionem, quando non repugnat rationi. Nam si repugnat, abusus est. Et quidem Episcopi & superiores prælati sibi consulant, & efficaciam rationum oppositæ sententiæ considerent. Et argumentũ quod ibi fecimus nihil probat: quia ista omnia beneficia pertinent ad iustitiam distributiuam. Etenim beneficia non solum subduntur iustitiæ distributiuæ quia officia sunt, aut quia curata sunt: sed quia bona communia & dignitates ecclesiasticæ, ac subinde distribuendæ dignioribus ministris: quia præmia sunt, & honores virtutis & sciẽ tiæ atque industriæ. Et est alia ratio ad hoc probādum . Quia maxime decet authoritatem ecclesiæ, vt ministri suis beneficijs præfecti aut deputati, dignissimi sint: quia hoc redundat in decorem ipsius corporis ecclesiæ, cuius præ stantissima membra sunt ministri ecclesiastici. Et quemadmodum in patria cælesti, quidam ministrant, quidam assistunt, iuxta illud; Millia millium ministrabant ei, & deces centena millia assistebant ei, & omnes quidem isti dignissimi, propter decorem patriæ: ita in militanti ecclesia non tantum digniores eligendi sunt qui ministrant in officijs curatis, verum etiam qui assistunt in simplicibus. Et ex his etiam patet ad argumentum pro secunda opinione. DVbitatur sextò de officijs secularibus; Vtrùm etiam subiaceant iustitiæ distributiuæ. Sed prius disputādũ videtur breuiter, Vtrũ Rex habeat dominiũ istorũ officiorum, & vtrùm possit ista officia vende re. Quæ dubia nec magna sunt, nec meo iudicio prolixiùs disserenda. De priore dubio est sententia Adriani in 4. in materia de restitutione, paulò post principium, qui negat Reges habere dominium istorum officiorum. Et ratio eius est, quia nunquam respublica transtulit tale dominiũ in Regem, nec alicubi legimus hanc translationem factam. Et secundò probat à simili, quia Summus Pontifex non habet dominium officiorum ecclesiæ, ergo nec princeps habet dominium officiorum temporalium. Quod confirmatur, quia aliàs reguli haberent etiam dominium eorundem officiorum: quod est contra omnium sententiam. Nihilominus tamen opposita sententia tenenda est, quam docet D. Tho. opusc. 21. ad Ducissam Brabantiæ, dub. 5. & idem tenuit Magister Victoria & acutissimus Mantius & Soto vbi sup. quæst. 6. art. 4. & Caiet. in summa, verbo, officiorum secularium venalitas. & Baldus in. l. Barbarius. ff. de offic. prætoris. quem sequuntur plures Iurisconsulti. Latè disserit de hoc Guillelmus Benedictus in repetitione super cap. Raynũtius . de testamentis. num. 53. & colligitur ex. l. 1. ff. de constitutionibus principum: vbi habetur quòd respublica transtulit omnem suā potestatem & imperium in principem, qua propter consequenter transtulit dominium istorum officiorum quibus dominabatur respublica. Cæterum aduertẽdum est, quòd aliter Rex habet dominium istorum officiorum, quàm respublica, nam Rex habet illud à republica, ac subinde cum dependentia & sub certis legibus: ita videlicet vt dispenset illa non pro sua voluntate, sed secundùm vtilitatem ipsius reipublicæ. At verò respublica à principio habuit dominium à se ipsa independens & absolutum. Ad argumenta contrariæ sententiæ respondetur negando antecedens, vt patet ex prima lege iam citata, & quidem vt dicebamus Rex habet dominium dependens & diminutum: respublica vero habebat absolutum, quia liberè poterat vti ijs officijs donādo , distribuendo, vel sibi retinẽdo , quod non potest Rex facere. Ad secundum respondetur, quòd Sum mus Pontifex non est dominus officiorum Ecclesiæ: & quanuis Christus contulerit illi dominium Pontificatus & iurisdictionis: non tamen decebat vt conferret dominium istorum beneficiorum: quia tunc tanquam dominus illorum distribueret indignis aut minus dignis. Secus est in Rege respectu temporalium officiorum, quia decet maximè, vt idem ipse qui gubernat rempublicam, habeat dominium officiorum temporalium quæ præstant & requiruntur ad istam gubernationem: & si Rex haberet dominium Regni, & ex alia parte respublica haberet dominium istorum officiorum, essent ista confusa & permixta. Ad aliud de regulis & dominis priuatis respondetur, quòd non habent dominium istorum officiorum sed respublica illud transtulit in solum principem. Quod si quæras, an princeps quando donat oppida & iurisdictiones, concedat etiam ius ad ista officia? Respondetur negatiuè, quia non habet eam facultatem, vt possit transferre omne dominium quod possidet: quemadmodum licet habeat dominium Regni cō cessum à republica, non tamen potest illud conferre alteri priuato domino. De altero dubio circa venditionem officiorum notandum est, quòd est triplex opinio. Prima Diui Thomæ opusculo citato, qui dicit, quòd ea venditio licita est de se, non tamen expedit: vt inquit Apostolus 1. Corinth. 6. & 10. "Omnia mihi licent sed non omnia expediunt." Hanc sententiam tenet Baldus & communiter Iuristæ. Et fundamentum huius est, quia non est contra ius naturæ ista officia vendere: quod si lege positiua prohibeatur, non comprehendit principem vt isti dicunt. Secunda sententia est Caietani & Soto, qui dicunt quod vendere hæc officia: speculatiuè licitum est: illicitè tamen fit in praxi. Tertia sententia est Adriani in 4. vbi supra, qui dicit, quòd illicita est venditio, & explicat Diuum Thomam quod asserat illam esse licitam ex parte pretij: quia offertur pretium iuxta valorem officiorum: veruntamen aliunde venditio illicita redditur: quia videlicet contra voluntatem reipublicæ quæ habet verum dominium ista venduntur. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui non habent dominiũ istorum officiorũ non possunt illa vendere nec locare. Probatur. Quia vendere alienũ aut locare contra voluntatem veri domini est intrinsecè malum, ergo qui non habet dominium officiorum nō potest vendere nec locare. Nec sufficit dicere quòd multi Duces & Marchiones & priuati domini ex immemoriali consuetudine ista officia vendiderunt. Nam hæc consuetudo semper damnata est à doctoribus tanquàm cōtraria voluntati reipublicæ, nec sufficit lex quæ solet adduci: & habetur in comitijs apud Matritum, anno 1528. vbi habetur tanquam titulus immemorialis consuetudo. Nam certè lex ista non loquitur nec vnquam interpretata est de venditionibus istorum officiorũ . Vtrùm vero isti priuati domini possint exigere aliquam portionem pretij ab ijs officialibus? communiter respondetur negatiuè. Et fateor quod quanuis oppositum possit dici probabiliter: nihilominus sententia negatiua tenenda est, vt coerceantur isti domini priuati ab iniustitijs quas quotidie exercẽt : eo vel maxime si illis proponas hanc vel illam opinionem esse probabilem. Secus est de prætore, nam iste poterit licitè exigere aliquam portionem à sibi subditis executoribus. Et ratio huius est, quia prætor est principalis executor: alij vero ministri iustitiæ sunt ex commissione ipsius. Secũda cōclusio certa mihi. Ista officia ex natura sua venalia sunt. Probatur. Quia sunt bona temporalia quæ possunt æstimari pretio, non autem est intrinsecè malum aut cō tra naturam rei, vendere quod appretiabile est. Et confirmatur. Quia vt patet ex dictis respublica habet dominium absolutũ istorum officiorum, ergo potest ea alienare donando aut vendendo. Item etiam quia sæ pe populi & iurisdictiones quæ aliquid maius sunt quàm officia, venduntur licitè, ergo & ipsa officia poterunt diuendi quantum est ex natura sua, & appositis conditionibus honestantibus, venditio de facto erit licita. Conditiones autem duæ assignantur vbi supra. Prima, quod talia officia vendantur di gnis & idoneis ministris. Secũda vero quod pretio moderato vendantur, attentis videlicet præsertim fructibus qui ex tali officio possunt comparari, ijs superadditur. Tertia conditio, quod pretium istorum officiorũ expendatur in communes vsus. Qualiter autem si istæ conditiones non seruentur, inferuntur damna reipublicæ: & quæ mala sequantur: explicant optime Caiet. & Soto, & adducunt exemplum de antiqua Roma quæ dominabatur vniuerso orbi, quando officia publica distribuebat secundùm merita, postmodum autem subiecta est, & interijt quando officia ista venalia facta sunt. Vnde Salustius. "O vrbem venalem & cito perituram si emptorem inuenerit." Tertia conclusio. Vt implurimum & moraliter loquendo ista officia iniquè venduntur. Et ratio est. Quia raro seruantur huiusmodi conditiones, sed frequentius ista emũt ambitiosi & cupidi immeriti & ignobiles. Et in hoc sensu dixit Caietanus & Soto quod in praxi est illicita venditio: idest, moraliter & sæpius in ijs venditionibus multæ iniustitiæ miscentur, verumtamen non negant quod etiam in opere & in exercitio possint aliquando vendi licitè. Quarta conclusio. Etiam illi quibus ista officia donata sunt à Rege possunt vendere iustè stando in iure naturæ, dum tamen seruentur duæ primæ conditiones. Probatur. Quia isti habent verum dominium istorum officiorum, ergo quantum est ex natura possessoris & rei possessæ licitè potest fieri venditio. Quinta conclusio. Stando in iure communi & iure Regni Hispaniæ non possunt vendi officia quæ habent annexam administrationem iustitiæ à suis possessoribus. Vt v. g. prætoratus & vicem eius tenentis, tabellionis & multo minus qui consilijs deputantur. Probatur ex. l. vnica. C. ad. l. Iuliā . de ambitu, quæ prohibet quempiam promoueri pretio ad huiusmodi officia: ita habetur in cap. sancimus. 1. quæstione. 7. & in authentico. vt iudices sine quoquo suffragio fiant. idẽ habetur in legibus Regni lib. 1. ordinationum regalium, tit. 5. l. 2. & lib. 2. titul. 13. & lib. 6. titulo. 14. l. 16. & lib. 7. titulo. 1. l. 1. Si autem ista officia non habeant administrationem iustitiæ annexam, possunt qui possident ea vendere & alienare de licentia Regis. Probatur. Quia princeps potest dispensare in venditione quæ prohibetur lege positiua, quando nō habent officio istam administrationem annexam. Sed dubitas, Vtrùm si possessor istorum officiorum qui habet facultatem transferendi illa, vendiderit ea sine licentia Regis ad vendendum expressa vel subintellecta, peccet mortaliter & venditio sit irrita? Quidā sapientissimi iuniores dicunt huiusmodi vẽ dentes non peccare mortaliter, & quod contractus valeat. Probant, quia isti habẽt facultatẽ transferẽdi in alios, ergo possunt transferre licitè siue pretio, siue sine pretio fiat. Pretium enim non variat iustitiam in rebus appretiabilibus. Et cōfirmatur . Quia in legibus regni citatis dicitur, quòd talis venditio quando delata fuerit ad iudicem irritetur, ergo antea habebatur firma & rata. Nihilominus est sententia Magistri Soto vbi supra artic. 4. & communiter acceptatur, quod venditor istorum officiorum habẽs solum licentiam transferendi, peccat mortaliter & venditio irrita est. Probatur hæc sententia. Quia isti vsurpant officium & ius reipublicæ in re graui, ergo peccant mortaliter, & insuper sine titulo alienant officia publica, non enim facultas transferendi est facultas vendendi: vt patet ex communi sensu & vsu omnium, & leges quæ præcipiunt irritari huiusmodi venditiones non supponunt ratum fuisse contractum imo præcipiunt ꝙ declarentur irriti à iudice: quia verè & in re nulli sunt. Requiritur ergo ad iustam venditionem vel licentia expressa, vel subimplicita: qualis iudicatur esse quando Rex alicui domestico & sibi familiari cōcedit aliquod officium habens administrationem non ita præstantem. Nam certũ est quod nec princeps nec qui acceptat tale officium intẽdant quod exerceatur à tali familiari. In pretio vero horum officiorum est aduertendum, ꝙ huiusmodi pretium taxatur attenta qualitate officij & vtilitate proueniente. Vnde iustè potest exigi maius pretium, quā valeant fructus illius officij: quia vltra hoc dignitas & honor quæ cōferuntur in illo officio æstimanda sunt. Secundò. Etiam ex parte stipẽ diorũ quæ ipsis officialibus taxantur. ¶ Aduertendum tamen est, quòd non sint maiora aut exigua: vnde oportet pensare laborẽ aut industriam, & etiam deputationem ipsius ministri, & similiter honorem eiusdẽ . Decet enim ad commune bonum reipublicæ, vt non tantum ministri mercenarij habeantur, & tanquam operarijs signetur pretium: sed etiam pro qualitate & dignitate ministrantium augeatur & pretium. His suppositis reuertamur vnde digressi sumus. DVbium itaque principale erat. Vtrũ in distributione istorum officiorum contingat acceptio personarum contra iustitiam distributiuam. ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Nam Rex & respublica habent dominium istorum officiorum (vt dixi) ergo non tenentur ex proprijs facere distributionem secundùm leges iustitiæ. Secundò. Nam ista officia communia sunt & non debita ciuibus, & etiam non instituta in commodum illorum sed reipublicæ, ergo non debent distribui secundùm iustitiam attentis meritis personarum. Confirmatur. Quia implicatio videtur quòd ista officia vendantur ministris, & ex alia parte debita sint de iustitia distributiua. Tertiò. Quia communiter huiusmodi officia donantur ijs qui maiorem gratiam habent apud Regem & quibus plus est negotij: & tamen non ideo damnamus principem in ijs electionibus, ergo. Quartò arguitur ex D. Paul. 1. ad Corin. 6. vbi dicit, quòd cōtemptibiliores qui sunt in ecclesia, isti deputandi sunt ad iudicandum, ergo non tenemur eligere digniorem in iudicem, & multo minus ad alia officia. In hoc dubio Caiet. in summa, verb. electio, tenet quod est peccatum mortale non eligere idoneum ministrũ pro his officijs, nō tamen inquit erit peccatum mortale nō eligere digniorem. Magister Soto vbi supra art. 4. tenet, quòd in dispensatione istorum officiorum debet seruari iustitia commutatiua & distributiua: vnde vtraque violatur, si non distribuantur dignis aut dignioribus. Addit tamen, quod non ita pensanda est dignitas personæ & bonum illius, quam vtilitas reipublicæ, propter quam hæc officia potissimum instituuntur. PRO decisione nota, quòd quanuis ista officia sint purè secularia: non tamen possunt distribui peccatoribus & sceleratis, qui simpliciter indigni reputandi sunt, quā tumuis polleant sapientia & industria. Hoc optimè probat Magister Soto vbi supra, cō clusione . 5. & est peculiaris ratio, quia in præsenti potissimum loquimur de republica Christiana. In qua non sine scandalo præ ficiuntur peccatores, etiam pro officijs secularibus. Secundò nota, quòd officia ista quædam dispensanda sunt necessario inter ciues reipublicæ aut prouintiæ: quædam autem quę liberè possunt distribui quibusuis: alia etiā quæ distribuuntur per suffragia & vota plurium eligentium, vt communiter à cōsulibus distribuuntur officia minora ciuitatis: alia vero quæ ex voluntate vnius dispensantur, vt quę distribuuntur à principe. Insuper quædam sunt quæ potissimum consistunt in administratione iustitiæ: secundariò vero & quasi per accidens in honorem ipsius personæ, vt Prætoratus &c. Alia vero è contra potissimum ordinata in dignitatem per sonæ, cui officiũ est quasi per accidens annexum & determinatũ : alia insuper sunt quæ potius dicuntur beneficia quam officia. His positis sit prima conclusio. Ista officia publica distribuenda sunt dignioribus ex natura sua. Probatur primo, quia sunt bona cōmunia quæ ordinantur & in bonum reipublicæ & in dignitatem & honorẽ personæ, ergo dispẽsanda sunt dignioribus. Antecedens quo ad primam partem probatur. Quia ista officia instituta sunt ad conseruationem & gubernationem reipublicę . Quo ad secũdam partem probatur. Quia illa fructuosa sunt & honorifica. Ergo respondent meritis tanquam præmia. Et confirmatur, quia ideo beneficia ecclesiastica distribuenda sunt dignioribus, quia ordinantur & in bonum ecclesiæ & in premiũ & honorem personarum cōsequenter , ergo si officia ista secularia ordinantur & in bonum reipublicæ & in præmium meritorum, distribuenda sunt dignioribus. Secũdò , respublica debet alere virtutem & industriam ciuium media distributione istorum officiorum, ergo tenetur distribue re dignioribus. Antecedens probatur, quia homines suaptè natura inducatur ad virtutẽ pręmio & honore: non autem respublica habet alia bona communia quibus inducat ciues nisi ista officia secularia, ergo. Consequentia probatur, quia quemadmodum deficiente præmio & honore languescit virtus: ita etiam si in honoribus digniores præ termittantur tabescit respublica. Hæc quæ dicta sunt verum habent siue respectu reipublicæ quæ absolutum habet dominium respectu horum officiorum: siue respectu principum aut quorumcunque dominorum, siue inferiorum distribuentium: quia ista officia respectu omnium retinent eandem naturam in ordine ad bonum publicum & etiam ad ciues. ¶ Ex quo sequitur primo, quod respublica tenetur in his officijs intendere bonum totius & etiam bonum partium: nam iure naturæ tenetur dirigere suas actiones & in vtilitatem communem & in vtilitatem ciuiũ , & quemadmodum ciuis ex iustitia legali tenetur dirigere actiones suas in bonum cōmune & totius, quia ipse est pars ipsius totius: ita è contra respublica ex iustitia distributiua, tenetur dirigere actiones suas in bonum suarũ partiùm. Secundò. Sequitur, quod princeps & domini priuati qui non distribuunt hæc officia dignioribus: peccant contra iustitiam distributiuam accipientes personam. Est tamen aduertendum, quod digniores in his officijs non debent exquiri medio examine: sed sufficit moralis diligentia distribuentium & communis approbatio eligendorũ . Secunda conclusio. Non solum sunt eligendi digniores in his officijs quando necessario distribuenda sunt inter ciues eiusdẽ reipublicæ: sed etiam quādo possunt dispensari ad quoslibet extraneos, V. g. in electione cathedrarum, & etiam in officijs militaribus. Probatur, quia ita exigunt leges quæ fundantur in lege naturæ, vt meliores præficiantur in ijs officijs: & merito, quia aliter non posset conseruari diu bonum cōmune . Aduerte tamen, quod inter officia quæ distribuuntur necessario ciuibus & illa quæ possunt distribui extraneis: hoc differt, quod illa videntur prospicere maximè bonum ciuium, quare clauditur via ne extra neis donẽtur vt intra ciues perseuerent. Ista vero non ita prospiciunt bonum eligendorum, vnde libere potest fieri electio pro quibuscunq; : ex quo sequitur aliud discrimen, quod in hoc quòd officia prioris generis nō dispensentur dignioribus: manifestè apparet violatio iustitiæ commutatiuæ: quia cernimus damnum illatum ciuibus contra voluntatem reipublicæ in hoc quod non eligantur meliores. At vero in distributione officiorum secundi generis potissimum cernitur violatio iustitiæ distributiuæ. Vtrum autem commutatiua violetur obscurũ est. Tertia conclusio. Quando electio istorum officiorum fit per vota multorum, magis certum est quod debeat fieri pro dignioribus quam in alijs casibus. Probatur, quia ista electio & in re & secundũ formam, seruat modum iustitiæ distributiuæ, ergo tenetur seruare leges eiusdem iustitiæ, vt videlicet meliora dignioribus conferantur. Confirmatur, quia ideo in electionibus magni ponderis communiter præcipitur, vt electio fiat ad vota multorũ , quia ita magis seruatur & frequentius moraliter loquẽ do rigor iustitiæ distributiuæ, ergo in electionibus officiorum secularium quæ fiunt per suffragia intenditur seruare rigorem iustitiæ distributiuæ. Ex ijs sequitur, quod senatores infideles sunt & iniusti contra rempublicam & contra bonum eligendorum, si officia quæ distribuunt per suffragia omnium, dispensent minus dignis: quia inter ipsos & rempublicam est pactum formale vel virtuale de eligendo digniore, & ex alia parte damnificatur bonum cōmune & bonum partium. Quarta conclusio. Multi probabiliter reputant quod quando electio fit ab vno tantum . v. g. à Rege & potest eligere indifferenter de ciuibus & extraneis quod non peccabit mortaliter in eligendo minus digno: probabilius tamen est oppositum. Prima pars probatur, quia œconomus non peccat mortaliter eo ipso quod non inducat meliores operarios in vineam domini sui, ergo nec princeps peccabit mortaliter in non eligendo semper meliores. Probo consequentiam, quia princeps se habet quasi œconomus cui commissa est distributio operan tium in republica. ¶ Nihilominus secunda pars probatur, quia huiusmodi electio pergit in damnum reipublicæ & ciuium non minus quàm si fieret ad vota plurium, ergo peccatum erit mortale prætermittere digniorem: sicut si plures prætermitterẽt . Nec concedimus quod princeps habeat cōmissionem ita absolutam sicut œconomus sed dependentem à voluntate reipublicæ, quæ semper intendit meliores. Ad argumenta respōdetur . Ad primum quantum attinet ad principes & priuatos dominos, iam patet ex præcedentibus qualiter habeant dependentem dispensationẽ & administrationẽ pro ijs officijs publicis. Difficultas tamen est de republica quæ habet dominium absolutum. De qua videbitur alicui quod possit expendere & retinere sibi ista officia: quia domina est absoluta. Nihilominus tamen falsum est hoc, quia habet intrinsecam malitiam vel retinere officium necessarium ad bonum publicum, vel distribuere minus digno. Aduertendum enim est, quod quanuis respublica habeat dominium absolutum & sui & suarum actionum & officiorum: nihilominus tamen istud dominium & facultas ordinantur per se in bonum commune, & consequenter in bonũ partium: & ita omnis actio, siue distributio siue retentio fuerit qua læditur bonum commune & partium iniusta est. ¶ Ex quo sequitur, quod nec respublica potest cedere iuri suo si ex tali cessione intereat bonum publicum, nec similiter cessio partium est admittenda quando ex illa ista officia non rectè dispensantur. Et ex ijs facile ad primum argumentum. Ad secundum respōdetur , quòd ista officia mixta sunt, nā sunt temporalia, sunt etiā communia, sunt approprianda, sunt in vtilitatem reipublicæ & etiam sunt in vtilitatem ciuium: quare iudicium de illis mixtum debet esse. Qua enim ratione temporalia sunt venalia etiam sunt, qua ratione vero approprianda & communia distributioni iustitiæ subiacent: secundum autem quod vtilia sunt reipublicæ & personis etiam subiacent iustitiæ commutatiuæ. Ad tertium respondetur, quod aliqui volunt excusare Regem à peccato quia exces sus iste maioris dignitatis, vt in plurimum paruus est. Veruntamen est excusatio friuola: quia sæpe numero excessus magnus est, & ego loquor in hoc casu. Alij excusant illum vt innuebamus, quia est quasi œconomus. Verũtamen & hoc nihil est, quia hoc dato voluntas reipublicæ (vt dixi) expressa vel subintellecta est, quod dispenset hæc officia in ædificationem & non in destructionẽ , vnde peccat grauiter si oppositũ fecerit. Ad quartum respondetur, quòd illud Diui Pauli explicatur primo, quod contemptibiliores eligendi sunt potius quàm infideles forte enim volebat reprehendere illos quod vellent introducere infideles in iudices. Secundo explicatur, quod loquatur per ironiam. Vnde subdit ad verecũdiam vestram dico, quasi asserat non vobis hoc dico, vt faciatis: sed vt vos redarguam. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm in exhibitione honoris, & reuerentiæ locũ habeat peccatum acceptionis personarũ . AD Tertiũ sic proceditur.{ Quolibet. 10. art. 12. } Videtur, ꝙ in exhibitione honoris, & reuerentiæ nō habeat locum peccatum acceptionis personarum. Honor enim nihil aliud esse videtur, quàm reuerentia quædam alicui exhibita in testimonium virtutis, vt patet per Philosophum in 1. † { Lib. 1. capi. 5. to. 5. } Ethic. Sed prælati & principes sunt honorandi etiā si sint mali, sicut etiam parentes, de quibus mandatur Exod. 20. "Honora patrem tuum & matrem tuam:" & etiam domini sunt à seruis honorandi, etiam si sint mali: secundum illud 1. Timoth. 6. " Quicũque sunt sub iugo serui, dominos suos honore dignos arbitrẽtur ." Ergo videtur, quod acceptio personę nō sit peccatum in exhibitione honoris. ¶ 2 Præterea. Leuit. 19. præcipitur, "Coram cano capite consurge, & honora personam senis." Sed hoc videtur ad acceptionem personarum pertinere: quia quandoq́ue senes non sunt virtuosi: secundum illud Danielis 13. "Egressa est iniquitas à senioribus populi." Ergo acceptio personarum nō est peccatum in exhibitione honoris. ¶ 3 Præterea. Super illud Iacobi. 2. "Nolite in personarũ acceptione habere fidem," &c. dicit † { In ep. 29. ad Hierony. to. 2. } Gloss. Augustini. "Si hoc quod Iacobus dicit: Si introierit in conuentu vestro vir habens annulum aureum, &c. intelligatur de quotidianis cō cessibus , quis hic non peccat, si tamen peccat?" Sed hæc est acceptio personarum, diuites propter diuitias honorare. Dicit enim † { Hom. 28. in euange. ante med. } Gregorius in quadam homil. "Superbia nostra retunditur: quia in hominibus non naturā , qua ad imaginem Dei facti sunt, sed diuitias honoramus." Et sic cùm diuitiæ non sint debita causa honoris, pertinebit hoc ad personarũ acceptionem. Ergo personarum acceptio non est peccatũ circa exhibitionem honoris. SED contra est, quod dicitur in † { Gloss. interlinearis super illud Iac. 2. Nolite in personarũ acceptionib. } Gloss. Iac. 2. "Quicunque diuitem propter diuitias honorat, peccat." Et pari ratione, si aliquis honoretur propter alias causas, quæ non faciunt dignum honore: quod pertinet ad acceptionem personarum. Ergo acceptio personarum in exhibitione honoris est peccatum. RESPONDEO dicendum, quòd honor est quoddam testimo nium de virtute eius, qui honoratur. Et ideo sola virtus est debita causa honoris: sciendum tamen, quòd aliquis potest honorari non solum propter virtutem propriam, sed etiam propter virtutem alterius. Sicut principes & prælati honorantur, etiam si sint mali, inquantum gerunt personam Dei & communitatis, cui præficiuntur: secundum illud Prouerbiorum 26. " Sicut qui immittit lapidem in aceruum Mercurij, ita qui tribuit insipienti honorem." Quia enim Gentiles ratiocinationem attribuebant Mercurio, aceruus Mercurij dicitur cumulus ratiocinij, in quo mercator quandoque mittit vnum lapillum loco centum marcarum: ita etiam honoratur insipiens qui ponitur loco Dei, & loco totius communitatis. Et eadem ratione parentes, & domini sunt honorandi, propter participationem diuinæ dignitatis, qui est omnium pater & dominus. Senes autem sunt honorandi, propter signum virtutis, quod est senectus, licet hoc signum quandoque deficiat. Vnde, vt dicitur Sapien. 5. "Senectus venerabilis est, nō diuturna, neq; annorum numero cōputata ." Cani autem sunt sensus hominis, & ætas senectutis vita immaculata. Diuites autem honorandi sunt propter hoc, quòd maiorẽ locum in cōmunitatibus obtinent. Si autem solum intuitu diuitiarũ honorentur, erit peccatum acceptionis personarum. Et per hoc patet responsio ad obiecta. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. COnclusio Diui Thomæ certa est secundum fidem, patet Iacobi. 2. Et colligitur ex illo ad Roman. 13. "Reddite omnibus debita, cui tributum tributum, cui honorem honorem." Et probatur, quia in alijs bonis inferioris ordinis quæ debentur, contingit acceptio personarum quando distribuuntur propter indebitam causam: ergo multo magis in distributione honoris. Cæ terum vt intelligas doctrinam in articulo. Supponendum est primo, quod honor est signum & testimonium virtutis existentis in homine cui defertur honor. Secundò, quod est præmium virtutis. Ita Aristotel. 4. Ethic. cap. 3. & lib. 8. cap. 14. ex quibus colligit quòd solum vir bonus honorandus est. Secundò. Nota, quod honor est multiplex. Alter simpliciter debitus, vt honor parentum & maiorum: alter vero debitus ex suppositione, vt si inuitaueris aliquem teneris illum honorare secundum morem. Vnde Luc. 7. Christus reprehendit Pharisæum eo quod cum inuitasset illum nec vnxit vnguẽto , nec lauit aqua, qui erat modus cōsuetus apud Palæstinos. Alter est honor libere exhibitus, vt quādo aliquem publicè honoras præter modum consuetum. Item in his honoribus solet distingui honor externus, qui non procedit ex peculiari affectu: & ille qui procedit ab interna æstimatione personæ qui est verus & proprius honor. Tertiò. Nota, quòd honor est quoddam bonum eminens, cuius distributio per se pertinebat ad rempublicam quæ secũdum diuersitatem & merita personarum debebat ciues honorare: veruntamen prudenter hoc cōmittit ipsis ciuibus qui de facto sunt distributores istorum bonorum communium, & tenentur sequi consuetudinem & vsum communem tam in titulis quam in salutationibus, quare manifestum est ꝙ in honoris exhibitione potest interuenire iniustitia & contra iustitiam commutatiuam, quia iniuria afficio alterum: & contra distributiuam, quia quod mihi commissum est à republica distribuendum, distribuo propter indebitā causam. Et hac ratione D. Iacobus loquens de peccato isto, posuit exemplũ in exhibitione honoris quasi ibi magis reluceret iniquitas acceptionis. Et Diuus Tho. in articulo nullam adhibet rationem, sed tanquam manifestum supponens quòd quærebat: pergit ad explicandum quibus modis honor debeatur. ¶ Difficultas tamen est de honore qui libere exhibetur. Vtrũ ibi possit reperiri acceptio personarum? & Caieta. in præsenti respondet negatiuè. Et probatur, quia talis honor est donum mere liberum & gratuitum, ergo non est materia iniustitiæ. Nam quod non est ex iustitia debitum, non est materia iniustitiæ. Confirmatur, quia in alijs bonis mere liberis, non reperitur acceptio personarum, vt diximus artic. 1. quòd ibi probat Diuus Thom. ad tertium. Et si quæras à Caietano, quod ergo vitium est non exhibere istum honorem quando & quomodo oportet & quibus impenditur. Respondet, quod est inurbanitas aut vero vitium innominatum quod opponitur obseruationi. Concedit tamen Caietanus, quod reductiuè est in specie acceptionis & quod iniustitiam quandā participat, quatenus v. g. honorando magis diuitem propter solas diuitias distribuit honorem propter indebitam causam. Quod si arguas. Nam eadem ratione prodigus reduceretur ad iniustitiam, quia etiam distribuit pecunias propter indebitam causam? Respondet negando consequentiam: quia prodigus non expendit pecunias propter aliquam causam debitas: at vero honor de se debitus est propter virtutem: & ita qui distribuit honorem propter causam indebitam, peccat in exhibitione honoris sine causa, & etiam quia honorem debitum propter virtutem tribuit diuitijs. Alij iuniores parum discedunt à Caietano: addunt tamen quod vitium istud in honoribus liberis exhibendis, non inurbanitas sed prodigalitas dicetur. Alij autem magistri tenent contra Caietanum, quod videlicet in his honoribus propriè contingat acceptio personarum. Et probāt , quia ille qui non resalutat salutantem non solum inurbanus est sed tanquam iniurius æstimatur. Vnde communiter ad inferendam alteri iniuriam est medium, vel non resalutare vel minoribus titulis salutare: & sic iudicamus talem virum passum esse iniuriam. Confirmatur. Quia si iste solum esset inurbanus sibi imputaretur dedecus, nō autem patienti iniuriam. In hac parte mihi videtur, quòd si honor est mere gratuitus, est impossibile quod in exhibitione eius interueniat acceptio: & hoc conuincit ratio Caietani. Dico secundo, quod in casibus quibus autores isti loquuntur vera est iniustitia & acceptio personarum: quia illi honores sunt aliqualiter debiti. Resalutare enim salutantem debitum est, similiter & salutare iuxta modum & consuetudinem patriæ, secundum differentias personarum & dignitatũ etiam debitum est. Et si quempiam inuitaueris etiam teneris non excipere illum à cō muni honore conuiuarum. Et ita sententia Caietani mihi videtur vera: quia loquitur de honoribus purè gratuitis. Quæ Diuus Thomas dicit articulo de principibus & dominis certa sunt secũdum fidem. Patet primæ Petri. 2. "Regem honorificate, serui subditi estote dominis non tantum bonis & modestis: sed etiam discolis." Si militer de honore seniorum id manifestum est, de quo præcipitur quarto præcepto decalogi. De diuitibus autem difficultas est, an honorandi sint propter diuitias? & Magister Soto vbi supra. conclusione. 3. distinguit de honore, & dicit quòd honor exterior qui non procedit ex peculiari æstimatione externa: bene potest absque acceptione personarum impendi diuitibus: verum tamen honor qui procedit ex intèrno affectu & peculiari æstimatione: non debet tribui diuitibus. Ita explicat sententiam Beati Iacobi, & vt ipse dicit temperat acerbitatem conclusionis tertiæ, quæ est Diui Thomæ. Et satis probabilis est iste modus dicendi: probabilius tamen dices, si distinguas de honore cum Diuo Tho. quodlibet. 10. arti. 12. vbi dicit, quod duplex est honor: alter debitus homini propter virtutem: alius vero qui tribuitur propter statum & cōditionem publicam siue forensem. Igitur dico quod tribuere honorem respondentem virtuti propter diuitias, peccatum est acceptionis: veruntamen qui diuites honorat iuxta mo dum & consuetudinem reipublicæ: in honorando huiusmodi homines non peccat sed vrbanus est. Quod si quæras, qualiter differat honor debitus virtuti, ab honore tribuendo propter statum seculare? Respondetur, quod multoties conueniunt, quia sæpe vtimur eisdem signis pro vtrisque: nempe detegere caput & assurgere coram eis. Veruntamen per se alia signa exhibentur & debẽtur viris iustis . v. g. submittere capita osculare manus aut vestimenta. Dico ergo ad argumenta, quod diues ratione diuitiarum præcise non honoratur: veruntamen ratione status quem habet ex diuitijs & qui merito illi conceditur à republica, honorandus est non solum externo signo, verum etiam interna æstimatione. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm in iudicijs locum habeat peccatũ acceptionis personarũ . AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd in iudicijs locum non habeat peccatum acceptionis personarũ . Acceptio enim personarum opponitur distributiuæ iustitiæ, vt † { Art. 1. huius quæst. } dictum est. Sed iudicia maximè vidẽ tur ad iustitiam commutatiuā pertinere. Ergo personarum acceptio non habet locum in iudicijs. ¶ 2 Præterea. Pœnæ secundum aliquod iudicium infliguntur. Sed in pœnis accipiũtur personæ absq; peccato: quia grauius puniuntur qui inferunt iniuriam in personas principum, quàm qui in personas aliorum. Ergo personarum acceptio non habet locum in iudicijs. ¶ 3 Præterea. Ecclesiasti. 4. dicitur. In iudicando esto pupillis misericors. Sed hoc videtur esse accipere personam pauperis. Ergo ac ceptio personarum in iudicijs non est peccatum. SED cōtra est, quod dicitur Prouerbiorum 18. "Accipere personam in iudicio non est bonum." RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Quæst. 60. artic. 1. } dictum est, iudicium est actus iustitiæ, prout iudex ad æ qualitatem iustitiæ reducit ea, quæ inæqualitatem oppositam facere possunt: personarum autem acceptio inæqualitatem quandam habet, inquantum attribuitur alicui aliquid præter proportionem suā , in qua consistit inæqualitas iustitiæ. Et ideo manifestum est, quòd per personarum acceptionem iudicium corrumpitur. AD primum ergo dicendum, ꝙ iudicium dupliciter potest considerari. Vno modo quantum ad ipsam rem iudicatam: & sic iudiciũ se habet communiter ad commutatiuam, & ad distributiuam iustitiam. Potest enim iudicio diffiniri qualiter aliquid commune sit distribuendum in multos, & qualiter alteri vnus restituat, quod ab eo accepit. Alio modo potest considerari quantum ad ipsam formam iudicij, prout scilicet iudex etiam in ipsa commutatiua iustitia ab vno accipit, & alteri dat: & hoc pertinet ad distributiuam iustitiam. Et secundum hoc in quolibet iudicio locum habere potest personarum acceptio. AD secundum dicendum, quòd cum punitur aliquis grauius propter iniuriam in maiorem personam commissam, non est persona rum acceptio, quia ipsa diuersitas personæ facit, quantum ad hoc, diuersitatem rei, vt supra † { Quæst. 58. art. 10. ad 3. & q. 61. artic. 2. ad tertium. } dictũ est. AD tertium dicendum, quòd homo in iudicio debet pauperi subuenire quantum fieri potest: tamen sine læsione iustitiæ. Alioquin habet locum illud quod dicitur Exodi. 23. "Pauperis quoque non misereberis in iudicio." SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbium primum. Vtrum in ijs quæ relinquuntur arbitrio iudicis contingat acceptio personarum? Verbi gratia, relinquitur arbitrio iudicis, quod possit prorogare terminos iuris, aut illos restringere: & similiter relinquitur eius iudicio, vt in die festo sententiam ferat vel non: quærimus ergo, Vtrum iudex qui in ijs casibus intuitu personæ aut qualitatis personalis prorogat terminos, sit acceptor personarum. Pro parte negatiua arguitur. Nam ista relinquuntur arbitrio iudicis vt supponis: ergo libera sunt, ac subinde nō debita nec materia iniustitiæ saltim contra distributiuam. Secundò. Contingit aliquādo quod sunt opiniones æquè probabiles pro vtraque parte iuris: ergo tunc iudex poterit quam maluerit partem eligere in fauorem amici absque vitio acceptionis. De hoc dubio, disputant Iuristæ super regulam 12. de regulis iuris in. 6. & super legem secundam. ff. de re iudicata. Soto libr. 3. de Iustitia & iure. quæ stione. 6. artic. 5. ad tertium. & ad quartum argumentum. Pro resolutione huius nota, quod ea quæ relinquuntur arbitrio iudicis quædam conceduntur in fauorem illius duntaxat, vt quod die festo non teneatur ferre sententiam: quædam autem in fauorem causæ & ipsorum litigantium, vt iuris & terminorum prorogatio aut restrictio. Dico ergo primo, quod in rebus prioris generis, non contingit acceptio persona rum: quia istæ voluntariæ sunt omnino & iudex potest cedere suo fauori in gratiam amici. ¶ Secundò dico, quod in rebus secundi generis contingit sæpe iudices acceptare personas. Probatur. Quia lex non ita relinquit arbitrio iudicis quod pro libito id faciat, sed ex rationabili causa, quę cum multiplex possit contingere non potuit taxari à lege: sed merito relinquitur prudẽtiæ ipsius iudicis: ergo cum hoc facit intuitu personæ peccat acceptione personarum. Confirmatur, quia si nulla esset lex, ipse iudex teneretur adhuc prorogare terminos vel illos restringere propter debitam causam: ergo modo supposita lege ad hoc ipsum tenetur, vt videlicet ex causa debita exerceat huiusmodi actus. Et per hoc patet ad primum argumentum. Et aduerte, quod non tantum erit peccatum propter scandalum aut damnum illatum: sed secundum formam contra iustitiam distributiuam. Secundum argumentum petit difficultatem. Vtrum iudex teneatur sequi probabiliorem sententiam semper, aut vero possit iudicare secundum opinionem æquè vel minus probabilem: quia tamen non est huius loci breuiter respondemus, quod iudex tenetur sequi opinionem probabiliorem: nam in rebus practicis & maximè in ijs in quibus agitur de iure alieno multum interest ad veritatem iudicij illud sequi, quod pluribus placet & meliori ratione fulcitur. Magister Soto vbi supra, ad quartum. asserit, quod non est ita certum quod iudex sequens opinionem æquè probabilem intuitu personæ vel amici, peccet mortaliter contra iustitiam distributiuam: & quod potest sine graui peccato nũc alteram opinionem sequi, dummodo non sit scandalum. Probabilius tamen est oppositum: quia cum opiniones sunt æquè probabiles æquale est ius, ac subinde declinare in alteram partium propter indebitam causam peccatum est. Debet ergo iudex in hoc casu litigantes cō ponere meliori modo quo possit, vel diuidendo rem inter ipsos, vel si res fuerit indiuisibilis vt primogenitum, diuidere partem fructuum. De vectigalibus autem & tributis qualiter sint iusta & qualiter in illis exi gendis contingat violatio iustitiæ: dictum est quæstione præcedenti. DVbitatur secundo. Vtrum violatio iustitiæ distributiuæ obliget ad restitutionem? Verbi gratia, si distributor prætermisit digniorem: an teneatur restituere beneficium aut tale bonum reipublicæ aut digniori. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Nam restituere est actus iustitiæ commutatiuæ: vt patet quæst. 62. artic. 1. ergo læ sio iustitiæ distributiuæ non est reparanda per restitutionem. Probatur consequentia, quia actus destruens virtutem per oppositum actum resarciri debet, vt actus intemperantiæ per temperantiam. ¶ Confirmatur. Quia restituere est iterato aliquem statuere in re sua, sed iste dignior prætermissus nunquam possedit beneficium nec fuit illius, ergo restitutio non est respectu dignioris. ¶ Secũdò arguitur. Qui violat iustitiam legalem non tenetur restituere aliquid cō munitati : quia tale bonum non erat appropriatum reipublicæ, ergo nec qui violat iustitiam distributiuā tenetur restituere: quia bonum illud nunquam fuit appropriatum digniori. ¶ Confirmatur, quia non est minor obligatio partis ad totum quam totius ad partẽ : sed ex obligatione partis ad totum non nascitur obligatio quanuis prætermittatur & destruatur ordo iste: ergo neq; etiam quādo prætermittitur ordo totius ad partes. Tertiò arguitur. Dignior iste prętermissus non potest agere in iudicio contra possessorem dignum cui collatum est beneficium: ergo non est facta illi iniuria. Probatur consequentia, quia si iniustum pateretur, posset agere in iudicio. Et confirmatur, quia si dignior habet ius ad beneficium, quod collatum est minus digno: posset redimere vexationem quam patitur per pecunias: consequens est contra communem opinionem, quæ damnat illum tanquam simoniacum, ergo. Sequela patet, quoniam licet pecunijs redimere vexationem etiam in spiritualibus. Quartò arguitur. Sequeretur quod dignus qui habet tale beneficiũ , iniustè possideat & teneatur illud reddere digniori. Probatur, quia ideo tenetur restituere distributor si aliqua est ratio, quia iniquè dispensa uit tale beneficium: sed etiam dignus iniquè comparauit illud: ergo tenetur restituere. Minor probatur: quia non maior æquitas est ex parte dantis quam ex parte recipientis, maximè quando vterq́ue cognoscit in æqualitatem quæ fit digniori. Quintò arguitur. Si distributor postea conferat simile beneficium digniori, satisfacit obligationi: ergo antea non tenebatur restituere beneficium collatum digno. Probatur cōsequentia , quia restitutio est eiusdem rei ablatæ collatio. Sextò arguitur. Officia publica instituta sunt in bonum reipublicæ per se: ergo si aliqua fit iniuria restituendum est reipublicæ & non digniori prætermisso. Confirmatur, quia quando ecclesiæ datur minister dignus, omnium sententia non est aliqua restitutio facienda ecclesiæ. Ergo multo minus digniori prætermisso. Probatur consequentia, quia maius & præstantius ius est quod habet ecclesia quam persona priuata. Septimò arguitur. OEconomus qui non adducit meliores operarios in vineam domini, non tenetur restituere ipsis operarijs nec domino: ergo à simili dispensator bonorum communium non tenetur restituere nec communitati nec digniori. Tandem arguitur, quia sequeretur quod si plures digniores præter mitterentur, teneretur distributor singulis conferre singula beneficia: nam omnes æqualiter damnificati sunt, nec aliter videtur quomodo sit facienda restitutio. In hoc dubio est prima sententia cōmuniter iuniorum, quam innuit Soto in lib. 4. de Iustitia. q. 6. artic. 3. ad 6. vbi dicit, quod si bona quæ distribuuntur minus digno sint per se ordinata in bonum ciuium, vt ærarium publicum: tenetur restituere dignioribus. Si autem sint bona ordinata in commodũ reipublicę , nihil tenetur restituere. Idem sequitur Couar. super regula peccatum parte. 2. §. septimo. num. 6. Nauarro in suo Manuali cap. 17. à nu. 69. vsque ad 74. Cano super articulum secundum. quæstionis præcedentis. & Magister Peña in præsenti. Secunda sententia est Adria. in. 4. in materia de restitutione, quæstione de collatio ne beneficiorũ , quod nulla est obligatio restituendi ipsis distributoribus iniquis. Tertia sententia antiquorũ est, quod violatio iustitiæ distributiuæ obligat ad restitutionem. Ita Ricard. & Palud. in. 4. distin. 15. Syluest. verb. restitutio. 3. §. 12. Caieta. supra quæst. 62. art. 1. & 2. & in summa verb. acceptio personarum. & est expressa Diui Thomæ quæstione præcedenti. artic. 1. ad tertiũ . & artic. 2. ad quartum. PRO cuius decisione sit prima conclusio. Distributor qui confert bona cuiuscunq; generis sint indignis, tenetur restituere reipublicæ omnia damna quæ patitur ex tali distributione. Conclusio est communis sententia Theologorum & Iuristarum. Probatur, quia iste est causa dnāi , ergo tenetur illud restituere. Secundò, ex iustitia cōmutatiua tenetur dare ministros dignos reipublicæ, postquam designatus est tanquam dispensator bonorum reipublicæ: ergo tenetur restituere damnum quod intulit. Confirmatur, quia œconomus qui cōducit operarios insufficientes in vineam domini, & similiter iudex conferens pupillo ineptum tutorem, tenetur restituere damna vero domino illata: ergo à simili in distributore. Et hoc ipsum dicimus de indigno possessore, qui tenetur renũtiare beneficium & resarcire damna, de quo quæst. præcedenti. Secunda conclusio. Violare iustitiam in distribuendis bonis institutis propter bonũ ciuium, obligat etiam ad restitutionẽ . Verbi gratia, si quis ærariũ quod distribuendũ erat pauperibus aut solum ciuibus huius oppidi distribuat diuitibus & alienis. Probatur, quia iste talis qui nullum habet dominium horum officiorum distribuit contra voluntatem veri domini: ergo tenetur ista bona restituere. Et confirmatur exemplo œconomi: qui omnino contra voluntatem veri domini distribuit bona non sua. Præterea nam iste sua culpa damnum intulit, ergo iure tenetur satisfacere super his. Hoc quod dixi de totali distributione iniusta, dicendum est de illo qui non seruat proportionem secundum legem: vt si v. g. lex præcipiat quod diuitibus distribuantur decem, pauperibus vero viginti: distributor qui secus fecerit, tenetur restituere omnem partem quam minus cō tulit : secus est quando prudentiæ & dispensationi distributoris committitur. Tertia conclusio. Qui impositione onerum & tributorum violat iustitiam distributiuam, tenetur restituere non solum ciuibus qui magis grauātur : sed reipublicæ aut principi, qui minus accepit. Probatur, quia huiusmodi obligatio est ex iustitia nō distribuere propter indebitam causam. Ita vt iniustè accipiat bona quæ appropriata sunt ciuibus illis, exigens plusquam æquum est. Insuper etiam iniquè retinet quæ iustè debebantur Regi & reipublicæ: ergo tenetur restituere. Quarta conclusio. Quando distributor est stipendiatus, vt distribuat dignioribus bona publica: tenetur restituere reipublicæ damna quæ sequuntur ex hoc quod non habet digniorem ministrum. Probatur, quia iste obligatus est ex iustitia commutatiua & ex pacto ad rectè expendenda officia publica: ergo si non conferat dignioribus vt exigit respublica & lex præcipit: tenetur restituere omnia damna illata. Ex quo sequitur, quod si respublica per te ipsam immediatè distribueret ista officia dignis, prætermisso digniore non teneretur ad aliquam restitutionem respectu communitatis: quia ipsa dominium habet absolutum istorum officiorum. Et idem probabiliter dicitur de Rege, quod videlicet distribuens dignis non teneatur restituere damna reipublicæ: quia respublica transtulit omnem suam autoritatem & imperium in Regem, quanuis dependenter, vt supra diximus: & ideo satis probabiliter existimandum est, quod contulit hanc eandem autoritatem quam ipsa habebat, vt distribuens dignis nō teneatur restituere damna communitati. Secus est in alijs distributoribus, qui non habent dominium officiorum. Quinta conclusio. Distributor qui non est dominus beneficiorum aut officiorum & bonorum communium, tenetur restituere bona dignioribus. Conclusio præter quā quòd est D. Tho. vbi supra. Probatur, quia bona ista quanuis consequenter, ordinantur tamen in bonũ & honorẽ partiũ : quod spe cialiter de beneficijs ecclesiasticis colligitur ex illo 1. ad Timo. 5. qui bene præsunt presbyteri duplici honore digni sunt: vbi per duplicem honorem iuxta communem sententiam, intelligitur honor dignitatis & commodum temporale, quod maxime patet ex sequentibus ibidem, ergo distributor qui abstulit à dignioribus quæ illis debentur tenetur eadem illis restituere. Confirmatur. Quia qui impedit ius alterius quodcunque fuerit, tenetur restituere vt patet quæstione præcedenti, ergo multo magis qui distribuit tollendo ius à digniori. Confirmatur etiam exemplo œconomi quod in hoc dubio mirè confert ad probandam nostram sententiam. ¶ Item. Nam etiam si daremus Magistro Soto quod beneficia sunt stipendia pro labore ministrorum, nihilominus adhuc qui impedit ne dignior consequatur tale stipendiũ , tenetur restituere illi: quemadmodum si quis impediret operarium ne conduceretur à patrefamilias & ne sibi reportaret mercedem, teneretur restituere, ita in proposito. Ad argumenta & ad primum respondetur, quòd restitutio solum respondet læsioni iustitiæ cōmutatiuæ quæ annexa est iniquæ distributioni. Ita colligitur ex D. Tho. vbi supra, quo fit vt si detur casus in quo purè lędatur iustitia distributiua: nulla est obligatio ad restitutionem. In distributionibus vero, vbi distributores nullum habẽt dominium officiorum aut beneficiorum, semper læditur iustitia cōmutatiua consequenter: quia vel stipẽdiati sunt vel ministri designati ad designanda officia vel beneficia secundùm legem vel voluntatem superioris, quę præcipit vt dignior eligatur, aut vero quia impedit ius dignioris. Ex quo sequitur, ꝙ materia iustitiæ distributiuæ, potest esse materia commutatiuæ: sicut etiā materia eleemosynæ, vt patet in œconomo faciẽte eleemosynam ex voluntate domini. Ad confirmationem respondetur, quòd illa diffinitio est quid nominis, & explicanda est iuxta ea quæ dicta sunt quæstione præcedenti, art. 1. & 2. quod videlicet restituere non solum sit statuere aliquẽ in possessione rei quam antea detinebat: sed etiam in possessione rei quam iustè debebat habe re, & à qua iniustè impeditur. Ad secundum argumentum respondetur, quòd violator iustitiæ legalis, non læ dit iustitiam commutatiuam sicut distributor iniquus: insuper etiam habet verum dominium earum rerum quæ non sunt appropriata reipublicæ: non vero distributor qui solum est dispensator alienæ voluntatis. Et per hoc patet ad confirmationem. Ad tertium argumentum respondetur, quòd digniore prætermisso nō datur actio in foro contentioso ad repetendum beneficium sibi ablatũ iniustè, ne sint innumeræ lites & iniquæ in republica. Verum tamen in foro conscientiæ non solum datur actio verũ præcipitur, & est obligatio in iniquo distributore ad restitutionem. Ad confirmationem respondetur, quòd cum dignior non habet nec habuit ius in re, sed tantum ius ad rem: consequenter censeretur simoniacus si offerret pecunias possidenti beneficium: quia per pretium temporale parat sibi viam ad obtinendum spirituale. Ad quartum patet iam ex dictis quæstio ne præcedenti, qualiter dignus non teneatur renuntiare beneficium sibi de facto collatum: quia ipse non est agens morale sed patiens, & potuit iustè præsentare suam dignitatem absque præiudicio tertij. Distributor autem est agens morale qui tenetur iudicare inter dignum & digniorem, & proferre sententiam in fauorem dignioris: quare peccat iste contra vtranque iustitiam: secus esset si dignus per vim & fraudem impediret digniorem, aut vero cognoscens excessum & sciens quod certis medijs deberet impedire digniorem à consequutione illius beneficij: quia tunc tenetur restituere. Ad quintum respondetur, quòd sufficiet vt distributor conferat beneficium simile digniori, quanuis illud sit ex bonis publicis: quia compensatio ista fit sine iniuria reipublicæ, imo in bonum ipsius, quia illi confertur dignior minister. Ad sextum respondetur negando antecedens, imo omnia officia & beneficia tendũt consequenter in bonum ciuium, quanuis de quibusdam non ita constet: quemadmodũ bonum totius compositi naturalis non potest non cedere in bonum partium. Ad confirmationem respondetur, quod si sequantur damna ecclesię vt moraliter cō tingunt ex hoc quod non eligatur dignior, est facienda restitutio damnorũ ecclesiæ: secus vero si nulla sequantur dāna de facto. Ad septimum respondetur, quòd in tali casu nihil tenetur restituere operarijs: quia illi nullum habebant ius ad istam mercedẽ indiuiduam, nisi forte dominus præciperet vt specialiter isti operarij & non alij inducerentur in vineam suam: quia tunc illis faciẽ da est restitutio saltim damni sequuti. Ad octauum respondetur, quòd sicut in distributione vbi concurrebant illi plures digniores, satis esset eligere aliquem illorũ quem maluisset distributor: ita etiam in restitutione facienda satis fuerit quod idẽ vel simile beneficium conferatur alicui digniorum qui prætermissi sunt: & hoc iuxta volũtatem ipsius distributoris. Et hæc breuiter ex parte dicta sufficiant pro hac materia. 
 





 QVÆSTIO LXIIII. De Homicidio. 
 
 DE hac materia disputant Scholastici in. 4. distin. 15. Alexan. Alen. in. 3. par. quæst. 34. Durandus in. 1. Sent. distinct. 47. quæst. 4. & in 3. Senten. dist. 37. quæst. 1. Magister Soto lib. 5. de iustitia & iure. Summistæ in verb. homicidiũ . & Iuristæ in titulis de homicidio. POSTEA considerandum est de vitijs oppositis commutatiuæ iustitiæ. Et primò considerandum est de peccatis, quæ committuntur circa inuoluntarias commutationes: secundo de peccatis quæ committuntur circa commutationes voluntarias. Committuntur autem peccata circa inuoluntarias commutationes per hoc, quòd aliquod nocumentum proximo infertur contra eius voluntatẽ . Quod quidem potest fieri dupliciter, scilicet facto & verbo. Facto quidem cùm proximus læditur vel in persona propria, vel in persona coniuncta, vel in proprijs rebus. De his ergo per ordinem considerandũ est. Et primò de homicidio per quod maximè nocetur proximo. ¶ Et circa hoc quæruntur octo. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm occidere quæcunque viuentia sit illicitum. AD Primũ sic proceditur. { 1. dist. 39. q. 2. ar. 2. corp. & 3. cont. cap. 112. fin. } Videtur ꝙ occidere quæ cunque viuentia sit illicitum. Dicit enim Apostolus ad Roman. 13. "Qui ordinationi Dei resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt." Sed per ordinationem diuinę prouidentiæ omnia viuentia conseruantur, secundùm illud Psalm. 146. "Qui producit in montibus fœ num, & dat iumentis escam ipsorum, ergo mortificare quæcunque viuentia videtur esse illicitum." ¶ 2 Præterea. Homicidium est peccatum ex eo, quòd homo priuatur vita. Sed vita communis est omnibus animalibus & plantis: ergo eadem ratione videtur esse peccatũ occidere bruta animalia & plantas. ¶ 3 Præterea. In lege diuina nō determinatur specialis pœna nisi pro peccato. Sed occidenti bouem vel ouem alterius, statuitur pœna determinata in lege diuina: vt patet Exod. 22. ergo occisio brutorũ animalium est peccatum. SED contra est, quod { Lib. 1. c. 20. declinando ad fin. tom. 5. } August. dicit in 1. de Ciuit. Dei. Cùm audimus, Non occides, non accipimus hoc dictum esse de fræneticis: quia nullus eis est sensus, nec de irrationalibus animalibus: quia nulla nobis ratione sociantur. Restat ergo vt intelligamus de homine quod dictum est, Non occides. RESPONDEO dicendum, quòd nullus peccat ex hoc, quòd vtitur re aliqua ad hoc, ad quod est. In rerũ autem ordine imperfectiora sunt propter perfectiora: sicut etiam in generationis via, natura ab imperfectis ad perfecta procedit. Et inde est, quòd sicut in generatione hominis prius est viuum, deinde animal, vltimò autem homo: ita etiam ea quæ tantũ viuunt, vt plantæ, sunt cōmuniter propter animalia, omnia autem animalia sunt propter hominem. Et ideo si homo vtatur plantis ad vtilitatem animalium, & animalibus ad vtilitatem hominum, non est illicitum, vt etiam patet per † { Li. 1. c. 5. à med. & ca. 7. to. 5. } Philosophum in 1. Politicor. Inter alios autẽ vsus maximè necessarius esse videtur, vt animalia plantis vtantur in cibum, & homines animalibus, quod sine mortificatione eorum fieri non potest. Et ideo licitum est & plantas mortificare in vsum animalium, & animalia in vsus hominum ex ipsa ordinatione diuina. Dicitur enim Genes. 1. E"cce dedi vobis omnem herbam & vniuersa ligna, vt sint vobis in escam & cunctis animantibus terræ." Et Gen. 9. dicitur: "Omne quod mouetur & viuit, erit vobis in cibum." AD primum ergo dicẽdum , ꝙ ex ordinatione diuina conseruatur vita animalium & plantarum, non propter seipsa, sed propter hominem. Vnde, vt † { Li. 1. cap. 20. in fin. tom. 5. } August dicit in 1. de Ciuit. Dei. Iustissima ordinatione creatoris & vita & mors eorũ , nostris vsibus subditur. AD secundum dicẽdum , quòd animalia bruta & plantæ non habent vitam rationalem, per quam à seipsis agantur, sed semper aguntur quasi ab alio, naturali quodam impulsu. Et hoc est signum, quòd sunt naturaliter serua, & aliorum vsibus accommodata. AD tertium dicendum, quòd ille qui occidit bouẽ alterius, peccat quidem: non quia occidit bouem, sed quia damnificat hominẽ in re sua. Vnde nō continetur sub peccato homicidij, sed sub peccato furti vel rapinæ. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est vnica. Licitum est plantas mortificare in vsum animalium & ipsa animalia in vsum hominum. COMMENTARIVS. DVbitatur primò breuiter de veritate conclusionis. Et arguitur primò contra illam. Præceptum Decalogi vniuersaliter positum est: nō occides, ergo nulla occisio est licita. Arguitur secundò ex D. August. super Psal. 102. & refertur. 36. dist. c. qui venatoribus. vbi negat venationem licitam esse, ergo saltẽ nō erit licitũ occidere feras syluestres. Propter primũ argumentum, Manichæi negabant esse licitum interficere bruta, plā tas euelere & mortificare. Et aiebant, statũ agricolarum peiorem esse quam vacantiũ vsuris. In quo errore fuit August. per nouẽ annos, vt ipse deplorat lib. 3. confess. cap. 3. refert etiam D. Tho. in. 1. Sent. d. 39. q. 2. ar. 2. suo tempore fuisse hæreticos, qui dicerent peccatum esse, bruta occidere propter primum argumẽtum , scilicet, quia diuina prouidentia conseruat illa. Nihilominus cōclusio D. Tho. certissima est non solum lumine naturali: sed etiam lumine fidei, vt patet ex testimonijs citatis in fine articuli. Et confirmatur, quia Gen. 1. dictum est homini vt dominaretur bestijs terræ & piscibus maris & volatilibus cæli: si autẽ non esset licitũ horũ occidere aliquod nō magis dominaretur illis quam stellis cæli: ergo item in Psal. 8. dicitur, omnia subiecisti sub pedibus eius, qui locus secundũ literæ corticem intelligitur de ipso Adamo. Sed hoc dominiũ nihil est aliud quam facultas vtendi rebus istis in proprium vsum, qui non potest esse sine mortificatione viuẽtium . Ergo &c. Contra istum errorem scripsit postea D. Aug. libr. 6. cōtra Faustũ Manichæum, & lib. 2. de moribus Manichæorum, c. 15. & 14. in lib. de hæresibus ad Quoduultdeum , hæres. 46. & libr. 1. de ciuit. Dei. ca. 20. ¶ Denique probatur conclusio ratione naturali præter illam quæ est in articulo. quoniā venatio licita est iure naturæ, vt docet Arist. 1. Polit. c. 5. & D. Tho. in. 1. par. q. 96. ar. 1. & lib. 2. de regimine principum. c. 6. ergo licitum est saltem occidere feras & animalia syluestria. Et confirmatur. Quia iure naturę agricultura cōcessa est hominibus, vt patet ex cōsensu omniũ nationũ vbi necesse est vt sæpe auferatur vita plātæ , alioquin homo nō poterat vitam propriam substentare. ¶ Ad primũ argumentũ respondetur ex D. August. in vltimo loco citato, quod illud præceptũ intelligendũ est de hominis occisione, vt explicabitur art. 2. ¶ Ad secundum respondetur, ꝙ D. Aug. quando damnat venationẽ , nō damnat illā eo quod feræ occidātur : sed quia est otiosa vel pernitiosa vel periculosa ipsis hominibus. Quod si venatores propriæ vitæ caueant, licita est venatio ferarũ quæ vulgo dicitur, monteria. Imo etiā huiusmodi pugna cũ bestijs feris si fiat cũ sufficiẽti cautela, licita est & vtilis reipublicæ . v. g. quādo in plateis publicis equites pugnant cũ tauro, hoc enim vtile est reipublicæ: vt nobiles animosiores euadant ad defensionem reipublicæ. Cæterũ aduertendũ est, ꝙ ipsis clericis interdicitur huiusmo di venatio vel similis pugna cũ bestijs propter decentiā sui status. De qua re videatur c. episcopũ . de clerico venatore. &. c. primũ . ne cler. vel monach. &. c. quorundā . 24. dist. Verũ est tamen vt docet Caiet. in verb. clericorũ peccatum, & Syluest. in verb. venatio. quod si absit temeritas & cōtemptus status ecclesiastici non erit peccatũ mortale si clericus vadat aliquādo ad venandũ , quinimo si hoc raro fiat & animi recreādi gratia, nullũ videtur esse peccatũ huiusmodi venatio. Intelligimus autem semper in huiusmodi exercitio quod nullum sit periculũ vitæ, & propterea in Concil. Trid. Sess. 24. de reformat. c. 12. præcipitur clericis vt abstineāt ab illicitis venationibus: vbi plane insinuatur quod sint aliquæ venationes clericis licitæ. DVbitatur secundo circa eandẽ concluonẽ ; An esus carniũ fuerit licitus, & in vsu ante diluuiũ ? ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniā Genes. c. 1. concessit Dñs hominibus in cibũ plantas, nulla facta mentione animaliũ , vt deseruirent in cibũ hominibus: at vero postea post diluuium Gen. c. 9. dixit Dñs Noe, "omne quod mouetur & viuit erit vobis in cibũ quasi olera virẽ tia tradidi vobis omnia." Hinc sumitur argumentũ . Igitur signũ certũ videtur quod homines ante diluuiũ non vescebantur carnibus, sed oleribus & fructibus arborũ : & propterea dixit Deus, quasi olera virentia dedi vobis omnia: ac si diceret, sicut hactenus pasti estis huiusmodi: poteritis deinceps comedere carnes animaliũ . ¶ Arguitur secundò. Nō est verosimile quod si homines ante diluuiũ vescerentur carnibus, comederent eas crudas more ferarũ : sed cũ Dñs Gen. 9. tradidit eis potestatẽ vescendi carnibus, præcipit modũ comedendi, scilicet, excepto ꝙ carnẽ cum sanguine non comedetis: ergo ante diluuiũ nō comedebāt carnes, alias scirẽt profecto quomodo essent comedẽdæ . ¶ Arguitur tertio ex testimonio D. Tho. 1. 2. q. 102. ar. 6. ad 2. vbi ait, quod post diluuiũ introductus videtur esus carniũ . Et ad Rom. 14. lect. 1. dicit, quòd esus carniũ primo cōcessus fuit Noe post diluuiũ . ¶ Denique arguitur. Nā Dñs antediluuiũ cōstituit hominẽ in quadā vitę simplicitate: sed carnes comedere, videt̃ pertinere potius ad curiositatẽ & vitæ deli tias, vesci autẽ plantis & fructibus terræ pertinet ad vitæ simplicitatẽ , ergo ante diluuiũ non fuit esus carnium. ¶ De hoc dubio sunt variæ opiniones. Quidam negant licitum fuisse carnes comedere ante diluuiũ . Ita tenet Abul. Gen. 1. q. 36. & Gen. 9. q. 1. vbi citat in suam sententiā Boetium in lib. 2. de cō solatione , metro. 5. Hanc sequitur Lyran. super vtrunque locum Genes. Alij vero aiunt fuisse quidem licitum ante diluuium carnes comedere: quia nulla lege prohibebatur, sed non erat in vsu. Alij dicunt, fuisse licitũ & in vsu. Hanc sequitur Magist. Victoria in relectione de temperantia. hanc tenet Magist. Soto lib. 5. de iustit. quæst. 1. art. 1. PRO decisione veritatis sit prima cōclusio . Procul dubio licitus fuit esus carniũ ante diluuium. Hæc videtur esse D. Tho. 1. 2. q. 103. ar. 1. ad 4. vbi ait, quòd distinctio animalium mundorũ & immundorũ fuit ante legem scriptam, quantum ad sacrificiorum oblationem, non tamen quantum ad esum, siquidem animalium esus nulla lege erat prohibitus. ¶ Deinde probatur ratione. Quoniam ratio artic. D. Tho. probat, quod licitum est homini iure naturæ carnes comedere: sed ante diluuiũ nulla fuit lex quæ prohiberet esum carnium, ergo licitũ erit. Probatur minor. Quia nullibi reperitur tale præceptum positiuum: eo vel maxime quod status legis naturæ contentus erat naturalibus præceptis, excepto quod semper fuerunt præcepta fidei, spei, charitatis: hæc enim præcepta non excluduntur à Theologis cum dicunt, quòd in statu legis naturæ tantũ erant præcepta naturalia. Et ratio est. Quoniā præcepta virtutũ Theologicarum sunt intrinseca homini in ordine ad finẽ supernaturalẽ : vnde quodāmodo dici possunt connaturalia respectu finis supernaturalis. Secunda conclusio. De facto ante diluuium fuit esus carniũ . Probatur. Quoniam ante diluuium erant sacerdotes offerentes sacrificia, immolantes agnos & alia animalia, vt patet ex hostia quam obtulit Abel ex primogenitis ouium: sed sacrificiũ Deo gratũ debet offerri ex illis rebus quæ apud homines in pretio aliquo habentur: at vero si carnes animalium nullius pretij erant apud homines, nō esset Deo sacrificium gratum, er go licitus erat huius esus carnium. Et confirmatur. Quoniā apud omnes nationes fuit receptum, vt aliqua pars sacrificij cederet in vsum sacerdotum: at vero si sacerdotes non comedebant carnes, nullius vsus erat apud illos sacrificiũ mactati animalis, ergo. Confirmatur secundò. Quoniā pluris æstimabatur & magis gratum erat Deo sacrificiũ de pinguioribus animalibus, quam de macilentis, vt patet in hostia quam obtulit Abel: at vero si non erant maioris vtilitatis apud homines agnus pinguis quam macilẽtus , nulla esset ratio quare esset magis gratum pingue quàm macilentum sacrificium Deo: ergo. ¶ Denique. Post peccatum concupiscentia erat inordinata: igitur non est credendum quod homines compescerent appetitũ comedendi carnes, esset enim maxima abstinentia in ipso vulgo: quinimo est maxime credibile quod propter nimiam comestionem carnium fuerunt ante diluuium homines valde luxuriosi. Propter quod dicitur in Scriptura, quod omnis caro corruperat viā suam super terram, & propterea venit diluuium super terram. Tertia cōclusio . In statu innocentiæ ante peccatũ , valde probabile est quod homines non vescerentur carnibus. Ita tenet M. Soto vbi sup . Et ratio est. Quia tũc nulla esset necessitas comedendi carnes, & homines fuissent tunc vsq; adeo recti, vt nō comederent quidquam absq; necessitate: eo vel maxime quod fructus terrę essent optimi & maxime delectabiles ad vescendũ . Sed in oppositum potest esse obiectio, quod ante peccatum dictũ est homini: dominamini piscibus maris volatilibus cæli, &c. At vero si homines in illo statu non erāt comesturi animalia, non possẽt exercere huiusmodi dominiũ , ergo. Respōdetur nihilominus ad hanc obiectionẽ , quod dominiũ illud decebat hominem, non quidẽ quia oporteret illud exercere circa omnia animalia quantum ad comestionem, non enim comesturus erat serpentes: sed dominium illud exerceri poterat quantum ad aliquem vsum aliquorum animalium. Etenim si homines perseuerassent in illo statu naturæ integræ oporteret equitare ad iter longum faciendum: quāuis enim homines non erant morituri tamen non haberent corpora gloriosa donec fierẽt beati, quin potius ipsa corpora erant passibilia quanuis nō paterentur incommoditates aliquas propter certum regimen prudentiæ & conditionem illius status. Si enim homo se ad ignem applicaret combureretur, sed tamen prouidentia illius status tanta futura erat, vt nunquā homo offenderet ad lapidẽ pedem suum. Respōdetur secundò. Quod fortassis illud plenũ dominium quod datũ est homini dũ esset in natura integra: respiciebat etiam futurum statum naturæ lapsæ. His non obstantibus sit vltima cōclusio . Non caret probabilitate, quod si homines perseuerarent in statu naturæ integræ aliquotiens carnes comederent, & quanuis nō erant necessariæ ad vitæ sustentationẽ : poterat tamen esse vtilis illa comestio & prudenter fieri, tum ad perfectionem potentiæ gustus humani & phantasiæ per quam acquireretur scientia experimentalis rerum gustabilium: tum etiam vt laudaretur creator in operibus suis, noua quadam ratione experientiæ delectationis sensibilium, quæ acciperetur secundùm leges prudentiæ. AD argumenta in oppositum facile est respondere. Ad primum respōdetur , quòd ante diluuium fuit quidem potestas homini concessa vt carnibus vesceretur: sed tamen post diluuium iam erat necessitas, & idcirco declarata est Gen. 9. Est autem duplex hæc necessitas: tum quia terra non erat iam tam frugifera ad gignenda ea quæ de terra nascuntur: tum etiā quia homines post diluuium iam erant debilioris naturæ quā antea, & idcirco cœpit tunc frequẽtior vsus carnium: ac propterea etiam creditur quod ex tunc vsus vini cœpit. Ad secundum respondetur fuisse decens vt quando declarabatur hominibus necessitas vescẽdi carnibus: simul explicaretur modus naturalis & cōueniens homini comedẽ di carnes, scilicet vt comederentur assæ, vel coctæ, vel frixæ & non crudæ more ferarũ : sicut fortassis comedebant multi homines ante diluuium. ¶ Ad testimonia D. Thom. respōdetur ad primum. Quod loquutus est sub dubio. Deinde respondetur, quòd cum inquit introductum esse morem illũ , loquitur de introductione ex declaratione positi ua ipsius Dei manifestantis necessitatem comedendi carnes deinceps: nō quia antea nō comedissent illas, aut non esset licitũ iure naturæ comedere. Similiter dicimus, quod in secundo testimonio D. Tho. concessum idẽ valet quod declaratũ : non quia antea fuisset illicitum. Ad Boetiũ vero dicimus, quòd fortassis fuit illius sententiæ. Ad vltimam vero rationem respōdetur , ꝙ est topicum argumentum & quasi rhetoricum, & solum probat quod ante diluuiũ non declarauerat dominus institutione positiua licitum esse comedere carnes. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sit licitum occidere peccatores. AD Secundum sic proceditur.{ Inf. quæst. 108. ar. 1. & 3. Et 1. 2. q. 100. ar. 9. ad 3. Et 3. cont. c. 140. Et Rom. 12. lect. 3. cor. 4. fin. } Videtur, ꝙ non sit licitũ occidere homines peccatores. Dominus enim Matth. 13. in parabola prohibuit extirpare zizaniā , qui sunt filij nequā , vt ibidẽ dicitur: Sed omne quod est prohibitum à Deo, est peccatum. Ergo occidere peccatorem, est peccatũ . ¶ 2 Præterea. Iustitia humana cō formatur iustitiæ diuinæ. Sed secũ dùm diuinā iustitiā peccatores ad pœnitentiam reseruantur: secundũ illud Ezech. 18. "Nolo mortem peccatoris, sed vt cōuertatur , & viuat." Ergo videtur omnino esse iniustũ , quòd peccatores occidantur. ¶ 3 Præterea. Illud quod est secũdùm se malum, nullo bono fine fieri licet: vt patet per † { Cap. 7. parũ ante mediũ , to. 4. } August. in lib. cōtra mendacium, & per † { Li. 2. Eth. ca. 6. parũ ante finẽ , tom. 4. } Philosophum in 2. Ethic. Sed occidere hominem, secundũ se malum est: quia ad omnes homines tenentur charitatem habere. Amicos autem volumus viuere & esse: vt dicitur in 9. † { Libr. 9. c. 4. to. 5. } Ethic. Ergo nullo modo licet hominẽ peccatorem occidere. SED cōtra est quod dicitur Exodi. 22. "Maleficos non patieris viuere." Et in Psal. 100. "In matutino interficiebā omnes peccatores terræ." RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præc. } dictum est, licitum est occidere animalia bruta, inquantum ordinantur naturaliter ad hominum vsum, sicut imperfectũ ordinatur ad perfectum. Omnis autem pars ordinatur ad totum, vt imperfectum ad perfectum. Et ideo omnis pars naturaliter est propter totum. Et propter hoc videmus, ꝙ si saluti totius corporis humani expediat præcisio alicuius membri, puta cùm est putridum vel corruptiuum aliorum membrorum, laudabiliter & salubriter abscinditur. Quælibet autem persona singularis comparatur ad totam communitatem sicut pars ad totũ : & ideo si aliquis homo sit periculosus communitati & corruptiuus ipsius propter aliquod peccatum, laudabiliter & salubriter occiditur, vt bonum commune conseruetur. Modicum enim fermentum totā massam corrumpit, vt dicitur 1. ad Corinthios. 5. AD primum ergo dicẽdum , ꝙ Dominus abstinendum mandauit ab eradicatione zizaniorum, vt tritico parceretur, id est, bonis. Quod quidem fit, quando non possunt occidi mali, quin simul occidantur & boni, vel quia latent inter bonos, vel quia habent multos sequaces: ita quòd sine bonorum pericu lo interfici nō possunt, vt August. † { Li. 3. c. 2. à med. tomo. 7. } dicit contra Parmenianum. Vnde Dominus docet magis esse sinendum malos viuere, & vltionem reseruandam vsque ad extremum iudicium, quàm quòd boni simul occidantur. Quando verò ex occisione malorum non imminet periculũ bonis, sed magis tutela & salus, tunc licitè possunt mali occidi. AD secundum dicẽdum , quòd Deus secundùm ordinem suæ sapientiæ quandoque statim peccatores occidit ad liberationem bonorum, quandoque autem eis pœ nitendi tempus concedit, secundũ quod ipse nouit suis electis expedire. Et hoc etiā humana iustitia imitatur proposse. Illos enim qui sunt perniciosi in alios, occidit: eos verò, qui peccant, alijs grauiter nō nocentes, ad pœnitentiam reseruat. AD tertium dicendum, quòd homo peccando, ab ordine rationis recedit. Et ideo decidit à dignitate humana: prout scilicet homo est naturaliter liber & propter seipsum existens: & incidit quodammodo in seruitutem bestiarum: vt scilicet de ipso ordinetur, secundũ quod est vtile alijs, secundùm illud Psalm. 48. "Homo cùm in honore esset, non intellexit": comparatus est iumentis insipientibus, & similis factus est illis. Et Prouerb. 11. dicitur: "Qui stultus est, seruiet sapienti." Et ideo quanuis hominem in sua dignitate manentem occidere sit secundùm se malum, tamen hominẽ peccatorem occidere, potest esse bonum, sicut occidere bestiam. Pe ior enim est malus homo quàm bestia, & plus nocet, vt Philosophus dicit in 1. Polit. † { Li. 7. Eth. c. 6. in fin. tom. 5. } & in 7. Ethic. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. DVbitatur primò in hoc articulo de veritate huius conclusionis & de bonitate rationis illius? ¶ Arguitur primò contra rationẽ conclusionis, Sequitur ex illa, quod sit licitum occidere innocentem quādo expedierit ad bonum communitatis. Probatur seqnela . Quia sicut ipsa manus est pars corporis, ita innocens est pars ipsius reipublicæ, ergo sicut licitum est abscindere manum, quia ordinatur ad bonum totius: ita etiam licitum erit occidere innocentem, quia ordinatur ad bonũ ipsius reipublicæ. ¶ Confirmatur. Quia propter salutem totius corporis licitum est abscindere manũ , non solum infirmam sed etiam si sit sana: ergo similiter etiam si homo sit innocens, licitum erit illum occidere si talis occisio cedit in salutem reipublicæ. Arguitur secundò & confirmatur. Sequitur ex eadem ratione, quod licitum erit occidere hominem infectum peste ne alios inficiat, quia est pars communitatis. Arguitur tertiò contra ipsam conclusionem. Præceptum Decalogi, "Non occides", intelligitur, de occisione hominis, nisi excipiamus inde tantum illos quos Deus, vel data lege vel expressa reuelatione iusserit interfici: sed plurimi sunt quos nō attingit ista exceptio: ergo non erit licitum illos occidere. Maior est expressa doctrina Augustini lib. 1. de Ciuit. c. 20. & 21. Minor etiā patet. Arguitur quartò. Si aliquam moderationem debemus ponere illi præcepto, Nō occides, erit altera de duabus. Prima quidẽ quod intelligatur de homine innocẽte . Sed contra hoc est, quod isto modo non liceret occidere innocentem probatum tamen nocentem. Tum etiam quia occidens priuata autoritate nocentem, peccat contra præceptum istud: imo & ipse iudex peccat contra hoc præceptum, si prætermisso ordine iuris occidit peccatorem. Altera moderatio solet esse, scilicet, Nō occides autoritate priuata, sed hæc etiam moderatio refellitur, quia neque ipsi reipublicæ licitum est autoritate publica interficere innocentem. In hoc dubio sunt variæ sententiæ in modo explicandi quintum illud præceptum, Non occides. Scotus enim in 4. dist. 15. q. 3. asserit, vsque adeo vniuersaliter intelligendum esse præceptum, vt non liceat magistratibus publicis interficere reos, quantumlibet sint nociui reipublicæ: nisi tatum illos quos Deus speciali reuelatione, vel lege iusserit interfici. Vnde colligit licitum esse interficere nocturnos fures: quia hoc Deus præcepit in lege veteri: diurnos autem non licet interficere. Colligit etiam adulteras nō esse licitum interficere: quia quanuis olim iusserit dominus in lege, adulteras lapidare: tamen Ioan. 8. cap. abrogauit Christus Dominus legem illam, cum liberauit adulterā cui dixit, "nemo te condemnauit, neque ego te condemnabo". Alij modi dicendi insinuati sunt in 4. argum. quos etiam refert Durandus in 4. dist. 47. q. 4. & ille sequitur secundam illam moderationem. D. Tho. etiam annumerat alios modos dicendi in opusc. 4. in explicatione quinti præcepti. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Sententia Scoti est temeraria & erronea in fide. Probatur. Quia secundùm fidem catholicam, potestas publica habet facultatem occidendi & mutilādi , etiam si sit respublica gentilium, quibus nulla data est lex diuina neque vlla facta reuelatio de occisione peccatorũ , ergo. Hec sententia Scoti erronea est. Probo antecedens, quoniam ad Rom. 13. loquens Apostolus de magistratibus publicis sui temporis inquit, "Vis non timere potestatem, bonum fac. Si autem non feceris, time: non enim sine causa gladium portat." Ac si diceret, potestatem habet mutilandi & occidendi gladio. ¶ Secundo probatur. Secundùm fidem licitum est hæreticos occidere & igne cremare, vt satis ostenditur supra. q. 11. art. 3. & 4. de pœnis hæreticorũ : at vero Deus non tulit aliquam legem de comburendis hæreticis neq; specialem reuelationem fecit: ergo male dicit Scotus requiri aliquā reuelationẽ vel vt lege sit præcepta huiusmodi occisio. Tertiò sequeretur ex opposita sententia, quod modo in lege noua nullum prorsus malefactorem licitum esset occidere. Probatur sequela: quia iam cessauerunt omnino legalia quantum ad iudicialia & cæremonialia præcepta, & in lege noua nulla data est lex positiua de occidendis huiusmodi malefactoribus: ergo nullum licitum est occidere. Præterea ratio quam Diuus Thomas facit in articulo procedit ex lumine naturali: ergo lex ista naturalis nulla lege positiua abroganda est, cum ipse Deus sit autor naturæ. Ex quo sequitur, quod si secundum Scotum iure naturæ non esset licitum occidere malefactores quantumlibet Reipublicæ nociuos: quod Deus lege sua positiua non perfecerit, sed potius debilitaret legem naturalem. Quartò probatur, ex vsu communi omnium nationum: semper enim lumine naturali ducti legislatores, speciales leges tulerunt de plectendis capitali pœna aliquibus malefactoribus, quod etiā patet ex sententia Philosophorum, qualis etiam fuit Lycurgus & Solon & alij senatores. Et denique summi Pontifices sæpe puniunt malefactores pœna capitis, & in Concilio Constantiensi iussu concilij, est combustus Hieronymus de Parga hæreticus. Sunt etiam plurima testimonia Sanctorum, testimonia & pontificum, quæ habentur apud Gratianũ . 23. quæstione. 4. & in titulis, de homicidio in toto iure Canonico & ciuili, specialiter in l. capitalium. ff. de pœnis. Secunda conclusio. Optima explicatio quinti præcepti est, quod intelligatur non occides hominem iniustè. Declaratur ista conclusio. Pro quo notandum est, quod hominis occisio & homicidium differunt inter se ex vsu loquendi Philosophorum & Theologorum: quod hominis occisio quā uis sit de genere male sonantium & habeat speciem mali: tamen non ita intrinsecè malum est, vt non possit honestari aliqua circunstantia. Verbi gratia, si sit malefactor nociuus reipublicæ & occidatur autoritate rei publicæ. At vero homicidium, est actio intrinsecè mala quæ nullo modo potest honestari, & ita dixit Diuus Thomas 1. 2. quæ stione 100. articulo. 8. ad tertium. quod id quod prohibetur illo præcepto non occi des, habet rationem indebiti quod nos dicimus iniusti. Et ita docet Diuus Augustinus libro. 1. de libero arbitrio. capit. 4. vnde scholastici acceperunt prædictam distinctionem. Probatur modo conclusio. Primo, quia quintum præceptum est præceptum naturale: sed ius naturale solum prohibet ea quæ sunt contra rationem: ergo materia siue obiectum illius præcepti includit intrinsecè rationem indebiti contra rationem naturalem, & propterea non fuit necessarium, quod in ipso præcepto exprimeretur non occides indebite, constabat enim quod talis intelligentia includebatur in illis verbis non occides. Quemadmodum Philosophi in diffinitionibus rerũ non multiplicant verba, sed contenti sunt genere & differentia: postea vero explicantes diffinitionem, ostendunt quomodo multa alia includebantur in illa: ita etiam debent esse leges breues & compendiosæ, postea vero explicantur à viris Iurisperitis. Sed obijcit Durandus vbi supra. Quia pari ratione diceremus esse prohibitum ire in campum scilicet indebite. Respondetur tamen, nō esse eandem rationẽ : & differentia est, quod ire in campum si referatur ad mores hominum, est aliquid in differens secundum se & absolutè consideratum, at vero occisio hominis voluntaria secundum se & absolutè considerata, est de genere malorum, vnde oportet quod excusetur aliqua circunstantia, scilicet quia homo est perniciosus & nociuus communitati & occiditur ab habente autoritatem: vnde sufficit quod in ipso præcepto absolutè dicatur non occides. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego sequelam. Neque enim est eadem ratio de manu & de homine innocente, sed differentia maxima est, quia manus naturaliter non est propter se ipsam sed propter totum: at vero homo ex natura sua est aliquod totum immediatè ordinabile ad finem beatitudinis: si autem habet rationem partis, hoc est secundum conuersationem & communem conuictum politicum, quapropter quandiu homo non defuit in communi hac conuersatione & politica: non potest respublica illum directè vita priuare, etiam si ex morte illius sequatur salus totius reipublicæ. Et hinc est quod quanuis manum sanam & integram possimus præscindere pro salute corporis, non tamen occidere innocentem pro salute reipublicæ. Et per hoc patet ad confirmationem & ad secundum argumentum. Dicimus enim, quod nulla ratione infirmum peste infectum, potest respublica occidere ne inficiat alios: eo quod non incurrit aliquam culpam propter infirmitatem: ipse tamen tenetur se ipsum ab alijs separare quantum poterit ex charitate & ex iustitia, quod si non fecerit poterit respublica illum occidere in pœnam peccati: imo quiuis alius titulo defensionis, poterit illum occidere si certus est moraliter, quod peste inficietur ab illo. Ad tertium argumentum respondetur, quod Diuus Augustinus sæpe vocat leges Dei, quibus licitum est reos nocentes occidere, non quia oporteat quod sint leges diuinæ positiuæ: sed sufficit aliquando lex ipsa naturalis, aliquando vero superadditur lex humana quæ deriuatur ex lege naturali tanquam illi consonans & conueniens. Et ita dicit Diuus Augustinus ibidem, quod personam gerentes publicæ potestatis secundum eius leges, hoc est iustissimæ rationis imperium sceleratos morte puniunt, non faciunt contra præceptum, non occides. Verum est tamen quod Diuus Augustinus aliquando non est multum solicitus de proprietate vocabuli, & appellat exceptiones illius præcepti quæ proprius dicerentur explicationes. Ad quartum argumentum respondetur, nō esse legitimas illas explicationes nisi quatenus reducuntur ad nostram secundā conclusionem. Cæterum ad rationes Scoti respondetur, quod legalia iam omnino cessauerunt, nunc autem in lege gratiæ quantum ad hoc quod est occidere vel non occidere hominem, lege naturali gubernamur vel lege humana positiua: neq; illud quòd dominus dixit Ioannis. 8. Non fuit abrogatio legis veteris, quæ adulteras præcipiebat lapidare neque prohibitio ne de cętero occideretur: solum fuit manifestatio mansuetudinis Christi. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm occidere hominem peccatorem liceat priuatæ personæ. AD Tertium sic proceditur.{ Infra. qō . 65. art. 1. cor. & ad 2. Et 4. d. 37. q. 2. artic. 1. } Videtur quòd occidere hominem peccatorẽ liceat priuatæ personæ. In lege enim diuina nihil illicitũ mandatur. Sed Exodi 32. præcepit Moyses, "Occidat vnusquisque fratrem suum & amicum, & proximum suum, pro peccato vituli conflatilis." Ergo etiam priuatis personis licet peccatorem occidere. ¶ 2 Præterea. Homo ꝓpter peccatum comparatur bestijs, vt dictum † { Arti. præ ced. art. 3. } est. Sed occidere bestiam syluestrem maximè nocentem, cuilibet priuatæ personæ licet. Ergo & pari ratione occidere hominẽ peccatorem. ¶ 3 Prætetea. Laudabile est, ꝙ homo etiam si sit priuata persona, operetur quod est vtile bono communi: Sed occisio malefactorum est vtilis bono communi, vt dictũ † { Art. præcedenti. } est. Ergo laudabile est si etiā priuatæ personæ malefactores occidant. SED contra est, quod August. dicit in primo † { Lib. 1. ca. 26. in medio: & ca. 21. in fine tom. 5. } de ciuit. Dei, Qui sine aliqua publica administratione maleficum occiderit, velut homicida iudicabitur: & tanto amplius, quāto sibi potestatem à Deo non cōcessam vsurpare nō timuit. RESPONDEO dicendum, quòd sicut dictum † { Art. præcedenti. } est, occidere malefactorem licitum est, inquantum ordinatur ad salutem totius communitatis. Et ideo ad illum so lum pertinet, cui committitur cura communitatis conseruandæ. Sicut ad medicum pertinet præcidere membrum putridum, quando ei commissa fuerit cura salutis totius corporis. Cura autem communis boni commissa est principibus habentibus publicam autoritatem. Et ideo eis solum licet malefactores occidere, non autem priuatis personis. AD primum ergo dicendum, ꝙ ille aliquid facit, cuius autoritate fit, vt patet per Diony. † { Ex cap. 3. } 12. cap. cæ lestis hierar. Et ideo vt August. † { Lib. 1. cap. 21. circa prin. to. 5. } dicit in 1. de ciuit. Dei, non ipse occidit qui ministerium debet iubenti, sed sicut adminiculum gladius est vtenti. Vnde illi qui occiderũt proximos & amicos ex mandato Domini: non hoc fecisse ipsi videntur: sed potiùs ille, cuius autoritate fecerunt. Sicut & miles interficit hostem autoritate principis, & minister latronem autoritate iudicis. AD secundum dicẽdum , quòd bestia naturaliter est distincta ab homine. Vnde super hoc non requiritur aliquod iudicium, an sit occidenda, si sit syluestris: si verò sit domestica, requireretur iudicium nō propter ipsam, sed propter damnũ domini. Sed homo peccator nō est naturaliter distinctus ab hominibus iustis. Et ideo indiget iudicio publico, vt discernatur an sit occidendus propter salutem cōmunẽ . AD tertium dicendum, quòd facere aliquid ad vtilitatem communem quod nulli nocet, hoc est licitum cuilibet priuatæ personæ: sed si sit cum nocumento alterius, hoc non debet fieri nisi secundum iudicium eius ad quem pertinet ęstimare quid sit subtrahendum partibus pro salute totius. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est, solum licet malefactores occidere, habenti publicam autoritatem. COMMENTARIVS. DVbitatur primo. Circa cōclusionem Diui Thomæ, & arguitur contra illam. Iudicum cap. 3. Laudatur Aioth. quod occiderit Eglon. Similiter in historijs gentium laudatur Brutus qui interfecto tyranno Romam liberauit. Secundò arguitur, quia lex diuina Numer. 35. concessit facultatem propinquis interfecti, vt occiderent homicidam vbicunque inuenirent absque tribunali & iudicio publico. Pro solutione huius dubij notādum est, quod dupliciter potest esse aliquis tyrānus . Vno modo in dominatu absque iure dominij qui per vim & arma occupat rempublicam: alio modo est aliquis tyrannus in ipso regimine, quatenus tyrannicè gubernat cũ aliàs sit legitimus princeps: nihilominus omnia iura & cōmoda reipublicæ refert ad suā vtilitatẽ sicut facit Turca in regno suo. Sit igitur prima conclusio. Cuicunq; priuatæ personæ licitum est interficere tyrannum primi generis, non autem secundi generis. Probatur prima pars. Respublica gerit bellum perpetuum cum tali tyranno: ergo quilibet ciuis tanquā miles ipsius reipublicę poterit huiusmodi tyrānũ interficere. Quod si quis dicat, non esse actuale bellum neque semper exercentur bellica arma, ergo non quilibet ciuis miles est vt illum interficiat in bello iusto. Respondetur, ꝙ tyrannus actualiter opprimit rempublicam, vnde quælibet pars reipublicæ quandiu non discedit tyrannus: potest illum interficere. Vnde dico quod non solum vt miles & minister reipublicæ, sed etiam vt persona priuata potest in tali casu interficere ty rannũ , si & ipse opprimitur cum alijs: quia tunc titulo ꝓpriæ defensionis potest interficere inuasorem: præsertim quando talis occisio non nocet reipublicæ neque vsurpat autoritatẽ reipublicæ, quin potius prodest reipublicæ & adimplet eius voluntatẽ . Imo etiam adijcimus, quod quilibet alius etiam si non esset pars illius reipublicæ neq; opprimeretur à tyranno, licitè potest titulo defensionis innocentium, interficere tyrannũ primi generis: quapropter merito laudantur illi viri in locis citatis in argumento, quia occiderunt tyrannos qui bellum gerebant iniquum contra rempublicam. Secunda vero pars conclusionis probatur ex Concil. Constantiensi sess. 15. Vbi refertur tanquam error contra fidem, quod sit licitum priuatæ personæ interficere tyrannum secundi generis. Item probatur ratione: quoniam ille tyrannus habet legitimum ius ad regnum: ergo non potest expoliari tali iure antequā eius causa publica autoritate discernatur & iudicetur. Sed quæret aliquis, quid nam erit licitum reipublicæ agere quando tyrannicè opprimitur à legitimo rege? Respondetur, quod respublica potest & debet recurrere ad superiorem principem, v. g. ad Pontificem vel imperatorem, vt corrigant & detineant talem principem tyrannicè gubernantem: at vero si hoc remedium non fuerit possibile vel non fuerit efficax, vel fuerit periculum in mora: potestas est in illa republica ad iudicandum de illo principe. Quod si ille admonitus noluerit corrigi, potest illum à regno eijcere & occidere si opus fuerit. Ratio huius est euidens: quia iure naturæ rex ordinatur ad bonum communitatis & non è contra, eo vel maximè quod respublica Regi contulit autoritatem ad bonam gubernationem ipsius reipublicæ: ergo in casu quo Rex tyrannicè gubernet, potestas erit in republica ad deponendum Principem, vel etiam ad occidendum pro defensione ipsius reipublicæ. Hoc quod diximus intelligendum est, per se & absolutè loquendo consideratis conditionibus reipublicæ & regis. Nihilominus sæpe accident circunstantiæ propter quas minus malum erit sustinere tyrannicam gubernationem, quam amouere Principem cum maiore calamitate reipublicæ, vt si v. g. ex remotione Principis sequatur diuisio in ipsa republica & bella ciuilia, & præsertim si sequatur detrimentum Christianæ religioni. De hac re vide plura apud D. Tho. opusc. 20. de regimine principum libr. 1. cap. 6. Et obseruandum est viro prudenti, quod vt in plurimum ex remotione Principis consequuntur maxima damna in ipsa republica: quapropter in re dubia semper fauendum est regi, potius quam cō munitati . Solet autem disputari hoc in loco, an sit licitum priuatæ personæ occidere aliquem, propterea quod sibi imponit falsum crimẽ , vel imponere intẽdit , ex quo sequetur occisio ipsius innocentis vel infamia? & vtrum possit homo præuenire inimicum qui habet certum propositum inuadendi ipsum? Sed hæc omnia commodius examinabuntur articulo. 7. Ad tertium argumentum dicemus dubio sequenti. DVbitatur secundò. An possit Rex facere copiam siue per legem siue per specialem commissionem priuatis ciuibus, vt interficiant quosdam delinquentes in quibusdam speciebus criminum? Primò arguitur pro parte affirmatiua. Quilibet ciuis potest licitè prospicere bono communi vel alicuius innocentis. Ergo vbi constiterit quod interficiendo aliquem malefactorem, impediuntur aliqua damna & nocumenta multa reipublicæ: poterit Rex committere priuatis personis, vt interficiant huiusmodi, siue per legem latam in cōmuni siue per sententiam in particulari. Secundò arguitur. Licitum est humanis legislatoribus imitari leges diuinas positiuas quæ olim datæ sunt: sed dominus id concesserat olim, Numero 35. Faciens copiam propinquis interfecti, vt vbi inuenirent homicidā possent illum occidere. ergo & modo licitum erit nostris principibus similem legem condere. Tertiò arguitur. Ex lege celebri Graccus C. ad legem Iuliam. vbi conceditur marito vt possit interficere vxorem cum adultero deprehensos in adulterio, ergo absque tribunali & iudicio licitum est priuatæ personæ aliquem malefactorem interficere, sola legis autoritate. ¶ Denique sæpe contingit in republica etiam Christiana, quod magistratus vel Principes siue per sententiam latam in particulari siue per legem, cōmittant cuilibet priuatæ personæ vt interficiat aliquem malefactorem: sic enim conceditur facultas omnibus Christianis vt possint assassinos interficere, vt bene colligit Syluest. in verbo, Assassinos, ex cap. pro humani. de homicidio, in. 6. & videtur esse certa intelligentia illius capituli: nam in fine illius appellantur assassini diffidati: diffidatus autem ille dicitur qui secundum publicam concessionem potest à quouis interfici. PRO decisione huius dubij sit vnica cō clusio . Per se loquendo, non erit iusta lex quæ vniuersaliter fecerit copiam priuatis personis, vt malefactorem quem viderint aut nouerint deliquisse in certo genere criminis occidant illum ante latam sententiam à iudice circa factũ . Probatur primo. Quia vsus est omnium nationum bene institutarum, neminem condemnare nisi vocatum ad iudicium & auditum de excusatione sui criminis, ergo iniqua est lex. Probatur. Antecedens, ex eo quod dixit Nicodemus Ioā . 7. Lex nostra non iudicat quenquam, nisi prius audierit ab eo. Et Actor. 25. cap. dixit, Faustus iudex à Romanis constitutus, non est consuetudo Romanis aliquem damnare nisi prius is qui accusatus fuerit præsentes habeat testes & locum defendendi accipiat. Confirmatur. Ipsa enim natura nos docet quæ (sicut ait Arist. in. 2. de anima.) dedit nobis sensum quendam communem perceptiuum obiectorum particularium sensuũ , vt de illis possit discernere: ergo similiter iudex necesse est vt rectè iudicet, quod intelligat rationem quam de se ipso reus potest reddere. Confirmatur secũdò . Quoniam sententia iudicis publica debet procedere ex scientia publica, vt docet D. Tho. quæst. 66. art. 2. ergo necesse est, vt iudex si rectè debet iudicare, habeat notitiam publicam vtriusque partis circa ipsum factum. Præterea per huiusmodi licentiā datam perturbaretur pax reipublicæ, eo quod homines nequam & siccarij passim occasionem acciperent alios occidendi, excusantes se ipsos eo quod dicerent eos deprehendisse in tali delicto. Diximus autem in conclusione per se & absolutè loquendo, hoc est attenta conditione iustitiæ vindicatiuæ quæ competit reipublicæ, alijs vero tanquā ministris illius. Cæ terum alio titulo distincto à iustitia vindicatiua, videlicet titulo defensionis, possunt euenire casus in quibus non solum respublica possit facere legem in communi, vt quilibet occidat hominem criminosum: sed etiam quilibet particularis absque tali lege & commissione reipublicæ, possit imo aliquā do debeat occidere aliquem criminosum. Exemplum est, si quis paratus sit incendere ciuitatẽ vel etiam occidere innocentem aut principẽ , neque aliâs possit esse recursus ad rempublicā : tunc quilibet potest huiusmodi criminosos occidere. Secunda conclusio. Si malefactor publicè fuerit vocatus ad iudicium neque voluerit comparere: tunc iudex lata sententia contra illum secundum allegata & probata, licitè poterit aliquādo committere cuilibet priuatæ personæ occisionem illius. Ratio huius est, quoniam aliquando sic expedit omnino bono communi . v. g. Si aliquis sit celebris latro expolians transeuntes per viam, neque facile possit comprehendi: tunc licitum erit iudici lata sententia cuilibet committere occisionem illius. Hac etiam via excusari possunt aliquæ occisiones, si fiant iussu principis, aliquorum qui committunt aliqua crimina læsæ maiestatis: quorum criminũ manifestatio in iudicio denigraret maiestatẽ Regiam: tunc enim licitum est cognita euidenter malitia criminis vt Rex faciat talem criminosum occultè occidere. Nihilominus huiusmodi interfectiones ex tali commissione debent rarissimè fieri & propter aliquod magnum bonum cōmunitatis aut principis. Ratio est, quia ex huiusmodi occisionibus multa incōuenientia possunt sequi quorum vnum est in republica Christiana, quod ille malefactor absque pœnitẽtia morietur & cum animi amaritudine & affectu vindictæ. De hac re infra redibit sermo copiosius. quæst. 67. de iudicijs. art. 2. videatur etiam lex. 1. & 2. C. quando liceat sine sententia iudicis se vindicare. Ad argumenta in oppositum respondetur ad primum, quod titulo meræ defensionis reipublicæ vel innocentis, nemo peccat occidendo aggressorẽ : sed necesse est quod defensio sit cum moderamine inculpatæ tutelæ: quapropter requiritur quod in huiusmodi casibus sit certum periculum reipublicæ vel innocentis, & quod aliundè non sequantur maiora damna ipsi communitati. Ad secundum argumentum respondetur negando consequentiam: quia dominus fecit illam legem tanquam dominus vitæ & mortis, vnde alij Reges non possunt similem legem ferre: quia non sunt domini vitæ & mortis. Respondetur secundo, quod illa lex fuit tantum permissiua in foro exteriori. Respondetur tertio & melius, quod lex illa intelligebatur post latam sententiam à iudice circa ipsum factum: tunc enim lex committebat propinquis occisionem interfectoris: & in hoc mitior erat lex erga homicidam, quia propinqui poterant parcere. Hanc intelligentiam insinuat Glossa interlinearis & Lyranus in eodem loco Numer. 35. Ad tertium argumentum respōdetur , ꝙ lex illa Gracus, est permissiua & iusto dolori mariti compatiens non punit illum in foro exteriori: & hæc est communis sententia Iurisperitorum & Theologorum. Ex quo sequitur, quod ipse adulter & adultera possunt se defendendo si opus fuerit occidere maritum? Probatur, quia ipse maritus peccat contra iustitiam intendens illos occidere ibidem. At vero post latam sententiam à iudice cōtra adulteram & adulterum, adhuc aliqui Iurisperiti dicunt esse legem permissiuam, vt maritus occidat vtrunque in foro publico. Ratio illorum est: quia relinquitur arbitrio mariti vt occidat eos vel parcat esi. At vero Theologi omnes & peritiores Iurisperitorum aiunt, licitum esse, quod tũc maritus occidat vtrunque tanquam minister reipublicæ & sententiæ iudicis exequutor. Et probatur hæc sententia. Primo quia ipsi iudices tradunt adulteros ligatos in loco publico, quod profecto non est tantum permittere sed cooperari ad occisionem: ergo maritus, vt mi nister iudicis & exequutor sententiæ occidit illos. Confirmatur, quoniam aliàs iudices peccarent impedientes adulteros ne se defendant ab iniquè occidentibus: siquidem ius haberent illi defendendi vitam ab illo, sicut habebant ante sententiā quando deprehensi sunt in adulterio. Deinde probatur: quia si tantum esset per missio legis quod maritus posset illos occidere, sequitur quod cuilibet esset licitum illos defendere. Probatut sequela, quia quilibet potest defendere patientes contra iustitiam: consequens est falsum, quia tunc iudices iustè punirent talem defensorem, quin potius ipsi defenderent maritum, imo & assistũt in loco vindictę autoritatiue: ergo ipsi principaliter occidunt adulteros quādo maritus occidit. Neque tamen valet respondere, quod iudices non ferunt sententiam capitis simpliciter, sed tradunt illos marito vt occidat si voluerit. Etenim nihilominus directè iudices tradunt adulteros certo periculo mortis, ac proinde non excusarentur à peccato homicidij, si lex tantum esset permissiua: excederent enim conditiones permissionis. Sed ratio opposita conuincit, quod non est tam rigurosa sententia, sicut esset si iudex decerneret adulteros esse occidendos. Ad quartum respondetur, quod nos non negamus, quin aliquando possit esse licitum vt respublica committat priuatis personis, vt occidant aliquem vel aliquos malefactores: sed dicimus quod semper fieri debet post latam sententiam, vel per legem præsupposita euidentia facti: & propterea iustificatur lex illa de assassinis, quia illi sunt quædam hominum iniqua societas, parata ad occidendum Christianos. At vero qui nam propriè dicantur assassini & receptores illorum, qui excommunicati sunt ipso iure: explicant Caietanus, & Syluester in verbo, assassinus. Habemus itaque, quod facti publici notorietas solet valere loco sententiæ. Vnde contingit vt iudex licitè possit aliquando malefactorem coram se & in publico peccantem statim occidere, Verbi gratia. Si quis ministrum iustitiæ in foro publico vel in tribunali occiderit, statim licitum erit illũ suspendere. Sicut etiā contingit in bello, quod dux militem publicè à disciplina militari deuiantem statim interficit. Sic etiam licitum erit, si verũ est quod aiũt , quòd in actuali congressu belli singuli milites habent facultatem occidẽdi socium antecedentem: quando ille se inclinauerit vel in latus verterit vt fugiat ictum iaculi, licita erit huiusmodi occisio quoniam fit publica autoritate. Et ratio huius rigoris est, propter commune bonum exercitus: oportet enim vt acies ordinatissimè pugnent ad victoriam cōsequendam . Cæterum de insidijs quæ licitè fiunt in bello & solent per priuatas personas fieri & procedere vsque ad occisionem contrariorum vel ducis exercitus contrarij: non est præsentis loci ad vnguem diffinire, sed magis hoc pertinet ad materiam de bello. Nihilominus breuiter dicimus, quod illæ insidiæ erunt licitæ in bello quæ non destruunt leges, quæ iure gentium admittuntur: quapropter quia iure gentium receptissimum est, quod legati vtriusque exercitus recipiantur pacificè, non erit licitum, quod princeps per legatum suum insidias paret alteri Principi, aut etiam duci exercitus intendens illos occidere sub titulo pacis. Hoc enim omnes gentes vniuersaliter damnant, quoniam daretur occasio, quod ipsismet legatis pararentur insidię ac proinde destrueretur id, quod iure gentium receptissimum est tanquam necessarium ad hoc quod legatorum ministerio cessent bellorum incommoda quæ maxima sunt. Dicimus secundo, ꝙ quando is qui mittitur insidiari aut ipse vadit non fungitur officio legati, sed solum suo periculo occultè vel per verba æquiuoca insidias parat Duci vel Principi qui gerit bellum iniquum, vel fuit traditor vel dolo aut fraude iniuriam fecit alteri reipublicæ: tunc licitum erit per insidias illum occidere. Huius rei exempla habemus in Sacris literis plurima. Etenim Iudith fœmina insignis per insidias sanctas interfecit Holofernem & Iahel fœmina vt habetur Iudicum 4. Occidit Sisaram per huiusmodi insidias. Et Aod, occidit Eglon Regem Moab per huiusmodi insidias. Et quanuis ipse Aod missus fuerit tanquam legatus filiorum Israel per quem miserunt munera regi Eglon vt habetur Iudicum. 3. Nihilominus excusari poterit à peccato nō solum, quia id fecit spiritu Domini vt ibidem narratur, scilicet quod Dominus suscitauit filijs Israel saluatorem nomine Aod: sed etiam quia postquam ille impleuit officium legati & iam abierat, postea reuersus est, vt persona particularis & dixit ad Regem, verbum secretum habeo ad te ò Rex, tunc autem ipse Rex misit foras famulos & mansit solus cum illo, quod quidem imprudenter fecit quanuis permittente domino, ac propterea ipse Aod non infamauit officium legati. Hinc est quod nostris etiam temporibus merito laudantur fortes milites, qui simulatè ingrediuntur castra inimicorum cum periculo vitæ, vt occidant principes aut duces illorum, qui iniqua bella gerunt, qualis fuit ille qui occidit Principem de Orange nostris temporibus, in quo tamen principe specialis erat ratio, vt quomodolibet occideretur: quoniam erat rebellis Hispaniarum Regi Philippo Secundo, cuius subditus erat, & idcirco tanquam reus læsæ maiestatis potuit ab ipso Hispaniarum Principe taliter occidi. Et quanuis ipse Rex in particulari non præceperit militi, vt occideret talem Principem, tamen quia rex ipse misso iam exercitu pugnabat contra vassallum suum reum læsæ maiestatis: consequenter eo ipso visus est talem facultatem singulis militibus fecisse, vt quomodolibet occideretur cuius signum est approbatio facti. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm occidere malefactores liceat clericis. AD Quartum sic procedi{ Infra. qō . 70. art. 1. ad 1. Et 4. d. 25. q. 1. art. 2. q. 2. } tur. Videtur, quòd occidere malefactores, liceat clericis. Clerici enim præcipuè debent implere quod Apostolus dicit, primæ Corinthiorum. 4. "Imitatores mei estote", sicut & ego Christi. Per quod nobis indicitur, vt Deũ & sanctos eius imitemur. Sed ipse Deus, quem colimus, occidit malefactores: secundùm illud Psalm. 135. "Qui percussit Ægyptum cum primogenitis eorum." Moyses etiam à Leuitis fecit interfici viginti tria millia hominum, propter adorationem vituli: vt habetur Exodi. 32. Et Phinees sacerdos interfecit Israelitem cum Madianitide coeuntem, vt habetur Numerorum 25. Samuel etiam interfecit Agag Regem Amalec, & Elias sacerdotes Baal, & Matathias eum qui ad sacrificandum accesserat: & in nouo Testamento Petrus Ananiam & Sapphiram. Ergo videtur, quòd etiam clericis liceat occidere malefactores. ¶ 2 Præterea. Potestas spiritualis est maior, quàm temporalis & Deo coniunctior. Sed potestas temporalis licitè malefactores occidit tanquam Dei minister, vt dicitur Romanorum. 13. ergo multò magis clerici, qui sunt Dei ministri, spiritualem potestatem habentes, licitè possunt malefactores occidere. ¶ 3 Præterea. Quicunque licitè suscipit aliquod officium, licitè potest ea quæ ad officium illud pertinent, exercere. Sed officium principis terræ est malefactores occidere, vt dictum † { Art. præc. } est: ergo clerici qui sunt terrarum principes, licitè possunt occidere malefactores. SED contra est, quod dicitur 1. ad Timoth. 3. "Oportet episcopum sine crimine esse, non vinolentum, non percussorem." RESPONDEO dicendum, quòd nō licet clericis occidere, duplici ratione. Primò quidem, quia sunt electi ad altaris ministerium, in quo repræsentatur passio Christi occisi: qui cùm percuteretur, nō repercutiebat, vt dicitur 1. Petri. 2. Et ideo nō competit, vt clerici sint percussores, aut occisores. Debent enim ministri suum dominum imitari, secundùm illud Eccles. 10. Secundùm iudicem populi, sic & ministri eius. Alia ratio est, quia clericis committitur ministerium nouæ legis, in qua non determinatur pœna occisionis vel mutilationis corporalis. Et ideo vt sint idonei ministri noui testamenti, debent à talibus abstinere. AD primum ergo dicendum, quòd Deus vniuersaliter in omnibus operatur quę recta sunt, in vnoquoque tamen secundùm eius congruentiam. Et ideo vnusquisque debet Deum imitari in hoc, quod sibi specialiter congruit. Vnde licet Deus corporaliter etiā malefactores occidat, non tamen oportet ꝙ omnes in hoc eum imitentur. Petrus autem non propria autoritate vel manu Ananiam & Sapphiram interfecit, sed magis diuinam sententiam de eorum morte promulgauit. Sacerdotes autem vel Leuitæ veteris Testamenti erant ministri veteris legis, secundùm quam pœnæ corporales infligebantur. Et ideo etiam eis occidere propria manu congruebat. AD secundum dicẽdum , quòd ministerium clericorum est in melioribus ordinatum, quàm sint corporales occisiones, scilicet, in his quæ pertinent ad spiritualem salutem. Et ideo nō congruit eis, quòd minoribus se ingerant. AD tertium dicendum, quòd prælati ecclesiarum accipiunt officium principum terræ: non vt ipsi iudicium sanguinis exerceant per seipsos, sed quòd eorum autoritate per alios exerceatur. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua. Cuius ratio est duplex. Tum quia clerici deputati sunt ministri ad altare Christi: & idcirco debent repræsentare mansuetudinem Christi. Tum etiam quia sunt ministri nouæ legis, in qua nulla fit mentio pœnæ mortis. COMMENTARIVS. DVbitatur circa conclusionem. Quo iure habeatur quòd clericis non liceat occidere malefactores? Ad hoc respondetur & sit prima conclusio. Non habetur iure naturæ quòd ministri deputati ad sacrificia & cultum Dei non possint occidere malefactores. Probatur conclusio. Quia nullam habet dissonantiam cum iure naturali, quòd sacerdos exerceat officium iustitiæ vindicatiuæ tam necessarium ad populi tranquillitatem. Et confirmatur. Quia sacerdotes veteris legis & Leuitæ exercebant huiusmodi ministerium, & omnes illi quos refert D. Thom. in primo argumento, ergo non est contra ius naturæ. Secunda conclusio. Non est introducta diuino iure positiuo huiusmodi prohibitio. Primò, quia non inuenitur in Scriptura locus vnde tale præceptum inueniatur, neque est Ecclesiastica traditio, imo vero multi Pontifices quando sibi videtur expedire ferunt sententiam sanguinis etiam in clericos Cardinales, neque aliquis scandalizatur de hac re qui sit vir pius & doctus, ergo in summo Pontifice est huiusmodi potestas, ac proinde poterit causam committere inferioribus clericis, ergo non est contra ius diuinum quòd clerici occidant malefactores. Et denique communis sententia Theologorum est, quòd in lege noua non continetur aliquod diuinum præceptum positiuum præter illa quæ obligant ad receptionem sacramentorum (semper autem præ supponimus quòd præceptum fidei, spei, & charitatis intrinsecum est respectu hominis ordinati ad finem supernaturalem) sed tale præceptum quòd clerici non occidant malefactores non continetur in aliquo prædictorum neque colligitur ex illo, ergo non est de iure diuino. Sed contra hanc conclusionem est duplex obiectio. Prima ex illo 1. ad Timotheum. 3. "Oportet episcopum irreprehensibilem esse, nō vinolentum, non percussorem sed modestum." Neque valet respondere, quòd Paulus ibi prohibeat iniquam percussionem, non autem illam quæ autoritate publica exercetur. Nam si hæc est intelligentia illius loci, videtur quòd Diuus Thomas ineptè adduceret illud testimonium ad probandam conclusionem articuli, quæ loquitur de occisione quæ fit publica autoritate, nam ea quæ fit priuata autoritate neque clericis neque non clericis licita est. Altera obiectio est ab exẽplo Christi & eius doctrina qui nunquam vsus fuit huiusmodi potestate, neque docuit vt ministri sui occiderent malefactores, sed potius vt omnem mansuetudinem præ se ferrent. Ad primam obiectionem respondetur primò, quòd non omnia præcepta quæ ab Apostolis suis temporibus sunt tradita ad bonam gubernationem ecclesiasticam censenda sunt de iure diuino: etenim præcipiebant quædam tanquam ordinarij prælati ecclesiæ, ac proinde consequentia facta non valet. Secundò respondetur, quòd in illo loco non fit expressa mentio nisi de episcopo, ergo nihil concluditur de alijs clericis. Tertiò respondetur, quòd Diuus Thomas in argumento, Sed contra, non semper necessario concludit neque testimoniũ sacræ Scripturæ in literali sensu adducit, sed secundùm quandā congruentiam interdũ arguit in oppositum tale testimonium est illud 1. ad Timotheum. 3. in quo Apostolus ex professo voluit aduertere signanter mansuetudinem & modestiam episcopi, vnde conuenienter ad hanc mansuetudinem perficiendam prohibuit ecclesia ipsis clericis malefactores occidere etiam publica autoritate vt plenius repræsentarent Christi mansuetudinem. Ad secundam obiectionem negatur consequentia. Eadem enim ratione probares non esse licitum clericis habere dominium temporale, & iurisdictionem temporalem, siquidem Christus non habuit vel non est vsus huiusmodi potestate iurisdictionis. Tertia conclusio. De iure positiuo & in ecclesia antiquissimo habetur huiusmodi statutum tanquam maxime cōforme cum iure diuino Euangelico. Ex canonibus Apostol. patet hæc conclusio canone. 8. Qui approbati sunt in sexta synodo generali Constantinop. & sunt approbati in cap. episcopum. dist. 45. & in cap. sententiam. ne clerici vel monachi. & in tit. de clerico percussore. Rationes vero Diui Thomæ probant secundam partem conclusionis, & idcirco sine vrgenti necessitate non debet dispensari in huiusmodi statuto. Notandum est quod ista prohibitio ex communi sententia doctorum extenditur ad clericos etiam in minoribus constitutos, & quidẽ de acolytho habetur expressè in cap. fina. de clerico percusso. Cæterum de clericis prima tonsura initiatis aliqui oppositum opinatur: mihi tamen verosimilius videtur quod illa prohibitio extendatur etiā ad illos, nam quanuis prima tonsura secundum opinionem probabiliorem non sit ordo: tamen constituit hominem in statu clericali & facit capacem ad beneficia ecclesiastica, & ille gaudet priuilegio clericali quod habetur in capit. si quis suadente diabolo. de sententia excommunicationis, ergo ille debet vitare ea quæ non decent statum clericalem, verum est tamen quod non est censendus mortaliter peccare clericus primæ tonsuræ qui vltro vellet suscipere officium iudicis in causa sanguinis aut testis vel tabellionis, &c. quanuis postea priuaretur priuilegijs ecclesiasticis, & ma neret irregularis ad vlterius procedendum in clericatu, at vero sacris ordinibus initiatus peccaret mortaliter, si absque dispensatione Pontificis se intromitteret in causa sanguinis. DVbitatur secundo circa solutionem ad tertium argumẽtum . Vtrùm præ lati ecclesiæ qui habent temporalem iurisdictionem possint concedere facultatem iudicibus à se assignatis ad iudicandum in causa sanguinis? Et ratio dubitandi est, quia Diuus Thomas dicit expressè, quòd prælati ecclesiarum accipiunt officia principum terræ: non vt ipsi per seipsos iudicium sanguinis exerceant, sed quod eorum autoritate per alios exerceatur, videtur autem quòd sit magis indecens occidere autoritatiuè quam ministerialiter, quia qui occidit autoritatiuè principalior causa est. Ex alia autem parte videtur incōueniens quòd prælati ecclesiæ non possint occidere autoritatiuè, etenim essent perniciosi domini tẽ porales si nō possent in populũ pace seruare occidendo malefactores. Caietanus in hoc articulo breuiter aduertit quòd coniunctio dominij temporalis cũ spirituali nō æquam reddit vtriusque conditionem vt possit præ latus tanquam prælatus omnia illius officij, & tanquam dominus omnia illius dominij facere. Patet enim quòd non potest episcopus qui est dominus temporalis, exercere officium sanguinis, bellare, &c. quæ tamen posset si esset tantum dominus temporalis, quin potius dominium temporale modificatur à dominio spirituali, ita vt quæcunque dedecent prælatum, dedeceant illum dominum qui est prælatus, & hoc quidem merito, quia nobilius debet ad se trahere ignobilius, & ex hac radice habetur quod non licet huiusmodi prælatis & dominis temporalibus simul vacare venationibus & alijs prohibitis clericis & prælatis, sicut eis non sunt licita quæ diximus bellare, &c. Eadem enim est ratio quo ad esse licitum vel illicitum, quanuis non sit eadem pœna. Hæc Caietanus. Sed ex ista doctrina non habemus solutionem propositi dubij. PRO decisione igitur sit prima conclusio. Quanuis prohibitũ sit clericis pro ferre sententiam in causa sanguinis, & multo magis alia exercitia ministerialia, non tamen prohibetur eis concedere autoritatem iudici delegato, vt iudicet huiusmodi causas. Hanc tenet gloss. expressè in. c. clericis. & in cap. sententiam. ne clerici vel monachi. Verum est tamen quod aliqui Theologi vt excusent episcopos ne sint causa præcipua sententiæ iudicis delegati, aiunt quod quando episcopus designat iudicem ad causas sanguinis dũtaxat exercet nudum ministerium creandi illum iudicem, non autem confert illi autoritatem occidendi, quin potius illa autoritas confertur iudici vel à republica vel à principe seculari qui primitus creauit illud officium prætoris ex quo accepit episcopus iurisdictionem illam temporalem ad nominandam personam iudicis, & afferunt exemplum quemadmodum solemus dicere supra quæst. 1. art. 10. quod cũ Cardinales eligunt Summum Pontificem: non conferunt illi autoritatem Pontificiam sed solummodo eligunt & nominant personam cui Christus tribuit Pontificiam autoritatem. Ita dicunt, quod episcopus nominat personam iudicis ad causas sanguinis, respublica vero tribuit illi autoritatem occidendi malefactores. Sed profecto hæc sententia scrupulosior est quam oporteat, & quidem D. Tho. in solutione ad tertium oppositum dicit; ait enim expressè, quod prælatorum autoritate, per alios exercetur iudicium sanguinis, & sic etiā aduertit glossa supra cap. clericis. vbi ait, episcopus & quicunque clericus habens autoritatem & potestatem secularem, potest ex iuris concessione absque aliqua dispensatione committere vices suas alicui iudici, vt in causa sanguinis sententiā ferat, ratio autem quare hæc autoritas non dedeceat episcopum ea est: quia per huiusmodi cōmissionem in vniuersali nō amittitur mansuetudo ecclesiastica, sed solum per exercitium in particulari circa occisionem malefactoris, vnde etiam & prædicatores possunt exhortari prætores vt exerceant officium suum secundùm leges iustas & puniant malefactores, nec propterea amittunt mansuetudinem ecclesiasticam: multo autem minus confessarij amittunt mansuetudinem ecclesiasticam si prętorem pœ nitentem admoneant in foro conscientiæ vt in particulari exerceat iustum officium etiam in causa sanguinis. Et ratio est manifesta. Quia ille homo loco Dei præcipit in foro conscientiæ ita fieri in particulari. Vnde ad argumentum primo loco factum respondetur, quod non est indecens occidere malefactores autoritatiue, sicut est indecens occidere ministerialiter, maxime quando autoritas residet in principe vel præ lato qui nihil particulare exercet circa occisionem singularem huius hominis, sed est vt causa vniuersalis & remota. Indecentia autem illa consistit in prolatione sententiæ, in accusatione, in testificatione contra reum particularem, & in ipso exercitio occidendi physicè, at vero quod hæc fiant autoritate prælati ecclesiastici non est indecens: quia quāuis sit causa principalior est tñ vniuersalior, sicut & ipse legislator qui tulit leges iustas de occidendis malefactoribus nō amisit mansuetudinem ecclesiasticam, neque est irregularis, etiam si autoritate legis plurimi malefactores occidantur. Denique cum ista prohibitio sit ecclesiastica ne clerici occidant malefactores, non amplius extendenda est quam ex ipso iure & approbata consuetudine colligitur. Ex quo sequitur nullam irregularitatis notam incurrere Inquisitores quando hæreticos relaxant brachio seculari: quanuis sint certi quod ex huiusmodi relaxatione sequetur mors illorum, debent tamen seruare formam ab ipso iure præscriptam in capi. nouimus. de verborum significatione, videlicet, vt rogent sæculares iudices, vt benigne se gerant cum hæreticis sibi relaxatis. Cæterum de irregularitatis censura quæ ex homicidio voluntario vel casuali incurritur dicemus late artic. 8. 
 
 ARTICVLVS V. ¶ Vtrùm liceat alicui occidere seipsum. AD Quintum sic procedi{ Sup. q. 59. artic. 3. ad 2. & infra quæst. 124. ar. 2. ad 2. Et 3. q. 47. art. 6. ad 3. Et 4. d. 49. q. 5. ar. 3. q. 2. ad 6. Et Hebr. 11. le. 7. co. 1. } tur. Videtur, quòd alicui liceat seipsum occidere. Homicidium enim est peccatum, inquantũ iustitiæ contrariatur. Sed nullus potest sibiipsi iniustitiam facere: vt probatur in 5. † { Li. 5. c. vlt. & ca. 6. ad finẽ , tom. 5. } Ethic. ergo nullus peccat occidendo seipsum. ¶ 2 Præterea. Occidere malefactores licet habenti publicam potestatem. Sed quandoque ille, qui habet publicā potestatem, est malefactor, ergo licet ei occidere seipsum. ¶ 3 Præterea. Licitum est, quòd aliquis spōtaneè minus periculum subeat, vt maius periculum vitet: sicut licitum est, quòd aliquis etiā sibiipsi amputet membrum putridum, vt totum corpus saluetur. Sed quandoque aliquis per occisionem sui ipsius vitat maius malum, scilicet miseram vitam, vel turpitudinem alicuius peccati: ergo alicui occidere seipsum. ¶ 4 Præterea. Samson seipsum interfecit: vt habetur Iudicum 16. qui tamen connumeratur inter sanctos: vt patet Hebr. 11. ergo licitum est alicui occidere seipsum. ¶ 5 Præterea. 2. Mach. 14. dicitur, quòd Razias quidam seipsum interfecit, eligens nobiliter mori potius, quàm subditus fieri peccatoribus: & contra natales suos iniurijs agi. Sed nihil quod nobiliter fit & fortiter, est illicitum, ergo occidere seipsum non est illicitum. SED contra est, quod August. dicit in 1. † { Li. 1. cap. 20. in fin. tom. 5. } de Ciuitate Dei. Restat vt de homine intelligamus illud quod dictum est: Non occides: nec alterum, ergo nec te. Neque enim aliud quàm hominem occidit qui seipsum occidit. RESPONDEO dicendum, seipsum occidere, est omnino illicitum, triplici ratione. Primò quidẽ , quia naturaliter quælibet res seipsam amat, & ad hoc pertinet, quòd quælibet res naturaliter conseruat se in esse, & corrumpentibus resistit quantum potest. Et ideo quòd aliquis seipsum occidat, est contra inclinationem naturalem & cōtra charitatem, qua quilibet debet seipsum diligere. Et ideo sui ipsius occisio semper est peccatum mortale, vtpote contra naturalem legem, & contra charitatem existẽs . Secũdò , quia quælibet pars id quod est, est totius. Quilibet autem homo est pars communitatis: & ita id quod est, est communitatis. Vnde in hoc quòd seipsum interficit, iniuriam communitati facit, vt patet per Philosophum in † { Lib. 5. ca. vlt. to. 5. } 5. Ethicor. Tertiò, quia vita est quoddam donum diuinitus homini attributũ , & eius potestati subiectum, qui occidit & viuere facit. Et ideo qui seipsum vita priuat, in Deum peccat: sicut qui alienum seruũ interficit, peccat in dominum, cuius est seruus: & sicut peccat ille, qui vsurpat sibi iudicium de re sibi non commissa. Ad solum enim Deum pertinet iudicium mortis & vitæ, secundùm illud Deuter. 32. "Ego occidā , & ego viuere faciam." AD primum ergo dicendum, ꝙ homicidium est peccatum non solum, quia contrariatur iustitiæ, sed etiam quia contrariatur charitati, quam habere debet aliquis ad seipsum. Et ex hac parte occisio suiipsius est peccatum per compara tionem ad seipsum. Per comparationem autem ad communitatẽ & ad Deum habet rationem peccati etiā per oppositionẽ ad iustitiam. AD secundum dicẽdum , quòd ille qui habet publicam potestatẽ , potest licitè malefactorem occidere per hoc, quòd potest de ipso iudicare. Nullus autem est iudex suiipsius. Vnde non licet habenti publicam potestatem, seipsum occidere propter quodcunq; peccatum: licet tamen ei se committere iudicio aliorum. AD tertium dicendum, quòd homo constituitur dominus suiipsius per liberum arbitrium. Et ideo licitè potest homo de seipso disponere quantum ad ea, quę pertinent ad hanc vitam, quæ hominis libero arbitrio regitur, nō tamen quantum ad ea quæ non subiacent suo arbitrio. Sed transitus de hac vita ad aliam feliciorem non subiacet libero arbitrio hominis, sed potestati diuinæ. Et ideo non licet homini seipsum interficere, vt ad feliciorem transeat vitam. Similiter etiam nec vt quaslibet miserias prę sentis vitæ euadat, quia vltimum malorũ huius vitæ & maximè terribile, est mors, vt patet per Philosophum in 3. Ethic. † { Li. 3. c. 6. tom. 5. } Et ideo inferre sibi mortem ad alias huius vitæ miserias euadendas, est maius malum assumere ad minoris mali vitationẽ . Similiter etiā non licet seipsum interficere propter aliquod peccatum commissum. Tum quia in hoc sibi maximè nocet, ꝙ sibi adimit necessarium pœnitentiæ tempus. Tum etiam, quia malefactorẽ occidere non licet, nisi per iudicium publicæ potestatis. Similiter etiam nō licet mulieri seipsam occidere, ne ab alio corrumpatur: quia non debet in se committere crimen maximum, quod est suiipsius occisio, vt vitet minus crimen alienum. Non enim est crimen mulieris per violentiam violatæ, si consensus non adsit: quia non inquinatur corpus nisi de consensu mentis, vt Lucia. dixit. Constat autẽ minus esse peccatum fornicationem vel adulterium, quàm homicidium, & præcipuè suiipsius, quod est grauissimũ , quia sibiipsi nocet cui maximam dilectionem debet. Est etiam periculosissimum: quia nō restat tempus, vt per pœnitentiam expietur. Similiter etiam nulli licet seipsum occidere ob timorem, ne consentiat in peccatum: quia non sunt facienda mala, vt veniant bona, vel vt vitentur mala, præsertim minora & minus certa. Incertum enim est, an aliquis in futurum consentiat in peccatum. Potens est enim Deus hominem quacunq; tentatione superueniente liberare à peccato. AD quartum dicẽdum , ꝙ sicut August. dicit † { Li. 1. cap. 21. â med. tom. 5. } in 1. de Ciuit. Dei, Nec Samson aliter excusatur quòd seipsum cũ hostibus ruina domus oppressit, nisi quòd latenter Spiritus sanctus hoc iusserat, qui per illũ miracula faciebat. Et eandem rationem assignat de quibusdā sanctis fœminis, quæ tempore persecutionis seipsas occiderunt, quarum memoria in ecclesia celebratur. AD quintum dicendum, quòd ad fortitudinem pertinet, quòd aliquis ab alio mortem pati non refugiat propter bonum virtutis, & vt vitet peccatum. Sed quòd aliquis sibi ipsi inferat mortem vt vitet mala pœnalia, habet quidem quādam speciem fortitudinis: propter quod quidam seipsos interfecerunt, æstimantes se fortiter agere, de quorum numero Razias fuit: non tamen est vera fortitudo, sed magis quædam mollities animi nō valentis mala pœnalia sustinere: vt patet per Philosophum in tertio † { Li. 3. Ethic. ca. 8. tom. 5. } Ethicorum: & per Augustinum in 1. de Ciuit. Dei † { Li. 1. c. 23 circa med. tom. 5. }. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Illicitum est omnino quod aliquis occidat seipsum. Secunda cōclusio ad primum argumentum. Qui occidit seipsum, peccat cōtra charitatem per comparationem ad se, peccat autem cōtra iustitiam per comparationem ad rempublicam & Deum. Tertia conclusio in solutione ad secundum. Peccator etiam si habeat publicam autoritatem non potest occidere seipsum propter aliquod crimen, licet tamẽ ei committere se alteri iudicanti. Quarta conclusio ad tertium. Non est licitum homini occidere seipsum vt transeat ad feliciorem vitā neque vt effugiat quamlibet miseriam præsentis vitæ, etiam peccati. Istæ tres conclusiones vltimæ sunt explicationes primæ conclusionis vniuersalis. COMMENTARIVS. ANte omnia in hoc articulo aduertendum est fuisse olim hæreticos tam amentes, vt dicerent quod qui se occideret libera voluntate est verè martyr. De his meminit August. libr. de hæresibus. Alij etiam aiebant quod qui se occidit pœnitentia du ctus commissi criminis, est verè martyr: ac proinde Iudas fuisset protomartyr. De his erroribus plurima dicit Diuus Augustinus libro. 1. de Ciuitate Dei, cap. 17. per multa capita. Contra has etiam hæreses habetur diffinitum in capit. tu dixisti. & in cap. non est. & in cap. placuit. 23. quæstione. 5. imo isti errores repugnant lumini naturali, docet enim Aristoteles libro. 3. Ethicorum, capit. 7. libro. 5. cap. 11. non esse actum fortitudinis sed pusillanimitatis, quod quis seipsum occidat. Idipsum docet Cicero in. 1. Tusculana, & in libro de somno Scipionis: & rationes D. Tho. in hoc articulo sunt morales demonstrationes. DVbitatur nihilominus primò circa primam conclusionem. Et arguitur contra illam primo. Eodem præcepto prohibetur quis occidere alium & seipsum, sed in multis casibus licitum est alium occidere, ergo in aliquo casu licitum erit occidere seipsum. Arguitur secundò. Eodẽ præcepto tenetur homo non occidere seipsum & conseruare vitam proximi, sed in multis casibus licitum est homini & sancto non conseruare vitam nec defendere illam, sed potius exponere certo periculo mortis, ergo aliquando licitum erit homini se occidere. Probatur consequentia. Quia ille moraliter se occidit qui voluntariè vitam certo periculo mortis exponit. Arguitur tertiò. Quoniam multi viri illustres non solum apud Gentiles sed etiam apud fideles laudantur quod seipsos interfecerint, quorum plurima exempla refert August. libro. 1. de Ciuitate Dei, capit. 21. & Diuus Hieronymus in epistola ad Gerōtiam laudat Lucretiam & quasdam alias nobiles fœminas quod seipsas interfecerint propter virtutem castitatis, & super primũ cap. Ioannis inquit, In persecutionibus non licet propria perire manu absque eo vbi castitas periclitatur. Et D. Thomas refert in quarto & quinto argumento huiusmodi exempla, & de B. Apolonia legimus, quod seipsam vltro in flammas coniecerit. His tamen non obstantibus, conclusio articuli certissima est. Confirmatur. Quia (vt iam diximus) nunquam est licitum occidere hominem nisi publica autoritate vel in defensione sui ipsius, at vero quando quis seipsum interficit nihil horum interuenit, ergo nunquam licitum erit quod quis semetipsum occidat. Denique vsu ecclesiæ cōfirmatur quæ sepulturam denegat ijs qui se interficiũt , ergo iudicat semper esse enorme peccatum & finalem impœnitentiam. Tota igitur difficultas est in soluendis argumentis. Ad primum argumentum respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis est, quia materia immediata illius præcepti negatiui est occisio hominis indebita cō tra rationem, at vero contingit quòd occidere alium non semper sit contra rationem. v. g. occidere malefactorem autoritate publica, occidere vero seipsum semper est contra rationem, & ideo nunquam licet. Ad secundum argumentum vt respondeamus notandum est, quòd actio per quā homo priuatur vita duplex esse potest: altera per quam directè corrumpitur vita. v. g. si quis seipsum præcipitet vel gladio confodiat: altera esse potest actio ex qua physicè loquendo per accidens sequitur mors. v. g. si miles cum fortiter pugnat occidatur: profecto tunc pugna illius non occidit illum quanuis pugnando constituatur in periculo mortis. Similiter medicus qui vult curare infirmum peste infectum, cum magno periculo propriæ vitæ, certè curatio illa non occidit medicum sed per accidens sequitur ad illam mors ipsius medici. Similiter præ dicator dum prædicat Euangelium sciẽs & prudens quod occidendus est ab hæreticis, non se occidit sua prædicatione, quāuis per accidens ad prædicationem suam sequatur mors. Notandum est secundò, quòd cum non possit aliquid esse peccatum nisi sit voluntarium, dupliciter contingit esse aliquid voluntarium, vt docet D. Thom. 1. 2. quæst. 6. art. 3. vno modo dicitur voluntarium directe, non solum vt finis intentus, sed etiam vt mediũ quod dirigitur ad finem, altero modo dicitur voluntarium indirectè, quando aliquis poterat aliquid operari & tenebatur operari & non operatur, tunc damnũ quod sequitur ex non operatione dicitur esse vo luntarium homini qui non operatur, indirectè tamen, similiter erit voluntarium indirectè damnum quod sequitur ex aliqua operatione à qua tenebatur homo cessare vel abstinere. Respondetur ergo ad secundum argumentum negando consequentiam, & ad probationem negatur antecedens, nisi intelligatur isto modo: idem videtur esse occidere seipsum, & non conseruare vitam; cum homo reneatur & possit se defendere. Sic enim verum est antecedens, quòd ille homo moraliter occidatur à seipso qui non defendit & conseruat vitam propriam cum possit & debeat, non autem ille se occidit moraliter neque physicè, qui potest defendere vel conseruare vitam propriā quando non tenetur, quia tunc occisio illa neque directè neque indirectè est sibi voluntaria, quin potius sæpe erit actus perfectæ virtutis non defendere vel conseruare propriam vitam, sed exponere illam certo periculo mortis dum homo exercet actionem virtutis alicuius. Et quidem aliquando erit necessariũ pati mortem necessitate præcepti. v. g. si expediat ad salutem reipublicæ, aliquando vero erit in consilio propter magnum exemplum & aliorum ædificationem. Quod si quis interroget quænam erit nobis regula ad dignoscendum quādo erit licitum vt homo persistat in aliqua operatione morali, non obstante certo mortis periculo, quando vero non erit licitum, quando erit in præcepto, quando in consilio. Respondetur ad hoc quòd boni viri prudentia necessaria est sicut in alijs rebus moralibus, iuxta doctrinam Aristot. lib. 10. Ethic. ca. 5. vbi ait illud esse bonum quod viro bono videtur. Nihilominus possumus aliqua documenta proferre ad rem istam iudicandam. Primum documẽtum sit. Quotiescunq; ex aliqua actione humana, siue illa sit bona ex natura sua siue indifferens, sequitur magnum commodum reipublicæ siue temporale siue spirituale, quale est exemplum insigne virtutis, licitum est homini persistere in tali actione non obstante certo mortis periculo. Secundum documẽtum est. Quotiescũ que ex eo quod homo desistat ex aliqua bona actione aut certè non illicita ex natura sua consequitur notabile incommodũ reipublicæ vel honori diuino, tenetur homo persistere in tali actione non obstante periculo mortis. Tertium documentum. Sæpe numero continget quod aliquis teneatur persistere in talibus actionibus supradictis propter pactum quod fecit vel officium quod suscepit, quando alij qui non fecerunt pactum neque habent officium, non tenebuntur persistere. v. g. Episcopus & parochus tenebuntur aliquando non obstante periculo mortis ministrare sacramenta & docere populum quāndo alij non tenebuntur. Hæc documenta etiam Philosophi naturales cognouerunt & docuerunt. v. g. Arist. 3. Ethic. cap. 9. & lib. 2. Oeconomi cap. 2. inquit, mors illa maximè laudatur quam quis oppetit vt tueatur sua Tullius etiā in. 1. Tuscula. Referens verba Socratis quæ habẽtur in Phędone Platonis ait, vetat ille dominans in nobis Deus iniussu hinc nos migrare suo cum autem causam iustam Deus ipse dederit procul dubio lætus sapiens ex his tenebris in illam lucem excesserit. Et præterea probantur hæc documenta testimonio Sacræ scripturæ. 1. Machab. 3. melius est nobis mori in bello quàm videre mala gentis nostræ & Sanctorum. Item primæ Ioan. 3. In hoc cognouimus charitatem Dei: quoniam ille animam suam pro nobis posuit & nos debemus pro fratribus nostris ponere, quomodo autem hoc fieri debeat pro fratribus diximus supra quæst. 26. arti. 3. & 4. Deniq; hæc documenta ratione naturali probātur : quoniam vita animalis in homine ex natura sua ordinatur ad rationalem & spiritualẽ : ergo vbi necessarium fuerit quod vita animalis finiatur in operatione rationali, lex naturæ postulat vt finiatur potius quam desistat homo ab operatione virtutis necessaria ad finem hominis ipsius. Ad tertium argumentum, respondet D. Augustin. lib. 1. de ciui. Dei vbi supra quod facta illa gentium habuerunt quidem quandam similitudinem cum fortitudine sed nō fuerunt facta verę virtutis fortitudinis. Nam & ipse Arist. 3. Ethicor. cap. 2. inquit, timidi esse inferre sibi mortem ob fugiendum quodcunq; malum. Ad exempla vero San ctorum quæ narrantur in Sacris literis & in Ecclesiasticis historijs, respondet Augustinus, quod illi spiritu Dei acti ita sunt operati. Sed profecto ad quædā huiusmodi exempla in particulari videtur posse responderi, quod illi non iniecerunt manus in se ipsos directè, sed dum operarentur actionem virtutis, per accidens interfecti sunt & ipsi, ita excusat Samsonem Victoria in relectione de homicidio, & similiter Eleazarum. 1. Machab. 6. Qui interfecit Elefantem suppositus illi cuius casu interfectus est. Sed aliqui Theologi excusant quidem ratione naturali Eleazarum nō autem Sansonem: nisi quia id fecerit spiritu Dei actus. Et ratio illorum est apparens, quia Samson suamet operatione directè interfecit se & Philisthæos, scilicet auferendo colũnas templi, at vero Eleazarus non eodem ictu interfectus est quo ipse pugnabat confodiens Elefantem & supra existentes corruere fecit: vnde excusari potest etiam ratione naturali, quia fortiter pugnando passus est mortem, ex quo inferunt quod non potest miles vt hostem præ cipitet, se simul cum illo amplexus præcipitare, sed poterit se constituere in periculo, vt ab alio pręcipitetur dum ipse præcipitat hostem, & hæc quidem satis probabiliter dicũ tur , sed profecto differentiā inter Sansonem & Eleazarum vix possum inuenire, quia vterq́ue se supposuit ruinæ, alter ipsius domus, alter Elefantis. Igitur quemadmodum si Philisthæi essent supra domũ & Samson auferret columnas haberet se similiter sicut Eleazarus: quoniam supra Elefantem erant hostes pugnantes, ita etiam parum retulerit quod Philisthæi essent in inferioribus partibus domus, quapropter mihi videtur quod vterq́ue excusetur quia instinctu Dei ita fecerunt vel vterq; etiam ratione naturali. Cæterum Razias de quo legitur. 2. Machab. cap. 14. quod se interfecerit non excusatur hic à D. Tho. sed excusat illum Nicolaus de Lyra super illum locum. Et profecto ipsa Sacra scriptura videtur illum excusare ex his quæ fecit antequam se occideret & ex eo quod dixit dum moreretur: eo vel maximè quod illa quæ ipse fecit postquam se percussit vidẽtur miraculose facta. Vnde probabiliter dici potest quod spiritu Dei actus ita fecerit. ¶ Ad confirmationem. Ex Diuo Hieronymo respondetur, quod fortassis fuit illius opinionis vel retulit illā opinionem, vel respondetur secundo, quod fortassis illa particula, absque, dum dicit absque eo vbi castitas periclitatur, non accipitur exclusiuè, sed potius inclusiuè: sicut Cantic. 4. dicitur absque eo quod intrinsecus latet: vbi non significatur quod quæ intrinsecus latebant non erant pulchra quin potius ꝙ erant maximè pulchra: atq; ita particula, absque, non accipitur exclusiuè, sed inclusiuè. Iuxta hunc modum loquendi dicit Apostolus. 2. ad Corinth. 11. capit. præter ea quæ extrinsecus sunt instantia mea quotidiana solicitudo omnium ecclesiarũ . Vbi Apostolus narrans suos labores maximos non intendit excludere laborem illum solicitudinis omniũ ecclesiarum. Ad alterum testimonium Diui Hieronymi respondetur, quod illa facta non refert Diuus Hieronymus quasi imitanda à fœminis Christianis, sed pro illarum confusione quæ leuiora incommoda nolunt pati vt castè viuant. DVbitatur secũdo . Vtrum qui se ipsum occidit peccet cōtra iustitiam vel per comparationem ad se, vel per comparationem ad rempublicam vel ad ipsum Deum. Primo arguitur & probatur, quòd non peccet cōtra iustitiam per comparationem ad rempublicam. Qui prodigit bona sua & famam suam non peccat contra iustitiam per comparationem ad rempublicam, ergo neque qui se ipsum occidit. Antecedens ab omnibus conceditur, probatur consequẽ tia quoniam bona temporalia & bona fama ciuium etiam pertinent ad commune bonum & decorem reipublicæ sicut & ipsa vita ciuium, ergo pari ratione non erit contra iustitiam occidere se ipsum vel certè vtrun q́ue erit contra iustitiam. Cōfirmatur quod sit eadem ratio vtriusque, quia respublica non solum est custos vitę ciuium, sed etiam bonorum temporalium & honoris & famæ ciuium. Ergo si qui ista prodigit non peccat cōtra iustitiam per comparationem ad rempublicam non peccabit contra iustitiam qui se ipsum occidit. Secundò arguitur. Inter hominẽ & Deũ non est propriè iustitia commutatiua, ergo homo non potest peccare contra iustitiam per comparationem ad Deum. Tertio arguitur. Mulier quæ voluntariè permittit se per fornicationem corrũpi peccat contra iustitiam ipsamet, ergo etiam homo qui se interficit vel ab alio petit vt se occidat peccabit contra iustitiam per comparationem ad se ipsum, ergo falsa est prima pars secundæ conclusionis, in qua dicitur quod peccat tantum contra charitatem. IN decisione huius difficultatis variè loquuntur Theologi. Quidam aiunt quod qui se occidit patitur violentiam quandam maximè dum petit ab alio vt ipsum occidat atque ita talis percussor peccat contra iustitiam per comparationem ad percussum: & idem sentiunt de stupratore qui virginem etiam volentem & inuitātem corrumpit. Fingunt enim quandam volũtatem naturæ in occiso & in virgine corrupta contra quam facit qui percutit volentem percuti & qui corrumpit virginem volentem corrumpi, neq; enim virgo potest renũtiare voluntati naturę ac proinde tam stuprator quā ipsa peccant contra iustitiā . Sed tamẽ de his nō est in pręsenti loco prolixius disputādũ . PRO decisione igitur nostræ difficultatis sit prima conclusio. Quia occidit se ipsum nullo modo peccat contra iustitiam per cōparationẽ ad se. Ratio est tum quia omnis iniustitia sicut iustitia debet esse ad alterum. Tum etiam quia nemo patitur iniustũ volens. Quæ documenta receptissima sunt in schola Philosophorũ ex doctrina Arist. ¶ Quod si quis obijciat quod martyr patitur iniustum volens, vult enim mori libenter pro confessione fidei. Respondetur quod quāuis martyr volũtariè patiatur per comparationem ad ipsum Deum & ecclesiam: non tamen per cōparationẽ ad tyrannũ . Nō enim petit ab illo vt se occidat: imo vero nollet mori cum peccato occidentis illum quāuis præsupposita malitia illius gaudet de bono patiẽtiæ . At vero ad hoc quod aliquis dicatur pati iniustum: sufficit quòd in illo sit inuoluntarium mixtum cum voluntario. v. g. quando aliquis dat latroni pecunias quoniam latro minatur mortem nisi dederit: ille quidem dat voluntariè simpliciter pecunias, sed inuoluntariè secundum quid, & hoc sufficit vt patiatur iniustũ dans pecunias latroni. Secunda cōclusio . Qui se ipsum occidit peccat contra iustitiam per cōparationem ad rempublicam: hæc est expressa D. Tho. sententia. Sed aliqui Thomistæ interpretantur hanc conclusionem de iustitia legali: negant enim quod ille homo peccet contra iustitiam cōmutatiuam per comparationem ad rempublicam, sed contra iustitiam legalem. Sed aduersus istam intelligentiam facit quod homicidium ex genere suo est peccatum iniustitiæ contra iustitiam commutatiuam, sed qui se occidit est vere homicida, ergo peccat cōtra iustitiam commutatiuam, sicut qui furatur semper peccat contra iustitiam cōmutatiuam . Deinde, si tantum peccaret contra iustitiam legalem qui se occidit eo quod omnis homo debet se conseruare & ordinare ad bonum reipublicæ sequeretur quod non semper occidere se ipsum esset peccatum mortale iniustitiæ per comparationem ad rempublicam. Probo, sequelam, quia quāuis vita hominis cuiuslibet sit valde pretiosa respectu sui & per comparationem ad ipsum Deum colendum & inquirendum tanquam finem vltimũ , tamen per comparationem ad bonum ipsius reipublicæ multi homines sunt nullius aut parui momenti, imo aliqui sunt perniciosi reipublicæ, ergo ex hac parte erit peccatum iniustitiæ veniale saltem. Quapropter ego certissimè arbitror cum D. Thoma quod iniustitia quam committit se occidens per comparationem ad rempublicam, non est tantum contra iustitiam legalem, sed etiā contra cōmutatiuam : & ratio est, quia ipsa respublica habetius sibi concessum ab autore naturæ tanquam speciali domino ipsius vitæ ad custodiendam vitam hominis etiam ab ipsismet volentibus se occidere, ergo homo qui se occidit facit cōtra istud ius quod habet respublica erga illum non minus quā si alium occidat. Et confirmatur hæc doctrina: quoniam prætor ciuitatis qui habet publicam autoritatẽ , tenetur ex officio defendere vitam hominis non solum ab alio aggressore, sed etiam ab ipsomet volente se occidere, ita vt si non defenderit peccet contra iustitiam cōmutatiuam , ergo qui se ipsum occidit facit cōtra hoc speciale ius quod habet respublica ad custodiendā vitam hominis: neq; valet obijcere quod homicida siue sui siue alterius non tenetur restituere reipublicæ, ergo non peccat contra iustitia commutatiuam per comparationem ad rempublicam. Ad hoc enim respondetur, quod ratio quare ille deobligatur à restitutione nō est quia nō faciat iniuriā reipublicę, sed quia excusatur ex eo quod est irreparabalis vita hominis vt redeat ad custodiā reipublicæ. Tertia conclusio. Qui se ipsum occidit peccat peccatum iniustitiæ per comparationem ad Deum, vt iniustitia opponitur virtuti iustitiæ commutatiuæ. Hæc etiam sententia probatur esse D. Tho. cum enim dicat quod peccat contra iustitiam certum est ex ipsa ratione, quod non loquitur de iustitia legali: ait enim qui se ipsum vita priuat in Deum peccat: sicut qui alienum seruum interficit peccat in dominum cuius est seruus & sicut peccat ille qui vsurpat sibi iudicium de re sibi nō commissa. At vero huiusmodi peccata constat esse contra iustitiam cōmutatiuam , scilicet occidere seruum alienum, ergo qui se ipsum occidit peccat etiam contra istam virtutem. Ex quo etiam potest sumi noua ratio ad confirmandam præcedentem conclusionem: quoniam qui se occidit vsurpat iudicium reipublicæ ad quam pertinet ex officio, iudicare an homo sit occidendus vel nō : quare qui se ipsum proprio iudicio interficit vsurpat officium reipublicæ. Ad argumentũ in oppositum respondetur & ad primum nego consequentiam. Et ratio differentiæ est quia homo est verè dominus bonorum temporalium famæ, &c. Non autem est dominus vitæ, sed tantũ est custos sub custodia ipsius reipublicæ: & idcirco non est eadem ratio. Et quanuis respublica sit etiam custos bonorum temporaliũ famæ & honoris ciuium: hæc tamen custodia solum extenditur ad hoc quod teneatur singulos ciues tueri ne quis illis iniurius sit in auferendis huiusmodi bonis: at vero titulo custodiæ non habet respublica ius ad impediendum verum dñm ne prodigat illa bona: verum est tamen quod alio titulo potest respublica impedire aliquando hominẽ ne prodigat illa bona, videlicet quādo illa sunt necessaria ad bonam gubernationem reipublicæ & huiusmodi sunt multæ leges quæ impediunt translationem dominiorum, & tunc homo agens contra huiusmodi leges peccabit contra iustitiam legalem per comparationem ad rempublicam. Ad secundum argumentum negatur cō sequentia . Et ratio est: quia potest cōtingere vt aliquod vitium speciale sit contra aliquā specialem virtutem quantum est ex natura vitij, & tamen quod illa virtus nō possit propriè & formaliter inueniri in eo in quo est vitium, sed tamen sufficit quod possit inueniri aliquid altius illa virtute. v. g. potest contingere quod aliquis homo peccet speciale peccatũ odij sui ipsius & tamen in ipso non potest inueniri specialis virtus dilectionis per comparationem ad se (loquimur enim naturaliter) sed est in homine aliquid altius virtute erga se ipsum, scilicet naturalis amor sui ipsius. Est aliud exemplum, si quis occidat patrem suum, verè peccat etiam contra iustitiam cōmutatiuam , & tenetur restituere dāna quæ sequuntur ex illa occisione, etsi posset resuscitare patrẽ teneretur ex iustitia cōmutatiua restituere illi vitā : & tamẽ inter filiũ & patrẽ per se loquendo nō est iustitia cōmutatiua , sed aliquid altius ista virtute, ad hunc igitur modum dico quod quia Deus reseruauit sibi speciale dominium vitæ hominis: omnis qui se occidit peccat peccatũ iniustitiæ commutatiuę vsurpans alienum, quod quidem vitium ex natura sua contrarium est virtuti commutatiuæ iustitiæ: quā uis propter Dei excellentiam non inueniatur propriè & formaliter iustitia commutatiua inter hominẽ & ipsum Deum, sed est aliquid altius quàm virtus iustitiæ commutatiuæ. Hac etiam ratione ponitur in homine secundum sententiam D. Tho. pœnitentia specialis virtus iustitiæ quæ reducitur ad commutatiuam, quatenus per illam homo nititur satisfacere Deo recompensando offensam factam. Ad tertium argumentũ respondetur, nego antecedens. Neque enim opus est ad specifice distinguendum vitium stupri ab alijs speciebus vitiorũ cōtra castitatem, quod stuprum habeat specialẽ rationem iniustitiæ, vt aliqui subtiliter arbitrātur , aliâs enim pro fecto etiā ipsa virgo volens, peccaret contra iustitiam per cōparationẽ ad se ipsam: sicut peccat peccatũ stupri ꝑ cōparationẽ ad se: & rursus ipse stuprator nō magis potest peccare contra iustitiā per cōparationẽ ad virginem volentem: quā si abscinderet manũ illius volentis abscindi, sed constat ex dictis à D. Tho. & à nobis ꝙ nō peccat contra iustitiam, etiā qui occidit alterũ volentem occidi per cōparationem ad ipsum, ergo multo minus peccabit contra iustitiā per comparationem ad virginem vltro volentem corrũ pi , sed sufficit specialis ratio dehonestatis ad cōstituendā speciem vitij contra castitatẽ : quẽadmodũ distinguitur vitiũ bestialitatis specie ab alijs vitijs cōtra castitatem, & tamẽ in illo vitio nō inuenitur specialis ratio iniustitiæ, magis quā in mollitie quādo quis habet pollutionem voluntariā quæ est species quædā vitij cōtra castitatem. Ad hũc igitur modũ dicimus, quod stuprũ habet specialẽ deformitatẽ contra castitatẽ , videlicet quia ipsa natura ordinauit integritatem illam ad placendũ viro in vinculo matrimonij, ita vt non aliter esset licitum rumpere signaculũ virginitatis nisi per matrimoniũ . Fateor tamen quod magis me conuincit autoritas & cōmunis opinio Theologorũ ad asserendũ quod stuprum virginis volũtariæ corruptæ sit necessario confitendũ quantum ad illam circunstantiam quod mulier erat virgo: quā omnes rationes quæ adducuntur à Theologis ad ꝓbandũ quod illa circunstantia mortaliter aggrauet supra peccatũ fornicatiōis . 
 
 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrùm liceat in aliquo casu interficere innocentem. AD Sextum sic proceditur.{ 1. 2. q. 64 ar. 5. ad 2. & q. 110. ar. 8. ad 3. Et 1. q. 7. ar. 6. ad 3. Et opus. 9. qō . 86. Et Hebr. 11. 4. co. 3. fi. } Videtur ꝙ liceat in aliquo casu interficere innocentem. Diuinus enim timor non manifestatur per peccatum: quoniam magis timor Domini expellit peccatum, vt dicitur Eccles. 1. Sed Abraham commẽdatus est ꝙ timuit Dominum: quia voluit interficere filium suum innocentem: ergo potest aliquis innocentem interficere sine peccato. ¶ 2 Præterea. In genere peccatorum quæ contra proximum cō mittuntur , tanto maius videtur aliquod esse peccatum, quanto maius nocumentum infertur ei, in quem peccatur. Sed occisio plus nocet peccatori, quàm innocenti qui de miseria huius vitæ ad cælestem gloriam transit per mortem. Cùm ergo liceat in aliquo casu peccatorẽ occidere: multo magis licet occidere innocentem vel iustum. ¶ 3 Præterea. Illud quod fit secundùm ordinem iustitiæ, non est peccatum. Sed quandoque cogitur aliquis secundùm ordinem iustitiæ occidere innocentem, puta cùm iudex qui debet secũdùm allegata iudicare, condemnat ad mortem eum, quem scit innocentem per falsos testes conuictum. Et similiter minister qui iniustè condemnatum occidit, obediens iudici: ergo absq; peccato potest aliquis occidere innocentem. SED contra est, quod dicitur Exod. 23. Insontem & iustum non occides. RESPONDEO dicendum, quòd aliquis homo dupliciter considerari potest. Vno modo secundùm se, alio modo per comparationem ad aliud. Secundùm se quidẽ considerando hominem, nullum occidere licet: quia in quolibet etiā peccatore, debemus amare naturā quam Deus fecit, quæ per occisionem corrumpitur. Sed sicut suprà dictum † { Art. 2. huius quæst. } est, occisio peccatoris fit licita per comparationem ad bonũ commune, quod per peccatũ corrumpitur. Vita autem iustorum est conseruatiua & promotiua boni communis: quia ipsi sunt principalior pars multitudinis. Et ideo nullo modo licet occidere innocentẽ . AD primum ergo dicendum, ꝙ Deus habet dominium mortis & vitæ. Eius enim ordinatione moriuntur & peccatores & iusti. Et ideo ille qui mandato Dei occidit innocentem, talis non peccat, sicut nec Deus, cuius est executor. Et ostenditur Deum timere, eius mandatis obediens. AD secundum dicendum, quòd in pensanda grauitate peccati magis est considerandum id quod est per se, quàm id quod est per accidens. Vnde ille qui occidit iustum, grauiùs peccat, quàm ille qui occidit peccatorem. Primò quidẽ , quia nocet ei, quem plus debet diligere: & ita magis contra charitatẽ agit. Secundò, quia iniuriam infert ei, qui est minus dignus, & ita magis contra iustitiam agit. Tertiò, quia priuat communitatem maiori bono. Quartò, quia magis Deum contemnit, secundùm illud Lucæ. 10. Qui vos spernit, me spernit. Quod autem iustus occisus ad gloriā perducatur à Deo, per accidens se habet ad occisionem. AD tertium dicendum, quòd iudex si scit aliquem innocentem esse, qui falsis testibus conuincitur, debet diligẽtius examinare testes, vt inueniat occasionem liberandi innoxium sicut Daniel fecit. Si autem nec hoc potest, non peccat, secundum allegata sententiā ferens: quia ipse non occidit innocentem, sed illi qui eum asserũt nocentem. Minister autem iudicis condemnā tis innocentem, si sententia intolerabilem errorem contineat, nō debet obedire: aliàs excusarentur carnifices, qui martyres occiderunt. Si verò non contineat manifestam iniustitiam, non peccat præceptum exequendo: quia ipse non habet discutere superioris sententiam, nec ipse occidit innocentem, sed iudex cui ministerium exhibet. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio principalis est negatiua. Ratio est quia vita innocẽtum est conseruatiua & promotiua boni cōmunis . Secunda conclusio notetur in solutione ad secundum argumentum, plus peccat qui occidit innocentem quam qui occidit peccatorem. COMMENTARIVS. CIrca conclusionem articuli aduertendum est, quod est intelligẽda de innocente prout nomo est, si nō probatur nocẽs publica autoritate & dignus morte iudicatur, vt latius dicemus in quæst. 67. art. 2. Secundo. Nota quod aliquando per accidens occidere innocentem licitum est, Verbi gratia. In bello iusto vbi directè intenditur à principe occisio nocentum, inter quos tamen sunt innocentes, qui simul occiduntur. Dicimus ergo quod non tenentur milites abstinere ab expugnatione ciuitatis ne simul occidantur innocentes quādo bellum est iustum, de qua re diximus supra quæstione. 40. Præterea etiam licitum erit occidere per accidens innocentem quando aliquis se ipsum defendens ab inuasore iniquo cum moderamine inculpatæ tutelæ & forte occidit aliquem innocentem, qui erat propè inuasorem. DVbitatur autem, an sit licitum occidere innocentem quando tyrannus petit à republica vt occidat aliquem innocentem, vel vt tradat illum sibi occidendum, alioquin destruet ciuitatem? Pro cuius intelligentia aduerte, quod dupliciter potest tyrannus hoc petere, vno modo, vt ipsa respublica proprijs manibus occidat innocentem, altero modo, vt tradatur sibi innocens vel egrediatur ad ipsum, vt occidatur. De priore modo petitionis, consensus communis est non esse licitum, quòd respublica occidat innocentem. Et ratio est, quia hoc esset consentire cum sæuitia & malitia tyranni & ministrare illi in re turpi quod esset maximum dedecus, & infamia reipublicæ quapropter potius debet tota respublica pati destructionem ciuitatis: quàm tanto sceleri cō sentire . At vero secundo modo locus est dubitandi. Et arguitur primo pro parte negatiua. Respublica non potest obijcere ciuem periculo mortis nisi quando ille debet exercere aliquam operationem studiosam nō obstante quod sequatur mors illius, at vero in illo casu innocens nullam talem operationem debet exercere neque exercet, ergo respublica non potest illum tradere. Secundò arguitur. Esto ita quod innocens teneatur exire ad tyrannum, tenetur tamen ex charitate, at vero ad opera charitatis nemo potest cogi à republica: ergo respublica non potest illum tradere. Tertiò arguitur. Idem videtur esse in illo casu, quod respublica occidat innocentem proprijs manibus & quod tradat occidendum tyranno, sed illud non est licitum, ergo neque istud erit licitum. Probatur consequentia, & confirmatur argumentum. Quia non minus peccauerunt Iudæi, qui tradiderunt innocentem Christum Pilato, quàm ipse Pilatus, qui tulit sententiam mortis & milites qui crucifixerunt illum. Propter hæc argumenta Magister Soto libro. 5. de Iustitia & iure, quæstione. 1. articulo. 7. tenet quod ipse innocens in tali casu debet exire ad tyrannum ex charitate patriæ: sed respublica non potest eum tradere aut cogere vt exeat. ¶ Nihilominus sit nobis cōclusio certa. Respublica potest præcipere innocentem, vt exeat ad tyrannũ quod si noluerit iam non est innocens, & idcirco poterit respublica illum tradere tyranno. Probatur conclusio. Quia respublica habet autoritatẽ præcipiẽ di ciuibus quẽlibet actum moralem bonũ ex obiecto suo, imo & indifferentem quando expedierit bono communi. ¶ Confirmatur hæc doctrina, ex Aristotel. libro. 5. Ethicorum. capit. 7. quod multi actus sunt qui ante legem latam nihil refert sic vel aliter fiant: at vero post latam legem iam sunt actus boni neque possunt aliter fieri, at vero in nostro casu posito ille actus exeundi ad tyrannum erat bonus ante legem latam imo necessarius ipsi innocenti ex præcepto charitatis, ergo multo magis poterit esse debitus ex iustitia legali superueniente præcepto reipublicæ quàm si fuisset indifferens: igitur si innocens non obedierit præcepto poterit puniri à republica, & in pœnam peccati tradi tyranno. Et confirmatur ex doctrina Diui Thomę. 2. 2. quæ stione 118. artic. 4. ad secundum. vbi docet quod possunt diuites compelli per legem ad faciendam eleemosynam pauperibus cũ necessitas vrget. Id ipsum docent scholastici supra quæst. 32. art. 5. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod illic est actus moralis bonus quem potest & debet exercere innocens & mediante illo potest licitè se expone re periculo mortis pro salute reipublicæ & iste actus est exire animose ad tyrannum, & si opus fuerit pugnare cum illo. Ad secundum negatur minor, vt patet ex doctrina Aristotel. & præterea dicimus quod ille tenetur ex iustitia legali quæ est virtus ordinans actiones particulares hominis ad bonum commune secundũ legem. Ad tertium argumentum respondetur, quod postquam ille innocens noluerit obedire reipublicæ iam factus est nocens & poterit respublica proprijs manibus illum occidere & tradere tyranno ad occidendum: at vero antequā respublica cognoscat, quod ille non vult exire etiam posita lege non poterit illum ligare & tradere tyranno: hoc enim esset punire innocentem. 
 
 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrùm liceat alicui occidere aliquem, se defendendo. AD Septimum sic procedi{ 4. dist. 25. q. 2. art. 2. q. 2. ad 2. & 3. } tur. Videtur, quòd nulli liceat occidere aliquẽ , se defendendo. Dicit enim Augustinus † { Epi. 154. à medio illius, to. 2. Et habetur 23. q. 5. capit. de occidend. } ad Publicolam, de occidendis hominibus, Ne ab eis quisquā occidatur non mihi placet consilium, nisi fortè sit miles, aut publica functione teneatur, vt non pro se hoc faciat, sed pro alijs, accepta legitima potestate, si eius congruat personæ. Sed ille qui se defendendo, occidit aliquem, ad hoc eum occidit, ne ipse ab eo occidatur. Ergo hoc videtur esse illicitum. ¶ 2 Præterea. In primo de † { Lib. 1. ca. 5. nō multũ procul à fine, to. 1. } libero arbitrio dicitur: Quomodo apud diuinam prouidentiam à peccato liberi sunt, qui pro his rebus quas contemni oportet, humana cæde polluti sunt? Eas autem res dicit esse contemnendas, quas homines inuiti amittere possunt, vt ex præmissis † { In diuisione quæst. } patet. Horum autem præcipuum est vita corporalis. Ergo pro conseruanda vita corporali, nulli licitum est hominem occidere. ¶ 3 Præterea. Nicolaus papa dicit, vt habetur in Decretis in distinctione 50. † { In Decretis dist. 50. cap. de his clericis. } de clericis pro quibus consuluisti, scilicet, qui se defendendo paganum occiderunt, si postea per pœnitentiam emendati, possunt ad pristinum statum redire, aut ad altiorem ascendere, scito nos nullam occasionem dare, nec vllam tribuere licentiam eis, quemlibet hominem quolibet modo occidendi. Sed ad præcepta moralia seruanda tenentur communiter clerici, & laici. Ergo etiam laicis non est licitum occidere aliquem, se defendendo. ¶ 4 Præterea. Homicidium est grauius peccatum, quàm simplex fornicatio vel adulterium. Sed nulli licet committere simplicem fornicationẽ , vel adulteriũ , vel quodcunque aliud peccatũ mortale pro conseruatione propriæ vitæ: quia vita spiritualis præferenda est corporali: ergo nulli licet defendendo se ipsum, alium occidere, vt propriā vitam conseruet. ¶ 5 Præterea. Si arbor est mala, & fructꝰ , vt habetur Matth. 7. Sed ipsa defensio sui videtur esse illicita, secundum illud Rom. 12. Non vos defendentes charissimi. Ergo & occisio hominis exinde procedens est illicita. SED contra est, quod Exod. 22. dicitur: Si effringens fur domum, siue suffodiens inuentus fuerit, & accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis. Sed multo magis licitum est defendere propriam vitam, quàm propriam domum. Ergo etiam si aliquis occidat aliquem pro defensione vitæ suæ, nō erit reus homicidij. RESPONDEO dicendum, quòd nihil ꝓhibet vnius actus esse duos effectus, quorum alter solum sit in intentione, alius verò sit præ ter intentionem. Morales autem actus recipiunt speciem secũdum id quod intenditur. Non autem ab eo quod est præter intentionem, cùm sit per accidens, vt ex supradictis † { q. 43. art. 3. & 1. 2. q. 1. art. 3. & qō . 29. art. 7. } patet. Ex actu ergo alicuius seipsum defendentis, duplex effectus sequi potest. Vnus quidem cō seruatio propriæ vitæ, alius autem occisio inuadentis. Actus ergo huiusmodi ex hoc, quòd intenditur conseruatio propriæ vitæ non habet rationem illiciti, cùm hoc sit cuilibet naturale, quòd se conseruet in esse quantum potest. Potest tamen aliquis actus ex bona intentione proueniens illicitus reddi, si non sit proportionatus fini. Et ideo si aliquis ad defendendam propriā vitam vtatur maiori violentia, quā oporteat, erit illicitum. Si verò moderatè violentiam repellat, erit licita defensio. Nam secundum iura, vim vi repellere licet cum moderamine inculpatæ tutelæ. Nec est necessarium ad salutem, vt homo actum moderatæ tutelæ prætermittat ad euitandam occisionem alterius: quia plus tenetur homo vitæ suæ prouidere, quàm vitæ alienæ. Sed quia occidere hominem non licet nisi publica autoritate, propter bonum commune (vt ex supradictis † { Artic. 2. & 3. } patet) illicitum est quòd homo intendat occidere hominẽ , vt seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam autoritatem, qui intendens hominem occidere ad sui defensionem, refert hoc ad publicum bonum, vt patet in milite pugnante contra hostes, & in ministro iudicis pugnante contra latrones: quanuis etiam & isti peccent, si priuata libidine moueantur. AD primum ergo dicendum, quòd autoritas August. intelligenda est in eo casu, quo quis intendit occidere hominem, vt seipsum à morte liberet. In quo etiam casu intelligitur autoritas inducta ex libro de † { In arg. 2. huius art. } liber. arbit. Vnde signanter dicitur, pro his rebus: in quo de signatur intentio. Et per hoc patet responsio ad Secundum. AD tertium dicendum, quòd irregularitas cōsequitur actum homicidij, etiam si sit absque peccato: vt patet in iudice, qui iustè aliquem condemnat ad mortem. Et propter hoc clericus, etiam si se defendendo, interficiat aliquem, irregularis est: quanuis non intendat interficere, sed seipsum defendere. AD quartũ dicendum, ꝙ actus fornicationis, vel adulterij nō ordinatur ad conseruationẽ propriæ vitæ ex necessitate, sicut actus, ex quo quādoq; sequitur homicidiũ . AD quintum dicendum, quòd ibi prohibetur defensio, quæ est cũ liuore vindictę. Vnde † { Glos. interlin. ibid. } gloss. dicit: "Non vos defendentes, id est, non sitis referientes aduersarios". SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si aliquis ad defendendam propriam vitā vtatur maiori violentia quam oporteat, illicitum erit occidere alium se defendendo. ¶ Secunda cōclusio . Si quis moderatè violentiam repellat, erit licita defensio etiam si alterum occidat. Tertia conclusio. Illicitum est quod homo intẽdat occidere hominẽ vt seipsum defendat, nisi ei qui habet publicā autoritatẽ . COMMENTARIVS. DVbitatur primò circa secundam conclusionem an vera sit: & arguitur pri mo contra illam. Vita spiritualis proximi plus debet diligi quam vita corporalis propria, vt supra quæst. 26. art. 5. diffinitum est: sed tunc perit vita spiritualis inuasoris quando me defendendo occido illum qui est in peccato mortali, ergo potius deberem ego pati mortem corporalem quā mittere animam proximi in gehennam. Confirmatur. Si inuasor ex passione vel ignorantia vult me occidere, videtur quod tunc sit saltem tempus necessitatis proximi, vt ego ponam vitam corporalem pro spirituali illius, ergo saltim in tali casu non possum me defendendo illum occidere. Arguitur secũdò . Sequitur ex conclusione D. Tho. quod qui dedit causam & fuit in culpa vt ab alio inuaderetur, nihilominus possit defendendo se, occidere inuasorem. v. g. qui adulter deprehensus in adulterio ab ipso marito posset occidere maritũ se defendendo, item qui proximum iniurijs lacessiuit possit, si lacessitus aggreditur occide ne illum se defendendo. De hac difficultate prima sententia est Abulen. q. 11. super. c. 11. Iosue, quòd homo tenetur se defendere etiā occidẽdo inuasorẽ & videtur quod ratio D. Tho. in artic. hanc sententiam probet, dum inquit, Plus tenetur homo vitæ suæ prouidere quam vitæ alienæ, ergo non poterit homo desistere à defensione suæ vitæ, ne occidat alterum. Secunda sentẽtia est Gersonis in tract. de Eucharist. & Ancarrano in lib. de autoritate ecclesiæ. quæstione. 52. articul. 3. & eam sequitur Accursius in. l. vt vim. ff. de iustitia & iure. videlicet, quod nemo potest in defensionem propriæ vitæ, interficere aggressorem. Tertia sententia est D. Antonini in. 3. p. tit. 5. c. 8. §. 1. quā sequitur Nauar. in suo manuali. c. 15. nu. 7. & super. c. fin. 14. q. 6. nu. 15. videlicet quod licitum est se defendendo occidere inuasorem præterquàm quando is qui inuaditur dedit culpabilem causam aggressori, qualẽ dat adulter marito in adulterio deprehensus, & ille qui alterum conuitijs lacessiuit, vt se aggrederetur. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Licitum est non defendere propriam vitā quando homo non potest aliter se defendere quam occidendo inuasorem. Probatur conclusio ex doctrina D. August. li. 1. de doctr. Christ. c. 27. homo debet plus diligere proximum quam corpus propriũ , quæ quidem doctrina secundùm communem intelligentiam Theologorum aliquando est in præcepto, aliquando in consilio, vt diffinitum est à nobis supra quæst. 26. artic. 4. ad 3. & art. 5. ad 3. ergo quanuis homo possit se defendere cum moderamine inculpatæ tutelæ occidendo inuasorem, licitum tamen erit ei ex perfecta charitate velle potius pati mortem temporalẽ quam quod ipse inuasor pereat in æternum. Probatur secundo exemplo Christi & plurimorum martyrum, qui cum possent se defendere à tyrannis voluerunt potius pati mortem, ergo non quotiescunque homo potest se defendere tenetur quando fuerit causa aliqua spiritualis ad Dei gloriam vel ad salutem proximi. Confirmatur ex doctrina Christi, "Ecce ego mitto vos sicut oues in medio luporum." Quam doctrinam vniuersi Christiani sequi possunt ex consilio Euangelico, item Ecclesiast. 28. "Relinque proximo tuo nocentite, & tunc deprecanti tibi peccata soluentur", & quanuis in prædicto nostro casu non sit præceptum obligans, poterit tamen homo vti consilio ad maiorem consuetudinem comparandam, & vt non se exponat periculo iræ & vindictæ cōtra proximum. Obseruandum est tamen quod cō clusio intelligenda est quando vita eius qui inuaditur non est multum necessaria reipublicæ imo etiam qñ non est simile periculum circa salutem animæ propriæ. Tunc enim in ijs duobus casibus magis debet homo prouidere propriæ vitæ quam alienæ. Secunda conclusio. Licitum est homini se defendendo cum moderamine inculpatæ tutelæ occidere inuasorem. Probatur primò ratione D. Thom. in corpore articuli, quæ est demonstratio naturalis. Item ex capit. ius naturale. distinctione. 1. vbi asseritur esse iuris naturalis vt liceat vim vi repellere, & idipsum habetur in. l. vt vim. ff. de iustitia & iure. & in cap. significasti. el segundo de homicidio. & in cap. si vero. de sententia excommunicationis. Hanc doctrinam eleganter prosequitur Cicero in ora tione pro Milone & est communis consensus omnium Philosophorum & Theologorum. Hæc conclusio intelligenda est cum exceptione quadam: quando scilicet ex morte aggressoris sequitur notabile damnum reipublicæ, tunc enim tenetur homo potius pati mortem quàm occidere inuasorem cum tanto damno boni communis, & hoc ipsa natura nos docet: experimur enim quod grauia elementa proprios motus deorsum obliuiscuntur & ascendunt sursum, ne detur vacuum quod esset maximum damnum vniuersi. Sed nihilominus dicimus, ꝙ si occiderit inuasorem defendendo propriā vitam cum moderamine nō peccat cōtra iustitiam commutatiuam per comparationem ad inimicũ occisum, sed peccat mortaliter & grauiter contra charitatem & pietatem contra patriam, & insuper contra iustitiam commutatiuam per comparationem ad rempublicam cui maximum detrimentum infert. Aliud enim esset non defendere regem cum possis, & aliud occidere, etenim in priori casu peccas tantum contra charitatem, in secundo vero peccas contra iustitiam cōmutatiuam damnificando rempublicam. Tertia conclusio. Licitum est occidere inuasorem, etiam si ille qui inuaditur fuerit in culpa prius vt alter aggrederetur ipsum. Hæc probatur eisdem rationibus & iuribus sicut præcedens conclusio. Etenim adulter ex iniuria quam facit marito non amittit ius naturale defendendi propriam vitam. Præterea ipse inuasor iniuriam & vim facit, etiam si prius fuerit lacessitus factis aut verbis, ergo licitum est vim illam & iniuriam repellere. Et confirmatur à simili. Si meus proximus sua culpa & prodigalitate deuenit in extremam necessitatem ego teneor illi succurrere, ergo etiam si ego mea culpa me constituerim in illo periculo: non tamen poterit alter me occidere, & ego possum licitè me defendere. Obseruandum est tamen, quod si adulter vel lacessitor præuidit pericula mortis futura ex actione propria, peccat certè peccatum homicidij in corde suo quando tale periculum præuidens, nihilominus statuit se in illo constituere. At vero postea in ipso periculo positus, non amittit ius defendendi se: imo tunc illi est maior ratio se defendendi donec doleat de peccato: quod non est ita facile in illo conflictu & perturbatione animi. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd illa doctrina intelligenda est, quando proximus est in graui aut extrema necessitate: at vero quā do ipse inuasor ex malitia sua se exponit tanto periculo, non teneor ego amittere vitam corporalem ne ille damnetur. Ad confirmationem respondetur, quòd quanuis inuasor ex passione vel ignorantia etiam inuincibili aggrediatur, nihilominus non ex eo derogatur iuri naturali quod ego habeo, vt defendam propriam vitam. Quod si obijcias, tunc esse casum necessitatis in quo debeo vitam corporalem ponere pro vita spirituali proximi, ergo non licet interficere talem inuasorem. Respondetur, quòd in ipso inuasore duplex miseria esse potest. Altera quod sit in peccato quod ipse aliâs commiserat: altera quod dum aggreditur me, afficitur passione absorbente vsum rationis & iudicium, vel habet ignorantiam inuincibilem iudicans, quòd ego volo illum occidere. Dico ergo, quòd medium ordinatum ad moderandam passionem eius, vel tollendam ignorantiam, non est quòd ego amittam propriam vitam, manet enim ille cum eadem ignorantia & passione ex quibus me interficere intendit. Rursus neque ad liberandum illum à peccato quod aliàs commiserat, medium est quod ego permittam me occidi. Manet enim cum eodem peccato me interfecto. Sibi igitur imputandum erit si moritur in peccato quod vltro commiserat, neque pœ nituerat. Non enim propterea debeo amittere ius quod habeo ad defendendam propriam vitam, sed possum me ab illo defendere sicut à bestia fera. Ad alterum argumentum patet ex dictis in tertia conclusione, non enim adulter confert ius marito, vt occidat illum: neque ipse amittit ius quod habebat defendendi vitam propriam ex eo quod adulteriũ commisit. DVbitatur secundò. An pro defensione rerum temporalium vel hono ris licitum sit inuasorem occidere? Ad hoc breuiter respondetur conclusione affirmatiua, dummodo talis defensio fiat cum moderamine secundùm proportionem ad finem intentum. Hæc conclusio est consensus Philosophorum & ferè omnium Theologorum. Illam asserit Cicero vbi supra, & confirmatur ex Aristotele. 3. Ethicorum, capit. 7. vbi laudat mortem, quam quis oppetit vt tueatur sua, ergo si cum periculo vitæ propriæ potest homo bona temporalia tueri, multo magis cum periculo vitæ aggressoris. Præterea, Exodi. 28. vt citatur à Diuo Thoma in argumento, Sed contra, excusatur à reatu sanguinis qui percussit furem effringentem fores vel effodiẽtem domũ . Item ratione naturali probatur conclusio. Quoniam diuitiæ sunt instrumenta ad virtutem & necessariæ ad vitæ conseruationem, ergo licitum est ista bona defendere ab iniquo aggressore & vim vi repellere, non obstante occisione illius, quæ per accidens sequitur ex defensione mea: ipse enim potius se occidit moraliter, dum à vi inferenda non desistit. Eadem ratio procedit de honore quod est excellentius bonũ , quàm diuitiæ. Ex dictis sequitur vnum corollarium, quod non tenetur homo fugere aggressorem quando ipsa fuga est ignominiosa: sicuti est militi & viro nobili. Cæterum clericus vel monachus tenetur fugere, si fuga sua defendit vitam aut rem familiarem: non enim amittit honorem secundùm statum suum, quod si noluerit fugere & se defendendo occiderit inuasorem: peccat mortaliter saltem contra charitatem: & certo credo quod peccat contra iustitiam. Et ratio est, quia ille non se defendit cum moderamine proportionato ad finem intentum, sed maiorem vim adhibet quàm oporteret ad assequutionem finis, etenim quod respectu vnius hominis est proportionatum medium, respectu alterius non est proportionatum: quoniam ille amitteret honorem si fugeret, hic alter nihil amittit. Conclusio posita intelligenda est cum limitationibus conclusionum præcedẽtis dubij, scilicet, ꝙ si fuerit persona publica ipse aggressor, ex cuius morte magnum damnum sequitur reipublicæ, tunc non erit licitum illum occidere pro defensione rerum temporalium & honoris. Argumenta verò quæ contra conclusionem possunt obijci vnico verbo soluuntur, si dicamus quod quanuis homo teneatur plus diligere vitam proximi, quàm bona propria temporalia: hoc tamen præceptum non obligat nisi in casu necessitatis proximi, & per media communia & ordinata ad illum finem, hic tamen casus non contingit quando proximus est aggressor ex malitia sua. At vero si ex ignorantia inuincibili aggreditur bona mea rapere, putans esse sua, videtur quod tunc non possim illa defendere occidendo illũ . Respondetur nihilominus, quòd iam est in culpa dum propria autoritate cōtendit vendicare sibi illa bona, sed deberet petere ante iudicem. DVbitatur tertiò. An sit licitum repercutere eum qui postquam percussit, separat se ab aggressione. v. g. si quis dedit alapam proximo, an percussus possit statim repercurtere? ¶ Arguitur primò pro parte affirmatiua. Quia illa repercussio est recuperatio honoris qui actualiter offenditur, & repercussione defenditur & recuperatur. Arguitur secundò à simili. Licitum est persequi latronem fugientem capta præda, & eripere illam de manibus eius per vim, etiam cum periculo vitæ latronis, ergo in casu posito in fragranti iniuria, repercutere est quasi eripere prædam honoris de manibus iniqui aggressoris. Arguitur tertiò. Si quis irritet alterum ad singulare certamen taliter quod irritatus amittat honorem, nisi acceptauerit pugnā aut statim euaginauerit gladium: & licitum est illi defendere suum honorem, etiam si is qui irritauit illum verbis, iam taceat neq; vltra progrediatur, ergo etiam licitum erit percutientem repercutere pro defensione honoris qui adhuc læditur. Nihilominus sit nobis certissima conclusio & catholica doctrina. Non est licitum repercutere eum qui percussit, nisi forte adhuc perseueret in pugna: tunc enim repercussio habet rationem defensionis respectu imminentis periculi, non vindictæ respectu præteritæ iniuriæ. Probatur egregio testimonio. 1. Petri. cap. 3. Non reddentes malum pro malo, neque male dictum pro maledicto. Item probatur, quoniam vindicta non est licita particularibus, vt patet Ecclesiast. 28. Qui vindicari vult, à domino inueniet vindictam. At vero qui repercutit vindicat se de percutienti, ergo peccat mortaliter. Hæc est communis doctrina Theologorum bene sentientium. Et si quis aliter sentit iudicio nostro contradicit sacræ Scripturæ. Verum est tamen quòd non desunt qui velint fingere quòd illa repercusio non habet rationem vindictæ dum fit in feruore pugnæ: sed potius est defensio honoris. Et idem dicunt de illo qui acceptat duellum irritatus ab alio, aiunt enim quòd per illam acceptationem homo defendit honorem suum. Sed profecto vehementer falluntur dum ita paralogizantur: quod patebit ex solutionibus argumentorum. Ad primum argumentum respondetur, nego antecedens. Quia quanuis honor secundùm leges diaboli recuperetur, tamen recuperatur per vindictam, quod est illicitum. Et ratio est: quia honor iam est læsus propter illam percussionem priorem, & ideo non habet locum ibi iam defensio, sed est mera vindicta ipsa repercussio: quanuis per illam recuperetur honor apud viros huius seculi, qui sunt idololatræ mundani honoris. Ad secundum concedo antecedens & nego consequentiam. Ratio differentiæ est manifesta. Quoniā latro adhuc est in exercitio capiendi aliena, dum non est iam in loco quieto retinens rem alienam. At vero qui semel percussit vel contumeliam dixit, iam læsit honorem meum, neque portat secum quidquam meum quod ego possim eripere de manibus eius: sicut si quis abscindat manum meam, non possum ego abscindere manum eius. Imo si occidat equum meum: non possum ego occidere equum illius. Quia illa operatio non habet rationem defensionis, sed potius offensionis per vindictam. Ita igitur homo se habet qui pro recuperatione honoris repercutit eum qui se percussit. Cæterũ de antecedente argumenti, nota quòd si fur vel latro iam constituit se in loco tuto, vel rem alienam deposuit vel abscondit, non est mihi licitum per vim recuperare meam rem: quia tunc iam ille non infert vim actualiter, sed omnino iam cessauit. Vnde oportet, quòd respublica iudicet de latrone & compellat vt mihi restitua. Quòd si quis obijciat. Si de facto ego contendā cum latrone vt reddat quod abstulit, ille non poterit iustè defendere rem illam, igitur ego iustè cōtendo eripere rem illam. Respondetur nego consequentiam. Quia non est inconueniens, ꝙ sit iniusta pugna ex vtraq́ue parte: maximè ꝙ defensio latronis est contra iustitiam cōmutatiuam : compulsio autem mea est contra iustitiam legalem, atque ita diuersis rationibus vtraque pugna est iniusta. Ad tertium respōdetur , quòd nullo modo est licitum acceptare duellum quod cō demnatur in Concil. Trident. Sess. 25. c. 19. in decreto de reformat. & quanuis grauissimæ pœnæ quæ illic apponuntur contra sic pugnantes & contra fauentes illos, intelligā tur de solenni duello, non solum illud duellũ est illicitũ iure naturæ, sed etiam quodlibet aliud singulare certamen eorum, qui se adinuicem inuitant vel irritant ad pugnam, est iure naturæ illicitum: nam vterque se exponit periculo mortis vel occisionis: neque potest habere rationem defensionis talis acceptatio. Poterit tamẽ homo sic irritatus ab alio prudenter & Christianè respōdere pro defensione sui honoris, dicendo vbicunque tu me fueris aggressus, vir ego sum qui me possum defendere, etiam forte cum malo tuo atque periculo. Atque ita vim moderatè repellit, quousque alter armis velit vti. Tunc enim iam constat quòd armis potest se defendere. Sed adhuc dubitat aliquis, si quis iratus me vocat dicens, quòd vult mihi certa verba facere seorsum, an sit licitum exire, etiam si suspicet, quòd ille vult vti armis contra me? Ad hoc respondetur, quòd prudentia opus est in huiusmodi casibus, fortassis enim habet rationem defensionis, si in tali casu vir nobilis irritatus velit ęxire ad audiendum sermonem eius qui irritat: quia forte verbis terminabitur illorum dissidium. At vero si irritatus, est certus moraliter, quòd irritans vult cum illo digla diari, debet verbis suum honorem modeste defendere, vt iam diximus: sed non tenebitur domi manere, sed poterit exire quoties sibi opportunum erit ad negotia sua tractanda. DVbitatur quarto. An in defensionem sui, licitum sit præuenire eum qui paratus est iniquè aggredi? Verbi gratia, an vxor quæ certa est, quòd maritus vult nocte illam suffocare, possit præuenire maritum, & illum occidere. Similiter an habeat rationem defensionis, si quis occidat eum qui vadit ad iudicem, vt imponat falsum testimonium propter quod erit occidendus, vel infamandus vel amissurus bona temporalia. ¶ Pro solutione nota, quòd præuenire in præsenti est, antequam inimicus inuadat damnificare. Nota secundo, quòd aliquando huiusmodi præuentio non est simpliciter præuentio, sed secundum quid, verbi gratia, quando ego post vnum actum aggressionis præuenio alterum, quem prudenter timeo esse futurum in damnum meum. Sit igitur prima conclusio. Non est licitum simpliciter præuenire eum, quem timeo futurum esse aggressorem. Probatur, quia illa pręuentio non est propriè defensio, sed directè est occisio hominis ordinata ad conseruationem propriæ vitæ: quemadmodum si adultera nouit, quòd maritus est conscius adulterij quod illa commisit: qui tamen nondum quidquam parauit, nihil dixit, vnde colligatur, quòd est actualis aggressor: nihilominus mulier prudenter timet, quòd illam sit occisurus. Dicimus quòd in hoc casu, non est licitum præuenire maritum, & per insidias illum occidere. Confirmatur conclusio. Quia illud vniuersale principium, vim vi repellere licet, nullo modo verificatur in illo casu: quin potius verificatur, quando supra iniuriam factam altera additur. Secunda conclusio. Postquam iam aggressor fecit aliquam actionem parando mihi insidias, quas ego aliter effugere non possum nisi occidendo illum: tunc licitum est mihi medio tempore, antequā instet meũ damnũ , occidere insidiātem etiā si pro tunc quietus sit. Ratio est: quia tunc ꝓpriè loquẽ do est defensio vitæ meæ: nā profecto mo raliter loquendo, ille est actualis aggressor. v. g. in casu posito, potest mulier adultera occidere maritum de quo certa est quod iam habet vel venenũ paratum, vel gladiũ aut aliquid simile: tũc enim vim vi repellit moraliter loquendo, quanuis physicè pro tunc ipse maritus nihil agat. Similiter dico de secundo casu: quod si ille qui vadit ad iudicem fuerit admonitus & noluerit retrocedere, poterit is qui iniuriā patitur occidere illum defendendo se vel sua: si aliter non potest. Imo vero Caiet. infra in. q. 95. ar. 8. ad 3. & in summa in verbo duellum, ait, quòd innocens tunc poterit prouocare accusatorem ad duellum & occidere: quoniā accusator iam inuadit innocentem occisurus gladio iudicis. Quin potius secundũ istam rationem posset etiā occultè occidere aggressorem nō prouocando ad duellũ , siquidem habet illa actio rationem defensionis cũ moderamine inculpatæ tutelæ. At vero contra hanc sententiā Caietani sunt tria argumẽta . Primum argumentum est. Si ipse accusator bona fide imponeret mihi crimen, non liceret mihi illum occidere, ergo neque si mala fide. Probo consequentiam. Quia defensio vitæ propriæ, vt iam diximus licita est etiā contra ignorantem inuincibiliter. Arguitur secũdò . Sequeretur ꝙ etiam si accusator intenderet damnificare in causa ciuili, licitum esset illũ occidere. Probatur consequentia. Quia si illa actio habet rationem defensionis, licita erit pro conseruatione rerum temporalium. Cōsequens autem videtur esse inconueniens. Quoniam tunc daretur occasio litigantibus, vt occiderẽt homines quos falsos testes esse iudicauerint: quod esset magna perturbatio reipublicæ. Confirmatur. Nam iudex iuste puniret talem interfectorẽ , ergo ipse iniustè occidit. Arguitur tertiò. Quia propriè vis non dicitur, nisi quando aliquis actualiter aggreditur aliquo facto per se nociuo, sed ille accusator nondum sic aggreditur, ergo tunc nō verificatur, quod vim vi innocens repellit. Magister Soto propter hoc tertium argumentum in lib. 5. de iust. & iure. q. 1. art. 8. te net partem negatiuam. Nihilominus sententia Caiet. mihi multo probabilior est. Et cō firmatur , quia licitũ esset mihi occidere ho minem qui vocat seruum, vt me occidat: si non habeo alium mediũ , quo vitā seruem incolumem. Item si quis vadit vt soluat vel irritet canem aut leonem contra me, licitũ est mihi illũ occidere, antequàm soluat canem aut leonem, ergo etiam in casu posito licitũ erit occidere accusatorẽ vel inuasorẽ . AD argumenta in oppositum respōdetur . Ad primum, quòd sicut non possum me defendere per vim ab ipso iudice & ministris, qui bona fide secundùm allegata & probata procedunt, etiam si ex ignorantia id faciat, ita neque accusatorẽ possum occidere, qui bona fide & iuridicè me accusat. Ratio est, quia omnes isti exequuntur officium legalis iustitiæ, ac per consequens non faciunt mihi iniuriam. Et confirmatur. Quia innocens probatus nocens tenetur pati mortem illatam à ministris reipublicæ, ergo accusatus tenetur pati accusationem factam secundùm legalem iustitiam. Ratio vtriusque est: quia sic expedit cōmuni bono reipublicæ. Cęterũ quando quis me inuadit vel accusat siue ex malitia siue ex ignorantia & non secundũ iustitiam legalem, licitũ mihi est me defendere, nō obstante morte illius. ¶ Sed rogat quis quid agam ego, si quis vadit ad me accusandum de crimine vero sed occulto, ex cuius accusatione mihi certũ periculũ creatur mortis vel infamiæ. Respondetur, quòd si ille non habet ius ad me accusandum, neque procedit secũdùm iustitiā legalem, ita me possum defendere ab illo, sicut ab imponente falsum crimen. Ad secundum argumentum respondetur concedo sequelam. Diximus enim iam quod licitum est pro defensione rerũ temporalium inuasorem occidere. Cum igitur ille accusator per se vel per tertiam personā iniquè contendat accipere mea bona: licitũ mihi erit illa defendere. Neque illud inconueniens sequitur ex ista doctrina, nisi ex malitia hominum litigantium: qui non prudenter examinabunt circunstantias, in quibus licitum est falsum accusatorem & falsum testem occidere. Ad confirmationem respondetur, concedo antecedens, & nego consequentiam. Quia iudex procederet ex falsa præsumptione. At si iuridicè posset probari ratio iustæ defensionis, tunc iudex iniquè puniret interfectorem. Ad tertium argumentum respondetur, quòd moraliter loquendo, ille iam cœpit facere vim quando apponit causam certam periculi futuri: sicut qui parat laqueum pedibus meis in loco per quem mihi necesse est transire, neque enim debeo expectare ad repellendam vim, quando iam nullum erit remedium. Sed tunc verè me defendam, quando iam posita est aliqua actio per quā per bonam consequentiam sequitur meum periculum: alioquin postea nullus est locus defensioni relictus. DVbitatur quinto & vltimo. An sit licitum intendere occisionem aggressoris, vt seipsum homo defendat vel sua bona? Arguitur primò pro parte affirmatiua. Omne quod licitum est facere, licitum est intendere & velle: sed licitum est occidere inuasorem defendendo se cum moderamine inculpatæ tutelæ, ergo & velle occisionem illius & intendere illam. Arguitur secundò. Licitum est se defendẽti ferire aggressorem in corde illius: imo & hoc ipsum intendere, sed talis percussio ex natura sua mortifera est, ergo etiam est licitum intendere occidere illum. Arguitur tertiò. Quoniam sententia D. Tho. videtur nimis scrupulosa. Quis enim est qui se defendat, qui non eligat occisionẽ inuasoris, quando nō aliter potest euadere? sed electio esse non potest sine intentione finis: imo idẽ actus est electio & intentio diuersis rationibus, ergo non peccat mortaliter, qui intendit occidere inuasorem, vt se defendat. De hac difficultate M. Soto vbi supra, ait mentem D. Tho. claram esse, videlicet quod tunc duntaxat homicidium fit ex intentione propter defensionẽ , quādo quis alterũ aggreditur, ipsum præueniens vel ad vindicandā præteritam iniuriam vel ad cauendam futurā . Et ideo optime ait D. Tho. id tantum licere publicæ potestati, vel per bellũ respectu hostium exteriorum, vel per exequutionẽ iustitiæ respectu pestilentium ciuiũ . Sed quando aliquis se defendit cũ moderamine inculpatæ tutelæ, dicit quod nihil horũ cōtingit , etiam si homo directè mittat iaculum ad cor, vt occidat aggressorem. Vnde videtur sentire quod se defendendo cum moderamine nō intendit occisionẽ aggressoris. Et inquit insuper: quòd potest teneri, ꝙ talis occisio non est mediũ ad cōseruationem vitæ: sed conseruationis effectus. Nam consueto sermone rectè etiā appellatur medium, eodemq́; nomine vtitur D. Thom. in hoc artic. Hactenus Magister Soto. Verumtamen hic modus dicendi & explicandi doctrinam D. Tho. neq; nobis placet, neq; D. Tho. est, nusquā enim D. Tho. dicit quod occisio hominis est medium licitũ personæ priuatæ ad conseruationẽ vitæ, sed inquit, quod ipsa defensio est mediũ ad conseruationẽ vitæ, & quod ipsa occisio est effectus per accidens cōsequutus & præter intentionem. Præterea limitare occisionẽ hominis ex intentione, tantũ ad illos modos, falsum est. Nā potest quis intẽdere occidere hominem, vt rapiat pecunias vel ob aliũ finem ad salutem suā conseruandam. Alij autẽ aiunt, quòd licitũ est velle occisionem & intendere tanquā effectum necessario consequutũ ex defensione vitæ: non autem vt medium ad finem. Sed neque isti attingunt veritatẽ & mentem D. Tho. nā ipse appellat talem occisionem effectum per accidens & præ ter intentionem defendentis seipsum. Quapropter effectus ille nulla ratione potest dici moralis & voluntarius ipsi defendenti se. Et ratio est manifesta. Quia ille effectus nō est directè voluntarius, vt patet. Neque indirecte, quia non tenetur homo euitare illum effectum, dum se cum moderatione defendit, ergo nullo modo est voluntarius. Item falluntur in eo quod dicũt esse effectum necessario consequutum ex defensione vitæ. Etenim si dum ego defendo vitam meam, ipse aggressor separet se: non sequitur mors illius. At vero si persistit adhuc, & ego me non possum aliter defendere, tunc necessariò ex suppositione, consequitur occisio aggressoris, non ex ipsa defensione vt est operatio defendentis volita & moralis. Et propterea propriè respectu illius defensionis dicitur effectus per accidens & præter intẽtionẽ operantis. Caiet. autem in hoc loco optime explicat mentẽ D. Tho. exẽplo medici, qui intendit sanitatem infirmi per mediam potionem, ex qua consequitur debilitatio infirmi. Tunc enim profectò constat, quòd medicus non intendit directè vel indirectè debilitare infirmum: neque accipit pro medio debilitationem: sed solum permittit illam propter maius bonum. Quemadmodum etiam Deus concurrit ad aliquam operationem quatenus bona est, quæ tamen necessario est peccatum, quatenus est à libero hominis arbitrio contra legem operante: & tamen nullo modo intendit Deus peccatũ neque directè neque indirectè neque est causa peccati simpliciter: sed solum permittit peccatum propter aliud maius bonum. Ita omnino se habet qui se defendens cum moderamine inculpatæ tutelæ aggressorẽ occidit. PRO solutione argumentorum notandum est, quòd idem actus materialiter potest esse bonus respectu vnius voluntatis, & malus respectu alterius. v. g. passio Christi fuit valde bona respectu volutatis Christi: at verò fuit mala vt procedebat à voluntate Iudæorum & crucifigentium. Notandum secundò. Quod in defensione cum modera mine inculpatæ tutelæ, idẽ actus materialiter est defensio, & est occisio. Defensio quidem bona, quia consideratur ex parte ipsius defendentis tanquam medium proportionatum fini, qui est vitæ conseruatio. Occisio autem est mala respectu inuasoris: quia ipse tenebatur se subtrahere ab illo periculo. Et ideo est illi indirectè voluntaria. Cæterum causa physica occisionis illius bene potest contingere quod sit ipse defendens se, non autem erit causa moralis, nisi fortè ex vindicta & odio occidat aggressorem, cum se defendit etiam cum moderamine inculpatæ tutelæ. Est autem hæc doctrina valde necessaria pro alijs materijs moralibus. Sunt enim aliqui casus, in quibus oportet aduertere, an aliquis effectus, qui aliâs esset malus, moraliter, sit dicendus effectus per accidens, & præter intentionem? Et an assumatur vt medium, vt sit directè, vel indirectè volitum? Cuius rei sint nobis duo exempla. Infirmatur quis vehementer infirmitate stomachi, vel opilatione ventris, ad cuius remedium necesse est puri & optimi vini magnam quantitatem sumere: vnde rursus necesse est, naturaliter quod infirmus inebrietur. Tunc nihilominus secun dùm communem sententiam licita est illa medicina, non obstante ebrietate, quoniam ebrietas in illo casu est effectus per accidẽs , & præter intentionem accipientis medicinam per se ordinatam ad salutem. At verò si illa medicina immediatè dirigeretur ad ebrietatem, non esset licitum illam sumere, etiam si ex ebrietate rursus sequeretur conseruatio vitæ. Ratio est: quia non sunt facienda mala, vt inde veniant bona: sicut etiam non sunt relinquenda bona, quanuis præter intentionem operantis sequantur mala: iuxta illud commune Prouerbium; "Potius scandalum nasci permittitur, quàm veritas relinquatur". Est aliud exemplum. Si ad conseruandam vitam, necessaria esset naturaliter expulsio superflui seminis: nihilominus nō esset licitum vti medicina vel confricatione excitatiua pollutionis. Ratio est, quia tunc sumeretur medium, quod secundùm se illicitum est. At vero si esset aliqua medicina, quæ immediatè ordinaretur ad confortandum partes vegetatiuas vel ad purgandum hominem, vnde consequeretur physicè effusio seminis: licitũ esset sumere talem medicinam, quia illa effusio est effectus per accidens, & præter intentionem accipiẽtis medicinam, nisi homo consentiat vel desideret ipsam pollutionem: sicut potest etiam peccare se defendendo, qui gaudet de morte aggressoris. Cæterum diiudicare, qui nam dicantur effectus per accidens, & in quo casu teneatur homo relinquere actionẽ aliàs bonam, ne inde consequatur malum: vel in quo casu sit ei licitum prosequi bonā actionem, etiam si inde sequatur aliquod malũ : magnum negotium est & prudentiæ non vulgaris. Duo tamen documenta vniuersalia possumus ante oculos habere in huiusmodi casibus diiudicandis. Primum documentum sit. Quādo actio bona secundùm se, ex qua sequitur aliquis effectus secundùm se illicitus vel nociuus respectu alterius: est tamen mihi necessaria ad cōseruationem eius, ad quod habeo ius: erit mihi licitũ in illa bona actione perseuerare: dũmodo effectus ille per accidens cōsequutus non sit nociuus notabiliter bonis cō munibus . Et multo magis erit licitum persistere in illa actione, quādo ipsa est promo tiua boni cōmunis . Hoc documentum verificatur in actione defensionis propriæ vitæ, ad quam sequitur occisio aggressoris: & in sumptione medicinæ, ad quam sequitur per accidẽs ebrietas vel emissio seminis. Verificatur etiam maximè in bello iusto, quando milites pugnantes contra hostes, & ciuitatẽ , occidũt pariter innocẽtes per accidens, & præter intentionem. Sic enim expedit cō muni bono, quòd milites non desistant ab impugnatione ciuitatis, non obstante innocentum periculo. Secundum documentum sit. Quando actio illa quæ bona est, aut certè non est mala secundum se, non est mihi necessaria, sed potius parum vtilis: etsi cessem ab illa, parum aut nihil nocumenti mihi accidit: & ex alia parte sequitur aliquod nocumẽtum notabile proximo: teneor cessare ab illa actione vel ex charitate vel ex iustitia. Verbigratia. Si quis recreandi animi gratia velit iaculari ad scopum, ad quam actionem ille ius habet: tamen si dum vult iaculari videat hominem transeuntem, & nihilominus iaculetur, & occidat hominem: non potest dici illa occisio effectus per accidens, & præ ter intentionem iaculantis, sed est illi indirectè volita illa occisio. Et ratio est, quia ille tenebatur cessare ab illa actione: ex qua cessatione parum, aut nihil damni reportabat: quanuis aliâs haberet potestatem iaculandi. Et per hunc modum in alijs casibus philosophandum est de proposita difficultate. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum quod si sermo sit de licito per se: maior est vera, sed minor est falsa, quod sit licitum per se & absolutè occidere aggressorem: sed solum dicitur esse licitum seu potius non illicitum in sua causa per accidens. Et idcirco non valet cōsequentia dum infertur, ergo licitum est velle & intendere occisionem aggressoris: sed solum sequitur, ergo licitum est velle & intendere defensionem propriæ vitæ, non obstante occisione aggressoris. Ad secundum respondetur, cōcedo maiorem & minorem, & nego cōsequentiam . Quia variatur appellatio verbi intendere. Non enim sequitur, quod si quis intendit vnum cui aliud intrinsecè annectitur, quòd intendat illud quod intrinsecè annectitur: quemadmodũ medicus intendit dare medicamentum propter salutem infirmi: cui tamen medicamento intrinsecum est, quod debilitet, tamen non sequitur quod medicus intendat debilitationem infirmi: nec directè nec indirectè velit eam. Ad tertium argumentum respondetur, quod sententia Diui Thomæ, non est scrupulosa prout à nobis explicata est. Eodem enim modo potest homo se defendere cũ moderamine inculpatæ tutelæ, non obstante occisione inimici, atque si licitum esset in illo casu intendere occisionem tanquā medium ad salutem propriam. Quin potius doctrina Diui Thomæ sic explicata, est necessaria pro alijs materijs. Et si quis aliter loquitur impropriè loquitur: etiam si sentiat nobiscum. 
 
 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrùm aliquis casualiter occidens hominem, incurrat homicidij reatum. AD Octauum sic proceditur. Videtur, quòd aliquis casualiter occidens hominem, incurrat homicidij reatum. Legitur enim Genes. 4. quòd Lamech credens interficere bestiā , interfecit hominem: & reputatum est ei ad homicidium. Ergo reatũ homicidij incurrit, qui casu aliter hominem occidit. ¶ 2 Præterea. Exodi. 21. dicitur, " Si quis percusserit mulierem præ gnantem, & abortiuum fecerit: si mors eius fuerit subsecuta, reddet animam pro anima." Sed hoc potest fieri absque intentione occisionis. Ergo homicidiũ casuale habet homicidij reatum. ¶ 3 Præterea. In decretis distin ctione † { In decret. dist. 50. c. miror. & ca. clericũ . & capi. de his clericis et c. si quit viduam. } 50. inducuntur plures canones, quibus casualia homicidia puniuntur. Sed pœnæ non debentur nisi culpæ. Ergo ille qui casualiter hominem occidit, incurrit homicidij reatum. SED contra est, quod Augustinus † { Epi. 154. non multũ procul à fine epist. tomo. 2. } dicit ad Publicolam, "Absit, vt ea quæ propter bonum ac licitum facimus, si quid propter hoc præ ter nostram volũtatem quicquam mali acciderit, nobis imputetur." Sed cōtingit quādoque , vt propter bonum aliquod facientibus, homicidium consequatur casualiter. Ergo nō imputatur facienti ad culpā . RESPONDEO dicendum, quòd secundum Philosophũ in secundo † { Lib. 2. textu. 49. & 50. to. 2. } Physicorum. Casus est causa agens præter intentionẽ . Et ideo ea quæ casualia sunt simpliciter loquendo, non sunt intenta, neque volũtaria . Et quia omne peccatum est voluntarium secundum Augustinum, consequens est, quòd casualia, inquantum huiusmodi, nō sunt peccata. Cōtingit tamen, id quod non est actu, & per se volitum vel intentum, esse per accidens volitum vel intentum, secũdum quod causa per accidens dicitur remouens prohibens. Vnde ille qui non remouet ea, ex quibus sequitur homicidium, si debeat remouere, erit quodammodo homicidium voluntarium. Hoc autem contingit dupliciter. Vno modo quando dans operam rebus illicitis, quas vitare debebat, homicidium incurrit. Alio modo quando non adhibet debitam solicitudinem. Et ideo se cundum iura, si aliquis det operam rei licitæ, debitam diligentiam adhibens, & ex hoc homicidium sequitur, non incurrit homicidij reatum: si verò det operam rei illicitæ, vel etiam det operam rei licitæ, nō adhibens diligentiam debitam, nō euadit homicidij reatum, si ex eius opere mors hominis sequatur. AD primum ergo dicendum, ꝙ Lamech non adhibuit sufficiẽtem diligentiam ad homicidium vitandum, & ideo reatum homicidij nō euasit. AD secũdum dicendum, quòd ille qui percutit mulierem prægnā tem , dat operam rei illicitæ. Et ideo si sequatur mors vel mulieris, vel pueri animati, non effugiet homicidij crimen, præcipuè cùm ex tali percussione in promptu sit, quòd mors sequatur. AD tertium dicendum, quòd secundum canones imponitur pœna his qui casualiter occidunt, dantes operam rei illicitæ, vel non adhibentes diligentiam debitam. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Qui dans operam rei licitæ adhibet debitam diligentiam: si ex hoc homicidium sequatur, non incurrit homicidij reatum. Secunda conclusio. Qui dat operam rei illicitæ vel non adhibet diligentiam debitam, non euadit homicidij reatũ : si ex eius opere homicidium sequatur. COMMENTARIVS. Pro intelligentia literæ articuli. Nota ex D. Tho. in 2. senten. dist. 30. quæst. 1. artic. 2. quod nomine reatus ꝓpriè intelligitur obligatio ad pœnam propter culpam. Hinc est, quod ipse docet in dist. 42. quæst, 1. artic. 2. quod cum reatus sit medium inter culpam & pœnam, accipitur aliquando pro vtralibet. Atque proinde in conclusionibus D. Thom. potest reatus accipi propriè pro ipsa obligatione ad pœnam: potest etiam accipi pro culpa vnde oritur obligatio, vel etiam pro ipsa pœna quæ oritur ex culpa. Tota difficultas huius articuli est de irregularitate, quæ consequitur ex occisione vel mutilatione hominis. De qua re agunt Iurisperiti in titulis de homicidio. & in decreto distinct. 50. Summistæ in verbo irregularitas. & in verbo homicidium. Couarru. in Clemen. si furiosus. de homicidio voluntario. Nauar. in manua. c. 27. & super. c. fin. 14. quæst. 6. Castro libro. 2. de potestate legis pœnalis. Theologi in. 4. Sentent. distinct. 25. Soto libro. 5. de iustit. & iure. quæst. 1. art. 4. & 9. Quatuor nobis disputanda videntur necessariò in præsenti tractatu. Primum erit de irregularitate, quæ incurritur ex homicidio voluntario. Secundum, de illa quæ incurritur ex homicidio casuali. Tertium, de illa quæ incurritur ex mutilatione. Quartum, de modo quo tollitur irregularitas: & simul dicemus, an irregularitas sit propria censura ecclesiastica de qua possit quis absolui, sicut de alijs censuris ecclesiasticis per bullam Cruciatæ. Ante omnia supponenda est irregularitatis diffinitio. Quæ quidem, vt colligitur ex doctoribus citatis talis est. Irregularitas est impedimentum iure Pōtificio introductũ ad suscipiendos ordines & in susceptis ministrādum . Dicimus in hac diffinitione quod sit impedimentum iure Pontificio introductum: vt doceamus, quod nulla irregularitas iure naturali vel diuino introducta est. In qua re omnes conueniunt. Sed specialius legendus est Innoc. in. c. nisi cum pridem. de renuntiatione. & in. c. ad audientiam. de homicidio voluntario. Et probatur. Tum quia in sacris literis nullus reperitur locus in quo sit introducta irregularitas: tum etiam quia sæpe Summi Pontifices dispensant super irregularitatibus: at vero si irregularitas naturali vel diuino iure esset introducta, nō posset fieri huiusmodi dispensatio. Et quanuis 1. ad Timot. c. 3. videatur fieri mentio de irregularitate bigamiæ, & etiam de illa quæ contrahitur ex homicidio: inde tamen non colligitur, quod irregularitas sit diuino iure introducta: quoniam Apostoli statuebant aliquādo leges positiuas ecclesiasticas vtentes ordinaria potestate, quam habebant in Ecclesia. Ex his sequitur: quod nulla irregularitas est admittenda, nisi fuerit expressa in iure. Probatur. Quia iure positiuo est introducta, ergo vbi non fuerit expressum ius de irregularitate, non est admittenda. Et præterea probatur ex Bonifacio VIII. capit. ijs qui. de sententia excom. in. 6. vbi expressè hoc ipsum docet. Deinde irregularitas est odiosum impedimentum: sed odia sunt restringenda, ergo in materia irregularitatis, non valet argumentum per locum à simili vel à fortiori: sed debet esse expressa in ipso iure. v. g. si sit imposita irregularitas contra Sodomitas, non sequitur quod committentes peccatum bestialitatis incurrant illam. Est tamen argumentum contra istā doctrinam. Quoniam in casu dubij, an Petrus sit irregularis vel non, debet haberi tanquā irregularis, ergo materia irregularitatis non est odiosa. Antecedens probatur ex cap. ad audientiam. & ex cap. significasti. de homicidio. in quibus apertè diffinitur illud antecedens. Ad hoc argumentum Ioannes Andreas, Panormit. & multi alij Canonistæ in dict. cap. ad audientiam. & Nauar. in suo manua. cap. 17. nu. 193. dicunt, quòd in foro cō scientiæ in dubio, debet Petrus iudicari irregularis, non autem in foro contentioso. Sed hæc distinctio non probatur à Couar. in loco citato. Sed arguit contra illam primò, quia in citato cap. is qui. absque vlla distinctione inter forum conscientiæ, & iudiciarium decernit Bonifacius, quod nulla est irregularitas est nisi fuerit expressa, in iure, ergo in re dubia, etiā in foro conscientiæ iudicandus est liber Petrus ab irregularitate. Item canones citati, ad audientiam. & significasti, absque distinctione decernunt, quod in re dubia debet quis iudicari irregularis, ergo non oportet distinguere inter forum conscientiæ & iudiciarium, imo vero illa iura ex primæua intentione videntur procedere de foro iudiciario. Aliter ergo respondet Couarruuias dicens, quòd dubium de irregularitate potest contingere dupliciter. Vno modo vt sit dubium de ipso iure. Altero modo vt sit dubium de ipso facto. Hoc est, possumus dubitare an sit lata aliqua lex de tali irregularitate: & rursus possumus dubitare, an Petrus fecerit illam actionem propter quam sit posita irregularitas. Dicit ergo quod quando dubium fuerit de ipso iure: iudicandum est, quod Petrus non sit irregularis. Et probatur ex cap. is qui. vbi supponitur quod nulla est irregularitas, nisi habeatur expressa in ipso iure: at vero si dubitatio fuerit de facto: tunc in vtroque foro debet Petrus censeri irregularis, quoniam ita disponit ius ecclesiasticum in illis tribus citatis capitulis. Et quantum ad hoc ita procedendum est de ipsa irregularitate, sicut si esset materia fauorabilis. Et præter ipsa iura citata: est etiam ratio quæ colligitur ex iure. Quoniam in æquali dubio ea pars est eligenda in qua minus periculi est. Sed in materia de qua loquimur minus periculi est, si homo se gerat vt irregularis: quia ex hoc nullum timetur malum, at vero ex opposito magnum incommodum timetur, scilicet, quòd irregularis & indignus minister celebret sacramẽtum . Ex qua etiam ratione possumus colligere, quod si fuerit æquale dubium an Petrus sit excommunicatus aut suspensus, debet se habere tanquam excommunicatus & interdictus, maximè in foro conscientiæ: & debet quærere absolutionem ab huiusmodi vinculis antequam celebret. Sequitur deinde principaliter quod nulla irregularitas contrahitur propter actum purè interiorem. Probatur quia omnis irregularitas introducta est iure pontificio: sed ius pōtificium nihil decernit circa actus purè interiores, ergo. Vnde non facile intelligitur, quid significent quædam verba quæ habentur in Iubilæis & Priuilegijs. Videlicet, quod confessarius electus possit dispensare super irregularitate etiā mentali. Fortassis posset quis dicere, quod nomine irregularitatis interioris & mentalis intelligenda est illa quæ incurritur propter actum exteriorem, sed ille actus est occultus, neque potest in iudicio probari: ita vt talis irregularis absoluatur tantum in foro animæ. Huic sententiæ non videtur refragari Couarruuias vbi supra: eo quod verba illa iubilæi non videntur posse habere alium sensum: quoniam esset ridiculum explicare illa de irregularitate purè mentali. Quia nulla talis est, neque esse potest. Ista intelligentia non est nobis improbabilis & certè probabilior esset: nisi contingeret, quod in multis literis apostolicis aliqua inseruntur ex inaduertentia notariorum, quæ omnino sunt impertinentia & nullum operātur effectum. Sequitur etiam ex dictis falsum esse quod irregularitas incurritur ex effusione sanguinis aut seminis in Ecclesia, sicut opinatus est Soto vbi supra artic. 4. ratio est quia in toto iure non inuenitur. Est tamen argumentum ad probandum quod est aliqua irregularitas diuino iure introducta. Quoniam irregularitas bigamiæ incurritur ante baptismi susceptionem, vt verbi gratia, si infidelis in statu infidelitatis duas habuit vxores successiuè, est irregularis, ita vt etiam postea suscepto baptismate, non possit promoueri ad ordines sine dispensatione irregularitatis. At vero lex positiua ecclesiastica nō extenditur ad eos qui non sunt baptizati, ergo illa irregularitas nō incurritur ex iure pontificio. Maior habetur expressè in decreto distinctione 26. capit. acutius. & capit. deinde. quod est Innocentij Primi. & in capit. vna. quod est Diui Ambrosij. & Innocent. in capit. deinde. diffinit hanc irregularitatem non tolli per baptismi susceptionem. Secundò arguitur. Probabilis sententia est, quod propter homicidium perpetratum ante baptismum incurritur irregularitas, quæ non tollitur per baptismi susceptionem: sed illa irregularitas non potest introduci per legem ecclesiasticam, ergo iure diuino vel naturali introducta est. Maior est opinio glossæ in capit. si quis viduam distinctione 50. quam sequuntur Archidiaconus, Dominicus & alij Canonistæ. Et quidam ex Theologis, vt est Ioannes de Maioris in. 4. sentent. distinct. 27. quæst. 8. Ad primum argumentum Diuus Hieronymus, cuius verba habentur in decreto. distin. 26. cap. 1. & super primam ad Timoth. cap. 3. opinatus est, quod ante susceptionem baptismi non contrahitur bigamia. Illum sequuntur glo. ordi. & Lyra. in illo. cap. ad Timoth. supra. & Maior. in, 4. vbi supra. & nō nulli etiam ex Canonistis: vt refert Abbas in capit. gaudemus. de diuortijs. & mouentur ad hanc sententiam propter primum argumentum. Nihilominus tenendum est, quod bigamia contrahitur etiam ante baptismi susceptionem, & quod non tollitur istud impedimentum per baptismũ . Hanc veritatem efficaciter probāt tria capitula citata in primo argumento, præsertim in cap. deinde. quoniam illud est diffinitio Pontificis quę nos cogit hanc sequi sententiam. Ad argumentum igitur respondetur, quòd bigamia consistit in hoc quod aliquis sit diuisus secundum carnem. Fit autem hæc diuisio per hoc quod aliquis successiuè cōtrahit cum duabus vxoribus: eo quod vir & vxor fiunt vna caro, & idcirco qui cum duabus vxoribus contrahit, diuisus est secundũ carnem. Quæ quidem diuisio introducta est non per legem positiuam: sed ex natura rei cognoscitur. Hinc ergo dicimus quod irregularitas bigamiæ habet fundamẽtaliter ortum ex natura rei: at verò non habet formaliter rationem irregularitatis, nisi accedente lege ecclesiastica, quæ prohibet bigamum promoueri ad ordines propter indecentia, eo quod ministri ecclesiæ debent repræsentare Christum vnius ecclesiæ sponsum & virum: cui repræsentationi non conuenit, quod minister sit bigamus & diuisus secundum carnem. Ad secundum argumentum. Ipsimet autores citati & quidam alij, quos refert Couarru vbi supra, distinguũt de occisione: & aiunt, quod occisio iniusta quæ proprio nomine appellatur homicidium, ante baptismum, vel non inducit irregularitatem, vel si inducit tollitur per baptismum: per quem omnis defectus moralis tollitur, & omnia quæ ipsum consequuntur. Occisio vero iusta & licita inducit irregularitatem. Et de hac occisione procedit argumentum. Cæterum sententia quæ per oppositum tenet, quod per nullam occisionem siue iustam siue iniustam, quæ fuit ante baptismũ , incurritur irregularitas, est communis inter Canonistas, quos refert Couar. vbi supra. & Syluest. verbo, irregularitas. num. 28. quam sententiam etiam sequuntur Theologi doctiores in quarto senten. quidam: distin. 25. alij distin. 27. & hæc sententia habet fundamentum in illo cap. si quis viduam. vbi absolutè & sine aliqua distinctione asseritur, ꝙ homicidium ante baptismum factum non inducit irregularitatem, at vero vbi ius non distinguit, neque nos debemus distinguere: iuxta commune proloquium Iurisperitorum. Et profecto illa distinctio de occisione iusta vel iniusta impertinens videtur in rem præsentem: quoniam irregularitas quæ ex homicidio contrahitur nō tam pensanda est ex iniustitia quā ex significatione scilicet, ex defectu māsuetudinis & lenitatis, qui interuenit in quacunque occisione siue iusta siue iniusta, ergo omnis occisio ante baptismum vel inducit irregularitatem: vel nulla occisio inducit. Ad argumentum igitur secundum negatur antecedens. Quòd si quis interroget rationem differentiæ, quare bigamia quæ fit ante baptismum inducat irregularitatem post baptismum: & non homicidium? Respondent Couar. & Nauar. vbi supra, quòd irregularitas in homicidio incurritur propter quendam horrorem, qui tollitur per baptismum. Sed non satis intelligo hanc solutionem: quia irregularitas homicidij non in horrore sed in defectu lenitatis consistit, quam debent seruare ministri altaris: vt conformentur mansuetudini Christi. Quapropter respondemus aliter: quòd defectus qui reperitur in bigamia, pertinet ad naturales defectus, qui quidem possunt incurri ante obligationem legis positiuæ & ante baptismum. Sicut si quis sit mancus ante baptismum. At vero defectus lenitatis, qui consideratur in homicidio: nō est defectus naturalis: sed solum habet rationem defectus ex consideratione legis positiuæ, comparātis hominem ad Christum mansuetissimum. Et propterea iste defectus non contrahitur nisi ab illo qui subijcitur legi ecclesiasticæ: non tamen negamus quin potuisset Ecclesia statuere, quod per baptismum auferretur indecentia bigamiæ: Sed assignamus rationẽ quare Ecclesia noluerit, quòd defectus ille bigamiæ tolleretur in baptismo: quin potius baptizatus sta tim inciperet esse formaliter irregularis. Hactenus de diffinitione irregularitatis. Iam vero accedentes ad primam considerationem quæ est de homicidio voluntario, quomodo ex illo contrahatur irregularitas, statuimus certam cōclusionem . Propter homicidium voluntarium ante baptismum siue iustè siue iniustè fiat, nulla incurritur irregularitas. Probatur ex ipsa dispositione iuris titul. de homicidio. libro. 6. & in illa distinctione 50. Decreti. Aduertendum est autem primo, quod quanuis homicidium, si ad proprietatem vocis attendamus, denotet occisionem iniustam, tamen secundum iuris consuetudinem loquendi, sæpe accipitur vniuersaliter pro occisione hominis siue iusta siũe iniusta, hoc patet in titulis de homicidio, vbi secundum communem intelligentiam Canonistarum, nomine homicidij intelligitur etiam occisio iusta. Et certè Diuus Thomas articulo præcedenti ad tertium, etiam videtur vsurpare homicidium in ista significatione ampla. An verò in vniuersum tam in iure communi, quàm in priuilegijs specialibus huc nomen homicidium voluntarium accipiatur in hac ampla acceptione, dicemus infra in secundo tractatu. Aduertendum secundo, quod homicidium voluntarium illud est, quod procedit ex intentione: siue intendatur vt finis, siue vt medium, siue vt effectus necessario consequutus ad aliquam actionem Physicè loquendo, præuisus tamen est ab operante: quanuis sequatur præter intentionem eius & per accidens. Hinc est quod quando aliquis in sui defensionem interficit aggressorem, illa occisio appellatur homicidium voluntarium secundum consuetudinem iuris & modum loquendi Iurisperitorum. Nihilominus, differentia versatur inter doctores in diffiniendo, an homicidium quod in se ipso non est voluntarium, sed in sua causa, debeat reputari volũtarium quantùm ad rationem incurrendi irregularitatem, & modum dispensandi in ipsa irregularitate. Quæ res multum refert, vt intelligamus ad quantum se extendunt concessiones iuris & priuilegia, quando datur facultas dispensandi super irregularitatem casua lem, præter eam quæ est ex homicidio voluntario. Caietanus in hoc articulo in solutione ad tertium, dicit quod illud homicidium, quod est volitum in causa ex qua per se moraliter, & vt in plurimum sequitur mors, censendum erit voluntarium. Ponit exemplum, verbi gratia, qui mulieri imprę gnanti magnum terrorem incutit, ex quo sequitur aborsus fœtus animati, censetur homicida voluntarius: & incurrit irregularitatem homicidij voluntarij: quoniam ex illo terrore per se & regulariter sequitur aborsus in muliere prægnante. Hanc sententiam sequitur Couarruuias in secunda parte relectionis citatæ à principio. Et probatur primo, quia qui vult causam per se, vult etiam totum illud quod ex causa sequitur, ergo qui vult homicidium in causa ex qua sequitur per se mors, vult etiam per se mortem & ex consequenti est voluntarium homicidium. Confirmatur, quia illud dicitur homicidium casuale, quod sequitur præter intentionem operantis: sed homicidium quod sequitur ex causa per se ex qua vt in plurimum sequitur mors, non est præter intentionem, imo videtur virtualiter volitum, ergo numerandum est inter voluntaria homicidia. Secundo probatur ex capit. fina. de homicidio. in sexto. vbi censetur homicida & irregularis ille qui præcepit seruo, vt aliquem verberaret, exprimendo tamen ne occidas vel mutiles, si de facto ex verberatione sequuta est mors. Hoc autem non alia ratione decernitur, nisi quia homicidium, illud fuit volitum in sua causa, scilicet in verberatione, ergo vera est sententia Caietani. Aliter sentit Nauarrus in suo Manuali capitul. 17. numero 240. vbi duo asserit. Primum est, quòd qui vult homicidium in causa proxima ex qua necessario sequitur mors naturali necessitate: reputatur homicida voluntarius. Verbi gratia, si quis propinat venenum alicui, etiam si id faciat sine animo occidendi, est homicida voluntarius: quoniam venenum est causa proxima inferens mortem. Secundum est, quod quando causa nō est ita proxima neque necessariò sequitur mors ex illa, quanuis sequatur regulariter, non tamen censebitur homicidium voluntarium. Hoc secundum dictum directè contrariatur opinioni Caietani. Sed probatur, quia quando homicidium voluntarium diffinitur in iure, illud esse dicitur, quod dolo & animo occidendi committitur: ita diffinitur in. l. prima. ff. de Siccarijs. ergo homicidium quod non committitur animo occidendi nō censetur in ipso iure voluntarium. Secundò probatur, quia in Concilio Tridentino, sessione 14. capit 7. illud duntaxat appellatur homicidium voluntarium quod fit per insidias aut ex proposito: & omne aliud homicidium reducitur ad homicidia casualia. At vero illud homicidiũ , quòd est tantum voluntarium in sua causa aliquantum remota: non censetur fieri per insidias neque ex proposito, ergo numerabitur inter casualia. Tertiò probatur. Illud capit. vltimum. de homicidio. in sexto. in quo potissimum fundatur sententia contraria, non probat quòd homicidium, de quo ibi fit mentio, sit voluntarium: sed tantum probat, quòd inducat irregularitatem: & quod ille est homicida. Sed omnia hæc verificantur satis de homicidio casuali, quod potest inducere irregularitatem. Alijs verò Theologis placet magis hæc opinio doctissimi Nauarri: quanuis dicant quod si attendamus ad rigorem Metaphysicum & Philosophicum moralem, sententia Caietani verissima est, & eius argumentum conuinceret illud homicidium esse simpliciter voluntarium. At vero ex iuris benignitate & pia interpretatione huiusmodi homicidium, de quo procedit secundum dictum Nauarri, non debet censeri voluntarium quantum ad modum rigurosum inducendi irregularitatem, quā uis aliâs inducat illam tanquam homicidiũ casuale. Præterea mouentur ex verbis Concilij Tridentini iam citati. Et denique quoniam secundum leges ciuiles iam citatas & plures alias, huiusmodi homicidium non punitur pœna ordinaria & rigurosa: sicut punitur homicidium voluntarium: sed ius Canonicum debet esse magis pium quam ciuile. Ergo si ius ciuile non reputat huiusmodi homicidium esse voluntarium, multominus iure Canonico debet censeri voluntarium quantum ad rigurosam pœnam & censuram irregularitatis. Nobis tamen neuter modus dicendi plene satisfacit, multo autem minus sententia Caietani, videtur enim loqui de voluntario quantum attinet ad veram culpam. Constat autem, quòd irregularitas absque aliqua culpa potest contrahi, ergo non loquitur de homicidio voluntario, quantum attinet ad irregularitatem. ¶ Deinde ratio Caietani satis infirma est. Ostendimus enim iam non esse consequentiam necessariā , quod si quis vult causam velit etiam effectum qui per se consequitur ad ipsam causam, verbi gratia, infirmus vult sumere potionem ex qua per se & necessario sequitur debilitatio, & tamen nō vult debilitationem: licet permittat illam. Sed oportebat adijcere, vt ratio Caietani esset bona, quòd homo teneretur euitare illam causam. Tunc enim effectus consequens esset voluntarius in sua causa saltem indirectè. Deinde modus explicandi Nauarri, etiam impugnatur exemplo. Verbigratia, quando quis defendens amicum aut patrem, occidit aggressorem: nulla ratione est voluntaria illa occisio nec directè nec indirectè: & tamen incurritur irregularitas. Ergo necessarius est alius modus explicandi, quomodo per homicidium volũtarium incurratur secundum rigorem iuris irregularitas. Etenim prædictum homicidium non potest reduci ad casuale: contrahitur enim irregularitas indispensabilis, nisi per summum Pontificem. Præterea secundum communem omnium sententiam consulens, præcipiens, exhortans ad occisionem alicuius, si sequatur occisio contrahit irregularitatem rigurosam homicidij voluntarij. Etenim non est necessarium, quòd ad consilium, ad præceptum, ad exhortationem sequatur ille effectus occisionis: imo neque vt in plurimum consequitur. Ergo alius modus explicandi necessarius est, vt intelligamus quando contrahitur irregularitas secundum rigorem iuris ex homicidio voluntario, prout opponitur casuali. Sit igitur nobis hæc regula. Quotiescunque voluntas hominis directa siue licitè siue illicitè, influit in effectum occisionis influentia morali, incurritur irregularitas secundum rigorem iuris ex homicidio voluntario. In hac regula includimus prætores, ferentes sententiam sanguinis, accusatorem, & testes, aduocatũ contra reum, tabellionem, carnificem, præconem. Includimus etiam omne homicidium ex proposito quod est peccatum mortale. At vero cō sequenter etiam includimus præcipientes, consulentes, exhortantes, & auxilium scienter dantes. Non autem includimus homicidia omnia mortaliter culpabilia ex negligentia, considerantis quod sequeretur occisio. Hæc enim appellantur secundum morem loquendi iuris Canonici homicidia casualia: quanuis propter illa incurratur irregularitas dispensabilis ab episcopo. Si autem essent purè casualia præter omnem rationem voluntarij, non incurritur propter ipsa homicidia aliqua irregularitas. Secunda regula est magis particularis. Quando occisio futura præuisa est in sua causa: & nihilominus homo vult operari causam illam: vel quia licitum est sibi sic operari, vel quia tenetur, vel etiam peccando sic operetur: manet irregularis secundum rigorem iuris: & illa occisio dicitur homicidium voluntarium. Ab ista secunda regula excipiuntur aliqui casus ex benignitate iuris. Videlicet quando quis defendens se ipsum pręuidet mortem aggressoris futuram, & nihilominus se defendit. Sed non excipitur quando præuidet mortem aggressoris defendendo patrem, vbi nullum est peccatum: imo esset peccatum si non defenderet. Ratio huius est, quia in hoc impedimento ecclesiastico irregularitatis, quę contrahitur ex occisione hominis, magis attenditur in ipsa repræsentatione occisionis: quàm ratio culpæ. Et propterea quædam irregularitates ex homicidio, quæ contractæ sunt simul cum peccato mortali, sunt facilius dispensabiles: quoniam occisio fuit casualis aliquo modo, quàm aliæ irregularitates, quæ sine culpa contractæ sunt: eo quòd occisiones istæ non fuerunt à casu, sed fuerunt præ uisæ & directè volitę, vt medium ad finem: sicut Prætor vult suspendere latronem. Nihilominus vt hæc magis explicentur. DVbitatur primo. An qui in defensionem propriæ vitæ alterum occidit, etiam cum moderamine inculpatæ tutelæ, maneat nihilominus irregularis. Et ratio du bij prima est, quia homicidium voluntarium illud etiam est, si quis præuidens mortem aggressoris, illum interficit. Ergo manet irregularis. Patet consequentia, quia omne homicidium voluntarium inducit irregularitatem. Illud autem non est casuale. ¶ Secundo, hoc videtur expressum in Concilio Tridentino, Sessione 14. Decreto de reformatione capit. 7. vbi dicitur. Si vero homicidium non ex proposito, sed à casu vel vim vi repellendo, vt quis se à morte defendat, fuisse commissum narretur, committatur ordinario loci, vel Metropolitano, aut episcopo: qui probato euentu possit dispensare. Ecce irregularis censetur qui se defendendo alterum occidit, siquidem dispensatio huius casus committitur episcopo. Respondetur tamen, quod tempore D. Thomæ iste talis irregularis habebatur, vt colligitur ex articulo præcedenti ad tertium, vt ibi bene notat Caietanus. Nihilo minus tamen nostris temporibus iam certum est oppositum: quòd videlicet non maneat irregularis. Patet ex Clementina, si furiosus. de homicidio. vbi excipitur ab irregularitate, & qui purè casualiter occidit, & qui etiam occidit in defensionem suæ vitæ. Disputant autem doctores. Vtrùm ante decisionem istam Clementis verè maneret irregularis iste occidens, defendendo se. Nauar. in Manuali capit. 27. numer. 209. dicit quòd Pontifex in illa Clementina, non fecit nouum ius: sed declarauit antiquum. Et fatetur hoc esse contra D. Thom. & ratio illius est: quia textus non continet verba, quæ denotent nouum ius, ergo ita interpretandus est. Sequũ tur illũ aliqui iuniores, maximè ex Iurisperitis. Veruntamen oppositum reputo verum & colligo à posteriori, quia nullum ius antiquum extat ante illam Clementinam, nec Nauarrus illud attulit, ergo non erat in iure. Et etiam quia Diuus Thom. id non ignorabat, qui tanquam certo supponit, talem homicidam incurrere irregularitatem: olim ergo omnis homicida voluntarius irregularis erat, & solum excipiebatur homicidium purè casuale. Ad primum respondetur, concedendo, quod talis homicida voluntarius est, quia sciens operatur & præuidens effectũ & mor tem futuram: nihilominus cum damno aggressoris se defendit. Cæterum ex benignitate iuris excipitur iste talis ab irregularitate: quia omnia iura tam naturalia quâm positiua fauent conseruationi viuentium, & maxime quando in conseruanda vita homo patitur violentiam. Sed contra. Sequitur, quod non manet irregularis adulter, qui occidit in defensionem suæ vitæ maritum adulteræ inuadentẽ ipsum. Probatur sequela. Quia hoc facit etiam in defensionem propriæ vitæ ad quā conseruādam habet ius in illo casu. Ad hoc quidam ex Iurisperitis negant consequentiam, & sequuntur sententiam Nauar. in manuali, cap. 15. nu. 7. & etiam Couar. vbi supra. Dicunt enim isti, quod illa actio illicita adulterij: est quasi via moraliter loquendo ad homicidium alterius, & idcirco inducit irregularitatem, nihilominus oppositũ est probabilius. Et fundamentum contrariæ sententiæ supponit falsum, quia quanuis aliquando ex tali actione illicita, sequatur homicidium, tamen est per accidens. Moraliter enim & frequenter illud non sequitur. Quocirca tenendum est, quòd non maneat irregularis, magis quàm qui dans operam rei licitæ in sui defensionem, alterũ occidit. Ad secundum respondetur, quòd Concil. Trident. loquitur, quando iste se defendens dubitat rationabiliter de modo iustæ defensionis, & vtrùm cũ moderamine inculpatæ tutelæ, aut sine illo tale homicidiũ commiserit: iste enim casus frequenter contingere potest & ita iustum est, vt cōmittatur ordinario & eius discussio & dispensatio. Summo autem Pontifici reseruantur irregularitates omnes quæ oriuntur ex homicidio voluntario & à proposito. Aliud dubium est, Vtrùm qui occidit alterum pro defensione honoris & bonorum temporalium, maneat irregularis? Couarr. relect. iam citata, par. 3. numer. 4. dubitat de occidente in defensionem honoris, an maneat irregularis: nihil ominus tamen numero. 5. concludit resolutoriè, quod occidens siue defendendo honorem siue proprium censum, non manet irregularis. Probatur hæc sententia ex capit. 2. de homicidio, vbi Summus Pontifex diffinit, quòd non sit de ponendus clericus, qui interfecit latronem volentem expoliare illum, ergo non inducitur irregularitas ex occisione pro defensione bonorum temporalium, alioquin deponendus esset iste. Secundò de honore specialiter arguitur: quia à viris probis & rectè sentientibus honor præfertur vitæ & prudenter ac iustè quis pro honore prodigit vitam, ergo sicut qui pro defensione vitæ occidens inuasorem non manet irregularis: ita non manebit irregularis qui pro defensione honoris alterum occidit cum moderamine inculpatæ tutelæ. Tertiò. Facultates & bona temporalia per se ordinantur in conseruationem vitæ, ergo sicut in defensione vitæ occidens non manet irregularis, ita neque occidens pro defensione bonorum. Consequentia probatur à paritate rationis: quia eadem causa est de fine, & de his quæ per se ordinantur in consequutionẽ finis per se, quare Theologi diffiniunt quod sicut licitum est defendere vitam etiā cum damno aggressoris: ita etiā licet defendere proprium censum cũ damno tertij, vnde regula iuris habetur, quod vbi est eadem ratio sit eadem iuris dispositio. ¶ Quarto & est argumentum potissimũ Couar. quia nullus ex occisione priuata manet irregularis, nisi talis occisio fuerit culpabilis, vt patet inductiuè: cũ ergo occisio pro defendendo honore & proprijs facultatibus non sit culpabilis, nō inducet irregularitatem. ¶ Alij autem doctores & maxime Theologitenent oppositum, & ratio illorũ est: quia iura non excipiunt homicidam ab irregularitate nisi qui purè casualiter occidit, vel in sui defensionem vel in propriæ vitæ defensionem: sed qui occidit inuasorem pro defendendo honorem non occidit casualiter cũ præuideat talem effectũ , nec defendit propriā vitam directè, ergo nō excipitur in iure. Et fundamentũ huius rationis, est decretũ Bonifacij supra citatũ qui voluit quod nullus habeatur irregularis, nisi qui exprimitur in iure, qua ratione & in exceptionibus vtendum est vt nullus videlicet homicida excipiatur ab irregularitate, nisi qui expressè excipitur in iure. Dicere vero quod talis est homicida casualis in iure: fal sum supponit, nam eadem ratione haberetur homicida casualis, qui pro defendenda vita alterum occidit: hoc vero est contra cō textum iuris, qui distinguit inter homicidā purè casualem & istum qui occidit in sui defensionẽ . Vnde sententia Theologorũ quia tutior & magis conformis iuri tenenda est. Ad primum respondetur, quòd ibi Pontifex dispensauit cum illo clerico super irregularitate quam contraxerat, & hoc bene colligit glossa, quia ibidem pręcipitur, quod maneat & viuat in perpetua pœnitentia: ꝙ signum est dispensationis. Ad secundum respondetur, quòd multi viri honoratissimi tenent oppositum, quòd videlicet vita præferatur, quia fundamentũ est omnium reliquorum: & quanuis id daremus oppositæ sentẽtiæ , quod honor esset præferendus: consequentia est nulla. Sicut non valet, bene viuere quid præstantius est quàm vita: ergo sicut qui occidit inuasorem non manet irregularis, ita nec qui occideret impedientem vt aliquis nō rectè viuat. Sed contra sequitur, quòd si aggressus occidit inuasorem quem poterat non occidere si fugeret, quod maneret irregularis: consequẽs est falsum, ergo. Sequela patet: quia iste talis non defendit vitam sed honorem, postquā facile posset seruare vitam sine occisione, quanuis cum aliquali dedecore. Couar. vbi supra dubius videtur in hac parte: verum tamen certo tenendum est, quod nō maneat iste irregularis: quia directè defendit propriam vitam quanuis per accidens admisceatur defensio honoris. Sicut enim aggrediens intendit occidere non vero inhonorare: ita etiam aggressus intendit per se defendere propriam vitam non vero honorem, nec tenetur consulere vitæ alienæ cum iactura proprij honoris: quare non censetur fuga ista medium ordinatum aut necessario ponendũ ad euitādam mortẽ proximi. Ad tertium respondetur negando consequentiā . Quia in iure non excipitur expresse qui occidit pro defensione bonorum temporalium, quæ licet ordinentur ad tuendā vitā , non tamen semper, nec omnia illa quibus expoliamur necessaria sunt ad vitā . Poterit enim qui ijs bonis priuatur, alia via sibi comparare bona quibus viuat: secus esset si daretur casus ꝙ à me auferetur ab aliquo panis quo extremè indigerem: quia tunc non defenderem propriè bona temporalia sed vitam, quæ non potest conseruari sine tali pane vt supponimus. Similiter iudicandum est, de illo qui defendit arma sine quibus absque dubio morietur. Igitur in casu argumenti respondetur, quòd non est eadem ratio de vita & de alijs bonis externis: imo quanuis esset eadem ratio, argumentum nō valeret: quia irregularitas non ex ratione sed ex textu pensatur. Ad quartum respondetur, quòd irregularitas non semper respondet culpæ, quare non semper est pœna: sed quandoque vt dictum est incurritur propter significationẽ , & ideo quanuis defendens bona temporalia non culpabiliter occidat: tamen est sufficiens fundamentum illatæ irregularitatis, nempe significatio. DVbitatur tertiò. Vtrùm occidens aliquem pro defensione vitæ proximi, aut pro conseruanda republica: maneat irregularis? ¶ Prima opinio docet, quòd si iustè quis defendat vitam proximi, siue ex præcepto siue ex consilio id faciat, non manet irregularis occidendo inuasorem. Referuntur autores huius sententiæ à Couar. vbi supra, numer. 5. & argumentum illorum est: quia irregularitas vel incurritur propter culpam vel propter significationẽ : sed in huiusmodi defensore non est culpa, vt patet, neque est significatio quæ fundat irregularitatẽ , quod patet: quia defensio illa est maxime meritoria & actus excellẽtissimæ virtutis: ergo nulla ibi est significatio cui congruat censura aut priuatio ordinum vel executionis eorũ . Alia sententia per oppositũ docet, ꝙ talis occisor semper manet irregularis, siue id faciat præcepto siue consilio. Ita tenet Nauar. c. cit. nu. 14. & Caiet. 2. 2. q. 40. art. 2. Alij distinguunt in hac parte, quod si defendens vitam alienā vel rempublicam, hoc faciat sua sponte, manet irregularis occidendo: si autem id facit quia præceptum imminet, non manet irregularis. Sunt & aliqui iuniores qui aliter distinguunt, quòd si talis defensor & occisor fuerit sacris initiatus, non manet irregularis: si vero non ordinatus irregularitatem contrahit, & adhibent rationẽ huius: quia irregularitas in initiatis sacris ordinibus, habet rationem pœnæ, ac subinde supponit culpam, quæ cum nulla sit in tali defensore & occisore non incurretur: verum tamen in non ordinato iustè incurritur propter solam significationem nō habens rationem pœnæ. Dico tamen in huius resolutione, quod sententia communis & quæ vsu recipitur est, quod iste talis maneat irregularis, siue hoc faciat consilio siue præcepto siue ordinatus vel non, siue pro defendenda vita patris vel proximi, siue pro defensione reipublicæ. Ratio est, quia huiusmodi est voluntarius homicida & non in suæ vitæ defensione, ergo secundùm ius, vbi iste non excipitur, irregularis censetur. Et ratio in oppositum inualida est: quia iudex tenetur ex præcepto occidere reum, & meretur in illo damnando, & tamen manet irregularis. Similiter ante diffinitionem Clementinæ citatæ, qui occidebat alterum in suæ vitæ defensione manebat irregularis, quanuis exerceret opus meritorium. Illud autem discrimen quod alia opinio inuenit de ordinato vel nō ordinato futile est: quia ordinatus bene potest incurrere irregularitatem quæ solum contrahitur propter significationem: & quidem in casu posito eandẽ habet deformitatem & indecentiam mors sequuta in ordinato atque in non ordinato, ergo eadem significatio ibi considerabitur. DVbitatur quartò. Vtrùm denuntians coram iudice ex quo sequitur quod reus interficiatur, maneat irregularis? Pro resolutione nota, quòd denuntiatio ista potest fieri tripliciter in proposito. Primò, absolutè & nō intendens occisionem alterius quanuis illam præuideat. Secundò, intendens propriam vindictam denuntians tamen absolute coram iudice. Tertiò, interius intendens vindictam & occisionem denuntiati, exterius tamen protestans se hoc non facere propter vindictam aut intentionem mortis. Prima conclusio. Duobus modis prioribus si fiat denuntiatio & sequatur homicidiũ , inducitur irregularitas. Probatur, quia in iure iste talis censetur homicida voluntarius, quia quanuis non velit mortem proximi vt finem vel vt medium: vult tamen il lam in effectu, ergo est irregularis. Secunda conclusio. Denuntians tertio modo non est irregularis. Ita Couarruuias in relectio. citata. & multi iuniores subscribunt. Probatur ex cap. prælatis. de homicidio in. 6. vbi habetur quod clericus denuntians coram iudice ex quo aliquis occiditur, si faciat protestationem se non intendere alterius mortem aut propriam vindictā , non debet illi imputari, & loquitur iuxta cōmunem interpretationem textus de non imputanda irregularitate, ergo denuntians tertio modo, siue clericus sit siue non, non est irregularis. Et confirmatur, quia ius Canonicum cum exter num sit nō respicit animum nec intentionem internam, ergo cũ iste protestatur exterius iuxta formā illius capitis: verè excipitur ab irregularitate, nihil conferens aut detrahens à tali exceptione iuris, animus non explicatus. Sed contra sunt duo argumenta. Primò arguitur. Nam iste est homicida voluntarius & dans operam rei illicitæ: ergo censetur irregularis. Probatur antecedens. Quia peccat in tali denuntiatione. Nec sufficit dicere, quod iste solum habet internam intentionem prauam: quia talis intentio tendit in opus externum & ibi explicatur: sicut quando hæreticus qui erat purè mentalis postea nutibus aut signis explicat hæresim manet excommunicatus in iure. Secundò. Quia iste clericus esto ita sit, quod non maneat irregularis quia excipitur in iure, tamen non ordinatus nullibi excipitur, & vt supra diximus, sicut ad inducendam irregularitatem requiritur expressio iuris, ita ad exceptionem ab irregularitate requiritur expressio iuris. Ad primum respondetur, quòd iste talis non dat operam propriè rei illicitæ, quāuis cum praua intentione licitā denuntiationẽ exequat̃ : sicut qui celebrat in peccato mortali non dicitur dare operam rei illicitæ: quare licet iste denuntians sit homicida voluntarius quantum ad culpam: non tamen talis iudicatur iam supposita determinatione illius textus, vel saltim excipitur, & actus ille interior in isto denuntiante nunquam manifestatus est, imo exterius protestatus est oppositum: sicut si hæreticus mentalis dicat exterius oppositũ illius quod habet interius, non incurrit pœnas iuris. Et ad secundum facile patet, quod ius excipiens clericum, virtualiter excipit non ordinatum: & ratio ibi subiuncta hoc ostendit & est communis, videlicet, ne metuẽtes irregularitatem non denuntient, & sic iniqui homines multiplicentur in republica. DVbitatur quintò. Vtrùm clericus vel alius quicunque qui facta protestatione prædicta denuntiet in causa sanguinis, nō in sui sed alterius vindictam maneat irregularis? Nauar. & alij iuniores tenẽt , quod manet irregularis: quia in dicto cap. prælatis. solum clericus denuntians contra sibi malefactores eximitur ab irregularitate, ergo si denuntiatio fiat contra malefactores reipublicæ aut proximi, denuntians erit irregularis. Quod confirmant, quia illa est exceptio iuris antiquioris, in quo omnis denuntiator in causa sanguinis manebat irregularis: sed exceptio cum sit odiosa & iniuriosa non est extendenda sed potius restringenda, ergo. Secunda sententia est in oppositum, quoniam eadem ratio est quando denuntiatio fit contra proprios malefactores & in vtilitatem denuntiantis: atque si fiat contra malefactores reipublicæ & in vtilitatem alienam: vbi autem est eadem ratio debet esse eadem iuris dispositio: ergo non censebitur iste irregularis. Ita videtur tenere Caietanus. 2. 2. quæst. 40. art. 2. & Soto relectione de ratione tegendi & detegendi secretum, memb. 2. quæst. 4. Nec displicet Couarruuiæ vbi supra. Tertia sententia distinguit, quòd si immineat graue damnum, & maxime si illud tendat contra bonum commune, absque irregularitate siue clericus, siue laicus sit, potest denuntiare in causa sanguinis: cæterum si denuntiatio tendat ad quærendam vindictam, vel sumendam satisfactionem de crimine perpetrato: dicunt, quod incurritur irregularitas: Ita Nauar. capit. citato, numero 213. & capit. 18. numero. 54. & Couarruuias in relectione citata, par. 2. §. 5. & quadrat sententiæ Caietani. 2. 2. quæstione. 33. articulo. 7. Quarta sentẽtia est quod etiā absque irregularitate in causa aliena, non solum rei publicæ sed personæ priuatæ, potest clericus denuntiare: maxime in vtilitatem consanguineorum qui quasi vnum reputantur in iure. ita Felin. in cap. significasti. 2. de homicidio. Sed mihi non placet prima sententia, quia ius canonicum plus debet fauere ijs qui denuntiant in vtilitatem reipublicæ, quàm qui in commodum proprium, ergo iustè extenditur illud cap. vt comprehendat denuntiantes in vtilitatem aliorũ . Quare tenendum est, quòd cap. illud nō est exceptio iuris, sed nouum ius quod se extendit ad clericos denuntiantes, facta tali protestatione, siue hoc fiat in propria siue in alienam satisfactionem, & in hoc fauet secunda sententia. Tertia sententia displicet, quia voluntariè excipit illum qui intendit satisfactionẽ proximi. Nam textus non attendit animi intentionem, sed solum requirit quod exterior protestatio fiat, & ne mala exorbitent in republica: quare bene corrigitur à quarta sententia. Ex quo sequitur quod in capite illo fit fauor denuntiantibus & iustè defendentibus sua vel aliena, vnde ampliandus est. Et quanuis ibi solum fiat mentio de denuntiantibus contra suos proprios malefactores: rationabiliter tamen & propter causam ibi expressam quæ communis est, extenditur ad non clericos & ad alios qui intendunt satisfactionem, siue publicam siue priuatam. Nota tamen, quod clericis interdicitur in iure denuntiatio in causa sanguinis, vt patet in cap. clericis. & in cap. sententiam. extra. ne clerici vel monachi. quare si non faciat protestationem, peccat mortaliter & manet irregularis. Laicus vero quanuis maneat irregularis, nō tamẽ peccat mortaliter: quia non est illi interdicta talis denuntiatio. DVbitatur sextò. Vtrùm maneat irregularis qui docet, consulit, aut præcipit, vt malefactores occidantur? ¶ Pro parte affirmatiua arguitur primò. Quia etiā imminente causa sanguinis, licet doctoribus publico tradere ea quæ habentur in iure, & decernere in quibus casibus malefactores occidendi sint, quanuis ex hoc iudices postmodum tulerint sententiam capitis, ergo non manent irregulares. Item confessarius potest iudicem sibi cō fitentem : admonere in confessione, vt puniat malefactores secundùm iura etiā perdendo & occidendo: & tamen non est verosimile, quod iste incurrat irregularitatẽ , ergo licet consulere in causa mortis absque nota irregularitatis. Tertiò. Prælati ecclesiastici qui sibi constituunt iudices & ministros etiam in causa sanguinis, illisq́ue præcipiunt vt iustè exequantur pœnas iuris, non manent irregulares, ergo præcipiens mortem in bonũ reipublicæ non incurrit irregularitatem. Quod maxime confirmatur in inquisitoribus, qui damnant ad mortem malefactores vel saltim tradunt brachio seculari, quos certo sciunt occidendos. In hac re nota, quod aliud est speculatiuè docere veritatem: aliud vero consulere & aliud præcipere. Et rursus, aliud est docere veritatem in causa mortis tanquam minister & proxime cooperans vt aduocati faciunt: aliud vero docere illam in communi, & quando non imminet periculum mortis. Similiter, aliud est consulere in communi vt faciunt prædicatores, aliud vero in particulari. Prima conclusio. Doctor non est irregularis quanuis efficaciter doceat, quod malefactores huius generis plectendi sunt capite. Probatur. Quia isti non intendunt mortem, sed tantum tradunt veritatem speculatiuè, ergo non concurrunt nec indirectè ad homicidium, alioquin omnes cathedrarij iuris, imo & Theologi essemus irregulares. Sed quid, si iudex esset anceps an Petrus sit occidendus, & requirat Iurisconsultum aut Theologũ , qui decernat talem esse occidendum. Respondetur, quòd si doctor iste solum tradat veritatem iuris, sicut aliâs consueuit subscribere in casibus requisitis, non vero consulat neque intendat exequutionẽ in casu particulari: non manet irregularis. Si vero sciens & aduertens causam sanguinis imminere, firmet decretum, ex quo iudex occidit malefactorem: manet irregularis, quia iste talis non solum tradit veritatẽ , sed virtualiter vel formaliter consulit mortem. Secunda conclusio. Prædicator vel confessarius vel alius quilibet consulens, nō ma net irregularis, quanuis in communi consulant: imo & præcipiant quod malefactores puniātur in republica. Probatur. Quia istud est illorum munus, imo ex alia parte non consulunt mortem neq; determinatè neq; in particulari. Sed quid, si in particulari de occidendo isto malefactore consulant isti, iudice interrogante? Respondetur, quòd de prædicatore doctore vel alio consiliario certum videtur, quod manent irregulares si tale consiliũ præstant: quia moraliter loquendo influit in mortem proximi, & iste actus exterior est subiectus iuri canonico: si vero confessarius fuerit, qui intra confessionem tale consilium præstat non manet irregularis: quia actus ille soli Deo reseruatur, & confessarius iure diuino tenetur in illo foro dicere veritatem debitam. Tertia conclusio. Inquisitores non manent irregulares tradentes malefactores brachio seculari. Probatur ex vsu recepto in ecclesia, qui manifeste indicat illos peculiari priuilegio gaudere, & est expressum in cap. ad abolendam. de hæreticis. vbi conceditur illis facultas relaxandi hæreticos brachio seculari. Verũ est tamen, quod in cap. nouimus. de verb. signific. præcipitur vt efficaciter intercedant pro illis ne occidantur, quod communiter interpretātur de hæreticis non relapsis nec pertinacibus, non negatiuis, non ficte vel diminutè confitentibus. Vide Roffen. contra Luther. cap. vltimo. & licet hoc non haberetur in iure, tamen illos excusaret ab irregularitate actus ipse moraliter consideratus: quia illi non occidunt mediatè nec immediatè, nec ferunt sententiam sanguinis, nec sunt consulentes, sed permittunt malefactores puniri à iudice seculari secundũ leges regias cōmunes . De episcopis vero hoc ipsum certum est, habeturq́ue in cap. episcop. ne cleric. vel monachi. vt constituant sibi iudices, etiam in causa sanguinis: eo vel maxime quod episcopi non designant iudicem vt specialiter occidat: sed vt iudicet in quibusuis casibus occurrentibus. DVbitatur septimò. Vtrùm clerici vel religiosi qui in bello iusto exhortantur milites, vt pugnent & occidant inimicos: maneant irregulares effectu subsequu to? Videtur pars affirmatiuam vera: quia isti verè coadiuuāt tanquā cōsulentes , ergo manent irregulares. Confirmatur. Quoniam sequeretur quod absque irregularitate possent sibi arma assumere ad debellandos hostes. Probatur sequela. Quoniam magis fauent consilio quàm armis. Secundò sequitur, quod eadem ratione absque irregularitate possit clericus vel monachus in bello iniusto consulere vt occidantur aduersarij. Probatur sequela. Quia vterque est æqualis causa homicidij, nec quod bellum sit iniustum auget voluntarium: ergo vtrobique est eadem ratio. Tertiò sequeretur, quod etiam clericus ministrans arma militibus verè occidentibus, non maneat irregularis. Cō sequens est contra communem, ergo. Sequela patet. Quia iste talis solum est coadiuuans & indirectè concurrens multo minus quàm consiliarius. In hac re Nauar. supra. tenet, ꝙ clericus cōsiliarius in bello iusto nō est irregularis: quia non est proxima causa mortis secutæ. Explicat hoc, quia ille dans operam rei licitæ habet obiectum honestũ & officiosum, quare multum remotè ad actum illius sequitur mors: secus autem in bello iniusto vbi obiectum illius actus est iniquum. Hāc sententiam explicant aliqui interpretum in præsenti: quia occisio ista non est directe volita, vt patet: neque indirectè, quia clerici nec debent nec tenentur eam euitare, & hac ratione non censetur volũtaria in iure. Illud enim voluntarium dicitur indirectè, vt loquimur in præsenti: quando aliquis tenetur cessare ab aliqua actione, vel eandem continuare, & hoc non facit. Alia sententia est Syluestri & aliorum quos citat, verbo bellum. 3. §. 2. quod si clerici exhortentur milites in actuali cōflictu , homicidio sequuto, manẽt irregulares: quia iste effectus est qua si proxime sequutus: si autem bellum sit futurum, sacerdos consulens non manet irregularis: quia effectus remotè se habet. Tertia sententia aliorũ qui dicunt, quod si bellum fuerit aggredientis, consiliarij clerici manent irregulares: quia homicidium censetur intentũ , si autẽ fuerit defendẽtis se, absq; irregularitate poterũt exhortari. Mihi tamen videntur omnes istæ sententiæ falsæ. Et prima quidem impugnatur: quia homicidium voluntarium, vt patet ex dictis, est quod est intentum tanquam finis vel tanquam medium, vel tanquam effectus cō iunctus in re ipsi causæ, & maxime quando tale homicidium est præuisum formaliter: sed huiusmodi sunt homicidia quæ sequuntur in bello propter exhortationem clericorum: ergo. Confirmatur. Nam sequeretur, quod si clericus defendens patrem suũ , occidat inuasorem, quod non maneat irregularis: quia eadem ratione occisio illa no erit volita directè nec indirectè sed multu remotè. Si dicas esse discrimen quod homicidium sequutum in defensione parentis, est immediatus effectus illius actionis clerici, non autem quod sequitur in bello propter exhortationem, quare illud proximũ censetur ac subinde inducens irregularitatem, istud vero remotum. Contra. Sit casus quod duo fratres defendant parentem, & vnus illorum armis, alius vero industria & consilio occidant aggressorẽ : sequitur quod iste consiliarius nō maneat irregularis. Probatur ex tua ratione. Quia non sequitur homicidium immediatè ex actione ipsius consulentis, eo vel maxime quod isti fratres nō tenentur euitare illā actionem defensionis. ¶ Confirmatur item, quia sequeretur quod pro defensione honoris & proprij census posset quis occidere non incurrens irregularitatem. Probatur sequela. Quia iste non intendit occidere, & homicidiũ sequutum remotè se habet ad defensionem, ergo. Secunda sententia etiā impugnatur: quia eodem modo intendit mortem qui exhortatur in actuali conflictu atque ante illum, & etiam quia verè ex tali consilio vtrobiq; potest sequi homicidium, ergo vtrobique incurritur eadem censura. Tertia sententia impugnatur: quia tam aggressus quā defendens occidẽdo , manet irregularis si defendat vel rempublicā vel pugnet pro bono externo, ergo etiam consulens tale homicidium ex quo in effectu sequitur, est irregularis. Respondetur ergo ad punctum, quod tales clerici aut monachi in bello iusto non manent irregulares propter dispositionem iuris. Patet in capit. quicunque. cum duobus sequentibus. 23. quæst. 8. & in cap. penultimo de homicidio. & cap. vltimo. de clerico percussore. & per hoc patet ad primum. Ad confirmationem respondetur certũ esse quod potest clericus assumere arma defensiua: si vero assumat offensiua & de facto occidat manet irregularis: secus esset si assumens arma offensiua de facto ipse non occideret, quanuis alij milites adiumento illius occiderent. Ita colligitur ex cap. petitio. extra de homicidio. & ex cap. vltimo. de clerico percussore: peccaret autem grauiter assumens arma offensiua absque magna necessitate & esset deponendus: quod colligitur ex cap. quicunque. 23. quæst. 8. Ad secundum respondetur negando paritatem rationis: quia & pugnantes & exhortatores in bello iniusto non gaudent priuilegio iuris, nec aliqua ratio fauet illis, vt eximantur ab irregularitate. Ad tertium respondetur, quòd Syluest. verbo, homicidium. 3. ex sententia multorũ tenet partem negatiuam. Nauar. autem vbi supra numer. 215. tenet oppositum & illum multi sequuntur. Ego vero existimo, quod clerici ministrantes arma & maximè si hoc faciant bona intentione, non manent irregulares. Ratio est, quia isti etiam non intendũt homicidium sed defensionem reipublicæ & fœlicem exitum pugnę, & etiam quia eadem ratio est atque de consulentibus: vnde merito in eorum fauorem ampliantur iura & gaudent benignitate iuris. DEinceps in 2. parte huius tractatus disputandũ est de irregularitate quæ cō sequitur ad homicidium casuale. Sed ante omnia statuendum est, quid sit homicidiũ casuale, secundum modum loquendi iuris. Non enim dicitur casuale quasi nulla ratione sit volitum: ex hoc nanque nulla prorsus contrahitur irregularitas, vt iam in superioribus diximus & D. Tho. docet in hoc arti. 8. sed dicitur homicidium casuale, prout distinguitur ab homicidio voluntario secundum modum loquendi ipsius iuris. Pro cuius maiori intelligentia notādum est, quod potest sequi homicidium ex aliqua actione vel ex aliqua omissione, & hoc quidem dupliciter: vno modo ita vt homi cidium illum fuerit præuisum fore sequuturum ex aliqua actione vel ex aliqua omissione. Altero modo, ita vt neque fuerit prouisum neque præuisum etiam si quis teneretur præuidere & impedire & culpabiliter non præuidit. Dicimus ergo quòd homicidium casuale secundum modum loquendi iuris isto secundo modo accipiendum est. Notandum est secundo, quòd non omne homicidium præuisum fore sequuturũ supposita aliqua omissione, dicetur casũale respectu illius: imo vero neque voluntariũ . Verbi gratia. Si quis tenetur ex charitate defendere proximum, & pręuidet certò quod si non defendit illum occidendus erit: tunc dicimus quod tale homicidium respectu illius hominis, neque dicitur casuale neq; voluntarium secundum communem morem loquendi iuris: & ita nulla incurritur irregularitas vt statim dicemus. DVbitatur ergo primo breuiter. Vtrũ maneat irregularis ille, qui sciens & prudẽs permittit mortem sui proximi quẽ commodè poterat defendere? Ad hoc Syluester in verbo, homicidium. 1. §. vltimo. & homicidium. 2. §. 15. inclinat magis in partem affirmatiuam vniuersaliter loquendo. Quam sententiam docuerunt quidam antiqui Canonistæ & Couar. vbi supra citatus est: sed aiunt, quòd si non defendat ex malitia & dolo, manet irregularis, non autem si desinat defendere non ex malitia & dolo. Veruntamen non explicant quid sit, non defendere cum dolo & absque dolo. Fundamentum huius sententiæ est ratio quæ desumitur ex capit. quantæ. de sententia excommunicationis. vbi excommunicatur qui videns & sciens non defendit clericum ab iniuria quæ sibi infertur. Ergo id ipsum erit dicendum de irregularitate: quoniam eadem est ratio: at vero Nauar. in suo manuali. cap. 27. nume. 232. & 233. tenet contrariam sententiam: quod vniuersaliter loquendo, qui non defendit hominem à morte etiam si possit commodè defendere non incurrit irregularitatem. PRO decisione huius difficultatis sit prima cōclusio . Qui non defendit illũ quẽ titulo iustitiæ propriæ dictæ tenebatur defendere, manet irregularis si mors consefuerit. v. g. si quis ex pacto se obligauit defendere Petrum, vel ex officio tenebatur defendere & non defendit: manet irregularis irregularitate quidem quæ consequitur ex homicidio voluntario, si sciens & prudens omisit defendere: at vero si negligenter se gessit incurrit irregularitatem, quę consequitur ex homicidio casuali. Exemplum est euidens in prætore, dum coram illo sciente & vidente neque defendente occiditur aliquis ciuis, manet irregularis irregularitate ex homicidio voluntario: si autem non expressè sciente & vidente, sed ex aliqua negligentia non considerante sequatur mors, manet irregularis ex homicidio casualis. Ista conclusio quantũ ad hoc quod incurratur irregularitas, cōmunis est apud omnes Theologos & Iurisperitos: cęterum quantum ad hoc quod illa irregularitas in priori casu sit dicenda contrahi ex homicidio voluntario: non inueni in aliquo doctore distincte assertum: sed ratio me conuincit, quoniam illa omissio est iniuriosa directe, respectu hominis qui occiditur: quoniam sciens & prudens vult non defendere cum teneretur ex iustitia defendere. Ex hac doctrina sequitur, quod etiam medicus qui ex pacto tenetur curare aliquem infirmum, & sciens & prudens non curat, vnde sequitur mors infirmi, manet irregularis ex homicidio voluntario si sciens & prudẽs omisit: si autem ex negligentia, manebit irregularis ex homicidio casuali. Idem dicendum esset proportionabiliter de illo qui voluntariè suscipit custodiam infirmi: si enim ex negligentia illius moritur, manebit irregularis ex homicidio casuali: si autem illo sciente & prudente infirmus moritur, dum custos non apponit medium necessarium: manebit irregularis ex homicidio voluntario. Aliqui volunt extendere doctrinam huius conclusionis ad eos qui tenentur defendere ex iustitia largo modo dicta. v. g. ad patrem qui tenetur ex pietate defendere filiũ , & ad filium qui tenetur ex pietate defendere patrem, & ad seruum & famulum qui tenetur defendere dominum: verum tamen quoniam huiusmodi irregularitas non habetur in iure, neque rursus ratio conuincit quod homicidium consequutum sit voluntarium secundùm morem loquendi iuris, imo vero neque casuale, non oportet illic ponere irregularitatem: nam pari ratione diceres, quòd frater qui non defendit fratrem, & amicus qui non defendit amicum, manet irregularis: quia etiam ex quadam iustitia largo modo dicta tenentur se adinuicem defendere. Cæterum de famulo & de seruo maior ratio est, quod in prædicto casu incurrantir regularitatem: quoniam est quodam pactum implicitum & interpretatiuum, quòd isti custodiant sicut res ipsas familiares etiam dominũ ipsius domus: quando possunt absque notabili suo detrimento defendere: atque ita quemadmodum famulus tenetur restituere rem quam videt rapi à latrone dum ipse tacet dum facile potuisset defendere rem illam: ita etiam est reus mortis ipsius domini, dum facile potuit defendere & non defendit. Neque valet obiectio, quod pater maiore vinculo tenetur defendere filium, quam ipse famulus patrem familias, ergo etiam ille incurret irregularitatem: negamus enim consequentiam, quoniam in irregularitate quæ sequitur ex homicidio voluntario, magis attenditur ratio propria iniustitiæ, quàm alterius vitij: nam etiam ex odio potest aliquis non defendere proximum quem commodè poterat defendere: & tamen ille non manet irregularis secundùm communem opinionem, & tamen non consistit ratio incurrendi irregularitatem in eo quod maiori vinculo tenetur defendere, vel in eo qui maiori malitia nō defendit: sed in eo quod sit causa influens directè vel indirectè in ipsum effectum occisionis: quod quidem non contingit quando aliquis tenetur ex alia virtute defendere præter ipsam iustitiam: quapropter ad hoc quod incurratur irregularitas ex ipso homicidio, requiritur vel ratio iniustitiæ, vel influentia directè in ipsam occisionem. Secunda conclusio certissima quæ sequitur ex prima & ex ratione illius. Quando aliquis impedit alium ne defendat proximum qui est in periculo vitæ, manet irregularis si mors fuerit sequuta. Hanc asserit Nauar. in loco supra citato. Et ratio est mani festa: quia per actionem iniuriosam impedit defensionẽ proximi, ergo est causa mortis illius. Neque valet respondere, quod ipse impeditus non tenebatur succurrere nisi ex charitate, ergo impediens non peccat contra iustitiam impediendo. Non enim valet ista consequentia. Nam etiam Petrus non tenetur dare eleemosynam: nisi ex charitate & misericordia: & tamen impediens peccat contra iustitiam respectu pauperis. ¶ Sed aduertendum est in casu istius cōclusionis , quod si quis sciens & prudens impediat aliquem ne defendat, erit irregularis homicidio voluntario: si autem ex inconsideratione culpabili impediuit defensorẽ , erit homicidium casuale. Tertia conclusio quæ communiter asseritur. Qui cognoscit aut videt quod amici aut consanguinei vel familiares, tractant inter se de occidendo inimico & vindicanda iniuria sibi facta & non impedit modo sibi possibili ne interficiatur inimicus: erit irregularis, morte sequuta. Ita docet Couar. vbi supra. & Nauar. imo addit Nauarro, quod si non potest obtinere ab illis ne occidant inimicum, tenetur admonere illum, vt sibi caueat aliâs manebit irregularis. Ratio huius sententiæ est, quia in huiusmodi casu illud silentium est consensus cum homicidijs, & verificatur regula iuris, "qui tacet consentire videtur". At vero hæc sententia sic vniuersaliter asserta nobis non placet. Et probatur, quod sit falsa. Si illi conferrent inter se de occisione amici, ego non manerem irregularis tacendo, etiā si illi occiderent amicũ quanuis certè peccarem contra charitatem & amicitiam: ergo neque si taceo quando agitur de occisione inimici manebo irregularis. Antecedens, communis sententia est, vt statim dicemus. Consequentia probatur, quia non magis debeo ex iustitia inimico quam amico, imo minus, ergo. Deinde, si in prædicto casu ego taceo, quia existimo nihil me effecturum cum illis, vel quia timeo aliquod damnum magnum, non manebo irregularis: ergo neque si simpliciter & absolutè taceam sine istis circunstantijs. Probo consequentiam, quia ego non magis influo in effectum occisionis in vno casu quam in alio. Dicendum er go mihi videtur, quod ista tertia conclusio intelligatur de irregularitate quantum ad iudicium fori ecclesiastici exterioris: merito enim iudicabitur irregularis, quia merito præsumitur quod suo silentio fauet consultationi amicorum de occisione inimici, & moraliter loquendo ita contingit de facto, quod silentium illud in tali casu nocet inimico. Cæterum in foro conscientiæ aliter iudicandum est. Si enim re vera silentium illud non fauet neque fuit exhortatiuum ad occisionem inimici, non manebit ipse tacens irregularis: & hoc probant argumenta quæ fecimus contra conclusionem. Imo vero adijcimus, quod si silentium illud est quasi exhortatiuum ad occisionem amici vel filij vel patris, manebit irregularis tacens. Quarta conclusio. Præter casus positos in tribus conclusionibus, qui permittit occisionem proximi sciens & prudens, non manet irregularis. Ita tenet Nauarrus vbi supra. Et probatur, quia in talibus casibus tātũ tenetur homo ex charitate defendere neque violat leges iustitiæ: ergo non incurrit irregularitatem ex homicidio. Probatur cō sequentia . Quia homicidium est contra iustitiam, imo vero etiam si tacens complaceat sibi in morte proximi, non manebit irregularis, si eius silentium non influat in effectum, scilicet in mortem proximi directè neq; indirectè. Et ratio est manifesta: quia quanuis ille in corde suo est homicida coram Deo, tamen irregularitas non incurritur nisi ex occisione exteriori cuius homo est causa. Ad argumentum ex cap. quantæ. respondetur, quod quicquid sit de excommunicatione, consequentia nihil valet: quia excommunicatio attendit iniuriam quæ irrogatur clerico, & statui ecclesiastico, & propterea voluit ius Canonicum, vt ex non defensione clerici, incurratur excommunicatio. At vero irregularitas quæ incurritur ex homicidio, attenditur ex quadam significatione mansuetudinis vel humilitatis: & ideo noluit ius Canonicum, vt incurratur ex nō defensione. Et denique potissima ratio est, quia irregularitas non incurritur, nisi sit expressa in iure. At vero irregularitas ex homicidio volũtario vel casuali, expressa quidem est in iure: quod autem non defendens sit irregularis non colligitur vniuersaliter, sed solum in casibus trium nostrarũ conclusionũ . DVbitatur secundo, circa secundā conclusionem, an quando irregularitas incurritur propter culpā , sufficiet quod culpa sit venialis, an vero requiratur quod sit mortalis? Et arguitur primo ad probandũ quod sufficiat venialis culpa. Ex D. Th. vbi supra. vbi ait quod homo incurrit homicidij reatum, quando non remouet ea quæ debet vitare: sed quando homo venialiter peccat, ex quo sequitur occisio hominis, nō remouet id quod debuit vitare: ergo &c. ¶ Secũdo arguitur. Peccatũ veniale est voluntariũ , ergo homicidium quod sequitur ex illo, erit sufficienter voluntariũ ad contrahendā irregularitatẽ . ¶ Tertiò arguitur. Clericus in minoribus cōstitutus si exerceat iudicium in causa sanguinis, nō peccat nisi venialiter, vt habet cōmunis opinio: & tamen incurrit irregularitatẽ , dũ iudicat si sequitur mors, ergo &c. Quartò arguitur, supra diximus, quod irregularitas semper cōtrahitur ex occisione hominis vel mutilatione, nisi sit purè casualis, vel sequatur ex defensione propriæ vitæ cũ moderamine inculpatæ tutelæ: sed cũ aliquis occidit hominẽ ex aliqua ira quæ non sit peccatũ mortale, sed veniale, vt si motus ille iræ nō fuit plene deliberatus, nec tamen fuit motus primo primus, in quo nullũ est peccatũ , sed fuit motus secundo primus, vt aiunt Theologi, in quo est veniale peccatũ : tunc dicimus quod videtur incurri irregularitas: siquidem consequitur homicidiũ non purè casuale, neq; ex defensione ꝓprię vitę. Ad hoc dubium Caiet. hic dicit sufficere culpā venialem. Syluest. tamen in verb. homicidium. 2. §. 2. reg. 4. tenet quod leuissima culpa in homicidio casuali non inducit irregularitatem. Et probat ex cap. quæsitum. de pœnit. & remiss. vbi sacer dotes Græci excusantur ab irregularitate propter mortẽ filiorũ paruulorũ : si tamen malitiosè nō procurauerũt illā vel ex negligẽtia studiosa fuerit mors cōsequuta . Ergo nō incurritur irregularitas, si solum fuerit leuissima culpa, qualis est peccati venialis. Alij vero Canonistæ aiunt, quod si leuissima culpa fuerit non in omittẽdo , sed in cōmittendo : incurritur irre gularitas. Ita Couar. vbi sup. par. 2. §. 4. nu. 9. Alij dicunt, quod siue leuissima culpa sit in committendo siue in omittendo, nũquam incurritur irregularitas ex illa. Alij etiam dicunt, quod si leuissima culpa est omittendo potest irregularitas incurri ab illo qui tenetur ex pacto & mercede adhibere diligentiam, & non adhibuit. V. g. si quis fit conductus ad custodiendum infirmum, & sua leuissima culpa infirmus bibat vinum, & moriatur, incurrit irregularitatem. Ita Syluest. vbi supra. quæst. 15. & Couar. vbi supra. PRO decisione huius difficultatis obseruandũ est, quod dupliciter potest tractari ista quæstio, vno modo Theologice in foro cōscientiæ corā Deo, vt confessarij sciant iudicare de irregularitate. Altero modo in foro exteriori ecclesiastico, vt iudices sciant ferre sententiā circa irregularitatẽ : qui sæpè numero procedunt ex præsumptione iuris. Siquidem loquamur isto secũdo modo, videtur nobis adhibẽda fides Iurisperitis, quā uis inter illos sit tanta varietas opinionũ , vt sit necessariũ cōfugere ad rationem Theologicā , ad iudicandũ quæ nā opinio sit probabilior. Verũ est tamẽ , quod ipse iudex ecclesiasticus poterit sequi suam opinionem, quam reputat probabiliorem. Quod si res ista Theologicè disputetur non est nobis regula doctrina Iurisperitorum. Nos igitur Theologicè diffinientes istā difficultatem. Dicimus primo, quod apud Iuristas, nomine culpæ, non intelligitur peccatũ aliquod corā Deo mortale vel veniale: sed intelligitur priuatio prouidentiæ vel diligentiæ, quę humano more solet adhiberi ab homine diligente & prudente in aliquo negotio secundũ qualitatẽ negotij: ita sanè vt priuatio diligentiæ & prudentiæ, quā solet adhibere mediocriter diligẽs , dicatur leuis culpa: priuatio verò diligentiæ & prudẽtiæ , quæ solet adhiberi ab homine diligẽtissimo iuxta naturam negotij, dicatur leuissima culpa: priuatio deniq; diligentiæ quam solent adhibere homines vulgariter diligentes, dicitur lata & ampla culpa, siue in huiusmodi priuationibus prædictis sit aliquod peccatũ corā Deo, siue nō . ¶ Atq; ita diximus supra in quæst. 62. art. 6. quod cōmodatarius tenetur ad restitutionẽ rei cōmodatæ quā amisit etiā de leuissima culpa, non autẽ de casu fortuito qui nō cadit sub humana prouidentia. ¶ Dicimus secundò. Quòd quando aliquis in foro exteriori iudicatur irregularis, etiam si non sit irregularis coram Deo: nihilominus debet se gerere in exterioribus tanquā irregularis sub pœna peccati mortalis. Probatur, quia excommunicatus in foro exteriori debet se gerere tanquam excommunicatus in rebus exterioribus & publicis, etiam si coram Deo non sit excommunicatus. Ratio est, quia ille tenetur obedire sententiæ iustæ iudicis in re graui, esset enim scandalum oppositum facere: sed idem est iudicum de irregularitate: ergo tenetur homo se gerere tanquam irregularis in publico. Dicimus tertio, quod ad diffiniendum in foro conscientiæ. Vtrum ex homicidio vel mutilatione incurratur irregularitas: impertinens est quod sequatur ex peccato mortali vel veniali, & quod sit peccatum ratione obiecti per se vel ratione circunstantiæ. Probatur istud documentum & declaratur: quoniā potest sequi irregularitas homicidij ex actu iusto & bono, vt patet in iudice & in defendente amicum, qui incurrunt irregularitatẽ coram Deo si occidant: potest etiam sequi ex peccato mortali, vt patet in eo qui se vindicans occidit hominem. Potest etiam sequi ex peccato veniali, vt patet in eo qui occidit hominem, dum venialiter peccat defendendo amicum motu irę, qui motus fuit peccatum veniale. Dicimus quarto. Quòd consideratio rei licitæ vel illicitæ cui dat operam is qui occidit, solet esse vtilis ad inuestigandum rationem peccati voluntarij directè vel indirectè: quæ quidem ratio voluntarij non se habet impertinenter ad irregularitatẽ , sed per se quanuis non adæquatè: quia bene sequitur, voluntariè aliquis occidit directè vel indirectè: ergo incurrit irregularitatem. Dicimus quinto. Quòd quando ad irregularitatem requiritur peccatum voluntarium directè vel indirectè, nunquam incurritur ex solo peccato veniali ex indeliberatione. Ratio est, quia illud non est voluntarium directè vel indirectè, & idcirco quanuis esset illud peccatum mortale ex obiecto: non incurritur irregularitas coram Deo, si non esset simpliciter deliberatum. Dicimus sexto. Quòd irregularitas potest consequi ex peccato veniali ex obiecto, si est simpliciter voluntarium, sed tamen tunc erit mortale ex circunstantia. Vt v. g. si quis ex gula quæ est peccatum veniale ex obiecto, exponat se periculo occidendi & occidat postea: erit irregularis, etiam si quā do occidit sit fræneticus. Ratio est, quia iam ipsa gula fuit peccatum mortale ex circunstantia. Dicimus vltimo, quòd irregularitas quæ habet purè rationem pœnæ propter culpā , nunquam incurritur coram Deo propter solum peccatum veniale. Probatur, quoniā alias esset excessiua & iniqua pœna. Ex dictis sequitur vnum corollariũ vniuersalissimum. Nulla irregularitas ex homicidio vel mutilatione incurritur ex operatione quæ sit peccatũ veniale, nisi aliàs etiā sequeretur absque omni culpa. Hoc patet etiā inductiuè neq; enim dabitur instantia. Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum argumentum respōdetur , quòd illud verbum, debet, significat perfectam rationem debiti sub reatu peccati mortalis, vnde ex peccato veniali vt sic non sequitur irregularitas. Ad secundum argumentum respōdetur , quod non omne peccatum veniale est simpliciter voluntarium: sunt enim peccata venialia ex indeliberatione actus. Quando vero fuerit peccatum veniale perfectè voluntarium, tũc vt incurratur irregularitas oportet quod homo præuideat vel præuidere debeat, quod ex illa actione sequitur homicidium, & tunc si nihilominus operetur efficietur mortale peccatum ex circunstantia: nisi in casu quo poterat occidere absque omni culpa. V. g. quando aliquis defendens amicum venialiter peccat. Ad tertium argumentum respōdetur , ꝙ ille clericus non incurrit irregularitatem ex eo quod peccat venialiter suscipiendo officium, sed quando postea exercendo officiũ occidit vel mutilat incurrit irregularitatem, etiam si iustè & sanctè occidat vel mutilet, vnde ex illo peccato veniali non incurritur irregularitas. Ad quartum argumentum respondetur, ꝙ occisio quæ sequitur ex ira quæ est tantũ veniale peccatum in foro conscientiæ, reputabitur simpliciter casualis, quanuis non sit purè casualis: quoniā habet aliquid de volũ tario secundũ quid ex indeliberatione volũ tatis . Cæterum antecedens argumenti pro maiori, nō est vniuersaliter verũ , nisi apponatur alia exceptio, scilicet quādo præuidetur occisio futura mediatè ex operatione mea mihi licita propter præstātiorẽ finem: sic enim excusamus ab irregularitate clericos vel monachos exhortantes milites ad bellum iustum. Similiter excusatur ab irregularitate qui implorat aliorum auxiliũ ad defensionem patris, etiam si illi occidāt aggressorem, dummodo ille non occidat vel non concurrat. DVbitatur tertio, circa secundā conclusionem. An ille qui dat operā rei illicitæ, ex qua sequitur mutilatio vel occisio hominis, incurrat semper irregularitatem. Arguitur primo pro parte affirmatiua. Ex cap. dilectus. de homicidio. vbi quidam capellanus excusatur ab irregularitate, quoniā dabat operā rei licitæ, equitando videlicet. Hinc sumunt argumentũ Canonistæ à cessante ratione & causa, quod nos dicimus à cōtrario sensu, ergo si daret operā rei illicitæ incurreret irregularitatẽ . ¶ Arguitur secũ do . Ex cap. ex literis. el 2. de homicidio. vbi etiā excusatur quidā monachus ab irregularitate: quia dabat operā rei necessariæ & vtili: ergo si non daret operā rei licitæ incurreret irregularitatem. Similiter in cap. tua nos. excusatur quidā monachus qui pietatis gratia aperuit ferro tumorem gutturis cuiusdā mulieris, cũ esset expers in arte: quæ tamen mulier postea mortua est. Ergo si non pietatis gratia, sed cupiditatis curasset illā , incurreret irregularitatẽ . ¶ Propter hæc argumẽta , & alia multa similia, est prima sentẽtia multorũ Iurisperitorũ vniuersaliter asserentiũ , ꝙ qui dat operā rei illicitæ manet irregularis, si ex illa operatione sequatur mors, quā uis adhibeat plurimũ diligentiæ ne cōsequatur mors. Eandẽ sententiā tenet Syluest. in verb. homicidiũ . 2. §. 2. reg. 3. & Caiet. in hoc loco, imo D. Tho. videtur esse huius sententiæ, dũ ait, dupliciter homicidij reatũ posse incurri: vno modo quando aliquis dat ope ram rei illicitæ quam vitare debebat: altero modo quando nō adhibet sufficientẽ diligentiā , etiam si det operam rei licitæ, ergo sunt duo modi differentes cōtrahendi irregularitatẽ quorũ vterq; sufficit sine altero. Item D. Tho. in ipsa. 2. cōclus . disiunctiua, satis apertè hoc asserit, & in 4. sent. d. 25. q. 2. artic. 1. ¶ Secũda sententia, est in alio extremo quod quantũcunq; aliquis det operam rei illicitæ, nō incurrit irregularitatem si adhibet sufficientem diligentiā ne sequatur occisio vel mutilatio. Hanc docuit M. Cano dum interpretaretur D. Tho. in 1. 2. q. 73. ar. 8. vbi D. Tho. videtur eandem sententiā tenere: dicit enim ꝙ propter negligentiā cōsiderādi , imputantur homini ad pœnam nocumẽta quæ sequũtur si dabat operā rei illicitę. Eandem sententiā sequuti sunt postea quidam Theologi, inter quos fuit M. Peña. ¶ Tertia sententia tenet, ꝙ qui dat operam rei illicitæ quæ natura sua est læsiua & ad mortem tendens, incurrit irregularitatem, quātũuis adhibeat sufficientẽ diligentiā : si autem dabat operam rei illicitæ quæ ex natura sua nō habet ordinem ad mortem vel ad læsionẽ , nō incurrit irregularitatem: si tamen adhibeat sufficientẽ diligentiā ne ex alijs circunstantijs sequatur mors aut mutilatio. Exemplũ primi habetur expressè in cap. fin. de homicidio in. 6. vbi quidā iudicatur incurrisse irregularitatem qui mādauit seruo suo vt verberaret quem piam nō tamen occideret: eo ꝙ ipse verberatus post ea mortuus est. Exẽ plum secundi sit in clerico qui proficisceretur ad negotiationem sibi prohibitā , & forte in via iacentem cōclucauit & occidit, iste non erit irregularis si adhibuit sufficientem diligentiam ne ex aliqua circunstātia sequeretur occisio. Hanc sententiā tenet Soto lib. 5. de Iustitia. q. 5. artic. 9. & Couar. vbi supra par. 2. §. 4. nu. 10. & citat in eandem sententiam Castr. in lib. 2. de potest. leg. pœn. c. 14. citat in eandem sententiā Ancharranum, & Villadiego. ¶ Quarta sententia, est Nauar. vbi supra. nu. 221. & super capit. fin. 14. q. 6. circa finem. ꝙ si qui dabat operam rei illicitæ, intendebat illam facere, incurrit irregularitatem, etiam si illud opus non sit ex natura sua læsiuum neque ad mortem ducens: & ponit exemplũ , si quis persuadeat socio vt ingrediatur vineam & furetur vuas & forte erat ibi canis custos vineæ & momordit ingredientem & mortuus est: tunc ille persuasor manet irregularis. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Prima sententia non est nobis verosimilis, etiam in foro exteriori. Ex hoc quidem optimè probat Couar. vbi supra, vbi ponit multa exempla in quibus videtur ridiculum ꝙ incurratur irregularitas: quia dabat operam rei illicitæ: sed sit exemplum. Si medicus peritissimus curaret diligentissimè episcopum intendens accipere pro pretio beneficiũ ecclesiasticum, sequeretur, ꝙ iste incurreret irregularitatem ꝙ videtur ridiculum. Probatur sequela, quia ille dabat operam rei illicitæ, erat enim simoniacus. Similiter sequeretur ꝙ fornicarius, si forte mulier moreretur in actu fornicandi vel etiam ex partu qui causatus fuit ex fornicatione. Præterea illa sententia, est cōtra ius Canonicum, vt patet ex cap. tua nos. de homicidio, vbi monachus ille condemnatur quidem de culpa, quia vsurpauit officium Chirurgi ꝙ erat illicitum monacho: sed excusatur ab irregularitate: quia cum esset peritus in arte chirurgiæ adhibuit sufficientem diligentiam, ne illa mulier moreretur. Hoc ipsum colligitur ex cap. quanto. 50. dist. vbi excusatur ab irregularitate latro, qui ducebat equos ex furto, quibus in via concultam mulierem occidit. Secunda cōclusio . Tertia sententia videtur probabilior quàm secunda. Probatur, quia secunda sententia vix potest respōdere huic argumẽto . Videlicet ꝙ ipsa iura duplicem casum distinguunt ad incurrendā irregularitatem: alterũ si quis dabat operam rei illicitæ. Alterum, si non adhibuit sufficientẽ diligentiam, etiam si daret operam rei aliâs licitæ. At vero secunda sententia omnia vniuersaliter reducit ad negligentiam considerandi: siue quis det operam rei illicitæ, siue licitæ, ergo non est cōformis iuri Canonico quod sæpe distinguit, si dabat operam rei illicitæ vel licitæ. Cæterũ tertia sentẽtia explicat ius Canonicũ , & distinguit si quis dabat operā rei illicitæ, quæ ex natura sua nociua est, incurrit irregularitatem: quanuis adhibeat diligẽtiā , ergo hæc sentẽtia cōformior est iuri Canonico, ac proinde probabilior. Tertia cōclusio . Nihilominus secũda sentẽtia probabilis est. Et argumẽto facto possumus respōdere , ꝙ nō inuenietur in iure Canonico, vbi diffiniatur, quod aliquis incurrat irregularitatẽ , solũ quia dabat operā rei illicitæ: sed quia cũ daret operā rei illicitæ, negligens fuit vel præsumitur fuisse in cōsiderandis nocumentis. Vt patet in. c. fi. de homicidio. lib. 6. vbi dicitur: ꝙ quia quidā mandā do in culpa fuit, & hoc euenire posse, debuit cogitare, irregularis fuit. Et huic cōsonat doctrina D. Tho. in 1. 2. vbi supra. Sed notandum est in fauorẽ huius sententię, ꝙ ille qui dat operā rei illicitæ, merito præsumitur negligens in cōsiderādis nocumẽtis , quæ inde possunt sequi: maxime si res illicita est talis naturæ, vt ex ea possit sequi tale nocumentũ . Vt in. c. suscepimus. de homicidio. ponitur exemplũ , & idcirco merito in foro exteriori iudicabitur ille irregularis. Quod si re vera apposuit omnem diligentiā , nō erit irregularis corā Deo iuxta secundā sententiā . V. g. si in hastiludio nō maneret irregularis secularis, qui fortè occidit corriualẽ . Similiter si clericus se intromitteret in hastiludiũ cũ simili diligentia nō maneret irregularis: quāuis in foro exteriori iudicaretur iste irregularis: quia dabat operā rei illicitæ, ex qua poterat sequi illud nocumentum: eo quod ille præsumitur negligens. Et hoc cōfirmari potest, ex. d. c. tua nos. ¶ Quarta conclusio. Sentẽtia illa vltima nō est probabilis, vt ipsemet casus præ se fert. Et cap. tua nos. conuincit, &c. quādo . 15. d. Imo ipse Nauar. vbi supra nu. 215. dicit, quod clericus, qui in bello pugnat, vt exhortetur milites, nō manet irregularis, si tamen ipse per se nō occidat. Et tamen certũ est quod dat operā rei illicitæ pugnando. Nō ergo sufficit ad incurrendā irregularitatem, quod aliquis ex intentione det operā rei illicitæ. ¶ Ad argumenta in oppositum ad primũ respōdetur , quod argumentũ à cōtrario sensu vel à cessante causa & ratione, non est validum: nisi quādo causa est adęquata alicuius effectus: quod sub alijs terminis docet Arist. li. 1. Post. tex. 20. dũ dicit: si affirmatio est causa affirmationis, negatio est causa negationis. Quod etiā debet intelligi de causa adæquata. Nunc autẽ in propo sito nō est causa adæquata, quare aliquis excusetur ab irregularitate: quia dat operā rei licitæ. Potest enim dare operā rei licitæ, & manere irregularis ꝓpter negligentiā considerādi nocumẽtũ quod poterat sequi. Similiter nō est causa adæquata quod aliquis cō trahat irregularitatẽ , quia dabat operā rei illicitæ, vt patet in casibus cōfutationis primæ & quartæ sentẽtiæ . ¶ Ad secundũ argumentũ respōdetur , ꝙ ca. tua nos. potius ꝓbat oppositũ . Nā ille monachus dabat operā rei illicitæ exercẽdo officiũ chirurgi sibi prohibitũ in. c. sententiā . ne cler. vel monachi. Et per hoc patet ad alia argumẽta , quæ fiũt ex alijs capitulis iuris Canonici. Ad D. Tho. respō detur , ꝙ illius disiũctiua est intelligẽda pro altera parte, quādo aliquis dabat operā rei illicitæ: quæ ex natura sua tendebat ad læsionẽ . Et tunc quantũlibet aliquis adhibeat diligẽtiā manebit irregularis, si sequitur occisio vel mutilatio ex sua actione. Et hoc iuxta tertiā sententiā . At vero iuxta secundā sententiā nō erit irregularis corā Deo, quāuis in foro exteriori iudicetur irregularis. v. g. in exẽ plo posito. Si clericus in hastiludio vel torneamẽtis quæ licita sunt secularibus: ille tamen occidat vel mutilet, manebit irregularis, quia dabat operā rei illicitæ, ex qua poterat sequi tale nocumentũ . Secularis autẽ nō manebit irregularis, si nō fuit notabiliter negligẽs in cōsiderādo nocumẽto quod inde sequutum fuit. IAM vero in tertia parte huius tractatus breuiter agendum est de irregularitate quatenus consequitur ex mutilatione actiua. Etenim in Clemen. vnica. de homicidio æquiparātur mutilatio & homicidium quantũ ad irregularitatẽ : nisi forte fiat causa sanitatis, tũc enim ipse chirurgus nō manet irregularis: & ita receptũ est secundũ cōmunem sententiā doctorũ . Difficultas tota est in definiendo, quid intelligatur nomine mẽ bri , quādo dicitur in iure quod mutilās , hoc est membrũ scindens, manet irregularis. De qua re mirum est, quàm variæ sunt sententiæ. Sed nobis hac parte placet sententia Couar. in 3. par. relect. citatæ in princip. nu. 8. & 9. quæ consistit in vnico dicto, scilicet, ꝙ nomine mẽbri simpliciter, vt colligitur ex Aristot. lib. 1. de partibus anim. c. 5. intelligenda est illa pars animalis, qua exercetur specialis operatio: & distincta ad perfectionẽ totius ordinata. V. g. pes ad ambulandum, manus ad operationem, oculus ad visionem, auris ad auditionem, lingua ad loquendum. Sed de genitalibus non est ita certum. Quidam enim aiunt quòd quanuis sit irregularis qui sibi met abscindit virilia: vt habetur in. c. si quis partem, dist. 55. tamen ibidem etiā censetur irregularis: qui sibi abscindit partem digiti: & nihilominus cōstat , quòd si alter abscinderet partem digiti alterius, non maneret ipse irregularis. Quapropter videtur, quod ius in odium atrocitatis erga seipsum, voluerit apponere talem irregularitatẽ abscindenti sibi virilia & partem digiti. Non igitur qui alteri abscindit genitalia manebit irregularis. Nihilominus nobis est probabilior sententia, quòd ille manebit irregularis. Probatur, quia ille abscindit membrũ simpliciter: nam ea pars ordinata est à natura ad specialem operationem, scilicet, ad generationẽ sibi similis: quæ est maxima perfectio viuentis. Tunc enim vnumquodq; animal perfectum est quando potest generare sibi simile. Igitur manebit irregularis qui ita proximum læserit vt omnino genitalia absciderit. Hic autem non facimus mentionem de membris interioribus, scilicet, de corde & epate & pulmonibus: quia hæc mẽ bra non possunt abscindi nisi occidatur homo. Hæc diffinitio membri simpliciter, videtur confirmari ex dicto Apostoli ad Roman. 12. Sicut enim in vno corpore multa membra habemus, nō autem omnia membra eũdem actum habent, &c. Vbi satis apertè insinuat, quod ad rationem membri pertinet habere specialem operationem. Ex hac doctrina infertur. Primo, quod si quis abscinderet alteri auriculam, hoc est cartilaginem extrinsecam, non manet irregularis: quia non abstulit organum auditus. Inferunt etiam aliqui, quòd non manet irregularis qui abscindit mulieri māmillam : eo quod non est membrum ad specialem operationem. Sed oppositum sentit Baldus in. l. data opera. C. qui accusare non possunt. numer. 75. & in hac parte videtur nobis ista sententia probabilior. Et ratio est, quia māmilla mulieris habet specialem ope rationẽ , scilicet sanguinem decoquere quousque conuertatur in lac necessarium ad nutritionem infantis: quæ operatio necessaria est ad perfectionem humanæ speciei. Infertur tertiò, quod si aliquis abscidit digitum alteri, non est irregularis. Ratio est quia digitus non est membrum simpliciter sed pars membri. Hoc est contra Caiet. quæ stione sequenti. art. 1. & cōtra Soto lib. 5. de Iustitia & iur. quæst. 2. art. 1. existimāt enim digitum esse membrum principale contra communem opinionem. Imo vero infertur quartò, quòd non manebit irregularis qui absciderit tres digitos principales alteri, scilicet, pollicem, indicem & medium. Et ratio est quia ille homo dicetur mancus: sed non mutilatus mẽbro : quia simpliciter non est abscisa manus. Hoc corollarium est contra aliquos Iuristas & Theologos, qui existimant vniuersaliter esse verum, quod si quis percussione alterum facit irregularem: ipse manet irregularis. Ita tenet Syluest. verbo, homicidium. 3. ¶ Infertur quintò, quod non est irregularis ille, qui percussione aut læsione fecit membrum alterius inutile & omnino aridum. Ratio huius est, sicut & præcedentium, quoniam irregularitas est impedimentum iure Pontificio introductum, ergo non debet incurri nisi in casibus expressis ab ipso iure. At vero iura non dicunt, si quis membrum are fecerit, vel inutile reddiderit, manebit irregularis: sed si quis mutilauerit membrum sit irregularis. At vero mutilare propriè, sicut notat glos. super Clement. si furiosus. est membrum omnino separare à corpore. Igitur ille non manebit irregularis quantumcunque læserit, si tamen non abstulit membrum à corpore. Hæc vera doctrina est contra Panormit. capit. cum illorum. de sententia excommunicationis & contra Syluest. vbi supra. Et nobiscum sentit Nauarrus in Manuali cap. 27. à numero 206. Vbi optimas rationes facit contra Caietanum & Soto. Notat tamen ipse, quod quando quis alium facit irregularem sua percussione, manet aliquando etiam ipse irregularis irregularitate, quæ sequitur ex delicto, quando delictum est notorium: non quia fecit alium irregularem. Appellat autem delictum notorium, quod notorietate facti nulla ratione potest celari, vel notorietate iuris, quando iam aliquis condemnatus est per sententiam in iudicio publico: Dicitur vero irregularis ex delicto publico. Verbigratia, quando irregularitas consequitur ex continuata fornicatione notoria, vel ex adulterio vel ex quolibet delicto maiore & notorio, propter quod mereatur homo deponi. Vt explicat Nauarrus supra numer. 248. ¶ Jam verò in quarta parte huius tractatus agendum est de dispensatione irregularitatis. DVbitatur primo, ante omnia vniuersaliter, an nomine censuræ intelligatur irregularitas, ita vt cum in bullis Cruciatæ conceditur confessoribus, vt possint absoluere à qualibet censura intelligatur etiā irregularitas. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Ex Innocent. Tertio. capit. quærenti. de verborum significatione. vbi ait quæ renti quid per censuram intelligatur cùm huiusmodi clausulam in nostris literis apponimus: respondemus quòd nomine censuræ non tantùm debet intelligi interdicti: sed etiam suspensionis, & excommunicationis sententiæ. Ecce vbi Pontifex nullam facit mentionẽ irregularitatis, nomine censuræ, ergo nō intelligitur illo nomine. Nam aliâs Pontifex fuisset diminutus. Secundo arguitur. In ipsis bullis Cruciatæ, vbi conceditur absolutio à qualibet censura, non conceditur dispensatio super irregularitate. Probatur, quia absolutio propriè non fit de irregularitate, sed dispensatio: vt patet ex vsu ecclesiastico. Sic enim loquuntur Prælati etiam Religionum, Dispenso tecum super omni irregularitate, ergo non eo ipso quòd cōceditur absolutio ab omni censura, conceditur etiam dispensatio irregularitatis. Tertiò arguitur. Quia non est consuetudo neque stylus curiæ Romanæ, vt dispensatio super irregularitate, intelligatur in vniuersali clausula, ergo non est intelligenda talis dispensatio in Bullis, cùm in illis di citur, quod confessarius possit absoluere ab omni censura. Ad hoc dubium communis sententia Iuristarum est negatiua. Ita tenet Nauarrus in Manuali, cap. 27. num. 192. & 249. PRO decisione sit prima conclusio. Irregularitas quæ tantum incurritur propter culpam quasi pœna ipsius, intelligitur nomine cẽsuræ ecclesiasticæ. Hanc sentẽtiā docuit in hac schola Salmantina Magister Cano & postea sequutus est illam. Soto in 4. Sententiarum, distinctione. 22. quæstione. 3. artic. 1. & multi alij Theologi moderni. Et probatur primo, quoniā censura propriè loquendo est quædam notatio & punitio, qua malefaciens punitur propter aliquam culpam: sed quædam irregularitates sunt notatio quædam & punitio propter aliquam culpam, ergo illæ veniunt intelligendæ nomine censuræ. Explicatur minor. Quando aliquis suspensus vel excommunicatus celebrat, manet irregularis propter culpam quam commisit: & tunc irregularitas est propriè censura. Secundò probatur. Nam in quibusdam Bullis dicebatur, quod cōfessor possit absoluere ab omni excommunicatione suspensione & interdicto & ab omnibus alijs censuris & pœnis ecclesiasticis. Ergo in istis Bullis dabatur facultas absoluendi à quibusdam irregularitatibus. Probatur consequentia. Quia nullæ sunt aliæ censuræ præter illastres: nisi quædam irregularitates. Tertiò, in quibusdam Bullis etiam cruciatis olim, dum numerabantur casus qui concedebantur confessoribus, ponebatur talis exceptio, scilicet, excepto homicidio voluntario (Porque el tal homicidio esta reseruado quanto a la irregularidad.) Ergo omnes aliæ irregularitates propter culpam, concedebantur confessoribus quibus cōmittebatur facultas absoluendi ab ipsis culpis. Et confirmatur. Nam in alijs Bullis olim dicebatur, quòd conceditur facultas absoluendi ab omnibus censuris & pœnis ecclesiasticis, etiam si requirant specialem mentionem sui & non includantur in vniuersali clausula. Quod quidem videtur esse adiectum propter eos qui dicunt nullam irregularitatem includi in generali clausula. Præ dictas Bullas ego vidi. Est tamen obseruandum nostris temporibus, quod in Bullis cruciatis, quæ dimanauerunt à Sede Apostolica à tempore Pij Quinti, fit mentio solum facultatis absoluendi ab omni censura, atque ita volumus qui sequimur istam sententiam, quod nomine censuræ intelligantur omnes illæ irregularitates, quæ impositæ sunt directè propter aliquam culpam. Nam contingit quod aliqua irregularitas contrahatur ex actu qui est culpa: non tamen est directè pœna propter culpa, qualis est irregularitas, quæ contrahitur quando quis alterum occidit iniquè: tunc enim irregularis manet, nō quia iniquè occidit, sed quia occidit voluntariè. Sicut manet irregularis iudex qui iustè occidit. Obseruandum est secundo circa Bullas cruciatas, quòd qui habuerit vltimam Bullam cruciatam gaudebit omnibus priuilegijs præcedentium Bullarum non cruciatarum ante Pium Quintum concessis. Et ratio est: quia omnes aliæ bullæ nũquam sunt reuocatæ, sed tantum suspensæ præterquàm quantum ad illam clausulam. quòd religiosi & alij sacerdotes possint oua comedere in quadragesima. Hæc enim clausula vniuersaliter reuocata est à Pio Quinto. At vero omnes aliæ Bullæ cruciatæ reuocatæ sunt prorsus à Pio Quinto in prima Cruciata, quam ipse concessit. Cæterum aliæ Cruciatæ quæ post ipsum emanauerunt secum afferunt clausulam reuocatiuam, seu potius limitantem, ita vt non liceat gaudere gratijs & facultatibus illic concessis nisi intra annum prædicationis, & statim expirant. Ex quo sequitur, quod ipse commissarius Cruciatæ non reualidat antiquas illas cruciatas: quia non datur illi facultas reualidandi nisi tantum illas quas ipse suspendit. Suspendere autem non potest nisi eas Bullas, quæ adhuc habent effectum: quales sunt Bullæ sanctæ Catherinæ & redemptionis captiuorum: & aliæ similes & etiam personales facultates. His suppositis ad primum argumentum respondetur, quod Pontifex nō dixit exclusiuè, quod tantum illa tria intelligebantur nomine censuræ: sed quod illa tria intelligebantur, ratio autem quare non fecit men tionem irregularitatis, duplex est. Altera quia irregularitas non est censura secundùm totam latitudinem, vt patet in irregularitate bigamiæ & homicidij. Altera vero ratio est, quia ibi Pontifex solum intendebat numerare illas censuras, quibus iudices ecclesiastici solent compellere rebelles, vt ex ipso literæ contextu patet. Cæ terùm irregularitas nunquam est censura posita ab aliquo iudice ecclesiastico, sed ab ipso iure. Quare non oportuit facere illius mentionem. Ad secundum respondetur, quòd circa irregularitatem, quę propriè est pœna propter culpam, bene potest confessarius vti verbo absolutionis, ita vt dicat, ego te absoluo ab omni censura irregularitatis: imo ineptè dixerit, ego dispenso tecum super irregularitate: nisi forte ex speciali commissione prælati sibi fuerit commissa dispensatio. Ad tertium negatur antecedẽs . Imo quotiescunque conceditur in curia Romana facultas absoluendi ab omni censura: conceditur etiam facultas absoluendi à quibusdā irregularitatibus: quæ nihil aliud sunt, quā censuræ propter aliqua peccata. DVbitatur secundò, An irregularitas propter homicidiũ sit reseruata Summo Pontifici? Hoc dubium mouemus ad explicandum decretum Concilij Tridentini Sessione. 24. cap. 6. vbi in hunc modum dicit. Liceat episcopis in irregularitatibus omnibus & suspensionibus, excepta ea quæ oritur ex homicidio voluntario, & exceptis alijs deductis ad forum contentiosum, dispensare. Hoc in loco concedit episcopis Concilium ordinariam facultatem ad dispensandum in irregularitate quæ oritur ex occulto delicto: vna excepta irregularitate, quæ oritur ex homicidio voluntario. Sed difficultas est de irregularitate, quæ oritur ex occisione hominis iusta & licita. Caietanus in verbo irregularitas in summa dicit, quòd ille qui habet facultatem ad tollendam irregularitatem, quæ oritur ex homicidio casuali, habebit etiam facultatem ad tollendam irregularitatem prouenientem ex occisione hominis voluntaria, licita tamen: non obstante quod in tali con cessione prohibeatur dispensatio super irregularitate proueniente ex homicidio voluntario. Ratio Caietani est: quoniam hæc limitatio tantùm habet locum in irregularitate quæ prouenit ex homicidio voluntario iniquo. Etenim huiusmodi occisio propriè & simpliciter dicitur homicidium. Eandem sententiam & propter eandem rationem sequitur summa Armilla in verbo irregularitas. Eandem sententiam sequitur Couarruuias in relectione supra citata in 2. parte. licet propter aliam rationem, videlicet, quia homicidium quod committitur sine culpa, reputatur in iure casuale. Secundùm istos doctores dicendum est consequenter, quòd episcopus potest dispensare super omni irregularitate proueniente ex qualibet licita occisione hominis: sicut potest dispensare super irregularitate proueniente ex homicidio casuali, propter concessionem sibi factam in decreto Concilij: & illa exceptio ibidem facta de homicidio voluntario tantùm intelligenda est de homicidio voluntario, quod est verè peccatum. Hæc tamen sententia nobis omnino non placet. Imo existimo cum doctissimo Nauarro vbi supra, quòd solus ipse Summus Pontifex potest dispensare super irregularitate proueniente ex occisione hominis voluntaria, quātumlibet iusta & licita. Et quidem ratio Caietani parum valet: quia vt supra diximus, nomine homicidij volũtarij in iure Canonico quantùm ad materiam irregularitatis, comprehenditur etiam occisio hominis iusta. Item ratio quæ profertur à Couarruuia non videtur habere fundamentum in iure. Imo irrationabiliter dicitur, quòd quando iudex, data sententia sanguinis, occidit hominem, quod tunc dicatur casuale homicidium. Et ita omnino existimo, quòd nullus episcopus dispensat neque audet dispensare super hac irregularitate, magis quàm super irregularitate bigamiæ: de qua nulla ratione intelligitur episcopis facta copia dispensandi in supradicto decreto. Et ratio est, quia in Cōcilio intelligitur facta illa exceptio ab illa vniuersali, scilicet quod liceat episcopis dispensare super omni irregularitate proueniẽte ex delicto occulto, excepta irregularitate homicidij voluntarij. In qua exceptione intelligo homicidium voluntarium quod est peccatum. Nam aliud homicidium voluntarium, quod non est peccatum, non oportebat excipere: quia non includebatur in vniuersali concessione, sicut non includebatur irregularitas contracta ex bigamia. Vnde neque ista excipitur, & tamen constat, quod episcopus super illam dispensare non potest. ALtera difficultas est, An episcopus possit dispensare super irregularitate contracta ex delicto homicidij voluntarij occulto, nam si publicum est: omnes conueniunt in hoc, quod Episcopus non potest dispensare. In hac difficultate, omnino repellenda est sententia Alphonsi de Castro in libro. 2. de lege pœnali asserentis, quòd propter homicidium voluntarium & iniquum, si fuerit omnino occultum: nō incurritur aliqua irregularitas. Hæc enim sententia aduersatur dispositioni iuris in cap. finali. de temporibus ordinationum & ordinādorum . & in cap. inquisitioni. de accusationibus. & hic autor singularis est in ista sententia: quāuis etiam illam tenuerit quidā Vincentius citatus à Syluestro in verbo homicidium. 3. quæst. 8. Ac proinde Couarruuias vbi supra, & Nauarro capit. illo. 27. citato. reprobant istam sententiam tanquam singularẽ & iuri Canonico contrariam. Nam etiam si textus in cap. ex tenore. de temporibus ordinationum. dicat, quod crimina quæ si essent publica punirentur depositione & degradatione: si fuerint secreta, non impediunt ascẽ sum ad superiores ordines: tamen non fauet hoc prædictæ sententiæ. Quoniam vt aduertit Couarruu. textus non loquitur de criminibus, quæ ipso facto inducunt irregularitatem: quale est homicidium. Sed loquitur de illis, quæ si constarent punirentur in iudicio pœna depositionis & degradationis: qualia sunt grauissima quædā crimina. Hoc supposito respondẽdum est ad propositam difficultatem. Prima conclusio. Neque olim ante Concilium, neque modo post Concilium Tridentinum, concessa est episcopis autoritas dispensandi in huiusmodi irregularitate ad suscipiendos sacros ordines: quanuis sit probabile quod ante Concilium poterant episcopi dispensare quo ad minores ordines suscipiendos. Hæc omnia latissime probant Couarruuias & Nauar. supra. Secunda conclusio. Etiam est probabilis sententia, quod olim ante Concilium Tridentinum poterat Episcopus dispensare quantum ad beneficium simplex retinendum & de nouo obtinendum. Imo aliqui probabiliter existimant, quod etiam quantum ad beneficium curatum retinendum. Hoc colligunt doctissimi Canonistæ ex cap. 2. de clerico pugnante in duello. Tota autem difficultas est, an Episcopus post Concilium gaudeat huiusmodi facultate dispensandi in huiusmodi irregularitate. Nauarrus vbi supra tenet partem negatiuam, & dicit, quod Episcopus non habet talem facultatem, etiam quoad minores ordines suscipiendos: & quo ad beneficium simplex retinendum: sed quod solus Papa potest dispensare quantumlibet homicidium sit occultum. Probat ex eo, quod in præ dicta Sessione dicitur expressè: quòd in homicidio voluntario etiam si fuerit occultum, non liceat dispensare ad ordines sacros suscipiendos: sed talis homicida omni ordine ac beneficio ecclesiastico perpetuo careat. In quo decreto duo verba expenduntur. Alterum est, non liceat: alterum est, careat. Quæ verba secundùm Caietanum in summa in verbo absolutio ab excommunicatione, tollunt potestatem dispensandi. Item in secunda parte eiusdem decreti statuitur, quòd in irregularitate quæ oritur ex homicidio casuali episcopus non potest dispensare, nisi adhibitis quibusdam circunstantijs & conditionibus ibi narratis, ergo cùm limitet Concilium episcopis ipsis autoritatem dispensandi in homicidio casuali: signum est, quod intendebat totam illis autoritatem tollere dispensandi in homicidio voluntario. Eo vel maxime, quod Concilium contraponit homicidiũ casuale contra voluntarium. Secundò probatur hæc sententia ex cap. 6. de reformatione, Sessio. 24. vbi cōceditur facultas episcopis dispẽsandi super omni irregularitate proueniẽte ex delicto occulto, excepta ea quæ oritur ex homicidio voluntario, ergo Concilium prohibet dispensare super irregularitate homicidij voluntarij quantumlibet occulti. Nihilominus viris doctis nostri temporis videtur, quòd episcopi eandem omnino autoritatem habent dispensandi post Concilium Tridentinum, quam olim habebant ante Concilium ipso iure communi. Ratio illorum est: quoniam Concilium non tollit episcopis apertè istā facultatem. Est enim dubia interpretatio literæ Concilij, at verò quæcunque lex noua interpretanda est quantum fieri potest conformiter ad ius commune. Igitur adhuc episcopi habent facultatem, quam antea iure communi habebant. Confirmatur. Res fauorabilis est, quod episcopi habeant istam facultatem, ergo decreta Concilij, si commodè fieri potest, debent interpretari in fauorem episcoporum: atque ita ipsi interpretantur. Ad primum enim argumentum respondent cum Couar. in loco citato, quòd Concilium in illo cap. 7. non loquebatur de homicidio omnino occulto: sed occulto aliquo modo, scilicet, de illo quod non poterat in iudicio probari. Respondent secundò, quòd synodus in illo decreto tantùm intendebat ostendere difficultatem maximā , quæ debet esse in dispensatione irregularitatis, quæ oritur ex homicidio voluntario: nō autem intendebat limitare autoritatem episcoporum quam olim habebant. Et idcirco verbum illud, non liceat, non tollit autoritatem dispensandi, quidquid sit de doctrina Caietani in verbo absolutio ab excommunicatione. Sed aiunt quod denotat quod prælati male facient, si absque grauissima causa dispẽsauerint . Et hoc colligunt ex eo quod synodus ibi, non solum loquitur episcopis, sed cuicunque dispensanti, etiā Summo Pontifici. Imo videtur quòd ex principali intentione loquebatur de dispensatione quæ fit in Romana curia. Et ex hoc respondent ad illud quod obijcitur de homicidio casuali. Dicunt enim, quod Concilium tantum limitat modum dispensandi episcopis super hac irregularitate, quando dispensatio committitur illis à Romano Pontifice. Nihilominus non prohibet, quòd ipsi sua auto ritate dispensent in eo quod antea poterant iure communi: si ab ipsis immediatè petatur dispensatio. Ad secundum argumentum respōdent , quòd illa exceptio non fit simpliciter à facultate, quam habent episcopi dispensandi in irregularitatibus: sed fit exceptio à facultate illis concessa per illud decretum Concilij. Ita sane quod ex vi illius decreti nō possunt dispensare super irregularitate, quæ oritur ex homicidio voluntario occulto. Non tamen ibi negatur, quòd iure communi habeant talem autoritatem dispensandi, saltẽ quantum ad aliquid, scilicet, quantum ad beneficium simplex retinendum & obtinẽ dum , & quantum ad beneficium curatum retinendum. Iste modus explicandi Concilium videtur nobis satis perplexus. Quapropter ego crediderim, quod in huiusmodi decretis Concilij Tridentini explicatum est, quod olim erat obscurum & dubium inter doctores secundùm ius commune: & insuper concessa est noua facultas episcopis dispensandi in multis irregularitatibus in foro conscientiæ, super quibus antea dispensandi facultatem non habebant. Et insuper concessa est illis facultas absoluendi à plurimis delictis reseruatis Summo Pontifici. Sed quæret aliquis, Vtrùm per bullam Cruciatam habeat confessarius electus tantam facultatem absoluendi à peccatis, quantam habent episcopi concessam à Concilio Tridentino, cap. 6. Sessio. 24. Respondetur, quòd non habet tantam facultatem. Primo quidem de crimine hæresis manifestũ est. Quoniam in ipsa bulla Cruciata excipitur facultas absoluendi: & tamen Concilium Episcopo per semetipsum concedit, quod possit absoluere in foro conscientiæ de crimine hæresis. Deinde quanuis confessarius electus possit absoluere semel ab omnibus alijs peccatis & censuris reseruatis Summo Pontifici: tamen episcopus toties quoties se obtulerit occasio, potest in foro conscientiæ ab huiusmodi peccatis absoluere secundum formam concessam sibi in illo capite. 6. Sessione 24. Qua propter confessarius debet attendere, an delictum sit reseruatum Summo Pontifici vel non. Similiter an excommunicatio sit reseruata vel non. at vero circa irregularitates non est tantum periculi, quia non est necessarium ad hoc vt aliquis absoluatur à peccatis & recipiat sacramentum Eucharistiæ: quòd absoluatur priùs à censura irregularitatis etiam quando est vera censura. Cæterùm si pœnitens sit clericus & voluerit promoueri ad ordines superiores vel obtinere aliquod beneficium vel ministrare in ordine suscepto: ad ipsum promouendum pertinebit inquirere: an illa irregularitas sit reseruata Summo Pontifici vel non. Vnusquisque enim tenetur scire ea quæ pertinent ad suum statum. Et idcirco ipse confessarius poterit se eximere ab isto onere & remittere pœnitentem, vt consulat doctores circa huiusmodi irregularitates: si confessarius non fuerit certus. 
 





 QVÆSTIO LXV. De mutilatione membrorum. 
 
 DEINDE considerandum est de peccatis aliarum iniuriarũ , quæ in personam committuntur. Et circa hoc quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm mutilare aliquem membro suo, in aliquo casu poßit esse licitum. AD Primum sic proceditur. Videtur quod mutilare aliquem mẽbro suo, in nullo casu possit esse licitum. Damasc. enim dicit † { Li. 2. c. 4. & 30. & li. 4. c. 21. } in 2. libro, quòd peccatum cōmittitur per hoc ꝙ receditur ab eo, quod est secundũ naturā in id, quod est cōtra naturam. Sed secũdùm naturam à Deo institutam, est, ꝙ corpus hominis sit integrũ membris. Cōtra naturam autem est, quòd sit membro diminutum. Ergo mutilare aliquem membro, semper videtur esse peccatum. ¶ 2 Præterea. Sicut se habet tota anima ad totum corpus, ita se habent partes animæ ad partes corporis, vt dicitur in † { Li. 2. tex. 9. tom. 2. } 2. de Anima. Sed non licet aliquem priuare anima, occidendo ipsum, nisi publica potestate: ergo etiam non licet aliquẽ mutilare membro, nisi fortè secundùm publicam potestatem. ¶ 3 Præterea. Salus animæ præ ferenda est saluti corporali. Sed nō licet aliquem mutilare se membro propter salutem animæ, puniuntur enim secundùm statuta † { In Decretis dist. 55. ca. Si quis abscident. Et cap. Si quis per ægritudinem. } Niceni Concilij, qui se castrauerunt propter castitatem seruandam: ergo propter nullam causam aliam licet aliquem membro mutilare. SED contra est, quod dicitur Exod. 21. "Oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede." RESPONDEO dicendum, quòd cùm membrum aliquod sit pars totius humani corporis, est propter totum sicut imperfectum propter perfectum. Vnde disponẽ dum est de membro humani corporis, secũdùm quod expedit toti. Membrum autẽ humani corporis per se quidem vtile est ad bonum totius corporis: per accidens tamẽ potest contingere quòd sit nociuũ , puta cũ membrum putridũ est totius corporis corruptiuum. Si ergo membrum sanum fuerit, & in sua naturali dispositione consistens, nō potest præscindi absque totius corporis detrimento. Sed quia ipse totus homo ordinatur vt ad finem, ad totam communitatem cuius est pars, vt suprà † { q. 61. arti. 1. & 2. & q. præced. artic. 1. 2. & 5. } dictũ est, potest contingere, quòd abscisio membri etsi vergat in detrimentũ totius corporis, ordinatur tamen ad bonum communitatis, inquantum alicui infertur in pœnam ad cohibitionem peccatorũ . Et ideo sicut per publicam potestatem, aliquis licitè priuatur totaliter vita, propter aliquas maiores culpas, ita etiam priuatur membro propter aliquas culpas minores. Hoc autem non est licitum alicui priuatæ personæ, etiam volente illo cuius est membrum: quia per hoc fit iniuria communitati, cuius est ipse homo & omnes partes eius. Si verò membrum propter putredinem sit totius corporis corruptiuum, tunc licitum est de voluntate eius, cuius est membrum, putridum membrũ pręscindere propter salutem totius corporis, quia vnicuique commissa est cura proprię salutis. Et eadem ratio est si fiat voluntate eius, ad quẽ pertinet curare de salute eius, qui habet membrũ corruptiuum: aliter autem aliquem membro mutilare est omnino illicitum. AD primum ergo dicendum, quòd nihil prohibet id quod est cō tra particularem naturā , esse secundùm naturam vniuersalem, sicut mors & corruptio in rebus naturalibus est contra particularem naturam eius quod corrumpitur, cùm tamen sit secundùm naturam vniuersalem. Et similiter mutilare aliquem membro, etsi sit contra naturam particularẽ corporis eius, qui mutilatur, est tamen secundùm na turalem rationem in comparatione ad bonum commune. AD secũdum dicendum, quòd totius hominis vita non ordinatur ad aliquid proprium ipsius hominis, sed ad ipsam potiùs omnia quæ sunt hominis, ordinantur. Et ideo priuare aliquem vita, in nullo casu pertinet ad aliquem, nisi ad publicam potestatem, cui committitur procuratio boni communis. Sed præcisio membri potest ordinari ad propriam salutem vnius hominis. Et ideo in aliquo casu potest ad ipsum pertinere. AD tertium dicendum, quòd membrum non est præscindendũ propter corporalem salutẽ totius, nisi quando aliter toti subueniri non potest. Saluti autem spirituali semper potest aliter subueniri, quā per membri præcisionẽ : quia peccatum subiacet voluntati. Et ideo in nullo casu licet membrum præscindere, propter quodcunque peccatum vitandum. Vnde Chrysostomus † { Homi. 63. in Matth. circa med. tom. 2. } exponens illud Matthæi. 19. Sunt eunuchi qui seipsos castrauerunt propter regnum cælorum: dicit, non per membrorum abscissionem, sed malarum cogitationum interemptionem. Maledictio ni enim est obnoxius qui membrum abscindit. Etenim qui homicidæ sunt, talia præsumunt. Et postea subdit: Neque concupiscentia mansuetior ita fit, sed molestior. Aliũde enim habet fontes sperma quod in nobis est, & præcipuè à proposito incontinenti & mẽte negligente. Nec ita abscissio membri comprimit tentationes, vt cogitationis frænum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Licitum est autoritate publica mutilare peccatores. ¶ Secunda conclusio. Licitum etiam est propter salutem corporis & vitæ, mutilare hominem de voluntate ipsius vel de volũtate eius qui curam illius gerit. ¶ Tertia conclusio. Aliter mutilare est illicitum. COMMENTARIVS. IN hoc articulo notandum est, quòd etiā membrum sanum in seipso licitum erit abscindere, quando opus fuerit ad salutem hominis & vitam. Ratio est quam assignauimus in quæst. 64. art. 2. quia totũ esse membri est propter totum: vnde quando fuerit necessarium propter totum vt membrum pereat, licitum erit abscindere. Quòd autẽ D. Thom. dicit in tertia conclusione, quòd aliter mutilare est illicitũ , intelligitur quando homo consistit in plenaria sanitate. Secundò est notandum, quòd nemo potest cogi vt patiatur abscisionem membri propter vitam: nisi ab illo qui curam illius gerit, vt à republica, quando vita illius fuerit necessaria bono communi, & non aliàs. Ratio, quia homo non potest cogi à republica nisi secundùm operationes politicas necessarias reipublicæ, secundùm quas habet rationem partis: potest etiam cogi filius à patre quando est sub eius potestate: item seruus à domino, quia non est sui iuris: similiter etiam religiosus potest cogi à suo præ lato, maxime si vita illius necessaria est religioni, quod debet iudicare prælatus. Sed quæret aliquis, An ipsemet homo teneatur pati abscisionem membri propter seruandā vitam? Et videtur quòd sic: quia tenetur seruare vitā per media ordinata & proportionata: sed abscisio membri est mediũ proportionatum ad seruandam vitam, ergo tenetur pati abscisionem. Respondetur & sit prima conclusio, quod non tenetur absolutè loquendo. Et ratio est. Quia quanuis homo teneatur conseruare vitam propriā , non tenetur per media extraordinaria, sed per victum & vestitum cōmune , per medicinas communes, per dolorem quendam cōmu nem & ordinariũ : nō tamen per quendam dolorem extraordinarium & horribilem, neq; etiam per sumptus extraordinarios, secundùm proportionem status ipsius hominis. Vt si v. g. cōmunem ciuem salutem consequuturum esset certum, si insumeret tria millia ducatorum in quadam medicina, ille non tenetur insumere. Per hoc patet ad argumentum. Nam quanuis illud medium sit proportionatum secundùm rectā rationem, & ex consequenti licitum, est tamen extraordinarium. Circa tertiam conclusionem est dubium, An sit licitum vt quis seipsum mutilet vt euadat periculum mortis ab extrinseco imminens? Vt v. g. an sit licitum ꝙ scindat manum quā habet ligatam vt effugiat flammam, aut feram aut tyrannũ comminātem mortem: nisi ipsemet homo se mutilet? Respondetur, quòd in hoc tertio casu non est licitum, quia esset consentire cum malitia tyranni, qui intendit inferre iniuriam naturæ rationali vt ipsamet in seipsam manus inijciat. Ita tenet Soto lib. 5. de iustitia. q. 2. art. 5. Cæterum in alijs casibus licitum est: quia pars ordinatur in bonũ totius, & non est aliqua causa quæ faciat actum illicitum sicut in tertio casu. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm liceat patribus verbera refilios, aut dominis seruos. AD Secundum sic proce{ Inf. q. 72. ar. 2. ad 2. } ditur. Videtur quòd non liceat patribus verberare filios, aut dominis seruos. Dicit enim Apost. ad Ephes. 6. "Vos patres nolite ad iracundiam prouocare filios vestros." Et infra subdit: "Et vos domini eadem facite seruis, remittentes minas." Sed propter verbera aliqui ad iracundiam prouocātur , & sunt etiam minis grauiora: ergo neque patres filios, neque domini seruos, debent verberare. ¶ 2 Præterea. Philosophus dicit { Lib. 10. c. vlti. ante med. to. 5. } in 10. Ethic. quòd sermo paternus habet solum admonitionem, non autem coactionem. Sed quædam coactio est per verbera: ergo parentibus non licet filios verberare. ¶ 3 Præterea. Vnicuique licet alteri disciplinam impendere. Hoc enim pertinet ad eleemosynas spirituales, vt suprà † { q. 32. artic. 2. } dictum est. Si ergo parentibus licet propter disciplinam, filios verberare: pari ratione cuilibet licebit quemlibet verberare: quod patet esse falsum: ergo & primum. SED contra est, quod dicitur Prouerb. 13. "Qui parcit virgæ, odit filium suum." Et infrà 23. "Noli subtrahere à puero disciplinā . Si enim percusseris eum virga, non morietur. Tu virga percuties eum, & animam eius de inferno liberabis." Et Eccles. 33. dicitur: "Seruo maleuolo tortura & compedes." RESPONDEO dicendum, quòd per verberationem nocumẽ tũ quoddam infertur corpori eius qui verberatur: aliter tamen quàm in mutilatione. Nā mutilatio tollit corporis integritatem, verberatio verò tantummodo afficit sensum dolore. Vnde multò minus nocumentum est, quàm mutilatio membri. Nocumentum autem inferre alicui nō licet, nisi per modum pœ næ propter iustitiam. Nullus autẽ iustè punit aliquem, nisi sit eius iurisdictioni subiectus. Et ideo verberare aliquem non licet, nisi habenti potestatem aliquam super illum, qui verberatur. Et quia filius subditur potestati patris, & seruus potestati domini, licitè potest verberare pater filium, & dominus seruũ causa correctionis & disciplinæ. AD primum ergo dicendum, ꝙ cùm ira sit appetitus vindictæ, præ cipuè concitatur ira, cùm aliquis se reputat læsum iniustè: vt patet per Philosophum † { Li. 2. cap. 13. parum à prin. tomo. 6. } in 2. Rhetoricæ. Et ideo per hoc quòd patribus interdicitur, ne filios ad iracundiam prouocent, non prohibetur quin filios verberent causa disciplinæ: sed ꝙ non immoderatè eos affligant verberibus. Quòd verò indicitur dominis, quòd remittant seruis minas, potest dupliciter intelligi. Vno modo, vt remissè minis vtantur: quod pertinet ad moderationem disciplinæ. Alio modo, vt aliquis non semper impleat quod comminatus est: quod pertinet ad hoc, ꝙ iudicium quo quis cōminatus est pœnam, quandoque per remissionis misericordiam temperetur. AD secundum dicẽdum , quòd maior potestas maiorem debet habere coactionem. Sicut autem ciuitas est perfecta cōmunitas , ita princeps ciuitatis habet perfectam potestatem coercendi. Et ideo potest infligere pœnas irreparabiles, scilicet occisionis vel mutilationis. Pater autem & dominus, qui præsunt familiæ domesticæ, quæ est imperfecta communitas, habent imperfectam potestatem coercendi, secũ dùm leuiores pœnas, quæ non inferunt irreparabile nocumentum. Et huiusmodi est verberatio. AD tertium dicendum, quòd exhibere disciplinam volenti, cuilibet licet. Sed disciplinam nolenti adhibere, est solũ eius, cui alterius cura committitur. Et ad hoc pertinet aliquem verberibus castigare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Causa correctionis & disciplinæ licitum est. ¶ Secunda conclusio. Non est licitũ mutilare aut occidere. COMMENTARIVS. DE hoc articulo vide Soto vbi supra, artic. 2. & nota, quòd legibus ciuilibus cautum est quantum se debeat extendere ista potestas patrum erga filios, vt patet in. l. si filius. C. de patria potestate. & in. l. prætor. ff. de iureiurando. §. præterea. Sed quæritur, An liceat patribus verberare filios clericos? Syluester in verbo excommunicatio. 6. §. 4. refert sententiam Panormit. in cap. cum voluntate. de sentẽtia excommunicationis. quòd non est licitum patribus verberare filios in sacris constitutos, bene tamen in minoribus: sed ipse Syluest. tenet esse licitum verberare filios etiam in sacris constitutos: & ratio eius est, quia hoc conceditur magistris circa discipulos, etiam in sacris cōstitutos , vt patet ex ca. super eo. de sentent. excō municationis , ergo erit licitum patribus. Patet consequentia. Quia patres non habent minorem iurisdictionem ad erudiendos filios, quam magistri. Et hæc sententia est tenenda. Sed notandum est, quòd prælatis religionum licitum erit flagellare subditos secundum leges & constitutiones eorum, & non aliàs: incurreret enim sententiam excommunicationis prælatus, qui ira quadam subditum pedibus conculcaret aut alapis cæderet. Et hoc quod diximus patet ex cap. ex tenore de sententia excommunicationis. Notandum vero est, quòd si pater vel magister vel prælatus excesserit modum verberandi, aut flagellandi, postquam iam semel cœpit iustè punire non statim incurrit sententiam excommunicationis: nisi sit notabilis excessus, quod quidem arbitrio boni viri iudicandum erit: si autem fuerit res dubia Episcopus poterit dispensare de iure communi. Etenim illa excommunicatio cano nis. si quis suadente diabolo, reseruatur Pontifici, quando certum est aliquem incurrisse canonem, & fuit notabilis percussio. Vide Caietanum in verbo excommunicatio. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm liceat aliquem hominem incarcerare. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd non liceat aliquem hominẽ incarcerare. Actus enim est malus ex genere, qui cadit suprà indebitam materiam, vt supra † { 1. 2. q. 18. art. 2. } dictum est. Sed homo habens naturalem arbitrij libertatem est indebita materia incarcerationis quæ libertati repugnat. Ergo illicitum est aliquem incarcerare. ¶ 2 Præterea. Humana iustitia regulari debet ex diuina. Sed sicut dicitur Eccles. 15. "Deus reliquit hominem in manu consilij sui." Ergo videtur quòd non est aliquis coercendus vinculis vel carcere. ¶ 3 Præterea. Nullus est coercẽ dus nisi ab opere malo, à quo quilibet potest alium licitè impedire. Si ergo incarcerare aliquem esset licitum ad hoc, quòd cohiberetur à malo, cuilibet esset licitum aliquẽ incarcerare: quod patet esse falsum. Ergo & primum. SED contra est quod Leuit. 24. legitur, quendam missum fuisse in carcerem propter peccatum blasphemiæ. RESPONDEO dicendum, quòd in bonis corporis tria per ordinem considerantur. Primò quidem integritas corporalis substan tiæ, cui detrimentum affertur per occisionem vel mutilationem. Secundò delectatio vel quies sensus, cui opponitur verberatio vel quodlibet sensum dolore afficiens. Tertiò motus & vsus membrorũ , qui impeditur per ligationem vel incarcerationem, seu quamcunque detentionem. Et ideo incarcerare aliquem vel qualitercũque detinere, est illicitum, nisi fiat secundum ordinem iustitiæ, aut in pœnam, aut ad cautelam alicuius mali vitandi. AD primum ergo dicendum, ꝙ homo qui abutitur potestate sibi data, meretur eā amittere. Et ideo homini qui peccando abusus est libero vsu suorum membrorum, cō ueniẽs est incarcerationis materia. AD secundum dicẽdum , quòd Deus quandoq́ue secundum ordinem suæ sapientiæ peccatores cohibet ne possint peccata implere secundum illud Iob 5. Qui dissipat cogitationes malignorum, ne possint implere manus eorũ quod cœ perant. Quandoque verò eos permittit quod voluerint agere. Et similiter secundum humanam iustitiam, non pro qualibet culpa homines incarcerātur , sed pro aliquibus. AD tertium dicẽdum , quòd detinere hominem ad horam ab aliquo opere illicito statim perpetrando, cuilibet licet: sicut cum aliquis detinet aliquem ne se præcipitet, vel ne alium feriat. Sed simpliciter aliquem includere vel ligare, ad eũ solum pertinet qui habet disponere vniuersaliter de actibus & vita alterius: quia per hoc impeditur nō solum à malis faciendis, sed etiam à bonis agendis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Incarcerare vel qualitercunque hominem detinere, est illicitum: nisi fiat secundum ordinem iustitiæ. Secunda conclusio notetur in solutione ad tertium. Detinere hominem ad horam, cuilibet est licitum ad impediendum illum à perpetratione alicuius mali. Tertia conclusio ibidem. Smpliciter aliquem includere vel ligare, ad eum solum pertinet qui habet simpliciter disponere & vniuersaliter, de actibus & vita alterius. COMMENTARIVS. CIrca istum articulum sunt duo dubia. Primum est. An licitum sit cuilibet detinere proximum ad horam ne perpetret aliquod malum? Nam D. Tho. videtur vniuersaliter id asserere. Respondetur & sit prima conclusio. Si malum quod aliquis vult facere sit contra iustitiam, licitum erit cuilibet illum detinere. Ratio est, quia tunc illa detentio habet rationem defensionis. Secunda cōclusio . Si autem malũ quod vult facere est contra alias virtutes, vt cōtra temperantiam, aut castitatem: non est licitũ cuilibet detinere illum. Ratio est, quia homo est dominus suarum operationum: ergo fit illi iniuria si detineatur, nisi ab eo qui habet aliquam iurisdictionẽ supra illum. Ex quo sequitur, quod in tali casu potest ille homo detineri ad breue tẽpus à pædagogo ipsius, à Magistro à præfecto ipsius domus. Tertia conclusio. Si peccatũ fuerit scandalosum non solum cōtra communitatem quale est peccatũ hæresis quam aliquis vult prædicare, sed etiam si fuerit scandalosum pusillorum, vt v. g. Si aliquis vult ire ad scandalizandam virginem honestam: poterit detineri à quolibet ad breue tempus. Ratio huius est: quia talis detentio habet rationem defensionis aut boni communis & religionis, aut etiam innocentis & pusilli, quatenus inuoluntariè aggreditur illum scādalizator . DVbium secũdum est. An possim ego detinere illum qui me affecit iniuria, ad breue tempus donec iudicem voco? Soto vbi supra, quæstione. 2. artic. 3. Respondet affirmatiuè. Nihilominus nobis oppositum videtur, nisi in casu quo talis detentio haberet rationem defensionis: vt verbi gratia. Si ille adhuc pergeret in inferenda iniuria & nocumento, & in auferendo à me bona mea: quia tunc est in fragranti delicto. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm peccatũ aggrauetur in hoc, quòd prædictæ iniuriæ inferuntur in personas alijs coniunctas. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd peccatum non aggrauetur ex hoc, quòd prædictæ iniuriæ inferũ tur in personas alijs cōiunctas . Huiusmodi enim iniuriæ habent rationem peccati, prout nocumentum alicui infertur contra eius voluntatem. Sed magis est contra hominis voluntatem malum quod in propriam personam infertur, quàm quod infertur in personam coniunctam: ergo iniuria illata in personā coniunctam est minor. ¶ 2 Præterea. In sacra scriptura præcipuè reprehenduntur qui pupillis & viduis iniurias inferũt . Vnde dicitur Ecclesiast. 35. "Non despiciet preces pupilli, nec viduam, si effundat loquelam gemitus." Sed vidua & pupillus non sunt personæ alijs coniunctæ: ergo ex hoc, quòd infertur iniuria personis coniunctis, non aggrauatur peccatum. ¶ 3 Præterea. Persona coniuncta habet propriam voluntatem, sicut & principalis persona. Potest enim aliquid ei esse voluntarium, quod est contra voluntatem principalis personæ, vt patet in adulterio, quod placet vxori, & displicet viro. Sed huiusmodi iniuriæ habẽt rationem peccati, prout consistunt in voluntaria commutatione: ergo huiusmodi iniuriæ minus habent de ratione peccati. SED contra est, quod Deuteronomium 28. ad quandam exaggerationem dicitur: "Filij tui & filiæ tuæ tradentur alteri populo videntibus oculis tuis." RESPONDEO dicendum, quòd quanto aliqua iniuria in plures redundat, cæteris paribus, tanto grauius est peccatum, & inde est quòd grauius est peccatum si aliquis percutiat principem, quàm personam priuatam: quia redundat in iniuriam totius multitudinis, vt suprà † { 1. 2. q. 73. artic. 9. } dictum est. Cùm autem infertur iniuria in aliquam personam coniunctam alteri, qualitercunque illa iniuria pertinet ad duas personas. Et ideo, cæteris paribus, ex hoc ipso aggrauatur peccatum: potest tamen contingere, quòd secundum aliquas circunstantias sit grauius peccatum, quod fit contra personam nulli coniunctam, vel propter dignitatem personæ, vel propter magnitudinem nocumenti. AD primum ergo dicendum, ꝙ iniuria illata in personam coniunctam, minus est nociua personæ, cui coniungitur, quàm si in ipsam immediatè inferretur: & ex hac parte est minus peccatum. Sed hoc totum quod pertinet ad iniuriam personæ, cui coniungitur, superadditur peccato quod aliquis incurrit ex eo, quòd aliam personam secundum se lædit. AD secundum dicẽdum , quòd iniuriæ illatæ in viduas & pupillos magis exaggerantur: tum quia magis opponuntur misericordiæ, tum quia idem nocumentum huiusmodi personis inflictum, est eis grauius, quia non habent releuantem. AD tertium dicendum, quòd per hoc quod vxor voluntariè consentit in adulterium, minoratur quidem peccatum & iniuria ex parte ipsius mulieris. Grauius enim esset si adulter violenter eam opprimeret. Non tamen propter hoc tollitur iniuria ex parte viri: quia vxor non habet potestatem sui corporis, sed vir, vt dicitur primæ ad Corinthios. 7. Et eadem ratio est de similibus. De adulterio tamen, quia non solum iustitiæ, sed etiam castitati opponitur, erit locus † { Quæ. 154. artic. 8. } infra agendi, in tractatu de temperantia. SVMMA ARTICVLI. ¶ Conclusio est affirmatiua. 
 





 QVÆSTIO LXVI. De Furto & rapina. 
 
 DEINDE considerandum est de peccatis iustitiæ oppositis, per quæ infertur nocumentũ proximo in rebus, scilicet de furto & rapina. Et circa hoc quæruntur nouem. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrũ naturalis sit homini posseßio exteriorum rerum. AD Primum sic procedi{ Infra contra ca. 22. fi. & 127. fin. } tur. Videtur, quòd non sit naturalis homini possessio exteriorum rerum. Nullus enim debet sibi attribuere quod Dei est. Sed dominium omnium creaturarum est proprium Dei: secundum illud Psalmi. 23. "Domini est terra, &c." Ergo non est naturalis homini possessio rerum exteriorum. ¶ 2 Præterea. † { In ser. ad diuites auaros à medio illius. } Basilius exponens verbum diuitis dicentis Luc. 12. "Congregabo omnia quæ nata sunt mihi, & bona mea:" dicit, "Dic mihi quæ tua: vnde ea sumens in vitam tulisti?" Sed illa quæ homo possidet naturaliter, potest aliquis conuenienter dicere esse sua. Ergo homo non possidet naturaliter exteriora bona. ¶ 3 Præterea. Sicut † { Libr. 1. de fide, ca. 1. circa mediũ , to. 2. } Ambros. dicit in libr. de Trinit. Dominus nomen est potestatis. Sed homo non habet potestatem super res exteriores: nihil enim potest circa earum naturam immutare. Ergo possessio exteriorum rerum non est homini naturalis. SED contra est, quod dicitur in Psal. 8. "Omnia subiecisti sub pedibus eius, scilicet hominis." RESPONDEO dicendum, quòd res exterior potest dupliciter considerari. Vno modo quantum ad eius naturam, quæ non subiacet humanæ potestati, sed solùm diui næ, cui omnia ad nutum obediũt . Alio modo quantũ ad vsum ipsius rei, & sic habet homo naturale dominium exteriorum rerum: quia per rationem & voluntatem potest vti rebus exterioribus ad suam vtilitatem, quasi propter se factis. Semper enim imperfectiora sunt propter perfectiora, vt supra † { Qu. 64. artic. 1. } habitum est. Et ex hac ratione Philosophus probat in 1. † { Lib. 1. ca. 5. tom. 5. } Politicor. quòd possessio rerum exteriorum est homini naturalis. Hoc autem naturale dominium super cæteras creaturas, quod competit homini secundum rationem, in qua imago Dei consistit, manifestatur in ipsa hominis creatione, Genes. 1. vbi dicitur: "Faciamus hominem ad imaginem & similitudinem nostram: & præsit piscibus maris, &c." AD primum ergo dicendum, ꝙ Deus habet principale dominium omnium rerum. Et ipse secundum suam prouidentiā ordinauit quasdam res ad corporalem hominis sustentationem. Et propter hoc, homo habet naturale rerum dominium, quantum ad potestatem vtendi ipsis. AD secundum dicendum, quòd diues ille reprehenditur ex hoc ꝙ putabat exteriora bona esse principaliter sua, quasi non accepisset ea ab alio, scilicet à Deo. AD tertium dicendum, quòd illa ratio procedit de dominio exteriorum rerum quantum ad naturas ipsarum. Quod quidem dominium soli Deo conuenit, vt † { In corpor. articuli. } dictum est. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm liceat alicui, rem aliquā quasi propriam poßidere. AD Secundum sic procedi{ 3. cōtra capit. 127. fin. Et opuscul. 20. li. 4. cap. 4. } tur. Videtur, quòd non liceat alicui rem aliquā quasi propriam possidere. Omne enim quod est contra ius naturale, est illicitum. Sed secundum ius naturale omnia sunt cōmunia : cui quidem communitati cōtrariatur proprietas possessionum. Ergo illicitum est cuilibet homini appropriare sibi aliquam rem exteriorem. ¶ 2 Præterea. † { In ser. ad diuites auaros post mediũ illius. } Basilius dicit, exponens prædictum verbum diuitis, Sicut qui præueniens ad spectacula, prohiberet aduenientes, appropriādo sibi quod ad communem vsum ordinatur: similes sunt diuites qui communia, quę præoccupauerunt, æstimant sua esse. Sed illicitum esset pręcludere viam alijs ad potiẽdum communibus bonis. Ergo illicitum est appropriare sibi aliquam rem communem. ¶ 3 Præterea. † { In ser. 81. tom. 3. Et habetur distinct. 47. capi. sicut hi. } Ambrosius dicit, & habetur in Decret. distinct. 47. cap. sicut hi. "Proprium nemo dicat quod est commune". Appellat autem commune, res exteriores, sicut patet ex his quæ præmittit. Ergo videtur illicitum esse, quòd aliquis appropriet sibi aliquam rem exteriorem. SED contra est, quod † { Cap. 40. tomo. 6. } Augustinus dicit in libr. de hæresib. Apostolici dicuntur, qui se hoc nomine arrogantissimè vocauerunt, eo quòd in suam communionem non acciperent vtentes coniugibus, & res proprias possidentes: quales habet catholica Ecclesia, & monachos, & clericos plurimos. Sed ideo isti hæretici sunt, quia se ab Ecclesia separantes, nullam spem putant eos habere, qui vtuntur his rebus, quibus ipsi carent. Est ergo erroneum dicere quòd non liceat homini propria possidere. RESPONDEO dicendum, quòd circa rem exteriorem duo competũt homini, quorum vnum est potestas procurandi & dispensandi: & quantum ad hoc licitum est quòd homo propria possideat. Et est etiam necessarium ad humanam vitam, propter tria. Primò quidem, quia magis solicitus est vnusquisque ad procurandum aliquid quod sibi soli competit, quàm id quod est commune omnium vel multorum: quia vnusquisque laborem fugiens, relinquit alteri id quod pertinet ad commune, sicut accidit in multitudine ministrorum. Alio modo, quia ordinatiùs res humanæ tractantur, si singulis immineat propria cura alicuius rei procurandæ. Esset autem confusio, si quilibet indistinctè quælibet procuraret. Tertiò, quia per hoc magis pacificus status hominum con seruatur, dum vnusquisque re sua contentus est. Vnde videmus, quòd inter eos qui communiter & ex indiuiso aliquid possident, frequentius iurgia oriuntur. Aliud verò quòd competit homini circa res exteriores, est vsus ipsarum. Et quantum ad hoc non debet homo habere res exteriores vt proprias, sed vt communes: vt scilicet de facili aliquis eas communicet in necessitates aliorum. Vnde Apostolus dicit primæ ad Timotheum vltimo. "Diuitibus huius seculi" præcipe facile tribuere, communicare. AD primum ergo dicendum, quòd communitas rerum attribuitur iuri naturali: non quia ius naturale dictet omnia esse possidenda communiter, & nihil esse quasi proprium possidendum: sed quia secundum ius naturale non est distinctio possessionum, sed magis secundum humanum condictum, quod pertinet ad ius positiuum, vt supra † { Qu. 57. arti. 2. & 3. } dictum est. Vnde proprietas possessionum nō est contra ius naturale, sed iuri naturali superadditur per adinuentionem rationis humanæ. AD secũdum dicendum, quòd si ille qui præueniens ad spectacula præpararet alijs viam, non illicitè ageret. Sed ex hoc illicitè agit, quòd alios prohibet. Et similiter diues non illicitè agit si præoccupans possessionem rei, quæ à principio erat communis, alijs etiam communicat. Peccat autem si alios ab vsu illius rei indiscretè prohibeat. Vnde † { Loco citato in argumen. } Basilius ibidem dicit: "Cur tu abundas, ille verò mendicat, nisi vt tu bonæ dispensationis merita consequaris: ille verò patientiæ præ mijs cotonetur." AD tertium dicendum, quòd cùm dicit Ambrosius: "Nemo proprium dicat quod est commune:" loquitur de proprietate quantum ad vsum. Vnde † { Loco citato in argument. } subdit: Plusquam sufficeret sumptui, violenter obtentum est. DE articulo primo & secundo, non est huius loci disputare, disputatum est in principio quæstionis 62. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm sit de ratione furti, occultè accipere rem alienam. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd non sit de ratione furti occultè accipere rem alienā . Illud enim quod diminuit peccatum, non videtur ad rationem peccati pertinere. Sed in occulto peccare pertinet ad diminutionẽ peccati: sicut è contrariò ad exaggerandum peccatum quorundam, dicitur Isaiæ. 3. "Peccatum suum quasi Sodoma prædicauerunt, nec absconderunt." Ergo non est de ratione furti occulta acceptio rei alienæ. ¶ 2 Præterea. † { Ambro. in ser. 81. nō procul â fine, tom. 3. Et habetur distin. 47. cap. sicut ij, ante med. } Ambr. dicit, & habetur in Decret. dist. 47. Minus est criminis habẽti tollere, quàm cùm possis & abundans sis, indigẽtibus denegare. Ergo sicut furtum consistit in acceptione rei alienæ, ita etiā in detentione ipsius. ¶ 3 Præterea. Homo potest furtim ab alio accipere etiā quod suũ est, puta rem quam apud alium deposuit: vel quæ est ab eo iniustè ablata. Non est ergo de ratione furti, ꝙ sit occulta acceptio rei alienæ. SED contra est quod { Lib. 10. c. 6. incipit, Facundus dictus est, à medio illius. } Isidorus dicit in lib. Etymologiarum. Fur à furuo dictus est, id est, à fusco: nam noctis vtitur tempore. RESPONDEO dicendum, quòd ad rationem furti tria concurrunt. Quorum primum conuenit sibi, secundũ quod contrariatur iustitiæ, quæ vnicuique tribuit quod suum est: & ex hoc competit ei, ꝙ vsurpat alienum. Secundum verò pertinet ad rationẽ furti, prout distinguitur à peccatis, quæ sunt contra personam, sicut ab homicidio & adulterio & secundum hoc competit furto, quod sit circa rem possessam. Si quis enim accipiat id quod est alterius nō quasi possessio, sed quasi pars: sicut si amputet mẽ brum : vel sicut persona coniuncta, vt si auferat filiam vel vxorem, non habet propriè rationem furti. Tertia differentia est, quæ complet rationẽ furti: vt scilicet occultè vsurpetur alienum. Et secundum hoc propria ratio furti est, vt sit occulta acceptio rei alienæ. AD primum ergo dicendum, ꝙ occultatio quandoque quidem est causa peccati, puta cùm quis vtitur occultatione ad peccandum, sicut accidit in fraude & dolo. Et hoc modo non diminuit, sed constituit speciem peccati, & ita est in furto. Alio modo occultatio est simplex circunstantia peccati. Et sic diminuit peccatum. Tum quia signũ verecundiæ est: tũ quia tollit scādalũ . AD secundum dicẽdum , quòd detinere id quod alteri debetur, eā dem rationem nocumẽti habet cũ acceptione iniusta. Et ideo sub iniusta acceptione intelligitur etiam in iusta detentio. AD tertium dicendum, quòd nihil prohibet id quod est simpliciter vnius, secundum quid esse alterius: sicut res deposita est simpliciter quidem deponẽtis : sed est eius, apud quem deponitur, quantum ad custodiam. Et id quod est per rapinam ablatũ , est rapientis, non simpliciter, sed quantũ ad detentionẽ . SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est affirmatiua. ¶ Secunda conclusio. Habetur in solutione ad secundum sub nomine iniustæ acceptionis, intelligenda est etiam iniqua detentio, quæ pertinet ad speciem furti quando est occulta. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm furtum & rapina sint peccata differentia specie. AD Quartum sic procedi{ Infra art. 9. corp. & q. 73. ar. 1. cor. Et ad secundum. Et 2. Corin. 12. co. 13. fin. } tur. Videtur, quòd furtũ & rapina non sint peccata differentia specie. Furtum enim & rapina differunt secundum occultum & manifestum. Furtum enim importat occultam acceptionem, rapina vero violentam & manifestam. Sed in alijs generibus peccatorum, occultum & manifestum non diuersificant speciem. Ergo furtum & rapina non sunt peccata specie diuersa. ¶ 2 Præterea. Moralia recipiunt speciem à fine, vt suprà † { 1. 2. qō . 1. ar. 3. & q. 18. art. 6. } dictum est. Sed furtum & rapina ordinantur ad eundem finem, scilicet ad habendum aliena. Ergo non differunt specie. ¶ 3 Præterea, Sicut rapitur aliquid ad possidendũ , ita rapitur mu lier ad delectandũ . Vnde & † { Lib. 10. c. 17. & incipit, Religiosus, à med. } Isidorus dicit in lib. Etymolog. ꝙ raptor dicitur corruptor, & rapta dicitur corrupta. Sed raptus dicitur, siue mulier auferatur publicè siue occultè. Ergo & res possessa rapi dicitur, siue occultè, siue publicè rapiatur. Ergo non differũt furtũ & rapina. SED contra est, quod † { Lib. 5. ca. 2. in fine, tom. 5. } Philosophus in 5. Ethic. distinguit furtum à rapina, ponens furtum occultũ , rapinam verò violentam. RESPONDEO dicendum, quòd furtum & rapina sunt vitia iustitiæ opposita, inquantum aliquis alteri facit iniustum. Nullus autem patitur iniustum volens, vt probatur in 5. † { Lib. 5. ca. 9. ante mediũ , to. 5. } Ethic. Et ideo furtum & rapina ex hoc habẽt rationem peccati, quòd acceptio est inuoluntaria ex parte eius cui aliquid subtrahitur. Inuoluntarium autem dupliciter dicitur, scilicet per ignorantiam, & violentiam, vt habetur in 3. † { Lib. 3. ca. 1. tom. 4. } Ethic. Et ideo aliam rationem peccati habet rapina, & aliā furtũ . Ergo propter hoc differũt specie. AD primum ergo dicendum, ꝙ in alijs generibus peccatorum non attenditur ratio peccati ex aliquo inuoluntario, sicut attenditur in peccatis oppositis iustitiæ. Et ideo vbi occurrit diuersa ratio inuoluntarij, est diuersa species peccati. AD secundum dicendum, quòd finis remotus rapinæ & furti idem est. Sed hoc non sufficit ad identitatem speciei, quia est diuersitas in finibus ꝓximis . Raptor enim vult per propriam potestatem obtinere, fur verò per astutiam. AD tertium dicendum, quòd raptus mulieris non potest esse occultus ex parte mulieris, quæ rapitur. Et ideo etiam si sit occultus ex parte aliorum, à quibus rapitur, adhuc remanet ratio rapinæ ex parte mulieris, cui violentia infertur. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. De hac materia est nobis communis disputatio cum Iurisperitis vtriusque iuris in suis titulis de furtis. Vide Soto libr. 5. de Iustitia. q. 3. COMMENTARIVS. PRO explicatione definitionis furti arguitur primo. Ex. l. 1. ff. de furtis. vbi Paulus Iurisconsultus aliā definitionem assignat, scilicet furtum est contrectatio fraudulosa lucri faciendi gratia, vel ipsius rei, vel possessoris eius, vel vsus illius. Eandem definitionem assignat Iustinianus, Instituta de obligationibus quæ ex delicto nascuntur. Item Theologi communiter addunt illi definitioni, inuito domino. Ergo definitio Diui Tho. diminuta est. ¶ Secundò qui iustè rem alienam accipit commodato, etiam si postea iniquè detineat, non dicitur fur neque punitur vt fur, ergo secunda conclusio tertij articuli falsa est. Tertio. Vsura vel iniqua emptio vel venditio non est furtum: & tamen est acceptio occulta rei alienæ: ergo mala est definitio. Vltimo arguitur. Ex. l. si vendidero. ff. de furtis. & ex Augustino in sermone 19. de verbis Apostoli, & libr. 2. quæstionum Exodi quæstione 71. cuius verba habentur 14. quæstione 5. cap. si quid inuenisti. & capit. pœnale. Ex quibus locis habetur, quòd rapina est furtũ & pars subiectiua illius, hoc est specifica, & tamen non est occulta: ergo mala est definitio rapinæ & furti. Respōdetur , definitionem D. Tho. esse optimam, & magis secundum artem quam definitionem Iurisconsulti. Et probatur. Nam particula illa, fraudulosa, non pertinet formaliter ad rationem furti, sed ad quoddā vitium imprudentiæ, per quod aliquis vtitur simulatis vijs in factis ad intentionem suam exequendam. Cæterum in furto sufficit occultatio, neque opus est simulatione. Item illa particula lucri faciendi gratia, denique aliæ duæ particulæ, scilicet possessio & vsus rei, sufficienter intelliguntur nomine rei. Definitionem etiam D. Tho. ponit Isidorus, lib. 5. Etymologiarum, cap. 26. Sed loco illius particulæ occulta ponit clādestina . Quod autẽ Theologi solent addere, inuito domino, magis faciunt explicandi gratia, quam necessitatis: quia per se loquendo, non est occulta acceptio quando fit voluntario domino saltem interpretatiuè. Et per hoc patet ad primũ argumentũ . ¶ Ad secundũ respondetur, ꝙ iniqua detentio rei alienæ ignorante domino, peccatum est furti apud Deum in foro conscientiæ: quanuis in foro exteriori nō puniatur vt fur, nisi quando accipit occultè. ¶ Ad tertium respondetur, ꝙ vsura & emptio vel venditio iniqua, non necesse est ꝙ fiat ignorante domino, sed sæpe fit domino sciente. Cæterum quādo fuerit occulta habebit malitiam etiam furti. ¶ Ad quartum respondetur, ꝙ sæpe apud Latinos ista duo confunduntur, scilicet furtum & rapina, & alterum pro altero accipitur. Cæterum quod D. August. inquit in loco citato, ꝙ per furtum intelligitur rapina in septimo præcepto Decalogi, quasi à parte totum, ita erit explicandũ , quia per furtũ intelligitur etiā omnis iniqua acceptio, & quicquid continetur sub iniqua acceptione sicut continetur rapina. 
 
 ARTICVLVS V. ¶ Vtrùm furtum semper sit peccatum. AD Quintum sic procedi{ Infra qō . 118. ar. 4. con. Et 2. q. 42. q. 2. art. 4. con. Et mal. q. 10. art. 2. cor. Et qō . 15. art. 2. cor. princ. } tur. Videtur, quòd furtũ non semper sit peccatum. Nullum enim peccatum cadit sub præcepto diuino. Dicitur enim Eccles. 15. Nemini mādauit impiè agere. Sed Deus inuenitur præcepisse furtum. Dicitur enim Exod. 12. Fecerunt filij Israel sicut præceperat Dominus Moysi, & expoliauerunt Ægyptios. Ergo furtum non semper est peccatum. ¶ 2 Præterea. Ille qui inuenit rẽ non suam, si eam accipiat, videtur furtum committere: quia accipit rem alienam. Sed hoc videtur esse licitum secundũ naturalem æquitatem, vt Iuristæ dicunt. Ergo videtur, quòd furtum non semper sit peccatum. ¶ 3 Præterea. Ille qui accipit rem suam, non videtur peccare: cùm non agat contra iustitiam, cuius æ qualitatem non tollit. Sed furtum committitur etiam, si aliquis rem suam occultè accipiat ab altero detentam vel custoditam. Ergo videtur quòd furtum non semper sit peccatum. SED cōtra , est quod dicitur Exodi 20. "Non furtum facies." RESPONDEO dicendum, quòd si aliquis consideret furti rationem, duas rationes peccati in eo inueniet. Primò quidẽ propter contrarietatem ad iustitiam, quæ reddit vnicuique quod suum est. Et sic furtum iustitiæ opponitur, inquantum furtum est acceptio rei alienæ. Secundò ratione doli seu fraudis, quam fur cōmittit , occultè, & quasi ex insidijs rem alienam vsurpando. Vnde manifestum est, ꝙ omne furtum est peccatum. AD primum ergo dicendum, quòd accipere rem alienam vel occultè, vel manifestè autoritate iudicis hoc decernentis, non est furtum, quia iam fit sibi debitum per hoc, quòd sententialiter sibi est adiudicatum. Vnde multò minus fur tum fuit, quòd filij Israel tulerunt spolia AEgyptiorum ex præcepto Domini, hoc decernentis, pro afflictionibus, quibus Ægyptij eos sine causa afflixerant. Et ideo signanter dicitur Sapientiæ. 10. Iusti tulerunt spolia impiorum. AD secundum dicẽdum , quòd circa res inuentas est distinguendum. Quædam enim sunt quę nunquam fuerunt in bonis alicuius, sicut lapilli & gemmæ, quæ inueniuntur in littore maris. Et talia occupanti conceduntur. Et eadem ratio est de thesauris antiquo tempore sub terra occultatis, quorum nō extat aliquis possessor, nisi quòd secundùm leges ciuiles tenetur inuentor dare medietatem domino agri, si in alieno agro inuenerit. Propter quod in parabola Euangelij dicitur Matth. 13. de inuentore thesauri absconditi in agro, quòd emit agrum, quasi vt haberet ius possidendi totum thesaurũ . Quæ dam verò res inuentæ fuerunt de propinquo in alicuius bonis. Et tũc si quis eas accipiat non animo retinendi, sed animo restituendi domino, qui eas pro derelictis nō habet, non committit furtum. Et similiter si pro derelictis habeantur, & hoc credat inuentor, licet sibi eas retineat, non committit furtum: aliàs autem committitur peccatum furti. Vnde † { Serm. 19. de verb. Aposto. à medio, tomo. 10. Et habetur 14. q. 5. ca. Si quid. } August. dicit in quadam homil. & habetur 14. quæstione. 5. "Si quid inuenisti, & non reddidisti, rapuisti." AD tertium dicendũ , quòd ille qui furtim accipit rem suam apud alium depositam, grauat depositarium: quia tenetur ad restituendum, vel ad ostendendum se esse innoxium. Vnde manifestum est quòd peccat, & tenetur ad releuandum grauamen depositarij. Qui verò furtim accipit rem suam apud alium iniustè detentam, peccat quidem, non quia grauet eum qui detinet (& ideo non tenetur ad restituendum aliquid vel ad recompensandum) sed peccat contra communem iustitiam, dum ipse sibi vsurpat suæ rei iudicium, iuris ordine prætermisso. Et ideo tenetur Deo satisfacere, & dare operam, vt scandalum proximorum, si inde exortum fuerit, sedetur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Furtum habet duas rationes peccati, scilicet, iniustitię, & doli. Secunda conclusio in solutione ad secundum. Res inuentæ quæcunque nō fuerunt alicuius, sicut sunt gemmæ inuentæ in littore maris efficiuntur ipsius inuenientis, & occupantis. Tertia conclusio ibidem. Eadem est ratio de thesauris antiquis occultatis in terra, quorum nullus est possessor, sed tamen secundùm leges ciuiles dimidia pars reddenda est domino agri. Quarta conclusio. Si quis res inuentas, quæ de propinquo fuerunt alicuius domini accipiat animo restituendi, non committit furtum. Quinta conclusio ibidem. Non committit furtum qui res inuentas quæ pro derelictis habentur sibi accipit. Sexta conclusio. Qui aliter quam dictũ est accipit rem alienam, committit furtum. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem nota, ꝙ prima consideratio peccati in furto, est generica, secũda vero specifica: vnde ex illis consurgit vnica species peccati. Circa solutionẽ ad primum. vide Cano lib. 2. de locis. cap. 4. & Soto lib. 3. de iustitia, quæst. 3. art. 3. ad primum. & lib. 2. quæst. 3. artic. 8. Circa secundam conclusionem arguitur sic. Reges Catholici Hispaniæ tulerunt legem, ne quis in mari Indico Occidentali quæreret margaritas, nisi esset talis vel talis conditionis, ergo ibi margaritæ inuentæ nō erunt inuentoris. Respondetur, quòd secunda conclusio est vera stando in solo iure naturæ, & etiam in iure communi, vt habetur in. l. item lapilli. ff. de rerum diuisione. & Instituta eod. titulo. §. item lapilli. & est Arist. 1. Politicorum, in initio. & omnium Philosophorum & Iurisperitorum & Theologorum. Vide Diuum Antoninum in. 2. par. titulo. 1. cap. 15. §. secundo. ¶ Ad argumentum vero respōdetur , quòd lex illa particularis est, & potest iustificari propter bonum commune huius Regni vel illius, ad quod pertinet vt non quilibet quærat huiusmodi margaritas. Simili modo poterit Rex condere legem, vt in suo regno nullus alienigena quærat margaritas. Notandum est tamen, quòd lex illa Hispaniæ prohibet quærere margaritas, nō autem forte repertas sibi accipere. Item etiā est notandum, quòd illa lex omnino pœnalis est, neque obligat ad restituendas margaritas ante cōdemnationem iudicis, sicut lex quę prohibet piscationem aut venationem. Circa tertiam conclusionem notandum est, quòd thesaurus dupliciter dicitur. Vno modo propriè: alio modo impropriè. Thesaurus propriè, dicitur vetus depositio pecuniæ cuius non extat memoria ita vt dominum non habeat. Sed nomine pecuniæ intelligamus id quod pecunia æstimatur. Ita definit Iurisconsultus in. l. nunquam. §. thesaurus. ff. de acquirendo rerum dominio. & in. l. vnica. C. de thesauris. lib. 10. & Instituta de rerum diuisione. §. thesaurus. Thesaurus vero impropriè, dicitur in eisdem legibus citatis depositio pecuniæ quam quisque lucri gratia, vel metus, vel custodiæ, sub terra cō didit . Possumus etiam nos addere honoris ostentandi gratia. Sit ergo prima conclusio. Qui inuenit thesaurum impropriè dictum, tenetur ad restitutionem vero domino, vel hæredibus eius. Pro cuius explicatione nota, moris fuisse olim apud gentes, & forte nunc etiam est: vt in sepulchris simul cum cadaueribus multas diuitias conderent ad ostentationem honoris & gloriæ suæ, vel suorum in posterum, aut etiam ad reipublicæ defensionem: si quando in magno periculo constituta indigeret diuitijs. Ponebantur autem in sepulchris vt ibi tutius seruarentur ad ingentem necessitatem reipublicæ: vnde non erat fas sine vrgenti tali necessitate illas educere. Cuius exemplum est apud Iosephum libro. 7. antiquitatum, capit. vltimo. vbi refert Salomonem ædificasse patri Dauid magnificum sepulchrum, & ibi plurimas diuitias condidisse, quibus, postea mille & trecentos annos, vsus est Hyrcanus sacerdos, quando Antiochus obsidebat Hierusalem cui data fuit pecuniæ ingens summa, vt solueret obsidionem, & sic reparauit ciuitatem. Probatur ergo conclusio ex. l. nunquam. vbi supra, vbi expressè Iurisconsultus dicit, quòd qui accipit huiusmodi thesaurum, furtum committit. Et confirmatur. Quia huiusmodi thesaurus non habetur pro derelicto. Hinc inferunt aliqui corollarium quòd Hispani qui apud Indos Occidentales extraxerunt thesauros de sepulchris, tenentur ad restitutionem. Et ratio est, quia adhuc erant hæredes illius thesauri, scilicet filij dominorum, vel ipsamet respublica. Sed tamen nobis vi detur, quòd non est vniuersaliter verum hoc corollarium: sed dicimus, quòd vbi constiterit diuitias illas superstitionis causa esse depositas: non tenentur qui illas inuenerunt restituere. Probatur. Quia tales diuitiæ nullius rei vera causa depositæ sunt: ergo habentur pro derelictis, ex quibus nullus vsus expectatur fore hæredibus aut reipublicæ: nisi tantum quòd illæ diuitiæ sacrificabantur idolis & falsæ religioni: & tales fuisse aliquos thesauros depositos in sepulchris apud Indos valde probabile est, ex his quæ nobis narrant qui inde aduenerunt. Secunda conclusio. Stando in solo iure naturæ, thesaurus propriè dictus efficitur ipsius inuentoris. Hæc est omnium expressa sententia, & habetur in. l. nunquam. vbi supra. Et ratio est. Quia quæ in nullius bonis sunt, statim efficiuntur occupantis, sicut facta est diuisio rerum. Tertia conclusio. Secundum tamen ius commune positiuum & Hispanicum, thesaurus inuentus arte magica totus adiudicatur fisco. Hæc conclusio probatur ex. l. vnica. Codice de thesauris. & in. l. nemo. Codice de maleficis & mathematicis. Item in l. Regia 44. titulo. 28. Partita. 2. Sed nota, quòd cum istæ leges sint pœnales contra artem magicam non obligant ante condemnationem iudicis. Quarta conclusio. Si eadem iura attendamus thesaurus inuentus in proprio fundo, totus est inuentoris, si autem inueniatur in alieno: tunc si ex proposito quæ rebatur, totus est reddendus domino agri: si autem à casu fuerit repertus diuidendus est æqualiter inter inuentorem & dominum agri. Hæc habetur in. l. vnica. Codice de thesauris. §. thesaurus. & in. l. Regia 44. supra. Sed nota circa secundam partem conclusionis vbi dicitur, quòd thesaurus ex proposito inuentus, totus adiudicetur domino agri: quod non est intelligenda ipso facto ante sententiam iudicis, quoniam illæ leges sunt pœnales contra illum qui in agro alieno quærit thesaurum. Cæterùm quantũ ad illud quod inquit thesaurum diuidendũ , non opus est sententia iudicis: sed in foro conscientiæ tenetur ipse inuentor dimidiam partem reddere domino agri. Ratio huius est, quia finis legis non est punire, sed componere ciues inter se. Nam dominus agri poterat pro se adducere, quod cum ager esset proprius, etiam thesaurus, qui ibi latebat sibi debebatur. Contra ipse inuentor diceret pro se, quòd fortuna sibi fauit, vt totus thesaurus sibi deberetur: & ideo lex voluit componere istam discordiam, & ipso facto adiudicare dimidiam partem, vni & dimidiam alteri. ¶ Quinta cōclusio . Si eadẽ iura attẽdamus , qui inuenit thesaurũ in agro quẽ emit, siue sciens ibi latere, siue nesciens: efficitur domi nus ipsius thesauri. Probatur primò. Qui inuenit in agro proprio thesaurum, fit dominus totius, sed iste inuenit in agro proprio, ergo &c. Secundò. Finis legum est, componere discordiam ciuium inter se, sed quando homo iam emit agrum, nulla est discordia, ergo cessat finis legum. Confirmatur ex D. Thoma supra quæ stione. 66. articulo. 5. in solutione ad secundum, vbi ait, quòd propterea in parabola Matth. 13. dicitur, quòd qui inuenit thesaurum emit agrum illum, scilicet, vt totum possideret. & ita sentit Iurisconsultus in. l. tutore. ff. de rei vendicatione. Sed contra istam confirmationem arguitur primò. Venditor agri ex ignorantia patitur inuoluntarium: non enim venderet si sciret latere thesaurum: ergo ipse emptor tenetur restituere dimidiam partem. Probatur consequentia. Quia tacendo fuit causa inuoluntarij alterius. Secundò. Esto non teneatur ipse emptor restituere quando ignorans latere thesaurum emit agrũ illum: tamen quando sciens latere emit agrum, tollit ius quod venditor habet ad dimidiam partem thesauri: ergo tenebitur restituere. Tertiò. Venditor non vendidit thesaurum cum agro, ergo emptor non acquisiuit maius ius, quam antea habebat ad thesaurum. Ad primum respondetur, quòd emptor non est causa inuoluntarij quod patitur venditor: quia non tenetur reuelare illi quod ipse sua industria cognouit, maximè quia non pertinet ad substantiam rei venditæ thesaurus absconditus, quia ager appretiatur secundùm superficiem quam habet maius vel minus fructificā , non vero secundùm ea quæ accidentario ibi recondita sunt. Quemadmodum si quis emeret equum, quem scit bibisse margaritam in flumine, non tenetur reuelare domino equi: quia nō pertinet ad substantiam equi, neque ad valorem illius. De qua revide Soto libro. 6. de iustitia, quæstione. 3. articulo. 2. circa finem, quanuis Soto ipse libro. 5. de iustitia, quæstione. 3. articulo. 3. ad secundum. tenet aliquid contrarium nostræ conclusioni, sci licet quòd qui emit agrum alienum in quo postea inuenit thesaurum: tenetur restituere dimidiam partem venditori. Sed tamen hoc non probat sufficienter: quia talis medietas thesauri nullo titulo debetur ipsi venditori agri. Ad secundum respondetur, quòd si ille qui ignorans emit agrum, non tenetur aliquid reddere venditori, non etiam tenebitur reddere si sciens latere thesaurum emit agrum. Ratio est, quia ignorantia emptoris, non tollit aliquod ius quod antea habebat venditor, ergo si ignorans non tenetur, non tenebitur sciens. Ad tertium respondetur nego cōsequentiam , quia emptor non acquirit dominium thesauri ex venditione alterius, sed ex inuentione in agro proprio, neque ipse venditor antea erat dominus thesauri: alioquin non esset thesaurus propriè dictus, de cuius ratione est quòd non habeat dominum. Vide Syluestrum in verbo, inuẽtum , §. 8. & in Rosa aurea in tractatu de quæstionibus impertinentibus, casu. 39. Sexta conclusio. Princeps potest iustam legem condere, vt cōmunis thesaurus propriè dictus inuentus in suo regno ad se pertineat. Hæc conclusio est contra Syluest. vbi supra, quem citat & sequitur Soto vbi supra. Imo ipse addit, quòd nullam partem thesauri inuenti potest princeps sibi applicare. Insuper dicit se neque scire neque approbare, quòd Princeps possit etiam vrgente necessitate reipublicæ, huiusmodi tributum imponere. Sed nihilominus probatur conclusio. Nam sicut iure naturæ omnia dicuntur esse communia, nihilominus iure gentium facta est diuisio rerum in communi, ita etiam ius gentium quo res efficiuntur occupantis, potest determinari iure positiuo Regni & prouintiæ, ergo Rex poterit sine detrimento iuris naturalis, aut gentium, applicare sibi huiusmodi thesauros tanquam personæ quæ gerit vicem reipublicæ. Secundò probatur. Nam de facto est lex Hispaniæ libro. 6. ordinationum Regaliũ , tit. 12. nu. 7. quæ decernit, ꝙ thesaurus inuentus in quouis loco Regni Regi acquiratur, data quinta parte vel quarta inuẽtori . Neque valet dicere quòd intelligitur illa lex de inuentis thesauris in loco communi reipublicæ, quoniam vsus est in contrarium, quod vbicunque inueniatur thesaurus Rex sibi illum applicat. Paludanus in. 4. distinctione. 15. quæstione. 3. articulo. 5. inquit, esse communem vsum in toto orbe. Idipsum dicit Diuus Antoninus in 2. parte, titulo. 3. §. 5. capite. 1. Neque valet etiam dicere, quod illa est lex pœ nalis: quia lex pœnalis semper prohibet aliquem actum malum, vel habentem speciẽ mali: sed illa lex nullum actum prohibet, sed solum dicit, quòd thesaurus inuentus acquiratur Regi. Sed probatur tertiò specialiter contra sententiam Soto. Nam Rex imponit tributa iusta & exigit illa de rebus magno labore partis, vt de tritico, ergo multo melius poterit imponere tributa super rebus forte inuentis. Et si quis arguat contra nostram sententiam, quòd sua natura thesaurus inuentus est inuentoris, ergo iniqua est lex quæ prohibet huiusmodi dominium. Patet consequentia. Quia est contra legem naturæ. Respondetur primò, quòd idem argumentum probaret, quòd etiam est iniquum ius gentium per quod facta est diuisio rerum, quæ iure naturæ communes erant. Secundò respondetur, quòd cum dicitur iure naturæ thesaurus inuentus fieri inuentoris: intelligen dum est negatiuè, non omnino positiuè: hoc est, quod ius naturæ non præcipit positiuè, quòd thesaurus sit inuentoris: sed quia iure naturæ non est alterius, statim efficitur occupantis. Tertio respondetur clarius, quòd quanuis iure naturæ qui inuenit thesaurum statim acquirat dominium: tamen ius particulare inuentoris potest impediri alio iure naturali vniuersaliori, vt v. g. nisi propter bonum commune expediat, quòd thesaurus efficiatur reipublicæ, aut Principis: tunc enim lex positiua quæ hoc determinat fundatur in iure naturali. Est exemplum in naturalibus, Aqua habet naturalem inclinationem specificam ad motum deorsum: & nihilominus propter bonum vniuersi ascendit sursum: neque in isto mo tu sursum sit aliqua violentia aquæ: quia etiam habet naturalem inclinationem ad illum motum inquantum est pars vniuersi. Sic etiam homo habet naturalem inclinationem, & ius naturale ad conseruandam & defendendam propriam vitam: & nihilominus obligatur iure naturali pati mortem propter bonum commune, inquantum est pars reipublicæ. Et per hoc patet ad aliud argumentum quod posset fieri ex lege, intelligitur. ff. de iure fisci. vbi dicitur Regi tribuatur dimidia pars thesauri inuenti in loco Regis, vel fisci. Respōdemus enim, ꝙ istud ius commune limitatur iure Regni particularis. De qua re vide Nauarro in manuali, capite 17. à numero 172. vsque ad finem capitis, vbi tenet nostram quintam & sextam conclusionem. Ex dictis etiam sequitur, quomodo sit intelligendum quod dicitur in capit. cum tu. de vsuris. & in multis alijs. 14. quæstione. 5. vbi præcipitur quòd res quæ non habent certos dominos conuertantur in vsus pios pauperum: non enim intelligitur hoc de thesauris propriè dictis: sed de illis rebus quæ habent dominos sed ignotos, & in huiusmodi maximè verificantur illi canones quando illæ res sunt ablatæ per iniquitatem, vel per aliquam acceptionem ex qua virtute contractus oritur obligatio iustitiæ in accipiente, vt reddat quod recipit. Septima conclusio. Nō obstantibus quæ dicta sunt, ille qui inuenit thesaurum non tenetur statim dare Regi totum thesaurum accepta sibi quarta vel quinta parte: quousque exigatur ab illo. Ratio est, quia huiusmodi lex imponit tributum: non est autem in vsu vt tributa soluantur nisi exigantur à ministris Regis. Tenebitur autem dare dimidiam partem Regi si inuenit thesaurum in fundo Regis: quia illa dimidia pars non est tributum, sed debitum ex iustitia commutatiua, sicut est debitum quod detur dimidia pars domino agri. Octaua conclusio. Mineralia auri vel argenti, vel metallorum venæ, si solum ius naturæ attendamus, sunt illorum quorum sunt loci vbi inueniuntur. Ratio est, quia huiusmodi sunt veluti fructus ipsius terræ, vt, verbi gratia, quercus & herba: si au tem attendamus ius commune positiuum, similiter iudicandum est de mineralibus, atque de thesauris, vt patet ex eisdem legibus, quas supra citauimus: si denique attendamus ius Regni Hispaniæ multo aliter determinatur. Nam in. l. 6. titulo. 28. Partita. 3. dicitur, quòd ad Regem pertineant venæ metallorum & mineralium. & in. l. 8. titulo. 1. libro. 6. ordinationum Regalium dicitur, quòd nemini liceat absque priuilegio Regis ea quærere: & inde sibi aliquid accipere. Deinde titul. 12. ibidem conceditur cuiq́ue facultas quærendi vbicunque: dummodo fiat sine detrimento agri alieni, & de voluntate domini, & dummodo deductis expensis duas tertias reddat Regi, & sibi possit vnam accipere. Sed Nihilominus nostris temporibus vidimus, ꝙ hæc lex non fuit seruata cum illo, qui inuenit minam argenti, quæ vulgo dicitur guadalcana, & fuit data illi minima quæ dam portio pecuniæ, & Rex accepit dominium illius. Ratio harum rerum esse potest, quia huiusmodi mineralia maxime auri & argenti, sunt fructus opimi valde ipsius terræ, qui non decent nisi Regiam maiestatem & magnificentiam, & hoc propter bonum commune reipublicæ. SVperest iam disputare circa quartā cō clusionem D. Tho. de rebus inuentis quas adhuc habere dominum verosimile est, quæ bona vulgo dicũtur , bienes mostrencos. De his igitur bonis hoc supponendum est, quòd qui illa inuenit, tenetur inquirere verum dominum: & si inuenerit reddere. Hæc est communis omnium sententia. Sed arguitur contra illam. Ille qui inuenit hæc bona potest ea relinquere vbi inuenit: nec tenebitur ad restitutionem, etiam si res illa pereat: quia non tenebatur ex iustitia sed tantum ex charitate seruare illa bona domino suo, ergo etiamsi semel acceperit ista bona, non tenebitur ex iustitia quærere dominum. Respondetur nego cō sequentiam . Quoniam postquam semel accepit, vt illa acceptio sit iusta debet se obligare ratione rei, quærere dominum illius, quia si non accepit illam ista intentione: iam est acceptio iniusta, & tenebitur ratione iniustæ acceptionis restituere. Du bium autem est, vtrùm post factam diligentiam inquirendi dominum, si non inuenerit possit sibi retinere? Ad quod fere omnes respondent, quòd tenetur restituere pauperibus. Syluester in verbo inuentum, dicit hanc sententiam esse communem, & arguitur primo pro illa ex Augustino. 14. quæstione. 5. can. si quid inuenisti & non reddidisti, rapuisti: & canone multi. hoc ipsum habetur: & præterea in canone communia, de successionibus. &. l. 1. Regia titulo penultimo, Partita. 6. præcipitur, quòd bona peregrini morientis absque testamento, si non comparuerit hæ res: per episcopum pauperibus distribuantur. Secundò. Bona per iniquitatem accepta aut etiam mutuo, reddenda sunt pauperibus si non comparuerit dominus, ergo etiam aliæ res inuentæ. Antecedens patet ex capit. cum tu. de vsuris. & in multis alijs 14. quæstione. 5. Quod si aliquis respondeat negando consequentiam: quia antecedens definitum est iure Canonico, non autem consequens. Contra. Nam saltem sequitur, quòd teneatur illa bona conuertere in vsus reipublicæ. Patet sequela. Quia iure naturæ, bona quorum dominus non comparet redeunt ad ipsam rempublicam. ¶ Tertiò. Talia bona sunt expendenda secundùm voluntatem interpretatiuam domini, quando voluntas expressa haberi non potest: sed merito præsumitur voluntas domini esse, vt illa bona in pios vsus expendantur, ergo inuentor tenetur bona illa pauperibus restituere. Altera sententia est Soto vbi supra artic. 3. ad secundum, vbi ait, sub consilio tantum esse vt illa bona dentur pauperibus: neque esse sub præcepto, vt homo etiam diues teneatur illa bona reddere pauperibus. PRO decisione quæstionis sit prima cō clusio . Stando in solo iure naturæ, & etiam communi Ciuili & Canonico, res inuentas in nostro casu, non est necesse dare pauperibus: sed licitum erit inuentoribus sibi retinere. Probatur. Quia nulla ratio, nullus textus est, qui conuincat oppositum. Et confirmatur. Nam iure naturæ res quæ in nullius bonis sunt, efficiuntur occupantis: sed huiusmodi res inuentæ de quibus iam non est spes quòd appareat dominus illarum, reuera in nullius bonis computantur: sed habentur pro derelictis ergo efficiuntur ipsius inuentoris primo occupantis. Secunda conclusio. Nihilominus seruandæ sunt leges iustæ cuiusque Regni & prouintiæ circa huiusmodi res inuentas. Ita tenet Caietanus hic & Nauarro in manuali, capit. 17. numero. 174. Imo dicit quòd non opus est expectare sententiam iudicis ad huiusmodi res restituendas secundùm normam legis. Vt v. g. est lex apud Hispanos libro. 4. fori Regalis titulo. 13. lege. 2. & libro. 6. ordinationum Regalium titulo. 12. l. 1. quòd huiusmodi res inuentæ tradantur iudici, qui post vocem præconis in diebus feriatis, hoc est, de mercado, o feria, si nō comparuerit dominus tradat illas res illi, cui ex priuilegio Regis competunt, & ita faciendum est in foro conscientiæ: quia sunt leges istæ iustæ neque sunt tributariæ aut pœnales, vt expectetur quod petatur tributum: sed statim dandæ sunt iudici. Sed notandum est quòd istæ leges loquuntur de rebus, quæ vulgo dicuntur, bienes mostrencos, cuius appellatione non veniũt nisi animalia, vt iumenta & pecudes. Vnde si quis inuenerit annulum aut gemmam, poterit sibi retinere facta diligentia inueniendi dominum. Quod si postea comparuerit dominus, valde probabilis est sententia quæ tenet, quòd illi reddenda sunt bona sua: si comparuerit ante tempus præscriptionis. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respōdetur , quòd illa iura intelliguntur nisi inuentor fecerit sufficientem diligentiam inquirendi dominum: leges vero ibidem citatæ loquuntur de bonis quæ licet in præsenti non habeant certum dominum: constat tamen de proximo habuisse certum dominum. Nos autem loquimur de bonis, de quorum domino certo non constat, neque de præsenti, neque de propinquo. Ad secundum argumentum bene ibidem responsum est. Sed ad replicam respondetur: quòd non omnia bona quorum dominus non comparet, cedunt in vsum aut dispositionem reipublicæ: sed illa tantùm, quæ sunt superflua possidenti. Dicuntur autem superflua possidenti illa, quæ ipse tenetur restituere vel reddere, siue ratione iniquæ acceptionis siue mutuò acceperit, aut ex alio contractu iusto. Nos autem contendimus, quòd ille qui inuenit rem aliquam, non comparente domino illius, efficitur dominus illius titulo inuentionis. Ad tertium respondetur, quòd voluntas interpretatiua antiqui domini, ea præ sumitur esse: vt disponatur de re amissa eo modo, quo melius & faciliùs possit redire ad dominum suum, quòd si distribuatur pauperibus, omnino nulla est spes reliqua: quòd res illa perueniat ad verum dominum. Nam obligare ipsum inuentorem, vt si postea comparuerit dominus, ipse restituat illi: esset intolerabile, ergo melius est & magis in fauorem domini antiqui, vt ipse inuentor acquirat dominium rei, reuocabile tamen, si comparuerit dominus intra tempus præscriptionis. Notandum est circa solutionem ad tertium, vbi dicit Diuus Thomas duo. Alterum est, quòd qui accipit rem propriam furtim à depositario, grauat ipsum depositarium: & tenetur ad reuelandum hoc grauamen. Qui autem accipit rem propriam ab iniquo possessore non grauat ipsum, licet peccet contra iustitiam communem vsurpando sibi iudicium, iuris ordine prætermisso. Notandum inquam est circa hanc definitionem, quòd est differentia inter depositarium & iniquum possessorem quantùm ad hoc, quòd depositario fit iniuria contra iustitiam commutatiuam ratione sui officij. Iniquo autem possessori non fit talis iniuria. Ex quo sequitur, quòd si depositarius incurrat aliquod aliud detrimentum ex eo quòd ego accepi rem meam furtim ab illo, teneor ad restitutionem illius detrimenti, & non sufficit reuelare illi quòd ego accepi rem meam. Si autem fur incurrat aliquod detrimentũ ex eo ꝙ ego accepi furtim ab illo rem meam: non teneor ad aliquam restitutionem illi faciendam: sed sufficit reuelare illi per meipsum vel per alium, ꝙ ego accepi rem meā , ne teneatur ex ignorantia iterum restituere. Et hoc intelligitur quando ego non sum passurus aliquod detrimentum ex tali reuelatione: tunc enim malitiæ suæ deputet ipse fur, quòd iterum teneatur restituere ex ignorantia sua. DVbium est circa eandem solutionẽ , An qui non potest iuris ordine seruato recuperare rem suam, possit illam secretò accipere? Et videtur quòd non. Primò, quia aliàs sequeretur quòd etiam posset homo priuata autoritate vindicare se de illo, qui fecit sibi iniuriam: quando non potest alia via obtinere sententiam iudicis. Secundò sequeretur, quòd possem ego per vim in eodem casu accipere rem meam ab iniquo possessore, quando non possum aliter rem meam recuperare. Respondetur vnica conclusione affirmatiua. Et probatur primò, quia per talem acceptionem nulli fit iniuria. Nam nō fit ipsi iniquo possessori, vt D. Thom. docet expressè in articulo. Neque fit iudici: quia ipse iudex vel non potest facere suum officium vel non vult, ergo nulla fit illi iniuria. Secundò probatur. Nam recompensatio rei pro re, licita est etiam priuata autoritate, ergo licita erit acceptio ipsius rei propriæ: quā do nulla est alia via recuperandi: hæc est sententia communis: & ita sentit Caietanus hic. Sed notandum est necessarium esse ad hoc quòd sit licitum rem propriam accipere prædicto modo, quòd homo sit certus rem esse propriam: & quòd aliter illam recuperare non potest. Vnde respondetur ad primum argumentum negando sequelam. Et ratio discriminis est, quòd in recuperatione honoris, vtitur homo vindicta: quæ nunquam est licita propria autoritate: at in recuperatione rei nulla est vindicta: sed tantum recompẽsatio sine damno alterius aut læsione. Ex quo sequitur, quòd siego possum recuperare meum honorem cum tali damno proximi: quale ipse tenetur pati ante sententiam iudicis, vt restituat mihi honorem: licitum erit mihi recuperare meum honorem illo modo: v. g. probādo illi per testes quòd mentitus est: ipse enim tenebatur dicere quòd mentitus est. Ad secundum negatur sequela. Et ratio est, quia quando per vim recupero rem meam: perturbo pacem reipublicæ: non autem quando furtim & occultè accipio. Verum est tamen quòd si vis non sit scandalosa vel multum nociua ipsius proximi, licitum erit per vim arripere rem meam: quando aliter recuperare non possum. 
 
 ARTICVLVS VI. ¶ Vtrùm furtum sit peccatũ mortale. AD Sextum sic proceditur.{ Locis suprà art. 5. inductis. } Videtur quòd furtum nō sit peccatum mortale. Dicitur enim Prouerb. 6. "Non grandis est culpæ, cum quis furatus fuerit." Sed omne peccatum mortale est grandis culpæ. Ergo furtum nō est peccatum mortale. ¶ 2 Præterea. Peccato mortali mortis pœna debetur. Sed pro furto non infligitur in lege pœna mortis, sed solum pœna damni, secundùm illud Exod. 22. "Si quis furatus fuerit bouem aut ouem, quinque boues pro vno boue restituet, & quatuor oues pro vna oue". Ergo furtum non est peccatum mortale. ¶ 3 Præterea. Furtum potest cō mitti in paruis rebus, sicut & in magnis. Sed inconueniens videtur ꝙ pro furto alicuius paruæ rei, puta vnius acus, vel vnius pennę, aliquis puniatur morte æterna. Ergo furtum non est peccatum mortale. SED cōtra est, quòd nullus damnatur secundùm diuinum iudiciũ nisi pro peccato mortali. Condemnatur autem aliquis pro furto: secũdùm illud Zachar. 5. Hæc est maledictio, quæ egreditur super faciẽ omnis terræ: quia omnis fur, sicut ibi scriptum est, iudicabitur. Ergo furtum est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Qu 24. ar. 12. & 12. q. 72. art. 5. & 87. artic. 3. } habitum est, peccatum mortale est quod contrariatur charitati, secũdum quod est spiritualis animę vita. Charitas autem consistit principaliter quidem in dilectione Dei, secundariò verò in dilectione proximi, ad quam pertinet, vt proximo bonum velimus, & operemur: per furtum autem homo infert nocumentum proximo in suis rebus, & si passim homines sibi inuicem furarentur, periret humana societas. Vnde furtum tanquam contrarium charitati est peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, ꝙ furtum dicitur non esse grādis culpa duplici ratione. Primò quidem, propter necessitatem inducentem ad furandum, quæ diminuit, vel totaliter tollit culpam, vt infrà † { Artic. sequenti. } patebit. Vnde subditur: Furatur enim, vt esurientem impleat animā . Alio modo dicitur furtum non esse grā dis culpa per cōparationem ad reatum adulterij, quod punitur morte. Vnde subditur de fure, quòd deprehensus reddet septuplum: qui autem adulter est, perdet animam suam. AD secundum dicendum, quòd pœnę præsentis vitę magis sunt medicinales, quàm retributiuæ. Retributio enim reseruatur diuino iudicio, quod est secundum veritatem in peccantes. Et ideo secundum iudicium præsentis vitæ, nō pro quolibet peccato mortali infligitur pœ na mortis, sed solùm pro illis, quæ inferunt irreparabile nocumẽtum , vel etiam pro illis quæ habent aliquam horribilem deformitatẽ . Et ideo pro furto quod irreparabile damnum non infert, non infligitur secundum præsens iudicium pœna mortis, nisi vt furtum aggrauatur per aliquam grauem circunstantiā : sicut patet de sacrilegio, quod est furtum rei sacræ, & de peculatu, quod est furtum rei communis: vt patet per † { Tract. 50. à medio tomo. 9. } Augustinũ super Ioannem, & de plagio, quod est furtum hominis, pro quo quis morte punitur: vt patet Exodi 21. AD tertium dicendum, quòd illud quod modicum est, ratio apprehendit quasi nihil. Et ideo in his quæ minima sunt, homo non reputat sibi nocumentum inferri. Et ille qui accipit, potest pręsumere hoc non esse cōtra voluntatem eius, cuius est res. Et pro tanto si quis furtiuè huiusmodi res minimas accipiat, potest excusari à peccato mortali. Si tamen habeat animum furā di & inferendi nocumentum proximo, etiam in talibus minimis potest esse peccatum mortale, sicut & in solo cogitatur per consensum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Furtum secundũ speciem suam & obiectum est peccatum mortale. Secunda conclusio in solutione ad tertium. Si quis res minimas furtim accipiat, potest excusari à peccato mortali. ¶ Tertia ibidem. Si autem aliquis habeat animum furandi & inferendi nocumentum proximo etiam in rebus minimis, potest esse peccatũ mortale: sicut etiam in sola cogitatione. COMMENTARIVS. CIrca solutionem ad primum. Nota, ꝙ furtum est minimum peccatum inter peccata quæ committuntur contra proximum: quia fur lædit in minimis bonis. Cæ terum hoc intelligitur cæteris paribus & ex natura rei. Quia tantum potest esse furtum quod superet aliquam infamiam. Circa solutionem ad secundum. Nota, ꝙ latrones & raptores & grassatores apud omnes nationes ferè plectũtur pœna mortis. Vt patet in. l. capitali. §. famosos. ff. de pœnis. DVbitatur autem de furibus, an merito interficiantur. Et arguitur primo pro parte negatiua. Nam in lege veteri quæ fuit rigida valde, non interficiebantur: vt patet Exodi 22. Vbi qui furabatur pecuniam, puniebatur pœna dupli. Qui bouem pœna quintupli: qui ouem pœna quadrupli. Postea vero tempore Salomonis, vt significatur Prouerb. 6. Puniebatur pœna septupli. Præterea etiam in. l. sed nouo iure. C. de seruis fugitiuis. & in authentico. sed nulli iudici liceat. collatione. 9. Decernitur, vt fures non interficiantur. Ergo iniquum est illos occidere. Secundo vita hominis multo pretiosior est rebus temporalibus, ergo non est æquum auferre vitam ab illo, qui tantum nocuit in rebus temporalibus. Tertio. Nam fur non perturbat pacem temporalem neque est sacrilegus furando res sacras, neque expoliat publicum ærarium. Ergo nimis durum videtur, vt occidatur. Alexand. Alensis in 3. par. quæst. 47. artic. 4. membro 4. negat esse licitum occidere fures. Scotus in. 4. dist. 15. quæst. 3. Vniuersaliter negat esse licitum occidere malefactores, nisi tantum illos quos lex Vetus declarauit esse occidendos. ¶ De hac opinione iam supra diximus in quæst. 64. quam falsa sit & omnino intolerabilis. Syluester etiam in verbo, furtum. quæstione 3. quòd attinet ad fures, tenet eandem sententiam. Soto in libr. 5. de Iustitia & iure. quæstione. 3. artic. 3. ad quartum. nimis ægrè fert, quòd fures occidantur & inuehitur in Baldum: quia eius sententia fuerit in causa, quòd ista lex sit in vsu quòd fur pro tertio furto occidatur, aut pro vno ingenti. Erasmus etiam in annotationibus ad Titum 3. inquit, Iurisperitos ob igno rantiam vocabulorum, occidunt fures: eo quòd sermone vulgari apud Hispanos & Gallos appellantur, ladrones : cum tamen fures non sint latrones. PRO decisione sit conclusio. Iustissimus est mos Hispaniæ, vt fur pro tertio furto suspendatur, aut etiam pro vno ingenti. Hanc sententiam tenent omnes Iurisperiti specialiter Ioannes de Castro in autentico citato. Inter Theologos etiam tenet hanc sententiam Driedo. in libr. de libertate ecclesiastica, pag. 115. & Ioannes de Medina in lib. de restitutione. quæstione 4. & Maioris in 4. distinctione 15. quæstione 27. art. 4. Et probatur ratione. Primò, quia vt omnes aiunt & Diuus Thom. etiam in articulo, iustissimè occidũtur qui furantur de templo vel de publico ærario, quod vitium dicitur peculatus, sed interdum maius nocumentum facit communitati, qui furatur, ergo iustè occiditur. Secundò. Nam experientia docuit in Hispania necessarium esse, vt fures occiderentur. Nam cum paucis annis mitterentur ad Triremes: tota Hispania scaturiebat furibus: donec iterum introductus est mos, vt suspenderentur. Ad primum argumentum respondetur, quòd pro varietate temporum & locorum variæ leges datæ sunt contra fures. ¶ Ad secundum argumentum respondetur, quòd tranquillitas reipublicæ præstat vitæ hominis malefactoris. ¶ Ad tertium respondetur negando antecedens. Imo frequentia furum perturbat valde rempublicam. Et notandum est, quòd quāuis ex textu expresso non habeatur, quòd furi non valeat confugium ad ecclesiam: sed tantum latroni. Tamen vsu communi seculari & ecclesiastico receptum est ꝙ furibus non valeat ecclesia. DVbitatur circa secundam conclusionem quæ habetur in solutione ad tertium. An sit aliqua regula certa ad iudicandum, quæ nam materia sit grauis ad hoc vt furtum sit peccatum mortale? Respōdetur quòd Doctores communiter distinguũt duplicem materiam grauem. Alteram absolutam sine respectu ad dominum ipsius rei. Alteram respectiuam, hoc est, quæ respicit conditionem ipsius domini, scilicet, an sit diues vel pauper. Exemplum primi. Furari duos vel tres ducatos est peccatum mortale: quia materia est grauis absolutè loquendo. Ita censet Sotus lib. 5. de Iustitia. quæst. 3. arti. 3. ad tertium. Alij vero dicunt ꝙ materia grauis est absolutè vnus ducatus vel dimidius: materia verò grauis respectiua est. Verbi gratia. Duo argentei vel tres: quia respectu ducis erit leuis materia: respectu vero militis, erit grauis materia. Similiter etiam philosophantur de materia leui. Est enim materia leuis absolutè loquendo, quæ quantum in se est respectu cuiuslibet facit peccatum veniale. Vt v. g. furari dipondium vel trientem. Sed tamen nobis non videtur ista certa regula & absque confusione. ¶ Sit igitur nobis primum documentum. Nulla materia est grauis in furto, nisi quia graue damnum infert domino. Probatur, quia furtum ea tenus est peccatum quatenus infert nocumentum proximo in bonis temporalibus. Ergo si nocumentum in bonis temporalibus non est graue, non erit peccatum mortale. Et confirmatur. Ideo furtum est peccatum, quia est contra iustitiam, sed iniustitia leuis non est peccatum mortale: ergo neq; furtum rei, quod parum nocet proximo. Patet consequentia: quia est iniustitia leuis. Ex hoc sequitur, quod nunquā potest quantitas materiæ in furto tam absolutè considerari, quin habeatur respectus ad dominium ipsius rei vel ad dominos. Probatur, quia in definitione furti includitur hoc nocumentum inuito domino. Sed nihilominus Doctores qui faciunt illam distinctionem intelligunt per materiam grauem absolutè, illam quæ consideratur sine speciali respectu ad cōditionem domini: non tamen sine generali respectu ad nocumentum domini. ¶ Secundum documentũ est. Etiam si materia videatur grauis prima facie secundum se, tamen non statim erit peccatum mortale, nisi dominus fuerit valde rationabiliter inuitus. V. g. si filius furetur à patre prædiuite quinquaginta aureos, non erit peccatum mortale: & tamen si seruus furetur ab eodẽ vnum ducatum erit peccatum mortale. Ratio huius est: quia respectu filij non est valde rationabiliter inuitus ipse pater, benè tamen respectu famuli. Similiter est aliud exemplum. Si aliquis priuatus Regis cui committitur dispensatio multorum milliarium ducatorum, accipiat sibi centum vel ducentos: non est peccatum mortale. Ratio est, quia Rex ipse non est rationabiliter inuitus in ordine ad talem ministrum. Arguitur tamen contra documentũ primum. Sequitur ex illo quòd si aliquis furetur à Rege centum ducatos, nō peccat mortaliter quicunque ille sit. Probatur sequela, quia minus nocet Regi qui furatur centum ducatos, quàm qui à paupere furatur trientem, sed furari à paupere trientem, non est peccatum mortale, ergo &c. Respondetur quòd grauitas nocumenti non est attendenda in furto ex eo quòd dominus patitur damnum in sua persona, scilicet, in victu aut vestitu: sed quia ipse dominus priuatur facultate quam habebat disponendi de re sua. ¶ Vnde ad argumentum respondetur negando sequelam, quia plus patitur ipse Rex in temporalibus, dum priuatur potestate disponendi de centum ducatis quam paupercula, quæ priuatur potestate disponendi de triente. ¶ Secundo arguitur. Sequitur quòd sit peccatum mortale furti, furari ab aliquo artifice instrumentum artis suæ, licet sit parui pretij. Vt verbi gratia, à sartore acum. Patet sequela, quia plus nocumenti accipit, quam si aliquis ab illo furaretur tres vel quatuor argenteos. Ad hoc argumentum & similia respondetur, quòd etiam si materia sit leuissima secundum se: furtum poterit esse peccatum mortale ex circunstantia: propterea, quòd proximus amittit lucrum occasione furti. Non autem erit peccatũ mortale intra speciem furti, quia proximus non læditur directè in temporalibus per illud furtum, nisi leuiter. Vnde neque ipse fur condemnabitur pœna furti notabilis. Tenebitur tamen ad restitutionem de damno dato & lucro cessante: quia peccauit contra iustitiam impediendo lucrum proximi. Vnde parum refert ad forum conscientiæ, quòd dicamus illud furtum esse peccatum mortale in ratione furti aut in ratione iniustitiæ. Eadem enim est grauitas peccati & eadem restitutio. Tertiò arguitur contra idem documentum. Sequitur ex illo, quòd non peccat mortaliter ille qui à multis accipit quinquaginta aureos, si à singulis accipiat vnum dipondium tantum: quales sunt caupones, qui per fallaciam occultam plurimos defraudant in paucis. Probatur sequela: quia isti nulli nocent notabiliter in temporalibus. Respondetur negando sequelā . Quia isti tales nocent grauiter ipsi communitati, etiam si singulis parum noceant. Cuius signum certum est, quoniā ipsa communitas ægrè ferret ꝙ Rex tale tributum imponeret etiam si singulis parum detrimenti accederet. Quartò arguitur contra secundum documentum. Pater aliquis rationabiliter est inuitus, quando filius accipit occultè quinquaginta aureos ad ludendum vel luxuriandum, ergo falsum est quod diximus, quòd filius non peccat mortaliter accipiendo illam quantitatem à patre valde diuite. Respondetur, quòd pater in illo casu valde rationabiliter est inuitus respectu ludi vel luxuriæ: sed tamen non respectu rei familiaris. Eo quod cùm filius sit aliquid patris respectu illius nō est grauis materia: quę respectu alterius esset grauissima. Et ideo pater in ordine ad filium non est rationabiliter inuitus valde: neque filius tenebitur ad aliquā restitutionem sub peccato mortali, nisi forte fratribus suis cohæredibus notabiliter noceat. Sequitur ex dictis, quòd si scio proximum valde contristandum, ex eo quòd accipio ab illo rem leuem, erit peccatum mortale: sed non erit mortale furti: quia non noceo notabiliter in temporalibus. Sed erit cō tra charitatem & beneficentiam. Ex eisdem documentis sequitur, quòd accipere res alienas quæ magno periculo sunt expositæ, vel quæ paruo labore & industria nascuntur, non erit peccatum mortale accipere in tanta quantitate quanta erat suffictens constituere peccatum mortale in alia materia, vel in rebus, quæ non essent tanto periculo expositæ. Vt verbi gratia, non erit peccatum mortale, accipere castaneas & nuces Syluestres in tanta quantitate quæ æstimaretur vno ducato in foro. At vero etiam si res sit exposita periculo, sed tamen magno labore & industria nascitur: vt sunt vuæ & fruges: non erit absque peccato mortali in tanta quantitate accipere. Sed non erit mortale accipere in maiori quantitate, dum sunt in campo, quam si res illæ iam essent domi collocatæ. Ex dictis sequitur etiam quòd pueri aulici qui deseruiunt mensis diuitum, non peccant mortaliter, si deuorent quæ de mensa tollunt aut fortè non peccant nisi peccatum gulæ. Et ratio est, quoniam domini, aut non sunt valde rationabiliter inuoluntarij, aut nullo modo. Et etiam quia tales res sunt valde expositæ periculo. Hoc tamen intelligendum est, nisi fortè cibi integri qui de mensa tolluntur, sint decreti pro stipendio Architriclini vel alterius officialis. Tunc enim est furtum huiusmodi acceptio, quia fit inuito officiali. DVbium est circa eadem documenta. An materia furti quæ sufficit ad peccatum mortale, sufficiat vt iudex ecclesiasticus possit ferre sententiam excommunicationis, vt restituatur huiusmodi ablatum. De hoc dubio habemus determinationem Concilij Tridentini, Sessione 25. capit. 3. de reformatione. Vbi dicitur quod excommunicationes pro rebus deperditis aut sublatis non dentur, nisi pro re nō vulgari, & quòd non ab alio dentur nisi à solo Episcopo. Vbi aduertendum est, quòd si ex commissione Episcopi dentur tales excommunicationes à suo vicario, factum tenet: quia consilium non dixit quòd si secus factum fuerit, totum sit irritum & inane: peccabit tamen Episcopus contra mandatum Concilij, si sine causa vrgenti committat huiusmodi excommunicationes suo vicario. Est autem dubiũ , an episcopus peccet mortaliter dando tales excommunicationes pro rebus nō magni momenti, & an factum teneat si illas dederit. Respondetur quòd episcopus mortaliter peccat concedendo tales excommunicationes. Probatur, quoniam pro furto vnius ducati, quod est peccatum mortale, in foro seculari vix flagellaretur fur, ergo peccatum est vt in foro ecclesiastico excō municetur . Probatur consequentia, quoniam excommunicatio est gladius spiritualis ad puniendum rebelles in re grauissima. Item etiam, quia facit contra mandatũ Concilij in re graui. Secundo dico, quod si ferat excommunicationem in tali casu, valida est: tum quia in Concilio dicitur, quod totum negotium & examinatio causæ pro loco & tempore & persona committitur arbitrio episcopus: & ponitur in eius conscientia: & etiam quia sententia pastoris licet iniusta timenda est, vt habet commune proloquium. Tum denique, quia excommunicatio fertur contra inobedientem & rebelles, quod est grauissimum peccatum, & non contra furtum quodlibet: etiam si sit peccatum mortale. Nam quanuis episcopus debeat examinare & iudicare causam grauissimam, vt non de facili inijciat laqueum animabus: tamen postquam iam iudicauit, efficitur causa grauissima ratione inobedientiæ & rebellionis. Circa solutionem ad tertium notandum est, quòd cum D. Tho. ait quòd furādo res minimas potest quis peccare mortaliter: quia habet animum furandi & nocendi, nō intelligatur quia habet animum furandi res minimas vel nocẽdi in rebus minimis. Sed absolutè habet animum furandi, aut nocendi absolutè. Furari autem res minimas non est furtum simpliciter & absolutè, neq; nocere in rebus minimis est nocumẽtum simpliciter: quòd autem hæc sit mens D. Tho. patet, ex eo quòd solo cogitatu poterat peccare mortaliter non inferendo aliquod nocumentum. 
 
 ARTICVLVS VII. ¶ Vtrùm liceat alicui furari propter neceßitatem. { Infra. qō . 100. arti. 3. ad 4. Et 4. dist. 15. q. 2. art. 1. q. 4. ad secundũ . & art. 4. 4. q. 2. ad secũ dum , & arti. 5. q. 1. corp. } AD Septimum sic proceditur. Videtur, quòd non liceat alicui furari propter necessitatem. Non enim imponitur pœnitentia nisi peccanti. Sed extrà, de furtis † { In decretalib. li. 5. tit. 18. ca. 3. & incipit, si quis proptar. } dicitur: Si quis per necessitatem famis aut nuditatis furatus fuerit cibaria, vestem, vel pecus, pœniteat per hebdomadas tres. Ergo non licet furari propter necessitatem. ¶ 2 Præterea, † { Lib. 2. c. 6. ad finẽ , tom. 5. } Philosophus dicit in 2. Ethic. quòd quædam confestim nominata, conuoluta sunt cum malitia, inter quæ ponit furtum. Sed illud quod est secundum se malum, non potest propter aliquem bonum finem, bonum fieri. Ergo non potest aliquis licitè furari, vt necessitati suæ subueniat. ¶ 3 Præterea. Homo debet diligere proximum, sicut seipsum. Sed nō licet furari ad hoc, quòd aliquis per eleemosynam proximo subueniat: vt † { Capit. 7. in medio, tom. 4. } August. dicit in lib. cōtra mendacium. Ergo etiam non licet furari ad subueniendũ propriæ necessitati. SED contra est, quòd in necessitate sunt omnia communia: & ita non videtur esse peccatum, si aliquis rem alterius accipiat propter necessitatem sibi factam cōmunẽ . RESPONDEO dicendum, quòd ea quæ sunt iuris humani, nō possunt derogare iuri naturali, vel iuri diuino. Secundum autem naturalem ordinem ex diuina prouidentia institutũ , res inferiores sunt ordinatæ ad hoc, quòd ex his subueniatur hominum necessitati: & ideo per rerum diuisionem & appropriationẽ ex iure humano procedentem non impeditur, quin hominis necessitati sit subueniẽdum ex huiusmodi rebus. Et ideo res quas aliqui superabundanter habent, ex naturali iure debentur pauperum sustentationi. Vnde † { Ambro. in ser. 81. nō procul à fine, tom. 3. Et habetur distin. 47. capit. sicut ij. } Ambros. dicit, & habetur in Decretis distinctiōe quadragesimaseptima. "Esurientium panis est, quem tu detines: nudorum indumentum est, quod tu recludis: miserorum redemptio & absolutio est pecunia, quam tu in terrā defodis." Sed quia multi sunt necessitatem patientes, & non potest ex eadem re omnibus subueniri: committitur arbitrio vniuscuiusque dispensatio propriarum rerum, vt ex eis subueniat necessitatem patientibus. Si tamẽ adeo sit euidens & vrgens necessitas, vt manifestum sit instanti necessitati de rebus occurrẽtibus esse subueniendum (puta cùm imminet personæ periculũ , & aliter subueniri non potest) tunc licitè potest aliquis ex rebus alienis suæ necessitati subuenire, siue manifestè, siue occultè sublatis, nec hoc propriè habet rationẽ furti vel rapinæ. AD primum ergo dicendum, ꝙ Decretalis illa loquitur in casu, in quo non est vrgens necessitas. AD secundum dicendum, quòd vti re aliena occultè accepta in casu necessitatis extremæ, non habet rationem furti, propriè loquendo: quia per talem necessitatem efficitur suum id, quod quis accipit ad sustentandam propriam vitam. AD tertium dicendum, quòd in casu similis necessitatis etiam potest aliquis occultè rem alienam accipere, vt subueniat proximo sic indigenti. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Bona quæ superfluũt diuitibus, naturali iure debentur pauperum sustentationi. ¶ Secunda conclusio. Nemo citra extremam necessitatem potest huiusmodi bona sibi accipere palàm vel occultè. ¶ Tertia conclusio. In extrema necessitate licitum est cuilibet occultè vel palàm huiusmodi bona accipere ad vsum sibi necessarium. COMMENTARIVS. CIrca primam conclusionem. Nota ꝙ non est debitum iustitiæ sed misericordiæ, vt ea quæ superfluũt diuitibus, dentur pauperibus: vt definitur supra. 22. quæ stione 32. alioquin citra extremam necessitatem licitum esset pauperibus occultè accipere à diuitibus ea quæ superfluunt. Circa tertiam conclusionem notandum est, quòd quanuis proximo existenti in extrema necessitate non teneatur quis ex iustitia dare propria, vt habet communis opinio, tamen tenetur ex iustitia non impedire, si ille velit accipere sibi necessaria. Ratio est: quia alias daretur iustum bellum ex vtraque parte sine aliqua ignorantia. Nam extremè indigens ius habet ad acquirendum panem. Ergo ex illa parte bellũ est iustum: si autem qui possidet non iniustè defendit: erit bellum iustum ex vtraq; parte. Nota etiam circa eandem cōclusionem , quòd extrema necessitas, de qua loquitur Diuus Thomas, est quando homo constituitur in periculo vitæ ex defectu cibi aut potus aut vestitus aut alterius rei: non autem in præsenti appellat extremam necessitatem, periculum amittendi honores. Vtrum autem sit licitum in tali periculo accipere aliena: diximus supra quæstione 62. artic. 6. dubio vltimo, & artic. 8. dubio. 2. sed nunc breuiter dico: quòd absolutè loquendo non est sufficiens necessitas tale periculum, vt aliquis iustè accipiat sibi aliena. Ratio est, quia hæc bona temporalia non ordinantur per se ad honorem hominis, sed ad vitæ sustentationem. Honor enim præ mium est virtutis. Item etiam quia aliàs quilibet vir honoratus posset occultè & palàm accipere aliena, ne amitteret honorem suũ . ¶ Nihilominus dicimus secundo. Quòd in tali casu licitum erit homini cui est valde inhonestum mendicare, occultè accipere aliena animo restituendi, si tamen aliter non potest sibi succurrere: qui casus rarissimus est, quia huiusmodi homines possunt Principibus deseruire, aut in militiam proficisci. Ratio autem huius asserti est communis pietas hominum erga huiusmodi egentes. Nō autem damus illis dominium: quia res temporales non ordinantur ad honorem. 
 
 ARTICVLVS VIII. ¶ Vtrùm rapina poßit fieri sine peccato. AD Octauum sic procedi{ Art. 4. huius quæst. } tur. Videtur, quòd rapina possit fieri sine peccato. Præda enim per violentiam accipitur: quod videtur ad rationem rapinæ pertinere, secundum † { Libr. 1. de Abraham ca. 3. à medio, to. 4. } prædicta. Sed prædam accipere ab hostibus licitum est. Dicit enim † Ambros. in lib. de Patriarchis: " Cũ præ da fuerit in potestate victoris, decet militarem disciplinam, vt regi seruentur omnia, scilicet ad distribuendum." Ergo rapina in aliquo casu est licita. ¶ 2 Præterea. Licitum est auferre ab aliquo id quod non est eius. Sed res quas infideles habent, non sunt eorum. Dicit enim August. in epistola ad † { Epist. 48. in 2. pagina ante finem epist. tom. 2. } Vincentium Donatistam: "Res falsò appellatis vestras, quas nec iustè possidetis, & secundum leges terrenorũ regum amittere iussi estis". Ergo videtur, quòd ab infidelibus aliquis licitè rapere possit. ¶ 3 Præterea. Terrarum principes multa à suis subditis violenter extorquent: quod videtur ad rationem rapinæ pertinere. Graue autẽ videtur dicere, ꝙ in hoc peccent: quia sic ferè omnes principes damnarentur. Ergo rapina in aliquo casu est licita. SED contra est ꝙ de quolibet licitè accepto potest fieri Deo sacrificium, vel oblatio. Non autem potest fieri de rapina, secundum illud Isa. 61. "Ego Dominus diligens iudicium, & odio habens rapinam in holocaustum." Ergo per rapinam aliquid accipere non est licitum. RESPONDEO dicendum, quòd rapina quandam violentiam & coactionem importat, per quam contra iustitiam alicui aufertur, ꝙ suum est. In societate autem hominum nullus habet coactionem, nisi per publicam potestatem. Et ideo quicunque per violentiam aliquid alteri aufert, si sit priuata persona, non vtens publica potestate, illicitè, & rapinam committit: sicut patet in latronibus. Principibus verò potestas publica cōmittitur ad hoc, quòd sint iustitiæ custodes. Et ideo non licet eis violentia & coactione vti, nisi se cundum iustitiæ tenorẽ : & hoc vel contra hostes, pugnando, vel contrà ciues malefactores, puniendo. Et quod per talem violentiam aufertur, non habet rationem rapinæ, cùm non sit contra iustitiam. Si verò contra iustitiam aliqui per publicam potestatem violenter abstulerint res aliorum, illicitè agunt, & rapinam committunt, & ad restitutionem tenentur. AD primum ergo dicendum, ꝙ circa prædam distinguendum est. Quia si illi qui deprædantur hostes, habeant bellum iustum, ea quæ per violentiam in bello acquirunt, eorum efficiuntur. Et hoc non habet rationem rapinæ. Vnde nec ad restitutionem tenentur. Quāuis possint in acceptione prædæ iustum bellum habentes, peccare per cupiditatem ex praua intentione: si scilicet non propter iustitiam, sed propter prædam principaliter pugnent. Dicit enim † { Serm. 19. circa princip. to. 10. Et habetur 23. qō . 1. capi. Militare. } Augustinus in libr. de verbis Domini, quòd propter prædam militare peccatũ est. Si verò illi, qui prædam accipiunt, habeant bellum iniustum, rapinam committunt, & ad restitutionem tenentur. AD secundum dicendum, quòd in tantum aliqui infideles res suas iniustè possident, inquantum eas secundum leges terrenorum principum amittere iussi sunt: & ideo ab eis possunt per violentiam subtrahi, non priuata auctoritate, sed publica. AD tertium dicendum, quòd si principes à subditis exigant quod eis secundũ iustitiam debetur, propter bonum commune conferuandum, etiam si violentia adhibeatur, non est rapina. Si verò aliquid principes indebitè extorqueāt per violentiam, rapina est, sicut & latrocinium. Vnde dicit † { Lib. 4. ca. 4. in prin. tom. 5. } Augustinus in 4. de ciuitate Dei, "Remota iustitia, quid sunt regna, nisi magna latrocinia? quia & latrocinia quid sunt, nisi parua regna?" Et Ezechielis 22. dicitur: "Principes eius in medio eius quasi lupi rapientes prę dam." Vnde & ad restitutionem tenentur, sicut & latrones. Et tanto grauiùs peccāt , quàm latrones, quā to periculosius & communius contra publicam iustitiam agunt, cuius custodes sunt positi. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua, & patet dictis. Circa solutionem ad secundum, de iusto bello cōtra infideles à nobis disputatum est. 22. quæstione. 10. artic. 10. Et vide Caietanum hic. Et Soto libr. 5. quæst. 3. artic. 5. 
 
 ARTICVLVS IX. ¶ Vtrùm furtum sit grauius peccatum, quàm rapina. AD Nonum sic proceditur. { Inf. q. 73. arti. 3. ad secñdum . Et q. 116. artic. 2. ad primũ . Et q. 114. ar. 2. ad 4. } Videtur, quòd furtum sit grauius peccatum, quàm rapina. Furtum enim super acceptionem rei alienæ habet adiunctā fraudem & dolum, quod non est in rapina. Sed fraus & dolus de se habent rationem peccati, vt † { Q. 55. ar. 4. & 5. } supra habitum est. Ergo furtum videtur esse grauius peccatũ , quàm rapina. ¶ 2 Præterea. Verecundia est timor de turpi actu, vt dicitur † { Lib. 4. ca. 9. tom. 5. } in 4. Ethico. Sed magis verecundantur homines de furto, quàm de rapina. Ergo furtũ est turpius, quā rapina. ¶ 3 Præterea. Quanto aliquod peccatũ pluribus nocet, tanto grauius esse videtur. Sed per furtum potest nocumentum inferri & magnis & paruis. Per rapinam autem solùm impotentibus, quibus potest violentia inferri. Ergo grauius videtur esse peccatum furti quàm rapinæ. SED contra est, quòd secũdum leges grauiùs punitur rapina, quàm furtum. RESPONDEO dicendum, quòd rapina & furtum habent rationem peccati, sicut suprà † { Artic. 4. & 6. } dictum est, propter inuoluntarium, quod est ex parte eius cui aliquid aufertur: ita tamen quòd in furto est inuoluntarium per ignorātiam , in rapina autem est inuoluntarium per violentiam. Magis est autem aliquid inuoluntarium per violentiā , quàm per ignorantiam: quia violentia directiùs opponitur voluntati, quàm ignorantia. Et ideo rapina est grauius peccatum, quàm furtum. Est & alia ratio, quia per rapinam non solùm infertur alicui damnum in rebus, sed etiam vergit in quandam personæ ignominiam siue iniuriam. Et hoc præponderat fraudi vel dolo, quæ pertinent ad furtum. Vnde patet responsio ad Primum. AD secundum dicendum, quòd homines sensibilibus inhærentes, magis gloriantur de virtute exteriori, quæ manifestatur in rapina, quā de virtute interiori, quę tollitur per peccatum. Et ideo minus verecundantur de rapina quàm de furto. AD tertium dicendum, quòd licet pluribus possit noceri per furtum, quàm per rapinam. tamen grauiora nocumẽta possunt inferri per rapinam, quàm per furtum: vnde etiā ex hoc rapina est detestabilior. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua: quia rapina includit violentiam. 
 





 QVÆSTIO LXVII. De Iudicis iniustitia. 
 
 DEINDE considerandum est de vitijs oppositis commutatiuæ iustitiæ, quæ consistunt in verbis, quibus læditur proximus. Et primò, de his quæ pertinent ad iudicium: secundò, de nocumentis verborum quæ fiunt extra iudicium. ¶ Circa primum quinque consideranda occurrunt. Primò quidem, de iniustitia iudicis in iudicando: secundò de iniustitia accusatoris in accusando: tertiò, de iniustitia ex parte rei in sua defensione: quartò, de iniustitia testis in testificando: quintò, de iniustitia aduocati in patrocinando. Circa primum quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm quis poßit iustè iudicare eum, qui non est sibi subiectus. AD PRIMVM sic pro{ Supra. q. 60. ar. 6. Et 4. dist. 17. q. 3. ar. 3. q. 4. Et. d. 48. q. 1. ar. 1. cor. } ceditur. Videtur, quòd aliquis possit iustè iudicare eum, qui non est sibi subditus. Dicitur enim Daniel. 13. cap. quòd Daniel seniores de falso testimonio conuictos, suo iudicio condemnauit. Sed illi seniores non erant subditi Danieli, quinimo ipsi erāt iudices populi. Ergo aliquis potest licitè iudicare sibi non subditũ . ¶ 2 Præterea. Christus non erat alicuius hominis subditus, quinimo ipse erat Rex Regum & dominus dominantium. Sed ipse exhibuit se iudicio hominis. Ergo videtur quòd aliquis licitè possit iudicare aliquem, qui non est subditus eius. ¶ 3 Præterea. Secundũ iura quilibet sortitur forum secundùm rationem delicti. Sed quandoque ille, qui delinquit, non est subditus eius, ad quem pertinet forum illius loci: puta cùm alterius est diœcesis, vel cùm est exemptus. Ergo videtur quòd aliquis possit iudicare eum, qui non est sibi subditus. SED contra est, quòd Grego rius dicit super illud Deuteronom. { Refertur 6. q. 3. ca. Scriptum est. } 23. "Si intraueris segetem, &c." Falcem iudicij mittere non potest in eam rem, quæ alteri videtur esse commissa. RESPONDEO dicendum, quòd sententia iudicis est quasi quę dam particularis lex in aliquo particulari facto. Et ideo sicut lex generalis debet habere vim coactiuam, vt patet per † { Li. 10. c. vlt. to. 5. } Philosophum in 10. Ethicorum. ita etiam & sententia iudicis debet habere vim coactiuam, per quam constringatur vtraque pars ad seruandam sententiam iudicis: alioquin iudicium nō esset efficax. Potestatem autem coactiuam non habet licitè in rebus humanis, nisi ille, qui fungitur publica potestate. Et qui ea funguntur, superiores reputantur respectu eorum, in quos sicut in subditos potestatem accipiunt, siue habeant ordinariam, siue per commissionem. Et ideo manifestum est quòd nullus potest iudicare aliquem, nisi sit aliquo modo subditus eius vel per commissionem, vel per potestatem ordinariam. AD primum ergo dicendum, quòd Daniel accepit potestatem ad iudicandũ illos seniores quasi commissam ex instinctu diuino. Quod signatur per hoc, quod ibidem dicitur: Quòd suscitauit Dominus spiritum pueri iunioris. AD secundum dicẽdum , quòd in rebus humanis aliqui propria sponte possunt se subijcere aliorum iudicio, quanuis non sint eis superiores: sicut patet in his, qui com promittunt in aliquos arbitros. Et inde est quòd necesse est arbitrium pœna vallari: quia arbitri qui non sunt superiores, non habent de se plenam potestatem coercendi. Sic ergo & Christus propria sponte, humano iudicio se subdidit: Sicut etiā & † { Habetu 2. q. 7. ca. Nos si incompeten ter. } Leo Papa se iudicio Imperatoris subdidit. AD tertium dicendum, quòd Episcopus in cuius diœcesi aliquis delinquit, efficitur superior eius ratione delicti, etiam si sit exemptus, nisi fortè delinquat in re aliqua exempta, putà in administratione bonorũ alicuius monasterij exempti. Sed si aliquis exemptus committat furtum, vel homicidiũ , vel aliquid huiusmodi, potest per ordinarium iustè condemnari. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est negatiua. Ratio est, quia iudicium debet habere vim coactiuam sicut & ipsa lex. Vim autem coactiuam nemo habet, nisi qui fungitur authoritate publica: sed qui fungitur authoritate publica superior est secundùm istam rationem, quàm ille circa quem fungitur ista authoritate, ergo. COMMENTARIVS. DVbium primum in hoc articulo est, An sententia tyranni Principis qui per vim obtinet rempublicam oppressam, sit valida: si detur secundùm leges iustas. Pro parte negatiua arguitur primo ex ratione Diui Thomæ in articulo, & communi sententia Scholasticorum in 4. distinctione. 17. & 18. Secundò arguitur ex iure Canonico, vbi sæpe dicitur, quòd sententia à non iudice, nulla est. Vt v. g. in cap. at si clerici. de iudicijs. & in. l. Barbarius. ff. de officio prætoris. De hoc dubio Soto libro. 3. de iustitia, quæstione. 4. artic. 6. inquit, quòd sententia tyranni nunquam est valida nisi iam ipse tyrannus factus sit princeps legitimus ex consensu reipublicę: quales fuerint in Hispania Gothi, & in Gallia Franci. Qui quidem à principio fuerunt tyranni, postea vero respublica consensit illorum gubernationi. Sed opposita opinio est nobis probabilior, scilicet, quòd sententia tyranni, qui iam oppressit rempublicam & obtinet principatum quanuis tyrannicè, valida est & obligat in foro conscientiæ. Hanc sententiam tenuit Victoria. Cuius ratio est, quia talis sententia, quanuis vt proficiscitur à tyranno, sit à non iudice: tamen quatenus proficiscitur à voluntate interpretatiua reipublicæ, valida est. Colligitur autem voluntas interpretatiua reipublicæ tali ratione. Quia necesse est vt in tali oppressione reipublicæ, sit aliquis qui dirimat lites inter ipsos ciues. Non est autem alius modus possibilis, nisi vt sententia tyranni quæ datur secundùm leges, sit valida, ergo Respublica interpretatiuè consentit & debet consentire in tali sententia: etiam si non consentiat in principatu tyranni. Et confirmatur ex illo Matthæi cap. 22. "Reddite quæ sunt Cæsaris Cæsari." Et tamen constat quòd Romani tyrannicè dominabantur Iudæis, ergo reddenda sunt tributa secundùm sententiam Principis tyranni, si aliàs sunt moderata. Ad argumenta verò in oppositum respondetur, quòd talis sententia quæ datur à tyranno non est valida quatenus est ab illo, sed quatenus est à voluntate reipublicæ interpretatiua saltem. DVbium secundum est, An clerici sint subiecti Principibus secularibus. Pro parte affirmatiua arguitur primò. Respublica secularis est perfecta, ergo potest punire omnes suos ciues malefactores perturbantes pacem reipublicæ: sed tales possunt esse clerici, qui sunt ciues ipsius reipublicæ, ergo ab ipsa possunt puniri. Secundò. Clerici tenentur de facto multis legibus secularibus: vt v. g. legi de taxatione tritici & aliarum rerum, ergo sunt subditi. Nam lex loquitur his qui sunt subditi. Et confirmatur experientia. Nam in tribunalibus Regijs videmus quotidie compare re clericos & monachos, ergo sunt subditi. Tertiò. Christus Dominus Summus Pō tifex ecclesiæ totius, subiecit se iudicio Pilati in causa sanguinis. Item etiam tributum soluit Cæsari, ergo nemo ecclesiasticus est exemptus à potestate seculari. Et confirmatur. Nam Leo. 4. subiecit se iudicandum Ludouico Imperatori, vt patet. 2. quæst. 7. canone, nos si incompetenter. De hac re fuit hæresis antiqua cuiusdam Marsilij Paduani tempore Ioannis 22. qui aiebat Summum Pontificem, & omnes sacerdotes nullam habere potestatem, nisi datam à Cæsare. Imo & Christum Dominum soluisse tributum ex necessitate, non ex liberalitate. Ista hæresis damnatur in Concilio Constantiẽsi contra Ioannem Hus & contra Vvitcleph: vt pate terrore. 12. & 17. & in Extrauagantibus etiam Ioannis 22. contra Marsilium Paduanum. Hanc etiam hæresim sequutus est Lutherus in quadam reformatione quam misit ad Carolum V. anno Domini 1520. Henricus etiam octauus Rex Angliæ se constituit supremum caput ecclesiæ Anglicanę in spiritualibus & temporalibus. PRO decisione sit prima conclusio. Cō munis status Ecclesiæ iure diuino in spiritualibus, exemptus est ab omni potestate seculari. Vt v. g. in creandis Episcopis & cæ teris ministris ecclesiæ, in administratione sacramentorum actiua & passiua, & in definiendis rebus fidei, & in explicandis populo, & in similibus. Probatur ista conclusio ex illo Ioannis vltimo capite. "Pasce oues meas." Vbi Christus plenariam potestatem dedit Petro & successoribus ad pascendum oues in omnibus quæ pertinent ad pastum spiritualem, ergo nulla respublica temporalis habet potestatem supra Petrum & successores eius in his quæ pertinẽt ad spiritualem gubernationem. Et confirmatur. Quia Petro datæ sunt claues regni cælorum: vt quodcunque soluerit super terram, sit solutum & in cælis, ergo non est aliud tribunal sub cælo superius tribunali ecclesiæ. Prima ista conclusio expressè definita est in Concilio Constantiensi vbi sup. & Ioan. 22. vbi sup. & probatur Apostolica traditione & perpetua: nũquā enim Apostoli in gubernatione spirituali deferebant aliquid autoritatis Principibus secularibus. Item probatur ratione. Finis reipublicæ spiritualis est supernaturalis: secularis autem reipublicæ finis est naturalis: ergo respublica secularis non potest gubernare spiritualem. Consequentia probatur. Nam non potest esse bona gubernatio, nisi in ordine ad finem præcognitum, quem constat ratione naturali non posse cognosci. Confirmatur. Nam spiritualis respublica est immediatè à Deo: at verò potestas reipublicæ secularis est immediatè ab ipsa republica collata Principi, ergo ista non potest iudicare de illa, vtpote quæ est inferior. Secunda conclusio. Clerici in temporalibus & in naturalibus non sunt exempti ipso iure diuino immediatè à potestate seculari. Probatur. Nam distinctio clericorum à reliquo populo, tantùm habetur iure diuino positiuo: sed iure naturali omnes qui sunt partes alicuius reipublicæ debent obedire legibus ipsius reipublicæ, ergo clerici nō sunt exempti iure diuino, siquidem sunt partes reipublicæ. Patet consequentia. Quia gratia, vt dicitur, non destruit naturam: sed perficit. Item confirmatur ex illo Pauli ad Romanos 13. "Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, siue Regibus, &c." vbi Apostolus ad omnes Christianos vniuersaliter loquitur, non excipiens clericos. Et ibidem D. Thom. inquit, clericos iure positiuo exemptos esse à tributis, non iure diuino. Denique confirmatur. Nam de facto in quibusdam sunt subiecti, vt inquit Syluester in verbo, iudex, primo. §. 4. ergo non sunt exempti iure diuino. Aliàs ecclesia non posset permittere illos subijci. Tertia conclusio. Nihilominus valde cō sentaneum est iuri diuino, vt ecclesia, si viderit expedire, eximat clericos à potestate seculari in temporalibus. Ratio potissima est. Nam ecclesia habet plenariam potestatem in ordine ad finem supernaturalem, ergo in ordine ad media conuenientia ad talem finem. Et est conueniens sæpissime, vt clerici eximantur, ergo &c. Minor probatur. Nam expedit maxime bono spirituali ecclesiæ, vt clerici in honore habeantur: si autem deferrentur ad tribunalia secularia illorum delicta spernerentur à populo, ergo &c. Confirmatur. Nam propterea cō uenientissimum est, vt fideles eximantur à tribunalibus infidelium, propter honorem fidei, vt patet 1. Corinthiorum 6. "Contemptibiles qui sunt in ecclesia constituite ad iudicandum." At est eadem proportio inter statum secularem & ecclesiasticum quantum ad honorem Christianæ religionis, ergo &c. Item est absurdissimum, vt qui sunt subditi in spiritualibus, fiant statim iudices in temporalibus, & habeant vt reos, quos paulò ante habuerunt vt iudices spirituales. Quarta conclusio. Clerici de facto sunt exempti à republica seculari in temporalibus, non solum iure Pontificio & communi: sed etiam iure seculari. Patet ex Concilio Constantiensi Sessione. 13. & 15. & in Concilio Tridentino Sessione. 25. capite. 20. de reformatione. & cap. non minus. in. 6. de foro competenti. & in capit. seculares. 96. distinctione. Et causa. 11. quæstione. 1. Item in iure ciuili in authentico statuimus. de episcopis & clericis. Idem habetur etiam in iure Hispaniensi Partita. 1. titulo. 6. in. l. 5. Item etiam in ordinationibus Regalibus libro. 1. titulo. 3. l. 6. Vide Ruffinum in libro. 16. Ecclesiasticæ historiæ, vbi narrat dictum Constantini Imperatoris: qui cum in synodo Nicena rogaretur à quibusdam episcopis, vt lites quasdam inter ipsos iudicaret & examinaret processus, Respondit. "Indignum est, vt vos qui sacerdotes dati estis nobis à Deo, à nobis iudicemini. Vos estis Dij, & ideo ab illo iudicandi: de quo scriptum est, Deus stetit in synagoga Deorum." Ex dictis sequitur suspectos esse merito de hæresi Lutherana seculares iudices qui clericos contra sua priuilegia comprehendunt vel ad sua tribunalia trahunt. Probatur, quia facto ipso confirmant quod error Lutheranus asserit, scilicet, clericos subditos esse Principibus sæcularibus. Quemadmodum si quis imaginem conculcaret, vehementer esset suspectus de hæresi Lutherana quæ asserit imagines non esse colendas. Sequitur secundò ex dictis, quòd in grauissima necessitate Regni secularis debent clerici pati aliquam contributionem de licentia Pontificis, si non sit periculum in mora. Nam si est tale periculum, non oportet expectare facultatem Pontificis. Tunc enim ius naturæ obligat, vt si opus fuerit non solum bona temporalia tribuant, sed etiam vitam periculo exponant, & arma capiant pro defensione reipublicæ. Non enim ius Pontificium derogare debet iuri naturali. Vnde sequitur quinta conclusio. Iure defensionis innocentis, vel tranquillitatis reipublicæ poterit potestas secularis clericos comprehendere & detinere, donec opportunè suis prælatis tradat. Et si quis dicat quòd iure defensionis quilibet poterit hoc facere. Respondetur, quòd in actuali aggressione innocentis quilibet poterit illum defendere, sed tamen respublica secularis amplius potest, scilicet, prouidere & anticipare, ne sint occasiones & tumultus in republica. v. g. si clerici nocte incedant armati: poterit officialis potestatis secularis illos comprehendere & arma auferre ab illis: sicut ab alijs secularibus. Ratio huius asserti est: quoniam ius Pontificium, non derogat iuri naturali, secundùm quod respublica potest seipsam tranquillam seruare: non potest autem alio modo, ergo licitum erit illi, exercere suam potestatem in clericos perturbantes pacem reipublicæ. Ex dictis sequitur, quòd si in ecclesia non esset possibilitas puniendi clericos sufficienter ad tranquillitatem reipublicæ secularis: tunc potest inuocare auxilium brachij secularis: quod si non inuocauerit: respublica secularis poterit se intromittere & punire tales clericos: non tamen pœna mortis, quia hoc esset impium & scandalosum, & non necessarium ad tranquillitatem reipublicæ. Ratio huius corollarij est eadem atque conclusionis, & eadem ratione potest Rex secularis bellum indicere contra Summum Pontificem, si quod Deus auertat, iniquè rapiat aliquod oppidum, aut ciuitatem iurisdictionis secularis. Sexta conclusio. Rex Hispaniæ habet priuilegium à Summo Pontifice vt possit causas clericorum ad sua tribunalia interim aduocare, quando aliquis etiam secularis conqueritur, quòd vim patitur à iudice ecclesiastico, quod vulgo dicitur, por via de agrauio y fuerça : tunc iudices seculares poterunt iudicare ex ipsa commissione Pontificis, An fiat vis vel non. Quæ res multum reprimit episcoporum vicarios ab insolentijs. Nihilominus semper manet recursus liber ad sedem Apostolicam. Ad primum argumentum respondetur, quòd probat quintam conclusionem. Nam quanuis ipsa respublica secularis perfecta sit, est tamen subdita reipublicæ spirituali in ordine ad finem supernaturalem. Vnde quando fuerit opus in ordine ad talem finem, vt clerici eximantur ab illa potestate seculari, exempti erunt: dummodo ab ecclesia sufficienter prouideatur, ne per talem exemptionem perturbetur tranquillitas & pax Reipublicæ. Ad secundum respondetur, quòd pretium iustum in emptionibus & venditionibus omnes tenentur seruare secundùm morem reipublicæ in qua habitant: & hoc est de iure naturali. Est autem per accidens quòd pretium iustum constituatur per legem vel consuetudinem reipublicæ ad hoc quòd clericus teneatur seruare pretium iustum in emptione & venditione. Ad tertium respondetur, quòd Christus Dominus soluit tributum, non quòd teneretur: vt ipse dixit, Matthæi. 17. cap. "ergo liberi sunt filij". Vbi loquitur de filio naturali. Cæterum quòd Christus Dominus voluerit iudicari à Pilato, non probat quòd Pilatus non vsurpauerit iudicium: quia voluntas Christi Domini fuit in ordine ad Deum, non autem in ordine ad Pilatum committens illi iudicium, sed patiens ab illo iudicari propter Deum. Et hoc est quod Pilato dixit Christus: "Non haberes potestatem aduersus me vllam, nisi tibi datum esset desuper." Hoc est, permissum. Nihilominus Pilatus vsurpauit iudicium, non solum ea ratione qua vsurpabat iudicando alios Iudæos, vt minister tyranni Principis, sed etiam speciali ratione respectu personæ Christi: qui cum esset verus Messias, nulli Principi subiectus erat. Neque ignorantia huius excusabat Pilatum: eo quòd erat valde culpabilis, quia ipsemet Pilatus po terat & tenebatur illi credere, sciebat enim quòd per inuidiam tradidissent illum, qui multa miracula fecerat in testimonium veritatis quam prædicabat. Quod si quis contra obijciat, quòd illa sententia approbatur à Deo, ergo non erat iudicium vsurpatum. Distinguitur cōsequens . In ordine quidem ad Pilatum, nego consequentiam. In ordine autem ad Deum, concedo consequentiam. Quia nulla fiebat iniuria Christo Domino ex parte Dei, sed erat iustus contractus & iusta sententia, quòd si vellet esse Redemptor hominum, pateretur pro illis & moreretur. Ad confirmationẽ dicemus dubio sequẽti . DVbium tertiũ sit, Vtrùm Papa possit se subijcere alicuius iurisdictioni. Pro parte affirmatiua facit cōfirmatio prædicta. Secundò arguitur. Nam Papa subijcit se iudicandum sacerdoti in foro conscientiæ, ergo in alijs potest se subijcere. In oppositũ est communis sententia Theologorum in 4. distin. 18. & 19. quòd Papa non potest se subijcere alicui iudici in personalibus & criminalibus. PRO decisione sit prima conclusio. Iure diuino Papa hæreticus subijcitur dispositioni Concilij. De qua re disputatur à nobis in 2. 2. quæstione. 1. artic. 10. De qua re vide Caietanum in opusculo de autoritate Papæ & Concilij cap. 10. Et Cano lib. 6. de locis. cap. vltimo, ad vltimum. definita est conclusio in cap. si Papa. dist. 40. & in quinta synodo Romana, & in epistola. 3. Anacleti de Patriarchis. Secunda conclusio. Nullus iudex ordinarius potest ordinaria potestate iudicare Papam in quacunque alia re. Ista est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum. Et ratio est. Quia Papa est supremum caput in terra reipublicæ spiritualis, ergo habet ipse plenariam potestatem in ordine ad gubernationem spiritualem & eius finem: alioquin esset imperfecta respublica spiritualis. Rursus, ergo Summus Pontifex potest eligere media etiam temporalia conuenientia ad finem spiritualem: sed vnum medium necessarium est, vt nullus princeps temporalis possit legitimè Summum Pontificem cogere & punire, ergo hoc datum est illi à Deo, vt non sit subiectus iurisdi ctioni alicuius Principis. Et confirmatur. Papa potest alios clericos à potestate ciuili eximere etiam in rebus temporalibus, ergo ipse est exemptus iure diuino. Probatur consequentia. Quia alias Princeps secularis poterat illi præcipere, vt neminem eximeret, ergo necesse est, vt qui alios potest eximere ipse sit exemptus. Tertia conclusio. Papa potest se subijcere iudici seculari in rebus temporalibus: & in spiritualibus sacerdoti in foro conscientiæ. Hanc conclusionem probant duo argumenta facta pro parte affirmatiua. Quarta conclusio. In huiusmodi subiectione, quæ fit in rebus temporalibus, semper manet superior potestas Pontificis simpliciter loquendo, & non potest cogi ab aliquo iudice. Probatur. Quia potestas ex cō missione semper manet inferior potestate committentis: sed potestas iudicis in proposito casu, est ex cōmissione Pontificis, ergo. Quinta cōclusio . Papa qui se alteri subijcit iudicandum, tenetur acceptare sententiā iustam necessitate virtutis iustitiæ commutatiuæ, ita vt sit iniustus, nisi acceptauerit sententiam: non tamen necessitate coactionis. Hanc asserit Caietanus in hoc loco. Sed est intelligenda ita quòd Summus Pontifex peccabit contra iustitiam respectu partis læ sæ: non autem respectu iudicis delegati. Nā respectu illius, semper habet ius reuocandi sententiam eius. Sed nihilominus peccabit etiam contra iustitiam commutatiuam respectu iudicis si dum commisit illi potestatem promisit illi se staturum sententiæ eius, & ea conditione iudex acceptauit. Ista conclusio ita explicata non aliter probatur quā cæteræ præcedentes. Sexta conclusio. Papa in omnibus non potest se subijcere alterius potestati etiam modo prædicto. Hanc tenet D. Thom. in 4. distin. 19. quæst. 1. artic. 3. quæstiun. vltima ad tertium. & Richardus in distinct. 18. artic. 5. quæstione. 1. & Paludanus quæst. 2. & Caietanus hic. Et probatur. Nam Papa non potest se alteri subijcere suspendendum vel excommunicandum. Et si quis quærat, quare in quibusdam possit, & in quibusdam non possit subijci? Respondet Caietanus, quòd in omnibus in quibus Papa potest per seipsum de se iudicare & exequi iudicium: potest etiam se alteri iudicandum subijcere. In quibus autem non potest per seipsum de se iudicare, neque poterit alteri se subijcere. Exemplum primi. Papa potest per seipsum diiudicare iniurias quas alteri fecit & restituere: & ideo poterit etiam alteri iudicium committere. Exemplum secundi. Papa non potest per seipsum se suspendere ab officio vel excommunicare: & ideo nec poterit alteri committere. Sed contra hoc est argumẽ tum . Papa non potest seipsum absoluere à peccatis, & tamen potest alteri committere tale iudicium, ergo regula falsa est. Respondetur, quòd regula Caietani intelligitur de iudicio in foro exteriori, non autem in foro conscientiæ. Et ratio differentiæ est, quia in foro conscientiæ quilibet sacerdos habet potestatem iure diuino remittendi peccata: iurisdictionem autem circa istum vel alium peccatorem, interdum habet sacerdos ex commissione Pontificis. Et quia ipse Summus Pontifex, si peccat mortaliter, manet iure diuino subiectus clauibus ecclesiæ absoluendus. Ideo quando alteri se subijcit in foro conscientiæ, habet se vt persona quædam particularis. Habet autem facultatem iure diuino eligendi confessorem: quia non habet superiorem in terra. Vnde colligitur plane: quòd facultas absoluendi Summum Pō tificem , non est ex commissione Pontificis, vt iudex est: sed tantum ministrat materiā , inquantum est pœnitens. Vnde ad primum argumentum respondetur, quòd Leo Papa subiecit se imperatori, non simpliciter, sed secundùm quid, scilicet, ita vt teneretur acceptare sententiam iustam ex virtute iustitiæ directiuæ, non autem ex necessitate iustitiæ vindicatiuæ & coactiuæ. Ad secundum argumentum patet ex vltima conclusione. Si enim Papa peccat mortaliter, tenetur iure diuino subijcere se sacerdoti, & hoc non facit inquantum iudex sed vt reus. DVbitatur quartò. An iudices extrahentes subditos suos ab ecclesijs ad quas confugiunt, vsurpent iudicium si postea iudicauerint illos? Et videtur quòd nō . Quia huiusmodi priuilegia tantum sunt concessa in fauorem ecclesiarum, ergo non fit iniu ria subditis, si iudicentur iam extracti ab ecclesia. ¶ Secundò. Iudices qui extractos ab ecclesia iudicant, non tenentur restituere, nisi tātum ecclesijs saltem, & ita habet vsus: ergo nullam iniuriam faciunt subditis iam extractis, ergo non vsurpant iudicium. Tertiò. D. Thom. infrà quæst. 99. art. 2. ad tertium, inquit, quòd sacrilegium potest inueniri separatum ab omnibus peccatis, & ponit exemplum in casu nostri dubij: ergo ibi non est ratio iniustitiæ. PRO decisione sit conclusio. Huiusmodi iudices vsurpant iudicium, & faciunt iniuriam reo. Probatur. Quia in tali casu tollitur ab ipsis iudicibus facultas iurisdictionis, vt patet in titulo de immunitate ecclesiarum. & in 1. 2. quæst. 4. & C. de sacrosanctis ecclesijs. & de his qui ad ecclesias confugiunt. & in iure Hispan. 1. par. titulo. 11. & lib. 1. Ordin. Regal. titul. 2. & lib. 1. for. Reg. titul. 5. ergo tales iudices vsurpant iudicium & sententia illorum nulla est. Ex quo sequitur, quòd ille qui extrahitur ab ecclesia contra priuilegia ecclesiarũ , potest se armis defendere: eo quòd patitur violentiam, neque tenetur postea respondere iudici interroganti etiamsi alias teneretur. Ad primum respondetur, quòd priuilegia data sunt quidem in fauorem ecclesiarũ primario, sed secundario data sunt etiam in fauorem confugientium. Ad secundum respondetur, quòd nō tantum fit iniuria loco sacro, sed etiā extracto, vnde iudex tenetur restituere reo quicquid patitur ex eo quòd est extractus. Ad tertium respondetur, quòd D. Tho. voluit ibi docere, quòd tota ratio culpæ in illo casu ortum habet à sacrilegio. DVbitatur quintò. An iudex ex eo ꝙ sit excommunicatus vsurpet iudiciũ . Probatur quòd non. Nam aliàs esset perturbatio in conscientijs hominum, nesciencientium, An iudices sint excommunicati dum proferunt sententiam, & dominia rerum transferunt. Sed in oppositum est quod habetur. 14. quæstione. 1. cap. miramur. & cap. auerte. & capit. ait Cælestinus. & 15. quæstione. 6. capit. nos sanctorum. & capite iuratus. quibus in locis excommunicati iudices priuantur authoritate iuris dicendi & exercendi quoscunque actus iudiciales, & subditi absoluuntur ab eorum obedientia. De hoc dubio Caietanus, verbo excommunicatio, prope finem in cap. Vbi scito, ait vniuersaliter, quòd gesta per excō municatum ratione publici officij etiam ciuilis, non valent. Quam sententiam sequitur Soto lib. 3. quæst. 4. art. 6. corollario. 2. & in. 4. distin. 22. quæst. 1. artic. 4. Idem videtur tenere. PRO decisione sit prima cōclusio . Omnes iudices excōmunicati vsurpant iudicium, & mortaliter peccant ferendo sententiam & exercendo actus iudiciales. Probatur, quia sunt priuati autoritate & publica facultate iurisdicẽdi , vt patet in iuribus citatis. Secunda conclusio. Nihilominus sententia excommunicati qui ab ecclesia toleratur, valida est. Hæc conclusio est contra Caietanum & Soto: & probatur. Nam in Concilio Constantiensi sub Martino V. conceditur fidelibus, vt possint communicare cũ excommunicatis, exceptis nominatim excommunicatis, & notoriè clericorum percussoribus. ¶ Arguitur ergo. Talis cōcessio facta fuit in fauorem populi fidelis. Cũ ergo populus fidelis non minus habeat vtilitatis ex eorum communicatione, quam si non essent excommunicati, erit valida sententia. Et nihilominus ipsi iudices non peccāt exercendo suum officium, quam si talis gratia non esset concessa. Secundò. Absolutio sacramentalis facta ab excommunicato qui toleratur ab ecclesia valida est, ergo multo magis sententia lata in foro ciuili. Antecedens patet ex Concil. supra, & ex communi sententia Theologorum. Consequentia probatur. Quia excommunicatio ex natura sua magis priuat à communicatione in spiritualibus quam in ciuilibus aut politicis. Tertiò arguitur ex. l. Barbarius. ff. de officio prætoris. vbi dicitur, quòd ignorantia communis circa autoritatem iudicis, non irritat neque inualidat gesta per illum iudicem, & ita est communis sententia Iurisperitorum, qui etiam tenent nostram conclusionem. Vide Innocentium & Panormitanum in cap. veritatis. de dolo & contumacia. & Syluestrum in verbo excommunica tio. 3. quæst. 23. num. 4. vbi refert Richardũ & alios Theologos pro nostra sententia. Et si quis contra arguat. Ille iudex excommunicatus vsurpat iudicium, ergo illa sententia est à non iudice, & per consequens est inualida. Respondetur primò nego consequentiam: quia illa sententia est à republica, & ecclesia, quæ vult esse validam sententiam, non quatenus est ab ipso iudice excōmunicato : sed quatenus ab ecclesia toleratur & illius gesta approbantur, sicut diximus dubio primo de tyranni sententia. Hinc est, quòd ipse iudex perinde peccet iudicando: atque si ab ecclesia non esset concessa facultas fidelibus vt non vitarent excommunicatum: eo quòd in ipsomet Concilio expressè dicitur, quòd per hoc nolumus aliquam gratiam facere excommunicatis ipsis, aut in aliquo illos subleuare. Ad argumentum in oppositum respondetur, quòd illud militat contra sententiam Caietani & Soto, & probat nostram secundam conclusionem. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm iudici liceat iudicare contra veritatem, quam nouit, propter ea quæ in contrarium proponuntur. AD Secundum sic proce{ Sup. q. 64. ar. 6. ad 3. Et 4. dist. 27. q. 1. artic. 2. q. 4. ad 2. & 3. Et quo. 5. art. 15. ad primum. } ditur. Videtur, quòd iudici non liceat iudicare contra veritatem, quam nouit, propter ea quæ in contrarium proponuntur. Dicitur enim Deuter. 17. "Venies ad sacerdotes Leuitici generis, & ad iudicem qui fuerit illo tempore, quæresq́ue ab eis qui iudicabũt tibi, iudicij veritatem." Sed quandoq; aliqua proponuntur contra veritatem, sicut cùm aliquid per falsos testes probatur. Ergo non licet iudici iudicare secundũ ea quæ proponuntur & probantur contra veritatem, quam ipse nouit. ¶ 2 Præterea. Homo in iudicando debet diuino iudicio conformari: quia Dei iudicium est, vt dicitur Deut. 1. "Sed iudicium Dei est secundum veritatem," vt dicitur Rom. 2. Et Isaiæ. 11. prædicitur de Christo: "Non secundum visionem oculorũ iudicabit, neque secundum auditum aurium arguet: sed iudicabit in iustitia pauperes, & arguet in æ quitate pro mansuetis terræ." Ergo iudex non debet secundum ea quę coram ipso probantur, sententiam ferre contra ea, quæ ipse nouit. ¶ 3 Præterea. Idcirco in iudicio probationes requiruntur, vt fides fiat iudici de rei veritate. Vnde in his quæ sunt notoria, non requiritur iudicialis ordo, secundum illud 1. ad Timoth. 5. Quorundam hominum peccata manifesta sunt, præcedentia ad iudicium. Si ergo iudex per se cognoscat veritatem, non debet attendere ad ea quę probantur, sed sententiam ferre secundum veritatem, quam nouit. ¶ 4 Præterea. Nomen conscientiæ importat applicationem scientiæ ad aliquid agibile, vt in 1. † { 11. q. 79. artic. 13. } habitum est. Sed facere contra scientiā est peccatum. Ergo iudex peccat, si sententiam ferat secundum allegata contra conscientiam veritatis, quam habet. SED contra est, quod † { Ambro. in Psa. 118. sermo. 20. vers. 4. ante med. to. 4. Aug. de ver. relig. cap. 31. tomo. 1. } August. dicit super Psalteriũ : Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundum leges & iura pronuntiat. Sed hoc est iudicare secundum ea, quæ in iudicio proponuntur & probantur. Ergo iudex debet secundum huiusmodi iudicare, & non secundum proprium arbitrium. RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. præc. & supr. q. 60. art. 2. 5. & 6. } dictum est, iudicare pertinet ad iudicẽ , secundũ quod fungitur publica potestate. Et ideo informari debet in iudicando, non secundum id quod ipse nouit tanquam priuata persona, sed secundũ id quod sibi innotescit tanquā personæ publicæ. Hoc autem innotescit sibi & in communi & in particulari: in communi quidem per leges publicas, vel diuinas, vel humanas, contra quas nullas probationes admittere debet: in particulari autem negotio aliquo per instrumenta, & testes, & alia huiusmodi legitima documenta, quæ debet sequi in iudicando magis, quàm id quod ipse nouit tanquam priuata persona. Ex quo tamen ad hoc adiuuari potest, vt districtius discutiat probationes inductas, vt possit earum defectũ inuestigare. Quod si eas non possit de iure repellere, debet, sicut † { In isto articulo. } dictum est, eas in iudicando sequi. AD primum ergo dicendum, ꝙ ideo præmittitur in illis verbis de quæstione iudicibus facienda, vt intelligatur quòd iudicare debent iudices veritatem secundum ea, quæ fuerunt sibi proposita. AD secundum dicẽdum , quòd Deo competit iudicare secundum propriam potestatem. Et ideo in iudicando informatur secundum veritatem, quam ipse cognoscit, non secundum hoc, quod ab alijs accipit. Et eadem ratio est de Christo, qui est verus Deus & homo. Alij autem iudices non iudicant secundum propriam potestatem: & ideo non est similis ratio. AD tertium dicendum, ꝙ Apostolus loquitur in casu quando aliquid non solum est manifestum iudici, sed sibi & alijs, ita quòd reus nullo modo crimẽ inficiari potest, vt in notorijs, sed statim ex ipsa euidentia facti conuincitur: si autem sit manifestum iudici & non alijs: vel alijs, & non iudici: tunc est necessaria iudicis discussio. AD quartum dicendum, ꝙ homo in his quæ ad propriam personam pertinent, debet informare cō scientiam suam ex propria scientia. Sed in his quæ pertinent ad publicam potestatem, debet informare conscientiā suam secundũ ea quæ in publico iudicio sciri possunt &c. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Iudex debet sequi in iudicando instrumenta & testes & alia legitima documẽta , potiusquam, quòd ipse nouit tanquam persona priuata. Ratio est, quia iudex dum iudicat fungitur autoritate publica: ergo debet informari de ipsa veritate per publica testimonia. Secunda conclusio. Nihilominus iudex poterit adiuuari ex eo, quòd nouit vt persona priuata: vt districtius examinet testes & discutiat probationes inductas. Ratio est, quia quilibet tenetur iure naturæ defendere innocentem inquantum fuerit possibile: ergo multo magis iudex qui ex officio tenetur nulli iniuriā facere & impedire faciẽdā . COMMENTARIVS. NOtandũ est, ꝙ D. Tho. supra q. 60. arti. 5. mouet quæstionẽ similem huic, vtrum iudex debeat iudicare secundũ leges scriptas. Sed tamen differẽtia est inter illam quæstionẽ & istam. Nam ibi disputatur de scientia in cōmuni secundũ leges: hic autẽ disputamus de scientia in particulari negotio, quæ dicitur sciẽtia facti, & de hoc definimus ꝙ debet haberi ex testimonijs publicis. QVæstio celebris est. An iudex possit ferre sententiā cōtra innocentẽ quẽ uouit esse innocentẽ scientia priuata, ꝓbatũ tamẽ nocentẽ publicis testimonijs & legitimis. ¶ Arguitur primò pro parte negatiua. Si iudex sciret scientia priuata aliquā legem esse iniquam, nō posset iudicare secundum illā , etiam si à plurimis probaretur vt iusta: ergo simili ratione, non poterit iudicare secundũ allegata & probata, si cognoscit esse falsa. Secundò. Cōfirmator alicuius electionis indigni, quẽ ipse scientia priuata cognoscit in dignũ , non potest electionẽ illam confirmare, sed poterit illam cassare: ergo etiā in nostro casu. Cōsequentia probatur. Nam talis cōfirmator etiā est iudex illius electionis. Tertiò. Papa nō potest definire aliquā propositionẽ esse de fide, quā ipse certo scit nō esse de fide, etiam si à multis doctoribus asseratur esse de fide. Ergo similiter dicendũ est de iudice. Quartò. Iudicare cōtra veritatẽ est cōtra ius naturæ & diuinũ . Iuxta illud Exodi 23. " Nō suscipies vocem mẽdacij & in iudicio non acquiescas plurimorũ sententiæ vt à vero deuies:" ergo nunquā est licitum. Quintò. Quando aliquod mediũ est contrariũ fini intento non debet eligi à prudente, etiā si cōmuniter illud mediũ soleat esse cōueniens ad talem finem. Vt v. g. medicus sapiens nō eligit hic & nunc medicinam quā scit esse contrariā saluti, etiā si secũ dum sententiā medicorũ dicatur esse vtilis ad talem infirmitatẽ . Ergo iudex etiam qui scit veritatẽ Innocentis, non debet eligere & procedere secundũ allegata & probata. Probatur cōsequentia , quia allegata & probata sunt mediũ ad manifestandā veritatẽ : ergo si certus est iudex, quòd allegata & probata offuscant veritatem, non debet illa eligere. Sextò. Virtus quæ dicitur epicheia est species quædā iustitiæ superior quā iustitia legalis, vt docet D. Tho. 2. 2. quæst. 120. artic. 2. Cuius officium est moderari verba legis & sequi intentionem legislatoris in casu extraordinario, prætermissa forma verborũ legis. Hinc igitur sumitur argumentũ , inten tio legis & legislatoris pręcipientis, vt iudex procedat secundum allegata & probata est, vt manifestetur veritas: ergo quādo in casu extraordinario constat iudici, ꝙ veritas destruitur per allegata & probata: debet vti virtute epicheya ad ferendam sententiā non secundũ verba legis, sed secundũ intentionẽ . DE hoc dubio est prima sententia Diui Tho. ꝙ in omni causa ciuili vel criminali, iudex debet procedere secundũ allegata & ꝓbata prætermissa scientia sua priuata. Hāc tenet D. Tho. expressè supra quęst. 64. art. 6. ad 3. Hanc tenet Maioris in 3. d. 33. q. 4. Diuus Antoni. in. 3. par. tit. 9. c. 2. §. 6. Hanc etiā sententiā tenet Abulen. Exod. 23. q. 6. & Turræcrema. in ca. iudicet. 3. q. 7. & alij quos refert Couar. libr. 1. Variar. resolut. nu. 3. & 6. ¶ Secũda sententia est in altero extremo, ꝙ in omni causa debet iudex ferre sententiā secundum veritatẽ quam ipse nouit, siue sciẽ tia priuata siue sciẽtia publica, ita ꝙ nunquā sit licitum iudicare contra veritatẽ quā ipse nouit scientia priuata. Hanc sententiā tenet Hugo in l. Prætor. ff. de iurisd. omn. iudicũ . quem sequitur Caldericus & Panorm. in c. Pastoralis. §. quia vero. tit. de offic. delegati. Angel. in verb. iudicare. q. 7. Lyra Exod. 23. in illa verba, insontem & iustum non occides, & alij quos refert Couar. vbi supra. ¶ Tertia sententia est, ꝙ in criminalibus causis, debet iudex sequi priuatam sententiā nō obstantibus allegatis & probatis: non autem in causis ciuilibus. Hanc sententiam tenet Adrianus quod lib. 6. art. 3. & inquit esse cō munem sententiā Theologorũ , hāc tenent multi Iurisperiti quos citat Couar. vbi supra, sed aliqui moderātur illam sic, ꝙ etiam in negotijs ciuilibus magni momenti, debet iudex sequi sententiam priuatam. ¶ Quarta sententia est, ꝙ iudex ex priuata scientia veritatis, debet absoluere reum non autẽ potest condẽnare . Autores huius sentẽ tiæ citat Couar. vbi supra. ¶ Quinta sentẽtia est, ꝙ supremi iudices possunt sequi priuatā scientiam veritatis. Non obstantibus allegatis & probatis: inferiores vero non possunt nisi iudicare secundum allegata & probata. Annumerant autẽ inter supremos iudices, eos qui sunt supremi senatus quos vulgo dicimus del Consejo Real, etiam si habeāt Prin cipem superiorem. Huius sententiæ est Guido Papa, vt refert Couar. vbi supra. Ipse tamen ait Principẽ supremũ id posse facere. Ex his sententijs prima est tenenda non solum vt probabilior, sed vt veritas demonstrata moraliter. Probatur primo, ratione D. Tho. in artic. sed confirmatur illa ratio. Nam iudex iudicat, vt persona publica vice reipublicæ: sed si respublica iudicaret non posset procedere nisi secundũ scientiam publicā : ergo iudex debet iudicare secundum illā , aliàs non esset vicarius bonus ipsius reipublicę. Et hanc rationem insinuat D. Tho. in solut. ad 2. vbi ait, ꝙ Deus iudicat secundum propriā scientiam, quia iudicat secundum propriā autoritatẽ : ergo qui non iudicat secundũ propriā autoritatem, sed vice alterius, scilicet reipublicæ: debet iudicare secundũ scientiam secũdum quam iudicaret respublica. Secundo. Nam ex oppositis sententijs sequuntur magna incommoda reipublicæ & iudiciorũ peruersio: nam iniqui iudices facile condemnarent innocentes & absoluerent nocentes, dicerẽt enim se scire veritatem priuata scientia, & proferrent sentẽ tiam contrariā allegatis & probatis. Rursus boni iudices semper inciderent in magnas angustias & perplexitates, vt v. g. si aliquis probaretur reus læsæ maiestatis vel hæreticus secũdũ allegata & probata, & ipse iudex sciret innocentiā illius scientia priuata: siquidem absolueret illũ ipse puniretur pœna capitis: si autẽ condẽnaret peccaret mortaliter secundũ illas sentẽtias : ergo &c. Tertio. Vtilitas iudiciorũ ea maximè est, vt reipublicæ satisfiat, vt in tranquillitate cōsistat , & in trā quillitate seruetur dum iniqui puniuntur & alij à malo arcentur: sed nisi prima sententia sit vera omnia ista commoda pereunt, dum ipsa respublica non puniret eos qui publice probantur iniqui. Quartò probatur testimonijs Sanctorũ . In primis est D. Ambr. serm. 20. super Psal. 118. in illud, "Misericordiæ tuæ multæ Dñe secundum iudicium tuum viuifica me," inquit, "Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundum leges pronunciat, & secundum quod audit iudicat." Hoc habetur 3. quæst. 7. canone iudicet. & quanuis referatur à Diuo Thoma esse D. Augu. errore tamen librariorum fuit. Sed etiam D. August. super Psal. 57. in illud, "Molas leonum confringet Dominus" inquit, "Iudex nō potest nisi secũdum leges iudicare," & idem dicit in lib. de vera relig. cap. 31. Idem dicit D. Gregor. & habetur 11. quæst. 3. can. summopere. Item omnia iura canonica & ciuilia aiunt, quòd ex instrumentis sit certus iudex de iure litigantium. Hoc habetur in ca. dilectus. in cap. accepimus. in cap. cōtingit . de fide instrumentorum. & cap. Pastoralis. §. quia vero. de officio delegati. & in. l. adoptio. ff. de adoptionibus. Et denique Daniel 3. Daniel quanuis nouit veritatem scientia priuata ab Spiritu sancto, tamen non condemnauit senes illos, donec coram populo conuicit illos mendacij ex ore proprio. Ad primum argumentum in contrariũ respondetur negando cōsequentiam . Nam bonitas legis non pendet ex dicto ignorantium, aut iniquorũ , sed ex eo quòd lata est ab habente autoritatem & conformis est legi naturæ. Cæterum veritas facti in publico iudicio pendet ex testibus, aut ex ipsa notorietate facti, ex quo sequitur, ꝙ iudex sciens legem esse iniquam non potest iudicare secũdum illam. Item est alia differentia egregia: quia quando iudici constat legem esse iniquam publice hoc potest probari faciendo demonstrationem: quando vero cōstat iudici de veritate facti non potest publicè ostendere veritatem illam. Ad secundum argumentum negatur cō sequentia . Et ratio est, quia confirmator ex officio habet ius confirmandi vel cassandi electionẽ prout sibi videbitur expedire bono communi: ita prorsus vt sicuti electores libere eligunt quem ipsi iudicant esse dignum scientia priuata, ita confirmator legitimè confirmat quem iudicauerit esse dignum, siue scientia publica siue priuata, & in hoc deficit confirmator à ratione iudicij, quòd iudex vt sic, tenetur ferre sententiam secundum allegata & probata, & si oppositum fecerit nulla est sententia. Cæterũ confirmator quomodolibet cassauerit electionem etiā digni cassata est. Quod si aliquis obijciat. Cōtra ille confirmator iniuriam facit electo, ergo tenetur confirmare eum ex iustitia. Probatur antecedens: quia statim iudicabitur electus suspectus de aliquo cri mine, propter quod non confirmatur à præ lato. Respondetur nihilominus, nego antecedens, & ad probationem respondetur, ꝙ est temerarium iudicium, quia multis vijs potest cassari electio etiam digni. Ad tertium argumentum respondetur, quòd definitio propositionis veritatis de fide, nō pendet ex testimonio hominum, sed ex assistentia Spiritus sancti: vnde Pontifex poterit definire non solum contra testimonium hominum, sed etiam contra id quod ipse opinatur, vt v. g. si esset hæreticus. Ad quartum argumentum respondetur, quòd illud antecedens potest esse verum & est verum, si intelligatur proportionabiliter loquendo de iudicio & de veritate, scilicet, quòd iudicare publice contra veritatem publice probatam, est contra ius naturæ, & iudicare secreto contra veritatem secretam etiam est contra ius naturæ: sed tamen iudicare publice & vt persona publica contra veritatem quam ipse nouit scientia priuata nō est contra ius naturæ: sed consonum valde iuri naturæ, vt procedat secundum allegata & probata, propter tranquillitatem & pacem ipsius reipublicæ. Ad quintum argumentum respondetur. Concedo Maiorem, sed distinguo minorẽ . Allegata & probata sunt medium ad manifestandam veritatem, quantum in iudicio publico manifestari potest, concedo. Non autem ad manifestandam veritatem, secundum quòd à parte rei est, hoc enim nō semper est necessarium aut possibile. Exemplũ autem de medico non conuincit, quoniam medicatio per se ordinatur ad salutẽ istius hominis hic & nunc: sentẽtia autem iudicis ordinatur ad tranquillitatem & pacem reipublicæ, quę consurgit ex eo quòd vnicuiq; tribuitur suum ius secũdum allegata & probata. Item etiā iudex dicendo ius, distribuit bonum quodam commune distribuendũ secundum merita causarũ , quatenus ex allegatis & probatis cognoscuntur: medicus autem operatur aut ex iustitia cōmutatiua aut ex misericordia vel ex liberalitate, quare tenetur attendere quod cōmodum est istius hominis hic & nunc. Ad vltimum respondetur, ꝙ intentio legislatoris & legis est, vt iudex non sequatur scientiam priuatam sed procedat secũdum allegata & probata. Cæterum quod ibi dictum est de virtute epicheya verũ est. Sed notandum est, quòd ista virtus exercetur in casibus extraordinarijs in quibus si seruentur verba legis, sequetur inconueniens contra omnem intentionem legislatoris & contra bonum publicum, quod quidem maximè est attendendum ad exercitium huius virtutis. Vt v. g. Dicit lex vt vnicuiq; reddatur suum depositum petenti: sed cōtingit vt furiosus si petat gladium ad occidendum innocentem vel contra rempublicam, nō est illi reddendum depositum. Et quia in casu nostræ disputationis sequitur magnũ inconueniens bono communi, nisi iudex ferat sententiam secundum allegata & probata: non habet locum virtus epicheiæ, sed potius est intentio legislatoris, quòd in tali casu seruetur forma verborum legis, etiam si per accidens occidatur innocens. DVbitatur secundo circa secundā conclusionem D. Thom. Quid possit, & quid teneatur facere iudex in prædicto casu vt liberet innocentem? ¶ Ad quod respōdetur , & sit prima conclusio. Non tenetur iudex renuntiare officio suo. Ista est cōtra Syluestrũ in verbo, iudex. 2. quæst. 5. Probatur, quia nemo vtens iure suo facit alteri iniuriā , sed iudex vtitur iure suo, ergo. Secundo, iudex ex officio suo tenetur seruare leges cō munes & prouidere paci & trāquillitati reipublicæ. Ergo etiam si inde sequatur præter intentionem eius mors alicuius innocentis, non tenetur cessare ab officio suo: quemadmodum Dux in bello non tenetur cessare ab impugnatione ciuitatis, etiam si aliqui innocentes ibidẽ occidendi sint per accidens. Secunda conclusio. Non tenetur iudex remittere causam superiori, imo non potest si altera pars instet, vt faciat iudicium & iustitiam. Prima pars probatur eisdem rationibus atque prima conclusio. Secunda vero probatur. Quia supposito, ꝙ non cedit officio suo tenetur seruare ordinem iuris in procedẽdo ad iudicium. Ordo autem iuris est, vt in tali tribunali fiat prima instantia: ergo tenetur illum seruare. Quod si aliquis obijciat contra istam conclusionem, ꝙ Diuus Tho. dicit supra in quæst. 64. art. 6. ad tertiũ , quòd iudex si non habet occasionem liberandi talem innocentem remittat illum & debet remittere superiori iudicandum. Respōdetur & sit tertia cōclusio . Quòd de consensu vtriusque partis potest & debet iudex in tali casu remittere innocentem, & hoc est quod Diuus Thomas ibi voluit docere dũ dixit, ꝙ si hoc non potest nō peccat iudicādo illũ , acsi diceret, ꝙ si nō potest seruato ordine iuris, scilicet, de cōsensu vtriusq; partis, non peccat iudicando. Itaque iudex debet quantum in se est fauere innocenti seruato ordine iuris necessario. Vt v. g. debet admittere appellationẽ illius. Item debet relaxare pœnam iuris in casibus in quibus est licitum, vt arti. 4. dicemus. Item si potest sine scandalo publico dare illi occasionem vt fugiat: tenetur facere. Ratio est, quia quilibet tenetur in quantum persona priuata adhibere media licita ad seruandum innocentem. ¶ Quarta conclusio. Non potest iudex pronuntiare sententiam in hunc modum, scilicet dicendo, non constat de veritate causæ. Pro quo nota, quòd est vnus modus terminandi iudicium, cum iudex dicit, Non liquet de veritate. Hæc conclusio est contra Alciatum cap. 1. de officio ordinarij, qui ait in tali casu debere iudicem proferre talem sententiam. Sed probatur conclusio nostra, quia sententia iudicis debet intelligi secundum allegata & probata, sicut debet dari secundum allegata & probata: sed falsum est dicere in illo casu, quòd secundũ allegata & probata non constat publice de veritate causæ: ergo sententia falsa est. Item respublica non minus scandalizaretur de eiusmodi sententia, atque si illum absolueret: scit enim respublica crimen esse probatum in iudicio: sed maximè scandalizaretur respublica in illius absolutione: ergo etiam in prolatione talis sententiæ. Quinta cōclusio . Princeps supremus debet etiam iudicare secundũ allegata & probata contra veritatem quam cognoscit priuata scientia. Probatur, quia eadem inconuenientia sequũtur si non ita iudicet, quæ sequũtur in inferiori tribunali, vt dictũ est iā . Nihilominus cũ ipse Princeps sit dispẽsator legũ & habeat plenariā potestatẽ à republica, poterit in tali casu secluso scandalo reipu blicæ aut nocumento dispensare cum illo innocente, quantum ad pœnas iuris, quæ infliguntur propter bonum reipublicæ: non autem quantum ad pœnas, quæ respiciunt satisfactionem alterius partis. Item etiam poterit vti testimonio suo secundum scientiam priuatam & publicare illud contra testes falsos, qui non sunt magnæ autoritatis: quia tunc esset scandalum in republica infamare illos. Et deniq; dicimus, quòd quotiescunque Princeps potest dispensare in lege cum vere reo, tenetur dispensare cum innocente: etiam si probetur nocens. Ratio est, quia iure naturæ vnusquisque tenetur vti medijs licitis ad defendendũ innocentẽ . DVbium tertium est. An cum Principi notum est crimen alicuius, quod probari potest facile, vel probatur testibus: possit illum interficere non citando illum vt se defendat & à crimine purget. Vt verbi gratia, an possit illum occidere per venenum secreto propinatum, aut alia via occulta? Et pro parte affirmatiua sic arguitur. Primo euidentia patratis sceleris non indiget processu iuridico: sed in tali casu euidens est Principi, etiam per testes sufficientes, crimen malefactoris: ergo poterit illum condemnare & occidere, quando & quomodo voluerit. ¶ Secundò. Reus ipse dignus est morte: ergo non fit illi iniuria si occidatur à Principe habente publicam potestatem. Et confirmatur. Nam per occisionem occultam consulitur famæ malefactoris: ergo nulla fit illi iniuria. ¶ Tertiò. Sit casus quòd reus non possit citari sine incommodo reipublicæ. Vt v. g. si est Dux, qui habet exercitum sibi beneuolũ , & timetur ꝙ inuadet rempublicam. Vel etiam sit casus, ꝙ si reus citetur infamabitur persona principis: quia crimen commissum fuit. v. g. adulteriũ cum Regina, tunc videtur necessarium ꝙ malefactor puniatur non citatus, aliquo modo occulto. Ad hoc dubium respondet Caietanus in sum. in verb. homicidium. vnica cō clusione negatiua, cuius ratio est. Nam ius naturale postulat vt sicut potestas occidẽdi debet esse publica: ita notitia criminis debet esse publica. Ita etiam ipse reus publice citandus est & publice puniendus ea publicitate, quæ sufficit vt reus cognoscat se puniri à publica potestate propter crimen, de quo conuincitur & cōdemnatur . Hinc sequitur, ꝙ non solum Princeps qui aliter occiderit vel occidi fecerit, sed etiam ministri ipsius qui exequuntur eius mandatum sunt homicidæ: quia constat illis, quòd huiusmodi occisio non procedit à potestate publica inquantum publica est, & sic non excusat illos obedientia sicut excusat quando publica potestate procedunt ad bellum, de quo dubitant, an sit iustum vel iniustum. De quare aliqua diximus supra quæst. 64. art. 3. Ad primum respondetur, quòd euidentia patrati sceleris, non solum debet esse respectu Principis: sed etiam respectu iudicij & testium, & respectu ipsius rei, qui euidenter conuincitur ex publicitate facti, vnde licitum quidem erit iudici ante cuius oculos aliquis occidit hominem præsentibus multis testibus, statim illum publice punire: nũ quam tamen erit licitum hominem malefactorem occidere, nisi ipse sciat quòd occiditur à publica potestate. Ad secundum negatur cōsequentia : quia etiā si sit dignus morte, nō tñ repẽtina , ita vt ignorans causam & à quo occidatur pereat: cæterum quòd eius famæ consulatur per accidens est, magis enim infamatur respublica & Princeps ipse, ex eo quòd homines interficiantur illo modo quàm si eius crimen publicaretur & puniretur. Item per huiusmodi punitiones secretissimas frustratur finis intentus à republica, qui est, vt alij à malo arceantur scientes causam punitionis, & denique inhumanum est valde hominem imparatum occidere, quia certè condemnabitur in æternum. Ad tertium respondetur, ꝙ vix est possibilis ille casus sed admisso illo casu respondetur, ꝙ minus inconueniens est ꝙ Princeps dissimulet punitionẽ ad tempus, quā vt procedat ad puniẽdum contra ordinem iuris naturalis: id quod prudenter fecit Dauid non puniendo Ioab propter sua delicta, vsque quo iam moriturus præcepit filio Salomoni, vt occideret Ioab: sed cōtra hoc est argumentum: demus ꝙ sit periculũ in mora, nisi statim puniatur malefactor: quia traditurus est rempublicam, vel committet iterum idem crimen læsæ maiestatis. Respon detur, quòd iam tunc proceditur contra illum iure defensionis reipublicæ, aut læsæ maiestatis Regiæ: & tunc licitum erit vnicuique illum occidere: non autem erit licitum occidere illo modo propter delicta præterita, quia iste processus est via punitionis qui publicus debet esse. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm iudex poßit aliquem cō demnare , etiam si non sit aliquis accusator. AD Tertium sic ꝓceditur .{ Opusc. 19. ca. 5. fine. } Videtur, ꝙ iudex possit aliquem iudicare, etiam si non sit aliquis accusator. Humana enim iustitia deriuatur à iustitia diuina. Sed Deus peccatores iudicat, etiam si nullus sit accusator. Ergo videtur, quòd homo possit in iudicio aliquem condemnare, etiam si non adsit accusator. ¶ 2 Præterea. Accusator requiritur in iudicio ad hoc, ꝙ deferat crimen ad iudicem: sed quandoq; potest crimẽ ad iudicem deuenire alio modo, quàm per accusationẽ , sicut per denuntiationem, vel per infamiam, vel etiam si ipse iudex videat. Ergo iudex potest aliquẽ condemnare absque accusatore. ¶ 3 Pręterea. Facta sanctorum in Scripturis narrantur quasi quędam exemplaria humanæ vitæ. Sed Daniel simul fuit accusator & iudex contra iniquos senes, vt patet Daniel. 13. ergo non est contra iustitiā si aliquis aliquem cōdẽnet tanquā iudex, & ipsemet sit accusator. SED contra est, quod 1. ad Corinth. 5. † { 1. ad Cor. 5. to. 5. habetur 23. q. 4. ca. si quis potestatem. } Ambr. exponens sententiā Apostoli de fornicatore, dicit: quòd iudicis nō est sine accusatore damnare: quia Dominus Iudam, cùm fuisset fur, quia non est accusatus, minimè abiecit. RESPONDEO dicendum, ꝙ iudex est interpres iustitiæ. Vnde sicut † { Lib. 5. ca. 4. parũ ante mediũ , tomo. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethic. homines ad iudicem confugiunt, sicut ad quandam iustitiam animatam. Iustitia autem, sicut supra † { Qu, 58. artic. 2. } dictum est, non est ad seipsum, sed ad alterum. Et ideo oportet, quòd iudex inter aliquos duos diiudicet. Quod quidem fit, cùm vnus est actor, & alius est reus. Et ideo in criminibus non potest aliquem iudicio condemnare iudex, nisi habeat accusatorem, secũdum illud Actorum 25. Non est consuetudo Romanis dānare aliquem hominẽ priusquā is qui accusatur, præsentes habeat accusatores, locumq́ue defendendi accipiat ad abluenda crimina, quæ ei obijciuntur. AD primum ergo dicendum, ꝙ Deus in suo iudicio vtitur conscientia peccantis quasi accusatore, secũ dum illud Rom. 2. inter se inuicem cogitationum accusantium, aut etiam defendentium. Vel etiam euidentia facti, quantum ad ipsum: secundum illud Genes. 4. "Vox sanguinis fratris tui Abel clamat ad me de terra." AD secundum dicendum, quòd publica infamia habet locum accusatoris. Vnde super illud Genes. 4. "Vox sanguinis fratris tui, &c." dicit gloss. Euidentia perpetrati sceleris, accusatore non eget. In denuntiatione vero, sicut supra † { Qu. 33. artic. 7. } dictum est, non intenditur punitio peccantis, sed emendatio. Et ideo nihil agitur contra eum, cuius peccatum denũ tiatur , sed pro eo: & ideo nō est ibi necessarius accusator. Pœna autem infertur propter rebellionẽ ad Ecclesiam: quæ, quia est manifesta, tenet locum accusatoris. Ex eo autẽ , quòd ipse iudex videt, non potest procedere ad sententiam ferendā , nisi secundum ordinem publici iudicij, quod tenet locũ accusatoris. AD tertium dicendum, ꝙ Deus in suo iudicio procedit ex propria notitia veritatis: non autem homo, vt supra † { Arti. præ cedenti. } dictum est. Et ideo homo non potest simul esse accusator, & testis, & iudex, sicut Deus. Daniel autem accusator fuit simul & iudex, quasi diuini iudicij executor, cuius instinctu mouebatur, † { Art. 1. ad primum. } vt dictum est. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. In criminibus non potest iudex aliquem condemnare si non habeat accusatorẽ . Ratio est, quia officium iudicis est iudicare inter duos, eo quòd iudex est quædam iustitia animata. Secunda conclusio, notetur in solutione ad secundum. Publica infamia & rebellio ad Ecclesiam, habet locum accusatoris. Tertia conclusio ibidem. In denuntiatione non est necessarius accusator. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm iudex licitè poßit pœ nam relaxare. AD Quartum sic procedi{ 3. q. 46. arti. 2. ad 3. Et di. 43. q. 2. art. 2. ad 5. et 4. dist. 46. q. 3. artic. 2. q. 2. & q. 2. art. 1. q. 3. art. 1. } tur. Videtur, quòd iudex licitè possit pœnam relaxare. Dicitur enim Iac. 2. "Iudicium sine misericordia ei, qui non facit misericordiam." Sed nullus punitur propter hoc, ꝙ nō facit illud quod licitè facere non potest. Ergo quilibet iudex potest licitè misericordiam facere, relaxando pœnam. ¶ 2 Præterea. Iudicium humanũ debet imitari iudicium diuinum. Sed Deus pœnitentibus relaxat pœnam: quia non vult mortẽ peccatoris, vt dicitur Ezechie. 18. Ergo etiam homo iudex potest pœnitenti licitè laxare pœnam. ¶ 3 Præterea. Vnicuiq; licet facere quod alicui prodest & nulli nocet. Sed absoluere reũ à pœna prodest ei, & nulli nocet. Ergo iudex licitè potest reum à pœna absoluere. SED contra est, quod dicitur Deut. 13. de eo qui persuadet seruire dijs alienis, "non parcat ei oculus tuus, vt miserearis, & occultes eũ , sed statim interficies eum." Et de homicida dicitur Deuter. 19. "Morietur, nec misereberis eius." RESPONDEO dicendum, ꝙ sicut ex † { Artic. 2. & 3. } dictis patet, duo sunt, quantum ad propositum pertinet, circa iudicem consideranda, quorum vnum est, quòd ipse habet iudicare inter accusatorem & reum: aliud autem est, quòd ipse non fert iudicij sententiam, quasi ex propria, sed quasi ex publica potestate. Duplici ergo ratione impeditur iudex, ne reum à pœna absoluere possit. Primo quidem ex parte accusatoris, ad cuius ius quandoque pertinet, vt reus puniatur, puta propter aliquam iniuriam in ipsum cō missam: cuius relaxatio non est in arbitrio alicuius iudicis: quia quili bet iudex tenetur ius suum reddere vnicuique. Alio modo impeditur ex parte reipublicæ, cuius potestate fungitur, ad cuius bonum pertinet, quòd malefactores puniantur. Sed tamen quantum ad hoc, differt inter inferiores iudices & supremum iudicem, scilicet principem, cui est plenariè potestas publica commissa: iudex enim inferior non habet potestatem absoluendi reum à pœ na contra leges à superiore sibi impositas. Vnde super illud Ioann. 19. "Non haberes aduersum me potestatem vllam," dicit August. † { Tractat. 116. parũ à med. tomo. 9. } Talẽ Deus dederat Pilato potestatem, vt esset sub Cæsaris potestate, ne ei omnino liberum esset accusatum absoluere: sed princeps qui habet plenariam potestatem in republica, si ille qui passus est iniuriam, velit eam remittere, poterit reum licitè absoluere, si hoc publicæ vtilitati viderit non esse nociuum. AD primum ergo dicendum, ꝙ misericordia iudicis habet locum in his, quæ arbitrio iudicis relinquuntur, in quibus boni viri est, vt sit diminutiuus pœnarũ : sicut Philosophus dicit in 5. Ethicor. † { Li. 5. cap. 10. circa fin. to. 5. } In his autem quæ sunt determinata secundùm legem diuinam vel humanā , non est suum misericordiā facere. AD secundum dicendum, quòd Deus habet supremam potestatem iudicādi , & ad ipsum pertinet quicquid contra aliquem peccatur. Et ideo liberum ei est pœnam remittere, præcipuè cùm peccato ex hoc pœna maximè debeatur, quod est contra ipsum: non tamen remittit pœnam, nisi secundùm quod decet suam bonitatem, quæ est omnium legum radix. AD tertium dicendum, quòd iudex si inordinatè pœnam remitteret, nocumentum inferret & communitati, cui expedit, vt maleficia puniantur, ad hoc, quòd peccata vitentur. Vnde Deut. 13. post pœnam seductoris subditur: "Vt omnis Israel audiens timeat, & nequaquam vltra faciat quippiam huius rei simile." Nocet etiam personæ cui est illata iniuria, quæ recompensationem accipit per quandam restitutionem honoris in pœna iniuriantis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Nullus iudex potest relaxare pœnam iuris, contra ius quod habet accusator, vel actor vt sibi satisfiat. Secunda conclusio. Pœna iuris, quæ est infligenda propter bonum reipublicæ: nullus iudex inferior potest relaxare. Tertia conclusio. Hanc pœnam potest relaxare supremus Princeps, quando non sequitur ex tali remissione detrimentum reipublicæ. COMMENTARIVS. CIrca primam & secundam conclusionem nota primò, quòd sunt intelligendæ regulariter loquendo. Nam potest contingere vt reus sit adeo necessarius reipublicæ, vt locum habeat epicheia, & relaxetur pœna iuris, satisfaciendo parti alia via: idque insinuat D. Tho. quæst. 68. art. 3. ad tertium. & Caietanus ibidem, & Soto in quæstio. . art. vlt. lib. 5. Secundò nota, quòd nomine inferioris iudicis, intelligimus etiam Duces & Marchiones & cæteros Hispaniæ, qui sunt iudices supremi Principis, & ideo non possunt dispensare in pœna taxata per legem superioris: etiam si accusator condonet illam. Tertiò nota, quòd licet in Partita. 7. tit. 1. l. 22. dicatur, quòd remittente accusatore nō puniat iudex reum corporali pœna taxata per legem: tamen hæc lex vt iacet non est in vsu, nam si crimen est atrox, iudices punire debent & puniunt secundùm pœnam legis, etiam si actor condonet: si autem crimen non sit atrox, puniatur reus mitiore pœna, etiam arbitraria: & hoc est in vsu & valde iustum: & in huiusmodi pœnis habent locum preces proborum virorum, vt iudex minuat pœnam quæ in eius arbitrio ponitur: hoc enim conforme est legi quid ergo. §. pœna. ff. de his qui notantur infamia. & cap. at si clerici. de iudicijs. Quartò nota, quòd supremus Princeps non debet frequenter & facile relaxare pœ nas, & multo minus debet facile concedere, vt pœna corporalis pretio redimatur: hoc enim esset dare occasionem peccandi prauis hominibus: & esset nota auaritiæ in Principe, quod est maxime indecens. Denique iniquissimum esset, pretium recipere pro delictis, quando possunt alia via impediri in futurum, vt v. g. quando nulla cura est vt non sint concubinarij, & tamen summa diligentia est in exigendis pœnis pecuniarijs. Et de hoc vitio reprehendebantur olim sacerdotes Oseæ cap. 4. Sacerdotes peccata populi mei comedent, & ad iniquitatem subleuabunt animas eorũ . Vide de hac re Caiet. in verbo, iudicis peccata. DVbitatur deinde, An iudex qui contradicente accusatore relaxat pœnam iuris, teneatur restituere fisco suam portionẽ , & etiam ipsi accusatori? Pro parte negatiua arguitur primò. Pœnam talionis nemo tenetur subire, nisi condemnatus per sententiā : sed quod iudex restituat suas portiones fisco & accusatori videtur esse pœna talionis: ergo in cōsciẽtia nō tenetur ante cōdemnationẽ . Et cōfirmatur . Nā iudex in illo casu nō tenetur subire pœnā corporalem, quā tenebatur subire reus: ergo neque pecuniariā . Secundò. Reus ipse qui interrogatus iuridicè negat veritatem & deludit sententiam, non tenetur restituere pœnam lege taxatā fisco, vel accusatori, vt ostẽdetur . q. 69. ergo neque ipse iudex tenebitur in illo casu. Probatur consequentia: quia vterque peccat cō tra iustitiam. ¶ Tertiò. Testis qui legitimè interrogatus negat veritatem, quam si con fiteretur esset in causa, vt reus solueret pecuniam fisco vel accusatori: non tenetur ipse ad talem restitutionem, si reus non condemnetur, vt dicemus in quæst. 70. ergo neque iudex. Ad hoc dubium Syluester in verbo, iudex primo. §. 16. quæstio. 11. particula. 5. ait, quod secundùm D. Thom. tenetur iudex in tali casu restituere communitati vel accusatori, si illo contradicente relaxata est pœ na. Tamen apud D. Thom. nunquam inueniuntur hæc verba. Soto vbi supra ait, quòd tenetur iudex restituere accusatori si illo cō tradicente relaxata est pœna. Prima conclusio. Iudex tenetur restituere parti læsæ totum suum ius quod per relaxationem pœnæ amittit. Ratio est: quia iudex tenetur ex iustitia commutatiua ratione officij, suum ius vnicuique tribuere, ergo tenetur ad restitutionem. Secunda conclusio. Si iudex post latam sententiā non exequatur illam, tenetur restituere fisco & accusatori suas portiones taxatas per legem. Ratio est: quia fiscus & accusator, eo ipso quod fertur sententia contra reũ , acquirunt ius in actu ad tales portiones: ergo iudex qui per iniquitatem impedit illam vtilitatem tenebitur restituere. Tertia conclusio. Iudex & omnes alij ministri iustitiæ, si ex eo quòd non rectè faciũt suum officium, sequitur aliquod nocumentum fisco vel accusatori: tenetur ad restitutionem. Ratio huius est: quia isti officiales tenentur ex iustitia cōmutatiua dicere ius omnibus petentibus illud: quod si non fecerint tenebũtur ad restitutionẽ omniũ damnorũ quæ sequũtur , ex eo ꝙ nō faciũt suũ officiũ . Quarta cōclusio . Fiscalis Regius tenetur accusare tales iudices & ministros. Ratio est: quia etiam ipse tenetur ex iustitia commutatiua facere suum officium in ordine ad bonum reipublicæ. Quinta conclusio. Quando iudex ex aliqua ignorantia inuincibili relaxat pœnam, quam reuera non debebat relaxare: non tenebitur postea ad restitutionem, etiam si cognoscat se errasse. Ratio est, quia ille non tenetur ratione rei acceptæ, neq; ratione iniustæ acceptionis: quia excusatur ignorantia à peccato, ergo nullo modo tenetur. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respōdetur , quòd propriè loquendo, non dicitur pœna talionis quando quis ex iustitia commutatiua tenetur aliquid reddere, etiam si habeat quandam similitudinem cum pœna talionis. Ad confirmationem respondetur, nego consequentiam: quia pœna corporalis non est incommodum alterius, sicut pœna pecuniaria. Item pœna corporalis est purè pœ na: at vero solutio pecuniæ pertinet ad iustitiam commutatiuam quam violauit iudex: vnde tenebitur in foro conscientiæ ante condemnationem restituere. Et denique, pœna corporalis est purè passio ab alio infligenda: pœna autem pecuniaria in casu posito debet esse actio iustitiæ cōmutatiuæ , ergo. Ad secundum & tertium argumentum respondetur, quòd neque reus neque testis tenetur per se loquendo ex iustitia commutatiua, dicere veritatem in iudicio: sed tantum ex iustitia legali, & ideo violatio iustitiæ legalis non obligabit ad restitutionem. 
 





 QVÆSTIO LXVIII. De accusatione, quando & quomodo fieri debeat. 
 
 POSTEA considerandum est de his quæ pertinent ad iniustā accusationem. Et circa hoc quęruntur quatuor. DE ista materia disputant Doctores in 4. dist. 19. & Durand. quæst. 3. & 4. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm homo teneatur ad accusandum. AD Primum sic proceditur. Videtur, quòd homo non teneatur ad accusandum. Nullus enim excusatur ab impletione diuini præcepti propter peccatum, quia iam ex suo peccato commodum reportaret: sed aliqui propter peccatum redduntur inhabiles ad accusandum, sicut excommunicati, infames, & illi qui sunt de maioribus criminibus accusati, priusquam innoxij demonstrẽtur : ergo homo non tenetur ex præcepto diuino ad accusandum. ¶ 2 Præterea. Omne debitum ex charitate dependet, quæ est finis præcepti. Vnde dicitur Roman. 13. "Nemini quicquam debeatis, nisi vt inuicẽ diligatis:" sed illud quod est charitatis, homo debet omnibus maioribus & minoribus, subditis & prælatis. Cùm ergo subditi non debeant prælatos accusare, nec minores suos maiores, vt per plura capitula probatur, † { 2. q. 7. per multa cap. } 2. quæst. 7. videtur quod nullus ex debito teneatur accusare. ¶ 3 Præterea. Nullus tenetur cō tra fidelitatem agere, quam debet amico: quia non debet alteri facere quod sibi non vult fieri. Sed accusare aliquem quandoque est contra fidelitatem, quam quis debet amico: dicitur enim Prouer. 11. "Qui ambulat fraudulenter, reuelat arcana: qui autem fidelis est, celat amici commissum:" ergo homo non tenetur ad accusandum. SED contra est, quod dicitur Leuit. 5. Si peccauerit anima, & audiuerit vocem iurantis, testisq́ue fuerit quòd aut ipse vidit, aut conscius est, nisi indicauerit, portabit iniquitatem suam. RESPONDEO dicendum, quòd sicut supra † { q. 23. art. 6. & 7. & q. præced. ar. 3. ad 2. } dictum est, hæc est differentia inter denuntiatio nem & accusationem: quod in denuntiatione attenditur emendatio fratris, in accusatione autem attenditur punitio criminis. Pœnæ autẽ præsentis vitæ non per se expetuntur, quia non est hic vltimum retributionis tempus, sed inquantum sunt medicinales conferentes, vel ad emendationem personę peccantis, vel ad bonum reipublicæ, cuius quies procuratur per punitionem peccantium. Quorum primum intenditur in denuntiatione, vt † { q. 33. artic. 7. } dictum est: secundum autem propriè pertinet ad accusationem: & ideo si crimen fuerit tale, quòd vergat in detrimentum reipublicæ, tenetur homo ad accusationem, dummodo sufficiẽter possit probare, quod pertinet ad officium accusatoris, putà cùm peccatum alicuius vergit in multitudinis corruptelā corporalem, seu spiritualem: si autem non fuerit tale peccatum quod in multitudinem redundet, vel etiam si sufficientem probationem adhibere non possit, non tenetur ad intentandum accusationem: quia ad hoc nullus tenetur, quod non potest debito modo perficere. AD primum ergo dicendum, ꝙ nihil prohibet, per peccatum reddi aliquem impotentem ad ea, quę homines facere tenentur: sicut ad merendum vitam æternam, & ad assumendum ecclesiastica sacramenta: nec tamen ex hoc homo reportat commodum: quinimo deficere ab eis, quæ tenetur facere, est grauissima pœna: quia virtuosi actus sunt quædam hominis perfectiones. AD secundum dicendum, quòd subditi prælatos suos accusare prohibentur, qui non affectione charitatis, sed sua prauitate vitam eorũ diffamare & reprehendere quærũt . Vel etiam si subditi accusare volentes fuerint criminosi, vt habetur † { 2. q. 7. ca. Clericus & in sequentibus tribus cap. } 2. quæst. 7. alioquin si fuerint aliàs idonei ad accusandum, licet subditis ex charitate suos prælatos accusare. AD tertium dicendum, quòd reuelare secreta in malum personæ, est contra fidelitatem: non autem si reuelentur propter bonum cōmune , quod semper præferendum est bono priuato. Et ideo contra bonũ commune, nullum secretum licet recipere. Nec tamen omnino est secretum quod per sufficientes testes potest probari. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si crimen vergat in detrimentum reipublicæ, & homo possit illud sufficienter probare: tenetur ad accusandum. ¶ Secunda conclusio. Si autem nō vergat crimen in detrimentum reipublicæ, vel homo non possit illud sufficienter probare: non tenetur accusare. COMMENTARIVS. CIrca istam materiam notandum est, triplicem esse viam ad abluenda crimina in iudicio, scilicet, viam inquisitionis, accusationis, & denuntiationis iudiciariæ, quæ deseruit ad inquisitionem & distinguitur à denuntiatione Euangelica: quia per istam intenditur bonum fratris denuntiati: per illam autem intenditur bonum reipublicæ aut alterius innocentis. Cũ ergo D. Tho. in hoc articulo loquitur de denuntiatione, intelligit de Euangelica. Cæterum denuntiationem iudiciariam visus est comprehendere sub accusatione, tanquam imperfectũ sub perfecto. Nihil enim aliud est denuntiatio, nisi quædam imperfecta accusatio. DVbium primum est in hoc articulo, An prima conclusio D. Thom. sit vera, etiam quando homo sperat se posse corrigere delinquentem per correptionem fraternam: & an etiam tunc teneatur in conscientia accusare vel potius præmittere correptionem fraternam? ¶ Arguitur primò & probatur, quòd non sit præmittenda correptio fraterna. Pro tunc in foro exteriori non requiritur correptio fraterna, ergo neque in foro conscientiæ. Probatur consequentia. Quia leges concedunt ius in foro conscientiæ sicut in foro exteriori. Antecedens patet in titulo de accusationibus per multa capita. Secundò. Quando quis accusat petendo satisfactionem propriæ iniuriæ, non tenetur prius corripere fratrem, ergo neque quando accusat propter bonum commune. Patet consequentia. Quia bonum commune præferendum est bono particulari. Tertiò. Nullus est ordo per se, inter correptionem fraternam & accusationem: ergo non requiritur, vt præmittatur correptio fraterna ante accusationem. Antecedẽs probatur. Quia finis est diuersus, item principium est diuersum: nam alterius est misericordia, alterius vero iustitia legalis: materia etiam diuersa est: Nam materia accusationis est peccatum probabile in iudicio. Materia verò correptionis est peccatũ quomodolibet notum corripienti. Quartò. In republica sunt leges iustę quę accusatoribus certam portionem decernũt , ergo licitum est homini statim accusare, ne amittat suum lucrum. Et cōfirmatur . Nam fiscales punirentur, nisi crimina sibi nota statim accusarẽt , ergo non necessaria est correptio fraterna. Similiter etiam iudices procedentes via inquisitionis non præmittũt correptionem fraternam: ergo non est necessaria. ¶ De ista quæstione D. Thom. in. 4. dist. 19. quæst. 2. art. 3. refert duas sententias contradictoriè oppositas: & ipse videtur sequi partem negatiuam, quam secundo loco refert. Tamen Syluester in verb. accusatio. §. 3. putat D. Thom. sequi partem affirmatiuam, sed fallitur. Nam D. Tho. in quodlibeto. 1. art. 16. & quodlibeto. 11. art. 13. sequitur partem negatiuam, & in isto articulo videtur etiam hanc sententiam tenere, dum ponens præceptum de accusatione, nullā mentionem facit de præmissione correctionis fraternæ. Durandus in 4. Sentent. vbi supra, quæst. 4. sequitur partem negatiuam. Caietanus hic & supra in quæst. 33. artic. 7. dicit duo. Alterum est, quòd quando quis tenetur ad accusandum, non habet locum secreta admonitio. Alterum est, quòd quando accusatio non est in præcepto, licet sit licitum accusare: tunc tenetur homo præmittere correctionem fraternam. Soto in relectione de ratione tegendi, membro. 2. quæst. 5. ait, quòd quoties quis habet ius ad accusandum, non tenetur præmittere correctionẽ fraternam. Sed tamen hoc videtur petere principium: quia nostra quæstio est, An habeat ius ad accusandũ si non præmittat correctionem fraternam. PRO decisione huius quæstionis, sit prima conclusio. Non est necessariũ per se loquendo præmittere correctionem fraternam ante accusationem. Hanc conclusionem probant argumenta facta pro parte negatiua. Et sic intelligatur S. Tho. in 4. Sententiarum, supra. Secunda conclusio. Si per correctionem fraternam corrigitur frater, vel speratur prudenter corrigendus, tunc nō tenetur aliquis eum accusare: nisi crimen sit perniciosum bono cōmuni . Probatur prima pars. Quia accusatio ordinatur per se ad conseruationẽ boni communis, sed bono publico sufficienter prouidetur in illo casu per correctionem fraternam: ergo tunc non est procedendum ad accusationem. Probatur consequentia. Quia aliàs punitio per se intenderetur. Et cōfirmatur . Quia cùm quis potest cum minimo detrimento proximi prouidere bono communi, tenetur non facere maius nocumentum, ergo si potest cum nullo proximi detrimento sucurrere bono communi: tenetur non accusare. Et confirmatur secundò. Ita se habet homo criminosus in republica, sicut membrum infirmum in corpore: sed chirurgus, qui curat salutem corporis, tenetur cum minimo detrimento membri, prouidere saluti totius: ergo ille qui curat prouidere bono communi: tenetur cum minimo detrimento partis, scilicet, criminosi hominis, illi bono cōmuni prouidere. Hinc sequitur, ꝙ si oppositũ aliquis faciat, scilicet accusando illũ , quẽ poterat per correctionem fraternam corrigere, ita vt bonum cōmune nihil pateretur: tenetur ad restitutionẽ totius damni, quod patitur accusatus. Probatur, quia ille peccat non solum contra charitatem, sed etiam contra iustitiam, inferendo damnum proximo sine causa. Secundò probatur eadem pars. Præceptum de correctione fraterna est affirmatiuum, quod obligat pro tempore quo proximus est corrigibilis absque detrimento corrigentis & boni publici, ergo in casu nostræ conclusionis magis obligat. Secunda pars conclusionis manifesta est. Nam cũ bonum commune periclitatur, tunc publicè delicta punienda sunt, etiam si criminosus coram Deo sit iam iustificatus. Tertia conclusio. Quando homo per accusationem intendit recompensam propriæ iniuriæ, aut restitutionem rei familiaris, si non potest aliter recuperare: licitum est illi, prætermissa correctione fraterna, accusare, etiam si sciat, quòd per suam correctionem corrigatur frater. Ratio est. Quia ille homo habet ius ad suum honorem & ad suum commodum recuperandum ordine iuridico: sed tunc non potest aliter recuperare, ergo licitum est illi suum honorem recuperare per accusationem. Sed hoc notandum est, habendam esse rationem damni quod ego patior, & detrimenti quod patietur accusatus: & tunc si damnum accusati notabiliter excedit meum detrimentũ , erit contra charitatem illum accusare. Quarta conclusio. Quoties quis licitè potest accusare, si probabiliter sperat, quòd per suam correctionem corrigetur proximus, non excusatur à præcepto correctionis fraternæ, siue ante accusationẽ siue post accusationem prout sibi videbitur opportunè expedire. Probatur. Quia si homo non esset accusaturus fratrem suum, tenebatur corrigere illum in tali casu: sed accusatio nō excusat illum à præcepto correctionis: ergo adhuc tenetur corripere. AD argumẽta in cōtrariũ respondetur. Ad primũ , ꝙ iudex in foro exteriori, nō curat de his quæ per accidẽs se habẽt ad accusationem. Sed inde non sequitur, quòd ille qui accusat non teneatur in aliquo casu prius corrigere. ¶ Ad secundum negatur cō sequẽtia propter rationẽ tertiæ cōclusionis . ¶ Ad tertium respondetur quòd probat primam conclusionem. ¶ Ad quartum respondetur, quòd illa portio pecuniæ quæ decernitur accusatoribus, eatenus decernitur, quatenus illi præsumuntur intendere bonum commune, & ideo si illi non prouideant bono communi, quia reuera nihil periclitatur bonum commune: non est illis licitum accusare, quin potius peccant contra iustitiā . Et proportionabiliter dicimus de fiscalibus quod semper debẽt bono publico ꝓuidere . Cui si alia via prouideri potest, nisi per accusationem: non tamen ideo semper excusantur à præcepto correctionis fraternæ. Id ipsum dicimus de iudicibus qui possunt per viam inquisitionis procedere aduersum aliquem, de quo est publica infamia, aut clamorosa insinuatio, quia tunc semper præsumitur, quòd bonum cōmune patitur: dum crimina non puniuntur. Cæterum si in aliquo casu ipsemet iudex certus sit, quòd per suam correctionem malefactor corrigetur, ita vt bonum publicum nihil patiatur, tenetur illum corrigere & remittere viam inquisitionis inquantum satisfuerit ad exemplum publicum. Ratio istius est, quia iudex tenetur præcepto correctionis fraternæ sicut & alij Christiani: ergo vbi officio iudicis non deest, tenetur corripere proximũ . Sed heu quam pauci iudices induunt charitatis viscera erga reos. DVbitatur secundò, An accusatio sit in præcepto. ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Omne peccatum est contra bonum commune aliquo modo, maxime si sit notorium, sed si homines tenerentur ex præcepto accusare, omnia crimina quę sunt contra bonum cōmune , sequeretur magna perturbatio in republica: dum ciues frequẽ tissime inuicem accusarent. Secundo. Per denuntiationem iudiciariā sufficienter prouidetur bono communi, ergo non necesse est accusare. Tertio. Qui accusat, exponit se magno periculo si defecerit in probatione: punietur enim pœna talionis, si testes noluerint testificari, ergo non est in præcepto accusatio. Quartò. Consilium Euangelicum est de remittendis iniurijs proprijs, ergo saltem in propria causa non est præceptum accusandi. Caietanus in isto articulo refert sententiam asserẽtem accusationem neque esse in præcepto neque licitam. Quam sententiam summa Angelica in verbo accusatio, tribuit glossæ in. l. furti. ff. de his qui notantur infamia. Ipse autem Angelus inquit, esse licitam accusationem: negat tamen esse in præ cepto. Caiet. in. 2. 2. quæst. 33. art. 7. ait, nunquam esse in præcepto accusationem, nisi propter bonum commune fiat. Quam sententiam videtur tenere Soto lib. 5. de iustitia, quæst. 5. art. 1. ait enim quòd in causa propria nemo tenetur ad accusandum, nisi iniuria redundet in aliorum damnum. In causa vero publica tenetur homo ad accusandũ , quando crimen immediate lædit bonum publicum. Vt est hæresis, conspiratio contra Regem. PRO decisione sit prima conclusio. Accusare aliquem in iudicio licitum est, & oppositum est error in fide. Et probatur. Quia in veteri testamento v. g. Leuitici. 5. & aliàs sæpe, approbantur accusationes in iudicio. Item in Concilijs antiquissimis & nouissimis acceptatæ sunt accusationes etiā in scriptis contra aliquos peruersos. Deinde Summi Pontifices plurima decreta ediderunt de forma accusandi: vt patet in titulis de accusationibus. Imperatores etiam Christianissimi multas leges condiderunt de accusationibus faciendis, vt patet in iure Ciuili. Et denique conclusio est communis sententia Theologorum in. 4. dist. 19. & Iurisperitorum in titulis de accusationibus. Sed & ratione naturali probatur conclusio. Nā quilibet homo tenetur omnem suam industriam impendere, cum opus fuerit pro bono publico: sed accusare est medium quoddam proportionatum ad defensionem reipublicæ, ergo tenetur homo aliquando diligentiam adhibere ad accusandum. Secunda conclusio. Accusatio aliquando est licita & non in præcepto. Hanc tenet Caietanus vbi supra. Et verificatur imprimis quando aliquis in causa propria potest accu sare, vt sibi fiat satisfactio, & potest etiam remittere omnino iniuriam sibi factam. Secundò verificatur respectu boni publici: quando v. g. ex criminis vltione, sequitur aliquod commodum reipublicæ, & nihilominus si crimen maneat inultum nō sequitur incommodum reipublicæ. Tunc si aliquis non accuset, non peccat contra pręceptum. Ratio huius est: quia nemo particularis tenetur ad omnem promotionem boni publici licet teneatur quilibet ad defensionem boni publici. Tertia conclusio. Fiscalis quotiescunque potest licitè accusare, tenetur ex præcepto accusare: Ratio est, Quia ex officio & pacto & iuramento est obligatus ad accusandum quoties expedierit ad promotionem boni publici. Quarta conclusio. Non solum tenetur ciuis particularis accusare crimina quę immediatè lædunt bonum publicum: sed etiā illa quæ fiunt contra priuatas personas, quæ redundāt in malum publicum, & per punitionem prouidetur bono publico. Hæc conclusio probatur ratione Diui Thomæ in articulo, & verificatur in casu quo in republica essent frequentia crimina perturbantia pacem illius & destruentia iustitiam innocentum. Vt v. g. si in hac vniuersitate Salmantina suffragia pecunijs frequenter emerentur: tenetur qui poterit probare, accusare tale crimen contra aliquem particularem propter bonum publicum, quod notabiliter detrimentum patitur tali negotiatione. Quinta conclusio. Si accusatio necessaria sit ad defensionem alicuius innocentis, tenetur homo accusare, protestando tamen si fuerit clericus, quòd non intendit punitionem malefactoris, sed defensionem innocentis. Ista conclusio probatur. Quia iure naturæ tenemur defendere innocentẽ , iuxta illud Prouerb. cap. 24. "Erue eos, qui ducuntur ad mortem." Et Ecclesiastici. 17. "Vnicuique mandauit Deus de proximo suo." Vltimò probatur. Quia bonum innocẽtis præ stat bono nocentis & iniqui, ergo in illo casu debemus eligere accusationem cum detrimento criminosi, vt defendamus bonum innocentis. Sexta conclusio. Multis titulis potest con tingere vt aliquis teneatur accusare in propria causa. Primus titulus est propter bonũ reipublicæ, quòd patitur aliquando detrimentum ex eo quòd aliquis particularis patiatur iniuriam. Alter titulus est: vt homo non sit prodigus & sine causa permittat perire censum suum aut honorem, quibus vti potest ad exercẽdas virtutes. Sed nota quòd iste titulus non obligat ad peccatum mortale per se, quia homo est dominus suæ famæ & census, vt supra diximus in tractatu de dominio. Tertius titulus est ex charitate propria sui ipsius. Vt v. g. si homo timet de seipso quòd sine honore aut sine diuitijs facile incidet in peccata mortalia: tenebitur accusare vt ista bona recuperet. Et idem dicendum in casu quo homo habeat familiā , quam tenetur alere: & quomodolibet habeat suum censum aut honorem obligatum alijs, tenebitur accusare. AD argumẽta in contrarium respondetur. Ad primum respondetur, quòd sicut respublica permittit aliqua peccata publica, vt vitentur maiora: ita etiam non tenebitur homo accusare omnia peccata, vt vitentur maiora mala, scilicet, perturbatio reipublicæ & tranquillitatis eius. Id quod adnotauit Soto vbi supra. Ad secundum argumentum cōcedimus non esse necessarium accusare, quando sufficit denuntiare iudici vel fiscali ipsum crimen. Pro cuius explicatione nota, quòd accusatio & denuntiatio iuridica, per quam intenditur punitio criminis, non differunt substantialiter. Sed differentia est accidentalis, quæ præcipit vt accusatio fiat in scriptis, & accusator obligetur ad probationem sub pœna talionis. Nihilominus dicimus, quòd si aliquando necessarium fuerit ad bonum reipublicæ vt fiat accusatio cum istis cōditionibus tenetur accusare homo ex præ cepto. Et ad tertium argumentum respondetur, quòd homo debet esse certus moraliter, quòd poterit probare testibus crimen quod accusat: vt obligemus illum sub præcepto ad accusandum. ¶ Ad quartum respondetur, quòd consilium euangelicum intelligendum est quando nō interuenerit aliqua circunstantia propter quam teneatur homo ad accusandum. Denique notandum est, esse aliam viam in iure, quæ dicitur exceptio, quæ reducitur ad accusationem. Qua vtuntur oppositores alicuius præbendæ vel cathedræ contra se inuicem obijcientes sibi aliquod peccatum propter quod sunt inhabiles ad obtinendam præbendam. In qua exceptione non obligantur partes ad probationem. De ista via habetur in cap. super his. de accusationibus. Ex dictis in ista quæstione sequuntur aliquot corollaria valde notanda. Primum est, quòd qui non accusat cùm tenetur accusare tantum ex iustitia legali, nō obligatur ad restitutionem aliquam, quia restitutio pertinet ad iustitiam commutatiuā . ¶ Secundum corollarium est, quòd fiscalis vel quilibet alius qui ex officio vel pacto tenetur accusare & denuntiare, vt sunt custodes montium & tributorum iustorũ , tenentur ad restitutionem nisi accusauerint vel denuntiauerint quoties fuerit licitum accusare vel denuntiare. Ratio est, quia peccant contra iustitiam commutatiuam per quam obligantur ad facienda hæc officia fideliter. ¶ Tertium corollarium. Quoties prælati præcipiunt etiam sub excommunicationis pœna, vt qui cognouerit tale vel tale crimẽ , denuntiet vel accuset, tenebuntur accusare vel denuntiare omnes illi, qui ante præceptum poterant licitè accusare, vel denuntiare. Ratio est, quia præceptum superioris potest obligare ad actiones etiā indifferẽtes antequā poneretur præceptũ , & hoc sub peccato mortali, ergo multo magis poterit obligare ad actiones licitas ex se antequā præceptũ poneretur. ¶ Quartũ corollariũ . Si ante præ ceptum superioris erat illicitum accusare aliquod crimen vel denuntiare, superueniente præcepto superioris, non est licitum accusare vel denuntiare tale crimen. Ratio est, quia præceptum humanum non debet esse contrarium præcepto naturali & diuino: sed præcepto naturali ego tenebar seruare secretum in aliquo crimine, ergo etiam superueniente præcepto superioris, illicitum erit reuelare tale secretum. ¶ Quintum corollarium est. Crimen hæresis semper est tutum & necessarium reuelare Inquisitoribus sancti Officij vel Episcopo. Ratio huius est: quia fides est fundamentum vnitatis ecclesiasticæ, vnde crimen hæresis valde nocet communitati: neque poterit aliquis facile de se præsumere, quòd corriget hæreticum, qui decessit à totius Ecclesiæ autoritate. Item quia experientia compertum est, quantum damni sequutum fuerit sæpe in Ecclesia ex eo quòd aliquis non denuntiauerit de hæretico: eo quòd inquit Paulus 1. ad Timoth. 2. "sermo eorum vt cancer serpit." Sed notandum est, quòd non negamus quin teneatur aliquis corripere fraternaliter hæreticũ si sperat se posse corrigere: sed tamen dicemus, ꝙ simul debet etiam denũ tiare de illo propter periculi magnitudinẽ . De qua re supra quæst. 33. plura diximus. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sit necessarium accusationem in scriptis fieri. AD Secundum sic procedi{ 4. dist. 19. q. 2. ar. 3. q. 1. ad 4. Et di. 35. ar. 3. ad 6. & quolib. 11. ar. 13. corp. } tur. Videtur, quòd non sit necessariũ accusationẽ in scriptis fieri. Scriptura enim adinuenta est ad subueniendum humanę memoriæ circa præterita. Sed accusatio in præsenti agitur: ergo accusatio scriptura non indiget. ¶ 2 Pręterea. † { 2. q. 8. ca. per scripta } 2. quæst. 8. dicitur: "Nullus absens accusare potest, nec ab aliquo accusari." Sed scriptura ad hoc videtur esse vtilis, vt absentibus aliquid significetur, vt patet per † { Lib. 10. c. 1. aliquantulum. à princi. tomo. 3. } August. 10. de Trinit. Ergo in accusatione non est necessaria scriptura, præsertim cùm canon dicat, quòd per scripta nullius accusatio suscipiatur. ¶ 3 Præterea. Sicut crimen alicuius manifestatur per accusationem, ita per denuntiationem. Sed in denuntiatione non est scriptura necessaria. Ergo videtur quòd neque etiam in accusatione. SED cōtra est, quod dicitur † { 2. q. 8. ca. accusatorũ } 2. quæst. 8. Accusatorum personæ sine scripto nunquam recipiantur. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Arti. præ cedẽ . & q. præce. artic. 3. } dictum est, quando in criminibus per modum accusationis agitur, accusator constituitur pars, ita quòd iudex inter accusatorem, & eum qui accusatur, medius constituitur ad examen iustitiæ, in quo oportet, quantum possibile est, secundum certitudinem procedere. Quia verò ea, quæ verbo tenus dicuntur, facilè labuntur à memoria, non posset iudici esse certum quid & qualiter dictum sit, cùm debet proferre sententiam, nisi esset in scriptis redactum. Et ideo rationabiliter institutum est, vt accusatio, sicut & alia quæ in iudicio aguntur, redigatur in scriptis. AD primum ergo dicendum, ꝙ difficile est singula verba (propter eorum multitudinem & varietatẽ ) retinere: cuius signum est, quòd multi eadem verba audientes si interrogarentur, non referrent ea similiter, post modicum tempus: Et cùm modica verborum differentia sensum variet, ideo etiam si post modicum tempus debeat iudicis sentia promulgari, expedit ad certitudinem iudicij, vt accusatio redigatur in scriptis. AD secundum dicendum, quòd scriptura non solùm necessaria est propter absentiam personæ quæ significat, vel cui est aliquid significandum, sed etiam propter dilationem temporis, vt † { Ad primũ argumen. } dictum est: & ideo cùm dicit canon: Per scripta nullius accusatio suscipiatur: intel ligendũ est ab absente qui per scripta accusationem mittat: non tamen excluditur, quin cum præsens fuerit, necessaria sit scriptura. AD tertium dicendum, quòd denuntiator non obligat se ad probā dum . Vnde nec punitur, si probare nequiuerit. Et propter hoc in denuntiatione non est necessaria scriptura, sed sufficit si aliquis verbo denuntiet Ecclesiæ, quæ ex officio suo procedet ad fratris emendationem. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm accusatio reddatur iniusta propter calumniā , præuaricationẽ , & tergiuersationẽ . AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd accusatio non reddatur iniusta propter calumniam, præuaricationem, & tergiuersationem: quia sicut dicitur † { 2. q. 3. cap. Si quẽ pœ nituerit. } 2. quæst. 3. calumniari est falsa crimina intendere. Sed quandoq; aliquis alteri falsum crimen obijcit ex ignorātia facti, quæ excusat. Ergo videtur, ꝙ non semper reddatur iniusta accusatio, si sit calumniosa. ¶ 2 Præterea. † { 2. q. 3. ca. si quẽ pœ nituerit. } Ibidem dicitur, ꝙ præuaricari est vera crimina abscō dere . Sed hoc non videtur esse illicitum: quia homo non tenetur ad omnia crimina detegenda, vt † { Ari. 1. & q. 33. arti. septimo. } suprà dictum est. Ergo videtur quòd accusatio non reddatur iniusta ex præuaricatione. ¶ 3 Præterea. Sicut † { 2. q. 3. cap. si quẽ pœ nituerit. } ibidem dicitur: tergiuersari est in vniuerso ab accusatione desistere. Sed hoc abs que iniustitia fieri potest. Dicitur enim † { Loco nunc dicto. } ibidem: Si quem pœnituerit, criminaliter accusationem, & inscriptionem fecisse de eo quod probare non potuerit, si cũ ei accusato innocente conuenerit, inuicem se absoluant. Ergo accusatio non redditur iniusta per tergiuersationem. SED contra est, quod † { 2. q. 3. cap. si quẽ pœ nituerit. } ibidem dicitur: Accusatorum temeritas tribus modis detegitur. Aut enim calumniantur, aut præuaricantur, aut tergiuersantur. RESPONDEO dicendum, quòd sicut † { Art. 1. huius quæst. } dictum est, accusatio ordinatur ad bonum commune, quod intenditur per cognitionem criminis. Nullus autem debet nocere alicui iniustè, vt bonum commune promoueat. Et ideo in accusatione, duplici ratione contingit esse peccatum, vno modo ex eo, quod aliquis iniustè agit contra eũ , qui accusatur, crimina falsa ei imponendo, quod est calumniari: alio modo ex parte reipublicæ, cuius bonum principaliter intenditur in accusatione, dum aliquis impedit malitiosè punitionẽ peccati. Quod iterum dupliciter contingit, vno modo fraudem in accusatione adhibendo. Et hoc pertinet ad præ uaricationem: nam præuaricator dicitur quasi varicator, quia aduersam partem adiuuat, prodita causa sua. Alio modo totaliter ab accusatione desistendo: quod est tergiuersari. In hoc enim quòd desistit ab hoc, quod cœperat, quasi tergũ vertere videtur. AD primum ergo dicendum, ꝙ homo non debet ad accusationem procedere, nisi de re omnino sibi certa, in qua ignorātia facti locum non habeat. Nec tamen qui falsum crimen alicui imponit, calumniatur: sed solum qui ex malitia in falsam accusationem prorumpit. Cō tingit enim quandoque ex animi leuitate ad accusationem procedere: quia scilicet aliquis nimis faciliter credit quod audiuit: & hoc temeritatis est. Aliquando autem ex iusto errore mouetur aliquis ad accusandum, quæ omnia secundum prudentiam iudicis debent discerni, vt non prorumpat, eum calumniatum fuisse, qui vel ex leuitate animi, vel ex iusto errore in falsam accusationem prorupit. AD secundum dicẽdum , quòd non quicunque abscondit vera crimina, præuaricatur: sed solum qui fraudulenter abscondit ea, de quibus accusationem proponit colludens cum reo, proprias probationes dissimulando, & falsas excusationes admittendo. AD tertium dicendũ , quòd tergiuersari est ab accusatione desistere omnino, animum accusandi deponendo, non qualitercunque, sed inordinatè. Contingit autem aliquem ab accusatione desistere ordinatè absq; vitio, dupliciter. Vno modo in ipso accusationis processu, si cognouerit esse falsum id, de quo accusauit: & si pari consensu se absoluunt accusator & reus. Alio modo, si princeps, ad quem pertinet cura boni communis (quod per accusationem intenditur) accusationem aboleuerit. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm accusator qui in probatione defecerit, teneatur ad pœ nam talionis. AD Quartum sic procedi{ 4. dist. 41. art. 5. q. 2. ad primũ . Et quolib. 11. ar. 13. corp. } tur. Videtur, quòd accusator, qui in probatione defecerit, non teneatur ad pœnam talionis. Contingit enim quandoque aliquem ex iusto errore ad accusationem procedere: in quo casu iudex accusatorem absoluit, vt dicitur † { 2. q. 3. ca. si quẽ pœ nituerit. } 2. quæst. 3. Non ergo accusator, qui in probatione defecerit, tenetur ad pœnam talionis. ¶ 2 Præterea. Si pœna talionis ei, qui iniustè accusat: sit iniungenda, hoc erit propter iniuriam in aliquem cōmissam . Sed non propter iniuriam commissam in personam accusati: quia sic princeps non posset hanc pœnam remittere. Nec etiam propter iniuriam illatam in rẽ publicam, quia sic accusatus non posset eum absoluere. Ergo pœna talionis non debetur ei, qui in accusatione defecerit. ¶ 3 Præterea. Eidem peccato nō debetur duplex pœna, secundum illud Naum. 1. "Non iudicabit Deus bis in idipsum". Sed ille qui in probatione deficit, incurrit pœnam infamiæ, quam etiam Papa non videtur posse remittere, secundum illud † { Habetur 2. q. 3. ca. Euphemiũ . } Gelasij papæ: Quanquam animas per pœnitentiam saluare possimus, infamiam tamen abolere non possumus: non ergo tenetur ad pœ nam talionis. SED contra est, quod † { Habetur 2. q. 3. ca. qui nō probauerit. } Adrianus papa dicit: Qui non probauerit quod obiecit, pœnam quam intulit, ipse patiatur. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà † { Artic. 1. & 2. } dictum est, accusator in causa accusationis constituitur pars, intendens ad pœnam accusati. Ad iudicem autem pertinet, vt inter eos iustitiæ æqualitatem constituat. Iustitiæ autem æ qualitas hoc requirit, vt nocumentum quod quis alteri intentat, ipse patiatur, secundum illud Exod. 21. "Oculum pro oculo, dentem pro dente." Et ideo iustum est, vt ille qui per accusationem aliquem in periculum grauis pœnæ inducit, ipse etiam similem pœnam patiatur. AD primum ergo dicendum, ꝙ sicut † { Lib. 5. ca. 9. to. 5. } Philosophus dicit in 5. Ethicorum. In iustitia non semper competit cōtrapassum simpliciter: quia multum differt, an aliquis voluntariè vel inuoluntariè aliũ lædat. Voluntario autem debetur pœna, sed inuolũtario debetur venia. Et ideo quando iudex cognouerit aliquem de falso accusasse non voluntate nocendi, sed inuolũtariè propter ignorantiam ex iusto errore, non imponit pœnam talionis. AD secundum dicendum, quòd ille qui male accusat, peccat & contra personam accusati, & contra rempublicam. Vnde propter vtrunque punitur. Et hoc est quod dicitur Deuteronomio decimonono. Cumq́; diligentissimè perscru tantes, inuenerint falsum testem dixisse contra fratrem suum mendacium, reddent ei sicut fratri suo facere cogitauit, quod pertinet ad iniuriam personæ. Et postea quantum ad iniuriam reipublicæ, subditur: "Et auferes malum de medio tui, vt audientes cæteri timorem habeant, & nequaquam talia audeant facere". Specialiter tamen personæ accusati facit iniuriam, si de falso accuset. Et ideo accusatus si innocens fuerit, potest ei iniuriam suam remittere, maximè si non calumniosè accusauerit, sed ex animi leuitate: si verò ab accusatione innocentis desistat propter aliquam collusionem cum aduersario, facit iniuriam reipublicæ: Et hoc non potest ei remitti ab eo, qui accusatur: sed potest ei remitti per principem, qui curam reipublicæ gerit. AD tertium dicendum, quòd pœnam talionis meretur accusator in recompensationem nocumenti, quod proximo inferre intentat. Sed pœna infamiæ ei debetur propter malitiam ex qua calumniosè alium accusauit. Et quandoq; quidem princeps remittit pœnam, & non abolet infamiam. Quandoque autem etiam infamiam abolet. Vnde &. papa potest huiusmodi infamiam abolere. Et quod dicit † { Loco citato in argu. } Papa Gelasius, Infamiam abolere non possumus, intelligendũ est de infamia facti, vel quia eā abolere aliquā do nō expedit: vel etiam loquitur de infamia irrogata per iudicẽ ciuilem, sicut dicit † { Ibidem. } Gratianus. 
 





 QVÆSTIO LXIX. De rei seu accusati iniustitia. 
 
 DEINDE considerandum est de peccatis, quæ sunt contra iustitiam ex parte rei. ¶ Et circa hoc quæruntur quatuor. DE ista materia agitur in iure in titulo de accusationibus. Et in titul. de quæ stionibus. Et in titul. de confessis. Et Theologi in quarto distin. 19. Summistæ in verbo, Inquisitio. & in verbo, confessio criminalis. Soto in relect. citata, membro. 2. quæ stione. 6. & in lib. 5. de Iustitia. quæst. 6. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm absque peccato mortali poßit accusatus veritatem negare, per quā condemnaretur. AD Primum sic proce{ 4. dist. 17. q. 3. art. 1. q. 2. ad 1. et 3. & distin. 19. q. 2. art. 3. q. 1. ad 5. & q. 2. cor. } ditur. Videtur, quòd absque peccato mortali possit accusatus veritatem negare, per quā condẽnaretur . Dicit enim † { Chrysost. homil. 31. ad Hebr. â med. to. 4. } Chrysostomus. Non tibi dico vt te prodas in publicum, neq; apud alium accuses: sed si veritatem confiteretur in iudicio accusatus, seipsum ꝓderet , & accusaret. Nō ergo tenetur veritatẽ dicere, & ita nō peccat mortaliter, si in iudicio mentiatur. ¶ 2 Præterea. Sicut mendacium officiosum est, quando aliquis mentitur, vt alium à morte liberet: ita mendacium officiosum esse videtur, quando aliquis mentitur, vt se liberet à morte: quia plus sibi tenetur, quàm alteri. Mendacium autẽ officiosum non ponitur esse peccatum mortale, sed veniale. Ergo si ac cusatus veritatem in iudicio neget, vt se à morte liberet, non peccat mortaliter. ¶ 3 Præterea. Omne peccatum mortale est contra charitatem, vt supra † { q. 24. arti. 12. } dictum est. Sed quòd accusatus mẽtiatur , excusando se à peccato sibi imposito, non contrariatur charitati, neque quantum ad dilectionem Dei, neque quantum ad dilectionem proximi. Ergo huiusmodi mendacium non est peccatũ mortale. SED contra. Omne quod est cō trarium diuinæ gloriæ, est peccatũ mortale: quia ex præcepto tenemur omnia in gloriam Dei facere, vt patet 1. ad Corinth. 10. Sed quòd reus id quod contra se est, confiteatur, pertinet ad gloriam Dei, vt patet per illud quod Iosue dixit ad Acham, "Fili mi da gloriam Domino Deo Israel, & confitere atque iudica mihi quid feceris: ne abscondas:" vt habetur Iosue. 7. Ergo mentiri ad excusandum peccatum, est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quòd quicunque facit contra debitum iustitiæ, mortaliter peccat, sicut supra † { qō . 59. articulo. 4. } dictum est. Pertinet autem ad debitum iustitiæ quòd aliquis obediat suo superiori in his, ad quæ ius prælationis se extendit. Iudex autem, vt suprà † { qō . 67. articulo. 1. } dictum est, superior est respectu eius qui iudicatur. Et ideo ex debito tenetur accusatus iudici veritatem exponere, quam ab eo secundum formam iuris exigit. Et ideo si confiteri noluerit veritatẽ , quam dicere tenetur, vel si eam mendaciter negauerit, mortaliter peccat. Si verò iudex hoc exquirat, quod non potest, secundum ordinem iuris nō tenetur ei accusatus respondere. Sed potest vel per appellationem, vel aliter licitè subterfugere: mendacium tamen dicere non licet. AD primum ergo dicendum, ꝙ quando aliquis secũdum ordinem iuris à iudice interrogatur, nō ipse se prodit: sed ab alio proditur, dum ei necessitas respondendi imponitur per eum, cui obedire tenetur. AD secundum dicendum, quòd mentiri ad liberandum aliquem à morte cum iniuria alterius, non est mẽdacium simpliciter officiosum, sed habet aliquid de pernicioso admixtum. Cùm autem aliquis mentitur in iudicio ad excusationẽ sui, iniuriam facit ei, cui obedire tenetur, dum sibi denegat quod ei debet, scilicet confessionẽ veritatis. AD tertium dicendum, quòd ille, qui mentitur in iudicio, se excusando, facit & contra dilectionem Dei, cuius est iudicium: & contra dilectionem proximi, tum ex parte iudicis, cui debitum negat: tum ex parte accusatoris, qui punitur, si in probatione deficiat. Vnde & in Psalmo 140. dicitur. "Ne declines cor meum in verba malitiæ, ad excusandas excusationes in peccatis." Vbi dicit Gloss. "Hæc est consuetudo impudentiũ , vt deprehensi, per aliqua falsa se excusent." Et † { Lib. 22. capit. 13. in princ. } Gregorius 22. Moral. exponens illud Iob 31. "Si abscondi quasi homo peccatum meum," dicit: "Vsitatum huma ni generis vitium est, & labẽdo peccatum committere, & commissum negando abscondere, & cōuictum defendendo multiplicare." SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Quando accusatus interrogatur secundũ ordinem iuris, peccat mortaliter si veritatem non fateatur. ¶ Secunda cōclusio . Si iudex exquirit quod non potest, secundum ordinem iuris, accusatus non tenetur respondere. ¶ Tertia conclusio. In tali casu accusatus poterit per appellationem subterfugere vel alio modo veritatem occultare: nunquam tamen mendacium dicere. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm accusato liceat calumniosè se defendere. AD Secũdum sic procedi{ Infra arti. 3. corp. } tur. Videtur, ꝙ accusato liceat calũniosè se defendere. Quia secũdum iura ciuilia in causa sanguinis licitum est cuilibet aduersarium suum corrũpere . Sed hoc maximè est calumniosè se defendere. Ergo non peccat accusatus in causa sanguinis, si calumniosè se defendat. ¶ 2 Præterea. Accusator cũ accusato colludens, pœnam recipit à legibus constitutam, vt habetur † { 2. q. 3. ca. si quẽ panituerit. }. 2. quæst. 3. Non autem imponitur pœ na accusato per hoc, ꝙ cum accusatore colludit. Ergo videtur ꝙ liceat accusato calumniosè se defendere. ¶ 3 Præterea. Prouer. 14. dicitur: "Sapiens timet & declinat à malo: stultus autem transilit & confidit." Sed illud quod fit per sapientiā , nō est peccatũ . Ergo si aliquis qualitercunque se liberet à malo, nō peccat. SED contra est, quod etiam in causa criminali iuramentum de calũnia est præstandũ , vt habetur † { In decretali lib. 2. titul. 7. c. 1. } extra, de iuramento calũniæ , inhærentes. Quod non esset, si calũnio sè se defendere liceret. Ergo nō est licitũ accusato calumniosè se defendere. RESPONDEO dicendum, quòd aliud est veritatem tacere, aliud est falsitatem proponere. Quorum primum in aliquo casu licet; non enim aliquis tenetur omnem veritatem confiteri, sed illam solũ , quam ab eo potest, & debet requirere iudex secundum ordinem iuris: puta cum præcessit infamia super aliquo crimine, vel aliqua expressa indicia apparuerunt, vel etiā cùm præcessit probatio semiplena. Falsitatem tamẽ proponere in nullo casu licet alicui. Ad id autẽ quod licitum est, potest aliquis procedere, vel per vias licitas & fini intento accōmodas , quod pertinet ad prudentiam: vel per aliquas vias illicitas & proposito fini incongruas, quod pertinet ad astutiam, quæ exercetur per fraudem & dolum, vt ex suprà † { q. 55. art. 4. & 5. } dictis patet. Quorum primum est laudabile, secundum verò, vitiosum. Sic ergo reo qui accusatur, licet se defendere veritatem occultando, quam confiteri non tenetur per aliquos conueniẽ tes modos: puta quòd non respondeat, ad quæ respondere non tenetur: hoc autem non est calumniosè se defendere, sed magis prudenter cuadere. Non autem licet ei vel falsitatem dicere, vel veritatem tacere, quam confiteri tenetur. Neque etiam aliquam fraudem vel dolum adhibere, quia fraus & dolus vim mendacij habent. Et hoc est calumniosè se defendere. AD primum ergo dicendum, ꝙ multa secundum leges humanas impunita relinquuntur: quæ secundum diuinum iudicium sunt peccata. Sicut patet in simplici fornicatione: quia lex humana non exigit ab homine omnimodam virtutem, quæ paucorum est, & non potest inueniri in tanta multitudine populi, quantum lex humana habet necesse sustinere. Quod autem aliquis nō velit aliquod peccatum committere, vt mortem corporalem euadat, cuius periculum in causa sanguinis imminet reo, est perfectæ virtutis: quia omnium terribilium maximè terribile est mors, vt dicitur in 3. † { Lib. 3. ca. 6. tom. 5. } Ethicorũ . Et ideo si reus in causa sanguinis corrumpat aduersarium suum, peccat quidem inducendo eum ad illicitum: Non autem huic peccato lex ciuilis adhibet pœnam: & pro tanto licitum esse dicitur. AD secundum dicendum, quòd accusator, si colludat eum reo, qui noxius est, pœnam incurrit: ex quo patet quòd peccat. Vnde cùm inducere aliquem ad peccandum, sit peccatum, vel qualitercunque peccati participem esse, cum Apostolus dicat dignos morte eos, qui peccantibus consentiunt: manifestum est quòd etiam reus peccat, cum aduersario colludendo, nō tamẽ secũdum leges humanas imponitur sibi pœna, ꝓpter rationẽ iā † { In soltione ad 1. } dictā . AD tertium dicendum, quòd sapiens non abscondit se calumniosè, sed prudenter. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Etiam si accusatus interrogetur contra ordinem iuris, non licet ei fraudem & dolum adhibere. Ratio est, quia hoc pertinet ad mendacium. Secunda conclusio. Tunc iudex procedit secundum ordinem iuris, quando præ cesserit infamia super crimine, vel aliqua expressa indicia apparuerint: vel præcesserit semiplena probatio. COMMENTARIVS. CIrca materiam horum articulorum texendus est nobis tractatus de modo procedendi iudicum licito vel illicito ad interrogandum reum. Et similiter de modo defensionis ipsius rei. Et diuidetur iste tractatus in quinque partes. Prima pars erit de his quæ fieri debent, vt iudex procedat secũ dum ordinem iuris. Pro cuius explicatione sit primum fundamẽtum . Via accusationis vel denuntiationis tunc iustè procedit iudex, quando præcessit semiplena probatio, vel indicia manifesta. Explicatur hoc fundamentum. Dicitur semiplena probatio testimonium vnius testis omni exceptione superioris. Item dicimus indicia in numero plurali: quia rarò sufficit vnum indicium, nisi sit sufficientissimum & vrgentissimum. Diximus etiam expressa & manifesta: quia debent esse euidentia tam respectu criminis, quam respectu personæ. Item debent esse nota iuridicè, hoc est scripta in processu & notificata ipsi reo: ita vt constet illi, ꝙ talia indicia sunt sufficienter probata contra ipsum: alias non tenebitur respondere, neque credere iudici dicenti, ꝙ habet cōtra illum indicia manifesta. Hoc fundamentum sic explicatum est communis sententia Theologorum & Iurisperitorum in locis citatis. Vide Caietanum hic in artic. 2. Et Innocen. Quartum ca. 2. de confessis. ¶ Secundũ fundamentum sit ꝙ inquisitio generalis omnino potest fieri à iudice, nulla præcedente infamia, nulla probatione, nullis indicijs præ cedentibus. Pro cuius explicatione nota, ꝙ inquisitio quædam est omnino generalis, quando, scilicet, non quęrit iudex de aliquo delicto in particulari, vel de aliqua persona in particulari, sed tantum in communi. An sint delicta in aliqua communitate vel republica. Alia est particularis inquisitio omnino, seu specialis. Quando scilicet quærit iudex an Petrus sit adulter? An occiderit Paulum? Alia est inquisitio mixta. Quando scilicet, iudex quærit de persona in particulari & de delicto in cōmuni . An Petrus sit criminosus? vel è contra, de delicto in particulari & de persona in cōmuni . Vt v. g. An istum hominem quis occiderit, sciatur? Dicimus ergo quòd de primi generis inquisitione intelligitur hoc fundamentum, & habetur expressè in cap. relata. & cap. placuit. 1. q. 1. & in cap. 1. de officio ordinarij. Et vsus cōmunis iudicum tam ecclesiasticorum quàm secularium confirmat fundamentũ positum. DVbitatur primò. An quando iudex procedit per viam inquisitionis omnino specialis vel mixtæ, particularis tamen ex parte personæ: sit necessarium, vt præ cesserit infamia, vel clamorosa insinuatio contra illum reũ qui interrogatur. Pro parte negatiua arguitur primo. Ex D. Greg. in libro. 5. epist. Epistola 30. & habetur 5. quæ stione. 1. cap. quidam maligni. Vbi pręcepit Grego. sub excōmunicationis pœna, vt qui libellum infamatoriũ fecerat, se proderet. Cum tamen re vera ille esset occultus. Ergo non requiritur infamia præcedens. Et confirmatur. Nam D. Tho. in art. 2. inquit, sufficere ad interrogandum & inquirendũ semiplenam probationem, vel indicia vel infamiam. Ergo non est necessarium, vt præcedat infamia. Et confirmatur secundo. Nam Bartolus in. l. 2. ff. ad leg. Iuliam. de adult. & supra extrauag. ad reprimendũ numerat septem casus, in quibus licitum est inquirere speciali inquisitione absque infamia vel clamorosa insinuatione, vel indicijs vel probatione. Quos casus refert Soto in relect. de ratione tegendi, membro. 2. q. 6. concl. 3. & Iurisperiti sequuntur Bart. in c. inquisitioni. & ca. qualiter & quando. el. 2. de accusationib. ¶ Arguitur secũdo . Reus cōuictus potest interrogari de socijs de quibus nulla est infamia, vt habet vsus omniũ iudicũ secularium ergo. ¶ Tertiò. Reus infamis de vno delicto & conuictus, potest interrogari de alijs delictis, de quibus non est infamis, ergo &c. ¶ Quartò. Quādo delictũ est publicũ . v. g. si appareat cadauer hominis occisi in foro, tunc iudex licitè interrogat quẽlibet occurrentem, an sciat quis occiderit illũ hominẽ : & tunc forte occurrit ipse reus, ergo non requiritur infamia, vt interrogetur ipse reus. Et cōfirmatur . Nā in visitationibus generalibus iustè ꝓceditur à visitatore ad inquirẽdũ crimina in particulari, aliàs inutilis esset visitatio, ergo nulla præcedẽs infamia requirit̃ . PRO decisione sit prima conclusio. Ad interrogandũ reũ de quouis delicto per viā inquisitionis, qui neque est denunciatus, nec accusatus, necessariò requiritur infamia vel clamorosa insinuatio. Pro cuius explicatione nota, quòd infamia est rumor de crimine cōtra aliquem, ortus non à maledicis & malignis, sed à probis & honestis viris: qui sparsus est per maiorem partẽ vniuersitatis, aut viciniæ aut collegij vbi aliquis cōmoratur . Hæc diffinitio habetur in capit. citatis de accusationibus. Cæterũ arbitrio prudentis relinquitur iudicandũ , quando rumor ille sit dicendus sparsus. Item etiam clamorosa insinuatio à quibusdam censetur esse idem cũ infamia: vt à Soto vbi sup. & ab Innoc. & Panor mit. in. c. qualiter. vbi sup. Alij verò dicũt infamiā differre à clamorosa insinuatione, ꝙ infamia debeat esse scripta & probata coram iudice. Ita dicit Aretius in. c. inquisitionis. & in. c. qualiter. vbi sup. In quibus capitulis Innoc. 3. definit nostrā cōclusionẽ , & etiā in. c. cũ oporteat. ibidẽ . Et probatur ratione. Iudex non potest procedere contra aliquos sine accusatore vel supplente vicẽ accusatoris: sed secundùm iura sola infamia supplet vicẽ accusatoris ad inquirendum, ergo, &c. Maior est demonstrata in quæst. 67. Itẽ probatur. Magis nocet reipublicæ, qui occulta delicta reuelat, quā prosit ille qui punit iam reuelata. Nā qui reuelat, destruit honorem ciuiũ & profert in publicum malum exemplum: per punitionem autem omnia hæc incōmoda non omnino reparantur, ergo vbi iam infamia non clamat contra aliquem, nō est inquirendũ contra illum: nisi forte iam sit accusatus vel denunciatus coram iudice. Hæc cōclusio est contra gloss. in. c. 2. de ac cusationibus, in. 6. Decretal. & contra Ioan. Andr. in. c. olim. de accusat. & contra Alciat. vbi supra. qui dicunt contra religiosos posse procedi à suis prælatis sine infamia. Videtur etiam esse contra Soto lib. 5. de iustit. quæst. 6. art. 2. & in relect. citata. q. 6. conclus. 3. vbi videtur asserere sufficere indicia sine infamia ad interrogandum ipsum reum. Et Caietanus videtur hic idipsum dicere. Nihilominus nostra conclusio absque aliqua exceptione vera est. Et ostenditur ex diffinitione Innocent. in. c. inquisitionis, iam citato, vbi inquit, quòd etiam tres testes iurati & oculati non sufficiunt ad inquirendum contra aliquem: quia non præcesserat infamia, ergo multo minus sufficiet semiplena probatio vel indicia absque infamia ad procedẽdum per viam puræ inquisitionis. Fortassis autẽ prædicti doctores intelligendi sunt quando aliquis inquiritur vt testis. Tunc enim aliquando tenebitur ipse testis respondere: quando non tenebitur ipse reus: vt dicemus quæst. sequenti. Secunda conclusio. Quando reus iustè interrogatur de aliquo crimine, non propterea statim interrogatur de complicibus, nisi quando ille aliàs tenebatur denunciare de illis propter bonum reipublicæ, vel illi etiā laborant infamia. Ista conclusio definita est in cap. 1. de confessis. & cap. veniens. de testibus. & 15. quæst. 3. in. c. nemini. & in. l. fina. C. de accusationibus. & asseritur à Caiet. hic in opusculo. 17. quæstionum. respons. 5. & à Soto vbi supra. Et ratione probatur. Nam inquisitio non potest fieri contra aliquem, nisi qui laborat infamia: sed complices non laborant infamia, ergo non potest fieri inquisitio contra illos. ¶ Tertia conclusio. Reus interrogatus de vno crimine, & cōuictus quā tumlibet graui, nō potest interrogari de alio de quo non est infamatus. Ista conclusio est D. Tho. quæst. seq. ar. 1. & Caiet. & Soto vbi sup. & Adria. quodlib. 11. q. 1. Et probatur ratione sumpta ex capitulis citatis, in quibus exigitur infamia ad inquirendum reum in particulari de aliquo crimine: sed in casu posito reus non est infamatus de alio crimine, ergo, &c. Confirmatur. Nam aliàs de quolibet crimine posset interrogari. v. g. latro posset interrogari, An sit hæreticus. Secundò. Iudicia occulta non subiacent hominum iudicio sed Dei, ergo de illis non est aliquis inquirendus, si non sit infamatus. Ista conclusio habet duas exceptiones. Vna est, quando aliud delictum est coniunctum realiter & manifestè cum illo, de quo est conuictus aut infamatus. V. g. inuenitur cadauer hominis occisi & spoliati, poterit tunc reus qui conuictus est & infamatus de occisione, interrogari etiam an ipse spoliauerit illum. Hæc conclusio sic explicata est contra Paludanum in. 4. dist. 19. quæst. 4. circa finem. & contra Syluest. verbo, inquisitio. 1. quæst. 3. par. 4. & quæst. 4. par. 2. ¶ Denique nota, ꝙ ea quæ diximus de inquisitione omnino speciali, verificantur etiam de inquisitione mixta, quando ex parte personæ est particularis. Nam tunc eadem est ratio atque de inquisitione omnino particulari. Cæterũ quā do inquisitio fuerit mixta, ita vt ex parte personę fuerit generalis, tunc quia nō interrogatur reus vt reus est, sed vt testis: pertinet ista disputatio ad quæst. sequentẽ septuagesimā . AD argumenta respondetur. Ad primũ respōdetur quantũ attinet ad testimonium D. Greg. dicemus quæst. sequẽti , quia pertinet ad inquisitionẽ generalem ex parte personæ. Ad D. Tho. respōdetur , ꝙ numerauit disiunctiuè omnia quæ sufficere possunt ad interrogandũ reum: non tamen voluit ꝙ ad quamlibet viā procedẽdi , quodlibet illorũ sufficeret, sed aliter & aliter secundùm variũ modum procedendi, vt distinximus in ipsis conclusionibus. Ad Bartolũ vero & sequaces dicemus quæst. 70. Nā casus illi quos excipiunt potius pertinent ad interrogandũ testem quā reum: vel etiā quando est euidẽ tia patrati sceleris. Tunc enim etiā nos fatemur, ꝙ reus potest puniri absque interrogatione. Nā illa euidentia supplet vices non solũ accusatoris, sed etiā totius processus. Nos autem modo disputamus quādo necesse est interrogare ipsum reum, vt post confessionem suā puniatur. ¶ Ad secundũ argumentũm patet ex secunda conclusione. Sed quia interdũ reus interrogatur de complicibus vt testis: dicemus latius quæst. sequẽti . ¶ Ad tertium patet ex tertia cōclusione . ¶ Ad quartũ vero & confirmationem dicemus quæst. sequẽti , quia illæ interrogationes fiũt testibus. DVbium secundum huic aunexũ est, an cum iudex dubitat procedat ne iuste vel iniuste ad inquirendũ , possit interrogare reum, & an ipse reus in eodem dubio teneatur respondere? Probatur pars affirmatiua. Princeps iustè præcipit seruare suas leges, etiam si sit dubium, An sint iustæ vel iniustæ, ergo & iudex iustè præcipit, vt sibi obediatur interroganti, etiam si sit dubium, An iustè interroget vel non? ¶ Secundò. Testis in tali casu aliquando tenetur respōdere , vt ostẽdetur quæst. sequen. ergo, &c. ¶ Tertiò. Miles tenetur quando dubiũ est, an bellum sit iustum vel iniustũ , obedire Principi & bellare, ergo etiā quilibet homo reipublicæ, siue testis sit seu reus tenebitur in dubio respondere iudici interroganti. Ad hoc dubium respōdetur & sit prima conclusio. In casu posito non licet iudici interrogare: neque reus tenetur respondere. Probatur ista secunda pars. In dubijs melior est conditio possidentis, sed reus possidet honorem, vitam, &c. ergo in dubio non cedere iuri suo. Probatur vero prima pars. Omnis homo præsumitur bonus antequā probetur malus: sed antequā iudex ostendat reo se iuridicè interrogare, adhuc præsumitur reus bonus omnino, ergo iudex non potest illũ interrogare tanquā suspectum de crimine. Item probatur. Nam si reus, vt diximus non tenetur respōdere , ergo neque iudex potest illum interrogare cogendo eum. Probatur consequentia. Nā alias daretur bellũ iustum ex vtraque parte. Ista ratio nō omnino conuincit, quia supposita ignorātia aliqua, bene potest esse bellum iustum ex vtraque parte. Vnde sit secunda conclusio. Quando iudex dubitat, An possit interrogare vel non: &, an teneatur interrogare vel non, tunc si ex altera parte imminet periculum iniustitiæ contra reum, & ex altera periculũ contra rempublicam: debet deponere dubiũ , & inclinare in fauorẽ reipublicæ. Probatur, quia iudex est custos boni publici ex officio, ergo in dubio debet potius fauere reipublicæ quam reo. Et confirmatur. Quia in dubijs tutior pars est eligẽda , sed in illo casu tutior pars est cauere periculum reipublicæ, ergo poterit reũ interrogare. ¶ Tertia conclusio. In eodem casu reus nō tenebitur respōdere . Ratio est, quia in dubijs melior est conditio possidentis. Itẽ si qua ratione teneretur reus respondere, esset propter periculum quod instat reipublicæ, sed huic periculo ipse reus aliter potest prouidere, scilicet, cessando à malo quod est in eius voluntate positum, ergo non tenebitur respondere. AD argumenta in cōtrariũ respōdetur . Ad primũ respōdetur nego cōsequentiā . Et ratio discriminis est: quia dum reus interrogatur à iudice, agitur de ipsius delicto, & cōsequẽter de capite de honore vel de re familiari, quę bona ille iuste possidet, donec iuridicè spolietur. Et ideo licitũ est illi tacere & defendere suā possessionem in dubio. Itẽ est alia ratio. Quia pertinet ad bonũ reipublicæ vt leges principũ seruẽtur , etiā si dubiũ sit de illarũ iustitia. Cæterũ non pertinet ad bonũ reipublicæ, ꝙ præcepto particulari iudicis obediatur à reo, quādo dubium est, an interroget iuridicè. ¶ Ad secundum nego consequentiam. Nam testis in aliquo casu non potest aliter prouidere bono reipublicæ, nisi respondendo. Reus autem poterit prouidere aliter, scilicet, cessando à malo. Cæterum si bonum commune non periclitatur, vel testis potest aliter prouidere, scilicet per correctionem fraternam: tunc in casu dubij non tenebitur respondere. Ad tertium negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quia miles est tantum instrumẽtalis causa, sicut minister executiuus iustitiæ, qui dicitur, el verdugo. At vero testis & reus non est causa instrumentalis sed principalis in genere moris ad faciendũ processum. Vnde ad illos pertinet operari secundùm propriam formam moralem, scilicet, per iudiciũ de ipsa causa, An sit licita vel illicita. Hęc sententia est contra Palud. vbi sup. IN secunda parte tractatus agemus de reo dum legitimè interrogatur. Dubium primum est, An teneatur respondere quando ex ipsius confessione est occidendus. ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Omnia peccata quæ sunt contra iustitiam possunt fieri venialia ex paruitate materiæ: sed reus non respondendo, parum nocet reipublicæ aut iudici, ergo nō tenetur respōdere , saltem sub peccato mortali. Secundò. Fateri veritatem cum periculo vitæ est actus heroicus, ergo non quilibet debet ad hoc obligari, ergo leges humanæ nō debent neque possunt obligare ad dicendũ veritatem cũ periculo vitę. Tertiò sequeretur ex opposita sententia, ꝙ reus qui negauit veritatem coram iudice interrogante iuridicè, non esset absoluendus in foro conscientiæ, nisi iterũ cōpareret corā iudice, & diceret veritatẽ . Probatur sequela. Quia ille permanet in peccato mortali quā diu nō respondet, cũ sit tempus respōdendi . PRO decisione quæstionis sit prima cō clusio . In casu posito tenetur reus respōdere veritatẽ . Hæc est cōmunis sentẽtia . Et ratio est. Quia respublica habet potestatem ad punienda crimina secundùm leges: sed est necessarium ad talem punitionem, vt possit obligare reũ iuridicè interrogatum ad respōdendũ veritatem, ergo &c. aliàs potestas illa vana esset & inefficax. ¶ Secunda cōclusio . Nō respōdere iudici, vel falsum dicere etiā iuridicè interrogāti potest esse peccatũ veniale ex leuitate materie: dummodo nō interueniat iuramentũ . Hæc cōclusio est contra Caiet. hic, & in verbo, confessio, cōditione . 4. qui tenet vniuersaliter, ꝙ omne mẽ daciũ in iudicio tam exteriori quam in foro cōscientiæ est peccatũ mortale, etiā circa illa ad quæ reus nō tenetur respōdere : sed si respōdet debet dicere veritatẽ sub pœna peccati mortalis. Ratio Caiet. est, quia sicut mẽ daciũ sub iuramento semper est peccatum mortale propter honorem diuini nominis, sicque materia grauis est: ita mẽdaciũ si cōsideretur vt est in iudicio, grauis materia est, semperq́; iudex tenet locũ Dei: maxime in sacramẽto cōfessionis . Syluest. etiā in verbo, mẽdaciũ . §. 3. tenet fere eandẽ sententiā . Sed limitat illā de mẽdacio circa ea ad quæ quis tenetur respōdere . Et citat Duran. in hāc sententiā . Sed certè Durand. in 4. d. 38. q. 2. nihil amplius dicit quòd hic D. Tho. ar. 1. ad 3. scilicet, mendaciũ in iudicio, quantũ est ex parte obiecti est peccatũ mortale. Sic enim est intelligendus D. Tho. Sed nostra conclusio est cōmunis aliorũ sententia. De qua re vide Soto relect. de ratione tegendi. q. 7. Et probatur cōclusio . Mendacium in iudicio, immediatè est contra iustitiā vel contra religionẽ : sed in vitijs contra iustitiam aut religionem potest inueniri leuis materia, vt patet si aliquis furatur etiā à loco sacro rẽ parui momenti, aut si quis consecrando prætermittat particulā , enim, ergo nō eo ipso ꝙ est mẽdaciũ in iudicio, erit peccatũ mortale. Neq; est eadẽ ratio de mendacio sub iuramẽto : quia iuramentũ habet specialẽ rationẽ , scilicet, ꝙ affertur Deus ipse vt testis & autor mendacij, quod est grauissimũ delictũ cōtra honorẽ diuinũ . Hæc autẽ ratio non inuenitur vniuersaliter in alijs peccatis cōtra religionẽ : sed tota deformitas alicuius mendacij etiā in cō fessione refunditur in ipsum cōfitentẽ , neq; ipsum sacramentũ grauiter violatur. Quia ille qui in re leui mentitur, ministrat aliàs sufficientẽ materiā sacramento, dicẽdo alia peccata. Notandũ est tamen, ꝙ grauitas aut leuitas materiæ in iudicijs ex duplici capite potest pensari. Primò quidẽ & per se ex parte iuris quod habet iudex ad interrogādum . Si enim iudex tenetur illo iure sub pœna peccati mortalis ad interrogandum aliquid, quicquid illud sit, tenebitur etiā reus sub pœ na peccati mortalis respōdere veritatẽ . Si autem iudex licitè quidẽ interrogat, sed non tenebatur interrogare: quia nō multũ pertinebat ad causam talis interrogatio: tũc reus nō tenebitur respōdere veritatẽ sub pœna peccati mortalis. Hinc sequitur vnũ corollariũ , ꝙ religiosus tenetur respōdere visitatori sub pœna peccati mortalis interrogāti de obseruantia cæremoniarũ : quia ipse visitator tenetur sub pœna peccati mortalis inquirere de huiusmodi cæremonijs, etiā si quilibet religiosus, in particulari nō peccet venialiter frā gendo silentiũ . Ex alia parte potest cōsiderari grauitas aut leuitas materiæ mẽdacij in iudicio, tanquā ex circũstantia , scilicet, ex iniuria quam patitur ipse accusator aut testis, qui iuridicè vel accusabat vel testificabatur. Tertia cōclusio . Qui iuridicè interrogatus nō respondet veritatẽ , nō est absoluẽdus sacramẽtaliter quādiu manet in iudicio: nisi prius cōfiteatur veritatem iudici. Ratio est, quia ille permanet in peccato quādiu interrogatur & nō respondet, sed quandiu nō fertur sentẽtia absolutionis interrogatur virtualiter, & est tempus respondendi, ergo est in peccato mortali quādiu nō respōdet . Notandũ est tamen, ꝙ si postquā reus negauit veritatẽ corā iudice, postea tamen si ex eo ꝙ con fiteatur illā , incurrat in nouā pœnā cōuictus de noua culpa periurij, nō tenebitur iterum cōfiteri veritatem. Ratio est, quia in illo casu ille se prodit tanquam reum de noua culpa, quod nemo tenetur facere. Si autẽ nō incurrit nouā pœnam quā antea incurreret, tenebitur cōfiteri veritatem quā negauit. Et hoc ipsum dicemus de teste qui noluit testificari veritatem, cũ teneretur, scilicet, ꝙ tenetur illā testificari quandiu pendet sententia, nisi ex eo sequatur illi noua pœna. Itẽ est notandũ , ꝙ id quod dicimus in tertia cōclusione , multò magis verificandũ est, quando iam reus est condemnatus aliàs conuictus per testes: tunc enim nisi cōfiteatur veritatem, cō demnat ipse suo silentio iudicem, vel testes tanquā iniquos. ¶ Quarta cōclusio . Postquā semel reus per sententiā est absolutus, ex eo ꝙ ipse negauit veritatẽ quam tenebatur confiteri: nō tenetur vltra cōparere coram iudice, & dicere veritatẽ . Ratio est, quia ille tantũ violauit iustitiā legalẽ , ergo nō tenetur ad restitutionẽ prodendo seipsum. Notandum est tamen circa istā conclusionẽ , ꝙ si pars cō traria læsa est ex delicto de quo accusabatur reus: & ex eius negatione maius incōmodũ incurrit: tunc tenebitur reus ad restitutionẽ totius dāni respectu partis contrariæ, scilicet, ad restitutionẽ expẽsarũ quas fecit in ꝓsecutione litis. Ratio est, quia respectu partis cō trariæ peccat reus cōtra iustitiā cōmutatiuā . Ad primũ in contrariũ respōdetur , nego minorem. Nā est grauis materia, quando iudex tenetur interrogare reum, & ita peccat mortaliter reus negando veritatem. ¶ Ad secundũ respōdetur , ꝙ quādo actus heroicus cadit sub cōcilio , non quilibet tenetur ad illũ exercendũ : at quando opus heroicũ cadit sub præcepto, vt v. g. martyriũ tempore necessitatis, quilibet tenetur illud pati. Cæterũ illa obligatio dicendi veritatem in illo casu, non oritur ex lege humana, sed ex lege naturali & diuina: quia talis confessio necessaria est ad bonum commune. ¶ Ad tertium patet ex tertia & quarta conclusione. DVbium secundum est, An reus qui iuridicè interrogatus negauit veritatẽ , vnde factũ est, ꝙ iudex eum absolueret: teneatur ad restitutionẽ illius pœnæ pecuniariæ quæ reddenda erat fisco. Vt v. g. an hære ticus in illo casu teneatur bona sua tradere fisco? Pro parte affirmatiua arguitur primo ex. c. fin. de iniurijs & damno dato. vbi dicitur, si tua culpa damnum datum est aut iniuria irrogata, iure te super his satisfacere oportet. Sed in casu dicto ex culpa rei datum est damnum ipsi fisco, ergo tenetur ad satisfactionem. Secundò. Si quis per mendacium aut fraudem impediat, ne aliquis faciat eleemosynam pauperi, tenetur ad restitutionẽ faciendam pauperi, ergo etiam in casu posito, reus qui per mendacium impediuit lucrum quod obueniret fisco: tenebitur ad restitutionem faciendam fisco. Tertiò. Si ex negatione iniqua rei sequitur aliquod nocumentũ iudici, vel accusatori, vel testi in bonis quæ antea habebat, vt v. g. si incurrunt infamiā vel amittunt bona temporalia quæ habebant, tenetur reus ad restitutionem illius nocumenti, ergo eadem ratio est quando amittunt lucrum quod erant acquisituri, si reus diceret veritatem. Quartò. Hæres institutus per testamentum minus solenne, si requiratur in iudicio iuridicè vt dicat veritatem & neget illam, tenebitur ad restituenda bona testatoris hæredi succedenti ab intestato, ergo etiam reus qui negat veritatem in casu posito, tenebitur restituere fisco. Patet consequentia. Quia vterque videtur peccare immediatè contra iustitiam legalem: eo quòd non dicit veritatem in iudicio, & ex consequenti contra iustitiam commutatiuam: quia ex eius negatione sequitur alteri damnum. Quintò. Testis qui in casu posito iuuaret reum, teneretur ad restitutionem faciendam fisco: ergo multo magis ipse reus qui est causa principalis. Vltimò. Leges pœ nales obligant in conscientia ad soluendam pœnā pecuniariā post cōdemnationẽ , ergo qui per iniquitatem impedit condemnationem, tenebitur ad restitutionem illius pœnę ipsi fisco faciendā . De hoc dubio extat sentẽ tia M. Soto lib. 1. de iustit. & iure. q. 6. ar. 6. ante quintam cōclusionem , vbi expressè tenet partem affirmatiuam. PRO decisione quæstionis est prima cō clusio . Pars negatiua est multo probabilior. Probatur primò. Lex pœnalis respicit per se primò, & immediatè punitionẽ criminis, cōsequenter vero & per accidens cōmo dũ accusatoris & fisci, quod sequitur ex condemnatione criminis, ergo vbi crimen non cōdemnatur , nō tenebitur reus ad restitutionẽ illius pœnæ. Confirmatur. Reus qui per legem pœnalem solũ obligatur ad sustinendam pœnā quæ infligitur in vltionem criminis de quo cōuincitur & cōdemnatur , nulla ratione tenetur ante condemnationẽ soluere pœnā illā pecuniariam, anteaquā cōdemnetur , ergo non tenetur. Secundò. Reus negando veritatem in casu posito, solũ peccat contra iustitiā legalem: ergo ad nullā restitutionem tenetur. Probatur antecedens. Quia si nō esset lex pœnalis illa pecuniaria, solum peccaret cōtra iustitiā legalem, ergo & modo etiā posita lege. Probatur consequentia. Quia lex pœnalis non obligat nouo vinculo virtutis ipsum reum ad dicendā veritatẽ . Tertiò. Ex opposita sententia sequitur, quòd ipsemet reus sit executor suæ pœnæ, quod certe durissimũ est: vt nullo postulante reddat omnia bona suo fisco. Item sequeretur quod beneficiatus negans veritatẽ in iudicio interrogatus iuridice, propter quod spoliandus esset beneficio: teneretur postea renuntiare beneficio. AD argumenta in contrarium respōdetur . Ad primum respondetur, ꝙ nō tenetur reus respondere veritatẽ vt fiscus non amittat lucrũ , sed ex debito iustitiæ legalis. Vnde nō oritur obligatio ad restitutionem: quia non sua culpa damnum datum est nisi per accidens. ¶ Ad secundum negatur cōsequentia . Differẽtia enim est: quia ille qui impedit eleemosynam pauperi fieri per mendacium, peccat cōtra iustitiā cōmutatiuam : & ideo tenetur ad restitutionẽ damni, quod sequitur ex actione iniuriosa. ¶ Ad tertium fortassis posset negari antecedens, eo ꝙ illa nocumenta per accidẽs sequũtur ad negationem rei. Sed melius respōdetur , cōcedo antecedens: eo ꝙ reuera vnusquisq; tenetur ex iustitia commutatiua, vitare actionem ad quā nō habet ius, si ex illa sequatur aliquod nocumentum proximo. Vt v. g. si ex verbo iocoso video sequi homicidium: teneor nō dicere illud verbũ , alioquin ero homicida. Ita in casu argumẽti , reus præuidens vel præ uidere debens, ꝙ ex sua negatione iniqua sequitur nocumentũ iudici, vel accusatori in bonis ad quæ habebāt ius: tenetur ex iustitia cōmutatiua euitare negationem iniquā . Igitur ad argumentum in forma negatur cōsequentia . Differentia est: quia reus nō tenetur ex iustitia cōmutatiua dare sua bona fisco antequā condemnetur: at vero tenetur ex iustitia cōmutatiua , nō auferre quæ fiscus habet. Ad quartum negatur cōsequentia . Quia hæres institutus testamento minus solenni, negando in iudicio iuridice interrogatus: peccat contra iustitiā commutatiuam cōtrariæ partis, eo ꝙ hæres ab intestato habet ius immediatè ad bona testatoris, petenda in iudicio ab eo, qui successit per testamentum minus solenne. Ad quintum respōdetur primo, nego antecedens. Non enim tenetur testis ex iustitia cōmutatiua dicere crimen ipsius rei, sed solum ex legali. Cæterũ si ex falso testimonio illius, damnificetur altera pars in iure quod postulat, vel iudex accipiat nocumẽtum in bonis quæ possidet, vel etiā accusator: tenebitur tunc testis ad restitutionem: quia iā peccat contra iustitiam cōmutatiuam , sicut ipse reus: non autẽ tenebitur ad restituendā pœ nam ad quam condemnaretur ipse reus si diceret veritatem. Secundò respondetur, nego cōsequentiam : quia reus respectu pœnæ punitiuæ, passiuè se habet: testis vero in officio suo habet se actiuè testificando: quapropter suo mendacio impedit ne fiscus lucrũ acquirat. Sed tamẽ prima solutio multo melior est: alias sequeretur ꝙ si reus testem rogauit, vt eum iuuaret testimonio suo: teneretur ad eandem restitutionem. Ad sextum respondetur negando consequentiam. Quia impedimentum quod præ stat reus non est contra iustitiam cōmutatiuam , sed tantum contra iustitiā legalẽ , vt supra ostensum est. Hactenus de secũda parte. In tertia parte dicendum est, quomodo reus se geret quando interrogatur cōtra ordinẽ iuris. Pro cuius explicatione supponẽda sunt fundamenta certissima. Primum fundamentum est, ꝙ reus in tali casu nō tenetur respondere. Secundum est, si respondeat licitũ est illi vti ratione amphibologica in vno sensu: licet iudex accipiat eā in altero sensu: neq; hoc est fallere iudicẽ , sed tantũ permittere, vt iudex fallatur: quia non tenetur reus explicare amphibologiam. Tertium fundamentum est, cũ iudex interrogat cōtra ordinem iuris, siue reum siue testem, an sciat aliquid: licitum est respōdere , nescio, & iurare quod nescit: etiam si secreto cognouerit. Ratio huius fundamenti est: quia iam apud omnes receptum est, vt illud dicamus nos nescire quod secreto nouimus. Et habet hoc dictũ fundamentũ in Euāgelio Marci 17. "De die illo nemo scit neq; filius hominis:" quod intelligitur vt reuelet. Soto vbi supra dicit, ꝙ ratio huius locutionis est, quia scientia ordinatur ad dicendum, vnde infert, ꝙ potest respondere non memini, quia memoria ordinatur etiam ad dicendum: sed non potest dicere non vidi, quia visio nō ordinatur ad dicẽdũ , sed potest dicere nō audiui, quia auditio ordinatur ad dicendũ . Sed quantũ pōderis habeat ista ratio, nō est facile intelligere. DVbitatur ergo his suppositis, An cum reus interrogatur contra ordinẽ iuris, An fecerit aliquod delictũ , quod reuera fecit: licitũ sit illi respōdere , non feci. Pro parte negatiua arguitur primò. Si reus respōdeat ego feci, ego occidi, dicit verũ , ergo si dicit ego non feci, dicit falsum. Patet cōsequẽtia : quia sunt cōtradictoriæ . Secundò. Si respondet non ita est diceret falsum: ergo si dicit nō feci dicit falsum. Patet cōsequẽtia : quia sunt æquiualentes. Tertiò. Si extra iudiciũ diceret ille, ego non occidi, falsum diceret, ergo etiā in iudicio. Patet consequentia, quia non mutat illa propositio suā significationẽ per hoc ꝙ dicatur in iudicio. Quartò. Si licitum esset respon dere illo modo, sequeretur vanā esse admonitionẽ doctorũ admonentiũ , nō esse licitum mẽtiri , cũ sic interrogatur reus. Sequela probatur: quia ille non potest mentiri. Nā si aliquo modo posset, maxime dicẽ do , Non feci, non occidi, ergo si isto modo non mentitur, vanum est admonere illi ne mentiatur. De hoc dubio solet citari Scotus ꝙ nō solũ in iudicio, sed etiā extra iudiciũ licitũ est adulteræ si interrogetur à marito, an cōmiserit adulterium, respōdere nō cōmisi . Sed tamẽ hæc sentẽtia nō inuenietur in Scoto, ille nanque in. 4. d. 15. q. 4. membro. 3. dicit, ꝙ saltem in iudicio licitũ esset quantum videtur, respondere illo modo: sed tandem concludit, quòd qui ita respondet debet pœ nitere in communi & in confuso, si forte fuerit culpa illa mortalis & grauis. Soto in relectione citata, membro. 2. quæst. 7. inquit, ꝙ si reus præstito iuramento in communi de dicenda veritate ad omnia quæ fuerit interrogatus, postea interrogetur de aliquo particulari contra ordinem iuris: quod tunc poterit sine periculo respondere, Non feci, licet venialiter peccat mentiendo. Ratio est, quia iuramentum præstitum in communi, erat intelligendum de illis quæ iuridice esset interrogādus . Secundò dicit, quòd si reus interrogetur præstito iuramento in particulari de dicenda veritate, an occiderit vel non occiderit: non potest respondere, non occidi, erit enim periurus. Eandem sententiam tenet lib. 5. de iustit. quæst. 6. art. 2. & dicit, oppositam sententiam nullo modo esse sustentabilem. PRO decisione sit prima conclusio. Probabilissima sententia est, quòd reus interrogatus contra ordinem iuris, potest respondere sine mendacio & sine periurio, Non feci, non occidi. Hanc sententiam tenet expressè Adrianus in. 4. in quæst. de sigillo confessionis, & putat esse communem sententiam, & fortassis illo tempore ita erat. Videtur etiam esse sententia Caietani in opusculo. 17. responsionum, respons. 5. vbi expressè dicit, quòd interrogatus contra ordinem iuris an habeat complices, potest respō dere , Non habeo, ergo similiter potest respōdere , nō feci. Hanc etiā sententiā docuit in hac schola Salmantina Peña. Hanc etiam tenent multi nostris temporibus, pro cuius probatione multa possent dici. Sed tamẽ arguitur primò. Si reus in casu posito diceret in hũc modum, Ego subditus tuæ interrogationi iuridice, non occidi hominem diceret verum: sed eundem sensum facit si tũc dicat, ego non occidi, ergo diceret verum. Cōsequentia est manifesta, & probatur maior: quia illa propositio est negatiua de subiecto non supponente. Minor verò probatur. Quando in aliqua propositione possunt intelligi & suppleri aliquæ particulæ ex circũ stantia loci & temporis & personarũ , idem est, quòd ponantur expressè illæ particulæ in propositione, vel quod non ponātur quā tum attinet ad veritatem vel falsitatem pro positionis: sed in casu posito omnes illæ particulæ intelliguntur ex circunstantia personarũ , ergo vera est illa propositio, Ego non feci. Maior explicatur, & probatur. Si aliquis venditor publicè frumenti, vendiderit iam totum frumentum quod erat venditurus, reseruato sibi necessario, & veniat ad illũ emptor frumenti interrogans illum, An habeat frumentum, verissime respondet, nō habeo frumentum, etiam sub iuramento: quia sane ex circunstantia personarum intelligitur ad vendendum. Sic ergo in nostro proposito, Venit iudex in figura personæ publicæ, interrogaturus ex parte reipublicæ secundùm legem aliquem vt reum, vel vt testem de aliquo crimine: poterit ergo respondere reus, si non iuridicè interrogatur: non feci, non commisi crimen: quia intelligitur ex circunstantia personæ, Non cōmisi crimen de quo tu interrogas vt persona publica secundùm leges, vel aliter potest verificari propositio, ex circunstantia personæ respondentis, scilicet, ego subditus tuæ interrogationi iuridice, Nō occidi hominem. Præterea probatur illa maior, scilicet, ꝙ ex circunstantijs suppleantur aliquæ dictiones in locutione. Nā Christus Dominus Matth. 9. dixit, "Non est mortua puella sed dormit:" & tamen reuera puella illa erat defuncta per separationem animæ à corpore. Quod ergo dicit Dominus, "Non est mortua," intelligitur scilicet respectu meæ potestatis atque voluntatis respectu cuius perinde se habet atque si nō esset mortua & dormiret, quæ omnia supplentur in illa locutione ex circunstantia personæ Christi, qui vocatus erat ad suscitandam puellam. Pręterea probatur conclusio principalis. Iuramentum pręstitum de dicenda veritate ad omnia interrogata, intelligendũ est ad omnia interrogata iuridice: ergo etiā iuramentum pręstitum de dicenda veritate circa aliquod negotium particulare intelligendum est quantum ad iuridicam interrogationem. Item probatur conclusio. Quando iudex sciens aliquem esse innocentem condemnat illum quia probatur nocens secũdùm allegata & probata, vere fert sententiam, dicendo, Condemno istum homicidā vt occidatur, quia certè intelligitur ex circũ stantijs , Cōdemno istũ homicidā secũdùm allegata & probata: ergo pari modo in casu nostro verificatur nostra cōclusio . Item est aliud exemplum optimum. Quando aliquis iam est confessus in foro conscientiæ homicidium quod fecit, & postea in alia cō fessione interrogatur à confessore, An commiserit homicidium, verè respondet, ego non commisi homicidium, quia intelligitur ex circũstantijs , quod pertineat ad tuum forum modo. Cæterum si idem confessor interrogaret illum extra sacramẽtum , An occiderit aliquem hominem, certè mentiretur si diceret non occidi, quia tunc ex circunstantijs, non possunt intelligi illæ particulæ. Ex dictis sequitur, quòd si aliquis occidit hominem defendendo se cum moderamine, & interrogetur iuridicè à iudice, An occiderit illum hominem, potest respōdere etiam cum iuramento, non occidi hominem istũ : quia ex circunstantia etiam negotij de quo agitur, intelligitur de occisione criminosa: nam iudex non interrogat neque interrogare potest, nisi de crimine. Sed quid si adhuc iudex instet interrogare, An reus fecerit delictum secretum, quid possit dicere siue iuridice siue non iuridicè interrogatus? Respondetur & sit secunda cōclusio . Nihilominus respondere poterit ipse reus, Nō feci. Ratio est. Quia semper intelliguntur dictæ particulæ ex circunstantijs. Confirmatur ista doctrina ex D. Thom. 2. 2. quæst. 89. art. 7. ad quartum. vbi ait, quòd quando non est eadem intentio iurantis & eius cui fit iuramentum, si fuerit dolus ex parte iurantis, iuramentum debet seruari secundùm intentionem eius cui præstatur, si autem non sit dolus ex parte iurantis: tunc iuramentum debet seruari secundùm intentionem ipsius iurantis. Et nota obiter, quòd ista doctrina Diui Thomæ intelligitur, quando verba iurantis sunt amphibologica, ita vt possint accipi secundùm intentionem vtriusque partis, vel ex vi verborum, vel ex circunstātijs . Nunc ergo sic arguitur ex doctrina D. Tho mæ. In casu proposito non est dolus ex parte iurantis, sed potius ex parte iudicis qui cō tra ordinem iuris, sub specie potestatis publicæ vult exigere crimen, & condemnare cō tra intentionem legis, ergo qui iurat nō tenetur verificare iuramentum secundùm inten tionem iudicis, sed sufficit verificare secundùm propriā intentionem, supposito quòd verba ipsa possunt accipi in illo sensu ex circunstantijs. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum respōdetur , distinguo antecedẽs . Nam si illa propositio, Ego occidi, accipiatur in eodem sensu ex parte subiecti, sicut accipitur negatiua, scilicet, cũ eadem restrictione, ego subditus tuæ interrogationi, falsa est. Nam est affirmatiua de subiecto non supponente: si autẽ accipiatur talis propositio in alio sensu, ita vt subiectũ illud stet sine restrictione, vera est ꝓpositio affirmatiua: sed non est contradictoria negatiuæ: quia non seruatur eadem restrictio. Ad secundũ negatur antecedens, quamquam Soto, tanquam verissimum supponat illud vbi supra. Ratio est, quia dicere, non ita est, habet hunc sensum ex circunstantijs personarum, scilicet, Non ita est quod ego subditus tuæ interrogationi occidi. Ad tertium respondetur nego cōsequentiam . Ratio est, quia extra iudicium nō sunt illæ circunstantiæ quæ sunt in iudicio ad verificandum illam propositionem negatiuā . Ad quartum respondetur, quòd prudenter D. Tho. & doctores admonent, vt reus non mentiatur in iudicio: quia est magna occasio mentiendi ex timore pœnæ: sed simul admonet, vt vtatur amphibologica locutione, quæ possit verificari secundùm suā mentem. Nos ergo in fauorem innocentiũ , ostendimus modum verissimum, quomodo possit reus negare quod interrogatur cō tra ordinem iuris. Cæterum quomodo possit mentiri si velit facile est explicare, scilicet, si habeat intentionem accipiendi subiectum absolute sine restrictione: tunc enim falsa est propositio, Ego non occidi. Iam vero ex definitis dubio præcedenti, erit facilis & breuis solutio ad secundum dubium. DVbium secundum est, an reus qui interrogatur cōtra ordinem iuris, & negat se fecisse crimen: teneatur ad restitutionem famæ accusatoris, qui ex negatione rei infamatur? Pro parte affirmatiua est argumentum. Non est licitum reddere malum pro malo, ergo etiā si accusator faciat mihi iniuriam, non erit mihi licitum obijcere illi peccatum criminatoris. Et confirmatur. Secundum opinionem illorum qui dicunt, ꝙ reus mentitur si respondeat, ego nō feci. Est argumentum. Ille per mendacium aufert famam proximi, ergo tenetur restituere. Ad hoc dubium, Scotus in 4. dist. 15. quæst. 4. artic. 3. Inquit, quòd tenetur reus restituere famam accusatori, non tamen reuocando quod dixerat, sed dicendo sic. Non habeatis accusatorem pro calumniatore, putabat enim se posse probare & deceptus est. Hanc sententiam sequitur Ioannes de Basolis in eadem dist. quæst. 2. & Gabriel quæst. 16. & Diuus Antoninus in 2. part. titul. 2. capit. 2. §. tertio. Sed Caiet. in 2. 2. quæst. 62. artic. 2. inquit, quòd si infamia accusatoris sequuta est ex eo, quòd reus negauit mendaciter crimen sibi impositio: tenetur ad restitutionem: si autem sequuta est ex eo, quod reus, dixit neque nego, neque concedo probet ille: non tenetur ad restitutionem: sed Syluester in verb. restitutio. 3. §. tertio. tenet absolute partem negatiuam, quam sententiam sequitur Soto libr. 4. de Iustitia. quæst. 2. artic. 3. & Ricardus in 4. dist. 15. arti. 5. quæ stione. 3. quanquam communiter probetur contraria sententia à Magistro Soto, & Caietano, & hæc sententia est ferè communis & probatur secundum nostrum modũ dicendi in dubio præcedenti. Quia ille reus non mentitur negando, ergo defendit se cũ moderamine inculpatæ tutelæ. Secũdo probatur etiam secundum opinionem illorum qui tenent quod mẽtitur , vt Soto: quia illud mendacium non est contra iustitiam in ordine ad accusatorem, respectu cuius non tenetur reus concedere, sed potest se defendere. Et confirmatur, si quis non posset effugere manus inuasoris, nisi dicendo vnum mendacium, non erit homicida, etiam si mediā te mendacio occiderit hominem: quia ille habebat ius ad defensionem suam, mendacium autem ex sua natura non est contra iustitiam, nisi quando homo tenetur ex iustitia dicere veritatem. Cuius oppositum supponimus in casu. Vltimò, modus ille respondendi Scoti & Caietani, potius est confiteri crimen proprium, quam euadere accusationem iniquam. ¶ Ad argumentum in oppositum respōdetur , quòd reus non reddit ma lum pro malo, sed iustè se defendit: per accidens autem sequitur infamia iniusti accusatoris, sicut sequitur mors iniqui inuasoris, ex defensione mea. Et hactenus de tertia parte. ¶ In quarta vero parte, disputāda erat quæstio. An iudex qui per iniuriam extorsit confessionem à reo, possit procedere ad illius punitionem. Sed quia similis quæstio tractabitur de teste in quæstione sequenti, simul definietur ista. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm reo liceat iudicium per appellationem declinare. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd reo nō liceat iudicium declinare per appellationẽ . Dicit enim Apostolus Rom. 13. "Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit." Sed reus appellādo , recusat subijci potestati superiori, scilicet iudici. Ergo peccat. ¶ 2 Præterea. Maius est vinculũ ordinariæ potestatis, quàm propriæ electionis. Sed sicut legitur † { 2. q. 6. capit. â iudicibus. } 2. quæ stione 6. A iudicibus quos communis consensus elegerit, non liceat prouocare. Ergo multo minus licet appellare à iudicibus ordinarijs. ¶ 3 Præterea. Illud quod semel est licitum, semper est licitum. Sed non est licitum appellare post decimum diem, neque tertio super eodem. Ergo videtur quòd appellatio non sit secundum se licita. SED cōtra est, quòd Paulus Cæ sarẽ appellauit, vt habetur Act. 25. RESPONDEO dicendum, quòd duplici de causa contingit aliquem appellare. Vno quidem modo, confidentia iustæ causæ: quia vi delicet iniustè à iudice grauatur. Et sic licitum est appellare. Hoc enim est prudenter euadere. Vnde † { 2. q. 3. cap. omnis oppressus. } 2. quæst. 6. dicitur: Omnis oppressus, liberè sacerdotum, si voluerit, appellet iudicium, & à nullo prohibeatur. Alio modo aliquis appellat causa afferendæ moræ, ne contra eum iusta sententia proferatur. Et hoc est calumniosè se defendere: quod est illicitum, sicut † { Artic. præ cedenti. } dictum est. Facit enim iniuriam & iudici, cuius officium impedit: & aduersario suo, cuius iustitiam quantum potest perturbat. Et ideo sicut dicitur 2. quæst. 6. omni modo puniendus est, cuius appellatio iniusta pronuntiatur. AD primum ergo dicendum, ꝙ potestati inferiori intantum aliquis subijci debet, inquantum ordinem superioris seruat, à quo si exorbitauerit, ei subijci non oportet: puta si aliud iusserit Procōsul , & aliud Imperator, vt patet per † { Vid. Augu. erm. 6. de verb. domini. to. 10. } Gloss. Roma. 13. Cùm autem iudex aliquem iniustè grauat, quantum ad hoc relinquit ordinem superioris potestatis, secundum quam necessitas sibi iustè iudicandi imponitur. Et ideo licitum est ei, qui contra iustitiā grauatur, ad directionem superioris potestatis recurrere, appellando vel ante sententiam, vel post. Et quia non præsumitur esse rectitudo, vbi vera fides non est, ideo non licet catholico ad infidelem iudicem appellare, secundum illud 2. quæst. 6. † { 2. q. 6. cap. catholicus. } Catholicus qui causam suam siue iustam, siue iniustam ad iudicium alterius fidei iudicis prouocauerit, excommunicetur. Nam & Apostolus arguit eos, qui iudicio contendebant apud infideles. AD secundum dicendum, quòd ex proprio defectu vel negligentia procedit, quòd aliquis sua sponte se alterius iudicio subijciat, de cuius iustitia non confidit. Leuis etiam animi esse videtur, vt non permaneat in eo quod semel approbauit. Et ideo rationabiliter denegatur subsidium appellationis à iudicibus arbitrarijs, qui non habent potestatem, nisi ex consensu litigantium. Sed potestas iudicis ordinarii non dependet ex consensu illius, qui eius iudicio subditur, sed ex auctoritate Regis & principis, qui eum instituit. Et ideo contra eius iniustum grauamen lex tribuit appellationis subsidium. Ita quòd etiam si sit simul ordinarius & arbitrarius iudex, potest ab eo appellari: quia videtur ordinaria potestas occasio fuisse, quòd arbiter eligeretur, nec debet ad defectum imputari eius, qui consensit in eum sicut in arbitrum, non vt in eum, quem princeps iudicem ordinariũ dedit. AD tertium dicendum, quòd æquitas iuris ita subuenit vni parti, quòd altera non grauetur. Et ideo tempus decem dierum cōcessit ad appellandum, quod sufficiens æstimauit ad deliberandum, an expediat appellare. Si verò non esset determinatum tempus, in quo appellare liceret, semper certitudo iudicij remaneret in suspenso: & ita pars altera damnificaretur. Ideo autem non est concessum vt tertiò ali quis appellet super eodem: quia nō est probabile, totiens iudices à recto iudicio declinare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Licitum est appellare ex confidentia iustæ causæ, quando aliquis grauatur à iudice. ¶ Secunda conclusio. Non est licitum appellare causa afferendæ moræ, ne contra ipsum sententia iusta proferatur. COMMENTARIVS. COnclusiones huius articuli habentur expressè. 2. quæst. 6. De materia huius articuli, extant tituli in vtroq; iure, de appellationibus, & Summistæ etiam tractant in verbo, appellatio. Nobis tamen pro foro cō scientiæ pauca sufficient. Primò. Nota, differentiam esse inter appellationem & supplicationem: quòd appellatio est ad superiorẽ iudicem, supplicatio vero est ad eundem iudicem qui tulit sententiam: quæ quidem licita est, etiam si sententia fuerit iusta, quoniā finis illius est, vt iterum videatur causa, si forte sit locus misericordiæ aut mitigationis. Secundò. Nota, quòd licitum est appellare à sententia iusta secundum allegata & probata, quando reus habet nouam iuris aut facti probationem, quam non potuit in tempore coram iudice inferiore proponere. Ratio huius est, quia iste appellat, ex confidentia iustæ causæ, neque impedit officium iudicis neque perturbat iustitiam aduersarij. Tertiò. Nota, quòd qui appellat à sententia inferioris iudicis, quæ omni ex parte scitur esse iusta: peccat contra iustitiam commutatiuā contra iudicem ipsum, cuius officiũ impedit, & cōtra partẽ contrariā cuius officium perturbat: & tenebitur ad restitutionẽ totius damni quod patitur, & ipse iudex, & pars contraria. Pœnam autem quadrupli, quę habetur in cap. omnino. 2. quæstione. 6. non tenetur soluere, nisi condemnatus de iniusta appellatione. DVbium est. An condemnatus à iudice inferiore secundum quandam opinionem probabilem circa ius, sciat quòd iudex superior habet oppositam opinionẽ : an scit licitum appellare illum. Pro parte ne gatiua est argumentum. Quia sic appellans imponit falsum crimen inferiori iudici, scilicet quod fecerit sibi iniuriam: ergo non est licitum. Ad hoc dubium, aliqui respondent vniuersaliter, quod non est licitum. Sed nobis aliter videtur respondendum & sit prima conclusio. Si opinio quam sequutus est iudex inferior est minus probabilis, licitum est appellare. Ratio est: quia iudex inferior tenetur sequi opinionem probabiliorem circa ius, vt ostendimus supra. q. 63. artic. 3. Secundò probatur. Etiam supposita opinione illorum qui tenent, quòd iudex licitè potest sequi opinionem probabilem, relicta probabiliore. Arguitur sic. Reus in tali casu appellat ex confidentia iustæ causæ, neque imponit falsum crimen iudici inferiori, sed tantum obijcit quod sequutus est opinionem minus probabilem circa ius, & quod vult hoc examinare in superiori tribunali. Item non perturbat iustitiam partis contrarię, sed intendit, vt sua iustitia fiat clarior. Secunda conclusio. Si iudex inferior iudicet secũdum opinionem probabiliorem, & hoc constet ipsi condemnato, non est ei licitum appellare. Ratio est, quia iniuriam facit iudice qui rectissimè fecit suum officium, & perturbat iustitiam alterius partis. Tertia conclusio. Si opiniones circa ius fuerint æquè probabiles, & nullus sit in possessione, poterit tunc condemnatus appellare superiorem iudicem. Primo, quia poterit allegare se pati iniuriam, nam in tali casu sententia iusta erat vt diuideretur substantia de qua litigabatur, vt nos probauimus supra quæstione 63. artic. 3. Item poterit allegare absque iniuria iudicis, quod iudex tulit sententiam sibi contrariam, secundum quandam opinionem iuris quam reputat falsam, & quòd intendit vt hoc examinetur à superiori tribunali. Notandum est etiam, quòd populares litigantes, bona fide appellant quando sequuntur sententiam sui aduocati: quia illi non tenentur scire subtilitates iuris. ¶ Denique notandum est, religiosis omnibus inter dictam esse appellationem à suis prælatis iure communi, vt patet in cap. ad nostram. & in capit. reprehensibilis. & capit. cum speciali. de appellationibus. Sed tamen singuli religiosi seruabunt suas consti tutiones. Ratio autem quare iure communi denegata sit appellatio religiosis, sumitur ex bono communi religionis, quod consistit in quadam simplicitate obedientiæ & tranquillitate: eo vel maximè, quòd religiosi in sua professione renunciant iuri appellandi, sicut renuntiant possessionibus: relinquitur tamen illis locus querelæ. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm liceat condemnato ad mortem se defendere, si poßit. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd liceat condemnato ad mortem se defendere, si possit. Illud enim ad quod natura inclinat, semper est licitum, quasi de iure naturali existens. Sed naturæ inclinatio est ad resistendum corrumpentibus, non solùm in hominibus & animalibus: sed etiam in insensibilibus rebus. Ergo licet reo condemnato resistere, si potest, ne tradatur in mortem. ¶ 2 Præterea. Sicut aliquis sentẽ tiam mortis contra se latam subterfugit resistendo, ita etiam fugiendo. Sed licitum esse videtur, quòd aliquis se à morte per fugam liberet: secundum illud Eccles. 9. "Longè esto ab homine potestatem habente occidendi, & non viuificandi." Ergo etiam licitum est reo resistere. ¶ 3 Præterea. Prouerbiorum 24. dicitur: "Erue eos qui ducuntur ad mortem, & eos qui trahuntur ad interitum, liberare ne cesses." Sed plus tenetur aliquis sibi, quàm alteri. Ergo licitum est, quòd aliquis condemnatus, seipsum defendat, ne in mortem tradatur. SED contra est, quod dicit Apostolus Rom. 13. "Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit: & ipse sibi damnationem acquirit." Sed cō demnatus , se defendendo, potestati resistit, quantum ad hoc, in quo est diuinitus instituta ad vindictam malefactorum, laudem verò bonorum. Ergo peccat se defendendo. RESPONDEO dicendum, quòd aliquis damnatur ad mortem dupliciter. Vno modo iustè: & sic non licet condemnato se defendere. Licitum enim est iudici eum resistentem impugnare. Vnde relinquitur, quòd ex parte eius sit bellum iniustum. Vnde indubitanter peccat. Alio modo condemnatur aliquis iniustè, & tale iudicium simile est violentiæ latronum: secundum illud Ezechielis 22. Principes eius in medio illius quasi lupi rapientes prædam, ad effundendum sanguinem. Et ideo sicut licet resistere latronibus: ita licet resistere in tali casu malis principibus, nisi fortè propter scādalum vitandum, cùm ex hoc aliqua grauis turbatio timeretur. AD primum ergo dicendum, ꝙ ideo homini data est ratio, vt ea, ad quæ natura inclinat, non passim, sed secundũ rationis ordinem exequatur. Et ideo non quælibet defensio fui est licita, sed solum quæ fit cum debito moderamine. AD secundum dicendum, quòd nullus ita condemnatur, quòd ipse sibi inferat mortem, sed quòd ipse mortem patiatur. Et ideo non te netur facere id, vnde mors sequatur: quod est manere in loco, vnde ducatur ad mortem. Tenetur tamen non resistere agenti, quin patiatur quod iustum est eum pati. Sicut etiam si aliquis sit condemnatus, vt fame moriatur, non peccat, si cibum sibi occultè ministratum sumat: quia non sumere, esset seipsum occidere. AD tertium dicendũ , quòd per illud dictum Sapientis non inducitur aliquis ad liberandum alium à morte contra ordinem iustitiæ, vnde nec seipsum contra iustitiam resistendo aliquis debet liberare à morte. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si sententia est iusta non est licitum se defendere. Probatur. Nam alias daretur bellum iustum ex vtraque parte. ¶ Secunda conclusio. Si sententia sit iniusta, licitum est se defendere, nisi graue scandalum sequeretur in republica. Ratio est, quia iure naturæ, vnicuique datum est, vim vi repellere. COMMENTARIVS. DVbitatur circa istas conclusiones, An innocens damnatus ad mortem per sententiam secundum allegata & probata iustam, possit se ipsum defendere? ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Talis sententia est iusta: sed secundum doctrinam Diui Thomæ in prima conclusione, quando sententia est iusta nemo potest se defendere: ergo, &c. ¶ Secundò. Iudex sciens innocentiam damnati per scientiam particularem, potest, imo tenetur exequi sententiam datam: ergo innocens non potest se defendere. Patet consequentia: quia alias dabitur bellum iustum ex vtraque parte seclusa omni ignorantia. ¶ Tertiò. Si innocens ille defendendo se, percutiat iudicẽ , postea punietur, etiam si constet de illius innocentia, ergo. ¶ Quartò. In tali defensione, semper est scandalum & perturbatio reipublicæ: er go nunquam est licita talis defensio. ¶ Pro parte vero affirmatiua arguitur primo. Diuus Thom. dicit in secunda conclusione, ꝙ quando sententia est iniusta, licitum est se defendere: sed in tali casu sententia secundum rem est iniusta, quia fundatur in falsa præsumptione: ergo &c. ¶ Secundò. Licitum est vnicuique innocenti se defendere, etiam ab altero innocente, qui per ignorantiam inuadit: ergo in illo casu licitum erit innocenti condemnato se defendere à iudice, etiam innocenti. ¶ Tertio. Innocentes qui sunt in ciuitate, quæ bello iusto impetitur: possunt se defendere ab illis, qui iustè pugnant: ergo etiam in casu posito. ¶ Quartò. Si iudex sciat innocentiam damnati, tenetur adhibere omnem diligentiam ad liberandum illum secluso scandalo: ergo vbi non fuerit scandalum, iudex poterit dissimulare, & tenebitur, & non impugnare innocentem: aliàs erit bellum iniustũ ex parte iudicis. ¶ Ad hoc dubium respondet Soto libr. 5. de Iustitia. quæst. 6. artic. 4. negatiuè, sed Victoria præceptor eiusdem, tenet partem affirmatiuam. PRO decisione, sit prima conclusio. Nomine iniustæ sententiæ intelligit Diuus Thomas, sententiam quæ profertur contra ordinem iuris. Probatur, quia comparat illam violentiæ latronum, sententia autem quæ profertur secundum allegata & probata, non potest comparari violentiæ latronũ , etiam si detur contra innocentes. Vnde relinquitur, quòd nomine sententiæ iustæ, in prima conclusione, intelligit sententiā quæ profertur secundum allegata & probata, siue detur contra innocentem, siue contra nocentem. Secunda conclusio. Damnatus innocens potest per se loquendo se defendere in casu dubij propositi. Probatur, quia talis sententia nulla est in foro conscientiæ, neque confert verum ius accusatori aut iudici, vt habet communis opinio: ergo per se loquendo poterit condemnatus ille se defendere, nisi obstet aliqua circunstantia boni vel mali publici. Secundò. Si per talem sententiam ille innocens esset condemnatus pœna pecuniaria, poterit adhibere omnem industriam, ne soluat pecunias, & abscondere bona sua: ergo in casu vbi agitur de periculo vitæ, poterit se defendere. Et confirmatur, quia si semel soluerit illas pecunias, & postea constiterit de illius Innocentia: tenebitur Fiscus restituere illi bona sua absq; noua sententia: ergo prior sententia nulla fuit, ac per consequens poterit se defendere. Tertiò, sententia excommunicationis, quæ profertur secundum allegata & probata, fundatur tamen in falsa præsumptione, non obligat in foro conscientiæ, & sic excommunicatus poterit se gerere vt non excommunicatus secluso scandalo, ergo. Eadem est ratio in casu posito. Ex quo sequitur corollarium, quod ille innocens poterit occidere iudicem in sui defensione, secluso scandalo: si vero fuerit scandalum, erit graue peccatum defendere se per vim, & quia semper est eiusmodi scandalum, quando aliquis se defendit in casu proposito: ideo Diuus Thomas non apposuit illam exceptionem in prima conclusione, sed apposuit illam in secunda conclusione: quia in illo casu multoties non erit scandalum defendere se ab iniquo iudice & tyranno. Ad argumenta in contrarium. Ad primum distinguo maiorem: sententia illa est iusta secundum allegata & probata, quatenus fundatur in falsa præsumptione, concedo: sed secundum rem nego. Et ad minorem respondetur, quòd Diuus Thomas loquutus est vniuersaliter, comprehendendo etiam sententiam iustam secundum allegata & probata: quia semper aut fere est scandalum, si quis se defendat contra huiusmodi sententiam. Ad secundum, nego antecedens. Si iudex poterit sine scandalo sententiam nō exequi: tunc enim erit bellum iniustum ex parte iudicis. Ad tertium. Concedo antecedens, quia præsumitur culpa saltem scandali: sed negatur consequentia: quia vt habetur in regula, Sine culpa, de regulis iuris in sexto. licitè potest aliquis puniri sine culpa, non tamen sine causa. Ad quartum respondetur, quòd quando fuerit scandalum, non erit licitum se defendere. Ad argumenta pro parte affirmatiua, cō cedimus intentum, quatenus probant nostram secundam conclusionem. Sed tamen circa solutionem ad secundum, disputat Caietanus quæstionem circa condemnatum ad mortem, an possit fugere? Et circa condemnatum ad potionem veneni, an teneatur illam sumere: & an cōdemnatus ad mortem famis, possit licitè comedere. Nos autem per propositiones dicemus ad singula. Prima propositio. Licitum est cuilibet fugere de carcere: etiam si ex fuga illius sequatur aliquod damnum custodibus carceris. Ratio est: quia illud damnum est effectus per accidens & præter intentionem fugientis, cum ipse vtatur iure suo. Secunda propositio. Non est licitum fugere de carcere impugnando custodes. Ratio est, quia hoc esset repugnare iustitiæ legali in suis ministris. Tertia propositio. Licitum est fugere de carcere rumpendo vincula & parietes. Ratio est, quia sic fugiens non facit vim alicui, eo quòd vis non fit nisi creaturæ rationali. Vnde quemadmodum damnatus ad bestias, potest feram occidere: ita etiam detentus in carcere poterit rumpere carcerem, absque illatione violentiæ. Ista conclusio est contra Gandauum quodlibeto. 9. art. 25. Dicunt tamen Caietanus, & Soto, quòd ita fugiens tenebitur ad restitutionem damni in carcere illati: sed certè si ille erat condemnatus ad mortem, vel ad abscisionem membri, non tenetur ad aliquam restitutionem: quia erat in extrema necessitate: in qua omnia sunt communia, sicut non teneretur ad restitutionem equi quem fugiendo occidit. Quarta propositio. Licitum est consulere incarcerato vt fugiat, & dare illi ad hoc industriam & instrumenta quibus carcerem frangat. Excipit Caietanus eos quibus incumbit ex officio & statu tueri publicam potestatem, vt sunt ministri iustitiæ, & in republica viri senatores. Ratio Caietani pro ista conclusione est: quia nullus prohibetur à cooperatione actus qui licitus est alteri, nisi per accidens ratione status aut officij: sicut non est licitum clerico cooperari ad causam sanguinis iustam. Et si quis obijciat contra Caietanum, quòd pari ratione sequeretur, licitum esse rumpere carcerem, vt incarceratus fugiat: negat consequentiam. Nam dicit magnam esse differentiam, quod aliquis intus existens rumpat carcerem, vel quod aliquis extra existens rumpat domum carceris. Quia iste offendit publicam potestatem immediatè: ille autem vtitur iure fugiendi, & per accidens rumpit carcerem. Hanc sententiam quantum ad secundam partem, scilicet, quòd est licitum dare instrumenta incarcerato, reijcit Soto libro. 5. de Iustitia. quæst. 6. artic. 4. Dicit nanque quod quanuis sit licitum consulere: tamen non est licitum dare illi instrumenta: quia non est licitum rumpere carcerem cũ illo: ergo neque instrumenta præstare. Nauarro in Manuali capit. 25. numer. 38. refert vtranque opinionem, & dicit opinionem Caietani esse tolerabilem ex æquitate quadam: sed opinionem Soti esse veriorem secundum iuris rigorem. Et ratio illius est, quia ab omnibus iudicantur peccare infringentes carcerem vt parent viam fugientibus: ergo etiam dantes ad hoc instrumenta. Sed ex hoc statim sequitur, quod etiam peccant dantes consilium & industriam. Patet consequentia: quia magis influunt in effectum dantes cōsilium & industriam: quam dantes instrumenta. Quamobrem, nobis verior est sententia. Caietani: sed eius ratio indiget expositione. Notandum ergo primo, quòd licet quædam opera si per se intenta sunt, siue vt finis, siue vt medium ad finem sint illicita: efficiuntur licita, quia sunt effectus per accidens alicuius bonæ actionis. Vt verbi gratia, occidere hominem est illicitum vt intentum per se, nisi ab autoritate publica: at vero si quis occidit hominem, exercens defensionem suam cum moderamine inculpatæ tutelæ: non est illicitum. Similiter si quis fugiens feram, incurrit in hominem & præcipitat illum, non est homicida: quia exercet operationem fugiendi ad quam habebat ius: vnde præcipitatio fuit effectus per accidens sequutus ex fuga. Si quis autem in eodem casu videns amicum fugientem præcipitaret eundem hominem, vt pararet amico viam: esset homicida, quia immediatè exercet operationem illicitam. ¶ Secundo notandum, quòd aliquando effectus ille qui est per accidens respectu operantis actionem sibi licitam efficitur per se intentus respectu alterius, qui intendit adiuuare ad illam actionem: vt in exemplo secundo immediatè posito. Ratio est, quia ista fuga in illo casu est tantum operatio vnius fugientis, vnde respectu illius, tantum est effectus per accidens, præcipitatio hominis. Tertio notandum, non esse verum vniuersaliter, vt si alicui est licita operatio, quòd cuilibet sit licitum operari cum illo, eandem actionem vt con causa. Verbi gratia, marito adulteræ condemnatæ per sententiam iudicis, licitum est illam occidere: & tamen nemini licitum est occidere illam simul cum illo: quanuis sit licitum consulere, vt occidatur & dare instrumenta. Ratio igitur Caietani, ita intelligenda est, quòd licitum sit adiuuare ad illam operationem, dando consilium aut instrumenta: non autem exercendo eandem actionem. Dicimus ergo, quòd cum ipsi incarcerato sit licitum fugere poterit quilibet consulere, vt fugiat, & dare illi instrumenta quibus possit parare viam fugæ, at nulli licebit rumpere carceres, vt incarceratus fugiat. Ratio est, quia ista operatio rumpendi carceres, solum erit licita quando fuerit effectus per accidens alterius bonæ actionis, ad quam homo habet ius. Sed est argumentum contra tertiam & quartam conclusionem. Nam iure ciuili puniuntur pœna capitis effractores carcerum, vt patet in. l. de his. ff. de effractoribus: ergo peccant mortaliter. Patet consequentia, nam tanta pœna non esset iusta, nisi pro peccato mortali. Ad hoc dicit Soto vbi supra, quòd fortè legislatores sequuti sunt opinionem illorũ qui dicunt, esse illicitum carceres rumpere. Vel secundo potest responderi & melius, quòd leges aliquando præsumunt culpam, etiam si nulla sit, & ita lex illa præsumit violẽtiam factam esse custodibus, quod potest colligi ex eo, quod ibidem dicitur, qui conspiratione facta cum cæteris, carceces effregerint. Vbi insinuatur factam fuisse vim custodibus, & subditur ibidem, qui per negligentiam custodium euaserint, leuius puniuntur: quod tamen intelligit Soto, si ruperint vincula, alias inquit, iniqua esset punitio. Quinta conclusio. Condemnatus per sententiam iudicis iustam ad pœnam carceris, non potest licitè fugere. Ratio est, quia sicut tenetur exulare qui condemnatur ad exilium, & qui condemnatur, vt non exeat de ciuitate tenetur non exire: ita etiam, qui condemnatur ad pœnam carceris, tenetur non exire. Ratio huius est, nam quilibet tenetur obedire iustitiæ legali, in illis actionibus quas potest licitè exercere, ergo etiam &c. Ex hac vniuersalitate excipit Soto contra Caietanum, quando aliquis condemnatur ad carcerem dum morte plectendus erit, tunc enim poterit fugere. Quod probat ratio Diui Thomæ in solutione ad secundum. Vnde & nos fecimus aliam exceptionẽ scilicet, quando quis damnatur ad carcerem perpetuum, vel ad durissimam seruitutem: vt si damnatur ad triremes. Ratio est, quia carcer perpetuus comparatur morti, vt habetur. l. antepenultima. ff. de regulis iuris. Item condemnatio ad triremes est acerbissimum tormentum. Ergo licitum est fugere, si potest absque resistentia administrantium. Item probatur, quia capti in bello iusto possunt licitè fugere non obstante, quòd sunt serui iure gentium. Ergo & illi qui numerantur in nostro casu. Circa prædictas conclusiones. Notandũ , quod religiosis non est licitum fugere de carcere, quia illi sponte sua se abdicauerunt libertate vagandi: quare non debent esse melioris conditionis quantum ad hoc, qui sunt in carcere: quam alij religiosi: sed isti non possunt fugere. Ergo neque illi. Hinc excipiunt aliqui, nisi forte ageretur de periculo vitæ ipsius religiosi: tunc enim licitum esset illi fugere. Et hoc probat ratio Diui Thomæ in solutione ad secundum. Possumus etiam ponere, aliam exceptionem, quā do religiosus est condemnatus ad perpetuum carcerem, vel ad durissimam pœ nam: tunc enim fugere licebit non ad vagandum, neque ad dimittendum habitum: sed ad quærendum aliquod remedium à superiori prælato, vel à summo Pontifice. Ratio huius exceptionis est: quia videtur nimis asperum & inhumanum, priuare religio sos recursu ad supremum prælatum in tanta angustia constitut os: satis enim erit in fauorem religionis & voti solennis, quod non concedamus illis licentiā vagandi, sed quòd teneantur repræsentare se superiori Prælato, aut Pontifici, vt dictum est. Sexta conclusio. Non est licitum condemnare reum, vt ipsemet sumat potionem mortiferam. Probatur, quia nemini licet se occidere: at qui illam potionem sumit se occidit, ergo, &c. Quomodo autem vniuersaliter sit verum, nemini licere se ipsum occidere: explicuimus supra quæstione 64. arti. 5. Hæc sententia est Caietani in hoc loco & Soto libro. 5. de Iustitia. quæstione. 6. arti. 4. cuius oppositum tenuit Victoria in relectione de homicidio. numer. 30. quia videbatur sibi quòd non magis se occidit qui bibit venenum: quā qui scandit scalas, vt se applicet ad actionem mortiferam, aut qui extendit collum ad ictum gladij. Item, quia si iudex potest condemnare reum, vt moriatur per venenum, & cogere illum vt aperiatos, & velit, nolit, deglutiat venenum: non videtur esse ratio sufficiens, quæ ostendat nō esse licitum, quod ipsemet hauriat. Nihilominus nobis probabilior videtur sententia Caietani, & est communior, & ratio non potest melior afferri, quam illa quæ adducta est: & ad argumentum in contrarium respondetur, quòd ascendere in scalas, non est actio occisiua, & extendere collum potius est pati, aut parare se ad actionem mortis: at vero sumere venenum ex se actio occisiua est. Ad secundum respondetur, quòd sicut iudex potest per vim decollare reum, ipse autem reus non potest se decollare. Ita non potest reus venenum bibere, nisi forte inuitus & coactus. Sed maior difficultas est, vtrum sit licitum condemnato ad mortem famis, non comedere cibos sibi oblatos? Videtur quod teneatur comedere. Primo, nam Diuus Thomas in solutione ad secundum, dicit, quòd non comedere esset seipsum occidere. Sed nemini licet se ipsum occidere, quin potius tenetur quis propriā vitā tueri ergo iste talis condemnatus ad mortem famis tenetur comedere oblatos sibi cibos, vt propriam vitam tueatur. Secundò. Omnis homo tenetur vitam seruare per sumptionem cibi non prohibiti: sed ipse iudex non prohibet per sententiam, vt ipse comedat, sed quod non dentur illi cibi: ergo &c. Hæc sententia est Caietani in hoc loco, & Victoriæ vbi supra, numero. 2. Oppositum tenet Soto loco citato: & ratio eius est, quia reus potest non fugere de carcere, etiamsi sit licitum ei fugere, ergo poterit non comedere, etiam si sit ei licitum comedere; Non enim videtur quòd magis se occidat iste quam ille. Item, quia non comedere potius est non conseruare vitam quā se occidere: sed quando est causa iusta licitum est non conseruare vitam, ergo &c. Probatur consequentia. Quia satis iusta videtur causa obedire sententiæ ex virtute iustitiæ legalis. Nihilominus probabilior & verior videtur opinio domini Caietani: quanuis fortasse posset vtrumq́ue problematicè sustineri. Ratio autem nostra est, quia vix potest responderi ad verba Diui Thomæ allata. Item, quia secundùm omnium sententiam, licitum est in illo casu comedere. At vero difficultas est inter Doctores, An sit peccatum mortale non comedere: ergo tutius est comedere, ergo hoc debet facere. Ad primum in oppositum nego consequentiam, & est discrimen quod non fugere est expectare mortem ab extrinseco infligendam: at verò non comedere, est expectare mortem ab intrinseco efficiendam, absque aliqua causa virtutis iusta. Ad secundum respondetur, quòd non est ibi causa virtutis obedientiæ ad iustitiam legalem: quia sententia non præcipit, vt ego non comedam: esset enim iniqua talis sententia: sed tantum præcipit, vt nemo mihi cibos ministret. Sed contra, ergo alij tenentur dare illi cibum. Patet sequela. Quia licitũ est illi dare cibũ , & ille est in extrema necessitate, ergo tenẽtur . Respōdetur , nego sequelam & consequentiam: & ratio est, quia sententia prohibet dare cibos condemnato, & quanuis per se non obliget nisi ministros iustitiæ ad exequutionem sententiæ: tamen ipso facto deobligat omnes alios, ita vt non teneantur succurrere illi damnato, & liceat illis permittere, vt sententia exe quutioni mandetur. De qua re vide Diuum Thomam. 2. 2. quæstione. 31. articul. 2. ad tertium, vbi dicitur, quòd non tenemur dare cibum ei qui secundùm iustitiam patitur famem. Sed adhuc superest difficultas circa eandem solutionem ad secundum, An teneatur fugere damnatus ad mortem, si commodè potest? Videtur, quòd teneatur. Nam Diuus Thomas dicit, "Nemo ita condemnatur, vt ipse sibi inferat mortem, sed vt mortem patiatur:" & ideo non tenetur facere id vnde mors sequitur, quod est manere in loco vnde ducatur ad mortem. Hinc infertur, quod manere in illo loco esset seipsum interficere, ergo &c. Respondetur, quòd Diuus Thomas duo dicit, Alterum est, quòd nemo potest ita condemnari, vt seipsum interficiat: alterum est, quod potest obligari, vt patiatur mortem. Ex hoc secundo infert Diuus Thomas quod licitum est fugere, & quod non tenetur manere in carcere, quando potest fugere sine resistentia ad ministros iustitiæ. Et ratio est, quia tunc ipsum manere non est passio illata à ministro iustitiæ, vnde nō tenebitur manere nisi quando per actualem actionem cogitur manere. Et hæc de ista quæstione. 
 





 QVÆSTIO LXX. De iniustitia testium. 
 
 DEINDE considerandum est de iniustitia pertinente ad personam testis. Et circa hoc quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm homo teneatur ad testimonium ferendum. AD Primum sic procedi{ Inf. art. 3. ad tertiũ . } tur. Videtur quòd homo non teneatur ad testimonium ferendũ . Dicit enim August. in quæstionibus Genes. † { Quæst. 26. ad fi. to. 4. Et li. 22. cont. Faustum. cap. 33. } ꝙ Abra ham dicẽs de vxore sua: "Soror mea est, veritatem celari voluit, nō mendacium dici." Sed veritatem celando, aliquis à testificando abstinet. Ergo non tenetur aliquis ad testificandum. ¶ 2 Præterea. Nullus tenetur fraudulenter agere. Sed Prouerbiorum. 11. dicitur: "Qui ambulat fraudulenter, reuelat arcana. qui autem fidelis est, celat amici commissum." Ergo non tenetur homo semper ad testificandum, præsertim super his, quæ sunt sibi in secreto ab amico commissa. ¶ 3 Præterea. Ad ea quæ sunt de necessitate salutis, maximè tenentur clerici & sacerdotes. Sed clericis & sacerdotibus prohibetur ferre testimonium in causa sanguinis. Ergo testificari non est de necessitate salutis. SED contra est, quod August. dicit: "Qui veritatẽ occultat, & qui prodit mendacium, vterque reus est." Ille, quia prodesse non vult: hic, quia nocere desiderat. RESPONDEO dicendum, quòd in testimonio ferendo distinguendum est: quia aliquando requiritur testimonium alicuius, aliquando non requiritur. Si requiritur testimonium alicuius subditi autoritate superioris, cui in his, quæ ad iustitiam pertinent, obedire tenetur: non est dubium, quin teneatur testimonium ferre in his in quibus se cundùm ordinem iuris testimoniũ ab eo ex igitur, puta in manifestis, & in his de quibus infamia præcessit. Si autem exigitur ab eo testimo nium in alijs, puta in occultis, & de quibus infamia non præcessit, non tenetur ad testificandum: si verò requiratur eius testimonium nō autoritate superioris, cui obedire tenetur, tunc distinguendum est, quia si testimonium requiratur ad liberandum hominem, vel ab iniusta morte seu pœna quacunque, vel à falsa infamia, vel ab aliquo damno, tunc tenetur homo ad testificandum. Et si eius testimonium nō requiratur, tenetur facere quod in se est, vt veritatem denuntiet alicui, qui ad hoc possit prodesse. Dicitur enim in Psalm. 81. "Eripite pauperem, & egenum de manu peccatoris liberate." Et Prouerb. 24. "Erue eos qui ducuntur ad mortem:" & Roman. 1. dicitur: "Digni sunt morte non solùm qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus." Vbi dicit † { Est gloss. Ambrosij in istũ locum. to. 5. } Gloss. "Consentire, est tacere cùm possis redarguere." Super his verò quæ pertinent ad condemnationem alicuius, nō tenetur aliquis ferre testimonium, nisi cum à superiori compellitur secundùm ordinem iuris. Quia si circa hoc veritas occultetur, nulli ex hoc speciale damnum nascitur. Vel si immineat periculum accusatori, non est curandum, quia ipse in hoc periculũ sponte se ingessit. Alia autem ratio est de reo, cui periculum imminet eo nolente. AD primum ergo dicendum, ꝙ Augustinus loquitur de occultatione veritatis in casu illo, quando aliquis non compellitur superioris autoritate veritatem propalare, & quando occultatio veritatis est nulli specialiter damnosa. AD secundum dicẽdum , quòd de illis quæ homini sunt commissa in secreto per confessionem, nullo modo debet testimonium ferre, quia huiusmodi non scit vt homo, sed tanquam Dei minister, & maius est vinculum sacramenti quolibet hominis præcepto. Circa ea verò quæ aliter homini sub secreto committuntur, distinguẽdum est. Quandoque enim sunt talia, quæ statim cùm ad notitiam hominis venerint, homo ea manifestare tenetur, putà si pertinent ad corruptionem multitudinis spiritualem vel corporalem, vel in graue damnum alicuius personæ, vel si quid aliud est huiusmodi, quod quis propalare tenetur vel testificando, vel denuntiando. Et contra hoc debitum obligari non potest per secreti commissum, quia in hoc frangeret fidem, quam alteri debet. Quandoque verò sunt talia quæ quis prodere non tenetur, vnde potest obligari ex hoc, quòd sibi sub secreto committuntur, & tunc nullo modo tenetur ea prodere, etiā ex præ cepto superioris, quia seruare fidẽ est de iure naturali. Nihil autem potest præcipi homini contra id quod est de iure naturali. AD tertium dicendum, quòd operari vel cooperari ad occisionẽ hominis non competit ministris altaris, vt suprà † { Quæst. 64. art. 4. } dictum est. Et ideo secundùm iuris ordinem compelli non possunt ad ferendum testimonium in causa sanguinis. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si secũdùm ordinem iuris requiritur testimonium à proprio iudice, tenetur ferre. Secunda conclusio. Si requiratur contra ordinem iuris, non tenetur testificari. Tertia conclusio. Si testimonium sit necessarium ad liberandum hominem ab iniuria, vel damno: tenetur testificari etiam non postulatus ab aliquo neque rogatus. Quarta conclusio. Quando agitur tantum de condemnatione alicuius, non tenetur ferre testimonium, nisi compulsus à iudice secundùm ordinem iuris, etiam si accusatori periculum immineat. COMMENTARIVS. DE hac materia extant tituli de testibus in vtroque iure, & in decreto causa 3. & 4. per multas quæstiones. Soto libro. 5. de iustitia, quæstione. 7. & relectione de tegen. membro. 2. quæst. 6. Nauarro in manuali, cap. 25. numero. 40. Nos vero hanc materiam in quinque partes diuidemus. In prima disserendum erit, quando iudex iuste interrogat testem. DVbitatur primò ad quid teneatur testis? Pro cuius decisione sit prima cō clusio . Quando iudex procedit per viā accusationis, aut denuntiationis: necessariũ est, quòd præcesserit ipsa accusatio, vel denuntiatio iusta in foro exteriori. Hæc est communis sententia, & probatur ex definitione viæ accusationis, est enim via accusationis quando proceditur ab ipsa accusatione, tanquam à principio, ergo necesse est vt præcedat accusatio. Sed tamen explicatur illa propositio. Diximus enim, quòd præcedat accusatio in foro exteriori iusta, quia potest contingere, vt accusatio sit iniusta in foro conscientiæ, eo quòd accusator poterat & tenebatur corrigere delinquentem, & ita prouidere bono communi: & nihilominus illa accusatio erit iusta in foro exteriori, & iudex tenetur illā admittere, si accusator instat. Probatur, quia iudex est custos boni publici, & debet procedere secũ dũ ius cōmune , ergo debet admittere & acceptare accusationem quam admittunt ipsa iura. Et confirmatur. Accusator habet in foro exteriori ius ad accusandum illud, quod probare promittit, ergo iudex debet admittere in eodem foro illam accusationem, aliàs merito puniretur ille iudex si non admitteret talem accusationem: quia nō rectè fecit officium suum. Et notandum est, quòd iste est vnus de multis casibus, in quibus iudex potest interrogare testem specialiter de ipso reo, & tamen non potest interrogare ipsum reum, An fecerit crimen: donec iam habeat vnum testem saltem, vel habeat indicia certa, quæ suppleant vicem vnius testis. Sed tamen cōtra propositionem & explicationem eius arguitur primò. Nā D. Tho. dicit in artic. quod tunc iudex interrogat secundùm ordinem iuris, quando crimen est manifestum, & quando interrogat in his in quibus infamia præcessit: ergo non sufficit accusatio ad interrogandũ testem iuridice, si crimen non est notorium, vel præcessit infamia de illo. ¶ Secundò. Si iudex sciat accusatorem iniquè agere in foro cōscientiæ accusando, tenetur illum fraternaliter corrigere seorsum, ergo non tenetur admittere statim accusationẽ illā . Patet cōsequẽtia . Quia aliàs consentiret cum iniquitate accusatoris. Ad primum respondetur, ex eodem D. Tho. in quæst. 68. art. 1. ad tertium, vbi ait, ꝙ non est omnino secretũ quod per sufficientes testes probari potest. Notandũ est enim quod manifestũ habet gradus, quorũ vnus est, quando aliquid potest probari, vel proponitur probandum in iudicio. Quod autẽ dicit D. Tho. in his de quibus infamia præ cessit, non intelligatur, vtrumque simul esse necessariũ , scilicet, quod sit crimen manifestum, & ꝙ sit infamia de illo: sed alterũ sufficere ad interrogandum testem. ¶ Secundò respondetur, ꝙ accusatio legitimè facta in foro exteriori, sufficienter infamat ipsum reũ , & nisi se purgauerit iuridicè de illo crimine, manebit infamatus. ¶ Ad secundũ respō detur , concedo antecedens & nego consequentiam si accusator non corrigitur, sed adhuc instat accusare: tunc enim iudex tenebitur acceptare accusationem, vt persona publica, etiam si sciret testes esse falsos, & accusatum esse innocentem: non enim attinet ad iudicem quatenus est persona publi ca, considerare ea quæ sunt per accidens ad iudicium publicum: quia ipse est custos iuris communis & distributor illius secũdùm allegata & probata. Secunda conclusio. Quando iudex procedit per viam inquisitionis siue generalis, siue specialis: licitum est interrogare testem in omnibus casibus, in quibus diximus esse licitum interrogare reum, vt diximus in quæstione. 69. & multo magis militant rationes & testimonia quę ibi adduximus pro ista propositione: quanto facilius est dicere peccatum alienum, quam proprium. Tertia conclusio. Quando crimen vergit in detrimentum reipublicæ, vel etiam priuatæ personæ notabiliter, & adhuc est infieri vel expectatur vt fiat: licitum est interrogare testem, vt dicat in particulari, Quis nam sit ille reus. Probatur. Quia iudex multo magis tenetur prouidere bono communi & defendere innocentem, quam quilibet alius particularis: sed quilibet alius tenetur in illo casu prouidere bono communi, aut defendere innocentem reuelando criminosum per accusationem, vel denuntiationem si aliter non potest: ergo multo magis iudex poterit inquirere de illo criminoso. Minor patet ex tertia conclusione Diui Thomæ in articulo. Sed notandum est, quòd iudex nō potest in illo casu inquirere in particulari de Petro, vel Paulo, etiam si sciat vt persona particularis quòd ille reus est Petrus vel Paulus. Ratio est, quia Petrus non est infamatus neque accusatus vel denuntiatus. Itaque poterit iudex interrogare, scis in particulari quis parat insidias ciuitati, aut intendit occidere innocentem? Quod si iudex habeat indicia particularia contra aliquem inquantum persona particularis, ipse iudex poterit & tenebitur admonere testem seorsum extra iudicium, vt si aliquid scit de illo particulari, quòd indicet illud in iudicio, non autem poterit in publico iudicio interrogare de Petro, qui non est infamatus neque accusatus neque denuntiatus. Ratio huius asserti est lex charitatis quæ vnumquemque obligat ad defensionem boni publici & innocentis. Secundò nota, quòd crimen dupliciter potest dici esse in fieri: Vno modo secun dùm se formaliter, vt v. g. cum aliquis actualiter furatur, vel inuadit hominem: Alio modo quando in suo effectu adhuc damnificatur respublica vel innocens, vt v. g. quando quis non vult restituere quod accepit, vel etiam ex eo, quòd ille non proditur respublica perturbatur. Dicimus ergo, quòd sufficit ad veritatem nostræ propositionis: ꝙ crimen sit in fieri isto secundo modo. Tale enim crimen est crimen læsæ maiestatis, vt habetur in communi sententia Iurisperitorum super Extrauagāte , Ad reprimendum, quæ habetur in volumine iuris Ciuilis. Et nota, eandem esse sententiam communẽ de crimine læsæ maiestatis diuinæ, vt v. g. de hæresi, & de sacrilegijs quæ vehementer perturbant Christianam religionem. Vt si aliquis imaginem crucifixi confrigeret, aut incenderet domum sacram. Quarta conclusio. Quando in processu inquisitionis quæ fit iuridicè, detegitur incidenter aliud crimen ipsius rei, etiam si sit disparatum: licitum est interrogare testem de illo crimine, & testis tenebitur respondere. Hæc conclusio est contra Soto relectione citata, membro. 2. quæst. 6. conclusione. 3. casu. 4. sed asseritur à Nauarro in relectione capitis inter verba. 11. quæst. 3. num. 676. & est communis sententia Iurisperitorum, & probatur ex. l. quod euitandi. C. de conditionibus ob turpem causam. &. l. penult. C. si aduersus libertatem. & Doctores Canonistæ super cap. 2. de confessis. & cap. 2. de ordine cognitionum, vniuersaliter dicunt, ꝙ si crimen illud quod incidenter detegitur, est coniunctum cum alio crimine de quo fiebat iuridica inquisitio: potest in eodem iudicio puniri sine noua litis inchoatione: si autem illud crimen fuerit disparatum, non potest puniri in eodẽ iudicio sed poterit puniri per nouam inchoationem litis, inquirendo de illo crimine. Et hæc sententia omnino tenenda est, & est speciale argumentum ad hoc contra Soto. Nam ipse in relectione citata post primam conclusionem dubio. 2. tenet, quòd solum habetur ex iure positiuo, quòd requiratur infamia ad inquirendum contra reum per viam inquisitionis. Vnde sic arguitur. Ius positiuum potest derogari per contrarium vsum, & per contrariam sententiam Iurisperitorum: sed est vsus communis & communis sententia, quòd fiat id quod dicimus in quarta conclusione, ergo &c. Et denique sic arguitur. Etiam si teneamus, (quòd ego verum existimo) infamiam debere præcedere ad interrogādum in particulari de aliquo reo, secundùm quòd infamia supplet vicem accusatoris: tunc sic arguitur. Infamia eatenus necessaria est, quatenus supplet vicem accusatoris: sed detectio criminis in iudicio, etiam si incidenter contingat, sufficienter infamat hominem: ergo licitum erit interrogare testem. DVbitatur secundò, an cùm crimen est manifestum & iam transactum, neque est directè contra rempublicam neque est crimen læsæ maiestatis: sit licitum iudici inquirere testes, vt cognoscat reum de quo nulla præcessit infamia. V. g. inuenitur cadauer hominis in platea, An sit licitum iudici interrogare quemlibet, scis, quisnam occiderit hunc hominem? ita vt interrogatio sit generalis ex parte personæ, specialis autem ex parte delicti. Pro parte negatiua arguitur primò. In illo casu non est licitum interrogare, scis an Petrus occiderit, ergo neque interrogare, scis quis occiderit. Antecedens patet ex dictis in tertia conclusione. Consequẽtia probatur. Nam responsio testis debet esse specialis, ergo idem est acsi iudex interroget in speciali. Secundò. Iudex interrogans testem illo modo, exponit illum periculo reuelandi reum, de quo nulla præcessit infamia, ergo peccat, &c. Ad hoc dubium respondet Soto negatiuè in relectione citata, quæ stione. 6. dubio. 4. post primam conclusionem, dicit tamen, quòd forte licitum est iudici interrogare de quibusdam indicijs & circunstantijs delicti, v. g. qua hora occisus est homo, aut quibus armis, quibus inuentis postea poterit interrogare de reo. PRO decisione vero sit prima conclusio. Quando delictum est notorium, licitum est iudici inquirere reum generali inquisitione ex parte personæ. Hanc tenet Innocentius. 4. super cap. bonæ. de electione. quem sequuntur Iurisperiti. Hanc senten tiam tenuit D. Thomas cum esset Bacchalaureus Parisius, vt refert Caiet. supra quæst. 69. art. 2. Tenet eam Bartol. in. l. 2. ff. ad. l. Iuliam. de adult. & in. l. fin. ff. de quibus. quem omnes legistæ sequuntur. Et probatur primò ex vsu communi omnium iudicum, qui ita faciunt, qui vsus sufficit derogare legem positiuam quæ præcepit, vt non nisi præcedente infamia inquiratur de reo, & hoc argumentum est efficax contra Soto, qui opinatur legem illam esse positiuam. Contra quem etiam arguitur secundò. Licitum est iudici quærere indicia, & postea ipsum reum, ergo iam sine infamia quæritur reus. Consequentia patet. Quia illa indicia & circunstantiæ non magis infamant ipsum reum, quam delictum notorium. Tertiò. Nam alias, si iudex sciens delicta notoria, non inquireret reos, sed expectaret infamiam alicuius personæ: perturbaretur pax & tranquillitas reipublicæ crebris facinoribus, nam pessimi quique auderent crimina perpetrare, ergo &c. Quartò. Visitatoribus licitum est inquirere an subditi sciant aliqua delicta in communitate correctione digna, etiam vbi nulla præcessit infamia, ergo multo magis vbi delictum est notorium. Hanc conclusionẽ tenet Syluest. verbo, inquisitio. §. 7. & Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 5. Secunda conclusio. Quando crimen nō est notorium, est tamen fama de illo: hunc ordinem seruabit iudex. Primo inquiret, an sit certum illud crimen: deinde quisnam fecit poterit interrogare in generali, sicut in prima conclusione dictum est. Ad primum argumentum respondetur, nego consequentiam. Ad probationem respondetur, quòd si interrogatus sciat esse secretum quòd Petrus occidit, debet respōdere senescire. Neque enim iudex circa ordinem legis naturæ interrogat sed intendit ꝙ interrogatus faciat quod debet. Iudex enim facit suum officium pro bono communi. Ad secundum aliqui dicunt, quòd iudex tenetur admonere interrogatum ꝙ nō intẽ dit , vt reuelet quod non est licitũ reuelare. Sed profectò non potest obligari iudex ex iustitia ad hāc admonitionem: quia exercet officium ministri reipub. pro bono cōmuni tatis . Quod si interrogatus nescit respondere, sibi imputet, eo vel maxime quòd tali periculo se exposuit homicida, vnde illud inconueniens est per accidẽs respectu iudicis. DVbitatur tertiò, An testis qui se abscō dit sciens mādatum citatorium dimanasse à iudice quo vocatur ad iudicium teneatur ad restitutionem detrimenti quod incurrit pars in cuius fauorem vocabatur. Arguitur primo pro parte affirmatiua. Quando edictum est generale præcipiens, vt omnis qui sciuerit certum crimen manifestet illud: tunc secũdùm communem sententiam, qui nō manifestat, tenetur ad restitutionem, ergo multo magis in nostro casu. Arguitur secundò. Iudex vt persona publica iuste applicat testimoniũ vnius ciuis alteri in cuius fauorẽ ferendũ est, ergo talis ciuis tenetur ex iustitia testificari. Arguitur tertiò. Si alicui præcipiatur, ꝙ exhibeat scripturā publicā , & occultauerit eam, tenetur restituere parti litiganti omnia damna, ergo. Ob hæc argumenta Soto lib. 5. iustit. q. 7. art. 1. tenet partem affirmatiuam: & Nauar. manual. c. 25. nu. 44. & est ferè cō munis sententia. Alij aiunt ꝙ si notificatũ est testi mandatum, tenetur restituere: sin autem, non tenetur. PRO decisione huius difficultatis sit prima cōclusio . In casu posito in principio dubij, testis qui se occultat de industria ante notificationem mandati, peccat contra charitatẽ & contra iustitiā legalem. Contra charitatem quidem, quoniam tenetur proximo fauere absque proprio damno. Contra iustitiā verò legalem, quia tenetur correspōdere ipsi reipublicæ in rebus necessarijs gubernationi, quando fuerit interrogatus: sed ille se abscōdit ne hoc faciat: ergo peccat cōtra iustitiā legalem. Erit autem peccatum mortale vel veniale pro grauitate materiæ. Secunda conclusio. Testis ex eo solum, quòd non reddit testimonium occultando se postquam scit mandatum promanasse à iudice, siue etiam postquam intimatum est illi, nō tenetur ad restitutionẽ faciendā parti in cuius fauorẽ petebatur testimoniũ . Ratio potissima est: quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam: ergo nō tenetur ad restitutionẽ . Antecedens probatur, quia ille non tenetur ad reddendum testimonium nisi ex charitate vel ex iustitia legali: ergo non peccat contra iustitiam commutatiuam. Antecedens probatur. Ante mandatum iudicis non tenebatur nisi solum ex charitate reddere testimonium: sed mandatum iudicis solum inducit obligationem iustitiæ legalis, ergo post mandatum tenebitur solum ex charitate & ex iustitia legali. Secundò probatur conclusio. Post mandatum iudicis si testis non testificetur, non tenebitur restituere fisco vel iudici lucrum quod impedit eis, quod acquisituri essent ex condemnatione alterius partis, ergo etiā neque ipsi parti læsæ. Antecedens est manifestum ex his quæ diximus sup. quæst. 69. Et probatur consequentia. Quia per mandatum iudicis per se primò & immediatè ordinatur testis ad rempublicam, scilicet, ad tribunal publicum, vt deseruiat illi & illi foueat, ergo si iniuria quæ fit tribunali non comparendo non obligat ad restitutionem, multo minus tenebitur restituere parti respectu cuius secundariò se habet ipse testis per mandatum iudicis. Tertiò. Si ex iustitia commutatiua teneretur reddere testimonium in fauorem partis: sequitur quòd cum æquali damno deberet reddere. Patet consequentia. Quia altera pars haberet ius ad meum testimonium sicut ad rem propriam, ergo secundùm regulas restituendi cum æquali detrimento debet homo reddere illud testimonium. Denique probatur ex ratione qua Diuus Thomas probat primam cōclusionem articuli, quæ quidem tantum inducit obligationem iustitiæ legalis: ait enim, quòd tenetur obedire homo superiori. AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum nego antecedens, sed solum erit peccatum contra iustitiam legalem & contra charitatem proximi: quemadmodum si respublica præciperet edicto quoddam generali, vt omnes diuites singulos pauperes sustentarent, si quis diues non sustentaret pauperem, non peccaret contra iustitiam commutatiuam: sed tantum cōtra legalem, & contra charitatem proximi. Ad secundum respondetur, quòd iudex applicat eo modo quo potest testimonium vnius ciuis in fauorem alterius, scilicet, præ cipiendo & obligando illum secundùm iustitiam legalem. Ad tertium argumentum negatur consequentia. Est enim differentia, quòd scriptura est instrumẽtum publicum, ad cuius manifestationem habet ius quicunque indiget illo testimonio: vnde qui occultat scripturam illam, aufert ius ab altero & tenebitur restituere. Cæterum testimonium ipsius testis non subiacet nisi dominio ipsiusmet, vnde si non reddit testimonium nulli facit iniuriam contra iustitiam commutatiuam. SED vt hoc magis explicetur est dubiũ quartum, An postquam testis comparet in iudicio & interrogatur iuridicè: teneatur respondere, & si non respondeat veritatem quam nouerat, an teneatur restituere? Pro parte negatiua arguitur primo ex secunda conclusione dubij præcedentis. Antea quam compareat in iudicio non tenetur restituere, etiam si de industria se absconderit, ergo neque etiam existens in iudicio tenebitur ex iustitia commutatiua veritatem manifestare. ¶ Secundò. Sæpe ex testimonio veritatis imminet periculum ipsi testi: ergo tunc non tenebitur testificari. ¶ Tertiò. Continget sæpe, quòd testis interrogatus iuridicè peccasset ante interrogationem si deponeret crimen alicuius, ergo neque postea tenebitur respondere. Antecedens patet. Sit enim casus quòd testis poterat per correctionem fraternam prouidere bono proximi & communitati, tunc sane tenebitur non reuelare crimen illud in iudicio, vt ostendimus supra quæst. 68. art. 1. vbi diximus, quòd si denuntiet peccat & contra charitatem & cōtra iustitiam commutatiuam. ¶ Quartò. Sit casus quòd aliquis accusauit cum obligatione probandi duobus testibus aliquod crimen, sed tamen reuera non habet nisi vnicum testem, tunc iudex iuridicè interrogat testem, & ille non tenetur respondere sciens se esse vnicum testem, ergo &c. ¶ Quintò. In inquisitione generali quantum ad personam, speciali vero quantum ad delictum notorium, iudex iustè interrogat testem, vt paulo ante diximus: & tamen testis non tenetur respondere nisi præcesserit infamia, ergo. Sextò. Doctores & consiliarij quos consulunt ipsi rei vt sibi prospiciant, non tenentur testificari quantum libet iudex iuridicè inquirat & interroget etiam præcedente infamia alicuius personæ, ergo &c. PRO decisione huius, sit prima conclusio. Testis iuridicè interrogatus non tenetur ex iustitia commutatiua manifestare veritatem. Probatur. Quia præceptum iudicis addit præceptum obligans ex iustitia legali subditum ad respondendum: sed antea non tenebatur ex iustitia commutatiua respondere: ergo neque modo. Et confirmatur. Si Rex præciperet in aliqua necessitate vrgente reipublicæ, vt quilibet ciuis proficisceretur ad bellum, ille qui non proficisceretur ad bellum non peccaret contra iustitiam commutatiuam, nec enim teneretur restituere damnum quod sequutum est, ex eo quòd ipse non militauit, ergo iudex non potest amplius obligare ad testificandum testem quam Rex ad militandum. Præterea. Testis post mandatum iudicis se abscondens de industria, non tenetur restituere, ergo neque postea in iudicio tenebitur restituere si occultat veritatem. Secunda conclusio. Si testis respondeat semel interrogatus iuridicè, tenetur respondere veritatem ex iustitia cōmutatiua . Probatur. Quia suo mendacio factum est vt innocens condemnaretur, ergo tenebitur ad restitutionem damni. Patet consequentia. Quia ex iustitia cōmutatiua tenetur vnusquisque non facere actionem ex qua sequitur damnum proximi, si tamen sine suo incommodo notabili possit vitare. Hinc sequitur ea dem ratione quòd testis in isto casu tenebitur restituere iudici vel fisco bona ad quæ habebant ius ante sententiam, si ex eius falso testimonio forte amittunt illa: non tamẽ tenebitur restituere illa bona quæ essent lucraturi ex condemnatione rei. Ratio est, quia ad illa non habent ius nisi mediante cō demnatione rei: & quia testis non tenebatur ex iustitia commutatiua concurrere ad condemnationem rei, non tenebitur restituere fisco pœnam quam reus esset soluturus: sicut etiam ipse reus non tenetur restituere illam pœnam, etiam si suo mendacio eripuerit à condemnatione. Itaque habe mus, magnam esse differentiam inter occultationem & silentium testis, & inter falsum testimonium quod reddit. Per hoc enim tenetur restituere: per illud autem non tenetur, quia non peccat contra iustitiam commutatiuam. Quod enim supra diximus quæst. 62. art. 7. quòd tenetur restituere mutus siue non manifestans: explicauimus de non manifestante, qui tenetur ex iustitia commutatiua, siue ex officio manifestare: sicut est custos alicuius domus aut vineæ. Cæterum si aliquis videat furem intrantem in domum vicini & taceat, non tenetur loqui nisi ex charitate: vnde si tacet non tenetur restituere. AD primum argumentum in contrarium respondetur, quòd testis nō magis tenetur manifestare veritatem constitutus in iudicio, quam antea dum esset iam vocatus iuridicè: sed tamen tenetur si respō det respondere veritatem: alioquin tenebitur restituere, si ex eius falso testimonio datum est damnum alicui. Si obijciat aliquis ex cap. qui cum fure. de furtis. vbi dicitur, ꝙ ille etiam est fur qui quærente possessore nō indicat. Respondetur, quòd est intelligendum quantum ad culpam quæ includitur in peccato contrario charitati & misericordiæ: sicut explicatur etiam illud dictum Ambrosij. Pasce fame morientem, si non pauisti occidisti, hoc est imputabitur tibi ad culpam mors alterius, scilicet, contra charitatẽ non contra iustitiam. Ad secundum respondetur, quòd non tenetur testis etiam iuridicè interrogatus reddere testimonium veritatis cum notabili damno aut periculo proprio, nisi forte bonum publicum id postulet, aut alias obligetur ex ordine charitatis subire aliquod detrimentum, ad euitandum maius damnũ proximi, præsertim in rebus altioris ordinis. Quando autem teneatur: non est præsentis loci definire, sed pertinet ad quæstionẽ . 26. in ista parte. Ad tertium respondetur, quòd testis si adhuc potest corrigere fraternaliter proximum & prouidere boni communi, non tenetur respondere: imo tenetur respondere se non scire: neque est inconueniens quòd iudex iuridicè interroget: quia potest esse bellum iustum ex vtraque parte supposita ignorantia. Iudex autem ignorat per correctionem fraternam sufficiẽter prouideri bono communi & bono partis alterius, quæ habet vicem actoris. Imo vero etiam si iudex sciat vt persona particularis, quòd per correctionem fraternam potest prouideri omni incommodo: si tamen ipse iudex fuerit postulatus ab accusatore, vel à parte contraria, vt iuridice procedat: tenetur ex officio iuridice procedere: quia per accidens se habet scientia illius particularis de correctione fraterna, in ordine ad iudicium publicum. Et ita possumus dicere, ꝙ adhuc iudex in illo casu ignorat in quantum iudex est, per correctionem fraternam posse corrigi sufficienter delinquentem: quemadmodum etiam supra diximus, quæst. 62. art. vltimo, ꝙ non tenetur homo restituere rem alienā cum magno detrimento rerum eiusdem ordinis, & tamen iudex ipse tenetur cogere illum vt restituat, postulante parte contraria, vt fiat iudiciũ in foro exteriori: quia huiusmodi damnum quod patitur debitor, per accidens se habet ad considerationem iudicij. Ad quartum respondetur, ꝙ testis non tenetur respondere iudicum etiam iuridice interroganti, quando accusator non habet nisi vnicum testem. Huius oppositum tenet Soto lib. 5. de Iustitia. quæst. 7. art. 1. Sed probatur nostrum dictum. Illa sententia est iniusta quæ non habet nisi vnicum testem, ergo testis ille non tenetur respondere, etiā si iudex ex ignorantia vel ex præsumptione iuris iustè interroget. Diximus ex præ sumptione iuris: quia potest contingere ꝙ iudex sciat vt persona particularis, quod accusator non habet nisi vnicum testem: & nihilo minus tenetur interrogare: quia ex præ sumptione iuris cuius minister est præsumitur accusator habere duos testes & legitimè accusare: vnde compellitur ipse iudex interrogare. Cæterum si ipsemet iudex posset repellere illam accusationem citra scandalũ , teneretur non admittere: quia vnicuiq; mā dauit Deus de proximo suo. Ergo tenetur defendere reum qui patitur iniuriam, si id potest sine detrimento boni communis. Ad quintum. Iam diximus in præceden tibus quòd iudex non potest interrogare de persona in speciali, via inquisitionis, nisi prę cesserit infamia: vnde nec testis tenebitur respondere. ¶ Ad sextum respondetur, quòd nemo tenetur denuntiare vel testificari de crimine quod ipsius fidei cōmissum est sub secreto: nisi forte bonum commune periclitetur. Ratio huius est: quam ponit D. Tho. art. 1. ad 2. Quia seruare secretum commissum, est iuris naturalis. Ergo iudex non potest aliquid præcipere contra hoc ius naturale. Quando vero bonum commune periclitatur, tunc ius naturale seruandi secretum amici, non habet locum: quia est aliud ius vniuersalius & fortius. Quia vnusquisq; tenetur defendere bonũ commune dum periclitatur. Vnde tunc etiam non interrogante iudice, tenetur homo reuelare secretum illud particulare. Ea quæ diximus de secreto seruando, multò magis obligāt eos quos consulunt homines ad salutem spiritualem & corporalem: vt sunt Theologi & Medici & Iurisperiti. Ratio est, quia aliàs tolleretur de medio vniuersalissimum quoddam refugium miserorum, quod est necessarium reipublicæ, scilicet consultatio ad medendum sibi in suis miserijs. Vnde sequitur, ꝙ non nisi pro vitando notabili reipublicæ detrimento debent reuelare eiusmodi secretum. Theologus vero si consulitur in ordine ad sacramentum pœnitentiæ, in nullo casu potest reuelare. Nam de confessarijs nihil hic definimus. Constat enim quòd iure diuino tenentur seruare sigillum in omni euentu absque exceptione. Notandum denique quòd patres & filij & omnes qui sunt in recta linea non admittuntur in iure ad testimonium contra se ipsos, etiam si veniant voluntarij ad testificandum. Hoc habetur expressè. 4. quæst. 3. §. Item parentes. & in. l. parentes. C. de testibus. Præterea etiam fratres & sorores, gener & socerus, vitricus & nouerca, priuignus & priuigna, patruus & patruelis, auunculus vel nepos ex fratre vel sorore admittuntur quidem vt testes contra se inuicem, non tamen possunt compelli ad testificandum. Hoc patet vbi supra in. l. Iulia. ff. de testibus. & communis sententia Iurisperitorum extendit hoc ipsum ad coniuges. Ratio horum omnium fundatur in iu re naturali. Nā bonũ patris & bonũ filij est quasi idẽ bonũ . Vnde sicut nemo est testis cōtra seipsum, ita nemo admittendus est testis cōtra patrem aut ecōuerso . Alij vero gradus recitati ita sunt inter se coniuncti etiam ad bonum reipublicæ, vt nefas sit illos compellere ad testificādum contra se inuicem. Prædicta vero sunt intelligenda dummodo bonum cōmune non periclitetur. Tunc enim prædicti gradus tenentur testificari & possunt cōpelli , si non sint alij testes. Vt v. g. in casu hæresis, & in casu læsæ maiestatis: præsertim cum hæc crimina sunt in fieri. De qua re vide capit. si audieris. 23. quæst. 5. & Syluestrum in verb. testis. quæst. 1. atque hactenus de secunda parte. IN tertia parte dicendum est de teste. Dubium primum sit, an cum dubitat testis. An iudex interroget iustè vel non, teneatur respondere? Pro parte negatiua arguitur primo. In tali casu reus non tenetur respondere, vt diximus quæst. 69. art. 1. & 2. in prima parte tractatus, ergo neq; testis. ¶ Arguitur secundo. Dubium ipsius testis potest oriri ex varietate opinionum, & tunc non tenetur testis sequi opinionem iudicis, sed poterit sequi contrariam. Ergo non tenebitur respondere. ¶ Sed arguitur in oppositum pro parte affirmatiua. In dubijs melior est conditio possidentis, sed iudex est in possessione præcipiendi testi, vt respondeat: ergo testis tenebitur respondere. Quẽadmodũ mulier quæ dubitat an iste sit suus vir, tenetur reddere debitum petenti. Vt est definitũ in c. Inquisitioni. de sent. excō . De ista quæst. disputat Soto in relect. citata membr. 3. q. 2. PRO decisione sit prima conclusio. Si in tali casu nullum detrimentum sequitur alicui ex tali testificatione, tenetur homo testificari. Probatur argumento facto pro parte affirmatiua. Secunda conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum testi vel reo vel alicui testium, & ex silentio testis non sequitur aliquod detrimentum alicui, tenetur non respondere: & potest dicere se nescire. Probatur. Nam in dubijs tutior pars est eligenda. Tertia conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum reo, & ex silentio sequatur æquale detrimentum actori: tunc etiam debet tacere vel dicere se nescire. Ratio est ex illa regula iuris: cum partium iura sunt obscura, reo potius fauendũ est quā actori. Eo vel maximè ꝙ reus est in possessione, ergo in dubio melior erit conditio possidentis. ¶ Quarta conclusio. Si detrimẽtum quòd sequitur actori ex eo ꝙ testis non testificatur est notabiliter grauius, quam detrimentum quod sequitur reo ex testificatione, tenebitur testis testificari in casu posito. Vt v. g. si honor vel vita actoris periclitatur: reus autem solum incurrit damnum rerum temporalium. Et rursus si omnia bona temporalia actoris, quæ sunt magni momenti pereunt: reus verò mediocrem quandam iacturā facit rerũ tẽporaliũ , tenebitur testis testificari. Ratio huius est, quia ex duobus malis minus est eligendum, vt habetur in cap. duo mala. 13. dist. decreti ex Concil. Toletano. 8. Et est Arist. 2. Ethic. cap. 9. Sed aduertendum est opus esse prudentia ad iudicandum quod nam damnum est notabiliter grauius in actore quam in reo. Ex hac quarta conclusione sequitur corollariũ certissimum, quod si ex silentio testis bonum commune periclitatur: tenetur testificari in illo casu. ¶ Ad argumenta respondetur. Ad primum nego consequentiā . Quia multo durius est obligare aliquem, vt dicat contra se ipsum, quàm vt dicat cōtra alium. Itẽ damnum quod sequitur actori ex silentio rei potest ipse reus restituere. At verò damnum quod sequitur actori ex silentio testis, non est in potestate eius restituere. Et propterea non est mirum ꝙ aliquando testis teneatur respondere, quando non tenetur ipse reus. ¶ Ad secundum respondetur, ꝙ ita verum est, ꝙ testis non tenetur sequi opinionem iudicis interrogantis: sed poterit sequi non solum opinionem sibi probabiliorem, sed etiam æquè probabilem, dummodo seruet documenta data in conclusionibus. Ad argumentum pro parte affirmatiua respōdetur , ꝙ simili ratione potest probari secunda & tertia conclusio. Nam & reus est in possessione, ergo in dubio fauendum est illi. Cæterum ad argumentum in forma respōdetur nego minorẽ , nō enim est in possessione iudex ad interrogādum in illo casu particulari. Soto vbi supra, plurima docu menta profert, vt ostendat quādo teneatur subditus obedire Prælato dubitās an Prælatus iustè præcipiat. Sed tamen nos breuiter præter documẽta data in cōclusiōibus , vnũ ꝓferimus satis vtile. Quotiescunq; subditus præcipitur facere aliquid in cuius exercitio se habet vt instrumẽtalis causa in ordine ad effectũ principalis agentis, tenetur obedire: etiam si dubitet, ꝙ prælatus iustè præcipiat. Vt verbi gratia, miles qui dubitat an bellum sit iustũ vt procedit à Rege, tenetur nihilominus militare, si præcipitur à Rege vt militet: quia ad officium militan di non pertinet examinare causas iustitiæ belli: hoc enim est principalis agentis. Quapropter si miles non est certus, quòd bellum est iniustum, tenetur militare. At vero testis est causa principalis testificandi in ordine ad condemnationem rei vel absolutionem. Vnde ad illum pertinet examinare, an procedatur iuridice vel non. Et in casu dubij debet sequi documenta data. Aliud exemplum est huius doctrinæ. Prædicator est causa principalis prædicandi. Vnde si prælatus præcipiat illi, vt prædicet aliquam doctrinam de qua prædicator dubitat, an sit doctrina sana: tenetur non prædicare. At vero præco bene potest clamare edictum, etiam si dubitet, an sit sana doctrina vel non. Quia ad officium illius non pertinet examinare an sit doctrina sana vel non. DVbium secundum est. An testis qui scit se non iuridice interrogari, possit sine mendacio & sine peccato respondere & iurare, se nescire, non vidisse, &c. Ad hoc facilis est responsio ex his quæ dicta sunt. quæst. 69. de reo interrogato contra ordinem iuris. ¶ Sit igitur conclusio. Omnia quæ licita sunt reo interrogato contra ordinem iuris, licita sunt etiam testi, præterquā quòd reo licitum est cedere iuri suo & respondere quòd fecit crimen, etiam interrogatus contra ordinem iuris. Sed hoc nō erit licitum testi interrogato contra ordinem iuris: quia non est in eius arbitrio positum cedere iuri alieno: atque hactenus de tertia parte sufficiat. DVbium est in quarta parte, An quando per iniuriam factam reo vel testi, venit crimen in notitiam iudicis publice, li ceat iudici vltra procedere vsque ad condem nationem. ¶ Pro parte negatiua est vnicum argumentum ex regula iuris, scilicet ex iniuria non nascitur ius. Ergo iudex non habet ius ad procedendum vltra ex iniuria facta. ¶ Pro parte affirmatiua est aliud argumentum. Ad bonum reipublicæ pertinet vt delicta semel publicata in iudicio, puniā tur . Ergo etiam si ab aliquo iniuriosè publicata sint, puniri debent. De ista quæstione multi multa dicunt. PRO decisione nota primò, ꝙ iudex potest dupliciter considerari. Vno modo vt persona particularis. Alio modo vt minister reipublicę fungens ipsius autoritate. Secundo nota, quòd iniuria potest fieri vel à iudice vel ab alio. Tertio nota, quòd iniuria potest fieri vel in ipso foro exteriori, quia est contra leges considerabiles in illo foro. Altero modo potest fieri in foro conscientiæ: quia est contra leges diuinas non considerabiles in foro exteriori. Sit ergo prima conclusio. Quotiescunq; iudex scit ex iniuria, quomodo libet facta alicui, procedi contra ipsum, tenetur inquantũ persona particularis impedire processum fieri, si id potest sine scandalo non frangendo leges iudicis, aut contraueniendo iuri alterius partis. Probatur prima pars. Quia iudex eo quòd iudex est, non deobligatur à lege communi singulis hominibus, scilicet, quia Deus vnicuiq; mandauit de proximo suo. Ergo vbi poterit sine aliquo impedimẽ to & inconuenienti, tenebitur defendere innocentem. Secunda pars probatur. Nam bonum cōmune præferendum est bono particulari: ergo debet procedere iudex secundum allegata & probata, si aliter non potest defendere reũ . Tertia pars probatur. Nam non sunt facienda mala, vt inde eueniāt bona, ergo non est facienda iniuria vni parti, vt altera ab illa eripiatur. Secunda cōclusio . In republica Christiana si iudex sciat iniuriam factam esse reo, ex reuelatione confessionis sacramentalis, & hoc posse probari in iudicio, tunc iudex nō potest vltra procedere: sed tenetur omnia acta reponere. Probatur ista cōclusio . Quia maius scādalum est & magis perniciosum, vt ex tali fundamento sacrilego vltra proce datur, quàm ex eo quòd reus nō puniatur. Arcerentur enim homines à sacramento cō fessionis , si illa via licitum esset iudicibus cō demnare peccatores. Item est alia ratio. Nā id quod confessarius scit in confessione, cognoscit secretissimè loco Dei, sed per ea quæ solus Deus scit, non potest cōdemnari aliquis in iudicio. Ergo neq; per ea quæ confessarius scit. ¶ Tertia cōclusio . Si iudex vt persona publica iniuriā facit reo vel testi, scilicet, quia non procedit iuridice & hac via accipit cognitionem alicuius criminis, tenetur nō vltra procedere: sed debet reponere omnia acta ab actione iniuriosa. Hæc cōclusio habetur in ca. qualiter & quādo . 1. de actionib. Vbi Innocent. III. multis rationibus ostendit, ita faciendũ esse. Quarũ vna est, quia ex his quæ inordinatè sunt acta, nō potest ordinabiliter agi. Vide Soto in relect. citata membr. 3. q. 1. conclu. 5. qui quidem tenet istam sententiā . Sed ait grauem iniuriā necessariā esse, vt iudex teneatur reponere acta. Sed tamen rationes Innoc. III. probant quam libet iniuriam, quæ sit peccatum mortale, sufficere, vt vltra non procedat iudex. Alij vero Theologi moderni dicũt , ꝙ etiā si iniuria grauis sit facta à iudice, tamen si crimen est enorme quod manifestatũ est in iudicio, potest & tenetur iudex vltra procedere ad vitandum scādalum reipublicæ, Soto vbi supra ait, ꝙ forte ita licitũ est. Nobis tamen oppositũ videtur certum. Ratio est, quia non est licitũ occidere innocẽtem pro salute totius reipublicæ, sed ille reus est innocens, qui nō probatur legitimè esse nocens. Ergo non debet occidi ad vitandum scandalũ illud. Alij vero dicunt ꝙ postquā sua cōfessione reus cōuincitur esse nocens, etiā si cōfessio sit iniustè extorta per tormenta: potest iudex procedere propter bonũ rei publicæ. Sed tamẽ ista sentẽtia mihi nō placet, quia confessio cōuincens in iudicio debet esse legitima & voluntaria & nequaquā per vim extorta. Quẽadmodũ si latro minā do mortẽ alicui, nisi dederit pecunias, nō accipit dominiũ pecuniarũ : etiā si alius dederit, sed tenetur restituere: ita etiam iudex, qui per iniquā cōminationem tormentorũ aut etiā per ipsa tormẽta extorquet iniquè confessionẽ , nō acquirit aliquod ius ex illa con fessione cōtra ipsum reũ , sed debet reponere omnia acta & cōstituere reum in sua immunitate, sicut erat ante iniuriā factā . Quia profecto est maius scandalũ & magis perniciosum reipublicæ, vt iudex autoritate publica abutens, iniuriā faciat in iudicio, quàm ꝙ reus per iniquitatem cōfessus dimittatur. Alij vero dicũt ꝙ cũ ordo iuridice ꝓcedẽdi sit ex legibus humanis, possunt istæ leges per cōtrariũ vsum reuocari: præsertim in cō modũ ipsius reipublicæ. ¶ Ad hoc tamẽ respōdetur , ꝙ iste nō est vsus sed abusus iudi cũ peruersorũ . Deinde respōdetur , ꝙ est cō tra ius naturæ, vt quis cōdemnetur sine sciẽ tia publica legitimè habita, hoc est absq; iniuria facta ipsi reo à republica vel à ministro illius. Ex quo sequitur ꝙ si ꝓcessus fiat per viā inquisitionis, necesse est vt præcedat infamia iure naturæ, vt supra ostendimus. Si autẽ fiat ꝓcessus per viā accusatiōis , necesse est vt ad sint duo testes ad cōdemnationem rei vel semiplena ꝓbatio ad interrogationẽ & tormentũ : & quāuis leges humanæ multa disponāt circa huiusmodi ꝓcessus , tamen quædā illarũ nihil aliud sunt quàm explicationes iuris naturalis: & facere cōtra illas, est perinde atque frangere ius naturæ. Quarta cōclusio . Quādo iudex vt persona priuata, scilicet extra actus iudiciarios, facit iniuriā reo, v. g. dando pecuniā testibus falsis, vnde factũ est vt secundũ allegata & ꝓbata reus sit cōdemnādus , tũc iudex tenetur omnibus medijs vti ad liberandũ reum, etiā cũ periculo proprio, proportionato tamen respectu detrimẽti , quod patietur reus si iudicetur secundũ allegata & probata. Dicimus autẽ cũ proportionato periculo: quia non tenetur iudex cũ detrimẽto bonorũ altioris ordinis, restituere reo bona inferiora. V. g. cũ periculo vitæ aut honoris, non tenetur restituere bona tẽporalia . Sed tamẽ tenebitur cũ æquali periculo. Probatur ista conclusio sic explicata ex regulis restitutionis. Nā qui facit iniuriā , tenetur cũ æquali periculo satisfacere. Sed tamen est aduertendũ , ꝙ si iudex nō potest aliquo modo restituere damnum quod fecit, vel nō potest sedare scandalũ reipublicæ: bene potest sine peccato iudicare secundũ allegata & probata. Ratio est quia iudicādo secundum allegata & probata facit officiũ reipublicę, ergo ex hac parte nō peccat, licet maneat obnoxius restitutioni faciendæ totius damni quod patitur ꝓximus ex eo ꝙ per præteritā iniuriā damnificatus est. ¶ Quinta cōclusio . Quādo iudex scit ꝙ reus patitur iniuriā ab aliquo in foro exteriori, & in ipso processu iudiciali, siue qui facit iniuriā sit officialis reipublicæ, siue nō debet facere quod in se est inquantũ est iudex, vt in iudicio manifestetur iniuria quæ fit reo, neq; vltra procedatur. Hæc conclusio probatur. Nā iudex est custos iudicij ex officio proprio, ergo ad eũ pertinet prouidere, ne quis in iudicio patiatur iniuriam. Vnde tenebitur ad restitutionẽ si in hac parte fuerit negligẽs . Ad argumentũ cōtra partẽ negatiuā quatenus militat cōtra quartam cōclusionem respōdetur , ꝙ ex iniuria nō nascitur ius, sic intelligitur: ꝙ is qui facit iniuriā nō acquirit sibi ius contra iniuriatũ . Non ergo iudex post iniuriā factā extra iudiciũ cōtra reũ , acquir it sibi ius inquantũ est persona particularis, sed potius reipublicæ, & sibi vt ministro illius. Quo fit vt nullũ emolumentũ sibi possit accipere ex bonis condẽ nati . Cæterũ bene potest accidere, vt ex iniuria quā quis facit vni, acquirat̃ ius ab alio. Vt v. g. si quis promittat Petro pecunias, vt occidat Paulũ : si Petrus occidit illũ acquirit ius ad illas. Similiter si quis accipit pecunias vt sit falsus testis, acquirit ius ad illas ex falso testimonio. Si autẽ accipiat illas vt sit verus testis, nō acquirit dominiũ vt habetur in ca. nō sanè. 14. q. 5. ¶ Ad argumentũ pro parte affirmatiua, quatenus militat cōtra secundā & tertiam conclusionẽ respōdetur , ꝙ magis pertinet ad bonũ reipublicæ, vt nullus condemnetur ex reuelatione sacramentalis confessionis, aut cōtra ordinẽ iuris naturalis ab ipso iudice publicè prætermissum quàm ꝙ delicta sic cognita puniantur. Et hactenus de quarta parte. In quinta vero parte explicandum est quando teneatur testis non vocatus ex charitate testificari. DVbitatur primò, An in causis ciuilibus in quibus agitur de bonis tẽporalibus teneatur testis etiam nō vocatus ex charitate testificari propter cōmodũ temporale proximi? ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Testis nō vocatus nō tenetur testifi cari nisi ex charitate: sed ad opera charitatis: nemo tenetur nisi in graui necessitate proximi: ergo nō semper tenebitur in casu posito testificari. Probatur cōsequetia . Quia sæpe cōtingit , vt proximus maneat diues amisso bono aliquo tẽporali . Secũdo , testis volũtarius vt in plurimũ incurrit aliquod damnũ , cōciliat enim odiũ aut inimicitias aliquorũ . Ergo nō tenebitur cum tanto detrimẽto testificari. Tertio, ad opera charitatis maximè obligant̃ sacerdotes & Ep̃i , sed isti sunt priuilegiati à ferendo testimonio. Ergo nō est opus charitatis testificari aliquẽ nō vocatũ . PRO decisione sit prima cōclusio . Quoties proximus graue detrimentũ paritur in rebus tẽporalibus , tenetur homo vltro testificari, nisi excusetur aliqua rationabili causa. Ista cōclusio asseritur à D. Tho. in arti. & probatur testimonijs ab ipso adductis. Sed est notandũ , ꝙ alia necessitas requiritur in proximo, vt quis teneatur dare illi eleemosynam: & alia requiritur vt quis teneatur defendere bona quæ iam habet. Ad hoc enim nō necesse est, ꝙ ꝓximus sit pauper & egestate prematur: sed sufficit ꝙ mediocri quadam diligẽtia possit illũ eripere ne patiatur detrimentum in bonis quæ iam habet. Ad illud autem aliud necesse est, quod egestate prematur. Ratio est, quia ad dandũ eleemosynam debeo auferre de proprijs bonis: non autẽ ad testificandũ . ¶ Secunda conclusio. Quando homo testimonio huiusmodi vltroneo incurrit aliquod detrimentũ notabile, nō tenetur testificari. Probatur, quia etiā vocatus testis nō tenetur cum tali detrimento testificari, ergo multo minus nō vocatus. Sed nota quòd detrimentũ illud iudicandũ est esse notabile per cōparationẽ & proportionem ad detrimentũ , quod patietur proximus si testis nō testificetur. Vnde sequitur, quòd si proximus est in periculo amittendi totam substantiā , tenebitur testis cũ aliquali detrimento suorũ bonorũ temporaliũ testificari: non tamen cũ periculo vitæ vel honoris: quæ proportio iudicanda semper est ex regula ordinis charitatis. Vnde patet ad primum & secundũ argumentũ . ¶ Ad tertium respōdetur , ꝙ Episcopi & sacerdotes etiam si sint priuilegiati, vt patet in. l. neq; honore. C. de episc. & cleri. & in. c. quanquā . 14. q. 2. tamen cũ opus fuerit illorũ testimoniũ , tenentur ex charitate testificari: dummodo sacerdotes id faciant de licentia sui episcopi. DVbium secundũ est. An in causis criminalibus teneatur quis testificari vltro. Prima conclusio. Quando testimoniũ est necessarium ad liberādum innocentem aut eum qui iniustè patitur, tenetur homo vltro testificari. Ista cōclufio est Diui Tho. & ꝓbatur eisdem rationibus à fortiori, quibus probata fuit prima conclusio dubij præ cedentis. Sed intelligenda est conclusio si homo potest testificari absq; periculo suo notabili: quod quidem periculum iudicandum est secundum prudentiam & regulas ordinis charitatis esse notabile vel non. Secunda conclusio. Etiam si homo sciat, ꝙ ex testimonio suo cum defendit innocentem, condemnabitur iniquus accusator aut falsus testis, tenetur nihilominus testificari. Probatur ista conclusio. Nam ꝙ in illo casu iniquus accusator cōdemnetur , est effectus per accidẽs defensionis innocẽtis . Ergo propter illum effectum per accidens, non tollitur obligatio defendendi innocentẽ . Quod si quis contra obijciat: quòd si ipsemet innocens nō tenetur se defendere cum periculo vitæ aggressoris. Ergo neq; testis tenebitur illum defendere cum tanto periculo. Negatur cōsequentia . Quia ipse innocens potest cedere iuri suo propter actum excellentissimum patientiæ. At vero testis nō potest cedere iuri alieno (ad quod defendendum obligatur ex charitate) propter effectum illũ per accidens consequutum. Sed quæritur. An testis manebit irregularis si accusator occiditur. Respondetur, ꝙ si ille fuit testis directè vel indirectè de crimine accusatoris, manebit irregularis: quia fuit testis in causa sanguinis. Si autẽ suo testimonio nihil aliud fecit, quàm ostendere innocentiam falsò accusati, non manebit irregularis: sicut neque ille de quo supra diximus in materia de homicidio, qui clamat vt defendatur pater suus, non manet irregularis: etiam si occidatur aggressor ab alijs qui tulerunt auxilium defensionis. Ratio istorum est. Quia ad incurrendam irregularitatem, necesse est vt amittatur mansuetudo ecclesiastica. Hæc autem non amittitur nisi quando aliquis vel consu lit vel exhortatur vel quomodolibet concurrit directè vt causa moralis ad occisionẽ alicuius, vel propria operatione truculenta occidit aliquem, etiam si sit defendendo alium. ¶ Tertia conclusio. Quando accusator accusat ex præcepto. Vt v. g. quia tenetur defendere innocentem, aut rempublicā . Tunc etiam testis tenetur vltro se offerre ad testificandum. Probatur quia quæ ratio obligationis obligat accusatorem ad accusandũ , multò magis obligabit testem, quantò cum minori periculo potest testificari quàm accusator accusare. Hæc conclusio asseritur & explicatur hic à Caietano. Sed aliqui excipiunt ab hac vniuersali, quādo accusator accusat in propria causa, etiam si teneatur ex præ cepto accusare, dicunt ꝙ testis non tenetur vltro testificari. Ratio illorum est, quia tunc accusator habet rationem aggressoris nō defensoris. Sed tamen nobis nulla ratione videtur hæc exceptio facienda. Quia in tali casu non sua sponte aggreditur accusator ipsum reum, sed ex obligatione præcepti: vt defendat suum honorem aut vitam. Quapropter accusatio illius habet rationẽ defensionis potius quàm aggressionis. Sed tamen intelligẽ da est cōclusio , quando re ipsa accusator tenebatur accusare seclusa omni ignorantia etiam inuincibili. Alias enim si obligatio accusandi oritur in accusatore ex conscientia erronea, non tenebitur testis testificari: nisi habeat eandem ignorantiam. Quarta conclusio. Quādo accusator nō tenetur accusare: & tamen licitum est illi accusare: non tenetur testis vltrò se offerre ad testificandum. Hæc cōclusio est D. Tho. in artic. Vbi inquit, ꝙ cum agitur de condẽnatione alicuius: nemo tenetur vltro testificari, etiam si periculum immineat accusatori. Et ratio D. Thom. est. Quia ipse accusator sponte se introduxit in hoc periculum: reus autem etiam inuitus patitur. Ergo in tali casu licitum est fauere ipsi reo non testificando. Item est alia ratio. Quia antequam accusator accusaret, non tenebatur testis reuelare crimen proximi. Ergo nec post accusationẽ tenebitur vltro testificari. Patet consequentia: quia ipse accusator est omnino voluntarius aggressor. Ergo sua accusatione nō obligat testẽ ad testificandum: sicut non obligat ad aggrediendũ . Ista cōclusio est intelligenda, nisi forte testis promiserit accusatori se testificaturum: aut honor accusatoris sit magni momenti in ordine ad rempublicā : tũc enim tenetur testis reddere testimoniũ partim ex fidelitate, si promisit: partim ex charitate & pietate patriæ. ¶ Quinta conclusio. In eodem casu quando accusator licitè accusat, licitum etiam erit testi reddere testimoniũ etiam si non sit vocatus à iudice. Probatur, quia eadem ratio quæ licitā facit accusationẽ , faciet licitam testificationẽ . Est enim accusatio odiosior quam testificatio. Ista cō clusio est intelligenda per se loquẽdo & absolutè quantũ est ex parte testificandi & accusandi. Cæterũ possunt esse aliquæ circunstantię quæ obligent testem tacere, etiā si accusator licitè accuset. Vt v. g. si testis iurauerit se non testificaturũ : nisi quando teneatur testificari. Item si reus accusatus sit coniunctus testi aliqua necessitudine amicitiæ: ita vt videatur ingratus, si cũ posset non testificari contra amicũ , testificatus est. ¶ Vltimo in isto articulo. Nota circa solutionẽ ad secũ dum , vbi docet D. Tho. ꝙ iure naturæ tenemur seruare secreta: ꝙ non est peccatũ mortale ex genere suo reuelare secretum. Ratio est, quia reuelare secretũ tantũ est per se loquendo contra virtutẽ fidelitatis, cōtra quā nunquā peccatur mortaliter: nisi simul adiũ gatur alterius speciei obiectũ morale. Quẽ admodũ veracitas nunquā obligat ad mortale, nisi per hoc quod qui mentitur, frangit etiam præceptum alterius virtutis. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sufficiat duorum vel trium testimonium. AD Secundũ sic proceditur. Videtur ꝙ non sufficiat duorum vel trium testimoniũ . Iudicium enim certitudinem requirit. Sed non habetur certitudo veritatis per dictũ duorũ testiũ . Legitur enim 3. Reg. 21. ꝙ Naboth ad dictũ duorũ testium falsò condemnatus est: ergo duorum vel trium testimonium non sufficit. ¶ 2 Præterea. Testimonium ad hoc, ꝙ sit credibile debet esse concors. Sed plerunq; duorũ vel trium testimoniũ in aliquo discordat: ergo non est efficax ad veritatem in iudicio probandam. ¶ 3 Præterea † { 2. q. 4. ca. præsul. aliqui codices habent hoc cap. in quæst. 5. }, Secũda quæstione quinta dicitur: Pręsul non damnetur, nisi septuaginta duobus testibus: presbyter autẽ Cardinalis nisi quadraginta quatuor testibus non deponatur, diaconus Cardinalis vrbis Romæ nisi viginti octo testibus non condemnabitur, subdiaconus, acolytus, exorcista, lector, ostiarius, nisi cum septem testibus non condemnabitur. Sed magis est periculosum peccatum eius, qui in maiori dignitate constitutus est, & ita minus est tolerandum. Ergo nec in aliorũ condemnatione sufficit duorum vel trium testimonium. SED contra est, ꝙ dicitur Deuter. 17. In ore duorum vel trium testiũ peribit qui interficietur. Et infrà 19. In ore duorum vel trium testium stabit omne verbum. RESPONDEO dicendum, quòd secundum Philosophum in 1. † { Li. 1. c. 3 circa prin. & cap. 7. circa finẽ . tom. 3. } Ethicorum, Certitudo non est similiter quærenda in omni materia. In actibus enim humanis, super quibus constituũtur iudicia, & exiguntur testimonia, non potest haberi certitudo demonstratiua, eò ꝙ sunt circa contingentia & variabilia. Et ideo sufficit probabilis certitudo, quæ vt in pluribus veritatem attingat, & si in paucioribus à veri tate deficiat. Est autem probabile, quod magis veritatem cōtineat dictum multorũ , quàm dictũ vnius. Et ideo cùm reus sit vnus, qui negat, sed multi testes asserunt idem cum actore, rationabiliter institutum est de iure diuino & humano, quòd dicto testium stetur. Omnis autem multitudo in tribus cōprehenditur , scilicet principio, medio & fine. Vnde secundum Philosophum in 1. † { Li. 1. tex. 2. tom. 2. } de Cælo: Omne totũ in tribus ponimus. Ternarius quidem constituitur asserentium, cùm duo testes conueniunt cum actore. Et ideo requiritur binarius testium, vel ad maiorem certitudinẽ , vt si ternarius, qui est multitudo perfecta in ipsis testibus. Vnde & Eccles. 4. dicitur: "Funiculus triplex difficilè rumpitur." † { Tract. 36. in Ioan. in vlti. pagina ante finem. to. 9. } Augustinus autem super illud Iohan. 8. Duorum hominum testimonium verum est, dicit quòd in hoc est trinitas secundum mysterium commendata, in qua est perpetua firmitas veritatis. AD primum ergo dicendum, ꝙ quantacunque multitudo testium determinaretur, posset quandoque testimonium esse iniquũ , cùm scriptum sit Exod. 23. Ne sequaris turbam ad faciendum malum: nec tamen, quia non potest in talibus infallibilis certitudo haberi, debet negligi certitudo, quę probabiliter haberi potest per duos vel tres testes, vt † { In corp. articuli. } dictum est. AD secundum dicẽdum , quòd discordia testium in aliquibus principalibus circunstantijs, quæ variāt substantiam facti (puta in tempo re, vel in loco, vel in personis, de quibus principaliter agitur) aufert efficaciam testimonij, quia si discordant in talibus, videntur singulares esse in suis testimonijs, & de diuersis factis loqui. Puta si vnus dicat hoc factum esse tali tempore, vel loco, alius alio tempore vel loco, non videntur de eodem facto loqui. Non tamen præiudicatur testimonio, si vnus dicat se non recordari, & alius asserat determinatum tempus vel locum. Et si in talibus omnino discordauerint testes actoris & rei, si sint æquales numero & pares dignitate, statur pro reo, quia facilior debet esse iudex ad absoluendum, quàm ad condemnandũ , nisi fortè in causis fauorabilibus, sicut est causa libertatis & huiusmodi. Si verò testes eiusdem partis dissenserint, debet iudex ex motu sui animi percipere cui parti sit standum, vel ex numero testium, vel ex dignitate eorum, vel ex fauorabilitate causæ, vel ex conditione negotij & dictorum. Multò autem magis testimonium vnius repellitur, si sibiipsi dissideat, interrogatus de visu & scientia, non autem si dissideat, interrogatus de opinione & fama, quia potest secundum diuersa visa & audita, diuersimodè motus esse ad respondendum. Si verò sit discordia testimonij in aliquibus circunstantijs non pertinentibus ad substantiā facti, puta si tempus fuerit nubilosum vel serenum, vel si domus fuerit picta aut non, aut aliquid huiusmodi, talis discordia nō præiudicat testimonio: quia homines non consueuerũt circa talia multũ solicitari, vnde facilè à memoria elabuntur. Quinimò aliqua discordia in talibus facit testimoniũ credibilius, vt † { Hom. 1. paulô post princ. Incipit hæc homil. Oportuer at nos quiem. to. 2. } Chrysost. dicit super Matth. quia si in omnibus cō cordarent , etiam in minimis, viderentur ex condicto eundem sermonem proferre, quod tamẽ prudẽtiæ iudicis relinquitur discernendum. AD tertium dicendum, quòd illud locum habet specialiter in episcopis, presbyteris, diaconis, & clericis ecclesiæ Romanæ, propter eius dignitatem. Et hoc triplici ratione. Primò quidem, quia in ea tales institui debent, quorum sanctitati plus credatur, quàm multis testibus. Secundò, quia homines qui habent de alijs iudicare, sæpè propter iustitiam multos aduersarios habent. Vnde non est passim credendum testibus contra eos, nisi magna multitudo conueniat. Tertiò, quia ex condemnatione alicuius eorum derogaretur in opinione hominum dignitati illius Ecclesiæ & autoritati, quod est periculosius, quàm in ea tolerare aliquem peccatorem, nisi valde publicum, & manifestum, de quo graue scandalum oriretur. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Rationabiliter institutum est iure diuino & humano ꝙ dicto testiũ stetur in iudicio. ¶ Secunda conclusio. Requiritur binarius testium, vel ad maiorẽ certitudinem ternarius. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo, An iure naturæ vel diuino requirantur vel sufficiāt duo vel tres testes in iudicio. Pro parte negatiua arguitur primò. Nā in. l. omnium. C. de testamentis, dicitur: ꝙ est sufficiens vnius exi miæ autoritatis testimoniũ . Vt v. g. Imperatoris. Et confirmatur ex cōmuni vsu iudicũ , qui solo testimonio custodis montium condemnant cædentes ligna in syluis vetitis. Secundò arguitur ex. c. paruulos. &. c. cũ itaque. de cōsecratione . dist. 4. vbi à Greg. 4. & à Leone. 1. diffinitur paruulos à parentum cura subtractos baptizandos esse nisi aliquis testetur esse iam baptizatos. Ecce vnius testimonium sufficit vt non baptizentur paruuli. Tertiò. In multis causis exigitur iure Ciuili & Canonico & Regio maior numerus testiũ quā binarius & ternarius, ergo iure naturæ nō sufficit iste numerus. Consequentia patet, quia lex humana nō potest derogare iuri naturali. Antecedẽs probatur ex. c. præsul. & ca. nulla. 2. q. 4. quorũ canonũ dicta refert D. Tho. in art. 3. & assignat triplicẽ rationẽ illorũ Decretorũ in solutione ad tertiũ . Item etiā in. l. hac cōsultissima . C. de testam. Et Instit. eod. tit. §. sed cũ paulatim. & in. l. 1. & 2. tit. 1. Part. 6. & in. l. 3. Taur. exigũtur septẽ testes in testamento obsignato, ergo iure naturæ non sufficiunt duo vel tres. Et cōfirmatur . Nam Alex. 3. in. c. cũ esses. de testam. videtur reprobare prædictas leges, tamẽ ipse cōcludit tandem, ꝙ testamenta quæ parochiani cum suo presbytero, & alijs duabus vel tribus personis idoneis fecerit in extrema voluntate, firma esse decernimus. Ecce ipsemet Alexāder ponit tres testes esse necessarios ad firmitatẽ testamenti signati, ergo nō sufficiunt iure naturæ duo vel tres. ¶ Quartò. D. Tho. in art. ait, rationabiliter institutũ esse iure diuino & humano, ergo nō est iure naturæ necessarius binarius testiũ . Patet cōsequẽtia . Quia quod iure naturæ necessariũ est nō est institutum aliqua lege, sed potius inditum & insitum. PRO decisione sit prima cōclusio . Quā do nō agitur de cōdemnatione alicuius, sufficit vnus testis: vt iudex disponat de aliquibus negotijs. Ratio est: quia quilibet præ sumitur verax quandiu nō probatur mẽdax , ergo vbi nō est periculũ alicuius tertij potest acceptari vnius testimonium. Et isto modo dantur in Hispania prouisiones quædā quæ dicuntur, Reales. ¶ Secunda conclusio. In causis leuibus etiam si agatur de condemnatione alterius, sufficit vnus testis: quādo ita expedit bono cōmuni . Et si aliquis obijcit, ergo etiam in causis grauibus sufficiet vnus testis, quando ita expedit bono communi. Respō detur , quòd non potest expedire bono communi, sed potius esset perturbatio boni communis, si in causis grauibus sufficeret vnus testis. Nemo enim posset in republica esse tutus. Tertia conclusio. In causis grauibus quando agitur de condemnatione alicuius: iure naturæ requiritur binarius testium. Probatur ista conclusio. Nam ratio D. Thomæ est naturalis discursus & demonstratio moralis ex principio euidenti, ergo iure naturæ constat conclusio. Item etiam in dubio ratione naturali constat, quòd melior est conditio possidentis: sed vno teste aiente & reo negante, res dubia est, ergo reus non debet condemnari, quia est in possessione bonorum suorum. Item etiam iure & ratione naturali constat, quòd sicut potestas condemnandi debet esse publica: ita scientia & cognitio facti debet esse manifesta. Sed vbi vnus affirmat & alius negat, res obscura est, ergo non potest aliquis per talem cognitionem condemnari iure naturæ. Quarta conclusio. Iure naturæ sufficiunt duo testes ad cōdemnationem alicuius. Ista conclusio probatur primò à posteriori, quia multæ respublicæ bene institutæ condemnant reos ad mortem duobus testibus, ergo iure naturæ non requiritur maior numerus. Consequentia patet. Nam alias tales respublicæ peccarent contra ius naturæ. Antecedens probatur ex Deuteron. 17. "In ore duorum vel trium peribit qui interficietur." Item cap. 19. "In ore duorum vel trium testiũ stat omne verbum," ergo non est contra ius naturæ. Sed valde notandum est quod dicit D. Thomas in. 1. 2. quæst. 94. art. 5. ad tertium, quòd dupliciter aliquid dicitur esse de iure naturæ. Vno modo quia ad hoc natura inclinat, vt non esse faciendam iniuriam alicui. Alio modo quia natura circa contrariũ illius nihil determinat. Vt v. g. dicimus quòd iure naturæ omnis homo est liber: & quòd iure naturæ omnia sunt communia: quia ius naturę non determinauit quòd ista bona essent particularia huius: vel quod aliquis esset captiuus: sed hæc iure gẽtium introducta sunt. Dicimus ergo ad propositum, ꝙ hæc quar ta conclusio intelligenda est hoc secũdo modo: sed tertia conclusio primo modo. Quinta conclusio. In. l. noua nihil statutũ est iure diuino circa numerum testium præ ter id quod erat de lege naturæ. Probatur ex cōmuni proloquio Theologorum, quòd in lege gratiæ nullum est præceptum diuinum superadditum naturæ, præter præcepta virtutum Theologicarum & consequentia ad illa quæ pertinent ad esse gratiæ. Vt v. g. præ ceptum de inuocanda diuina misericordia, & præceptum pœnitentiæ virtutis & humilitatis: quæ omnia præcepta semper fuerunt & in lege naturali & in lege veteri necessaria ad salutem æternam, quatenus in illis legibus participabatur lex gratiæ. Cæterum specialia præcepta legis gratiæ hoc tẽpore quando iam explicata est, sunt præcepta de sacramentis: quæ Christus instituit. De qua re vide D. Thom. quæst. 108. vbi sup. vbi dicit, ꝙ lex noua in exterioribus illa solum præcipere debuit, per quę in gratiam introducimur, ergo circa numerũ testium nullũ præceptũ instituit. Ex quo sequitur, ꝙ cùm Matth. 18. & Ioan. 8. & 2. Corin. 13. fit mentio de sufficientia duorum vel trium testiũ testimonij, non est pręceptum nouum diuinum: sed est confirmatio iuris naturalis: sicut etiā in alijs fecit Christus Matth. 5. "Ego autem dico vobis, omnis qui viderit mulierem ad cōcupiscẽdũ eam, iā mœchatus est eā in corde suo." Et tamẽ hoc de iure naturali erat præceptũ . Ad primum argumentum respondetur, ꝙ in fauorem vltimæ voluntatis statuit illa lex, vt si Imperatori quis dixerit se relinquere hæredem talem: valeat testimonium Imperatoris pro toto numero testium. Sed notā dum est, quòd ibi non agitur de condemnatione alicuius. Et si aliquando agatur de condemnatione circa hæreditatem, tamen illa condemnatio est circa bona temporalia: circa quæ ipsa respublica habet plenariam potestatem, respectu boni publici. Et quia reputatur esse bonũ publicũ ꝙ Princeps sit tātæ autoritatis circa testamentũ confirmādũ , ideo ipsa respublica transfert dominium hæreditatis in quem Imperator dixerit transferendum esse secundùm voluntatem testatoris. Ad confirmationem respondetur, quòd talis condemnatio si fiat in re leui licita erit: vt diximus in secunda cōclusione : nō autem in re graui, vt diximus in tertia conclusione. Ad secundũ respondetur, ꝙ in illis capitibus nō agitur de cōdemnatione alicuius: sed agitur de causa pia & religiosa, ne fiat rebaptizatio. Et propterea sufficiet vnus testis fide dignus, qui dicat puerũ iā esse baptizatũ . Ad tertiũ iam patet ex notabili circa quartam cōclusionem . Potest enim lex humana addere ad numerũ testiũ qui sufficiebat iure naturæ cōsiderando ius naturæ illo secundo modo. Ad cōfirmationẽ vero ex Alexan. 3. quatenus aduersatur solutioni huic respondent aliqui: ꝙ ibi Pōtifex loquitur de legatis pijs, quæ ecclesijs relinquuntur, ad quod legatũ nō requiruntur tot testes etiā secũdùm leges ciuiles. Sed tamen ista solutio non valet, quia in. c. citato nō statuit Pontifex duos vel tres testes: sed cũ parocho duos vel tres testes. At vero in legatis pijs sufficiũt duo vel tres testes: vt patet in. c. relatum. de testamentis. vbi nulla fit mẽtio parochi. Respōdetur ergo secundo cũ multis Iurisperitis, & Cano lib. 6. de locis. c. 8. ꝙ Alex. 3. ferebat leges subditis sibi in foro ciuili. Respondebat enim Ep̃o Ostiensi. Vnde in suis dictionibus noluit seruari leges Cæsareas: sed tamẽ neq; abrogauit illas in toto populo Christiano. Et si quis cō tra obijciat, ꝙ ibi dicit Pōtifex alienum esse à diuina lege & à sanctorũ Patrũ institutis, & à generali ecclesiæ consuetudine: vt requiratur tātus numerus testiũ , & quod propterea dixit præscriptā cōsuetudinẽ improbamus. Respondetur ꝙ alienũ non significat ibi idẽ quod contrariũ . Sed significat nō necessariò conforme legi diuinæ. Diuinā autem legem appellat, quod scriptum erat Leuit. 17. & 19. quod fuit quasi explicatio legis naturæ. Tertiò respōdetur , quòd Alexan. solum statuit, quòd nō vniuersaliter habet verum, quòd in omni testamento etiā quo ad legata secularia, requirantur quinque vel septem testes. Nā in villulis nō potest haberi facile tantus numerus testiũ , & ita sufficit ibi præsentia parochi cũ duabus personis fidedignis. Et hoc vbique seruatur etiam secundũ leges ciuiles. Ad quartum negatur cōsequentia . Quia quædam instituuntur legibus humanis, etiā si iure naturæ constent apud sapientes, vt cō clusiones deductæ per bonā consequentiā : eo quòd talis consequentia non est vsque adeo euidens omnibus, vt non indigeat adiuuari statutis humanis. DVbium secundum est, An licitum sit iudici per tormenta veritatem exigere à reo & testibus: &, An tale testimonium valeat ad condemnationem. Pro parte negatiua arguitur primò. Nemo potest condemnari in re graui, nisi duobus testibus: sed torquere hominem cruciatibus est res grauissima, ergo nemo potest condemnari ad tormenta, per semiplenam probationẽ , quæ fit vnico teste & indicijs. Et confirmatur. Nam si sunt duo testes per quos conuincitur reus, iniqua est excruciatio per tormenta, ergo nullo modo licita est. Probatur antecedens. Nam tormenta ordinantur ad inquirendũ veritatem criminis, ergo vbi iam constat de veritate perperam adhibentur tormenta. Secũdò . Testis nō est in culpa, ergo nullo modo est torquẽdus . Cōfirmatur . Multi eligũt potius falsum testimoniũ cōtra se dicere: quā pati cruciatus immanissimos. Tertiò, alij sunt qui metu mortis patiuntur cruciatus, potius quam veritatem cōfiteantur , ergo medium istud est incertum neque conueniens ad iudicium. De hoc dubio Ludouicus Viuas in commentarijs super Augustinum in lib. 19. de Ciuitate cap. 6. negat licita esse tormenta. PRO decisione sit prima cōclusio . Erroneum est, aut certè valde temerarium in fide negare tormenta esse licita. Probatur, quia aliàs iniqua essent omnia tribunalia Ecclesiæ catholicæ etiam Ecclesiastica, in quibus est vsus tormentorum ad inquirendam veritatem. ¶ Secundò probatur ex Eusebio Papa in epistola ad episcopos Galliæ: & habetur in cap. illi qui. 5. quæst. 5. vbi expressissimè approbat tormenta. Item etiam Gregorius. 7. in regula in contemplatione. de regulis iuris. Supponens tanquam rem certissimam tormenta esse licita, ait, quòd in ipso causæ initio non sunt adhibenda tormenta. ¶ Tertio probatur ex D. Ambrosio in lib. de Cain & Abel. & ex D. Hieron. tom. 1. epistolarum, epistol. ad Innocen. & ex D. August. vbi supra, & ex communi sententia Theologorum & Iurisperitorum. Et sunt tituli in corpore iuris de quæstionibus, hoc est tor mentis. Et ex Arist. in Rhetoricis ad Alexandrum. c. 14. Et ex Cicer. in lib. de Partitione Oratoria. ¶ Secunda conclusio. Quando iudex intelligit expedire ad bonum commune, vt aliquod crimẽ statim puniatur: potest adhibere tormenta ad torquendum reum: etiam duobus testibus cōuictũ . Pro cuius intelligentia nota, quòd reis crimina confessis negatur appellatio: alijs vero etiam cōuictis per testes, conceditur appellatio. Vt patet in l. 2. C. quorum appellationes nō recipiũtur . Dicimus ergo in ista conclusione, quod iudex prudenter in casu prædicto, quia est periculũ in mora propter appellationem adhibet tormenta, vt reus confessus nō possit appellare. Probatur ergo conclusio. Iudex habet ius ad torquendum hominem reum cũ necesse fuerit ad bonũ commune vt etiam reus ipse confiteatur: sed in illo casu necessaria est eius confessio ad bonũ commune, ergo licitum erit iudici illum torquere: neque iniuriā facit illi impediendo hac via appellationem, quia ille iniustè appellat, & cũ damno boni publici. ¶ Tertia conclusio. Nō est licitum torquere reum etiā conuictum testibus, quando ipse affert nouas probationes & legitimas ad reprobandum processum. Probatur. Nā tunc iustissime appellat reus à iudicis sententia, ergo iudex iniquè agit impediendo appellationem eius per tormenta. Quarta conclusio. Testis nunquam torquendus est, nisi in quantũ habet rationẽ rei. Vt v. g. si aliqui testantur Petrum interfuisse alicui negotio, & posse testificari: tũc Petrus nisi voluerit testificari poterit torqueri: vt dicat veritatẽ , quia merito præsumitur ex malitia nolle testificari. Hanc conclusionem probat secundũ argumentũ , scilicet, quòd testis inquantũ testis non debet torqueri, quia vt sic, non habet culpā . Cęterũ quantum ad huiusmodi tormenta iudices debent attendere leges sibi præscriptas, & ita non peccabunt. AD argumenta in contrariũ respondetur. Ad primum respōdetur , distingo maiorem: aut per sententiā diffinitiuā , & sic concedo: aut per sententiam inquisitiuā veritatis: & ita nego maiorem. Nā sufficit vnus testis cum accusatore ad interrogādum reũ , & si opus fuerit ad torquendum illum. Ad cōfirmationem respōdetur , nego cōsequen tiam . Et ratio est, quia aliquando cōfessio rei est necessaria bono cōmuni : vt diximus in secunda conclusione. ¶ Ad secundum patet ex quarta conclusione. ¶ Ad tertiũ nego consequentiam: quia in humanis iudicijs nō potest haberi tanta certitudo sicut in scientijs. Neq; propterea negligi debet certitudo quę potest haberi per testes & per tormenta: quado opus fuerit. Sed superest soluere vnũ argumentũ contra secundam conclusionem: quia Iurisconsulti Paulus & Marcellus in. l. edictis. ff. de quæstionibus. & Eusebius vbi supra, aiunt tormenta esse adhibenda ad exquirendā veritatem, quæ nondũ est propalata, ergo vbi iam est manifesta per testes, iniquè agitur torquendo ipsum reum. Propter hoc argumentũ aliqui Iurisperiti negant secundam conclusionẽ . Sed tamen respondetur ad argumentũ , quòd Iurisperiti & Pontifex intelligunt regulariter loquẽdo . At vero vbi ad bonum commune expedierit: vt cito reus puniatur, prudenter facit iudex adhibẽ do tormenta, ne post confessionem rei ante tormenta, locum habeat appellatio. DVbitatur tertiò circa solutionem ad secundum de cōcordia testiũ , An requiratur concordia testiũ circa factũ singulare, vt reus condemnetur. Pro parte affirmatiua arguitur primò. Iudicium debet esse circa factu singulare, ergo testes debẽt testificari de eodem facto singulari. Sed pro parte negatiua arguitur. Concordia testiũ circa factũ singulare eatenus requiritur, quatenus crimen fiat manifestũ sufficiẽter : sed nō minus, imo magis aliquando manifestatur crimen per plures testes circa actus singulares, quā per duos circa vnũ actũ singularem, ergo. Probatur minor. Quia duo testes circa idẽ factum facilius possunt ex cōdicto falso conuenire, quā sex testes loco distantes & inuicem incogniti circa singulos actus criminosos eiusdẽ speciei. Caiet. in cōment . super istum artic. dicit primò, quòd regulariter loquendo requirũtur duo testes circa idem factũ ad cōdemnādum reum. Secundò dicit, quòd inter religiosos sufficiet ad cōdemnandum aliquẽ de furto, quòd multi testes singulares singula furta testificentur. Ratio huius est. Quia licet hoc non sit secundùm iuris rigorem: tamen quia in religione proceditur non tam ad puniendum quā ad salutem animæ & regularis obseruantiæ fauorem, ideo tolerabile videtur, vt talis probabilitas sufficiat ad certitudinem inter eos qui mortui sunt mundo. Tertiò dicit, ꝙ ipse reus nō tenetur acceptare talem sententiā , & propterea procedẽdũ erit per tormenta religiosa, vt exquiratur ab illo veritas. Soto lib. 5. de iust. q. 7. art. 2. videtur cum Caiet. sentire. Sed dicit ille vnũ singulare, ꝙ illi testes singulares sufficient ad inquirendum. Sed hoc intelligendũ est si proceditur per viam accusationis vel denuntiationis. Alioquin si nō præcessit infamia, non poterit procedi per viam inquisitionis. PRO decisione sit prima conclusio. Primum dictum Caiet. verissimum est, & probatur argumẽto facto pro parte affirmatiua, & ex vsu cōmuni omniũ tribunalium. Secunda conclusio. In quibusdā criminibus specialiter perniciosis reipublicæ, circa quorũ probationẽ ex natura facti nō possunt moraliter loquẽdo inueniri duo testes circa idem factũ : iusta esset lex quæ statueret sufficere testes singulares in maiori tamẽ numero, quàm binario vel ternario. V. g. in vitio Sodomiæ aut Simoniæ vel vsuræ, & multo magis in crimine hæresis. Hæc cōclusio probatur argumento pro parte negatiua. Probatur etiā , quia necesse est huiusmodi crimina perniciosa aliquādo puniri: sed moraliter est impossibile inueniri duos cōtestes eiusdem facti, ergo sufficiunt singulares, maximè si multitudine supplent quod deficit de contestatione circa idem factũ . Sed notandum, ꝙ circa hanc quæst. est magna cōcertatio inter Iurisperitos. Vide Couar. li. 3. Variar. c. 3. nu. 5. vbi cōcludit iustā esse legem. & tit. 2. lib. 8. ordin. Regal. ad puniendum vsurariũ ob crimen vsuræ in cōmuni admittũtur testes singulares. Sed ille dicit nō satis esse ad cōdemnandũ illum de aliqua vsura certæ cuiusdā quantitatis. Dicit etiā ꝙ si testes sint in multo numero, erit sufficiens testimoniũ illorũ : & ad hoc citat Bald. & alios. Anton. Gomez. tomo. 3. de delict. c. 12. nu. 12. inquit sequẽs Baldum & alios, ꝙ testes singulares sufficiũt ad probandũ aliquem esse hæreticũ , etiam si singuli testificentur distinctas hæreses. Idem dicit Hippolytus consil. 7. nu. 27. Nobis tamẽ Theologis sufficit, nō esse semper necessariā exactissimā copiam testiũ circa factũ singulare. Imo vero neq; concordiā circa actum singularem, quādo agitur de crimine vel de positione aliqua in cōmuni . Tunc enim certam fidem facient singulares testes quod attinet ad iudicium maxime fauente lege. Ad argumentum pro parte affirmatiua quatenus facit cōtra secundam conclusionẽ respōdetur , ꝙ aliquando potest aliquis condemnari, quia probatur reus in aliqua specie delicti, etiā si non probetur in singulari Item etiam quanuis nō sint duo testes vnius actus singularis: sed tamen illud factũ singulare cuius est vnus testis oculatus, sufficienter cōfirmatur multitudine testiũ circa alios actus singulares. ¶ Ad argumentum pro parte negatiua quatenus est cōtra primā cōclusionem respondetur, ꝙ quanuis sit aliquando licitũ quod in secunda conclusione dicitur, tamen est quasi exceptio quædā à regula vniuersali & cōmuni iure: quæ fieri nō debet, nisi magna ex causa & fauente lege vel supremo legislatore. Cæterũ furta, homicidia, bene possunt ex natura rei pluribus testibus probari, & sufficienter prouidetur bono cōmuni , si quando cōprobantur ista delicta duobus testibus, puniantur, vt cæteri timorẽ habeam. Denique nota in hoc articulo secundum dictum Caietani: quòd religiosus possit condemnari de furto per testes singulares, intelligendum esse, non per sententiā absolutam, sed per conditionalem si ipse velit acceptare sententiam. Sin autem, poterit torqueri: & si negauerit manebit liber à pœna furti. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm alicuius testimonium sit absque eius culpa repellendum. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd alicuius testimonium nō sit repellendum, nisi propter culpam. Quibusdam enim in pœnam infligitur, quòd ad testimonium non admittantur, sicut patet in his qui infamia notantur. Sed pœna non est inferenda nisi pro culpa. Ergo videtur quòd nullius testimonium debeat repelli, nisi propter culpam. ¶ 2 Præterea. De quolibet præsumendum est bonum, nisi appareat contrarium. Sed ad bonitatem hominis pertinet, quòd verũ testimonium dicat. Cùm ergo non possit constare de contrario nisi propter aliquam culpam, videtur quòd nullius testimoniũ debeat repelli nisi propter culpam. ¶ 3 Præterea. Ad ea quæ sunt de necessitate salutis, nullus redditur non idoneus nisi propter peccatũ . Sed testificari veritatem est de necessitate salutis, vt suprà † { Art. 1. huius quæst. } dictum est: ergo nullus debet excludi à testificando nisi propter culpam. SED contra est, quod † { Grego. in registro libro. 11. c. 54. à medio. Et habetur. 2. quæst. 4. c. Præsul. nō procul à fine. } Gregor. dicit, & habetur 2. quæst. 4. Qui à seruis suis accusatus est episcopus, sciendum est quòd minimè audiri debuerunt. RESPONDEO dicendum, quòd testimonium sicut † { Ar. præ ced. } dictum est, non habet infallibilem certitudinẽ , sed probabilem. Et ideo quicquid est quod probabilitatem afferat in contrarium, reddit testimoniũ inefficax. Redditur autem probabile, quòd aliquis in veritate testificanda non sit firmus, quandoque quidem propter culpam, sicut infideles & infames, item illi qui publico crimine rei sunt, qui nec accusare possunt. Quandoque autem absque culpa, & hoc est vel ex defectu rationis (sicut patet in pueris, amentibus & mulieribus) vel ex affectu (sicut patet de inimicis & personis coniunctis & domesticis) vel etiam ex exteriori conditione, sicut sunt pauperes, serui, & illi, quibus imperari potest, de quibus probabile est quòd de facili possunt induci ad testimonium ferendum contra veritatem. Et sic patet, quòd testimoniũ alicuius repellitur, & propter culpam & absque culpa. AD primum ergo dicendum, ꝙ repellere aliquem à testimonio, magis pertinet ad cautelam falsi testimonij vitādi quàm ad pœnam. Vnde ratio non sequitur. AD secundum dicendum, quòd de quolibet præsumendum est bonum, nisi appareat contrariũ , dummodo non vergat in periculum alterius, quia tunc est adhibenda cautela, vt non de facili vnicuique credatur, secundùm illud 1. Ioann. 4. "Nolite credere omni spiritui." AD tertium dicendum, quòd testificari est de necessitate salutis, supposita testis idoneitate & ordine iuris. Vnde nihil prohibet, aliquos excusari à testimonio ferendo, si non reputentur idonei secundùm iura. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Iure aliquorum testimonium repellitur, aliquando quidem cum culpa, aliquando sine culpa. COMMENTARIVS. DVbitatur, An licitum sit reo obijcere crimen testi ad repellendum eius testimonium. Pro cuius decisione sit prima conclusio. Obijcere testi crimen falsum nũ quam est licitum. Ista conclusio patet, quia mentiri est intrinsecè malum, ergo nunquam est licitum. An vero aliquando sit tantũ peccatũ veniale dicemus dubio secundo. Secunda conclusio. Obijcere testi crimō verum, quando hoc non conducit ad repellendũ eius testimonium, semper est peccatũ cōtra charitatem & iustitiam. Ratio est, quia talis obiectio habet rationem vindictæ tantùm, & non defensionis. Tertia conclusio. Quando testis falsum testificatur: licitum est obijcere illi vera crimina ad refutandum eius testimonium, siue crimina sint publica siue secreta. Probatur conclusio. Nam talis obiectio habet propriè rationem defensionis cũ moderamine inculpatæ tutelæ: quemadmodum quando quis occidit hominem cum moderamine inculpatæ tutelæ in sui defensionẽ . Ex quo sequitur, quòd ista conclusio habet etiam verum quando testis ex ignorantia inuincibili dicit falsum testimonium contra me: eo ꝙ licitũ est me defendere ab inuasore qui ex ignorā tia inuincibili me inuadit. Quarta conclusio. Idipsum etiam est licitum, quādo testis dicit testimonium verum contra me: sed tamen contra ordinem iuris vel in foro exteriori vel in foro conscientiæ. Probatur. Nam ille testis dicendo verum facit mihi iniuriam, ergo licitum est me defendere. Sed quæret aliquis, An sit licitum in eodem casu dicere testi, quod dicit falsum vel mentitur. Quidam moderni dicunt licitum esse vtrumque, eo quòd distinguunt dupliciter dici falsum, & dupliciter aliquem mentiri. Vno modo speculatiuè: alio modo practicè. Speculatiuè quidem, quando aliquis dicit contra mentem speculatiuam aliter quā est à parte rei. Practicè vero, quando dicit aliquid contra mentem practicam veram, quæ dictabat nō esse aliquid dicendũ : etiam si esset verum speculatiuum. Dicunt ergo ꝙ in casu posito testis ille dicit falsum practicè, & mentitur practicè. Alij vero dicunt, quòd ille testis in casu posito dicit falsum, scilicet practicè: sed nullo modo mentitur. Nos autem breuiter dicimus, quòd eadem est ratio dicendi falsum & mentiendi quantum ad hoc, quòd sicut falsum dicitur practicè & speculatiuè: ita etiam mendacium. Sed dicimus quòd siue ista distinctio sit vera siue non, nunquam erit peccatum mortale dicere testi in casu posito quòd dicit falsum & mentitur: dummodo verbum mentitur non significet iniuriam specialem, vt apud Hispanos. Tunc enim erit peccatum mortale: si sufficienter refutetur testimonium iniqui testis, dicendo illi: non ita est, falsum dicis: & dicatur illi, mentiris. Quinta conclusio. Licitum est obijcere testibus verum testificantibus etiam secundum ordinem iuris vera crimina etiam occulta, si tamen probari possunt, & probata testem refutare. Probatur. Quia iure conceditur reo illa obiectio, vt se defendat, ergo licita est. Secundò. Ille testis non tenebatur testificari. Si timebat obiectionem illam sibi opponendam, tum quoniam eius testimonium erat inutile, tum etiam quoniam cum tāto detrimento sui honoris, non tenebatur testificari, ergo sibi imputet si talis obiectio sibi fiat ab ipso reo defendente se iuridicè. Tertiò. Reus in tali casu non tenetur respondere iudici suum crimen, ergo pari ratione poterit refutare testem. Antecedens probatur. Quia interrogatio iudicis ad ipsum reum facta, non est legitima, nisi ex falsa præsumptione, scilicet, quòd iudex putat testes esse legitimos. Notandum tamen est, quòd non pro quolibet detrimẽto quod reus patitur, licitum erit illi quodlibet crimen etiam infame obijcere testi, sed seruato ordine charitatis intelligenda est conclusio quinta. DVbium secundum est, An semper sit mortale peccatum obijcere falsum testimonium testificanti falsum crimen, vel testificanti contra ordinem iuris. Pro parte affirmatiua arguitur primò. Peccatum mortale est reddere malum pro malo, maledictum pro maledicto. Et confirmatur. Peccatum mortale est repercutere eum qui percussit, & cessat iam à percussione, ergo erit peccatum mortale dicere falsum crimẽ aduersus criminatorem. Secundò. Peccatũ mortale est omne mendaciũ perniciosum: sed illud mendacium est tale, ergo &c. Soto lib. 5. de iustit. quæst. 7. art. 3. ait mendacium esse perniciosum, obijcere falsum crimen testi. Sed tamen non satis se explicat, an cum testis iniuriam facit reo sit licitum aut saltem non sit mortale obijcere illi falsum crimen. Quin potius videtur loqui in casu quando testis facit suum officium: & aduocati nihilominus obijciunt ei falsa crimina fictitia. PRO decisione sit prima cōclusio . Moraliter loquendo & de facto semper est peccatum mortale obijcere falsum crimen testi. Probatur, quia vel talis obiectio potest probari vel non potest. Si non potest probari, est nullius momenti, neque habet rationem defensionis, ergo est mortale peccatum, siquidem læditur proximus absque causa. Rursus si potest probari: hoc erit falsis testibus periurantibus ergo erit peccatum mortale illos adducere ad probationem. Secunda conclusio. Verosimilis est sententia, quæ ait, quòd per se loquendo est peccatum mortale & contra iustitiam obijcere falsum crimen iniquo testi. Probatur argumentis factis pro parte affirmatiua. Tertia conclusio. Nobis verosimilior est sententia, quæ ait, quòd per se loquẽdo , hoc est seclusis alijs circũstantijs , est solum peccatum veniale mendacij obijcere crimen falsum testi iniquo, quando talis obiectio prodest ad refutandum eius testimonium. Probatur ista conclusio. Qui occideret inuasorem à quo non potest se defendere nisi mentiendo contra illum: non peccaret mortaliter, ergo neque in nostro casu. Secundò. In casu posito reus potest negare testimonium testis, etiam si accusetur de vero crimine. Et quanuis secundum sententiam quorundam reus mentiatur, tamen nō peccat contra iustitiam. Tunc ergo sic arguitur. Perin de est imponere falsum crimen testi, & negare quod dicit esse verum: sed negando non peccat contra iustitiam, ergo neque imponendo crimen falsum. Tertiò probatur. Imponere falsum crimen alicui, eatenus est peccatum mortale quatenus proximo nocumentum infertur contra iustitiam, non quia falsum dicitur: vt docet D. Thom. in art. 4. ergo si licitum est absque peccato veniali obijcere verum crimen testi quantumlibet secretum: non erit peccatum mortale obijcere falsum. Patet cō sequentia . Quia illæ duæ obiectiones non differunt nisi per verum & falsum: quæ differentia solum facit peccatum veniale. Confirmatur. Quia reus habet ius defendendi se etiam cum destructione famæ ipsius testis, reuelando crimẽ secretum, ergo si destruat imponendo falsum, nihil amplius nocet: sed solum mentitur. Ad primum argumentum in cōtrarium respondetur, quòd reddere malum pro malo importat rationem vindictæ. Vnde qui se defendendo cum moderamine inculpatæ tutelæ, infert nocumentum proximo, non reddit malum pro malo. Ad confirmationẽ respondetur, nego consequentiam. Nā qui percussit & fugit, iam cessat ab inferenda iniuria. Vnde non esset defensio repercutere illum: sed vindicta. At vero qui testificatur, tandiu iniuriam facit: quandiu iudicis sententia pendet. Vnde non est eadem ratio. Ad secundum nego antecedens. Nam nocumentum non est perniciosum, quando non est contra iustitiam aut charitatem: sed erit mendacium officiosum, cum sit ad defensionem propriam ordinatum. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm falsum testimonium semper sit peccatum mortale. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd falsum testimonium non semper sit peccatum mortale. Contingit enim aliquem falsum testimonium ferre ex ignorantia facti, & talis ignorantia excusat à peccato mortali. Ergo testimonium falsum non semper est peccatum mortale. ¶ 2 Præterea. Mendacium quod alicui prodest, & nulli nocet, est officiosum, quod non est peccatum mortale. Sed quandoque in falso testimonio est tale mendacium, puta cũ aliquis falsum testimoniũ perhibet, vt aliquem à morte liberet, vel ab iniusta sentẽtia , quę intẽtatur per aliquos falsos testes vel per iudicis peruersitatem: ergo tale falsum testimoniũ , non est peccatũ mortale. ¶ 3 Præterea. Iuramentũ à teste requiritur, vt timeat peccare mortaliter peierando . Hoc autem non esset necessarium, si ipsum falsum testimonium esset peccatum mortale. Ergo falsum testimonium non semper est peccatum mortale. SED cōtra est, quod dicitur Prouerb. 19. "Falsus testis non erit impunitus." RESPONDEO dicendum, quòd falsum testimoniũ habet triplicem deformitatem. Vno modo ex periurio, quia testes non admittuntur nisi iurati, & ex hoc semper est peccatum mortale. Alio modo ex violatione iustitiæ, & hoc modo est peccatum mortale in suo genere, sicut & quælibet iniustitia. Et ideo in præcepto decalogi sub hac forma interdicitur falsum testimonium, cùm dicitur Exod. 20. Non loqueris contra proximum tuũ falsum testimonium. Non enim contra aliquem facit, qui eum ab iniuria facienda impedit, sed solùm qui ei suam iustitiam tollit. Tertiò ex ipsa falsitate, secundum quod omne mendacium est peccatum, & ex hoc non habet falsum testimoniũ , ꝙ semper sit peccatum mortale. AD primum ergo dicendum, ꝙ in testimonio ferendo nō debet homo pro certo asserere, quasi sciens, id de quo certus non est, sed dubiũ debet sub dubio proferre, & id de quo certus est ꝓ certo asserere. Sed quia cōtingit ex habilitate humanę memoriæ, ꝙ reputat se homo qñ q́; certum esse de eo quod falsum est, si aliquis cum debita solicitudine recogitans, æstimet se certum esse de eo quod falsum est, non peccat mortaliter, hoc asserens, quia non dicit falsum testimonium per se & ex intentione, sed per accidens cō tra id quod intendit. AD secundum dicendum, quòd iniustum iudicium non est iudiciũ . Et ideo ex vi iudicij falsum testimonium in iniusto iudicio prolatum, ad iniustitiam impediendam, non habet rationem peccati mortalis, sed solum ex iuramento violato. AD tertium dicendũ , quòd homines maximè abhorrent peccata, quæ sunt contra Deum, quasi grauissima, inter quæ est periurium. Non autem ita abhorrent peccata quæ sunt cōtra proximum. Et ideo ad maiorem certitudinem testimonij, requiritur testis iuramentum. SVMMA ARTICVLI. PRima cōclusio . Falsum testimoniũ ex parte iuramẽti semper est peccatũ mortale. ¶ Secũda cōclusio . Falsum testimoniũ ex parte violatæ iustitiæ est peccatũ mortale ex suo genere. ¶ Tertia cōclusio . Falsum testimoniũ non est peccatũ mortale ex falsitate. ¶ Quarta conclusio ad primũ . Testis pro certo debet asserere id de quo certus est, & sub dubio id de quo dubitat. ¶ Quinta conclusio ibidem. Si aliquis cum debita solicitudine recogitans, existimet se certum esse de eo quod falsum est, non peccat mortaliter illud asserens. Potuisset certè S. Tho. addere nec venialiter. ¶ Sexta conclusio ad secundum. Falsum testimonium in iniusto iudicio prolatum ad iniustitiam impediendam, non habet rationem peccati mortalis: sed solum ex iuramento violato. COMMENTARIVS. CIrca primam & secundam conclusionem. Notandum quomodo S. Tho. Primam conclusionem simpliciter & vni uersaliter asseruit. Secundam vero cum illo addito, scilicet, ex suo genere: sicut quælibet alia in iustitia. Vbi planè insinuatur falsum testimonium etiam in iudicio posse peccatum veniale esse ex paruitate materiæ: contra Caietanum supra quæstione 69, art. 2. Et id ipsum confirmatur ex sexta conclusione posita. Circa quintam conclusionem. Notandum, quòd ille qui ex ignorantia inuincibili dixit falsum testimonium, non tenetur ad aliquam restitutionem faciendā parti damnificatæ ex eius testimonio, etiam si postea reperiat se falsum dixisse. Ratio est, quia ille non tenetur ratione rei acceptæ: supponimus enim quod nihil lucratus est ex falso testimonio. Neque etiam tenetur ratione iniustæ acceptionis vel iniuriosæ actionis, ergo &c. Sed notandum, quòd tenetur ille testis reuocare dictum suum si per suam reuocationem potest prodesse proximo suo, & si ipse non patitur notabile detrimentum. Vt verbi gratia, si propterea incidat in infamiam: ratio huius est, quia cum ille non teneatur ex iustitia restituere, tenetur reuocare suum testimonium ex charitate, sicut & alij tenentur ad opera charitatis sine notabili suo detrimento. Vide Caietanum hic, & Iurisperitos in capit. præterea. de teste cogendo. DVbium est, an testis possit pretium accipere pro testimonio ferendo. De hoc dictum est supra quæstione 62. artic. 5. ad secundum. Sed hic per modum documenti tres erunt conclusiones. Prima conclusio. Non licet pro testimonio pretium recipere: bene tamen expensas pro testimonij labore. Ita dicit Augustinus epist. 54. Et habetur 14. quæstione 5. capit. non sanè. Secunda conclusio. Quando datio pretij est illicita ex vtraq́ue parte. Verbi gratia, quando datur pro falso testimonio, tunc neutri datur actio in iudicio, vel repetitio. Sed nihilominus non est obligatio ad restituendum in eo qui accepit. Tertia conclusio. Quando quis recipit pretium, vt ferat testimoniũ verum, quod tenebatur proferre ex iustitia legali vel commutatiua, v. g. si recipiat pretium ne dicat falsum testimonium, conceditur repetitio in foro exteriori ei qui dedit: non tamen quando ex sola charitatè tenebatur testificari. Tunc enim nec dabitur actio in iudicio ad repetendum pretium, neque ipse tenebitur in foro conscientiæ restituere. Vltima conclusio. Quando aliquis accipit pretiũ ab aliquo ne dicat falsum crimẽ contra eundem, tenebitur ante iudicis condemnationem ad restitutionem in foro conscientiæ: si autem accepit pretium ab vno, ne dicat falsum crimen contra alium, non tenebitur restituere in foro conscientiæ ante iudicis sententiam. Ratio huius differentiæ est. Quia quando accipit pretium ab eodem contra quem vult falso testificari, non acquirit dominium ex eo quòd tenebatur ex iustitia commutatiua non dicere falsum testimonium contra illum. At vero quando accipit pretium ab aliquo tertio, nullam facit illi iniuriam, neque debet illi ex iustitia commutatiua non dicere falsum testimonium contra alterum. Quapropter potest illi vendere ex pacto, quòd non faciat iniuriam alteri. De cōclusionibus prædictis multa sunt certa iure naturæ: alia vero iure humano, sed quoniam non est præsentis loci disputatio supersedemus ab illarum ampliatione. 
 





 QVÆSTIO LXXI. De Aduocatis. 
 
 POSTEA considerandum est, de iniustitia, quæ fit in iudicio ex parte aduocatorum. ¶ Et circa hoc quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm aduocatus teneatur præ stare patrocinium causæ pauperum. AD Primum sic proceditur. Vide{ Infra arti. 4. corp. & ad primũ . } tur, ꝙ aduocatus teneatur præ stare patrocinium causæ pauperum. Dicitur enim Exod. 23. "Si videris asinum odientis te iacere sub onere, non pertransibis, sed subleuabis cum eo." Sed non minus periculum imminet pauperi, si eius causa contra iustitiā opprimatur, quàm si eius asinus iaceat sub onere. Ergo aduocatus tenetur pręstare patrocinium causæ pauperum. ¶ 2 Præterea † { Homil. 9. in euange. non procul à fin. }. Gregorius dicit in quadam homil. "Habens intellectum, curet omnino, ne taceat, habens rerum affluentiam, à misericordia non torpescat, habens artem qua regitur, vsum illius cum proximo partiatur, habens loquendi locum apud diuitem, pro pauperibus intercedat." Talenti enim nomine cuilibet reputabitur quod vel minimum accepit. Sed talentum commissum non abscondere, sed fideliter dispensare quilibet tenetur, quod patet ex pœna serui abscondentis talentum, Matthæi. 25. Ergo aduocatus tenetur pro pauperibus loqui. ¶ 3 Præterea. Præceptum de misericordiæ operibus adimplendis, cùm sit affirmatiuum, obligat pro loco & tempore, quod est maximè in necessitate. Sed tempus necessitatis videtur esse, quando alicuius pauperis causa opprimitur. Ergo in tali casu videtur quòd aduocatus teneatur pauperibus patrocinium præstare. SED contra, Non minor necessitas est indigentis cibo, quàm indigentis aduocato. Sed ille qui habet potestatem cibandi, non semper tenetur pauperem cibare. Ergo nec aduocatus semper tenetur causę pauperum patrocinium præstare. RESPONDEO dicendum, ꝙ cùm præstare patrocinium causæ pauperum, ad opus misericordiæ pertineat, idem est hic dicendum quod & supra de alijs operibus misericordiæ * { Quæst. 32. artic. 5. } dictum est. Nullus autem sufficit omnibus indigentibus, misericordiæ opus impendere. Et ideo, sicut* { Lib. 1. ca. 28. in princip. to. 3. } Augustinus dicit in 1. de Doctrina Christia. Cùm omnibus prodesse non possis, his potissimè consulendum est, qui pro locorum & temporum, vel quarumlibet rerum opportunitatibus constrictius tibi quasi quadam sorte iunguntur. Dicit pro locorum opportunitatibus, quia non tenetur homo per totũ mũdũ quærere indigentes, quibus subueniat, sed sufficit, si eis qui sibi occur runt, misericordiæ opus impendat. Vnde dicitur Exodi 23. "Si occurreris boui inimici tui, aut asino erranti, reduc ad eum." Addit autem, & temporum, quia non tenetur homo futuræ necessitati alterius prouidere, sed sufficit si præsenti necessitati succurrat. Vnde dicitur 1. Ioannis 3. "Qui viderit fratrem suum necessitatem habentem, & clauserit viscera sua ab eo, &c". Subdit autem. Vel quarumlibet rerum, quia homo sibi coniunctis quacunque necessitudine maximè debet curam impendere, secundum illud primæ ad Timotheum 5. "Si quis suorum, & maximè domesticorum curam non habet, fidem negauit." Quibus amen concurrentibus considerandum restat, vtrum aliquis tantam necessitatem patiatur, quòd non in promptu appareat, quomodo ei possit aliter subueniri, & in tali casu tenetur ei opus misericordiæ impendere. Si autem in promptu appareat, quomodo aliter ei subueniri possit, vel per se ipsum, vel per aliam personam magis coniunctam, aut maiorem facultatem habentem, non tenetur ex necessitate indigenti subuenire, ita quòd non faciendo peccet, quamuis si subuenerit. absque tali necessitate, laudabiliter faciat. Vnde aduocatus non tenetur semper causæ pauperum patrocinium præstare, sed solum concurrentibus conditionibus prædictis, alioquin oporteret eum omnia alia negotia prætermittere, & solis causis pauperum iuuandis intendere. Et idem dicendum est de medico, quantum ad curationem pauperum. AD primum ergo dicendum, ꝙ quando asinus iacet sub onere, non potest ei aliter subueniri in casu isto, nisi per aduenientes subueniatur. Et ideo tenentur iuuare. Non autem tenerentur, si posset aliunde remedium afferri. AD secundum dicendum, quòd homo talentum sibi creditum tenetur vtiliter dispensare, seruata opportunitate locorum, & temporum, & aliarum rerum, vt* { In corp. articuli. } dictum est. AD tertium dicendum, quòd non quæ libet necessitas causat debitum subueniendi, sed solùm illa quæ est dicta* { In corp. articuli. }. ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm conuenienter aliqui secundum iura arceantur ab officio aduocandi. AD Secundum sic proceditur.{ Infra quæ stio. 188. ar. 3. ad 2. } Videtur ꝙ inconuenienter aliqui secũdum iura arceantur ab officio aduocādi . Ab operibus enim misericordiæ nullus debet arceri. Sed patrocinium pręstare in causis, ad opera misericordiæ pertinet, vt* { Art. præ cedenti. } dictũ est. Ergo nullus debet ab hoc officio arceri. ¶ 2 Præterea. Contrariarum causarum non videtur esse idem effectus. Sed esse deditum rebus diuinis, & esse deditum peccatis, est contrarium. Incōuenienter ergo excluduntur ab officio aduocati quidam propter religionem, vt monachi & clerici. Quidam autem propter culpam, vt infames & hæretici. ¶ 3 Præterea. Homo debet diligere proximum sicut seipsum. Sed ad officium dilectionis pertinet, ꝙ aliquis aduocatus, causæ alicuius patrocinetur. Inconuenienter ergo aliqui, quibus conceditur pro seipsis autoritas aduocationis, prohibentur patrocinari causis aliorum. SED contra est, quod* { 3. q. 7. ca. infames. } tertia quæstione septima, multæ personæ arcentur ab officio postulandi. RESPONDEO dicendũ , quòd aliquis impeditur ab aliquo actu duplici ratione. Vno modo propter impotentiam, alio modo propter indecentiam. Sed impotentia simpliciter excludit aliquem ab actu. Indecentia autem non excludit omnino, quia necessitas indecentiam tollere potest. Sic ergo ab officio aduocatorum prohibẽtur quidam propter impotentiam, eò quòd deficiunt sensu, vel interiori, sicut furiosi & impuberes, vel exteriori, sicut surdi & muti. Est enim necessaria aduocato & interior petitia, qua possit cōuenienter iustitiam assumptæ causæ ostendere: & iterum loquela cũ auditu, vt possit pronuntiare & audire quod ei dicitur. Vnde qui in his defectum patiuntur, omnino prohibentur ne sint aduocati nec pro se, nec pro alijs. Decentia autem hu iusmodi officij exercendi tollitur dupliciter. Vno modo ex hoc, quòd aliquis est rebus maioribus obligatus. Vnde monachos & presbyteros non decet in quacunque causa aduocatos esse neque clericos in iudicio seculari, quia huiusmodi personæ sunt rebus diuinis astrictæ. Alio modo propter personæ defectum, vel corporalem (vt patet de cæcis, qui conuenienter iudicio astare non possent) vel spiritualem: non enim decet, vt alterius iustitiæ patronus existat, qui in seipso iustitiam contempsit. Et ideo infames, infideles, & damnati de grauibus criminibus non decenter sunt aduocati, tamen huiusmodi indecentiæ necessitas præfertur. Et propter hoc huiusmodi personæ possunt pro seipsis vel pro personis sibi coniunctis vti officio aduocati. Vnde & clerici pro ecclesijs suis, possunt esse aduocati, & monachi pro causa monasterij sui, si abbas præceperit. AD primum ergo dicendum, quòd ab operibus misericordiæ interdum propter indecentiam impediuntur aliqui, & aliqui propter impotentiam. Non enim omnia opera misericordiæ omnes decent, sicut stultos non decet consilium dare, neque ignorantes docere. AD secundum dicendum, quòd sicut virtus corrumpitur per superabundantiam & defectum, ita aliquis fit indecens & per maius & per minus. Et propter hoc quidam arcentur à patrocinio præstando in causis, quia sunt maiores tali officio, sicut religiosi & clerici. Quidam vero quia sunt minores, quàm vt eis hoc officium competat, sicut infames & infideles. AD tertium dicendum, quòd nō ita imminet homini necessitas patrocinari causis aliorum sicut proprijs, quia alij possunt sibi aliter subuenire. Vnde nō est similis ratio. ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm aduocatus peccet, si iniustam causam defendat. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd aduocatus non peccet, si iniustam causam defendat. Sicut enim osten ditur peritia medici, si infirmitatem desperatam sanet, ita etiam ostenditur peritia aduocati, si etiam iniustam causam defendere possit. Sed medicus laudatur, si infirmitatem desperatam sanet. Ergo etiam aduocatus non peccat, sed magis laudandus est, si iniustam causam defendat. ¶ 2 Præterea. A quolibet peccato licet desistere. Sed aduocatus punitur, si causam suam perdiderit, vt habetur secunda quæ stione tertia.* { 2. quæst. 3. si quem pœnituerit. } Ergo aduocatus non peccat, iniustam causam defendendo, si eam defendendam susceperit. ¶ 3 Præterea. Maius videtur esse peccatum, si iniustitia vtatur ad iustam causam defendendam (puta producendo falsos testes, vel allegando falsas leges) quàm iniustam causam defendendo, quia hoc est peccatum in forma, illud in materia. Sed videtur aduocato licere talibus astutijs vti, sicut militi licet ex insidijs pugnare. Ergo videtur quòd aduocatus non peccat, si iniustam causam defendat. SED contra est, quod dicitur secundi Paralipomenon decimonono, Impio præbes auxilium, & idcirco iram Domini merebaris. Sed aduocatus defendens causam iniustam, impio præbet auxilium. Ergo peccando, iram Domini meretur. RESPONDEO dicendum, quòd illicitum est alicui cooperari ad malum faciendum, siue consulendo, sine adiuuando, siue qualitercunque consentiendo, quia consilians & coadiuuans quodammodo est faciens. Et Apostolus dicit ad Romanos. 1. quòd "digni sunt morte non solùm qui faciunt peccatum, sed etiam qui consentiunt facientibus," vnde & suprà dictum est* { Q. 62. artic. 7. }, quòd omnes tales ad restitutionem tenentur. Manifestum est autem, quod aduocatus & auxilium & consilium præstat ei cuius causæ patrocinatur. Vnde si scienter iniustam causam defendit, absque dubio grauiter peccat, & ad restitutionem tenetur eius damni, quod contra iustitiam per eius auxilium altera pars incurrit. Si autem ignoranter iniustam causam defendit, putans esse iustam, excusatur secundum modum, quo ignorantia excusare potest. AD primum ergo dicendum, quòd Me dicus accipiens in cura infirmitatem desperatam, nulli facit iniuriam. Aduocatus autem suscipiens causam iniustam, iniustè læ dit eum, contra quem iniustè patrocinium præstat. Et ideo non est similis ratio. Quanuis enim laudabilis videatur quantum ad peritiam artis, tamen peccat, quantum ad iniustitiam voluntatis, qua abutitur arte ad malum. AD secundum dicendum, quòd aduocatus si in principio credidit causam iustam esse, & postea in processu appareat eam esse iniustam, non debet eam prodere, vt scilicet aliam partem iuuet, vel secreta suæ causæ alteri parti reuelet, potest tamen & debet causam deserere, vel eum cuius causam agit ad cedendum inducere, siue ad componendum sine aduersarij damno. AD tertium dicendum, quòd sicut suprà dictum est* { Qu. 40. artic. 3. }, militi vel duci exercitus licet in bello iusto ex insidijs agere ea, quæ facere debet, prudenter occultando, non autem falsitatem fraudulenter faciendo, quia etiam hosti fidem seruare oportet, sicut{ In ca. vlt. quod de iustitiæ agit â medio. } Tullius dicit in primo de Officijs. Vnde & aduocato defendenti causam iustam, licet prudenter occultare ea, quibus impediri posset processus eius, non autem licet ei aliqua falsitate vti. ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm aduocato liceat pro suo patrocinio pecuniam accipere. AD Quartum sic proce{ Opusc. 19. ca. 7. cor. } ditur. Videtur, quòd aduocato nō liceat pro suo patrocinio pecuniā accipere. Opera enim misericordiæ non sunt intuitu humanæ remunerationis facienda, secundum illud Lucæ 14. "Cum facis prandium aut cœnam, noli vocare amicos tuos, neque vicinos diuites, ne fortè & ipsi te reinuitent, & fiat tibi retributio." Sed præstare patrocinium causæ alicuius, pertinet ad opera misericordiæ, vt dictum est † { Art. 1. huius quæst. }. Ergo non licet aduocato accipere retributionem pecunię pro patrocinio præstito. ¶ 2 Præterea, Spirituale non est pro temporali commutādum . Sed patrocinium præstitũ , videtur esse quoddam spirituale, cùm sit vsus scientiæ iuris. Ergo non licet aduocato pro patrocinio præstito pecuniam accipere. ¶ 3 Præterea, Sicut ad iudicium concurrit persona aduocati, ita etiam persona iudicis, & persona testis. Sed secũdum Augustinum ad Macedonium † { Epist. 54. in 2. pagi. ante finem illius, tomo. 2. }, non debet iudex vendere iustum iudicium, nec testis verum testimonium. Ergo nec aduocatus poterit vendere iustum patrocinium. SED contra est, quod Augustinus † { Eodem loco nũc proximè dicto. } dicit ibidem, quòd aduocatus licitè vendit iustum patrociniũ , & Iurisperitus verum consilium. RESPONDEO dicendum, quòd ea quæ quis non tenetur alteri exhibere, iustè potest pro eorum exhibitione recompensationẽ accipere. Manifestum est autem quòd aduocatus non semper tenetur patrocinium præstare, aut consilium dare causis aliorum. Et ideo si vendat tuum patrocinium, siue consilium, non agit contra iustitiam. Et eadem ratio est de medico opem ferente ad sanandum, & de omnibus alijs huiusmodi personis, dum tamen moderatè accipiant, considerata conditione personarum, & negotiorum, & laboris, & consue tudine patriæ. Si autem per improbitatem aliquid immoderatè extorqueant, peccant contra iustitiam. Vnde Augustinus † { Epist. 54. non multis remotè ante finem tomo. 2. } dicit ad Macedonium, quòd ab his extorta per immoderatam improbitarem repeti solent, data per tolerabilem consuetudinem non solent. AD primum ergo dicendum, ꝙ non semper quæ homo potest misericorditer facere, tenetur facere gratis, alioquin nulli liceret aliquā rem vendere, quia quamlibet rem potest homo misericorditer impendere. Sed quando eam misericorditer impendit, non humanam, sed diuinam remunerationem quærere debet. Et similiter aduocatus, quādo causæ pauperum misericorditer patrocinatur, non debet intendere remunerationem humanam, sed diuinam, non tamen semper tenetur gratis patrocinium impendere. AD secundum dicẽdum , quòd etsi scientia iuris sit quoddam spirituale, tamen vsus eius fit opere corporali. Et ideo pro eius recompensatione licet pecuniam accipere, alioquin nulli artifici liceret de arte sua lucrari. AD tertium dicendum, quòd iudex & testis communes sunt vtri q́ue parti, quia iudex tenetur iustam sententiam dare, & testis tenetur verum testimonium dicere. Iustitia autem & veritas non declinant in vnam partem magis, quàm in aliā . Et ideo iudicibus de publico sunt stipendia laboris statuta, & testes accipiunt, non quasi pretium testimonij, sed quasi stipendium laboris expensas, vel ab vtraque parte, vel ab ea, à qua inducuntur, quia nemo militat stipendijs suis vnquā , vt dicitur primæ ad Corinthios nono. Sed aduocatus alteram partem tantum defendit. Et ideo licitè potest pretium accipere à parte, quam adiuuat. 
 
 SVMMA ARTICVLI. EX tota hac quæstione colliguntur octo conclusiones. Prima est in artic. 1. aduocatus tenetur patrocinari pauperibus occurrentibus, attentis circunstantijs loci & temporis & personarum & quando non in promptu apparet, quomodo eis aliter possit succurri. Secunda conclusio in artic. 2. conuenienter arcentur ab officio aduocandi quidam propter impotentiam, quidam propter indecentiam. Tertia conclusio in eodem articulo. Illis quibus interdicitur aduocandi officium propter impotentiam, nunquam admittuntur ad illud: ij vero qui non admittuntur propter indecentiam, aliquando in casu necessitatis admittuntur. Quarta conclusio in artic. 3. Aduocatus qui scienter iniustam causam defendit, grauiter peccat: & tenetur ad restitutionem damni contrariæ partis. Quinta conclusio. Aduocatus qui ex ignorantia defendit iniustam causam, excusatur à peccato & restitutione pro modo ignarantiæ . Sexta conclusio ad secundum. Aduocatus si à principio credidit causam esse iustam, & postea cognoscat esse iniustam debet causam deserere: sed non potest prodere parti contrariæ defectum causæ. Septima conclusio in articul. 4. Licitum est aduocato pro patrocinio suo pretium accipere moderatum, considerata conditione personæ, & negotiorum & laboris & consuetudine patriæ. Vltima conclusio ibidem. Si per improbitatem aliquid extorqueat aduocatus, peccat contra iustitiam. COMMENTARIVS. CIrca istam quæstionem notandũ est, quòd extant tituli de postulando, hoc est de petendo iudicio, quod est aduocati munus in. ff. in. C. in Decretalibus. In Recopilatione antiqua legum regalium Hispaniæ in. l. 40. de Prætorio Regio de cancellaria. & in. l. 54. de aduocatis. Item in Recopilatione facta, sub Philippo Secundo Rege Catholico libr. 2. titul. 16. de aduocatis. Extant etiam tituli in vtroque Iure de procuratoribus. De quibus etiam ꝓcuratoribus est dicendum, eo quòd in Hispania omnes aduocati sunt etiam procuratores. De quibus est titulus. 24. lib. 2. In Recopilat. citata. DVbium primum est circa primā conclusionem Diui Thomæ, An aduocatus teneatur citra extremam necessitatẽ patrocinari pauperibus. ¶ Pro parte negatiua arguitur primo. Nemo tenetur ad eleemosynam faciendam nisi existenti in extrema necessitate. Ergo &c. Confirmatur, alij diuites non tenentur dare pauperi pecunias, vt conducat aduocatum: nisi existenti in extrema necessitate. Ergo neque ipse aduocatus patrocinari. ¶ Secundo raro vel nunquam contingit, vt quis teneatur in casu dubio fauere vni parti cōtra alteram, maximè si illa pars est aggrediens: sed causæ in quibus pauperes ægent patrocinio sunt eiusmodi, ergo, &c. ¶ Tertiò. In quibusdam ciuitatibus sunt quidā aduocat stipendiati, vt suscipiant causas pauperũ . Ergo ibi alij aduocati nō tenebuntur pauperibus patrocinari. ¶ Sed pro parte affirmatiua arguitur primo. Ex Diuo Tho. in prima cōclusione . Vbi nō facit mẽ tionẽ extremę necessitatis, sed neque grauis: sed solũ ait ꝙ cũ non apparet in prōptu quomodo pauperi aliter subueniat̃ , tenetur aduocatus patrocinari. ¶ Secũdo . Testis tenetur ex charitate ferre testimoniũ in fauorẽ innocẽtis etiā citra extremā necessitatem, vt diximus in quæst. 70. art. 1. Ergo aduocatus idẽ tenetur facere pro paupere. Patet consequentia, quia vterq; solo verbo absq; suo detrimento potest ꝓximo succurrere. De hoc dubio, Caietanus in hoc loco ait, "Nunquam obligari aduocatũ ad patrocinandũ pauperibus, nisi in extrema necessitate": idem dicit Nauarrus in Manuali cap. 25. num. 29. PRO decisione huius dubij supponendum est, ex quæst. 32. artic. 5. & 6. ꝙ necessitas est triplex in proximo: quædam cō munis , quales solent esse in republica. Alia est grauis. Vt v. g. ꝙ aliquis decidat à suo statu vel est in periculo illum amittendi. Alia est extrema. v. g. quando aliquis morietur nisi ei succurratur. Similiter etiam triplex est superfluum. Quodam est superfluũ ad decentiam status, quodā vero est superfluũ ad statũ : aliud est superfluũ ad personā ipsam. HIS suppositis, sit prima conclusio. Solus titulus superflui, qui se tenet ex parte aduocati, obligat ipsum vt in cōmunibus necessitatibus pauperum suscipiat causas. Probatur, quia solus iste titulus sufficit ad obligandum diuites ad faciendam eleemosynā de superfluis. Ergo sufficiet ad obligandum aduocatũ . Antecedens asseritur supra quęst. 32. art. 5. & 6. à D. Tho. & eius discipulis, & oppositum esset tollere de medio humanitatem & misericordiam à republica. Et certè Caietanus ita sentit ibidem, & in opusculo de præcepto eleemosynæ. Vnde oblitus videtur suimet in hoc loco aut existimasse non eandem esse rationem de aduocationis patrocinio & eleemosyna: quod tamen falsum videtur. Secunda conclusio. Grauis necessitas ex parte indigentis sufficit obligare aduocatũ vt patrocinetur, etiam si patrocinium nō sit superfluũ aduocato ad decentiam status. Et notandum est quod necessarium ad decentiam status distinguitur à necessario ad statum: ita vt possit quis non amittere statum suum, amissis necessarijs ad decentiam status. Sit itaque casus ad verificandam conclusionem, quòd pauper est in periculo amittendi statum suum, vel vt detrudatur in carcerem, vbi duram vitam aget. Tunc verificatur nostra conclusio: quòd aduocatus tenetur amittere lucrum necessarium sibi ad decentiam status, vt patrocinetur pauperi. Probatur conclusio. In extrema necessitate tenetur aduocatus patrocinari pauperi cum detrimento necessariorum ad suum statum, ergo in graui necessitate tenebitur cum detrimento necessariorum ad decentiam status. Probatur consequentia. Nam eadem est proportio necessariorum ad sta tum respectu extremæ necessitatis: & necessariorum ad decentiam status, respectu grauis necessitatis proximi. ¶ Secundò probatur. Amicitia humana grauiter læderetur in illo casu, si amicus non succurreret de superfluis ad statum, quanuis necessarijs ad decentiam status: ergo & charitas læditur in illo casu nisi aduocatus succurrat patrocinio suo non necessario ad statum, quanuis necessario ad decentiam status. Soto libr. 5. de iustitia. quæstione. 8. artic. 1. ait, non esse præceptum aduocato subueniendi indigentibus in grauibus necessitatibus nisi de superfluo. Sed hæc sententia si vera est debet intelligi de superfluo ad statum: non de superfluo ad decentiam status. Hoc enim modo etiam obligantur diuites facere eleemosynam de superfluo ad statum in grauibus necessitatibus. Sed rogat aliquis an sit maior obligatio in aduocatis ad patrocinandum pro indigentibus quam in diuitibus ad faciendam eleemosynam de suis diuitijs? cō munis sententia est negatiua. Alia sententia est, quòd aduocatus tenetur patrocinari ex charitate tanta obligatione quanta tenetur testis testificari ex charitate. Sit igitur tertia conclusio. Non tenetur aduocatus ex charitate patrocinari indigentibus patrocinio quoties testis tenetur testificari ex eadem charitate. Probatur, nam testis tenetur testificari ex charitate, quando si non testificatur: proximus amittit aliquod bonum vtile uotabile, etiam si alias sit diues. Cæterum aduocatus in illo casu nō tenetur gratis patrocinari, sed potest pretiũ pro patrocinio exigere. Et cōfirmatur . Res quæ nullius pretij sunt habenti, sunt autẽ magni cōmodi ad impediẽdum damnũ alterius, tenetur homo illas impendere ex charitate in vtilitatem alterius: sed huiusmodi est testificatio, ergo testis tunc tenetur testificari. Cæterum aduocatus vtilitatem accipit & pretium pro suo patrocinio, ergo non tenebitur patrocinari quoties testis tenebitur testificari. Denique probatur conclusio. Nam testimoniũ semper est superfluum etiam ad decentiam status respectu testis: at vero patrocinium non semper est superfluum ad statum vel ad decentiam status aduocati. Ergo pluries tenebitur testis testificari, quā aduocatus patrocinari. Quarta conclusio. Aliquoties tenebitur aduocatus patrocinari indigentibus, quando neque ipse neque alij diuites tenentur dare illis pecunias vt conducant aduocatum. Vt v. g. sit casus: quòd patiatur aliquis magnam iacturam si sua causa careat patrocinio, sed tamen non incidet in tantam inopiam, vt careat necessarijs ad statum suum: quanuis non habeat vnde soluat pretium aduocato. Tunc aduocatus tenetur ex charitate gratis ferre patrocinium: & tamen nemo tenetur dare illi eleemosynam de bonis temporalibus. Ratio est, quia ille non indiget bonis temporalibus ad sustentationem sui status: indiget tamen patrocinio, vt non amittat quod antea habebat. Alter casus est: vbi hæc differentia verificatur. Sit aliquis, cuius causa si careat patrocinio conijciet ipsum in communem necessitatem. Sint etiam multi alij pauperes in simili necessitate: qui tamen non egent patrocinio. Tunc alij diuites non tenentur dare eleemosynam illi pauperi, etiam de superfluo: satisfacient enim si illam tribuant alijs pauperibus. At vero aduocatus tenetur illi patrocinari, si habet patrocinium superfluum ad decentiam sui status. Ratio est: quia solus ille pauper inter omnes alios indiget patrocinio: quod potest præstare solus aduocatus. Quinta conclusio. Ad eundem modum proportionabiliter dicendum est de alijs officialibus iustitiæ. v. g. de procuratoribus & tabellionibus: & etiam de medicis, qui tenentur pauperes curare proportionabiliter, vt dictum est de aduocatis. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum negatur antecedens. Imo in communibus necessitatibus tenetur homo de superfluis ad decentiam status & in grauibus de superfluis ad statum, in extremis autem necessitatibus tenetur dare eleemosynam de superfluis ad sustentationem personæ. ¶ Ad confirmationem patet ex quarta conclusione. Ad secundum respondetur, quòd quanuis non ita teneatur aduocatus suscipere causam dubiam pauperis, sicut tenetur su scipere causam certam & licitam, certò tamen tenebitur suscipere aliquando causam dubiam pauperis, vt declaretur eius iustitia: etiam si ipse pauper sit actor: quia in iudicijs ille qui habet vicem actoris intendit etiam se defendere ab iniuria quam patitur ab altera parte. Ad tertium nego consequentiam. Nam quanuis aduocati stipendiati teneantur ex iustitia patrocinari pauperibus: tamen continget vel propter illorum iniquitatem, vel quia sunt valde impediti, vt non possint patrocinari. Et tunc alij aduocati tenebuntur patrocinari pauperibus. DVbium secundum est, An aduocatus qui ex ignorantia vel negligentia non rectè facit officium, teneatur restituere. Respondetur & sit prima conclusio. Aduocatus qui propter ignorantiam perdit causam sui clientis, peccat contra iustitiam, & tenetur restituere totum damnum, quod inde euenit clienti. Probatur primò, quia non præstat quod promisit ex pacto, accepto pretio pro patrocinio. Secũdò . Aduocatus qui caret peritia sufficienti ad suscipiendas causas peccat mortaliter contra iustitiam se obligando ad patrocinium, ergo tenetur restituere ratione iniuriosæ actionis, etiam si gratis patrocinetur. Secunda conclusio. Si procurator sit negligens in procuranda causa peccat mortaliter & renetur restituere de leui culpa. Prima pars huius conclusionis patet ex dictis. Secunda vero pars probatur ex ijs quæ dicta sunt supra quæst. 62. art. 7. vbi obligauimus iudices negligentes & omnes officiales qui tenentur ex officio aliquid custodire & non custodiunt, restituere de leui culpa: & non solum de lata & ampla. Et ratio erat, quia talis custodia vergit in vtilitatem vtriusque partis, sicut ille qui conducit domum tenetur illam custodire, & restituere damna de leui culpa, & non solum de lata & ampla. Ex hac conclusione sequitur corollarium, quòd sunt in peccato mortali omnes aduocati, qui parati sunt recipere omnes causas etiam iustas absque termino. Probatur, quia industria humana finita est, ergo deficiet sæ pe in necessarijs pro singulis causis, si recipiat quotquot occurrerint. DVbium tertium est circa quartam cō clusionem , An aduocatus suscipiens scienter causam iniustam, teneatur ad restitutionem si vincit litem, non solum parti contrariæ: sed etiam fisco & accusatori. Respondetur & sit prima conclusio. Aduocatus tenetur in casu posito restituere parti contrariæ, non solum principale, sed etiam expensas. Hæc conclusio patet. Nam actio aduocati est iniuriosa parti contrariæ, ergo tenetur ad restitutionem totius damni. Secunda conclusio. In eodem casu, si aduocatus non admonet clientem suum de iniustitia causæ, tenetur illi restituere expensas quas facit. Patet, quia suo mendacio vel dissimulatione perniciosa patitur cliens detrimẽ tum illud. Si autem admonuerit illum de iniustitia causæ, non tenebitur restituere quicquam: quia scienti & volẽti nulla fit iniuria. Tertia conclusio. Aduocatus in casu posito, non tenetur restituere fisco vel accusatori commodum quod erant habituri, si contraria pars vinceret. Probatur. Testis falsus in eadem causa iniusta non tenetur, vt diximus quæst. 70. artic. 1. restituere fisco, ergo neque aduocatus. Patet cōsequentia à fortiori, quia vt habetur in cap. non sanè. 14. quæst. 5. & in D. Tho. art. 4. ad tertium. Hæc est differentia inter testem & aduocatum, quòd testis adhibetur ad manifestationem veritatis inter vtramque partem æqualiter: sed aduocatus adhibetur in fauorem vnius partis, ergo si testis non tenetur restituere fisco: multò minus aduocatus. Circa quartam. conclusionem aduertendum est etiam, quòd aduocatus suscipiens causam iniustam, semper est periurus: quia secundùm leges Regni præstat iuramẽtum in initio causæ, quòd non sit defensurus causam iniustam. DVbium quartum est circa sextam conclusionem, ad quid teneatur aduocatus qui processu litis cognoscit susceptam causam esse iniustam. Et arguitur contra cō clusionem D. Thomæ, in eo quòd dicit ꝙ non tenetur prodere causam parti cōtrariæ . Testis etiam non rogatus tenetur ferre testimonium quando necessarium est ad liberā dum proximum ab iniquo damno: sed aduocatus in casu posito scit aliquid per quod contraria pars liberabitur à damno iniquo. v. g. à morte, ab infamia, ab amissione bonorum, ergo tenebitur suo testimonio contrariam partem adiuuare, etiam si non debeat patrocinari pro illa. Ad hoc dubium respondetur & sit prima conclusio. In causis criminalibus concludit argumentum. Secunda conclusio. In ciuilibus causis rarò aut nunquam tenetur aduocatus ferre testimonium pro contraria parte. Probatur. Nam officium aduocati est defendere causam suæ partis quantum in se fuerit, & propterea reuelantur illi secreta quædam, quæ non reuelarentur nisi esset patronus, ergo valde indecens esset & scandalosum, reuelare huiusmodi secreta, nisi magna & euidenti necessitate vrgente. Nihilominus sit tertia conclusio. Potest contingere casus in ciuilibus causis vbi aduocatus teneatur testificari pro parte contraria. Vt v. g. si pars contraria amissura est totum censum suum aut magnam pecuniæ summam, vnde decidet à suo statu. Tunc aduocatus tenetur meliore modo quo poterit admonere partem contrariam de iniustitia suæ partis: & si opus fuerit testificari. Hanc probat etiam argumentum factum. Et cōfirmatur . Nam secretum huiusmodi non obligat cum tanto detrimento partis contrariæ: sed satis fuerit, quòd in multis casibus teneantur alij testificari in quibus aduocatus neque debet neque potest testificari. DVbium quintum est, An aduocatus suscipiens causam euidẽter iustam peccet contra iustitiam, si vtatur cautelis & mendacijs præsentando scripturas falsas, & alia huiusmodi faciendo. ¶ Respondetur & sit vnica conclusio. Talis aduocatus nō peccat contra iustitiam, ac proinde nec tenetur ad restitutionem. Probatur, quia nullam iniuriam facit parti contrariæ: quin potius impedit eam ab iniuria facienda. Et rursus non peccat contra iustitiā iudicis aut iudicij. Probatur, quia iudicium contrarium suæ parti esset iniustum, ergo simpliciter non esset iudicium, ac per consequens non peccat contra iustitiam si quis faciat contra tale iudicium. Sed nihilominus aduocatus peccabit peccatum mendacij aut periurij, si ipse iurat falsum aut alios iurare facit. Item probatur conclusio. Quia testis non peccat contra iustitiam si testificatur falsum in eadem causa, ergo neque aduocatus. Patet consequentia. Nam testis, vt diximus, est communis vtrique parti, aduocatus vero tantum tenetur respicere ius suæ partis & illud defendere. Sed maxime aduertendum est, quòd hæc conclusio non habet verum ex eo quòd alicui Iurisperito aduocato videatur sua causa iusta: sed habebit verum quando causa iudicio omnium aut fere omnium Iurisperitorum iusta est. DVbium sextum est, An liceat aduocato vtram libet partem causæ dubiæ suscipere? Pro cuius expositione nota, quòd est triplex gradus causæ dubiæ. Primus gradus est, quando vtraque pars habet pro se æquales rationes, doctores pares, authoritate & numero, aut ferè pares. ¶ Secundus gradus est, quando altera pars est verosimilior, & habet plures Iurisperitos & maioris autoritatis fautores: nihilominus altera pars est probabilis, & habet pro se Iurisperitos non contemnendæ autoritatis. Tertius gradus est, quando altera pars vsque adeò probabilior & verosimilior est, quòd altera pars reputetur parum probabilis, etiam si aliquā do & raro aliqui iudices sequātur illam propter rationes sophisticas & apparentes, quas habet. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua, quòd non sit licitum in primo gradu suscipere causam alterius partis. Nā ipse actor peccat contra iustitiam agendo contra alteram partem, ergo aduocatus similiter peccat fauendo illi. Antecedens probatur. Nam in dubijs melior est conditio possidentis, ergo actor qui vult & intendit deturbare à possessione alteram partem, peccat contra iustitiā . Secundo. Iudex in simili causa dubia tenetur ferre sententiam in fauorem possidentis, ergo actor & aduocatus peccat contra iustitiam agendo contra possessorem. Tertiò. Si ille aduocatus in casu dubio admoneret Regem, vt inferret bellum alteri Regi qui est in possessione, peccaret contra iustitiam, ergo in casu posito peccat. Antecedens probatur. Quia bellum non potest inferri contra possessorem in casu dubio. Hęc tria argumenta probare intendũt quòd non possit aduocatus suscipere causam actoris in casu dubio. Sed arguitur quartò, quòd non possit suscipere causam rei maxime in secundo gradu dubietatis. Nam aduocatus iudicat contrariā partem esse probabiliorem, ergo agit contra scientiam & conscientiam suscipiendo partem minus probabilem. Et confirmatur. Si aduocatus doceret in cathedra opinionem minus probabilem contra probabiliorẽ peccaret, ergo multo magis peccat illā defendendo in iudicio contra probabiliorẽ . Quintò. Si ille aduocatus constitueretur iudex in eadem causa: peccaret contra iustitiam ferendo sententiā in fauorem illius partis, ergo similiter peccat patrocinando. Patet consequentia. Quia tam iudex quam aduocatus debent procedere secundùm iura. PRO decisione dubij sit prima cōclusio . In tertio gradu dubietatis peccatũ est cō tra iustitiā defendere causam minus verosimilem. Ratio est, quia illa pars moraliter loquendo ferè ab omnibus reputatur falsa: & eius cōtraria ferè demōstrata , ergo aduocatus ille iniuriam facit parti contrariæ. Secunda cōclusio . In primo gradu dubietatis licitũ est aduocato vtram libet partẽ defendendā suscipere, etiā in fauorem actoris. Probatur primo ex cōmuni omniũ consensu. Nam tales causæ reputantur ab omnibus propria materia litis: & omnes cōfugiunt ad iudicem tanquā ad iustũ animatũ , vt constituat mediũ inter actorem & reũ in huiusmodi causis. Item etiā quia in casu dubio vnusquisque potest magis sibi prospicere quā alteri per media proportionata: est autem proportionatissimũ mediũ cōfugere ad iudicẽ qui habet publicā autoritatẽ dicendi ius vnicuique. ¶ Tertia cōclusio . Nō est peccatum cōtra iustitiam, ꝙ aduocatus suscipiat actoris partẽ minus probabilẽ in secũdo gradu. Probatur primo argumentis factis pro cōclusione . 2. Item etiā probatur, quia cōtingit sæpe, ꝙ causa quæ in initio litis videbatur minus probabilis, postea in processu euadat magis probabilis, facta examinatione diligẽti , ergo prudẽtia est, talẽ causam suscipere, dũmodo habeat probabilitatem. Cōfirmatur . Iudices probi & recti solẽt aliquādo iudicare secundùm illā partem probabilẽ , vel quia sibi pro babilior videtur, vel quia tenent opinionem dicentium quòd potest practicari opinio probabilis, relicta probabiliore, ergo aduocatus iustè & prudenter suscipit talem causam: quia ad illum non spectat ferre sententiam, sed tantum explicare ius suæ partis. Sed aduerte quòd in huiusmodi causis tenetur aduocatus admonere clientem suum de minore probabilitate suæ causæ, si forte nolit facere expensas litigando, aut velit se componere cum parte contraria, possit hoc libere facere. Alias si non admonuerit tenebitur restituere clienti suo expensas suas & omne detrimentum. Quarta conclusio. Aduocatus qui in causis criminalibus aut in ciuilibus, vbi agitur de periculo rei alicuius, ita vt incidat in grauem aut in extremam necessitatem, peccat contra charitatem, si suscipiat partem actoris minus probabilem. Probatur. Quia quilibet tenetur succurrere proximo existenti in graui aut in extrema necessitate, ergo &c. Et confirmatur. Aduocatus tenetur in tali casu ex charitate patrocinari, reo existenti in extrema vel graui necessitate, ergo multo minus licitum erit adiuuare actorem contra reum. Et denique ipse actor peccat mortaliter contra charitatem agendo contra reum, ergo & aduocatus illi fauendo. Et per hanc conclusionem oportet explicare quod dicit Soto libro. 5. de iustitia, quæstione. 8. articulo. 3. vbi habetur non esse licitum quod dicimus in tertia conclusione. Probant etiam hanc conclusionem argumenta quæ fecimus in principio pro parte negatiua. Superest tamen respondere ad ipsamet quatenus aduersantur alijs conclusionibus. Ad primum negatur antecedens. Ad probationem respondetur, quòd non propterea dicitur esse melioris conditionis qui possidet: quia nemo possit litigare contra illum. Sed iudex facta examinatione, si adhuc causa fuerit dubia in primo gradu dubietatis debet ferre sententiam in fauorem possidentis. Vnde ad secundum respondetur, nego consequentiam. Et ratio discriminis est, quia officium iudicis est distinctum ab officio aduocati: etenim iudicis est dicere ius inter vtramque partem: aduocati verò explicare & defendere ius vnius partis. Ad tertium negatur consequentia. Et ratio discriminis est, quia inferre bellum est executio sententiæ. Vnde non est licitum inferre bellum in causa dubia, in primo gradu dubietatis contra possidentem. At verò litigium licitum est, quia est inuestigatio veritatis & iustitiæ inter vtranque partem. Quapropter, si Rex ille possidens nollet, vt per litem veritas patefieret, tunc posset alius Rex mouere bellum. Et notandum est in hac parte, quòd hæc est differentia inter bellum & litem, quòd bellum nunquam potest dari iustum ex vtraque parte, nisi supposita ignorantia, etiam quando res dubia est, & hoc dubium scitur ab vtraque parte. Cæterum lis bene potest esse iusta inter vtramque partem in causa dubia, non supposita ignorantia huius dubietatis. ¶ Ad quartum respondetur ex tertia conclusione. Ad confirmationem negatur consequentia, quia officium doctoris est docere quamlibet opinionem in eo gradu probabilitatis quem habet: officium vero aduocati est sui clientis ius ostendere & defendere. ¶ Ad quintum iam patet ratio discriminis ex solutione ad secundum. IAM vero disputandum nobis est circa pretium iustum pro patrocinio aduocatorum. De qua re dicit Diuus Thomas in 7. & 8. conclusione. Dubium primum sit, an lex illa. 21. quæ habetur titul. 16. lib. 2. Recopilationis factæ sub Philippo II. sit lex iusta & obligans in foro conscientiæ. ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Lex illa statuit, vt aduocatus non accipiat plus pretij pro petitionibus ordinarijs quam duos argenteos pro singulis: sed ipsi non possunt sustentare suum statum, nisi amplius accipiant, ergo &c. Secundò. Illa lex non est in vsu, quin potius ipsi aduocati sæpe supplicauerunt Regem vt legem illam mitiorem faceret, ergo non obligat in conscientia. Respondetur ad hoc & sit prima conclusio. Illa lex est obseruanda in foro conscientiæ: & aduocati tenẽtur ad restitutionẽ si amplius acceperint. Probatur. Quia illud pre ium est iustum legitimum, ergo iniquum test amplius accipere. Respondetur vero ad primam obiectionem, quòd aduocati bene possunt sustentare suũ statum decentem etiam si non accipiant pro petitionibus ordinarijs nisi duos argenteos. Cæterum si volunt sustentare statũ suum vt illustrissimi in republica, non licet tantum alienis bonis triumphare. Ad secũdum respondetur, quòd ille vsus est abusus ipsorum. Nam Rex respondit ipsorum petitioni sæpe numero, que su peticiō no ha lugar, sino que se guarde la ley. Secunda conclusio. Quando pretia non sunt lege taxata, possunt aduocati pacisci cum suis clientibus de pretio, habita ratione causę & sufficientiæ aduocati & aliarum circunstantiarum sicut in contractu emptionis & venditionis solent obseruari. Ista conclusio habet sex legitimas moderationes. Prima moderatio, quòd conuentio de pretio fiat initio litis antequam aduocatus legat scripturas suæ partis. Hæc habetur in l. 7. vbi supra. quæ moderatio est in fauorem clientis: vt liberè possit pacisci de pretio iusto. Nam si semel aduocatus legerit scripturas, iam ipse cliens deprehensus est, & timebit ne prodat aduocatus suam causam. Sed notandum est, quòd defectus huius moderationis nō inducit obligationem restituendi in foro conscientiæ: si tamẽ pretium fuit iustum. Secunda moderatio est. Non potest aduocatus cōuenire cum cliente de parte aliquota ipsius valoris de quo litigatur, scilicet, de tertia parte vel quinta, &c. Hæc moderatio habetur in. l. 8. vbi supra. Item in. l. litem. C. de procuratoribus. & in. l. si qui. C. de postulando. & in. l. sumptus. ff. de pactis. Item. 3. quæst. 7. cap. infamatus. & nota quòd ista moderatio potius respicit bonum commune & legale, quàm bonum clientis. Si enim aduocatus non haberet aliud pretium certum, nisi partem aliquotam eius quod per litem exigeretur, acciperet occasionem calumniosè litigandi & perturbandi tribunalia. Si autem iam certus est de suo pretio, siue vincat siue non vincat litem: non habebit occasionem huiusmodi iniquitatis. Ex hac moderatione sequitur, quod non tenebi tur aduocatus ad restitutionem faciendam alicui in foro conscientiæ: si tamen pars aliquota de qua fecit pactũ fuerit iustum pretium aliàs sui laboris. Probatur. Quia nulli fecit iniuriam contra iustitiam commutatiuam: sed legitime litigauit. Tertia moderatio est. Non potest pacisci aduocatus, vt detur sibi certa summa pecuniæ & determinata, si vicerit litem, vel in pretium vel etiam vltra pretium. Hæc habetur vbi suprà in. l. 8. & habet eandem rationem quam secunda moderatio. Quod si vltra iustum pretium aliquid acceperit pro victoria, tenetur restituere. Verum est tamen, quòd Alexander & Salicetus in. l. litem. C. supra. aiũt , quòd aduocatus potest suscipere modicum quid pro victoria. Idem sentit Nauarrus in Manuali. cap. 25. numero. 30. Nihilominus quanuis stando in solo iure communi, verum habeat hæc opinio: tamen in Hispania non est licitum quicquàm accipere pro victoria: quia est contra leges Regni expressas. Quarta moderatio non potest aduocatus assecurare victoriam litis, postulato pretio pro assecuratione. Hæc habetur in. l. 8. vbi suprà. & ibidem habetur quinta moderatio. Non potest aduocatus pacisci cum cliente quòd ipse proprijs expensis litem aget & finiet: si dederit sibi certum pretiũ . Sexta & vltima moderatio. Quòd non excedat stipendium aduocati vigesimam partem ipsius quod per litẽ intenditur: dummodo talis vigesima pars non excedat summā triginta mille dipōdiorũ , & hoc pro aduocatis in consilio Regio aut in Cancellaria. Pro alijs vero aduocatis, statuitur vt vigesima pars non excedat summam quindecim mille dipondiorum. Ista moderatio habetur expressè in. l. 18. 19. & 20. vbi supra. Tertia conclusio. Aduocatus qui pro taxatione pretij debiti pro petitionibus maioris momenti non adit iudicem, vt taxet pretium: non tenetur ad restitutionem, si tamẽ pretiũ quod accipit iustũ sit, quale etiam iudex taxaret. Probatur, quia non damnificat clientẽ in aliquo: sed tantũ peccat cōtra iustitiā legalẽ : nisi forte ipse iudex remittat aduocato, vt cōueniat de pretio cũ cliente. Et hic est frequẽtissimus vsus in nostra republica. Sed tamen aduersus illam legem citatam argumentantur vehementius aduocati. Nā iustum rerum pretium variatur pro loco & tempore, sed lex illa quæ taxat duos argenteos pro singulis petitionibus ordinarijs facta est anno 1495. vt patet in. l. 54. in Copilatione antiquarum pragmaticarum sub Ferdinando & Isabella, quo tempore pretium duorum argenteorum erat maximum, ergo modo non est iustum pretium. Patet consequentia. Quia nunc rerum pretia multo maiora sunt. Et cōfirmatur . Nam omnium artificum pretia creuerunt, ergo cum aduocati officium non sit minus vtile reipublicæ, nec minus honorificum, siquidem proficit ad pacem reipublicæ, debet etiam esse maius pro tempore. Ad hoc argumentum respōdetur , quòd iustum pretium rerum auget inopia rerum seu mercium: sicut minuit multa copia mercium. Dicimus ergo, quòd non est mirum vt pretium aduocatorum iustum pro petitionibus ordinarijs modo sint duo argentei: quia sunt plurimi & ferè infiniti aduocati: olim autem vnus Bachalaureus in legibus digito signabatur. Secundò respondetur, quòd olim erant pauciores lites quā nunc, & ex consequenti petitiones pauciores: vnde necessum fuit quòd pretium petitionis ordinariæ esset olim sufficiens ad sustentationem aduocati, quia vix optimus aduocatus poterat obtinere vnam petitionem pro singulis diebus. Nunc autem vel mediocris aduocatus obtinet quatuor vel quinque petitiones pro singulis diebus. Vnde bene poterit sustentari. Eo vel maximè possunt adiuuari aduocati petitionibus extraordinarijs & stipendijs annuis ad suam sustentationem. Ad confirmationem respondetur, quòd aduocati officium habet nunc etiam maius stipendium si collectiuè consideretur: eo quòd sunt plurimæ petitiones ordinariæ & extraordinariæ. Secundò argumentantur aduocati. Petitiones ordinariæ non sunt omnes æquales, ergo non debet esse æquale pretium illarũ . Ad hoc argumentum respondetur alio exemplo. Triticum omne non est æqualis bonitatis, & tamen idem est pretium taxatum lege. Ita etiam lex cum non posset pro uidere pro singulis petitionibus ordinarijs maius & minus pretium, taxauit maximum pretium pro maxima petitione ordinaria. Pro extraordinarijs vero remisit pretium taxandum iudici, in cuius tribunali causa agebatur. Tertiò argumentantur aduocati. Lex illa non habet maiorem vim obligandi, propterea quòd in noua Copilatione sit collecta, quam ante copilationem. Sed antea non obligabat, ergo neque modo obligat. Et cōfirmatur . Nam in illa copilatione sunt multæ leges quæ nō obligant: vt leges duelli, quæ omnino sunt iniquæ, & leges de synagogis ædificandis. Ad hoc respondetur, quòd post latam legem illam, nunquam fuit licitum exigere plusquam duos argenteos pro ordinaria petitione. Cæterum illæ leges duelli iniquæ sunt & iā omnino abrogatæ: aliæ verò cessauerunt, quia cessauit materia: vt leges de synagogis Iudæorum. DVbium secundum est, An pro stipendio annuo, quod dicitur, partido, teneatur aduocatus omnes causas clientis occurrentes suscipere. Videtur quòd sic. Primò. Medicus tenetur curare omnes infirmitates pro tali stipendio in domo vel communitate, ergo similiter aduocatus. Confirmatur. Scienti & volenti non fit iniuria, sed aduocatus sciens facit tale pactum, ergo tenetur. Secundò arguitur ex. l. 18. titul. 16. lib. 21. nouæ Copilationis. vbi dicitur, quòd aduocatus ratione stipendij accepti tenetur suscipere causam clientis, & præstare omnia, quæ fidelis aduocatus debet præstare. In oppositum est, quòd talia annua stipendia sunt minimi valoris. Nam ad summam attingunt tria vel quatuor millia dipondiorum, ergo iniquum est obligare aduocatum pro talibus stipendijs ad causas magnas & magni momenti. Notandum est quòd in. l. 10. vbi supra. Cautum est vt huiusmodi annua stipendia non sint palliationes frangendi leges Regni, quæ de stipendijs aduocatorum loquuntur. Sed iudices habita ratione litium & pretij earum, determinent, vt quod legibus taxatum est seruetur paulò plus minusve, & ideo cauendum est, ne annua stipendia sint magna. Sit igitur conclusio. Non tenentur aduocati pro huiusmodi stipendijs annuis minimis, quæ sunt in vsu, lites magni momenti suscipere. Ratio est, quia illud stipendium debitum est illis alio titulo: vel quia se obligant ad patrocinādum quando opus fuerit in causis iustis, & ad non suscipiendas causas contrariæ partis. Item se obligant ad quasdam communes diligentias faciendas. v. g. ad faciendas communes petitiones. DVbium tertium, An aduocatus pro lite & patrocinio iniquo possit accipere pretium. ¶ Prima conclusio. Peccatum mortale est iniustitiæ contra partem contrariam recipere tale pretium: non tamen cōtra clientem. ¶ Secunda conclusio. Cliens qui dedit tale pretium non potest repetere in foro exteriori. ¶ Tertia conclusio. Stando in solo iure naturæ aduocatus non tenetur restituere tale pretium: imò probabilius est, ꝙ neq; de iure positiuo tenetur restituere. Similes conclusiones proposuimus quæst. præcedenti, artic. vlt. de falso teste: & eisdem rationibus probabuntur istæ. DVbium quartum est, An liceat aduocatis recipere dona & munera: & simul etiam definiemus de reliquis officialibus iudicij. De qua re sunt aliquot leges Regni iustissimæ. In primis enim est lex 16. tit. 5. li. 2. Copilationis citatæ: vbi dicitur de omnibus iudicibus supremi Senatus, Cancellariæ, & de iudicibus Cantabriæ, & de iudicibus nobilium, de notarijs & relatoribus, de tabellionibus, procuratoribus, & fiscalibus: quòd non possunt accipere munus aliquod, neque donum neque esculenta neque poculenta ab eo qui litem habet, vel habiturus creditur breui, vel de proximo habuerit: ita vt neque per se neque per aliam personam, nec directè, nec indirectè, aliquid recipiant. Præ terea in lib. 3. tit. 9. in. l. 5. omnes iudices prohibentur accipere munera quælibet ab eis qui coram eis lites habent vel habituri existimantur. Et nota quòd ibidem. l. 6. definitur, quòd ad condemnationem iudicum qui munera accipiunt sufficiant tres testes singulares. De aduocatis verò tit. 16. lib. 2. vbi supra dicitur: quòd non recipiant aliquid nisi forte aliqua esculenta & poculenta in parua quantitate. Imo. l. 19. & 21. eiusdem tituli dicitur, ꝙ non recipiant amplius pretium quam quòd fuerit taxatum secũdùm leges: aunque la parte se lo de de su voluntad. De tabellionibus autem est in lib. 4. tit. 27. lex vnica, quæ habet titulum, El aranzel de los escriuanos, vbi singula pretia pro singulis scripturis taxantur generaliter omnibus tabellionibus. Et ibidem dicitur. " Y mandamos que no puedan lleuar ni lleuẽ los dichos escriuanos en lo judicial ni en lo no " " judicial mas de lo que de suso esta declarado, quantoquier que la parte se lo de graciosamente. " Vbi notandum est, quòd quanuis donatio libera stando in solo iure naturæ transferat dominium, potest tamen impediri translatio lege positiua. Dubium ergo nostrum est, An de facto per leges citatas impediatur translatio dominij per tales donationes in ipsos officiales, An potius sint tantum leges pœ nales. Arguitur primò, quòd transferatur dominium. Quādo leges humanæ volunt impedire huiusmodi translationem & irritare contractus: vtuntur verbis specialibus. v. g. quòd sint incapaces & inhabiles ad sic recipiendũ , sed leges citatæ solum prohibent ne fiant tales donationes sub certis pœnis, ergo transfertur dominium. Et confirmatur à simili. Per ludum alearum lege prohibitum transfertur dominium, ergo per huiusmodi donationes. ¶ Secundò. Leges prohibentes tales donationes, partim sunt pœnales, partim fundantur in præsumptione, ergo non obligant in foro conscientiæ ad restituendum acceptum, maxime cessante veritate præsumptionis. Antecedens probatur referendo rationes propter quas interdicuntur istæ donationes. Quarum prima est ad puniendam auaritiā officialium. Quæ ratio efficit legem pœnalem. Secunda ratio est, vt tollatur à tribunalibus suspicio corrupti iudicij. Istæ duæ rationes insinuant satis, quòd quando reuera iudex non corrumpitur per munera, nō teneatur illa restituere. Tertiam rationem possumus adhibere. Quoniam talis donatio licet videatur specie & facie tenus libera: tamen reuera libera non est, sed inuoluntaria: & talis præsumitur in iure. Tertiò. Authores qui negant validas esse istas donationes & transferre dominium, idcirco negant quia officiales accipiunt stipendia à republica, ergo saltim officiales, qui non sunt stipendiati, poterunt recipere eiusmodi munera. Sed in oppositum est, quòd lib. 2. de las ordenanças Reales, titul. 3. l. vlt. dicitur. " Otrosi juren los de nuestro consejo que guardaran estas ordenanças, &c. de suerte que el que lo contrario hiziere, sea obligado desde luego en el fuero de la consciencia a pagar la dicha pena, sin que espere otra condenacion: quantoquier que la culpa sea occulta. " Et Soto in lib. 1. de iustit. q. 6. art. 6. ad tertium membrũ quarti argumenti principalis, inquit, quòd ipsi officiales tenentur soluere pœnam suorum delictorum ante iudicis sententiam: quia isti acceptauerunt & iurauerunt tales leges. Est enim illa pœna conuentionalis ex pacto iusto. PRO decisione huius dubij notandum est: quòd donationes quæ fiunt officialibus secundùm apparentiam liberæ, sunt in duplici differentia. Quædam enim sunt quę vulgo dicuntur, presentes y dadiuas. Et huiusmodi habent totaliter apparentiam liberæ donationis. Aliæ verò sunt, quæ fiunt per modum pretij aut quasi pars pretij. Vt v. g. quando tabellionibus soluitur amplius pretium, quàm sit taxatũ pro labore. Et quanuis officialis ipse dicat, sibi non deberi tantũ pretij. Respōdet pars: ꝙ ipsa liberè vult donare. Sit ergo prima conclusio. Donatio primi generis est omnino nulla: neque transfert dominium, sed potius recipiens tenetur restituere ei, qui dedit ante iudicis sententiam: etiam si dicat se liberaliter dedisse. Probatur. Nam leges citatæ continent pacta quædam conuentionalia quæ obligant in foro conscientiæ: vt seruetur pactum, ergo talis donatio nulla est. Et confirmatur. Nam si aliquis maritus reliquit vxori legatum, ea conditione vt non nubat: si nupserit tenetur in foro conscientiæ restituere legatum hæredibus, qui succedunt ab intestato, ergo similiter in casu. Secundò probatur. Quia fuit valde necessum in Hispania pro bono communi litigantium: vt huiusmodi donationes essent nullæ, quia Hispanica natio hoc habet peculiare præ cæteris nationibus quæ appetit videri magnifica in donationibus suis, ergo necessariũ fuit ne litigantes maximũ impedimentum & detrimentum paterentur, quòd huiusmodi donationes essent nullæ. Et confirmatur. Quia etiā si liberaliter aliqui munera donent: alij tamen litigantes inuoluntariè dabunt, ne videantur parci & miseri: & ne eorum negotia negligenter tractentur ab officialibus. Secunda conclusio. Donatio secundi generis quanuis sit prohibita, non tamen irrita iure Hispaniensi, neque officialis tenebitur ad restitutionem ante iudicis sententiā . Hanc conclusionem possunt probare argumenta facta pro parte affirmatiua. Item quia leges illæ, quæ videntur esse conuentionales, loquuntur de donationibus, quas vulgo dicimus, presentes y dadiuas, sed donatio secundi generis non dicitur, presente o dadiua, ergo non tanto rigore loquendum est de huiusmodi donationibus. Item etiam confirmatur. Nam illud inconueniens ad quod vitandum necessaria fuit lex propter cōditionem nationis Hispanicæ, non habet locum in huiusmodi donationibus: quando enim damus aliquid amplius per modum pretij, contenti sumus dare parum amplius: neque ibi affectamus magnificentiam, sicut in donationibus, quæ purè sunt donationes. Tertia conclusio. Vtraque donatio præ dicta vt in plurimum de facto est nulla. Probatur, quia de facto & vt in plurimùm est inuoluntaria, ergo non transfert dominium. Probatur antecedens, nam ferè omnes soluunt amplius pretiũ officialibus: quia aliàs non recte illi faciunt suum officium, ergo hoc potius est redimere vexationem, quam liberalem esse. Et confirmatur, quia finita lite, pauci aut nulli sunt, qui huiusmodi donationes faciant: nisi expectent se cito habituros litem aliam. Quod si aliqui fecerint donationem lite omnino finita, valida erit. Vltima conclusio. Pœnā quadrupli aut decupli non tenetur aduocatus vel alius officialis soluere ante cōdemnationem iudicis. Probatur, quia illæ leges sunt pœnales, ergo non obligant ad soluendam pœnam legis ante condemnationem iudicis. AD argumenta verò pro parte affirmatiua respondetur. Ad primum dico, ꝙ sufficiens ratio est ad irritandas illas donationes primi generis, quòd illæ leges includunt pacta conuentionalia. Ad secundum respondetur, quòd illę leges qua parte sunt pœnales, non obligant in foro conscientiæ ad soluendam pœnam, vt dicit quarta conclusio. Qua verò parte fundantur in præsumptione, ordinantur ad bonum commune ad quod, vt ostendimus necessarium est, vt donationes sint irritæ: etiam si sint voluntariæ. Vnde impertinens est, quòd ipsa præsumptio sit vera aut falsa in casu particulari: non enim fundatur in sola præsumptione. Ad tertium respondetur, quòd probat iudices & fiscales magis obligari ad non recipienda munera: quia cum illis est magis expressum pactum: eo quòd recipiunt stipendium. Sed nihilominus etiam alij officiales obligantur eisdem legibus, eo quòd cum illis est pactum, quādo admittũtur ad huiusmodi officia publica honorifica & vtilia ea conditione, vt non recipiant munera: sed contenti sint stipendijs à lege taxatis. Ad argumentum verò pro parte negatiua respondetur, quòd illa lex ordinamenti nunquam fuit in vsu, & si aliquando fuit in vsu, iam non est in vsu: quia visa est difficilis & quasi impossibilis ad seruandum. Quare merito exclusa est à noua Copilatione legum sub Philippo Secundo. Denique attendant omnes confessarij, vt interrogent eiusmodi officiales. An sciant omnia statuta sua, & an fecerint contra statuta quæ specialiter iurant seruare. Nam si fecerint contra: sunt periurij. Si autem fecerint contra alia statuta: quæ iurant in communi, non sunt periurij: quia iuramentum intelligitur ferri in omnes ordinationes in communi iuxta vniuscuiusque materiam. Si autem aliquis officialis nullam habet rationem suorum statutorum, non solum peccat mortaliter, sed etiam est periurus, etiam si nullum statutum iurauerit in particulari. Pertinebit autem ad confessorem, scire quando officialis teneatur restituere, vel saltem scire dubitare: vt interroget doctiorem se: qui si non fuerit in promptu: poterit absoluere pœnitentem, obligando illum, vt postea stet senten tiæ alicuius magistri aut doctoris sufficientis. Atque hactenus de iniurijs quæ fiunt in iudicio. 
 





 QVÆSTIO LXXII. De Contumelia. 
 
 DEINDE considerandum est de iniurijs verborum, quæ inferuntur extra iudicium. Et primò, de contumelia, secundò, de detractione: tertiò, de susurratione: quartò, de maledictione. ¶ Circa primũ quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm contumelia consistat in verbis. AD Primum sic proceditur.{ Q. 57. ar. 1. Et psal. 43. col. 6. Et Roma. 1. lect. 8. corp. 4. } Videtur, quòd contumelia non consistat in verbis. Contumelia enim importat quoddam nocumentum proximo illatum, cùm pertineat ad iniustitiam. Sed verba nullum nocumẽtum videntur inferre proximo nec in persona, nec in rebus. Ergo contumelia non consistit in verbis. ¶ 2 Præterea. Contumelia videtur ad quandam dehonorationem pertinere. Sed magis aliquis potest inhonorari, seu vituperari factis, quàm verbis. Ergo videtur, quòd cōtumelia non consistat in verbis, sed magis in factis. ¶ 3 Præterea. Dehonoratio, quæ fit verbis dicitur conuitium vel improperium. Sed contumelia videtur differre à conuitio & ab improperio. Ergo contumelia non cō sistit in verbis. SED contra. Nihil auditu percipitur nisi verbum. Sed contumelia auditu percipitur, secundùm illud Ieremiæ 20. "Audiui contume lias in circuitu." Ergo contumelia est in verbis. RESPONDEO dicendum, quòd contumelia importat dehonorationem alicuius. Quod quidẽ cōtingit dupliciter. Cùm enim honor aliquam excellentiam cōsequatur , vno modo aliquis alium dehonorat, cùm priuat eum excellentia, propter quam habebat honorem, quod quidem fit per peccata factorum, de quibus suprà dictum est † { Q. 64. 65 & 66. }. Alio modo cùm aliquis id quod est contra honorem alicuius, deducit in notitiam eius & aliorum. Et hoc propriè pertinet ad contumeliam, quod quidem fit per aliqua signa. Sed sicut † { Lib. 2. ca. 5. circa mediũ , to. 3. } Augustinus dicit in secundo de doctrina Christ. omnia signa verbis comparata, paucissima sunt. Verba enim inter homines obtinuerunt principatum significā di quæcunque animo concipiuntur. Et ideo contumelia, propriè loquendo, in verbis consistit. Vnde Isidor † { Lib. 10. c. 3. incipit. Clarus: parum ante medium. }. dicit in libro Etymo. quòd contumeliosus dicitur aliquis, quia velox est, & tumet verbis iniuriæ. Tamen quia etiam per facta aliqua significatur aliquid, quæ in hoc ꝙ significant, habent vim verborum significantium, inde est quòd contumelia extenso nomine, etiam in factis dicitur: Vnde Roman. primo super illud, Contumeliosos, superbos, dicit glos. † { Glos. interlinea. ibid. } quòd cōtumeliosi sunt, qui dictis vel factis contumelias & turpia inferunt. AD primum ergo dicendum, ꝙ verba secundum suam essentiam, id est, inquantum sunt quidam so ni audibiles, nullum nocumentum alteri inferunt, nisi forrè grauando auditum, puta cùm aliquis nimis altè loquitur. Inquantum verò sunt signa repræsentantia aliquid in notitia aliorum, sic possunt damna multa inferre, inter quę vnum est, quòd homo damnificatur quantum ad detrimentum honoris sui, vel reuerentiæ sibi ab alijs exhibendæ. Et ideo maior est cōtumelia , si aliquis alicui defectum suum dicat coram multis, & tamẽ si sibi soli dicat, potest esse contumelia, inquantũ ipse qui loquitur iniustè, contra reuerẽ tiam audientis agit. AD secundum dicendum, quòd in tantum aliquis aliquẽ factis dehonorat, inquantum illa facta vel faciunt, vel significant illud quod est contra honorem alicuius, quorum primum non pertinet ad contumeliam, sed ad alias iniustitię species, de quibus suprà dictũ est † { Q. 64. 65 & 66. }, secundum verò pertinet ad contumeliam, inquantum facta habent vim verborum in significando. AD tertium dicendum, ꝙ conuitium & improperium consistunt in verbis, sicut & contumelia, quia per hæc omnia repræsentatur aliquis defectus alicuius in detrimentum honoris ipsius. Huiusmodi autem defectus est triplex, scilicet defectus culpæ, qui repræsentatur per verba contumeliosa. Et defectus generaliter culpæ & pœnæ, qui repræsentatur per conuitium, quia vitium consueuit dici non solum animæ, sed etiam corporis. Vnde si quis alicui iniuriosè dicat eum esse cæcum, conuitium quidem dicit, sed non contumeliam. Si quis autem dicat alteri: quod sit fur, non solùm conuitium, sed etiam contumeliam infert. Quandoque verò repræsentat aliquis alicui defectum minorationis, siue indigentiæ, qui etiam derogat honori consequenti quamcunq; excellentiam & hoc fit per verbum improperij. Quod propriè est, quādo aliquis iniuriosè alteri ad memoriam reducit auxilium, quod contulit ei necessitatẽ patienti. Vnde dicitur Ecclesiast. vicesimo, "Exigua dabit, & multa improperabit." Quandoq; tamen vnũ istorum pro alio ponitur. ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. IN hoc articulo est primo aduertendum, ꝙ Diuus Thomas à quęstione 72. vsq; ad 77. agit de quinque speciebus iniuriarum quæ consistunt in verbis extra iudicium, quæ sunt contumelia, detractio, irrisio, susurratio, & maledictio, de quibus agũt Summistæ in eisdem verbis. Soto libr. 5. de Iustitia. à quæstione. 9. vsque in finem. ¶ Secundo est notandum, quòd cōtumelia propriè loquendo consistit in verbis. Nam contumelia est deducere peccatum alterius in notitiam eius & aliorum. Hoc autem propriè loquendo fit signis & verbis, quæ habent rationem significandi & explicandi, consistit vero in factis, non quatenus facta sunt: sed quatenus induunt rationem verbi & signi: qua ratione, facta etiam in diuinis literis, aliquando verba appellantur. V. g. effregit quis domum non vt inferret contumeliam, sed vt furaretur, fur est non contumeliosus. Verum si id effecisset in vilipendium alterius, illud factum induit rationem verbi, & significat se alterum vilipendere, & sub hac consideratione induit rationem cō tumeliæ . Item si quis alterum percutiat fuste, non vt vilipendat, percussor est non con tumeliosus: si vero id faciat in contemptũ alterius, principalius & formalius habet rationem contumeliæ. Verum est, ꝙ possunt reperiri in eodem facto duæ malitiæ & duæ rationes formales, quod eleganter aduertit Caiet. in hoc arti. Vna tamen se habet veluti materialiter respectu alterius. ¶ Tertio est aduertendum, cum D. Tho. in solut. ad tertium. ꝙ conuitium differt à contumelia: nā contumelia est, quando obijcitur aliquod crimen seu peccatum, vt si quis dicat alteri ꝙ est fur: conuitium vero est, quando obijcitur alteri quicunq; defectus, siue culpæ siue pœnæ. ¶ Vltimo est aduertendum, ꝙ contumelia differt à detractione quantum ad obiectum. Contumelia enim versatur circa honorem, est enim per se loquendo ablatio honoris: detractio vero versatur circa famā , & per se loquendo est denigratio famæ: honor vero est reuerẽtia quæ exhibetur alicui propter aliquam excellentiam, fama autem vt definiunt Theologi ex Ambrosio, est clara cum laude notitia vel illustris dignitatis status, moribus & vita comprobatus, vt definiuit glos. in cap. super vestra. de cohabi. cleric. & mulierum. Ex quo sequitur, ꝙ aliquā do potest esse honor sine fama, vt patet in eo qui habet aliquam excellentiā , & dignitatem ratione cuius ei exhibetur honor, sinistra tamen de illo habetur ęstimatio. Potest etiam esse aliquando fama sine honore, vt patet in aliquibus viris qui habent optimam æstimationem in populo, qui tamen nullā habent dignitatem neque excellentiam. Ex quo concluditur definitio contumelię. Contumelia est iniuria qua obijcitur peccatum aliquod, coram & in præsentia eius cui irrogatur iniuria, vt cum dicitur alicui, fur. DVbium est circa istam diffinitionẽ an contumelia sit grauius peccatum quam detractio. Soto lib. 5. de Iustitia. q. 10. art. 2. dicit contumeliā per se loquendo esse grauius peccatum detractione, quæ sentẽtia probatur his argumentis. Primo autoritate D. Tho. infra. q. 73. art. 3. ad 2. Vbi expressè dicit contumeliā esse grauius peccatũ . Simpliciter & secundũ se quā furtũ : ergo contumelia secundũ se, est grauius peccatũ detractione. ¶ Secundò arguitur. Sicut se habet rapina ad furtũ , sic se habet contumelia ad de tractionẽ , sicuti enim raptor per vim aufert bona alterius, fur vero per fraudem: ita cōtumeliosus per vim aufert honorẽ: detractor vero per fraudẽ aufert famā , sed rapina maius & grauius peccatũ est quā furtũ : ergo similiter cōtumelia . Minor argumenti asseritur à Diuo Thoma supra quæstione. 66. articulo. 4. Tertiò arguitur. Honor & fama sunt obiecta materialia cōtumeliæ & detractionis, obiecta vero formalia sunt rationes inuolũ tarij vnde sumitur iniustitia: sed maior ratio inuoluntarij, est in contumelia, quam in detractione: ergo grauior iniuria. Minor probatur. Nam in contumelia est violentia, in detractione vero fraus & dolus. Et cōfirmatur . In eadem re materiali, scilicet in acceptione eiusdem rei, potest esse diuersa ratio formalis, vt patet in furto & rapina, quæ quidem non oritur nisi ex diuersa ratione inuoluntarij: ergo ratio inuoluntarij est ratio formalis iniustitiæ. ¶ In huius rei expositione, sit conclusio. Contumelia & detractio secũ dũ se habent se sicut excedens & excessum. Quantum ad modum excedit contumelia, & exceditur detractio: quantum ad obiectũ excedit secundum se detractio simpliciter tamen & absolutè loquendo, grauius peccatum est detractio quam contumelia. Explicatur conclusio. In quolibet habitu possumus duo considerare, & rem ipsam in quam tendit habitus, & modum. Dicimus ergo, ꝙ si cōsideretur res inquam tendit detractio & contumelia, detractio grauius peccatum est quam contumelia, destruit enim famam, quæ excellentius bonum est, quàm honor & reuerentia quæ destruitur per contumeliam. Et hoc patet etiam exemplis in scientijs naturalibus, v. g. Logica perfectior scientia est quantum ad modũ quā Theologia ꝓ isto statu: Theologia vero perfectior scientia est ex parte obiecti & simpliciter & absolutè. Hæc conclusio habet tres partes. Prima pars probatur. Contumelia est læsio honoris, detractio vero est læsio famæ: sed læsio honoris per se fit per apertam violentiam, læsio vero famæ fit per se occultè & secretè: ergo peiorem modum habet cōtumelia quam detractio. Patet cōsequentia . Nam in iniurijs inferendis grauior modus est vio lentia quam fraus & dolus. Et confirmatur. Nam D. Tho. 1. 2. q. 6. dicit, quòd magis repugnat voluntario violentia quam fraus & dolus: quoniā magis repugnat principio voluntarij, scilicet voluntati: sed in contumelia est manifesta violentia, in detractione vero est fraus & dolus: ergo quantum ad modũ excedit cōtumelia . Secundo. Maior cōtemptus est in cōtumelia quam in detractione: ergo contumelia excedit detractionẽ quantum ad modum. Secunda pars cōclusionis probatur. Nam detractio ver satur circa nobilius & principalius obiectum, versatur enim circa famam, cōtumelia vero circa honorem: ergo detractio excedit contumeliā ex parte obiecti: quod vero fama melius bonum sit quam honor non indiget probatione. Tertia pars probatur. Illud peccatũ contra proximum est grauius, quod aufert maius bonum & infert maius damnum: sed detractio aufert maius bonum, & infert maius damnum quam cōtumelia : est ergo grauius peccatum. Minor patet, ex eo ꝙ fama quæ per detractionem aufertur, maius bonũ est quam honor, qui per cōtumeliam aufertur. Secundò D. Tho. infra quæst. 74. artic. 2. probat susurrationem esse grauius peccatũ quam detractionem & contumeliam: quoniam aufert amicitiam quæ maius bonum est, quam fama & honor quæ auferũtur per detractionem & contumeliam: licet contumelia per se habeat adiunctam violentiam. Vltimo. Homicidium est grauius peccatum quantũuis fiat occultè & per fraudem quam contumelia: quoniam aufert vitā quę maius bonum est quam honor, licet contumelia habeat adiunctum peiorem modum, & maiorem cōtemptum & violentiā : ergo &c. ¶ Ad argumenta in contrarium. Ad primum respondetur, ꝙ D. Tho. est intelligendus, ꝙ contumelia est grauius peccatũ quantum ad modũ . Hæc vero intelligentia colligitur manifestè ex eius verbis, subdit enim statim, inquantũ fit cum maiori cōtemptu . Hinc fit ꝙ si idem peccatum obijciatur in præsentia & proferatur in absentia, cæteris paribus, grauius peccatum est obijcere illi peccatum in præsentia, quoniam idem est detrimentum, & in præsentia fit cum maiori contemptu & violentia. Ad secundũ respōdetur , argumentũ conuincere, ꝙ contumelia excedit detractionẽ , quantũ ad modũ , non tamen simpliciter & absolutè. ¶ Secundò respōdetur nego consequentiā & differentia est: quoniā in rapina & furto idem damnũ est, neq; est aliquis excessus specificus ex parte damni, qui possit maiorem grauitatẽ specificā tribuere, sed solum est excessus ex parte modi: at in contumelia & detractione, excessus specificus est ex parte damni, damnificat enim in maiori & nobiliori bono detractor quam contumeliosus, quia iste in honore ille vero in fama quæ maius bonum est damnificat. Ad tertiũ respōdetur , ꝙ iniustitia specificatur tanquam à ratione formali ab iniusto, quod est obiectũ formale iniustitiæ, sicuti iustitia specificatur à iusto, non tamen à volũtario . Vnde vbi fuerit maior ratio iniusti, maior iniustitia erit, nō vero vbi fuerit maior ratio inuoluntarij. Secundo respōdetur , ꝙ in virtutibus & habitibus non solũ debemus attendere ad rationem formalem, verũ etiam ad rationem materialem, quoniā ex his duabus rationibus conflatur veluti vnica integra ratio obiecti, à qua sumitur perfectio habitus. V. g. Logica, vel Physica, vel metaphysica habent eandem rationem formalem sub qua, scilicet eandem abstractionem: differũt tamen in rationibus quæ, quæ sunt veluti materiales respectu alterius rationis. Nihilominus perfectior est simpliciter & absolutè metaphysica & physica quā logica: quoniā ratio integra obiecti, perfectior est. Ita dicendum est in præsenti, ꝙ licet cō tumelia excederet quantũ ad rationem formalem detractionẽ . Detractio tamen excedit contumeliā quantum ad rationem integram & perfectam, quæ conflatur ex ratione inuolũtarij , cum detrimento in fama: in cōtumelia vero conflatur ex ratione inuolũ tarij cum damno in honore. Ad confirmationem respondetur, quòd ratio iniustitiæ in contumelia & detractione desumitur ex ratione formali iniusti sicuti iam diximus. ALiud dubium est, an de ratione contumeliæ sit, quòd fiat coram & in præ sentia? Et videtur, quòd sic. Primo. Nam de ratione contumeliæ est, quòd sit aperta & manifesta iniuria: non potest autem esse aperta & manifesta iniuria, nisi fiat coram & in præsentia, ergo. ¶ Secundo, hoc differt inter contumeliam & detractionem, quòd contumelia fit per manifestam violentiam, detractio vero per fraudem. Item detractio fit secretè & in occulto, contumelia vero manifestè & in præsentia: ergo contumelia in sua ratione formali importat, quòd fiat coram & in præsentia. In contrarium est, quòd multi contumelias faciunt in absentia. In huius rei expositione notandum est primo, quòd bonitas vel malitia in actibus moralibus consideranda est ex intentione, quæ est radix bonitatis vel malitiæ quæ est in ipsis actibus, vt docet Diuus Thomas in 1. 2. quæst. 16. artic. 4. ¶ Secundo est notandum, quòd contumelia directè machinatur cōtra honorem alterius, vnde illa sola iniuria meretur nomen contumeliæ, quæ per se & directè tendit contra honorem alterius. HIS positis ad quæstionem respōdetur hac conclusione. Contumelia per se & ex intentione fit in præsentia. Probatur, nam qui ex intentione & per se profert peccatum in absentia, non audens proferre in præsentia reueretur personam illius, & non tendit directè cōtra eius honorem: qui vero profert peccatum per se ex intentione in præsentia, nō reueretur personam illius, & directè tendit contra honorẽ : ergo iste talis solum est contumeliosus. Vnde D. Tho. in artic. dicit, contumeliam esse, deducere peccatum alicuius in notitiam sui & aliorum. Notandũ tamen est, quòd deducere peccatũ alicuius in præsentia, contingit tripliciter. Primo personaliter videntes vel audientes cōtumeliā . Secundo modo literis vel libello, deducendo in eius notitiam. Tertio modo signis vel verbis, in absentia quidem per accidens: ex intentione tamen & per se in præsentia. Secundo est notandum cum Caietano hic, quòd cum contumeliosus importet manifestum cōuitiatorem , hinc est, quòd cum contumelia fit coram & in præsentia personaliter, tunc habet veram & perfectam rationem contumeliæ: cum vero fit in absentia per accidens, habet veram rationem contumeliæ non tamen ita perfectam. Ex hoc infertur, quòd autor libelli infamatorij non solum peccat peccatum iniustitiæ contra fa mam: verùm sæpenumero peccatum contumeliæ cōtra honorem. Nam deducit peccatum in notitiam sui & aliorum. Quomodo vero sit facienda restitutio. Vide supra quæst. 62. artic. 2. circa solutionem ad secundum & tertium. Ex his patet ad argumenta in contrarium. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm contumelia, seu conuitium, sit peccatum mortale. AD Secundum sic proce{ Inf. q. 258 artic. 5. ad tertiũ . & 1. Cor. 15. lect. 7. co. 2. fina. Et Galat. 3. princip. } ditur. Videtur, quòd contumelia vel conuitium, non sit peccatum mortale. Nullum enim peccatum mortale est actus alicuius virtutis. Sed conuitiari est actus alicuius virtutis, scilicet eutrapeliæ, ad quam pertinet bene cō uitiari , secundum Philosophum in 4. Ethic. † { Li. 4. c. 8. tom. 5. } Ergo conuitium, siue cō tumelia , nō est peccatum mortale. ¶ 2 Præterea. Peccatum mortale nō inuenitur in viris perfectis, qui tamen conuitia vel cōtumelias aliquando dicunt, sicut patet de Apostolo qui ad Galatas tertio dixit, "O insensati Galatæ." Et Dominus dicit Luc. vltimo, ò " stulti & tardi corde ad credendum." Ergo cōuitium siue contumelia non est peccatum mortale. ¶ 3 Præterea. Quāuis illud quod est peccatũ veniale ex genere, possit fieri mortale: non tamen peccatum quod est ex genere mortale, potest esse veniale, vt supra habitũ est † { 1. 2. q. 72. arti ... & q. 88. arti. 4. & 5. }. Si ergo dicere conuitium vel contumeliam esset peccatum mortale ex genere suo, sequeretur quòd semꝑ esset peccatũ mortale. Quod videtur esse falsum, vt patet in eo qui leuiter ex surreptione, vel ex leui ira dicit aliquod verbum contumeliosum. Non ergo contumelia vel conuitiũ ex genere suo est peccatum mortale. SED contra. Nihil meretur pœ nam æternam inferni nisi peccatũ mortale. Sed conuitium vel contumelia meretur pœnā inferni, secundum illud Matth. 5. "Qui dixerit fratri suo, fatue, reꝰ erit gehẽnæ ignis." Ergo conuitium vel cōtumelia est peccatum mortale. RESPONDEO dicendũ , ꝙ sicut suprà dictũ est † { Arti. pracedenti . }, verba inquantum sunt soni quidam, non sunt in nocumentum aliorum, sed inquantum significant aliquid, quæ quidẽ significatio ex interiori affectu procedit. Et ideo in peccatis verborũ maximè considerandum videtur, ex quo affectu aliquis verba proferat. Cùm ergo conuitium vel contumelia de sui ratiōe importet quā dam dehonorationem, si intentio proferentis ad hoc feratur, vt aliquis per verba quæ profert, honorẽ alterius auferat, hoc propriè & per se est dicere conuitium vel contumeliam, & hoc est peccatum mortale non minus, quàm furtum vel rapina. Non enim homo minus amat suum honorẽ , quàm rem possessam. Si verò aliquis verbum conuitij vel contumeliæ alteri dixerit, non tamen animo dehonorādi , sed fortè propter correctionẽ , vel propter aliquid huiusmodi, non dicit conuitium vel cōtumeliam formaliter & per se, sed per accidẽs & materialiter, inquantũ scilicet dicitur id, quod potest esse conuitium, vel contumelia. Vnde hoc potest esse quandoq; peccatum veniale, quandoq; autem absq; omni peccato. In quo tamen necessaria est discretio, vt moderatè homo talibus verbis vtatur, quia posset esse ita graue cō uitium , quod per incautelam prolatum auferret honorem eius, contra quem proferretur, & tunc posset homo peccare mortaliter, etiā si nō intenderet dehonorationem alterius. Sicut etiam si aliquis incautè alium ex ludo percutiens grauiter lædat, culpa non caret. AD primum ergo dicendum, ꝙ ad eutrapeliam pertinet dicere aliquod leue conuitium, nō ad dehonorationem, vel ad contristationẽ eius, in quẽ dicitur, sed magis causa delectationis & ioci. Et hoc potest esse sine peccato, si debitæ circunstantiæ obseruentur. Si verò aliquis nō reformidet contristare eũ , in quem profertur huiusmodi iocosum conuitium, dummodo alijs risum excitet, hoc est vitiosum, vt ibidem dicitur. † { Lib. 4. Ethic. ca. 8. tom. 5. } AD secundum dicendum, quòd sicut licitum est aliquem verberare vel in rebus damnificare causa disciplinæ, ita etiam causa disciplinæ potest aliquis alteri quẽ debet corrigere, verbum aliquod conuitiosum dicere. Et hoc modo Dominus discipulos vocauit stultos, & Apostolus Galatas insensatos. Tamen sicut dicit Augustinus † { Lib. 2. ca. 30. non remotè à fine, tom. 4. } in libro de sermone Domini in monte, rarò & ex magna necessitate obiurgationes sunt adhibẽdæ , in quibus non nobis, sed vt Domino seruiatur instemus. AD tertium dicendum, quòd cùm peccatum conuitij vel contumeliæ ex animo dicentis dependeat, potest contingere, quòd sit peccatum veniale, si sit leue conuitium, non multum hominem dehonestans, & proferatur ex aliqua animi leuitate, vel ex leui ira absq; firmo proposito aliquem dehonestandi, puta cùm aliquis intendit aliquem per huiusmodi verbum leuiter contristare. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Contumelia est peccatum mortale ex genere suo: quoniam lædit in bono honoris. COMMENTARIVS. NOtandum est primo: quòd licet contumelia ex genere suo sit peccatum mortale: potest tamen esse veniale, vel ex imperfectione actus & libertatis, vel ex leuitate materiæ, eo ꝙ est in minimo, vel quia est contumelia materialiter. Cōtumelia materialis vocatur, quando dicitur non de honestandi gratia, nisi sit crassa ignorantia, vel negligentia, vel notabiliter lædat proximũ . Tunc enim erit peccatum mortale. Secundò notandum est, quòd contumeliæ iudicandæ sunt ex intentione sicut omnia alia peccata quæ cōsistunt in verbis, verba enim non habent rationem contumeliæ quatenus soni quidam: sed quatenus exprimunt conceptum. Habent autem virtutem significandi ex intentione: ergo ex intentione iudicandæ sunt. Tertiò notandum est, quòd omnes contumeliæ sunt eiusdem speciei: quoniam honores sunt eiusdem speciei: explicare tamen oportet in confessione contumeliam in particulari. Nam vt constat ex materia de pœ nitentia, non solum sunt confitendæ circunstantiæ variantes speciem: sed etiam aggrauantes notabiliter intra eandem speciem. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm aliquis debeat contumelias sibi illatas sustinere. AD tertium sic proceditur.{ Inf. q. 73. artic. 4. ad 1. Et opus. 19, ca. 16. } Videtur, quòd aliquis nō debeat contumelias sibi illatas sustinere. Qui enim sustinet contumeliam sibi illatam, audaciā nutrit conuitiantis. Sed hoc nō est faciendum. Ergo homo non debet sustinere contumeliam sibi illatam, sed magis conuitianti respondere. ¶ 2 Præterea. Homo debet plus se diligere, quàm alium. Sed aliquis non debet sustinere, quòd alteri cō uitium inferatur. Vnde dicitur Prouerbiorum vigesimosexto. "Qui imponit stulto silentium, iras mitigat," ergo etiam aliquis non debet sustinere contumelias sibi illatas. ¶ 3 Præterea. Nō licet alicui vindicare seipsum, secũdum illud, Mihi vindictam, & ego retribuam, sed aliquis non resisterido contumeliæ, se vindicat, secundum illud Chrysostomi † { Hom. 43. in Matth. circa med. habetur ad sensum. Et homi. 85. à med. tomo. 2. }, "Si vindicari vis, sile, & funestam ei dedisti plagam." Ergo aliquis non debet silendo sustinere verba contumeliosa, sed magis respondere. SED contra est, quod dicitur in Psalm. 37. "Qui inquirebant mala mihi; locuti sunt vanitates." Et postea subdit. "Ego autem tanquam surdus non audiebam, & sicut mutus non aperiens os suum." RESPONDEO dicendum, quòd sicut patientia necessaria est in his, quæ contra nos fiunt, ita etiam in his quæ contra nos dicun tur. Præcepta autẽ patientiæ in his quæ contra nos fiunt, sunt in præparatione animi habẽda , sicut ait Augustinus † { Lib. 1. ca. 34. 35. & 36. to. 4. } in libro de sermone Domini in monte, exponens illud præ ceptum Domini. "Si quis percusserit te in vna maxilla præbe ei & aliam," vt scilicet homo sit paratus hoc facere, si opus fuerit. Non tamen hoc semper tenetur facere actu, quia nec ipse Dominus hoc fecit: sed cum suscepit alapam, dixit, "Quid me cædis?" vt habetur Ioannis 18. Et ideo etiam circa verba cō tumeliosa , quæ contra nos dicuntur, est idem intelligendum. Tenemur enim habere animum paratũ ad contumelias tolerandas, si expediens fuerit. Quandoque tamen oportet, vt contumeliam illatam repellamus, maximè propter duo. Primò quidem propter bonum eius, qui contumeliam infert, vt videlicet eius audacia reprimatur, & de cætero talia non attentet, secundum illud Prouerbiorũ vicesimosexto. "Responde stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens videatur." Alio modo propter bonũ multorũ , quorum profectus impeditur propter contumelias nobis illatas. Vnde Gregorius † { Homil. 9. in Ezechi. circa medium. } dicit super Ezechiel. homil. nona. Hi, quorum vita in exemplo imitationis est posita, debent, si possunt, detrahentiũ sibi verba compescere, ne eorum prædicationem nō audiant qui audire poterant, & ita in prauis moribus remanentes, bene viuere contemnant. AD primum ergo dicendum, ꝙ audaciam conuitiantis contumeliosè, debet aliquis moderatè reprimere, scilicet propter officium charitatis, nō propter cupiditatem priuati honoris. Vnde dicitur Prouer. 26. "Ne respondeas stulto iuxta stultitiam suam, ne ei similis efficiaris." AD secundum dicendum, quòd in hoc quòd aliquis alienas contumelias reprimit, non ita timetur cupiditas priuati honoris, sicut cùm aliquis repellit contumelias proprias. Magis autẽ videtur hoc prouenire ex charitatis affectu. AD tertium dicendum, quòd si aliquis hoc animo taceret, vt tacendo contumeliantem ad iracũdiam prouocaret, pertineret hoc ad vindictam. Sed si aliquis taceat, volens dare locum iræ, hoc est laudabile. Vnde dicitur Eccles. 8. "Non litiges cum homine linguato, & nō struas in ignem illius ligna." SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Vnusquisque debet habere animum paratum ad contumelias sustinendas, quando fuerit expediens. COMMENTARIVS. DVbium est in hoc articulo, An liceat offenso aliā contumeliā obijcere cōtumelianti ad repellendam priorem contumeliam? Supponẽdum est in primis, quòd obijcere contumeliam ei, qui prius intulit, animo impatienti & vindictæ gratia, nō est licitum, sicuti non est licitũ percutere eum qui prius percussit. Ratio est. Nam illud est vindicta, nulli autem est licitum vindicari propria autoritate. In hac parte est certa cōclusio . Licitũ est verbis defendere propriũ honorem, siue crimen quod obijcitur sit verum siue falsum, etiam si crimen quod ego obijcio occultum sit. Probatur conclusio. Licet factis defendere propriam vitam, famam, honorem, imo censum, etiam si inde sequatur mors aggressoris, vt dictum est sup. quæst. 64. art. 7. ergo licet verbis defendere proprium honorem, etiam si inde sequatur dehonoratio alterius. Item probatur omnibus argumentis quibus supra quæst. 70. art. 3. probatum est, esse licitum obijcere verum crimen licet occultum testi testificanti falsum vel verum contra ordinem iuris. Difficilius tamen dubitatur, An obijcere falsum crimen ad infirmandam fidem illius qui me dehonestauit, sit peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam, an vero tantum veniale mendacij? Soto lib. 5. de iustitia, quæst. 9. art. 3. expressè tenet esse peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam, & esse mẽdacium perniciosum. Probatur hæc sententia his argumentis. Primò. Mendaciũ perniciosum est peccatum mortale ex genere suo contra iustitiā , & in materia graui est peccatum mortale actu: sed obijcere falsum crimen est mendacium perniciosum, lædit enim famam proximi, ergo. ¶ Secũdò . Qui obijcit falsum crimen non se defendit cum moderamine inculpatæ tutela, ergo peccat mortaliter cōtra iustitiam. Antecedes probatur. Nā mendaciũ cum intrinsecè sit malũ , non potest esse mediũ proportionatum ad defensionem proprij honoris. Item hæc sententia probatur omnibus argumẽtis , quibus supra probatum est esse peccatũ contra iustitiam, obijcere falsum crimen testi testificanti falsum, vel contra ordinem iuris. PRO explicatione est prima conclusio. Probabile est & verosimile, quòd obijcere falsum crimen in tali casu sit mendaciũ perniciosum & peccatũ mortale cōtra iustitiā ex genere suo. Hæc cōclusio probatur, tũ argumentis factis, tum etiam autoritate Magistri Soto. ¶ Secunda cōclusio . Probabilius & verosimilius est, ꝙ obijcere falsum crimẽ in tali casu est peccatũ veniale mendacij, nō tamen est peccatum mortale cōtra iustitiā , neque est mendacium perniciosum. Prima pars est clara & manifesta, mendaciũ enim habet intrinsecā malitiā à qua neque per diuinā potentiā separari potest, neq; aliqua causa honestari. Secunda pars probatur omnibus argumentis quibus supra in quæst. 70. artic. 3. probatum est tanquam probabilius & verosimilius, quòd obijcere falsum crimẽ ad repellendam iniuriam testis testificantis falsum, vel contra ordinem iuris, tantum est peccatum mendacij, neque aliquā continet iniuriam, & est tantum mendacium officiosum. Ex illis enim argumentis manifestè sequitur nostra conclusio. Nam ille testis qui obijcit contumeliam, vel obijcit falsum crimen, vel verum contra ordinem iuris, facit iniuriam reo, nemo enim habet ius ad inferendam contumeliam alteri: ergo tunc reus defendendo se illo modo non peccat mortaliter. Item omnes doctores conueniunt in hoc ꝙ interrogatus contra ordinem iuris, non peccat contra iustitiam, si neget veritatem, sed solũ contra veracitatem, & est mendacium officiosum non perniciosum, etiā si inde sequatur aliquando infamia accusatoris: ergo idem omnino erit in nostro casu. Ad argumenta in contrarium. Ad primũ respondetur, tale mendacium non esse perniciosum, sed tantum officiosum, quod declaratum est supra loco allegato, & patet manifestè: quoniam. per tale mendacium ego non lædo famam alterius, sed tantum defendo proprium honorem. Ad secundum respondetur, quòd hic tantum asserimus, quòd iste talis non peccat cō tra iustitiam, & in ordine ad iustitiam nullam malitiam continet: continet tamen malitiam mendacij, quæ veluti per accidens se habet respectu iustitiæ. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrũ contumelia oriatur ex ira. AD Quartum sic procedi{ Inf. q. 73. ar. 3. ad 3. &. q. 158 art. 7. cor. } tur. Videtur, quòd contumelia non oriatur ex ira, quia dicitur Prouerb. 11. "Vbi superbia, ibi contumelia." Sed ira est vitiũ distinctum à superbia. Ergo contumelia non oritur ex ira. ¶ 2 Præterea. Prouerbiorum 20. dicitur, "Omnes stulti miscentur cō tumelijs ." Sed stultitia est vitium oppositum sapientiæ, vt suprà habitũ est † { Quæst. 46 art. 1. }. Ira autem opponitur mansuetudini. Ergo contumelia nō oritur ex ira. ¶ 3 Præterea. Nullum peccatum diminuitur ex sua causa. Sed peccatum contumeliæ diminuitur, si ex ira proferatur. Grauius enim peccat qui ex odio cōtumeliam infert, quàm qui ex ira. Ergo contumelia non oritur ex ira. SED contra est, quod Grego. 31. Moralium † { Li. 31. ea. 31. à med. } dicit, ꝙ ex ira oriuntur contumeliæ. RESPONDEO dicendum, quòd cùm vnum peccatum possit ex diuersis oriri, ex illo tamen dicitur principalius habere originem, ex quo frequentius procedere consueuit propter propinquitatem ad finem ipsius. Contumelia autem magnam habet propinquitatem ad finem iræ, qui est vindicta. Nulla enim vindicta est irato magis in promptu, quàm inferre contumeliam alteri. Et ideo contumelia maximè oritur ex ira. AD primum ergo dicendum, ꝙ contumelia non ordinatur ad finẽ superbiæ qui est celsitudo, & ideo non directè contumelia oritur ex superbia. Disponit tamen superbia ad contumeliam, inquātum illi qui se superiores æstimāt , facilius alios cōtemnunt , & iniurias eis irrogāt . Facilius enim irascuntur, vtpotè reputantes indignum quicquid contra eorum voluntatem agitur. AD secundum dicendum, quòd secundùm Philosophum in septimo Ethicorum † { Li. 7. c. 6. in prin. tomo. 5. }, ira non perfectè audit rationem. Et sic iratus patitur rationis defectum, in quo conuenit cum stultitia. Et propter hoc ex stultitia oritur contumelia secundùm affinitatem, quam habet cum ira. AD tertium dicendum, quòd secũdùm Philosophum in 2. Rhet. † { Li. 2. c. 4. declinādo ad finem, tom. 6. } iratus intendit manifestam offensam, quod nō curat odiens. Et ideo contumelia, quæ importat manifestam iniuriam, magis pertinet ad iram, quàm ad odium. ¶ Conclusio est affirmatiua. 
 





 QVÆSTIO LXXIII. De Detractione. 
 
 POSTEA considerandũ est de detractione. Et circa hoc quæ runtur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm detractio conuenienter diffiniatur, quod est denigratio alienæ famæ per verba. AD Primum sic procedi{ Inf. q. 74. ar. 1. & q. 75. ar. 1. co. Et Roma. 1. lect. 7. co. 4. } tur. Videtur quòd detractio, nō sit denigratio alienæ famæ per occulta verba, vt à quibusdam diffinitur. Occultum enim & manifestum sunt circunstantiæ, non constituentes speciem peccati. Accidit enim peccato, ꝙ à multis sciatur, vel à paucis. Sed illud quod non constituit speciem peccati, non pertinet ad rationem ipsius, nec debet poni in eius diffinitione. Ergo ad rationem detractionis nō pertinet, ꝙ fiat per occulta verba. ¶ 2 Præterea. Ad rationẽ famæ pertinet publica notitia. Si ergo per detractionem denigretur fama alicuius, non poterit hoc fieri per verba occulta, sed per verba in manifesto dicta. ¶ 3 Præterea. Ille detrahit, qui aliquid subtrahit vel diminuit de eo quod est. Sed quandoque denigratur fama alicuius, etiam si nihil subtrahatur de veritate, puta cùm aliquis vera crimina alicuius pādit : ergo non omnis denigratio famæ, est detractio. SED cōtra est, quod dicitur Ecclesiast. 10. "Si mordeat serpens in silẽtio , nihil eo minus habet qui occultè detrahit". Ergo occultè mordere famam alicuius, est detrahere. RESPONDEO dicendum, quòd sicut facto aliquis nocet alteri dupliciter, manifestè quidem, sicut in rapina vel quacunque violentia illata: occultè autem, sicut in furto & dolosa percussione: ita etiam verbo aliquis dupliciter aliquem læ dit. Vno modo in manifesto: & hoc fit per contumeliam, vt suprà dictum est † { Qu. præc. art. 1. }. Alio modo occultè: & hoc fit per detractionem. Ex hoc autem quòd aliquis manifestè verba contra alium profert, videtur eum paruipendere: vnde ex hoc ipso dehonoratur. Et ideo contumelia detrimẽtum affert honori eius, in quem profertur. Sed qui verba contra aliquem profert in occulto, videtur eum vereri magis quā paruipendere. Vnde nō directè infert detrimentum honori, sed famæ, inquantum huiusmodi verba occultè proferens, quantum in ipso est, eos qui audiunt, facit malam opinionẽ habere de eo, contra quem loquitur. Hoc enim intendere videtur, & ad hoc conatur detrahẽs , vt eius verbis credatur. Vnde patet quòd detractio differt à contumelia dupliciter. Vno modo quantũ ad modum proponendi verba: quia scilicet contumeliosus manifestè contra aliquem loquitur, detractor autem occultè. Alio modo quantum ad finem intentum, siue, quantum ad nocumentum illatum: quia scilicet contumeliosus derogat honori, detractor famæ. AD primum ergo dicendum, ꝙ in inuolũtarijs commutationibus, ad quas reducuntur omnia nocumenta proximo illata verbo vel facto, diuersificant rationem peccati occultum & manifestum: quia alia est ratio inuoluntarij per violentiam, & per ignorantiam, vt suprà dictum est † { Quæst. 66 art. 4. & 1. 2. q. 6. ar. 5. & 8. }. AD secundum dicẽdum , quòd verba detractionis dicuntur occulta non simpliciter, sed per comparationem ad eum de quo dicuntur: quia eo absente & ignorante dicuntur. Sed contumeliosus in faciem contra hominem loquitur. Vnde si aliquis de alio malè loquatur corā multis eo absente, detractio est: si autem eo solo præsente, contumelia est, quanuis etiam si vni soli aliquis de absente malum dicat, corrumpit famam eius non in toto, sed in parte. AD tertium dicendum, quòd aliquis dicitur detrahere, non quia diminuat de veritate, sed quia diminuit famam eius. Quod quidem fit, quandoque directè, quandoque indirectè. Directè quidem quadrupliciter. Vno modo, quando falsum imponit alteri: secundò, quādo peccatum adauget suis verbis: tertiò, quando occultum reuelat: quartò, quando id quod est bonum, dicit mala intentione factum. Indirectè autem, vel negando bonum alterius, vel malitiosè reticendo, vel minuendo. ¶ Conclusio est affirmatiua. ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm detractio sit peccatum mortale. AD Secundum sic procedi{ Locis sup. art. 1. inductis. } tur. Videtur, quòd detractio nō sit peccatum mortale. Nullus enim actus virtutis est peccatũ mortale. Sed reuelare peccatum occultum, quod sicut dictũ est † { Art. preced. ad 3. }, ad detractionem pertinet, est actus virtutis vel charitatis, dum aliquis fratris peccatũ denuntiat, eius emendationem intendens: vel etiā est actus iustitiæ, dum aliquis fratrẽ accusat. Ergo detractio nō est peccatum mortale. ¶ 2 Præterea. Super illud Prouerb. 24. "Cùm detractoribus non commiscearis", dicit glossa. Hoc specialiter vitio periclitatur totum genus humanum. Sed nullum peccatum mortale in toto humano genere inuenitur: quia multi abstinent à peccato mortali. Peccata autem venialia sunt quæ in omnibus inueniuntur: ergo detractio est peccatum veniale. ¶ 3 Præterea. August. in homil. † { Est serm. 4. in die animarũ , ante med. Et est sermo. 41. in ordine de sanctis. tomo. 10. } de igne purgatorio, inter peccata minuta ponit, quando cum omni facilitate vel temeritate maledicimus: quod pertinet ad detractionẽ . Ergo detractio est peccatũ veniale. SED contra est, quod Roman. 1. dicitur, "Detractores, Deo odibiles." Quod ideo additur, vt dicit † { Gloss. ordin. ibid. } gloss. ne leue putetur propter hoc, quòd consistit in verbis. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà dictum † { Quæst. 62 art. 2. } est, peccata verborum maximè sunt ex intentione dicentis diiudicanda. Detractio autem secundùm suam rationem ordinatur ad denigrādam famam alicuius. Vnde ille, per se loquendo, detrahit qui ad hoc de aliquo obloquitur eo absente, vt eius famam denigret. Auferre autem alicui famam valde graue est, quia inter res temporales videtur fama esse pretiosior, per cuius defectum impeditur homo à multis bene agẽ dis : propter quod dicitur Ecclesiast. 41. "Curam habe de bono nomine, hoc enim magis permanebit tibi, quàm mille thesauri magni & pretiosi." Et ideo detractio, per se loquẽ do , est peccatum mortale. Contingit tamen quandoque quòd aliquis dicit aliqua verba, per quæ diminuitur fama alicuius, non hoc intendens, sed aliquid aliud. Hoc autem non est detrahere per se, & formaliter loquendo, sed solum materialiter, & quasi per accidens. Et si quidem verba, per quæ fama alterius diminuitur, proferat aliquis propter aliquod bonum vel necessariũ debitis circunstantijs obseruatis, nō est peccatum, nec potest dici detractio. Si autem proferat ex animi leuitate vel propter causam aliquam non necessariam, non est peccatum mortale, nisi fortè verbum quod dicitur, sit adeo graue, quòd notabiliter famam alicuius lædat: & præcipuè in his, quæ pertinent ad honestatem vitæ: quia hoc ex ipso genere verborum habet rationem peccati mortalis. Et tenetur aliquis ad restitutionem famæ, sicut ad restitutionem cuiuslibet rei subtractæ, eo modo, quo suprà dictum † { Quæst. 62 art. 2. } est, cùm de restitutione ageretur. AD primum ergo dicendum, ꝙ reuelare peccatum occultum alicuius propter eius emendationem denuntiando, vel propter bonum iustitiæ publicæ accusando, non est detrahere, vt dictum † { In cor. ar. &. q. 68. art. 1. } est. AD secundum dicendum, quòd glossa illa non dicit quòd detractio in toto genere humano inueniatur, sed addit, penè. Tum quia stultorum infinitus est numerus: & pauci sunt qui ambulant per viam salutis. Tum etiam quia pauci vel nulli sunt, qui non aliquando ex animi leuitate aliquid dicant, vnde in aliquo vel leuiter alterius fama minoratur: quia vt dicitur Iacobi. 3. "Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir." AD tertium dicendum, ꝙ August. loquitur in casu illo quo aliquis dicit aliquod leue malum de alio, nō ex intẽtione nocẽdi , sed ex animi leuitate vel ex lapsu linguæ. ¶ Conclusio est affirmatiua. 
 
 COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo primò, An reuelare crimen occultum vni viro graui & cordato qui retinebit secretum, sit peccatum mortale cōtra iustitiam? ¶ Prima sententia est Caiet. hic, quòd non est peccatum mortale, & adhibet exemplum de colloquijs quæ habentur inter virum & vxorem de peccatis filiorum: item de colloquijs quæ fiunt cum confessoribus reuelando crimen complicis. Hæc sententia Caietani probatur his argumentis. Primò. Iste talis non lædit famam proximi, ergo non peccat mortaliter. Antecedens probatur. Nam fama est publica notitia, vnde infamia quæ illi contrariatur est publica notitia, quare non dicitur aliquis infamis, ex eo quòd eius crimen sciatur ab vno vel à duobus: sed iste talis non læ dit famam publicè, ergo non infamat illum. Item etiam si læderetur in fama, læditur leuiter & non impeditur à bonis iustè consequendis, ergo non est peccatum mortale. Patet consequentia. Nam læsio famæ leuis, est tantum peccatum veniale. Vltimò. Si reuelare crimen occultum in tali casu esset peccatum, semper esset peccatum, quod manifestè falsum est, aliquando enim iusta de causa vxor reuelat crimen filiorum suo viro. Antecedens vero probatur. Nam quod est intrinsece malum, nulla de causa honestari potest. ¶ Secunda sententia est Magistri Soto libro. 5. de iustitia, quæst. 10. art. 2. vbi expresse oppositum sentit. IN huius rei expositionem est prima conclusio. Peccatum mortale est ex genere suo, reuelare crimen secretum etiam viro quantumuis graui & taciturno, etiam si inde nulla sequatur infamia circa alios, neque aliquod detrimentum. Hæc est expressa sententia D. Tho. art. 1. ad secundum. vbi dicit, quòd qui reuelat crimen occultũ vni tantũ , lædit famā proximi, licet non in toto in parte. Item iudicium temerarium est peccatũ mortale, licet illud iudiciũ exterius non dicatur: quoniā læditur fama proximi in vno in particulari: sed in isto casu læditur fama proximi in vno: ergo est peccatum mortale. Item, aliquando mallem crimen meum esse notum tribus vel quatuor, quam vni viro graui. Et reuera magis lęditur fama per hoc, ꝙ crimen occultum sciatur ab vno viro graui, quā à multis hominibus de media plebe: sed si reuelarem crimen occultum multis hominibus de media plebe, esset peccatum mortale, ergo etiam in isto casu cum sit maior læsio famæ. Secunda conclusio. Præcedens intelligenda est nisi adsit necessitas eius qui narrat crimen occultum, vel eius cuius crimen narratur. Itaq; narratio criminis oculti non est intrinsecè mala, sed honestari potest iustis de causis. v. g. si virgo commisit stuprum in domo patris, mater vero non potest prospicere suis cōmodis & filiæ, nisi reuelet crimen occultum marito, vel consanguineo, vel confessori: non est peccatũ mortale illud crimen reuelare. Et sic est intelligendus Caiet. in hoc artic. Probatur hæc cō clusio . Narrare crimen occultum quantũuis graue, honestatur aliquando, vel propter vtilitatem reipublicæ, vt quando manifestatur crimen hæresis, vel propter vtilitatem eius cuius crimen narratur, vt quando adhibentur testes in correctione fraterna: vel propter vtilitatem tertiæ personæ, veluti quando reuelatur alicui, quòd parātur ei insidiæ: ergo idem omnino erit in nostro casu propter vtilitatem & necessitatem eius qui narrat crimen, vel cuius crimen narratur. Et cō firmatur . Aliquando licitum est reuelare crimen occultum viro graui, si enim ego intelligo quòd ex mea correctione non emendabitur frater, emendabitur autem si corripiatur ab aliquo viro graui amico suo: tunc licitum est reuelare crimen illud viro graui vel amico: ergo idẽ omnino erit in nostro casu. ¶ Vltimò. Bonum famæ est medium quodam maius quidem bono diuitiarum, inferius autem ad bona naturæ. Item, fama circa vnam virtutem est excellentius bonum, quam fama circa alteram, ergo quando expediens fuerit ad bona excellentioris ordinis amittere bona inferioris ordinis, tunc licitum erit, & consequenter aliquando licitum erit, propter bona excellentioris ordinis, reuelare crimen occultum. Itaque talis narratio criminis occulti non desinit esse peccatũ mortale, ex eo ꝙ narratio fiat vni viro graui, qui retinebit secretũ , vt vult Caietanus: sed ex fine intento. AD argumenta in contrarium. Ad primum respondetur cum D. Thom. artic. 1. ad secundum. quòd in tali casu, est læ sio famæ licet non in toto, in parte tamen. Ad secundum respōdetur , quòd qui narrat crimen occultum viro graui, magis læ dit famam quam qui narrat tribus vel quatuor de media plebe, ac subinde lædit grauiter & non leuiter. Ad vltimum respondetur, quòd narratio criminis occulti non est intrinsecè mala, sed honestari potest iustis de causis, vt dictum est in secunda conclusione. DVbitatur secũdò . An narrare aliquod crimen secretum, etiam multis ex auditu & hæsitando, sit peccatum mortale cō tra iustitiam. In huius rei expositionem est prima sententia Caietani, quòd solus assertor peccat mortaliter contra iustitiam, & tenetur restituere. Et probat hanc sententiam, quoniam tunc non læditur fama ex vi dicentis, sed ex leuitate audientis, verba enim illius non habent vim ad reddendum illum infamem: ergo non est peccatum mortale contra iustitiam. Soto loco supra allegato oppositum sentit. Prima conclusio. Semper vt minimum, est peccatum veniale, ad hunc modum referre crimina occulta. Secunda conclusio. Si crimina quæ ad hunc modum referuntur sint grauissima, peccatum est mortale contra iustitiam sic referre, imo si referens sit vir magni nominis & maximæ autoritatis: peccatũ est mortale contra iustitiam, referre crimina etiam si non sint grauissima, dum tamen adiunctā habeant infamiam. Exemplum primæ partis est in crimine hæresis & in crimine nefando. Exemplum secundæ, in alijs criminibus grauibus. Prima pars probatur. Narratio criminis ad hunc modum facta, ad minus generat suspicionẽ & dubitationem, sed suspicio & dubitatio in criminibus grauissimis magis reddit hominem infamem, quā certa scientia in alijs criminibus: ergo &c. & ad hunc modum sup. quæst. 60. art. 3. & 4. definitur contra Caiet. quòd dubitatio de criminibus grauissimis ex leuibus indicijs est peccatum mortale. Secũda pars probatur. Si aliquis de media plebe referat crimen asserti uè, peccat mortaliter contra iustitiam, sed tanti momenti est huiusmodi narratio quæ fit à viro graui: ergo dat idem detrimentum & damnum, ac subinde erit peccatum mortale contra iustitiam. Ad argumentum Caietani respondetur, quòd detrimentum sequitur ex vi dicentis non ex leuitate audientis: quoniam vir grauis magnā vim & autoritatem habet in suis verbis, etiam si cum dubitatione narret. DVbitatur secundò. An infamare seipsum sit peccatum mortale ex genere suo contra iustitiam. Vide supra tract. de dominio quæstione. 2. Et quæ dixi quæst. 62. art. 2. dub. 8. & 11. ¶ In hac quæstione est prima sententia Caiet. in hoc artic. & in summa verbo, detractio. vbi expressè tenet, ꝙ qui infamat seipsum peccat mortaliter cōtra iustitiā , & tenetur ad restitutionẽ : neque excusatur vi tormentorum. Huius sententiæ fundamentũ est, ꝙ homo nō est dominus proprię famæ magis quā vitæ, vnde sicut occidere se ipsum est peccatũ mortale contra iustitiam: ita seipsum infamare. Ecōtra vero Soto vbi supra, & in relectione de ratione tegendi secretum, membro. 1. quæstione. 3. & membro. 3. quæstione. 4. conclusione. 10. statuit oppositum fundamentum, quòd homo est dominus propriæ famæ, & ex hoc fundamento colligit, ꝙ qui infamat seipsum non peccat contra iustitiā imo neq; contra charitatẽ , neq; est contra charitatẽ ex genere suo, imo aliquando potest esse officiũ virtutis in priuata persona infamare seipsum, in persona vero quæ obligatā habet suam famā alijs, vt prælatus semper est peccatũ mortale contra iustitiam. In hac quæstione media via incedẽdum est. Primo certum esse debet fundamẽtum , quòd homo est dominus propriæ famæ, quoniam eam acquirit suis actibus, quod fundamentum explicatum est supra quæ stione. 62. in materia de dominio. Ex quo colligitur, quòd qui infamat seipsum non peccat contra iustitiam. Prima conclusio. Infamare se & cooperando ad infamiam, potest esse aliquando officiũ virtutis: ita ꝙ nō est intrinsecè malũ . Ponit enim differentiam Caiet. in hoc quod est pati infamiā , & imponere sibi infamiā . Hæc conclusio probatur. Licet aliquando subire minus detrimentum ad euitandum maius, quando detrimentum inferius per se ordinatur ad euitandum maius, sed detrimentum in fama per se potest ordinari ad euitandum detrimentum in vita: ergo tunc erit officium virtutis. Minor probatur & explicatur conclusio. Nam fama bonum quodam est medium inter censum & vitam, & detrimentum in fama malum quodam est medium inter detrimentum in censu, & detrimẽtum in vita, ergo licitum est detrimentum in fama per se ordinare ad euitandum detrimentum in vita. Confirmatur hæc sententia exemplis Sanctorum qui se aliquādo infamauerunt. Hæc conclusio habet verum, etiam si homo non sit dominus propriæ famæ. Probatur. Nam D. Thom. supra quæst. 64. & 65. definit, quòd homo potest abscindere membrum etiam sanum, quando fuerit per se necessarium ad consistentiam totius, licet homo non sit dominus membrorum: quoniam detrimentum in parte per se potest ordinari ad euitandum detrimẽtum totius quod est maius. Confirmatur hæc sententia ex doctrina D. Thom. sup. quæst. 64. art. 5. ad tertium, vbi D. Tho. ait, quòd occidere seipsum est intrinsecè malum: quoniā vita est supremum bonum quod per se non potest ordinari ad aliquid maius, & mors est supremum malum quod per se non potest ordinari ad euitandum aliquod maius malum cum non sit aliud supremum malũ neque fama supremum bonum: ergo. Secunda conclusio. Tantùm est peccatum veniale ex genere infamare seipsum citra causam, vt sup. quęst. 62. art. 2. ostẽdimus . Sed est argumentum contra conclusionem. Omnis actus qui in indiuiduo est peccatum mortale ex sola grauitate materiæ, est peccatum mortale ex genere, sed infamare seipsum citra causam, in graui materia est peccatum mortale, ergo &c. Minor probatur. Quoniam & ipse Soto expressè asserit, quòd infamare seipsum in grauissima materia, vt in crimine hæresis & in crimine nefando, est peccatum mortale. Maior probatur. Quoniam grauitas vel leuitas materiæ solum deseruit ad hoc, quòd forma & malitia peccati recipiatur perfectè vel imperfe ctè in ipsa materia secundùm dispositionem materiæ. Vnde quando forma & malitia peccati non est mortalis ex specie sua in qualibet recipiatur materia & quantumuis disposita. nunquam fit mortalis. Et hoc patet inductiuè in omnibus peccatis venialibus ex genere suo. Mendacium enim intra speciem mendacij in qualibet grauissima materia non est nisi veniale peccatum. Arguitur secundò. Qui infamat seipsum citra causam peccat contra charitatem proximi & contra charitatem propriam, ergo peccat mortaliter. Antecedẽs probatur quoad primam partem. Primò autoritate D. August. in cap. non sunt audiendi. 11. quæst. 3. Secundò probatur ratione eiusdem Augustini in eodem loco. Non minus scandalizatur proximus ex eo quòd audit crimen perpetratum esse à fratre, quam ex eo quòd videt: sed si aliquis coram oculis fratris fecisset crimen cui adiuncta est infamia, peccaret peccatum scandali contra charitatem proximi: ergo si narret proprium crimen, idem scandalum sequitur, ac subinde erit peccatum mortale. Respondetur, quòd nunquam est mortale infamare seipsum nisi ex circunstantia scandali, vel quia diuinus honor periclitatur, vel quia homo infamis exponit se alijs periculis peccandi, vel ex alia circunstantia. Vnde ad primum respondetur, ꝙ hæresis est contra honorẽ Dei: quia destruit fundamentum religionis, & crimen nefandum est scandalosum: & idcirco mutatur iā materia ad aliam speciem peccati. ¶ Ad secundum patet, quia ob scandalum fit mortale peccatum. Tertia cōclusio . Aliquando est actus studiosus reuelare crimẽ proprium occultum in iudicio, in quo interrogatur aliquis contra ordinem iuris, aliquando vero erit peccatum, & aliquando mortale. Imò imponere sibi falsum crimen semper est peccatum, & aliquando mortale. Hæc conclusio colligitur euidenter ex præcedentibus, nam fama est quoddam bonum medium inter bona temporalia: & infamia medium quodā malum, ergo pati detrimentum in fama propter superiora bona nullum erit peccatum, cum inferius ordinetur ad id quod superius est. Pati verò detrimentum in fama propter inferiora bona, erit peccatum, cùm superius bonum ordinetur ad id quod inferius est. Quòd verò imponere sibi falsum crimen sit peccatum, patet nam est mendacium. DVbitatur deinde, an infamare in vno loco eum qui non est infamis in illo loco sed in alio: sit peccatum mortale contra iustitiam obligans ad restitutionem? Caietanus opusculo 27. Responsionum, respō sione 9. tenet, quòd non est peccatum mortale contra iustitiam neque obligat ad restitutionem. ¶ Probatur primo. Iste talis qui condemnatus est propter aliquod delictũ , est priuatus iure famæ: ergo non fit ei iniuria tollendo ab illo famam. Confirmatur. Præcipua pars pœnæ illius hominis est, ꝙ sit priuatus fama, ergo non fit illi iniuria. Cō firmatur secundò. Licet iudici expectare diem solennem quando est concursus populorum ad puniendum hominem: ergo præcipua pars pœnæ illius hominis est infamia. ¶ Secundò probatur. Hæc sententia ex vsu omnium proborum hominum, qui quando aliquod delictum committitur in præsentia populi, sine aliquo scrupulo narrant illud omnibus absentibus. ¶ Vltimò. Dupliciter aliquis potest hominem infamare, vel narrando crimen falsum, vel reuelando crimen verum sed occultum: sed in tali casu non narratur crimen falsum, ita enim supponimus, nec occultum reuelatur cum sit infamis in vno loco: ergo. Adrianus quodlibeto. 11. oppositum sentit, & probat suam sententiam his argumẽtis . Primo, iste talis qui infamis est Vallisoleti habet famā Salmanticæ, & illa fama est sua & est dominus illius famæ: ergo illam auferre ab illo Salmanticæ, est peccatum contra iustitiam. Patet consequentia. Aufertur ab illo quod suum est, ergo est peccatum contra iustitiam. Secundò, etiam si homo sit infamis in omni loco non licet coram & in præsentia obijcere crimen: ergo si est infamis in vno loco non licet illum infamare in alio. Soto vbi supra, refert has duas sententias & eas conciliat ad hunc modum. Dicit enim, ꝙ si talis homo in vno loco sit priuatus fama secundum ordinem iuris & iustitiæ, tunc nō erit peccatum mortale contra iustitiam ad restitutionem obligās , infamare illum in al tero erit, tamen aliquando peccatum mortale contra charitatem. Si vero talis homo non sit priuatus secundum ordinem iuris fama sed priuatim, erit peccatum mortale nō solum contra charitatem, verum contra iustitiam in alio loco infamare. In hac re est prima conclusio. Si vero simile est, quòd infamia illius hominis moraliter loquendo promanabit ab eo loco in quo est infamis ad alium locum in quo nō est infamis: non est peccatum mortale contra iustitiam neque contra charitatem eum in alio loco infamare, siue sit priuatus fama secundũ ordinem iuris & iustitiæ, siue priuatim. Hæc conclusio probatur primo. Ex vsu omnium proborum hominum qui ita faciunt. ¶ Secundò. Iste talis moraliter loquendo non infamat alterum neque aufert illius famā : ergo non peccat mortaliter. Probatur antecedens. Moraliter loquendo certissimè infamia illa & notitia deberet peruenire ad istum locum: ergo moraliter loquẽ do ego non infamo illum neq; illi aliquod detrimentum do. Confirmatur: si quis vapulet per vnum vicum ciuitatis non est peccatum mortale contra charitatem neq; contra iustitiam id in alio vico narrare. Quoniam moraliter loquendo illa notitia certissimè ad alium vicum deberet peruenire: sed eadem ratio omnino est in nostro casu: ergo &c. Secunda conclusio. Insignia quædā crimina & illustria. Item pœnas illis impositas licet narrare vbique locorum, etiam si verosimiliter credatur quòd eorum notitia ad illa loca non perueniet, siue qui delinquunt, iure priuati sint fama siue nō . Exempla sint acta quæ fiunt ab inquisitoribus. Hæc enim licet diuulgare vsque ad Indos. Item omnia illa quæ merito in historicis scripturis referuntur. Probatur hæc conclusio primò. Narrare in alio loco huiusmodi peccata ideo est malum, quia ex hac narratione nullum sequitur emolumentum, vel reipublicæ, vel particulari personæ: sed ex narratione horum criminum de quibus loquitur conclusio, sequitur magnum emolumentum reipublicæ & particularibus personis: ergo. Probatur minor. Nam respublica quando audit talia crimina & pœnas illis impositas sibi consulit, & similibus pœnis similia peccata punit. Item ciues particulares timore pœnæ deterrentur ab huiusmodi vitijs: ergo. Secundò. Huiusmodi crimina licet referre in historicis scripturis propter vtilitates quæ inde proueniunt reipublicæ & particularibus personis: at ex narratione horum criminum eædem vtilitates proueniunt: ergo, &c. ¶ Ex dictis patet solutio ad argumenta in contrarium. Argumenta enim Caietani videntur conuincere, quòd quando aliquis iure priuatus est fama in yno loco, nō est peccatũ cōtra iustitiā eũ in alio loco infamare: erit tamen aliquando contra charitatem. ¶ Ad argumenta Adriani ad primum respondetur, quod fama quam habet Salmanticæ non est sua, iure enim priuatus est illa: præcipuè si verosimiliter creditur, quòd eius infamia ad istum locum perueniet. ¶ Ad secundum negatur consequentia. Nam contumelia habet peculiarem rationem iniuriæ distinctam à detractione. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm detractio sit grauior omnibus peccatis, quæ in proximũ committuntur. AD tertium sic proceditur. Videtur, quòd detractio sit grauior omnibus peccatis, quæ in proximum committuntur. Quia super illud Psal. 108. "Pro eo, vt me diligerent, detrahebant mihi," dicit gloss. Plus nocent in mẽ bris detrahentes Christo (quia animas creditorum interficiunt) quàm qui eius carnem mox resurrecturam peremerunt. Ex quo videtur, quòd detractio sit grauius peccatum, quàm homicidium, quanto grauius est occidere animam, quàm occidere corpus. Sed homicidium est grauius inter cętera peccata, quę in proximum committuntur: er go & detractio est simpliciter inter omnia grauior. ¶ 2 Præterea. Detractio videtur esse grauius peccatum, quàm contumelia: quia contumeliam potest homo repellere, non autem detractionem latentem. Sed contumelia videtur esse maius peccatum, quàm adulterium, per hoc, quòd adulterium vnit duos in vnam carnem, contumelia autem vnitos in multa diuidit. Ergo detractio est maius peccatum, quàm adulteriũ : quòd tamen inter alia peccata, quæ sunt in proximum, magnam grauitatem habet. ¶ 3 Præterea. Contumelia oritur ex ira, detractio autem ex inuidia: vt patet per † { Libro. 31. cap. 21. i med. } Grego. 31. Moral. Sed inuidia est maius peccatum, quàm ira. Ergo & detractio est maius peccatum, quàm contumelia. Et sic idẽ quod prius. ¶ 4 Præterea. Tanto aliquod peccatum est grauius, quanto inducit grauiorem defectum. Sed detractio inducit grauissimum defectũ , scilicet excæcationem mentis. Dicit enim † { In registro lib. 8. cap. 45. ante medium. } Gregorius. Quid aliud detrahentes faciunt, nisi quòd in puluerem sufflant, & in oculos suos terram excitant: vt vnde plus detractionis perflant, inde minus veritatis videant, ergo detractio est grauissimum peccatũ inter ea, quæ committuntur in proximum. SED contra, Grauius est peccare facto, quàm verbo. Sed detractio est peccatum verbi: adulterium autem & homicidium & furtũ sunt peccata in factis: ergo detractio nō est grauius cæteris peccatis, quæ sunt in proximum. RESPONDEO dicendum, quòd peccata, quæ committuntur in proximum, sunt pensanda per se quidem secundum nocumenta, quæ proximo inferuntur: quia ex hoc habent rationem culpæ. Tanto autem est maius nocumentum, quanto maius bonũ demitur. Cùm autem sit triplex bonum hominis, scilicet bonum animæ, & bonum corporis, & bonum exteriorum rerum. Bonum animæ, quod est maximum, non potest aliter ab alio tolli, nisi occasionaliter, puta per malam persuasionem, quæ necessitatẽ non infert. Sed alia duo bona, scilicet corporis & exteriorum rerum, possunt ab alio violenter auferri. Sed quia bonum corporis præeminet bono exteriorum rerum, grauiora sunt peccata quibus infertur nocumẽtum corpori, quàm ea quibus infertur nocumentum exterioribus rebus. Vnde inter cætera peccata, quæ committuntur in proximum, homicidium grauius est, per quod tollitur vita ꝓximi iam actu existens: consequenter autem adulterium, quod est contra debitum ordinẽ generationis humanæ: per quam est introitus ad vitam. Consequenter autem sunt exteriora bona, inter quæ fama præeminet diuitijs, eò quòd propinquior est spiritualibus bonis. Vnde dicitur Prouerb. 22. "Melius est nomen bonũ , quàm diuitiæ multæ." Et ideo detractio secundum suum genus est maius peccatum, quàm furtum: mi nus tamen, quàm homicidium, vel adulterium. Potest tamen esse alius ordo propter circunstantias aggrauantes, vel diminuentes, per accidens autem grauitas peccati attenditur ex parte peccātis , qui grauius peccat si ex deliberatione peccet, quàm si peccet ex infirmitate vel incautela. Et secundum hoc peccata locutionis habent aliquam leuitatem, inquātum de facili ex lapsu linguæ proueniunt absque magna præmeditatione. AD primum ergo dicendum, ꝙ illi qui detrahunt Christo, impediẽ tes fidem membrorum ipsius, derogant diuinitati eius, cui fides innititur: vnde nō est simplex detractio, sed blasphemia. AD secundum dicendum, quòd grauius peccatum est contumelia, quàm detractio, inquantum habet maiorem contemptum proximi: sicut & rapina est grauius peccatũ , quàm furtum, vt suprà † { Q. 66. articul. 9. } dictum est. Contumelia tamen non est grauius peccatum, quàm adulterium: non enim grauitas adulterij pensatur ex cōiunctione corporum, sed ex deordinatione generationis humanæ. Contumeliosus autem non sufficienter causat inimicitiam in alio, sed occasionaliter tantum diuidit vnitos, inquantum, scilicet per hoc, quòd mala alterius promit, alios quantum in se est, ab eius amicitia separat, licet ad hoc per eius verba non cogantur. Sic ergo & detractor occasionaliter est homicida: inquantum, scilicet per sua verba dat alteri occasionem, vt pro ximum odiat vel contemnat. Propter quod in epistola Clemẽtis † { Habetur de pœnitẽ tia , dist. 1. cap. homicidiorum. } dicitur, detractores esse homicidas, scilicet occasionaliter, quia qui odit fratrem suum, homicida est, vt dicitur primæ Ioannis tertio. AD tertium dicẽdum , quòd ira quærit in manifesto vindictam inferre, vt Philosoph. dicit in 2. † { Lib, 2. ca. 4. declinā do ad finẽ , tom. 6. } Rhetor. Ideo detractio, quæ est in occulto, non est filia iræ sicut contumelia: sed magis inuidiæ, quæ nititur qualitercunq; minuere gloriā proximi. Nec tamen sequitur propter hoc, ꝙ detractio sit grauior, quàm contumelia: quia ex minori vitio potest oriri maius peccatum, sicut ex ira nascitur homicidium & blasphemia. Origo enim peccatorum attenditur secundum inclinationem ad finem, quod est ex parte conuersionis. Grauitas autem peccati magis attenditur ex parte auersionis. AD quartum dicendum, ꝙ quia homo lætatur in sententia oris sui, vt dicitur Prouerbiorum 15. inde est ꝙ ille qui detrahit, incipit magis amare, & credere quod dicit: & per consequens proximum magis odire, & sic magis recedere à cognitione veritatis. Iste tamen effectus potest sequi etiam ex alijs peccatis, quæ pertinent ad odium proximi. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est. Detractio est grauius peccatum quam furtum, minus autem quam homicidium & adulterium. De hoc articulo videte supra quæstione præcedenti. Vbi disputatum est, quod nam sit grauius peccatum, detractio an cōtumelia . 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm audiens, qui tolerat detrahentem, grauiter peccet. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd audiens qui tolerat detrahentem, non grauiter peccet. Non enim aliquis magis tenetur alteri, quàm sibiipsi. Sed laudabile est si patiẽter homo suos detractores toleret. Dicit enim { Homil. 9. in Ezech. parum ante mediũ . } Gregorius super Ezechielem homilia nona, "Linguas detrahentium, sicut nostro studio non debemus excitare, ne ipsi pereant: ita per suam malitiam excitatas debemus æquanimiter tolerare, vt nobis meritum crescat." Ergo non peccat aliquis, si detractionibus aliorum non resistat. ¶ 2 Præterea. Eccles. quarto dicitur, "Non contradicas verbo veritatis vllo modo." Sed quandoq́ue aliquis detrahit, verba veritatis dicendo, vt suprà dictum † { Art. 1. huius quæst. ad tertiũ . } est. Ergo videtur, quòd non semper teneatur homo detractoribus resistere. ¶ 3 Præterea. Nullus debet impedire id quod est in vtilitatem aliorum. Sed detractio frequenter est in vtilitatem aliorum, contra quos detrahitur. Dicit enim † { 6. q. 1. cà. oues pastorem. } Pius papa, Nonnunquam detractio aduersus bonos concitatur: vt quos vel domestica adulatio, vel aliorum fauor in altum extulerat, detractio humiliet, ergo aliquis non debet detractores impedire. SED contra est, quod Hieronymus † { In epistola ad Nepotianum, in vlt. pagina ante finem epistol. to. 1. } dicit, "Caue ne linguam aut aures habeas pruriẽtes , aut alijs de trahas, aut alios audias detrahẽtes ." RESPONDEO dicendum, quòd secundum Apostolum ad Romanos primo, "Digni sunt morte non solùm qui peccata faciunt, sed etiam qui facientibus peccata consentiunt." Quod quidem contingit dupliciter. Vno modo directè, quando scilicet quis inducit alium ad peccatum, vel ei placet peccatum. Alio modo indirectè, quando scilicet non resistit, cùm resistere possit. Et hoc contingit quandoque non quia peccatum placeat, sed propter aliquem humanum timorem. Dicendum est ergo, quòd si aliquis detractiones audiat absque resistentia, videtur detractori consentire: vnde fit particeps peccati eius. Et si quidem inducat eũ ad detrahẽdum , vel saltem placeat ei detractio propter odiũ eius, cui detrahitur, nō minus peccat, quàm detrahens, & quandoque magis. Vnde Bernardus † { Libr. 2. de consideratiōe ad Eugeniũ circa finem illius. } dicit, Detrahere aut detrahẽtem audire, quid horum damnabilius sit, non facilè dixerim. Si verò non placeat ei peccatum, sed ex timore, vel negligentia, vel etiam verecũdia quadam omittat repellere detrahentem, peccat quidem, sed multominus quàm detrahens, & plerunque venialiter. Quandoque etiam hoc potest esse peccatũ mortale, vel propter hoc, quòd alicui ex officio incumbit detrahentem corrigere, vel propter aliquod periculum cōsequens , vel propter radicem, qua timor humanus quandoque potest esse peccatum mortale, vt suprà habitũ † { Q. 19. articul. 3. } est. AD primum ergo dicendum, ꝙ detractiones suas nullus audit: quia scilicet mala quæ dicuntur de aliquo, eo audiente, non sunt detractiones, propriè loquendo, sed contumeliæ, vt dictum † { Arti. 1. ad secundum. } est. Possunt tamen ad notitiam alicuius detractiones contra ipsum factæ aliorum relationibus peruenire. Et tunc sui arbitrij est detrimentum suæ famæ pati, nisi hoc vergat in periculum aliorum, vt suprà dictum † { In corp. artic. & qō . 72. art. 3. } est. Et ideo in hoc potest commendari eius patientia, quòd patienter proprias detractiones sustinet: non autem est sui arbitrij, quòd patiatur detrimentum famæ alterius. Et ideo in culpam ei vertitur, si non resistit, cùm possit resistere, eadem ratione qua tenetur aliquis subleuare asinum alterius iacentem sub onere, vt præcipitur Deuter. 22. AD secundum dicendum, quòd non semper aliquis debet resistere detractori, arguendo eum de falsitate, maximè si quis sciat verum esse quod dicitur: sed debet eum verbis redarguere de hoc, quòd peccat fratri detrahendo, vel saltem ostendere, quòd ei detractio displiceat per tristitiam faciei: quia, vt dicitur Prouerbiorum vicesimo quinto. "Ventus Aquilo dissipat pluuias, & facies tristis linguam detrahentem." AD tertium dicendum, quòd vtilitas quæ ex detractione prouenit, non est ex intentione detrahentis, sed ex Dei ordinatione, qui ex quolibet malo elicit bonum. Et ideo nihilominus est detractoribus resistendum, sicut & raptoribus, vel oppressoribus aliorum, quanuis ex hoc oppressis vel spoliatis, per patientiam meritum crescat. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio est in expositione huius articuli. Non solum qui inducit alterum ad detrahendum, verum etiā ei qui paratus est animum addit gestu, vel applausu, verbis vel factis peccat mortaliter contra iustitiam: & tenetur restituere. Hæc conclusio patet ex supradictis quæst. 62. articul. 7. Vbi definitur quòd qui est con causa iniustæ actionis peccat mortaliter & tenetur restituere. Sed iste talis est con causa iniustæ actionis: ergo tenetur restituere. Secunda conclusio. Qui non inducit alterum ad detrahendum, neque auget animum, sed tantum gaudet & complacet in detractione, peccat mortaliter ex genere suo contra charitatem & non contra iustitiam. Probatur. Nam iste talis tantum habet complacentiam de malo proximi, neque aufert ab illo aliquod bonum: ergo non peccat ex genere contra iustitiam, sed contra charitatem. Tertia conclusio. Prælatus eius qui infamauit, si non resistat detrahenti & infamanti: peccat mortaliter contra iustitiam. Probatur. Nam Prælatus ex officio & iustitia tenetur promouere bonum spirituale subditorum, ac subinde tenetur corrigere & emendare subditos: ergo si non faciat peccat mortaliter contra iustitiam. Quarta conclusio. Prælatus eius qui infamatus est, si non resistat detrahenti & infamanti, peccat mortaliter contra iustitiam: & tenetur ad restitutionem faciendam infamato. Hæc cōclusio probatur. Nā nō obstans qui obstare tenetur ex iustitia, si non obstet peccat mortaliter contra iustitiam, & tenetur ad restitutionem, vt dictum est supra quæstione 62. artic. 7. sed prælatus tenetur obstare ex officio & iustitia: ergo si non obstet peccat contra iustitiam & tenetur restituere. Minor probatur. Nam præ latus ex officio & iustitia tenetur procurare omnia necessaria ad virtutem: sed fama est maximè necessaria ad virtutem in subditis, sicuti diximus artic. 2. ergo &c. COMMENTARIVS. DVbitatur in hoc articulo. An Prælatus qui non resistit subdito detrahenti & infamanti non subditum sed extraneũ , teneatur ad restitutionem faciendam ipsi extraneo. Et videtur ꝙ sic. Nam iste Prælatus peccat contra iustitiam, vt patet ex tertia conclusione: ergo tenetur restituere: esse enim peccatum contra iustitiam obligat ad restitutionem. Secundò. Si princeps secularis non resistat furanti & expolianti non subditum, tenetur ad restitutionem: ergo eadem ratio est omnino de prælato. Antecedens probatur. Nam si verbi gratia. Rex Hispaniæ non resistat ciui Hispaniensi expoliāti Gallum, iustè Rex Gallię posset conqueri & bellum inijcere contra Regem Hispaniensem: ergo Rex Hispaniæ tenetur restituere ex iustitia. His non obstantibus sit quinta conclusio. Talis prælatus non tenetur restituere ex iustitia, detrimenta data non subditorum. Probatur conclusio. Nam hac ratione diximus in quarta cōclusione quod tenetur restituere famā subdito ex iustitia quoniā tenetur promouere bonum spirituale subditi ad quod maximè necessaria est fama, sed præ latus non tenetur promouere bonum spirituale non subditi, ergo. ¶ Ad argumenta in contrarium ad primum respondetur, quòd iste non peccat contra iustitiam in ordine ad non subditum, vnde non tenetur ei ex iustitia aliquid restituere: peccat autẽ mortaliter contra iustitiam in ordine ad subditum, vnde aliquam restitutionem tenetur ei facere ex iustitia, scilicet corrigere illum & compellere, vt restituat famam non subdito, & ita se debet habere, ac si prælatus non adesset detrahenti, & infamanti, sed postea detractio ad eius notitiam peruenisset. Ad secundum respondetur, quòd princeps secularis ad eundem modum se debet gerere: itaq́ue tenetur ex iustitia compellere illum vt restituat omnia detrimenta quæ dedit non subdito, non ex obligatione aliqua iustitiæ in ordine ad non subditũ : sed in ordine ad subditum. Contra quartam conclusionem, & hoc vltimum, est argumentũ . Nam prælatus, tantum tenetur procurare bonum spirituale suorum subditorum: sed fama non est bonum spirituale, annumeratur enim inter bona temporalia: ergo. Et confirmatur. Nam prælatus tantum tenetur procurare, quòd subditi non peccent, vel quòd studiose viuant: sed qui infamatus est non peccat, sed qui infamauit: ergo. Confirmatur secundo. Nam aliquando sanctissimum est, quòd infamatus non resistat detrahenti, sed prælatus tenetur ꝓcurare bonũ spirituale subditi: ergo in tali casu nō tenet̃ resistere detrahẽti . Ad hoc argumentum respōdetur , quòd prælatus non solum tenetur procurare bonum spirituale, verum etiam omnia bona temporalia, quæ necessaria sunt ad bonum spirituale: fama vero vt iam diximus, valde necessaria est ad virtutem colendam. Ad primam confirmationem patet ex solutione ad argumentum. Ad secundam confirmationem respondetur, quòd subditus potest cedere iuri suo, prælatus vero non potest cedere iuri subditorum: vnde casus potest contingere, vt subditus sanctissimè faciat non resistendo detrahenti: in quo prælatus peccet contra iustitiam & teneatur ad restitutionem, si non resistat. Secundò respondetur, quòd subditus nō resistendo maiorem gloriam & famam acquirit, & fit illustrior apud viros studiosos & prudentes: ex eo vero quod prælatus non resistat detrahenti & infamanti subditum, subditus non acquirit maiorem gloriam & famam: sed potius alij confirmantur in infamia. Vltima conclusio. Persona particularis quæ non complacet in detractione, vt plurimum peccat venialiter si nũ resistat detrahenti. Nam vt plurimum potest facile resistere, vel ostendendo tristem faciem, vel miscendo alia colloquia: vnde Diuus Thomas in fine articuli, dicit, quòd si non complacet in detractione, sed non resistit ex timore humano, vel ex negligentia, vel ex verecundia: vt plurimum peccat venialiter, ipse tamen excipit duos casus: vt patet in articulo. 
 





 QVÆSTIO LXXIIII. De Susurratione. 
 
 DEINDE considerandum est de susurratione. ¶ Et circa hoc quæruntur duo. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm susurratio sit peccatum distinctum à detractione. AD Primum sic proce{ Inf. q. 75. art. 1. cor. Et Roma. 1. lect. 8. col. 4. } ditur. Videtur, quòd susurratio non sit peccatum distinctum à detractione. Dicit enim Isidorus, in libro † { Lib. 10. c. 18. incip. Sapiẽs dictus, parũ ante med. } Etymologiarũ , Susurro de sono locutionis appellatur: quia non in facie alicuius, sed in aure loquitur detrahendo. Sed loqui de altero detrahendo, ad detractionem pertinet. Ergo susurratio non est peccatum distinctum à detractione. ¶ 2 Præterea. Leuitic. 19. dicitur, " Nō eris criminator, nec susurro in populis." Sed criminator idẽ videtur esse quod detractor. Ergo etiam susurratio à detractione non differt. ¶ 3 Præterea. Eccles. 28. dicitur, "Susurro & bilinguis maledictus erit." Sed bilinguis videtur idem esse quod detractor, quia detractorũ est duplici lingua loqui: aliter scilicet in absentia, & aliter in præsentia: ergo susurro idẽ est quod detractor. SED contra est, quod Rom. 1. super illud. Susurrones, detractores, dicit † { Glo. interlin. ibidẽ . } glo. Susurrones inter amicos discordiā seminantes, detractores, qui aliorũ bona negāt vel minuũt . RESPONDEO dicendum, quòd susurro & detractor in materia conueniunt, & etiam in forma, siue in modo loquendi: quia vterq́; malum occultè de proximo dicit, propter quam similitudinem interdum vnum pro alio ponitur. Vnde Eccles. quinto, super illud, "Non appellaberis susurro": dicit † { Glo. interlin. ibid. } glo. idest, detractor. Differunt autem in fine, quia detractor intendit denigrare famam proximi. Vnde illa mala de proximo præcipuè profert, ex quibus proximus infamari possit, vel saltem diminui eius fama: susurro autem intendit amicitiam separare, vt patet per † { Inductam in argum. Sed cont. } glos. inductam, & per illud quod dicitur Prouerb. 26. "Susurrone subtracto, iurgia conquiescunt." Et ideo susurro talia mala profert de proximo, quæ possunt contra ipsum commouere animũ audientis, secundum illud Eccles. 28. "Vir peccator conturbabit amicos, & in medio pacem habentium immittit inimicitiam." AD primum ergo dicendum, ꝙ susurro, inquantum dicit malum de alio, dicitur detrahere. In hoc tamen differt à detractore, quia non intendit simpliciter malum dicere: sed quicquid sit illud quod possit animum vnius turbare contra aliũ , etiam si sit simpliciter bonum, & tamen apparens malum, inquantum displicet ei, cui dicitur. AD secundum dicendum, quòd criminator differt & à susurrone & à detractore: quia criminator est qui publicè crimina alijs imponit, vel accusando, vel conuitiando: quod non pertinet ad detractorem & susurronem. AD tertium dicendum, quòd bilinguis propriè dicitur susurro. Cũ enim amicitia sit inter duos, nititur susurro ex vtraque parte amicitiam rumpere, & ideo duabus linguis vtitur ad duos, vni dicens malum de alio. Propter quod dicitur Eccles. 28. "Susurro & bilinguis maledictus." Et subditur, Multos enim turbauit pacem habentes. SVMMA ARTICVLI. COnclusio est affirmatiua. In hoc articulo. Notandum est primo, cum Diuo Thom. quòd detractor & susurro conueniunt quidem in materia, & in forma & modo loquutionis: qua ratione in diuinis literis propter istam similitudinem susurro appellatur detractor & è contra. Ecclesiastes capit. 1. "Non appellaberis susurro in populis." Hoc est detractor secũdum glossam. Differunt autem hæc vitia ex diuerso fine intento. Nam detractor intendit denigrare famam proximi, & ex hoc nocumento sumit speciem: susurro vero intendit dirimere amicitiam inter amicos & ex hoc fine sumit speciem. Vnde Prouerbiorum 26. Detracto susurrone iurgia quiescunt. Vnde vterq́ue ea verba accommodat quæ proprio fini suo sunt necessaria. COMMENTARIVS. IN hoc articulo est dubium Caietani. An omnes susurrationes sint eiusdem speciei athomæ? Et videtur, quòd non susurratio est iniuria contra amicitiam, sicut detractio contra famam, & contumelia contra honorem: sed amicitiæ sunt diuersæ speciei inter se: alia enim est amicitia honesti, alia vtilis, alia delectabilis: ergo susurrationes nō sunt eiusdem speciei. Et confirmatur. Furtum & detractio sunt vitia differentia specie, quoniam bona quæ destruunt differunt specie: sed bona quæ destruuntur per susurrationem differunt specie, amicitiæ enim diffe runt specie vt diximus: ergo &c. ¶ In oppositum est, quòd D. Thom. in hoc articulo constituit susurrationem tanquam vitium vnius speciei athomæ. In huius dubij expositionem sit conclusio. Susurratio est vnicum vitium vnius speciei specialissimæ. Probatur. Vnitas specifica habitus siue vitij, siue virtutis, desumitur ex vnitate formali specifica obiecti: sed susurratio habet vnicam specificam rationem formalem obiecti: ergo est vnicum vitium specie. Minor probatur. Quoniam eius obiectum formale est destruere & dirimere amicitiam. Ad argumentum in contrarium respondetur, quòd non est incōueniens , quòd obiectum vnius speciei in ratione obiecti contineat sub se multa differentia specie in ratione rei. v. g. visibile quod est obiectum potentiæ visiuæ, continet sub se album & nigrũ & medium colorem, quæ differunt inter se specie in ratione rei. Item obiectum metaphysicæ quod est ens inquantum ens, habet vnicam rationem specificam formalem obiecti, tamen sub se continet multa differentia specie & genere in ratione rei. Præterea odium tendit tanquam in rationem formalem specificam in rationem mali, in nullam enim rem tendit nisi sub hac ratione. Nihilominus tamen, sub hac ratione formali continentur multa mala differentia genere & specie in ratione rei. Item susurratio tendit in hanc communem rationem inimicitiæ, & vult destruere amicitiam: sub hac vero ratione continentur diuersæ amicitiæ specie in genere rei. Ad confirmationem respondetur, quòd furtum & detractio habent diuersas rationes formales obiectorum, susurrationes vero semper habẽt eandem. Notandum tamẽ est, quòd licet omnes susurrationes sint eiusdem speciei, in confessione tamen explicanda est susurratio in particulari: quoniam vt diximus quæstione. 72. in confessione non solum sunt explicandæ circunstantiæ quæ variant speciem, verum etiam quæ notabiliter aggrauant intra eandem speciem. Secundò notandum est cum Caietano in hoc articulo, quòd licet susurratio sit vitium vnius speciei possunt tamen ei adue nire diuersæ circunstantiæ accidentales, & potest hoc vitium ordinari ad diuersos fines extrinsecos. Nam aliquando vnum vitium vtitur alio ad suum finem, sicut qui furatur propter mœchiam, vbi mœchia trahit furtum ad suum finem. Ita susurratio aliquando trahitur ad finem extrinsecum: si enim quis intendat susurratione dirimere amicitiam propter bonum delectabile, v. g. si intendat dirimere amicitiam inter coniuges, vt abutatur vxore: vitium susurrationis trahitur ad finem extrinsecum adulterij. Hoc autem non impedit quòd vitium sit vnius speciei: nam quælibet res potest habere vnam formam substantialem, & alteram accidentalem. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrũ detractio sit grauius peccatum, quàm susurratio. AD Secundum sic procedi{ Malo. q. 10. art. 3. ad 3. } tur. Videtur, quòd detractio sit grauius peccatum, quàm susurratio. Peccata enim oris consistunt in hoc, quòd aliquis mala dicit. Sed detractor dicit de proximo ea quæ sunt mala simpliciter, quia ex talibus oritur infamia, vel diminuitur fama. Susurro autem non curat dicere nisi mala apparentia, quæ scilicet displiceant audienti, ergo grauius peccatum est detractio, quàm susurratio. ¶ 2 Præterea. Quicunque aufert alicui famam, aufert ei non solùm vnum amicum, sed multos: quia intellectus vniuscuiusq; refugit amicitiam infamium personarum. Vnde contra quendam dicitur. 2. Paralipomenon. 19. "His qui oderunt Dominum, amicitia iungeris." Susurratio autem aufert vnum solum amicum. Grauius ergo peccatum est detractio, quàm susurratio. ¶ 3 Præterea. Iacobi. 4. dicitur, "Qui detrahit fratri suo, detrahit legi", & per consequens Deo qui est legislator. Et sic peccatum detractionis videtur esse peccatum in Deũ , quod est grauissimum, vt suprà habitum † { q. 20. art. & 1. 2. q. 73. art. 3. & 6. } est. Peccatum autem susurrationis est in proximum, ergo peccatum detractionis est grauius quā peccatum susurrationis. SED cōtra est, quod dicitur Eccles. 5. Denotatio pessima super bilinguem: susurratori autem odium & inimicitia & contumelia. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà dictum † { Art. 3. & 1. 2. q. 73. art. 8. } est, peccatum in proximum tanto est grauius, quanto per ipsum maius nocumentũ proximo infertur. Nocumẽ tum autem tanto maius est, quanto maius est bonũ quod tollitur. Inter cætera verò exteriora bona præeminet amicus: quia sine amicis nullus viuere posset, vt patet per Philosophum in † { Li. 8. Eth. capit. 1. in prin. to. 3. } 8. Ethicor. Vnde dicitur Eccles. 6. "Amico fideli nulla est cō paratio ": fama autem ipsa quæ per detractionem tollitur, ad hoc maximè necessaria est, vt homo idoneus ad amicitiam habeatur. Et ideo susurratio est maius peccatum, quàm detractio, & etiam quàm contumelia: quia amicus est melior, quàm honor: & amari, quàm honorari: vt in 8. Ethic. Philosophus dicit.{ Li. 8. c. 8. tom. 5. } AD primum ergo dicendum, ꝙ species & grauitas peccati magis attenditur ex fine, quàm ex materiali obiecto. Et ideo ratione finis susurratio est grauior: quanuis etiam de tractor quandoque peiora dicat. AD secundum dicendum, quòd fama est dispositio ad amicitiam, & infamia ad inimicitiam. Dispositio autem deficit ab eo ad quod disponit: & ideo ille qui operatur ad aliquid, quod est dispositio ad inimicitiam, minus peccat, quàm ille qui directè operatur ad inimicitiam inducendam. AD tertium dicẽdum , quòd ille qui detrahit fratri, intantum videtur detrahere legi, inquantum contemnit præceptũ de dilectione proximi: cōtra quod directiùs agit qui amicitiam disrumpere nititur. Vnde hoc peccatum maximè contra Deum est: quia Deus dilectio est, vt dicitur 1. Ioan. 4. Et propter hoc dicitur Prouerb. 6. "Sex sunt quæ odit Dominus, & septimũ detestatur anima eius": & hoc septimũ ponit: eum qui "seminat inter fratres discordiā ". ¶ Conclusio est affirmatiua. COMMENTARIVS. CIrca istum articulum primo notandũ est, quòd susurratio non solum excedit contumeliam, verum etiā detractionem: nā peccatum in proximũ tanto est grauius, quanto nocumentũ illatum est grauius. Sed vitium susurrationis infert maius nocumentum, ergo. Minor probatur. Nam per contumeliam destruitur honor, per detractionem fama, per susurrationem vero dirimitur amicitia quæ maius bonũ est: ergo grauius peccatum est. Et confirmatur. Nam totum detrimentum quod infertur per detractionem infertur per susurrationem, & vltra hoc dirimit amicitiam: ergo grauius peccatum est susurratio. Secundò probatur hoc. Amicitia est maxima omnium virtutũ , vel aliquid virtute excellentius, quod dicit D. Tho. sup. quæst. 23. art. 3. ad primum. sed fama non est tantum bonum sicuti virtus, imo sequitur virtutem sicuti vmbra corpus: ergo iniuria quæ destruit amicitiam qualis est susurratio, grauior iniuria est quam quæ destruit famam. Ex his infertur, quòd vitium susurrationis sit peccatum mortale ex genere suo. Nam dat graue damnum proximo. Verum est, quòd susurratio est duplex: alia formalis, alia vero materialis: sicuti diximus de contumelia. Contra istud corollarium est argumentum. In beneficijs gratuitis nulla fit iniuria, sed amicitia est beneficiũ gratuitum, ergo. Ad hoc argumentum primo respondetur, quòd in beneficijs gratuitis iam habitis, locum habet iniuria, amicitia vero est beneficium gratuitum iam habitum. Secundò respōdetur , quòd in beneficijs gratuitis, etiam si non habeantur, locum habet iniuria, si auferantur per fraudem & dolum: vt patet in impediente eleemosynam per fraudem & dolũ . Per susurrationem vero aufertur amicitia per fraudem & dolum. 
 





 QVÆSTIO LXXV. De Derisione. 
 
 DEINDE considerandum est de derisione. Et circa hoc quæ runtur duo. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm derisio sit speciale peccatũ , ab alijs præmißis distinctũ . AD Primũ sic proceditur. Videtur, quòd derisio nō sit speciale peccatum, ab alijs præmissis distinctum. Subsannatio enim videtur idem esse quòd derisio. Sed subsannatio ad contumeliam videtur pertinere. Ergo derisio non videtur distingui à contumelia. ¶ 2 Præterea. Nullus irridetur nisi de aliquo turpi, ex quo homo erubescit. Huiusmodi autem sunt peccata, quæ si manifestè de aliquo dicuntur, pertinent ad contumeliam: si autem occultè, pertinent ad detractionem, siue susurrationem. Ergo derisio non est vitium à præ missis distinctum. ¶ 3 Præterea. Huiusmodi peccata distinguuntur secundùm nocumenta quæ proximo inferũtur . Sed per derisionem non infertur aliud nocumentum proximo, quàm in honore, vel fama, vel detrimento amicitiæ. Ergo derisio non est peccatum distinctum à præmissis. SED contra est, quòd derisio fit ludo. Vnde & illusio nominatur. Nullum autem præmissorum ludo agitur, sed seriò. Ergo derisio ab omnibus prædictis differt. RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà dictum est, pecca{ Quæst. 72. art. 2. } ta verborũ præcipuè pensanda sunt secundùm intentionem proferentis. Et ideo secundùm diuersa, quæ quis intendit, contra alium loquẽs , huiusmodi peccata distinguuntur. Sicut autem aliquis conuitiando intendit conuitiati honorem deprimere, & detrahendo diminuere famam, & susurrando tollere amicitiam: ita etiā irridẽdo aliquis intendit, ꝙ ille qui irridetur, erubescat. Et quia hic finis est distinctus ab alijs, ideo etiam peccatũ derisionis distinguitur à præmissis peccatis. AD primum ergo dicendum, quòd subsannatio & irrisio conueniunt in fine: sed differunt in modo: quia irrisio fit ore, id est, verbo & cachinnis: subsannatio autem naso rugato, vt dicit gloss. super il lud † { Glo. interlin. & Augustin. hoc loco. } Psalm. 2. "Qui habitat in cælis, irridebit eos." Talis autem differentia non diuersificat speciem. Vtrun que tamen differt à contumelia, sicut erubescentia à dehonoratione. Est enim erubescentia timor dehonorationis, † { Li. 2. Orthod. fidei cap. 15. } sicut Damasc. dicit. AD secundum dicendum, quòd de opere virtuoso aliquis apud alios & reuerentiam meretur & famam, & apud seipsum bonæ conscientiæ gloriam, secundùm illud 2. ad Corinth. 1. "Gloria nostra hæc est, testimonium conscientiæ nostræ." Vnde econuerso de actu turpi, idest, vitioso, apud alios quidem tollitur hominis honor & fama: & ad hoc cō tumeliosus & detractor turpia de alio dicunt. Apud seipsum autem per turpia, quæ dicũtur , aliquis perdit conscientiæ gloriam per quandam confusionem & erubescentiā : & ad hoc turpia dicit derisor. Et sic patet quòd derisor communicat cũ prædictis vitijs in materia: differt autem in fine. AD tertium dicendum, quòd securitas conscientiæ & quies illius magnum bonum est, secundùm illud Prouerb. 15. "Secura mens quasi iuge conuiuium," & ideo qui conscientiam alicuius inquietat, confundendo ipsum, aliquod speciale nocumentum ei infert. Vnde derisio est peccatum speciale. ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm derisio poßit esse peccatum mortale. AD Secundum sic proceditur. Videtur quòd derisio nō pos sit esse peccatum mortale. Omne enim peccatum mortale contrariatur charitati. Sed derisio non videtur contrariari charitati, agitur enim ludo quandoque inter amicos, vnde & delusio nominatur. Ergo derisio nō potest esse peccatum mortale. ¶ 2 Præterea. Derisio illa videtur esse maxima, quæ fit in iniuriam Dei. Sed non omnis derisio quæ vergit in iniuriam Dei, est peccatum mortale: alioquin quicunque recidiuaret in aliquod peccatum veniale, de quo pœnituit, peccaret mortaliter. Dicit enim Isidorus † { Lib. 2. de summo bono. ca. 16. in princ. } quòd irrisor est, & non pœnitens, qui adhuc agit quod pœnitet. Similiter etiam sequeretur, quòd omnis simulatio esset peccatũ mortale: quia sicut † { Li. 31. ca. 6. & 12. simul. } Grego. dicit in Moral. Per struthionem significatur simulator, qui deridet equum, id est, hominem iustum, & ascensorem, id est, Deum: ergo derisio non est peccatum mortale. ¶ 3 Præterea. Contumelia & detractio videntur esse grauiora peccata, quàm derisio: quia maius est facere aliquid seriò, quàm ioco. Sed non omnis detractio vel contumelia est peccatum mortale, ergo multo minùs derisio. SED contra est, quod dicitur Prouerbiorum. 3. "Ipse deridet illusores." Sed deridere Dei, est æternaliter punire pro peccato mortali, vt patet per id quod dicitur in Psalmo. 2. "Qui habitat in cælis, irridebit eos:" ergo derisio est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, quòd irrisio nō fit nisi de aliquo malo, vel defectu. Malum autem, si sit magnum, non pro ludo accipitur, sed seriosè. Vnde si in ludum vel risum vertatur, ex quo irrisionis vel illusionis nomen sumitur: hoc est quia accipitur, vt paruum. Potest autem aliquod malum accipi, vt paruum, dupliciter. Vno modo secundùm se: alio modo ratione personæ. Cùm autem aliquis alterius personæ malum, vel defectum in ludum, vel risum ponit: quia secundùm se paruum malum est, est veniale & leue peccatum secundùm suum genus. Cùm autem accipitur quasi paruum ratione personæ, sicut defectus puerorum & stultorũ , parum ponderare solemus: sic aliquem illudere, vel irridere, est eum omnino paruipendere, & eum tam vilem æstimare, vt de eius malo nō sit curandum, sed sit quasi pro ludo habendum. Et sic derisio est peccatum mortale, & grauius quàm contumelia, quæ similiter est in manifesto. Quia cōtumeliosus videtur accipere malum alterius seriosè, illusor autem in ludum: & ita videtur esse maior contemptus & dehonoratio. Et secundùm hoc illusio est graue peccatum, & tanto grauius, quanto maior reuerentia debetur personæ, quæ illuditur. Vnde grauissimum est irridere Deum, & ea quæ Dei sunt: secundùm illud Isaiæ 37. "Cui exprobrasti? & quem blasphemasti? & super quem exaltasti vocem tuam?" Et postea subditur; "Ad sanctum Israel." Deinde secun dum locum tenet irrisio parẽtum . Vnde dicitur Prouer. 30. "Oculum, qui subsannat patrem, & despicit partum matris suæ, effodiant eum corui de torrentibus, & comedant eum filij aquilæ." Deinde iustorum derisio grauis est: quia honor est virtutis præmium. Et contra hoc dicitur Iob. 12. Deridetur iusti simplicitas. Quæ quidem derisio valde nociua est, quia per hoc homines à bene agendo impediuntur, secũdùm illud Gregor. Qui in aliorum actibus exoriri bona respiciunt, mox ea manu pestiferæ exprobrationis euellunt. AD primum ergo dicendum, ꝙ ludus non importat aliquid contrarium charitati, respectu eius, cum quo luditur. Potest tamen importare aliquid contrarium charitati, respectu eius, de quo luditur, propter contemptum, vt dictum † { In corp. art. } est. AD secundum dicendum, quòd ille qui recidiuat in peccatũ de quo pœnituit, & ille qui simulat, nō expressè Deum irridet, sed quasi interpretatiuè: inquātum scilicet ad modum deridentis se habet. Nec tamẽ venialiter peccando aliquis simpliciter recidiuat, vel simulat, sed dispositiuè, vel interpretatiuè. AD tertium dicendum, quòd derisio secundùm suam rationem leuius aliquid est, quàm detractio, vel contumelia: quia non importat contemptum, sed ludum. Quandoque tamen habet maiorem contemptum, quàm contumelia, vt suprà dictum † { In corp. art. } est, & tunc est graue peccatum. 
 
 COMMENTARIVS. IN expositione huius quæstionis tria aduertenda sunt. Primum est, quòd huiusmodi peccata quæ consistunt in verbis, ex intentione iudicanda sunt: quoniam verba habent vim significandi ex intentione: vnde ex diuersis finibus intẽtis , diuersa peccata constituuntur: & sicut contumeliosus intendit auferre honorem, & detractor famam, susurro vero dirimere amicitiam: ita qui alterum irridet, intendit quòd confundatur & erubescat. Et quoniam hic finis distinctam malitiā habet ab omnibus dictis: ideo à D. Tho. distincta iniuria constituitur. Secundò est notandum, quòd omnes irrisiones sunt eiusdem speciei: habẽt enim eandem rationem formalem, vnde desumitur vnitas. Explicāda tamẽ est in cōfessione irrisio in particulari: sicuti diximꝰ de alijs vitijs. Tertiò est notandum, quòd irrisio virtutis est pestilentissimum vitium, & vt in plurimum est peccatum mortale, etiam si irrisio fiat materialiter & non formaliter, & etiā si fiat sine animo faciendi quod alius erubescat & confundatur. Probatur hoc. Talis irrisio est vilipendium virtutis adeo magnum, vt reputet virtutem non solum indignam cum qua homines confabulentur: verum etiam cum qua certent & contendant, ergo vt in plurimum est peccatum mortale. Secundò. Irridere virtutem, causat in anima iusti tristitiam spiritualem de bono virtutis, & erubescentiam de exercitio virtutis, & facit hominem iustum & sanctum tardum ad virtutem, & facit vt reputet bonum malum, & malum bonum, vt dicitur Isaiæ cap. 5. ergo est peccatum mortale vt plurimum. Vnde Psal. 1. vbi Septuaginta habent, "Et in cathedra pestilentiæ non sedit." In textu Hebræo habetur, "in sede derisorum non sedit," vbi vocat cathedram pestilentiæ vitium irrisionis. Vltimò. In hac quæstione sunt duo breuissima dubia. Primum est, An irrisio sit grauius peccatum quam alia peccata, quæ consistunt in verbis. Ad hoc dubium respondetur vnica conclusione. Irrisio est grauius peccatum quam contumelia, leuius autem quam detractio & susurratio. Prima pars probatur. Irrisio includit omnem malitiam contumeliæ, quoniam per se fit coram, & vltra hoc addit, quòd alius erubescat: ergo est grauius peccatum quam contumelia. Et confirmatur. Nam irrisio fit cum maiori despectu, ergo. Secunda pars probatur. Per detractionem & susurrationem auferuntur maiora bona, quam per irrisionem, nam aufertur fama & amicitia, ergo grauiora peccata sunt. DVbitatur secundò. Quare Diuus Thomas non posuerit peccatum murmurationis, cum consistat in verbis extra iudicium? Respondetur, quòd murmuratio reducitur tanquam aliquid imperfectum ad has quatuor species iniuriarum. Si fiat coram, intendendo dehonorare. Ad contumeliā autẽ : si fiat intendendo facere quod alius erubescat ad irrisionem, si fiat in absentia & intendat denigrare famā , ad detractionẽ . Si intendat dirimere amicitiam ad susurrationem. Ita Caietanus opusculo 17. responsionum, responsione. 13. dubio. 6. & in Summa verbo, murmuratio. Ratio est clarissima, quoniā murmuratio, vt notio nominis præ se fert, dicit iniuriam quæ potius in sono vocis, quam in verbis consistit, vnde comparatur ad alias iniurias, sicut aliquid imperfectum, & inarticulatum, ad aliquid perfectũ & articulatum, ergo ad alias iniurias reducenda est. 
 





 QVÆSTIO LXXVI. De Maledictione. 
 
 POSTEA considerandum est de maledictione. Et circa hoc quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrũ liceat maledicere aliquem. { 4. d. 18. q. 2. ar. 1. q. 2. ad 1. Et virt. q. 2. art. 8. ad 10. & 15. & Psal. 5. col. 7. & Ro. 11. co. 2. & ca. 12. le. 9. co. 2. } AD Primum sic proceditur. Videtur, quòd non liceat maledicere aliquem. Non est enim licitum præterire mandatum Apostoli, in quo Christus loquebatur, vt dicitur 2. ad Corin. 13. Sed ipse præcepit Rom. 12. "Benedicite & nolite maledicere," ergo non licet aliquem maledicere. ¶ 2 Præterea. Omnes tenentur Deum benedicere, secundùm illud Dan. 3. "Benedicite filij hominum domino." Sed non potest "ex eodem ore procedere benedictio Dei & maledictio hominis," vt probatur Iacobi. 3. Ergo nulli licet aliquem maledicere. ¶ 3 Præterea. Ille qui aliquem maledicit, videtur optare eius malum, culpæ vel pœnæ: quia maledictio videtur esse imprecatio quædam. Sed non licet desiderare malum alterius: quinimò orare oportet pro omnibus, vt liberentur à malo. Ergo nulli licet maledicere. ¶ 4 Præterea. Diabolus per obstinationem maximè subiectus est malitiæ. Sed non licet alicui maledicere diabolum, sicut nec seipsum. Dicitur enim Ecclesiast. 21. "Cùm maledicit impius diabolum, maledicit ipse animam suam," ergo multo minùs licet maledicere hominem. ¶ 5 Præterea. Numer. 23. super illud, Quomodo maledicam, cui non maledixit Dominus? dicit* { Est Origenis hom. 15. in Numeros, parum à medio, to. 1. } gloss. Non potest esse iusta maledicendi causa, vbi peccantis ignoratur affectus. Sed homo non potest scire affectum alterius hominis, nec etiam vtrum sit maledictus à Deo, ergo nulli licet aliquem hominem maledicere. SED contra est, quod Deuteronom. 27. dicitur, "Maledictus qui non permanet in sermonibus legis huius." Eliseus etiam pueris sibi illudentibus maledixit, vt habetur 4. Regum 2. RESPONDEO dicendum, quòd maledicere idem est, quod malum dicere. Dicere autem tripliciter se habet ad id quod dicitur. Vno modo per modum enuntiationis, sicut aliquid exprimitur modo indicatiuo. Et sic maledicere nihil aliud est quàm malum alterius referre, quod pertinet ad detractionem: vnde quandoque maledici detractores dicuntur. Alio modo dicere se habet ad id quod dicitur per modum causæ. Et hoc quidem primò & principaliter competit Deo, qui omnia suo verbo fecit, secundùm illud Psalm. 32. Dixit & facta sunt. Consequenter autem competit hominibus, qui verbo suo alios monent per imperium ad aliquid faciendum. Et ad hoc instituta sunt verba imperatiui modi. Tertio modo ipsum dicere se habet ad id quod dicitur, quasi expressio quædam affectus desiderantis id quod verbo exprimitur. Et ad hoc instituta sunt verba optatiui modi. Prætermisso ergo primo modo maledictionis, qui est per simplicem enuntiationem mali, considerandum est de alijs duobus: vbi scire oportet, quòd facere aliquid, & velle illud, se consequuntur in bonitate & malitia, vt ex supradictis* { 1. 2. q. 20. art. 3. } patet. Vnde in istis duobus modis, quibus malum dicitur per modum imperantis, vel per modum optantis, eadem ratione est aliquid licitum & illicitum. Si enim aliquis imperet vel optet malum alterius, inquantum est malum, quasi ipsum malum intendens, sic maledicere vtroque modo erit illicitum: & hoc est maledicere, per se loquendo. Si autem aliquis imperet vel optet malum alterius sub ratione boni, sic est licitum, nec erit maledictio, per se loquendo, sed per accidens: quia principalis intentio dicentis non fertur ad malum, sed ad bonum. Contingit autem malum aliquod dici imperando, vel optando sub ratione duplicis boni. Quandoque quidem subratione iusti. Et sic iudex licitè maledicit illum, cui præcipit iustam pœnam inferri. Et sic etiam Ecclesia maledicit anathematizando, sicut etiam prophetæ in scripturis quandoque imprecantur mala peccatoribus, quasi conformantes voluntatem suam diuinæ iustitiæ: licet hæ imprecationes possint etiam per modum præ nuntiationis intelligi. Quandoque verò dicitur aliquod malum sub ratione vtilis, puta cùm aliquis optat aliquem peccatorem pati aliquam ægritudinem, aut aliquod impedimentum, vel vt ipse melior efficiatur, vel vt saltem ab aliorum nocumento cesset. AD primum ergo dicẽdum , quòd Apostolus prohibet maledicere, per se loquendo cum intentione mali. Et similiter dicendum est ad Secundum. AD tertium dicendum, quòd optare alicui malum sub ratione boni, non contrariatur affectui quo quis simpliciter alicui optat bonum, sed magis habet conformitatem ad ipsum. AD quartum dicendum, quòd in diabolo est considerare naturam & culpam. Natura quidem eius bona est, & à Deo, nec eam maledicere licet. Culpa autem eius est maledicenda, secundùm illud Iob. 3. " Maledicāt ei qui maledicunt diei." Cùm autem peccator maledicit diabolum propter culpam, seipsum simili ratione iudicat maledictione dignum: & secundùm hoc dicitur maledicere animam suam. Ad quintum dicendum, quòd affectus peccantis, etsi in se non videatur, potest tamen percipi ex aliquo manifesto peccato pro quo pœna est infligenda. Similiter etiā quanuis sciri non possit quem Deus maledicat secundum finalem reprobationem, potest tamen sciri quis sit maledictus à Deo secundùm reatum præsentis culpæ. ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm liceat creaturam irrationalem maledicere. AD Secundum sic proceditur. Vide{ Inf. ar. 4. ad 1. } tur, quòd non liceat creaturam irrationalem maledicere. Maledictio enim præ cipuè videtur esse licita, inquantum respicit pœnam. Sed creatura irrationalis non est susceptiua nec culpæ, nec pœnæ: ergo eam maledicere non licet. ¶ 2 Præterea. In creatura irrationali nihil inuenitur nisi natura, quam Deus fecit. Hanc autem maledicere non licet, etiam in diabolo, vt dictum* { Art. præ ced. ad 4. } est, ergo creaturam irrationalem nullo modo licet maledicere. ¶ 3 Præterea. Creatura irrationalis aut est permanens, sicut corpora: aut est transiens, sicut tempora. Sed sicut Gregor. dicit in * { Li. 4. c. 3. paulò â principio. } 4. Moral. "Otiosum est maledicere non existẽti : vitiosum verò, si existeret:" ergo nullo modo licet maledicere creaturæ irrationali. SED contra est, quòd Dominus maledixit ficulneæ, vt habetur Matth. 21. Et Iob maledixit diei suo, vt habetur Iob. 3. RESPONDEO dicendum, quòd benedictio vel maledictio propriè ad illam rem pertinet, cui potest aliquid bene vel malè cōtingere , scilicet rationali creaturæ. Creaturis autem irrationalibus bonum vel ma lum dicitur contingere in ordine ad creaturam rationalem, propter quam sunt. Ordinantur autẽ ad eam multipliciter. Vno quidem modo per modum subuentionis: inquantum scilicet ex creaturis irrationalibus subuenitur humanæ necessitati. Et hoc modo Dominus homini dixit Genes. 3. "Maledicta terra in opere tuo:" vt scilicet per eius sterilitatem homo puniretur. Et ita etiam intelligitur quod habetur Deuter. 28. "Benedicta horrea tua." Et infrà, "Maledictum horreum tuum." Sic etiam Dauid maledixit montes Gelboe: secũdùm * { Li. 4. Moral. cap. 3. in fine. } Gregor. expositionem. Alio modo creatura irrationalis ordinatur ad rationalem per modum significationis. Et sic Dominus maledixit ficulneam in significationem Iudeæ. Tertiò modo ordinatur creatura irrationalis ad rationalem per modum continentis, scilicet temporis, vel loci. Et sic maledixit Iob diei natiuitatis suæ propter culpam originalem, quam nascẽdo contraxit, & propter sequentes pœnalitates. Et propter hoc etiam potest intelligi Dauid maledixisse montibus Gelboe: vt legitur 2. Reg. 1. scilicet propter eædem populi, quæ in eis contigerat. Maledicere autem rebus irrationalibus, inquantũ sunt creaturæ Dei, est peccatum blasphemiæ: maledicere autẽ eis secundùm se consideratis, est otiosum & vanum, & per consequens illicitum. Et per hoc patet responsio ad obiecta. ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm maledicere sit peccatum mortale. AD Tertium sic proceditur. Videtur, quòd maledicere non sit peccatũ mortale. August. enim in homilia de igne purgatorio, numerat maledictionem inter leuia peccata. Hæc autem sunt venialia. Ergo maledictio nō est peccatũ mortale, sed veniale. ¶ 2 Præterea. Ea quæ ex leui motu mẽ tis procedunt, nō videntur esse peccata mortalia. Sed interdum maledictio ex leui motu procedit. Ergo maledictio non est peccatum mortale. ¶ 3 Præterea. Grauius est malefacere, quam maledicere. Sed malefacere non semper est peccatum mortale. Ergo multo minus maledicere. SED cōtra . Nihil excludit à regno Dei nisi peccatum mortale. Sed maledictio excludit à regno Dei: secundum illud 1. ad Corinth. 6. "Neque maledici, neque rapaces regnum Dei possidebunt." Ergo maledictio est peccatum mortale. RESPONDEO dicendum, ꝙ maledictio, de quo nunc loquimur, est, per quā pronuntiatur malum cōtra aliquem vel imperando, vel optando. Velle autẽ , vel imperio mouere ad malum alterius, secundum se repugnat charitati, qua diligimus proximum, volentes bonum ipsius: & ita secundum suum genus est peccatum mortale, & tanto grauius, quanto personam, cui maledicimus, magis amare & reuereri tenemur. Vnde dicitur Leuit. 20. "Qui maledixerit patri suo & matri, morte moriatur." Contingit tamen verbum maledictionis prolatũ , esse peccatum veniale, vel propter paruitatem mali, quod quis alteri maledicendo, imprecatur: vel etiam propter affectum eius, qui profert maledictionis verba, dum ex leui motu, vel ex ludo, aut ex surreptione aliqua, talia verba profert, quia peccata verborum maximè ex affectu pensantur, vt suprà dictum* { Q. 72. articul. 2. }est. Et per hoc patet responsio ad obiecta. ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm maledicere sit grauius peccatum, quam detractio. AD Quartum sic proceditur. Videtur, quòd maledictio sit grauius peccatum, quàm detractio. Maledictio enim videtur esse blasphemia quæ dam, vt patet per id quod dicitur in Canonica Iudæ, quòd cùm Michael Archangelus cum diabolo disputans, altercaretur de Moysi corpore, non est ausus iudicium inferre blasphemiæ. Et accipitur ibi blasphemia pro maledictione, secundum † { Glos. interlin. ibid. } glossam, Blasphemia au tem est grauius peccatum, quàm detractio. Ergo maledictio est grauior detractione. ¶ 2 Præterea, Homicidium est detractione grauius, vt suprà dictum † { Q. 73. articul. 3. } est. Sed maledictio est par peccato homicidij. Dicit † { Homilia 20. ĩ Matthæ. intermediũ & finẽ . to. 2. } enim Chrysostomus super Matthæum. " Cum dixeris, Maledic ei, & domũ euerte, & omnia perire fac: nihil ab homicida differs." Ergo maledictio est grauior quàm detractio. ¶ 3 Præterea, Causa præeminet signo. Sed ille qui maledicit, causat malum suo imperio. Ille autem qui detrahit, solum significat malũ iam existens. Grauius ergo peccat maledicus, quàm detractor. SED cōtra est, ꝙ detractio non potest bene fieri. Male dictio autem fit bene & male, vt ex dictis † { Art. 1. huius quæst. } patet. Ergo grauior est detractio, quā maledictio. RESPONDEO dicendum, quòd sicut in primo habitum † { 1. p. q. 48. arti. 5. } est, duplex est malum, scilicet culpæ & pœnæ. Malum autem culpæ peius est, vt ibidem ostensum † { 1. p. q. 48. art. 6. } est: vnde dicere malum culpæ, peius est, quàm dicere malum pœnæ, dummodo sit idem modus dicendi. Ad contumeliosum, ergo & susurronem & detractorem, & etiam derisorem pertinet dicere malum culpæ. Sed ad maledicentem, prout nunc loquimur, pertinet dicere malum pœnæ, non autem malum culpæ, nisi fortè sub ratione pœnæ. Non tamen est idem modus dicendi. Nam ad prædicta quatuor vitia pertinet dicere malum culpæ, solum enuntiando. Per maledictionem verò dicitur malum pœnæ: vel causando per modum imperij, vel optando. Ipsa autem enũtiatio culpæ, peccatum est, inquantum aliquod nocumentum ex hoc proximo infertur. Grauius autem est nocumentum inferre, quàm nocumẽ tũ desiderare, cæteris paribus. Vnde detractio secundum communẽ rationem grauius peccatũ est, quā maledictio, simplex desiderium exprimens. Maledictio verò quæ fit per modum imperij, cùm habeat rationem causæ, potest esse detractione grauior, si maius nocumentum inferat, quàm sit denigratio famæ: vel leuior, si minus. Et hæc quidem accipienda sunt secũdum ea, quæ per se pertinent ad rationem horum vitiorum. Possunt autem & alia per accidẽs cōsiderari , quæ præ dicta vitia, vel augent, vel minuũt . AD primum ergo dicendum, ꝙ maledictio creaturæ, inquantum creatura est, redundat in Deum: & sic per accidens habet rationẽ blasphemiæ: non autem si maledicatur creaturæ propter culpam. Et eadẽ ratio est de detractione. AD secundum dicendum, quòd sicut dictum † { Art. præ cedenti. } est, maledictio vno modo includit desideriũ mali. Vnde si ille qui maledicit, velit malum occisionis alterius, desiderio non differt ab homicida. Differt tamen, inquantum actus exterior aliquid adijcit voluntati. AD tertium dicendum, ꝙ ratio illa procedit de maledictione, secũ dùm quod importat imperium. 
 
 SVMMA ARTICVLI. IN expositionem huius quæstionis est prima conclusio. Maledictio qua alteri malum imprecamur, est peccatum mortale ex genere suo. Verum est, quòd Diuus Thomas artic. 1. dicit, quòd maledictio potest accipi optatiuè & imperatiuè. In communi tamen sermone accipitur optatiuè. Probatur hoc dictum. Optare alteri malum est contra charitatem: ergo est peccatum mortale ex genere suo. Secunda conclusio. Imprecari alteri malum propter bonum vtile & honestũ , non est peccatum: vel imprecari alteri malum, vt impleatur diuina iustitia, vel vt peccator resipiscat. Et ita Prophetæ aliquando imprecantur malum. Psalm. 118. "Confundantur superbi qui iniustè iniquitatem fecerunt in me." Et Psalmo 108. "Constitue super eum peccatorem & diabolus stet à dextris eius." Has imprecationes Prophetarum explicat quadrupliciter Diuus Tho. infra quæst. 83. artic. 8. ad primum. Ex hoc sequitur, quòd maledictio est imprecari alteri malum, nihil aliud curando, quod est velle alteri malum formaliter. ¶ Contra secundam conclusionem sunt aliqua argumenta. Primum est, quod licet desiderare licet facere: sed licet alteri desiderare malum, vt impleatur diuina iustitia: ergo licet facere. Secundò. Ex præcepto diuino tenemur diligere inimicos & illis benefacere: ergo non possumus illis optare malum. Ad primum argumentum respondetur primo, negādo maiorem. Nam priuata persona potest desiderare, vt fur puniatur à iudice: non tamen potest punire. Secundò respondetur, quòd eo modo quo possumus desiderare possumus facere, ita quòd propositio maior faciat istum sensum, quod si obiectum factibile à nobis est licitum in ipso facto, tunc desiderium talis obiecti est licitum. In hoc vero casu licet desiderare, ꝙ Deus hominẽ puniat, & ita Deo est licitũ punire, non vero licet priuatæ personæ punire hominem: vnde neq; ipsi priuatæ personę licet desiderare. ¶ Ad secundũ respondetur, ꝙ tale desiderium non procedit ex maleuolentia, sed potius ex charitate: nam desiderare alteri malũ sub ratione boni melioris, non est absolutè desiderare malũ . Vltima conclusio. Filij valde debent timere execrationes parentũ , parentes item impijssimè faciunt, execrando filios, non quia verba parentum vim aliquam habeāt : sed quia Deus aliquando id permittit propter peccata parentum, vel filiorũ . De quo D. Aug. lib. 22. de ciuitate. cap. 8. 
 





 QVÆSTIO LXXVII. De fraudulentia emptionis & venditionis. 
 
 DEINDE considerandum est de peccatis, quæ sunt circa voluntarias commutationes. Et primò de fraudulentia, quæ committitur in emptionibus & venditionibos . Secundò, de vsura, quæ fit in mutuis. Circa alias enim commutationes volũtarias non inuenitur aliqua species peccati, quæ distinguatur à rapina, vel furto. ¶ Circa primum quæruntur quatuor. CIRCA hunc titulum. Nota, ex D. Tho. supra quæst. 55. arti. 5. quod fraudulentia est vitium speciale contrarium prudentię, quod consistit in hoc, quòd aliquis id quod astutè cogitauit in ordine ad aliquem finẽ , simulatis factis exequatur. Et in hoc differt à dolo, quòd dolus fit etiam verbis simulatis, iuxta illud, linguis suis dolose agebant: at vero fraudulentia tantum in factis simulatis inuenitur. Dubitamus ergo statim pro intelligentia articuli, quare D. Tho. tractaturus de iniustitia quæ committitur in emptionibus & venditionibus, apposuerit titulum de fraudulentia quæ ibidem cōmittitur : cum tamen in alijs vitijs iniustitiæ pertractandis non apposuerit talem titulum. Verbi gratia, de fraudulentia furti vel rapinę, &c. Sed absolutè dicit de furto, de rapina, de vsura. Respondetur primo, quòd ratio est: quia communiter iniustitia quæ committitur in emptione & venditione est cum fraude. Respondetur se cundo, quòd alia vitia contraria iustitiæ habent speciem nominatam, v. g. furtum &c. Iniustitia vero quæ committitur in emptionibus & venditionibus non habet speciem nominatam, & idcirco nominatur & circunscribitur fraudulentia, quæ communiter inuenitur in tali iniustitia. Sed contra, videtur, quòd non differat specie ista iniustitia emptionis & venditionis à furto vel rapina. Probatur, quia si ista iniustitia fiat ignorante domino patiente, erit furtum, si autem fiat illo sciente, erit rapina: ergo non est differentia. Respōdetur , quòd iniustitia emptionis & venditionis, neque est species furti neque rapinæ. Probatur primò, quia huiusmodi iniustitia partim fit volente domino, partim inuito. In furto verò vel rapina omnino fit iniustitia inuito domino. Secundò. Quia iniustitia emptionis & venditionis abstrahit ab ignorantia vel scientia patientis, hoc est, cōmuniter se habet ad ignorantiam vel scientiam patientis. At vero iniustitia furti determinata est ad ignorantiā patientis. Iniustitia vero rapinæ determinata est ad scientiam ipsius patientis. Cum igitur inuoluntarium in moralibus, diuidatur in inuoluntarium ex ignorantia, & in inuoluntarium ex scientia, & propterea distinguantur specie furtum & rapina: sequitur, quòd iniustitia emptionis & venditionis, quæ abstrahit ab ignorantia, & scientia patientis, differat specie à furto vel rapina. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm licitè aliquis poßit vendere rem, plus quàm valeat. AD primum sic proceditur.{ Q. d. 25. q. 3. art. 1. q. 1. corp. Et q. 2. ar. 2. corp. & decimo. } Videtur, quòd aliquis licitè possit vendere rem, plus quam valeat. Iustum enim in commutationibus humanæ vitæ secundum leges ciuiles determinatur. Sed secundum eas licitum est emptori & venditori, vt se inuicem decipiant. Quod quidem fit, inquantum venditor plus vendit rẽ , quàm valeat, emptor autem minus quàm valeat. Ergo licitũ est quòd aliquis vendat rem plus quàm valeat. ¶ 2 Præterea. Illud quod est omnibus commune, videtur esse naturale, & non esse peccatum. Sed sicut Augustinus refert. 13. † { Lib. 13. capit. 3. paulo à principio, to. 3. } de Trinita. Dictum cuiusdam Mimi fuit ab omnibus acceptum, Vili vultis emere, & carè vendere. Cui etiam consonat quod dicitur Prouerbiorum 20. "Malum est, malum est, dicit omnis emptor: & cùm recesserit, gloriatur." Ergo licitum est aliquid cariùs vendere, & vilius emere, quàm valeat. ¶ 3 Præterea. Non videtur esse illicitum, si ex conuentione agatur id, quod fieri debet ex debito honestatis. Sed secũdum Philosophum in † { Lib. 8. Ethic. c. 13. non longè à fine, tomo. 5. } 8. Ethicorum in amicitia vtilis recompensatio fieri debet secundũ vtilitatem, quam consecutus est ille, qui beneficium suscepit, quę quidem quandoq́ue excedit valorem rei datæ: sicut cōtingit cùm aliquis multũ re aliqua indiget, vel ad periculum euitandum, vel ad aliquod commodum consequendum. Ergo licet in contractu emptionis & venditionis aliquid dare pro maiori pretio, quàm valeat. SED contra est, quod dicit̃ Matthæi 7. "Omnia quæcunq; vultis vt faciant vobis homines, & vos facite illis." Sed nullus vult sibi rem vendi carius quàm valeat. Ergo nullus debet alteri vendere rem cariùs, quàm valeat. RESPONDEO dicendũ , ꝙ fraudem adhibere ad hoc quòd ali quid plus iusto pretio vẽdatur , omnino peccatum est, inquantum aliquis decipit proximum in damnũ ipsius. Vnde & Tullius dicit in libro † { Lib. 3. circa mediji illius. } de Officijs. Tollendum est ex rebus contrahendis omne mendacium, nō licitatorem venditor, nec qui contra se licitetur, emptor opponet. Si autem fraus deficit, tunc de emptione & venditione dupliciter loqui possumus. Vno modo secundum se, & secundum hoc emptio & venditio videtur esse introducta pro cōmuni vtilitate vtriusque, dum scilicet vnus indiget re alterius, & econuerso, sicut patet per Philosophum in primo † { Lib. 1. ca. 5. & 6. tomo. 5. } Politic. Quod autem pro communi vtilitate inductum est, non debet esse magis in grauamen vnius, quàm alterius. Et ideo debet secundum æ qualitatem rei inter eos contractus institui. Quantitas autem rei, quæ in vsum hominis venit, mensuratur secundum pretium datum ad quod est inuentum numisma, vt dicitur in † { Lib. 5. ca. 5. tom. 5. } quinto Ethico. Et ideo si vel pretium excedat quātitatem valoris rei, vel econuerso res excedat pretium, tolletur iustitiæ æqualitas. Et ideo cariùs vendere vel vilius emere rem, quàm valeat, est secundum se iniustum & illicitum. Alio modo possumus loqui de emptione & venditione, secundum quod per accidens cedit in vtilitatem vnius & detrimẽtum alterius, puta cum aliquis multum indiget habere rem aliquam, & alius læditur, si ea careat. Et in tali casu iustum pretium erit, vt non solum re spiciatur ad rem, quæ venditur, sed ad damnum, quod venditor ex venditione incurrit. Et sic licitè poterit aliquid vendi plus quàm valeat secundum se, quanuis non vendatur plus quàm valeat habenti. Si verò aliquis multum iuuetur ex re alterius, quam accepit, ille verò qui vendit, non damnificatur carendo re illa: non debet eam superuendere: quia vtilitas quæ alteri accrescit, nō est ex venditione, sed ex conditione ementis. Nullus autem debet vẽ dere alteri quod non est suum licet possit ei vendere damnũ quod patitur: ille tamen qui ex re alterius accepta multũ iuuatur, potest propria sponte aliquid vendenti supererogare: quod pertinet ad eius honestatem. AD primum ergo dicendum, ꝙ sicut suprà dictum † { 1. 2. q. 96. artic. 2. } est, lex humana populo datur, in quo sunt multi à virtute deficientes, non autem datur solum virtuosis. Et ideo lex humana non potuit prohibere quicquid est cōtra virtutem, sed ei sufficit, vt prohibeat ea quæ destruunt hominum conuictum, alia verò habeat quasi licita: non quia ea approbet, sed quia ea non punit. Sic ergo habet quasi licitum, pœnam non inducens, si absque fraude venditor rem suam superuendat, aut emptor vilius emat, nisi sit nimius excessus, quia tunc etiam lex humana cogit ad restituendum: puta si aliquis sit deceptus vltra dimidiam iusti pretij quantitatem. Sed lex diuina nihil impunitũ relinquit, quod sit virtuti contrarium: vnde secun dum diuinam legem illicitum reputatur, si in emptione & venditione non sit æqualitas iustitiæ obseruata. Et tenetur ille qui plus habet, recompensare ei qui damnificatus est, si sit notabile damnum. Quod ideo dico: quia iustum pretium rerum non est punctualiter determinatum, sed magis in quadam æstimatione consistit: ita quòd modica additio vel minutio non videtur tollere æqualitatem iustitiæ. AD secũdum dicendum, quòd sicut August. ibidem † { Loco citato in arg. } dicit: Mimus ille vel seipsum intuendo, vel alios experiendo, vili velle emere, & carè vendere, omnibus id credidit esse commune. Sed quoniam revera vitium est, potest quisque adipisci huiusmodi iustitiam, qua huic resistat & vincat. Et ponit exemplum de quodam, qui modicum pretium de quodam libro propter ignorantiam postulanti iustum pretium dedit. Vnde patet quòd illud commune desiderium non est naturæ, sed vitij. Et ideo commune est multis, qui per latam viam vitiorum incedunt. AD tertium dicendum, quòd in iustitia commutatiua consideratur principaliter æqualitas rei. Sed in amicitia vtilis, consideratur æqualitas vtilitatis. Et ideo recompensatio fieri debet secũdum vtilitatem perceptam. In emptione verò secũ dum æqualitatem rei. SVMMA ARTICVLI. VTrum licitè possit aliquis vendere rẽ plus quàm valeat? ¶ Prima conclusio. Adhibere fraudem vt aliquid plus iusto vendatur, est peccatum inquantum aliquis decipit proximum in damnum ipsius. Secunda cōclusio . Etiam deficiente fraude, vẽdere cariùs aut emere vilius quam res valeat, est secundum se iniustum. Ratio est, quia secundum se in illo contractu committitur inæqualitas. Tertia conclusio. Per accidens aliquando licet vendere rem cariùs quam valet, scilicet quando venditor damnificatur ex priuatione rei quam vendit. Quarta conclusio. Iniquum est vendere rem cariùs quàm secũdum se valeat, propterea quòd fit valde vtilis ementi. Ratio est, quia hoc est vendere quod non est proprium sed alienum. COMMENTARIVS. DE hac materia disputant Doctores in 4. dist. 15. extant etiam tituli in vtroq; iure de contractibus. Quoniam autem de omni contractu agendum est, necesse erit tradere definitionem, & diuisionem contractus: vt cognoscamus quæ nam sit differentia huius contractus emptionis & venditionis, & quomodo differat ab alijs contractibus. ¶ Nota ergo primo, quòd cōtractus definitur ab Vlpiano in. l. Labeo. 2. ff. de verborum signif. Contractus est vltro citroq́ue obligatio. Quę diffinitio datur per effectũ , acsi diceret, Contractus est actio humana inter duos, ex qua in vtroque oritur obligatio ad alterum. Hæc autem actio humana necesse est, vt explicetur aliquo signo sensibili sufficienti ad explicandum animũ contrahendi. Et ratio est, quia homo componitur ex corpore & anima, & idcirco actio humana quæ debet esse ad alterum necesse est, quòd sit sensibilis, eo quòd omnis nostra cognitio ortum habet à sensu. Sunt autem quatuor figuræ contractuum, siue quatuor modi qui referuntur in. l. naturalis. ff. de præscriptis verbis. ¶ Primus modus explicatur sic, Do vt des. Secundus facio vt facias. Tertius, do vt facias. Quartus, facio vt des. Hinc sequitur, quòd simplex promissio non est contractus eo quòd neque habet figuram contractus, neq; definitionem cum nulla oriatur obligatio in vtroque. Secundò nota, quòd contractus propriè dictus, diuiditur in septem differentias siue species. Prima dicitur cambium, in qua permutatur res pro re. Secunda est emptio, vbi intelligitur correlatiuum venditio. Tertia species est mutuatio. Quarta est emphyteusis, id est melioratio, verbi gratia. Dat aliquis alteri vineam vt colat illam & reparet & fructus capiat & soluat aliquam pensionem & reddat. Quinta species est commodatio quando debet reddi idem numero datum. Sexta species est permutata commodatio. Septima est locatio. Sed tamen pro huius diuisionis intelligentia: nota, quòd hic non diuidimus cōtractum in tota sua generalitate, sed quod attinet ad rem præsentem diuidimus contractum circa res ipsas, non circa personas: & idcirco non annumeramus matrimonium neque votum solenne: eo quòd sunt traditiones personarum. ¶ HIS suppositis. Probatur sufficientia præfatæ diuisionis. Etenim per contractum potest transferri vel dominiũ rei, vel vsusfructus illius, aut tantũ vsus. Siquidem trāsferatur dominium rei, cōstituuntur tres species, scilicet cambium, quod fit quando res pro re commutatur, vt vinum pro frumento: & emptio, quando transfertur dominiũ rei pro pecunia, & mutuatio quando transfertur dominium rei cum obligatione vt reddatur tantumdẽ in alio indiuiduo. Quibusdam autem visum est, quòd mutuatio non sit propriè contractus, eo quòd nulla obligatio oritur in mutuatore, sed tantum in mutuatario. Nihilominus falluntur in hoc, quia mutuator ipse, eo ipso quòd mutuat, manet obligatus ad non statim repetendum, donec mutuatarius aliquod commodum acceperit, vel accipere potuerit moraliter loquendo ex ipsa re mutuata: & eadem ratio est de cōmodatore , manet enim obligatus vt mutuator, imò vero aliquando statuitur aliquod certum tempus, intra quod ipse commodator vel mutuator non potest repetere. Præterea. Si per contractum non transferatur dominium rei, sed vsusfructus pro aliquo pretio, vel pensione temporali, vel perpetua, & tunc talis contractus dicitur emphyteusis. Dicimus autem nō transferri dominium per emphyteusim: quia quanuis transferatur & tradatur ipsa res, tamen directum dominium rei manet apud dominum, qui rem transtulit ad vsumfructum alterius: quanuis dominium vtile maneat in illo, qui rem accepit per talem contractum. Denique si per contractum transferatur tantum vsus rei, oriri possunt tres species. Nā si transferatur gratis res sine pretio, siue vsus ille, est quidem commodatio cum conditione, vt rei substantia restituatur domino. v. g. si aliquis commodet equum ad iter faciendum alteri, si autem non transferatur gratis, sed pro vsu alterius rei: dicitur permutata commodatio. Si autem sit pro pretio, dicetur locatio. Ad has septẽ species possunt reduci omnes alij contractus, siue nominati, siue innominati. Præsertim contractus assecurationis & societatis: nam per assecurationem nō transfertur dominium rei, neque vsus: sed tantum per assecurationem conseruatur dominium, vel vsusfructus, vel vsus, iuxta rationem assecurationis & obligationem assecurantis. Societas autem poterit reduci ad quandam locationem. Similiter impignoratio, vel fideiussio, non pertinet ad speciem distinctam, sed tantum est confirmatio aliorum contractuum & ad illos reducetur. Magister Soto libr. 6. de Iustitia. quæst. 2. artic. 1. dicit, quòd sufficit numerare quinque contractuum species. Nam cambiũ in quo transfertur res pro re, reducit ad emptionẽ . Permutata verò commodatio reducitur ab illo ad locationem. Sed nobis non videtur verum, quòd cambium reducatur ad emptionem. Primò quia cambium antiquior contractus est, quàm emptio. Item emptio & venditio inuenta est ad supplendum, id quod per cambium commodè fieri nō poterat. Ergo si aliqua istarum specierum ad aliam erat reducẽda , potius emptio ad cambium quàm cambium ad emptionem reduci oportebat. Præterea permutata commodatio non exigit æqualitatem, qualem requirit locatio. Ergo non rectè ad illam reducitur. Probatur antecedens. Possunt enim duo homines conuenire, vt ad inuicem commodent res inæqualis commoditatis. Nota præterea ad maiorem intelligentiam prædictæ diuisionis, non multum interesse ad mores vel ad rationem iustitiæ, vel iniustitiæ dignoscendam, quæ in hu iusmodi contractibus reperitur, curiose distinguere, an isti contractus distinguantur specie metaphysica & differentia essentiali, dummodo cognoscamus differentes modos qui requirunt differentem considerationem in istis contractibus. Hæc autem differentia qualiscunque sit, desumenda est ex diuerso modo tradendi rem ipsam, scilicet trāsferendo cum illa dominium, vel vsum fructũ , vel vsum tantum, & ex diuersa obligatione quæ oritur in ipsis contrahentibus, videlicet ad reddendā rem ipsam, vel non reddendam, vel ad conseruandam illam vel aliquid aliud faciendum pro re ipsa. Et idcirco visum est viris doctis & prudentibus, illa septem capita contractuum distinguere, ad quæ alij contractus reducerentur. Ex dictis colligitur definitio emptionis & venditionis, emptio nanque est contractio rei pro pretio: venditio autem distractio rei pro pretio. Nomine vero pretij, intelligimus pecuniam, per quam æstimatur valor omnium rerum venalium: est enim pecunia ipsa mensura communis ipsarum rerum venalium. Hæc autem definitio, desumitur ex modo loquendi Iurisperitorum, qui venditionem vocant distractionem rei, & emptionem ipsam vocant contractionem rei ipsius. Iam vero pro intelligentia conclusionis articuli Diui Thomæ, obseruanda quidem sunt à Theologo tria principia siue regulæ, ad constituendum pretium iustum in rebus venalibus. ¶ Prima regula sit, autoritas reipublicæ, quæ suo beneplacito potest constituere iustum pretium in huiusmodi rebus propter bonum commune. Secunda regula est, communis æstimatio fori & bonorum hominum. ¶ Tertia regula est, conuentio inter emptorem & venditorem ipsum. Quod autem istæ regulæ sint sufficienter enumeratæ. Probatur, quia pretium iustum non est ab ipsa natura determinatum: etenim iustum naturale, autore Aristot. 5. Ethicorum cap. 7. est idem apud omnes, at vero pretium rerum multipliciter variatur pro temporis & loci varietate, & etiam pro ipsarum rerum varietate: ergo necesse est, quòd pretium determinetur per beneplacitum hominũ : non potest autem excogitari aliquod aliud beneplacitum per quod constituatur istud iustum pretium, quod non contineatur in prædictis: ergo sufficienter enumeratæ sunt istæ tres regulæ. Circa primam regulam aduerte, quòd nomine reipublicæ, intelliguntur omnes, qui habent autoritatem ab ipsa republica: inter quos primũ locum obtinet princeps, deinde prætores, & alij iudices & ædiles, qui vulgo dicuntur ( Regidores y Fieles ) qui habent autoritatem à republica taxandi pretium in aliquibus mercibus, minoris momenti. Vbi obseruandum est, quòd nisi sit error intolerabilis & euidens, standum est taxationi pretij factæ à republica & officialibus eius, semper enim præsumendum est tale pretium esse iustum & in casu dubij standum est illi. Secundò notandum est, quòd taxatio pretij potest fieri tripliciter, Vno modo penes terminũ magnitudinis in fauorem emptoris: altero modo penes terminum paruitatis in fauorem venditoris. Tertio modo penes vtrunque terminum in fauorem vtriusque. Exemplum primi est in pragmatica frumentaria, vbi taxatur pretium penes terminum magnitudinis, non enim potest esse maius pretium iustum frumenti, quàm sit taxatum à republica. Potest autem esse iustum pretiũ multo minus, quàm sit taxatum à republica: propterea quòd ex abundantia tritici cōmunis æstimatio fori deprimit taxatum pretium. Exemplum secundi habetur in censibus temporalibus vel vitalitijs, vbi taxatur pretium penes terminum paruitatis, non enim possunt emi minoris pretij: at vero possunt emi maiori pretio. Exemplum tertij est in taxatione quæ communiter fit in pretio vini. Circa secundam regulam, vide Diuum Thomam supra quæstione 57. articul. 2. & in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. & l. si seruum. ff. ad legem Aquiliam. & in capit. primo de emptione & venditione. Circa omnes tres regulas in communi. Nota, quòd est maxima differentia inter pretium constitutum per primam regulam & constitutum per alias regulas: quia constitutum per primam regulam consistit in indiuisibili, eo modo quo constitutum est: pretium vero constitutum per alias regulas variari potest eodem loco & tempore in parua quantitate, quia non consistit in indiuisibili, vt dicit Diuus Thomas supra in solutione ad primum. Et idcirco à doctoribus assignatur triplex iustum pretium eodem loco & tempore quod reputatur quasi vnum pretium. Aliud quidem dicetur rigidum penes terminum magnitudinis: aliud vero dicitur mite penes terminum paruitatis: aliud denique dicitur mediocre penes recessum ab vtroque extremo. Secunda differentia est, quòd pretium taxatum à republica, ordinatur immediatè ad bonum communitatis per iustitiam legalem, quæ principaliter residet in Principe, & ministris reipublicæ: pretium vero constitutum per alias regulas ordinatur immediatè ad bonum ipsorum contrahentiũ . Tertia differentia est inter pretium constitutum per secundam regulam & pretium constitutum per tertiam regulam: quòd stante taxatione per secundam regulam, nō habet locum tertia regula. Si enim pretium communi æstimatione fori sit constitutum, non licet illud pretium variare ex conuentione inter emptorem & venditorem: sed standum erit omnino communi vsui fori. Hoc intelligitur in ratione contractus emptionis & venditionis. Nam si ex beneplacito suo venditor velit rem vilius vendere, erit quidem donatio: sicut si emptor velit carius vendere erit etiam donatio. Vnde regula tertia tantum habet locum, quando pretium rei nullo modo est taxatum, sicut verbi gratia, contingit in mercibus quæ nouiter adducũtur ex India. Similiter etiam idem contingeret si quis artifex industriùs faceret aliquod nouum artificium vtile hominibus & reipublicæ & etiam delectabile: tunc non est aliud pretium iustum nisi ex conuentione partium, quod quidem debet fieri attentis laboribus & industrijs & expensis ipsius artificis. Quarta differentia est inter has regulas, quòd materia primæ & secundæ regulæ sunt res necessariæ ad victum & vestitum hominum, verbi gratia, circa frumentum & vinum, & carnes & vestitum exercentur illæ regulæ. At vero materia propria tertiæ regulæ, sunt res quæ magis pertinent ad faustum & pulchritudinem ipsius reipublicæ, quam ad necessitatem: quales sunt lapides pretiosi & canes venatici, & etiam accipitres & equi elegantes, qui non habent pretium taxatum à republica. Constitutis his omnibus fundamentis est. DVbium primum. Vtrum modus vendendi rem possit variare iustum pretium rei eodem loco & tempore? loquimur autem de varietate notabili. Pro cuius intelligentia aduerte, quòd quadruplex est modus vendendi. Primus est, quando ipsa merces quærit emptorem. Secundus. Quando emptores quærunt merces. Tertius, quando aliquis vendit simul magnam copiam rerum & non minutatim. Quartus modus vendendi est per mensuras quasdam minutiores. Sit ergo prima conclusio. Primus modus vendendi, facit vilescere pretium rei iustæ. Probatur ex communi prouerbio: "merces vltroneæ vilescunt," cuius prouerbij ratio est: quia in illo modo vendendi est raritas emptorum, quæ est vna causa ex multis minuendi pretium. Secunda conclusio. Secundus modus vendendi auget pretium iustum rei. Ratio est. Quia in illo modo vendendi est copia emptorum, quæ causa est augendi pretium. Tertia conclusio. Tertius modus vendendi facit vilescere pretium rei. Ratio est, quia in illo modo vendendi inuenitur raritas emptorum. Quarta conclusio. Quartus modus vendendi merito auget pretium iustum rei. Ratio est: quia in illo modo vendendi est multus labor & maior cura & industria in seruandis mercibus & diuidendis. Ex dictis sequitur, quid sentiendum sit de monopolijs. Fit enim monopolium tripliciter. Primò quidem publica autoritate, vt cum Princeps prohibet ne quis vendat aliquod genus mercium præter Petrum vel Ioannem. Et iste modus vendendi si fiat de rebus non multum necessarijs reipublicæ, vel si fiat de necessarijs, fit tamen cogente necessitate, vel vtilitate rei publicæ, cui aliter prouideri commodè non potest, nisi merces ad vnum venditorem vel duos reducantur: tunc iustus erit iste modus vendendi, dum modo pretium taxetur à republica, ne forte illa occasione venditores spolient rempublicam ipsam. Hac via iustificantur priuilegia & monopolia de cartis lusorijs & de libris ab ipsis autoribus tantum vendendis. Secundus modus monopolij est, quando ipsi negotiatores conueniunt inter se de non vendendis mercibus nisi certo quodam pretio suo beneplacito taxato. Tunc enim omnes isti negotiatores efficiuntur qua si vnus venditor, quod redundat in damnum communitatis. Ratio est: quia quando sunt multi venditores non coniurati, facile minuuntur rerum pretia, dum quilibet affectat vendere, quod quidem redundat in bonum communitatis. Similiter etiā peccarent viceuersa emptores, quando ad inuicem conueniunt, de non emendis mercibus nisi viliori quodam pretio taxato suo arbitratu. Isti tamen poterunt aliquando excusari: si hoc faciant contra monopolium quod fecerunt venditores: tunc enim redimunt suam vexationem, dummodo conueniant emptores in quodam iusto pretio & æquabili, quale posset æstimari à viris probis, si nullum esset monopolium. Tertius modus monopolij est, quando duo vel tres mercatores, vel etiam vnus, congerunt omnes merces alicuius generis ea intentione, vt omnes emant ab ipsis, ipsi vero fingunt pretium quodam pro libito suo. Omnes igitur modi prædicti præ ter primum cum suis limitationibus, prohibiti sunt iure communi, vt patet. l. 1. C. de monopolijs. & l. 2. titulo septimo, Partita quinta. Nihilominus aduerte, quòd in foro conscientiæ non tenebuntur facientes monopolium restituere, nisi conuenerint in pretio iniusto, quod quidem periculum vt in plurimum inuenitur in secundo genere monopolij, tam cum fit ex parte venditorum tam etiam ex parte emptorum. At vero in tertio genere monopolij, non videtur esse aliqua iniquitas. Et ratio est, quia ille qui emit totam quantitatem mercium, suo periculo emit, neque cum aliquo conuenit fraudulenter: quin potius huiusmodi negotiatio publicè fit in republica, neque prohibetur legibus, nisi tantum in emptione tritici, cautum enim est legibus Regni, quòd nemo emat triticum ad reuendendum: vbi autem non fuerit lex humana expressa, quæ prohibet emptionem siue in parua siue in in magna quantitate ad iterum vendẽdum : licitum erit cuilibet negotiatori emere totā quantitatem mercium. Sed rogat aliquis. In tali casu quod nam erit pretium iustum, quando ille iterum vendit. Respondetur, quòd si non est taxatio facta à republica, iustum pretium erit in quo conuenerint emptores cum venditore. Neque moraliter loquendo erit periculum in tali casu, quòd pretium plus iusto augescet propter vnitatem venditoris. Et ratio est: quia quanuis sit vnitas venditoris, est multiplicitas mercium apud illum, & idcirco properabit vendere, vel populo, vel alijs negotiatoribus. Si autem ex tali modo congerendi merces ad vni cũ negotiatorem, sequeretur aliquod damnum communitati: tunc princeps reipublicæ tenetur cogere illum negotiatorem, vt vendat, & si opus fuerit taxare pretium illi. Hactenus dictum est de pretio iusto secundùm se, hoc est attento valore rei venalis absolutè loquendo. Nunc autem de pretio iusto per accidens dicamus. DVbium igitur secundum est circa tertiam cōclusionem D. Thom. Vtrùm illa sit vera, & an possint esse aliæ circunstantiæ, propter quas aliqua res iustè vendatur carius, quàm secundùm se valeat: v. g. si res vendatur carius non solum propter incommodum venditoris, sed etiam propter ipsius rei venalis honorificam antiquitatẽ , vel propter delectationem quam venditor capit ex illa re. Respondetur & sit prima conclusio. Doctrina Diui Thomæ in tertia conclusione certissima est, & probatur. Quia æquitas naturalis postulat, vt venditor qui est dominus & possessor rei suæ, seruet se indemnem, ergo vera est conclusio Diui Thomæ. Confirmatur exemplo. Nam eadem ratione excusamus mutuatorem, quando à mutuatario exigit lucrum verè cessans, vel damnum emergens, scilicet, quia seruat se indemnem hoc faciendo. Sed hæc doctrina intelligenda est quando emptor vel mutuatarius solicitat venditorem vel mutuatorem vt vendat vel mutuet: quia aliàs non erat venditurus vel mutuaturus: si autem vltro se offerat ad vendendum vel mutuandum non potest quicquam exigere pro suo damno vel lucro cessante. Ratio est manifesta: quia tunc ipse emptor non est causa, quòd venditor priuetur suo commodo, ergo non est iustum vt soluat pretium propter incōmoda venditoris aliundè prouenientia. Secunda conclusio. Etiam ratione antiquitatis honorificæ, potest venditor aliquid amplius exigere quam res secundùm se valeret, & huiusmodi pretium poterit esse per accidens iustum, quando res illa solum est honorifica venditori: at vero si res illa sit honorifica cuilibet habenti: tunc illud pretium erit iustum secundùm se: quoniam dignitas illa est quasi intrinseca rei. Cæterum pretium maius quod accipitur propter delectationem quam capiebat venditor de illa re, iustum quidem erit sed per accidens. Hæc autem doctrina debet intelligi, quādo emptor solicitat venditorem, aliàs non venditurum. Hinc sequitur, quòd fallaces sunt regulæ quibus ipsi negotiatores solent iustificare pretium pro mercibus: aiunt enim, quòd tanti emerunt merces illas, quòd tantas expensas fecerunt in illis asportandis & conseruandis, quæ omnia impertinentia sunt ad iustificandum pretium in præsenti: nisi aliàs iustificetur secundùm regulas propositas & explicatas. Continget enim quòd negotiator vilius vendat quam emerit, & tamen iniquè vendit, vel quia ipse stultè emit, vel quia postquam emit aduenit magna copia mercium, vel fuit raritas emptorum. IAM vero, vt ea quæ dicta sunt magis examinentur, arguitur primò contra primam regulam. Iniquum est, vt omnes merces eiusdem speciei, dissimiles tamen secundùm conditiones indiuiduales, ex quibus res pluris aut minoris æstimantur: vt vno pretio, eodem tempore & loco vendantur: sed prima regula ita disponit, ergo iniqua est. Secundò. Pretium rerum iustissimè variatur copia vel inopia ipsarum variata pro differentia loci & temporis: sed lex quæ taxat pretium rerum multo tempore duraturum, nullam habet rationem huius varietatis: ergo imprudens est & iniqua. Tertiò. Pretium etiam lege taxatum statuitur per humanam prudentiam: sed humana prudentia non attingit medium iustitiæ indiuisibiliter, vt ait Aristot. 2. Ethicorum, cap. 6. ergo consistere in indiuisibili non magis est proprietas pretij constituti per primā regulam quam per secundam & tertiam. Quartò. Iustum pretium rerum est in æqualitate rei ad rem, siquidem est mediũ iustitiæ commutatiuæ: ergo omne pretium iustum consistit pariter in indiuisibili. Ad primum respondetur, quòd lex quæ taxat pretium rebus eiusdem speciei intelligenda est de rebus sanis in illa specie: quare si triticum sit sordidum, mixtum palea, vel terra, vel consumptum gurgulione: non est vendendum secundùm illud pretium regulariter loquendo. Idem dicimus de vino si sit ita accidum, vt prope sit acetum vel mixtum aliquo licore, non potest vendi pretio taxato per legem regulariter loquendo. Si tamen merces sint integræ & sanæ in sua specie, istæ taxantur iustè eodem pretio legitimo quantum ad terminum magnitudinis. Ratio est: quia lex non respicit per se bonum particulare emptoris & venditoris, sed bonum communitatis: & idcirco non est inconueniens, quòd aliqua particularia incommoda tollerentur, imo vero & si bene consideretur, non poterat aliter taxari pretium pragmaticæ de frumento. Nam si distinctum pretium statuisset lex pro optimo frumento, & pro mediocri & pro minus bono, esset maxima confusio inter emptores & venditores: non enim poterat inueniri iudex facile qui discerneret, quodnā triticum esset optimum, quod mediocre, quod minus bonum. Prudenter igitur lex statuit certum pretium quantum ad terminum magnitudinis, etiam pro optimo frumento. Iudicauit enim legislator, quòd mi nus bonum triticum non attingeret illud pretium nisi in magna inopia tritici & fame multa: quapropter nota, quòd stante pragmatica, potest inueniri triplex differentia & circunstantia temporis. Prima quidẽ , quando omne triticum etiam vilissimum & mixtum paleis attingit pretium pragmaticæ, & hoc contingit quando est notabilis fames & penuria frumenti: tunc enim etiam vilissimum triticum transcenderet illud pretium, si non esset pragmatica. Secunda differentia temporis est, quando nullum triticum potest iustè vendi pretio pragmaticæ, v. g. quando est maxima copia frumenti, & tunc differenti pretio iusto venditur optimum & mediocre & minus bonum: quod si aliquis vendat tunc pretio taxato à pragmatica: tenetur restituere emptori etiam si non puniatur ab ipsa republica, si fuerit excessus vltra medietatem quidem iusti pretij. Tertia differentia est, quando bonum & optimum triticum attingit pretium pragmaticæ, & minus bonum non attingit neque potest attingere iustè pragmaticam. Hoc contingit quando non est multa copia, neque multa inopia frumẽti : tunc enim potest contingere, quòd optimum triticum & bonum attingat pretium pragmaticæ: minus autem bonum non attingat. Vnde si quis vendat minus bonum triticum pretio pragmaticæ expectata pecunia: tenetur ad restitutionem ipsi emptori: quoniam numerata pecunia non tantum valet in præ senti, vnde sumi debet pretium iustum. Ad secundum respondetur consequenter, quòd lex non debet habere rationem varietatis illius copiæ vel inopiæ, quando ad bonum communitatis expedierit pro multo tempore taxare ipsum pretium. Ad tertium argumentum respondetur, quòd pretium legitimum in hoc conuenit cum alijs pretijs arbitrarijs, quod quemadmodum à principio quando agebatur de lege ferenda poterat humana prudentia taxare pretium legitimum paulo magis aut minus: sed iam semel statuto pretio per legem, iniquum erit ab illa taxatione discedere etiam in minimo: sic etiam pretium arbitrarium postquam semel statutum est inter emptores & venditores in sin gulari, iniquum est ab illa quantitate determinata discedere, etiam in minimo: nisi de consensu vtriusque partis. Et ita humana prudentia attingit medium iustitiæ in emptionibus & venditionibus, vel statuendo legem de pretio legitimo, vel per conuenientiam inter emptorem & venditorem ipsum: & ita manet pretium iustum in indiuisibili. Ad quartum respondetur, æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, aliquando consistere in indiuisibili mathematico: quando res ipsa in se consistit in indiuisibili. v. g. quando qui accepit duo reddit duo: aliquando vero necesse est vt vtamur indiuisibili morali, ad constituendam æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, v. g. quando medium rei non constat in communi pro omnibus contractibus singularibus, sed necessaria est æstimatio hominum, quæ varia est, quanuis accedat prope ad medium: & talis est æstimatio fori communis: donec in particulari fiat conuenientia inter emptorem & venditorem de pretio indiuisibili: & sic non est eadem ratio de prima regula, & de alijs duabus: quoniam secundùm primam regulam, pretium rerum consistit in indiuisibili mathematico etiam in communi omnibus cō tractibus : at vero pretium constitutum per secundam & tertiam regulam consistit in indiuisibili morali, donec in singulari fiat conuenientia. Ex dictis sequitur, quomodo sit intelligendum illud commune prouerbium, tantum valet res quantum vendi potest, quod habetur in. l. 1. ff. ad Senatusconsulta. & in. l. si quis vxori. ff. de furtis. est enim intelligendum quantum vendi potest secundùm communem æstimationem fori, quando non est taxatum lege pretium. Item maxime verificatur in materia tertiæ regulæ, vbi neque est lex neque communis æstimatio fori. Sed iam circa pragmaticam de frumento, aduertenda sunt tria documenta. Primũ est, quòd in illa pragmatica non solum interdicitur venditio frumenti pro maiori pretio pecuniario, sed etiam cambium pro alia re maioris pretij. v. g. non erit licitum stante pragmatica, permutare certam mensuram tritici pro certa mensura olei quæ pluris æstimatur. Probatur. Quia quanuis lex solum exprimeret, quòd nemo vendat triticũ nisi tale pretio, tamen secundùm ius commune nomine venditionis quantum ad valorem, intelligitur etiam cambium, vt patet ex. l. statu liberi. ff. de statu liberis. & ex l. 2. C. de rescindenda venditione. quæ lex secundùm omnes Iurisperitos verificatur etiam in cambio: quanuis solum loquatur expressè de emptione & venditione. Secundò probatur. Nam illa lex facta est propter bonum communitatis, si autem liceret res maioris pretij recipere pro frumento, cogerentur emptores ab ipsis venditoribus, vt aliàs emerent res maioris pretij ad permutandum eas pro frumento, quod quidem inconueniens perinde esset atque si non esset ipsa lex pragmaticæ. Denique probatur. Quia lex illa intendit constituere iustum pretium in indiuisibili: si autem esset licitum recipere res maioris pretij pro frumento, non seruatur æqualitas iustitiæ commutatiuæ constituta per legem ipsam. Secundum documentum est, quòd qui vendit frumentum vltra pretium taxatum, mortaliter peccat: quia facit contra legem iustam in materia graui, & tenetur restituere excessum pretij ipsis emptoribus: quanuis non teneatur ad pœnam legis ante condemnationem iudicis. Hoc documentum est contra doctissimum Nauarro in suo manuali, cap. 23. num. 86. vbi ait, quòd ille qui vendit vltra pretium taxatum lege non peccat mortaliter, dummodo non vendat maiori pretio quā res illa valeret secundũ permissionem legis naturalis, si nulla esset pragmatica. Et in numer. 55. idipsum docet de omni lege ciuili, ꝙ non obligat in foro conscientiæ: sed solum sunt pœnales leges. Contra cuius sententiam disputatur in cōmuni , in 1. 2. quæstione. 96. articulo. 4. sed quòd attinet ad rem præsentem reprobatur præ dicta sententia merito. Et probatur prædictum documẽtum . Primò. Nullum est pretium iustum lege naturali, sed solum lege positiua, vel ex communi æstimatione fori: sed supposita taxatione legis illud est pretium iustum legitimum: ergo lex naturalis pro tunc nullum aliud pretium iustificat supra illud lege taxatum. Confirmatur. Lex illa quæ taxat pretium, constituit contractum emptionis & venditionis actum iustitiæ commutatiuæ: sed iustitia commutatiua obligat in foro conscientiæ vt nemo contra faciat: ergo vendentes vltra pragmaticam peccant mortaliter, & tenentur restituere. Tertium documentum est, quòd illa pragmatica æqualiter obligat, omnes etiam seculares ecclesiasticos & regulares. Hoc documentum est etiam cōtra Nauarro vbi supra, numero. 85. vbi ait, quòd non obligantur clerici illa pragmatica: quia non sunt subditi Principi seculari, neque eius legibus ciuilibus. Vnde infert duo: alterũ est, quòd expediret vt episcopi ferrent eandem legem taxationis tritici, vt clerici obligarentur: alterum est, quòd vbi fuerit lege permissum, quòd qui frumenta asportant ex alijs Regnis, possint vendere tanti quanti inuenerint & quantum potuerint: vt reuera permittitur in. l. 1. titul. 25. libro. 5. nouæ Recopilationis: quod tũc etiam clerici possunt vendere quanti potuerint. Nihilominus nostrum documentum verissimũ est, & demonstratur. Primo quidem, quoniam l. citata, &. l. 2. & 3. dicitur, quòd compellantur clerici eodem pretio vendere sicut seculares: si autem clerici non essent subditi Principi seculari, quantum ad hoc lex illa esset iniqua, neque permitteretur à Pontifice in populo Christiano. Secundò probatur. Quoniam omnes clerici & regulares subditi sunt principibus secularibus in his, quæ non impediunt gubernationem ecclesiasticam, ergo omnes obligat. Denique probatur. Nam lege naturali tenentur clerici vendere frumentum iusto pretio: sed iustum pretiũ est in aliqua republica quod æstimatur communi vsu hominum & fori ipsius secundum consuetudinem patriæ: ergo tenentur vendere vt mos est in illa ciuitate vbi habitant. Et ista ratio concludit, quòd ipsemet Princeps tenetur vendere suum triticum pretio taxato à pragmatica: quia durante pragmatica pretium ipsius pragmaticæ est pretium iustum. Hactenus de hac pragmatica frumenti dictum sit. DVbitatur tertiò circa solutionem ad primum argumentum, in qua solu tione agitur de deceptione quam ad inuicem faciunt emptores & venditores, vltra vel citra medietatem pretij iusti. Pro cuius dubitationis intelligentia aduertendum est, quòd quantum attinet ad venditores, manifestum est quid sit decipere vltra medietatem iusti pretij: est enim recipere vltra iustum pretium plusquam dimidium. v. g. si venditor pro re quæ valet centum recipiat centum quinquaginta vnũ . Decipit autem citra dimidium iusti pretij, quando pro re quæ valebat centum accipit ad summum centum quadraginta nouem. Sed tamen quod attinet ad emptorem, est differentia opinionum inter Iurisperitos, quid sit decipere venditorem vltra vel citra dimidium. Nobis tamen certissima sententia sit, quòd emptor tunc decipit vltra dimidium ipsum venditorem: quando pro re quæ valebat centum rependit quadraginta nouem aut infra, ita quòd nulla sit differentia inter emptorem & venditorem quantum ad medietatem iusti pretij: quoniam res ipsa reducenda est ad pretium pecuniarium iustum, vt facile iudicemus quis decipiat alterum vltra vel citra dimidium. Hoc supposito arguitur primo pro parte affirmatiua, quod licitum sit emptoribus & venditoribus se ad inuicem decipere vltra dimidium iusti pretij. Est argumentum. Leges ciuiles sunt iustæ: sed secundùm illas fertur sententia in iudicio in fauorem eius qui decepit alterum citra dimidium: ergo etiam in foro conscientiæ conferunt illi ius ad retinendum, quod accepit. Minor patet ex. l. 2. &. l. si voluntate. C. de rescindenda venditione. & ex cap. cum dilecti. & capit. cum causa. de emptione & venditione. Secundo arguitur à simili. Leges de præ scriptione transferunt dominium rei in foro conscientiæ in possessorem bonæ fidei, ergo saltem leges citatæ conferunt dominium in foro conscientiæ in emptorem & venditorem bonæ fidei. Tertiò arguitur. Qui comparat dominium per contractum iure validum quanuis lege prohibitum. v. g. qui acquirit dominium pecuniarium per ludum alearum, non tenetur pecuniam restituere in foro conscientiæ antequam compellatur à iudice, ergo multo minus in nostro casu tenebitur, vbi & contractus est validus & à iudice re cognita non compelletur restituere qui decepit vltra dimidium iusti. De hac re multa disputant Iurisperiti, videatur Couar. lib. 2. Variarum Resol. cap. 3. ad quartũ . inter Theologos videatur Ioannes de Medina Complutensis in tract. de rebus restituẽ . quæst. 32. & Conrad. de contractibus in quæst. 57. Syluest. in verb. emptio. Caiet. opusc. 17. Responsionum, respons. 17. dubio. 3. Adria. quodlib. 6. art. 3. ad tertium. Sunt igitur tres sententiæ de hac re. Prima quæ ait, nullum esse peccatum decipere emptorem vel venditorẽ . Hanc tenet Summa Rosella, vt refert Syluest. vbi sup. & quidam Durandus minorita, vt refert Conrad. vbi supra, & multi Iurisperiti quos citat dominus Antonius de Padilla in cōmentarijs sup. l. 2. C. de rescindenda vendit. num. 73. Altera sententia est D. Tho. in hoc artic. in altero extremo, quod est peccatũ mortale talis deceptio, & quod inde oritur obligatio restituendi: quæ sententia cōmunis est citatis Theologis, & multis alijs in. 4. dist. 15. Tertia sentẽtia quasi media inter istas est, quę ait esse peccatũ decipere emptorem vel venditorẽ etiā citra dimidiũ iusti, negat tamen inde oriri obligationẽ restituendi. Hāc tenet Gerson in tractatu de contractibus. Nobis tamen sententia D. Tho. & Theologorum tam certa est, vt oppositum sit omnino improbabile. Probatur primò, quia qui decipit proximum in illo casu, peccat contra iustitiam commutatiuam, siquidem recipit aliquid vltra iustum pretium, ergo tenetur hāc inæqualitatem recompensare per actum iustitiæ commutatiuæ qui est restituere. Confirmatur. Quia si ille tantũ peccaret contra iustitiam legalem, vt videtur sentire Gerson, nō verificaretur quòd decipit vltra dimidiũ iusti. Hoc enim ex proprijs terminis significat actum contrarium iustitiæ commutatiuæ, eo vel maxime ꝙ nulla ratio peccati potest illic considerari, nisi contra iustitiam commutatiuam. ¶ Secundò. Etiam si quis bona fide decipiat alterum ex ignorantia inuincibili, tenetur nihilominus postea cognita veritate restituere illud in quo factus est ditior, quando res illa non extat, ergo etiam si emptor vel venditor decipit bona fide, tenebitur restituere cognita veritate. Probatur consequentia. Nam æqualitas illius contractus postulat, vt neuter accipiat plus iusto, ergo cognita veritate tenebitur resarcire illam inæqualitatem. Plura argumenta facit Magister Soto vbi supra, sed hæc validissima sunt, procedunt enim ex proprijs rerum definitionibus. AD argumenta in oppositum respondetur, quòd illæ leges sunt permissiuę quantum ad lęsionem citra dimidium iusti: non tamen iustificant ipsum contractũ , sed relinquunt illud iure naturæ iudicandũ . Ratio autem quare leges permittunt illam iniquitatem, & non dant actionem in iudicio damnificato, est: quia cum contractus emptionis & venditionis sit frequentissimus in republica, si daretur actio læsis citra dimidium iusti, non sufficerent tribunalia ad dirimendas lites quotidianas quæ ex talibus deceptionibus prouenirent. Imo vero olim ante legem illam. 2. C. de rescindenda venditione. non dabatur actio in iudicio læsis etiā vltra dimidium pretij. Et nihilominus deceptores tenebantur restituere iure ipso naturali. Ita etiam nunc post illam legem damnificantes citra dimidium, tenentur eodem iure naturæ restituere. Sed hic obseruandum est, quòd quando pretium est lege taxatum, vt in pragmatica de frumento, datur actio læsis citra dimidium iusti, tum in fauorem legis, tum etiā quia facile cōstat in iudicio de læsione: nō autem ita facile constat de læsione, vbi nō est pretium taxatum, eo quòd est multa varietas in pretio rerum, vbi non est pragmatica. Ad secundum respondetur, quòd nō est simile de legibus præscriptionum, & de alijs legibus circa deceptionem contractus emptionis & vẽditionis : quoniam leges de præ scriptione sunt directiuæ & præceptiuæ, leges autem alteræ sunt tātum permissiuæ. Et si quis merito quærat, quomodo cognoscitur quando aliqua lex est præceptiua & quā do permissiua? Respondetur, ꝙ ante omnia attendendũ est ad finem legis, deinde considerandum est circa medium ad finem, an illud quod statuit lex ad cōsequendũ finem habeat speciem mali & iniquitatis: an vero secundùm se sit bonum? Dicimus ergo ꝙ si tale medium secundum se fuerit opus virtutis, tunc lex erit directiua & præceptiua. Sed difficultas est, quando ipsum medium habet speciem iniquitatis & malitiæ, quod quidem si per legem non potest honestari, tunc plane est permissiua, & sic permittuntur meretrices & defenduntur in iudicio ad euitanda adulteria & alia peccata maiora. Si autem aliqua via poterit honestari medium per legem, vel legislatorem, videlicet transferendo dominium rei in alterum: tunc si talis translatio dominij fuerit necessaria ad finem legis, lex erit præceptiua, simulq́ue directiua: si autem non fuerit necessaria ad consequendum finem legis: tunc lex erit tantum permissiua. Exemplum primi. Lex de præ scriptione habet pro fine, vt rerum dominia sint certa & determinata: ad hunc tamẽ finẽ necessarium est, vt mediũ quod lex statuit, scilicet, ꝙ post tantũ tẽpus maneant res apud possessores bonæ fidei in perpetuũ , ꝙ transferat dominium in possessorem bonæ fidei, alias frustraretur finis legis: qui est vt rerum dominia sint certa. Exemplum secundi. Lex, quæ dat facultatem viro, occidendi vxorem deprehensam in adulterio, habet pro fine cōmisereri vehementi dolori mariti, & non addere dolorem supra dolorem, Ad hunc autem finem non est necessariũ concedere illam facultatem publicam vt autoritate reipublicæ occidat vxorem tanquam Iudex iuste iudicans vel tanquam minister sententiæ latę iam ab ipsa lege: sed sufficit, vt permittatur occidere si velit, neque propter hoc puniatur. Vnde colligimus quòd lex illa sit permissiua tantum. Ad hũc igitur modum, dicimus quòd lex quæ dicit; liceat emptori & venditori ad inuicẽ decipere, habet pro fine euitare frequentes lites: quæ orirentur ex huiusmodi contractibus si pro quauis inæqualitate daretur actio in iudicio; ad quẽ finem sufficit: quòd parti læsæ non detur actio in iudicio: non autem requiritur, neque decebat transferre dominium in damnificantem. Ad tertium argumentum negatur illa similitudo & comparatio, quia quanuis illi contractus cōueniant in hoc, quòd vterque sit validus: tamen iniquitas siue malitia quæ est in ludo alearum, est tantum contra iustitiam legalem: & idcirco reddere quod quis lucratus est, habet tantùm rationem pœnæ taxatæ à lege. At vero malitia, quæ est in contractu emptionis & venditionis vbi interuenit deceptio, est contra iustitiam commutatiuam: & idcirco damnificans tenetur iure naturæ restituere. DVbium quartum, An quòd cōtractus emptionis & venditionis fiat bona vel mala fide, referat aliquid ad hoc vt sit validus vel non, & ad hoc quòd inde oriatur obligatio restituendi vel non oriatur. Ad hoc dubium respondetur resolutoriè. Prima conclusio. Contractus emptionis & venditionis celebratus bona fide propter ignorātiam puræ negationis vtriusq; partis, scilicet, quia neutra pars scit valorem rei: sed merè negatiuè se habet circa æstimationem valoris, tunc talis contractus est validus, etiā si vltra dimidium iusti pretij fiat deceptio. & quidem quod sit validus, patet, quia ex vtraque parte est omnino voluntarius. Quòd autem inde non oriatur obligatio restituendi, probatur: quia vterque se exponit æquali periculo, & est quasi contractus de sortibus, ergo nulla ratione oritur ibi obligatio restituendi, eo vel maxime quòd vtraque pars in illo contractu cedit libere iuri suo, & facit quasi donationem mutuam ad inuicem, & denique in isto casu verificatur illa tertia regula iusti pretij. Secunda conclusio. Si tamen talis contractus celebretur bona fide cum ignorantia prauæ dispositionis, quia videlicet vterque existimat iustum pretium esse tantum vel tantum, & tamen reuera est maius vel minus: tunc contractus ille non est inualidus. Probatur. Quia ille qui læditur non alia ratione vult contrahere, nisi supposito quòd pretium sit tantum, ergo non est voluntarius ille contractus, sed inuoluntarius & per consequens inualidus. Etenim de ratione cō tractus humani est, quòd sit voluntarius. Tertia conclusio. Læsus per talem contractum prædictum habet ius in foro conscientiæ repetendi quod alter plus accepit: & ille alter tenetur in foro conscientiæ restituere. Cæterum in foro exteriori dabitur actio parti læsæ vltra dimidium iusti: lædenti vero dabitur optio, vt vel rescindat contractum vel recompenset quod amplius accepit. Ista conclusio quantum ad priorem partem sequitur ex secunda, quoniam si contractus fuit nullus, & alter eorũ amplius accepit: sequitur quòd in foro conscientiæ tenetur ex iustitia commutatiua illud restituere vel rescindere contractum. Quātum ad secundam partem habetur expressè. l. 2. C. de rescindenda venditione. Et ratio eius est: quia cum ille contractus celebretur bona fide, æquum est, vt neuter eorũ damnum patiatur cognita veritate. Quod quidem plane fit, si læso datur actio in iudicio: lædenti vero detur prædicta optio. Quarta conclusio. Si contractus mala fide fuerit celebratus, & pars læsa ignorabat iustum rei pretium, erit inualidus contractus in foro conscientiæ. Probatur, quia talis ignorantia inuoluntarium interpretatiuè operatur: at vero sine voluntario contractus est nullus, igitur est inualidus contractus. Conclusio hæc consonat cum iure ciuili, in quo nihil statuitur de firmitate aut nullitate huiusmodi contractus: sed solũ definitur: quòd non datur actio parti læsæ citra dimidium iusti pretij. Reliqua vero relinquit iure naturæ iudicanda. Quinta conclusio. Si contractus mala fide celebretur, & pars læsa scit iustum rei pretium, sed necessitate compellitur emere vel vendere, tunc contractus est validus in foro conscientiæ. Probatur. Nam pars læsa sciens iustum pretium, nihilominus vult contrahere & pati illud detrimentum, ergo contractus est simpliciter voluntarius & validus. Non dicimus modo, quòd lædens nō teneatur restituere, sed quòd ipse contractus est validus: licet sit iniquus. Probatur à simili. Ille qui proijcit merces in mare propter tempestatem obortam, simpliciter loquendo voluntariè proijcit, quanuis secundùm quid inuoluntariè: quoniam nollet proijcere, ergo tale voluntarium sufficit ad contractum emptionis & venditionis, siquidem pars læ sa nullo modo compellitur ab altera vt contrahat. Probatur consequentia & confirmatur. Nam tale voluntarium sufficit etiam ad votum faciendum, ergo etiam sufficiet ad contractum emptionis & venditionis. Sed contra. Donatio facta latroni nulla est, quanuis ille qui dat pecunias (dat simpliciter voluntariè propter euitandam mortem) eò quòd est inuoluntarius secundùm quid, ergo pari ratione sufficiet ad nullitatẽ contractus prædicti illud inuoluntarium secundùm quid. Respondetur, quòd quando altera pars iniuriam aliquam facit alteri contrahenti, propter quam altera pars cogitur contrahere vel dare pecunias, tunc irritatur contractus: quia non est iustum quòd ex iniuria nascatur ius illi qui facit iniuriam. Nũc autem in casu nostræ conclusionis illa pars quæ necessitatur contrahere, non necessitatur ab altera parte, sed aliunde, scilicet, à sua egestate: vnde non est eadem ratio. Per hũc etiam modum intelligitur quare contractus vsurarius sit validus quantum ad rationem mutui: licet vsurarius teneatur non recipere vsuras. Ratio validitatis est, quia ex vtraque parte est contractus voluntarius simpliciter. Nam pars læsa sciens & prudens vult recipere mutuum propter suam necessitatem, nō obstantibus vsuris. Ipse autem vsurarius libenter contrahit. Secundò probatur cōclusio ex cap. cum dilecti. de emptione & venditione. vbi Alexand. 3. definit validum esse contractũ quendam emptionis & venditionis cuiusdam syluæ, etiam si qui vendiderant decepti fuerant vltra dimidium. Definit tamen supplendam iniquitatem esse & inæqualitatem. Valde itaque est obseruandum, quòd aliud est contractum esse validum, & aliud esse iniquũ , vnde oritur obligatio restituẽdi . Multi enim contractus sunt validi, eo quòd sunt voluntarij ex vtraque parte, qui alias iniqui sunt. Vltima conclusio. Non tenetur is qui læ sit mala fide etiam vltra dimidium iusti pretij in casu quintæ conclusionis ante iudicis sententiam stare optioni partis læsæ, etiam si leges ciuiles concedant parti læsæ in tali casu, vt eligat, Vtrùm maluerit vel rescindere contractum, vel restitutionem sibi fieri in eo in quo damnificatus est. Sed dicimus, quòd lædens in foro cōscientiæ poterit supplere iustum pretium non rescindendo contractum. Probatur. Nam optio quæ datur per leges ciuiles parti læsæ est in pœnam lædentis mala fide. Ergo tales leges nō obligant in foro conscientiæ ante sententiā iudicis. Antecedens probatur. Nam vbi non est mala fides lædentis, non concedunt leges illam optionem parti læsæ: sed solum dant illi actionem in iudicio, lædenti vero bona fide, dant optionem. Ista conclusio est multò probabilior quàm opposita sentẽtia , quæ à quibusdam asseritur opinantibus leges illas non esse pœnales, sed esse dirigentes contractum & apponentes conditionẽ necessariam celebrandis huiusmodi contractibus. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm venditio reddatur illicita propter defectũ rei venditæ. AD Secũdum sic proceditur. Videtur, ꝙ venditio non reddatur iniusta & illicita propter defectum rei venditæ. Minus enim cætera sunt pẽsanda in iure quàm rei species substantialis. Sed propter defectum speciei substantialis non videtur reddi venditio rei illicita, puta si aliquis vendat argentum vel aurum alchimicum pro vero, quod est vtile ad omnes humanos vsus ad quos necessarium est argentum & aurũ , puta ad vasa & ad alia huiusmodi. Ergo multo minùs erit illicita venditio, si sit defectus in alijs. ¶ 2 Præterea. Defectus ex parte rei qui est secundum quantitatem, maximè videtur iustitiæ contrariari quæ in æqualitate cō sistit . Quantitas autem per mensuram cognoscitur. Mensuræ autem rerum quæ in vsum hominum veniunt, non sunt determinatæ, sed alicubi maiores, alicubi minores: vt patet per Philosophum in quinto * { Lib. 5. ca. 7. tom. 5. } Ethicorum. Ergo non potest euitari defectus ex parte rei venditæ: & ita videtur quòd ex hoc venditio non reddatur illicita. ¶ 3 Præterea. Ad defectum rei pertinet, si ei conueniens qualitas deest. Sed ad qualitatem rei cognoscendā requiritur magna scientia, quæ plerisque venditoribus deest. Ergo non redditur venditio illicita propter rei defectum. SED contra est, quod Ambros. * { Lib. 3. ca. 11. à med. illiꝰ . to. 1. } dicit in libr. de Offic. Regula iustitiæ manifesta est, quòd à vero declinare virum nō deceat bonum, nec damno iniusto afficere quenquam, nec doli aliquid annectere rei suæ. RESPONDEO dicendum, ꝙ circa rem, quæ venditur, triplex defectus considerari potest. Vnus quidem secundũ speciem rei. Et hunc quidem defectum si venditor cognoscat in re, quam vendit, fraudem committit in venditione. Vnde venditio illicita redditur. Et hoc est, quod dicitur contra quosdam Isai. 1. " Argentũ tuum versum est in scoriam, vinum tuum mixtum est aqua." Quod enim permixtum est, patitur defectum, quantum ad speciem. Alius autem defectus est secundum quantitatem, quæ per mensurā cognoscitur. Et ideo si quis scienter vtatur deficienti mensura in vendendo, fraudem committit, & est illicita venditio. Vnde dicitur Deut. 25. "Non habebis in sacculo diuersa pondera maius & minus, nec erit in domo tua modius maior & minor." Et postea subditur, "Abominatur enim Dominus eum qui facit hæc, & auersatur omnem iniustitiam." Tertius defectus est ex parte qualitatis, puta si aliquod animal infirmũ vendat quasi sanum. Quod si quis scienter fecerit, fraudem committit in venditione: vnde est illicita venditio. Et in omnibus talibus non solùm aliquis peccat, iniustam venditionem faciendo, sed etiam ad restitutionem tenetur. Si verò eo ignorante aliquis prædictorum defectuum in re vendita fuerit, venditor quidem non peccat, quia facit iniustum materialiter: nec eius operatio est iniusta, vt ex supradictis* { Q. 59. artic. 2. } patet: tenetur tamen cùm ad eius notitiam peruenerit, damnum recompensare emptori. Et quod dictum est de venditore, etiam intelligendũ est ex parte emptoris. Contingit enim quandoque venditorem credere rem suam esse minùs pretiosam, quantum ad speciem, sicut si aliquis vendat aurum loco aurichalci, emptor si id cognoscat, iniustè emit, & ad restitutionem tenetur. Et eadem ratio est de defectu qualitatis & quantitatis. AD primum ergo dicendum, quòd aurum & argentum non solùm cara sunt propter vtilitatem vasorum, quæ ex eis fabricā tur , aut aliorum huiusmodi: sed etiam propter dignitatẽ & puritatem substantiæ ipso rum. Et ideo si aurum vel argentum ab alchimicis factum, veram speciem non habeat auri & argenti, est fraudulenta & iniusta venditio: præsertim cùm sint aliquæ vtilitates auri & argenti veri, secundum naturalem operationem ipsorum, quæ non conueniunt auro per alchimiam sophisticato. Sicut, quòd habet proprietatem lætificandi, & contra quasdam infirmitates medicinaliter iuuat. Frequentius etiam potest poni in operatione, & diutiùs in sua puritate permanet aurum verum, quàm aurum sophisticatum. Si autem per alchimiam fieret aurum verum, non esset illicitum ipsum pro vero vendere, quia nihil prohibet artem vti aliquibus naturalibus causis ad producendũ naturales & veros effectus: sicut Aug. * { Lib. 3. ca. 8. tom. 3. } dicit in 3. de Trin. de his quę arte dæmonũ fiunt. AD secundum dicendum, quod mensuras rerum venalium necesse est in diuersis locis esse diuersas, propter diuersitatem copiæ & inopiæ rerum: quia vbi res magis abundant, consueuerunt esse maiores mensuræ. In vnoquoque tamen loco ad rectores ciuitatis pertinet determinare quæ sint iustæ mensuræ rerum venalium, pensatis conditionibus locorum & rerum. Et ideo has mensuras publica autoritate vel cōsuetudine institutas præterire non licet. AD tertium dicendum, quòd sicut August. dicit in 11. * { Lib. 11. c. 16. to. 5. } de ciuit. Dei. Pretium rerũ venalium non consideratur secundum gradum naturæ, cùm quandoq; pluris vendatur vnus equus, quàm vnus seruus, sed consideratur secundum quod res in vsum hominis veniunt. Et ideo non oportet, quòd venditor, vel emptor cognoscat occultas rei vẽ ditæ qualitates, sed illas solum, per quas redditur humanis vsibus apta, puta quòd equus sit fortis, & bene currat: & similiter in cæteris. Has autem qualitates de facili venditor & emptor cognoscere possunt. SVMMA ARTICVLI. PRima cōclusio . Venditio redditur iniusta, propter defectum rei venalis siue in substantia siue in quantitate, siue in qualitate. Hæc conclusio intelligitur à Diuo Thoma quando venditor cognoscit defectum rei venalis. Secunda conclusio. Qui bona fide venditiem cum defectu, etiam si non peccet contra iustitiam, tenetur tamen restituere quando cognouerit, rem habere defectum. Tertia conclusio. Quod dictum est de venditore intelligendum est de emptore proportionabiliter. V. g. si emptor cognoscit rem esse maioris pretij quam existimet venditor, vel propter substantiam vel quantitatem vel qualitatem: tunc enim emptor tenebitur restituere illud maius pretium. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm venditor teneatur dicere vitium rei venditæ. AD tertium sic proceditur. { Quolib. 16 artic. 10. } Videtur, ꝙ venditor non teneatur dicere vitium rei venditæ. Cùm enim venditor emptorem ad emendum non cogat, videtur eius iudicio rem, quam vendit, supponere. Sed ad eundem pertinet iudicium & cognitio rei. Nō ergo videtur imputandum venditori, si emptor in suo iudicio decipitur, præcipitanter emendo, absq; diligenti inquisitione de conditionibus rei. ¶ 2 Præterea. Stultum videtur, quòd aliquis id faciat, vnde eius operatio impediatur. Sed si aliquis vitiarei vendendæ indicet, impedit suam venditionem. Vnde Tullius in lib. † { Libr. 3. parũ ante mediũ libri, in cap. cuius titulus est. In contractibus cōibus qua forma honesti: in fine illius. } de Offic. inducit quendam dicentem, "Quid tam absurdũ , quàm si domini iussu ita præco præ diceret, Domum pestilentem vendo." Ergo venditor non tenetur dicere vitia rei venditæ. ¶ 3 Præterea. Magis necessarium est homini, vt cognoscat viam virtutis, quàm vt cognoscat vitia re rum, quæ vendũtur . Sed homo nō tenetur cuilibet consilium dare & veritatem dicere de his, quæ pertinent ad virtutem, quanuis nulli debeat dicere falsitatem. Ergo multo minus tenetur venditor vitia rei vẽ ditæ dicere, quasi consilium dando emptori. ¶ 4 Præterea. Si aliquis teneatur dicere defectum rei venditæ, hoc non est nisi vt minuatur de pretio. Sed quandoque diminueretur de pretio etiam absque vitio rei venditæ propter aliquid aliud: putà si venditor deferens triticum ad locum vbi est caristia frumenti, sciat multos venire, qui deferant: quod si sciretur ab emẽtibus , minus pretium darent. Huiusmodi autem non oportet dicere venditorem, vt videtur. Ergo pari ratione nec vitia rei venditæ. SED contra est, quod Ambros. † { Lib. 3. ca. 10. parũ à principio, tom. 1. } dicit in 3. lib. de Offic. In contractibus vitia eorũ quæ veneunt, prodi iubentur, ac nisi intimauerit venditor, quanuis in ius emptoris transierint doli actione vacuantur. RESPONDEO dicendum, quòd dare alicui occasionem periculi vel damni, semper est illicitũ , quanuis non sit necessarium, quòd homo alteri semper det auxilium vel cōsilium pertinens ad eius qualemcunq; promotionem. Sed hoc solũ est necessariũ in aliquo casu determinato, putà cum alius eius curæ subditur, vel cùm non potest ei per alium subueniri. Venditor autem, qui rem vendendam proponit, ex hoc ipso dat emptori damni vel periculi occasionem, quòd rem vitiosam ei offert, si ex eius vitio dā num , vel periculum incurrere possit. Damnum quidem, si propter huiusmodi vitium res, quæ vendenda proponitur, minoris sit pretij: ipse verò propter huiusmodi vitium nihil de pretio subtrahat. Periculum autem, si propter huiusmodi vitiũ vsus rei reddatur impeditus vel noxius: putà si aliquis alicui vendat equum claudicātem pro veloci, vel ruinosam domum pro firma, vel cibum corruptum siue venenosum pro bono. Vnde si huiusmodi vitia sint occulta, & ipse non detegat, erit illicita & dolosa venditio, & tenetur venditor ad damni recompensationem. Si verò vitium sit manifestum, puta cum equus est monoculus, vel cùm vsus rei etsi non competat venditori, potest tamen esse conueniens alijs, & si ipse propter huiusmodi vitium, subtrahat quantũ oportet de pretio, nō tenet̃ ad manifestandũ vitiũ rei: quia fortè propter huiusmodi vitiũ emptor vellet plus subtrahi de pretio, quā esset subtrahendum. Vnde potest licitè veriditor indemnitati suæ cō sulere , vitium rei reticendo. AD primum ergo dicendum, ꝙ iudicium non potest fieri nisi de re manifesta. Vnusquisque enim iudicat secũdum quod cognoscit, vt dicitur in † { Lib. 1. ca. 3. tom. 5. } 1. Ethic. Vnde si vitia rei, quæ vendenda proponitur, sint occulta, nisi per venditorem manifestentur, non sufficienter committitur emptori iudicium. Secus autẽ esset, si essent vitia manifesta. AD secundum dicendum, ꝙ nō oportet ꝙ aliquis per præconem vitium rei vendendæ prænũtiet : quia si prædiceret vitium, exterrerentur emptores ab emendo, dum ignorarent alias conditiones rei, secũdum quas est bona & vtilis. Sed singulariter est dicendum vitium rei, ei qui ad emendum accedit, qui potest simul omnes cōditiones ad inuicem comparare bonas & malas. Nihil enim prohibet rem in aliquo vitiosam, in multis alijs vtilem esse. AD tertium dicendum, ꝙ quanuis homo non teneatur simpliciter omni homini dicere veritatem de his, quæ pertinent ad virtutes: tenetur tamen in casu illo de his dicere veritatem, quando ex eius facto alteri periculum immineret in detrimentum virtutis, nisi diceret veritatem: & sic est in proposito. AD quartum dicendum, quòd vitium rei facit rem in præsenti esse minoris valoris, quā videatur. Sed in casu præmisso in futurum res expectatur esse minoris valoris per superuentum negotiatorum, qui ab ementibus ignoratur. Vnde venditor, qui vendit rem secundum pretium quod inuenit, non videtur cō tra iustitiam facere, si quod futurũ est, non exponat: si tamen exponeret, vel de pretio subtraheret, abundantioris esset virtutis, quanuis ad hoc non videatur teneri ex iustitiæ debito. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si vitium rei sit occultum inferat damnum vel periculũ em ptori, vẽditor tenetur illud vitium indicare. Secunda conclusio. Si vitium rei sit manifestum, non tenetur venditor admonere emptorem de illo vitio. Tertia conclusio. Si vitium sit occultum, non tamẽ damnosum, aut perniciosum emptori, non tenetur venditor illud manifestare: dũ tamen diminuat de pretio tantũ quantum oportet propter illum defectum. COMMENTARIVS. DVbitatur primo circa istos articulos, an vitium rei venditæ annullet cōtractum , quando venditur res quasi integra in quantitate qualitate & substantia. Arguitur primo pro parte negatiua. Si quis vendat vinum. v. g. Metinense pro vino Sancti Martini, sit autem illud ita pretiosum sicut Sancti Martini, tũc est valida venditio: & tamen est defectus in substantia: ergo iste defectus non irritat cōtractum . Confirmatur. Esto ita quòd, qui emit vinũ Metinense, non soluat pretium in pecunia sed in alia re. v. g. in pecoribus, vel in alia re fructuosa: tunc si ille contractus non esset validus, sequeretur, quòd venditor teneretur restituere rem ipsam cum fructu. Consequens videtur dubium. Sequela probatur. Nam omnis res fructificat vero domino. Arguitur secundo à simili. Si quis baptizet Petrum putans se baptizare Paulum, re vera baptismus est validus & verus. Ergo error in substantia non irritabit contractum emptionis & venditionis. Et confirmatur à simili. Si episcopus conferat beneficium indigno hypocritæ putans illum esse dignissimum, nihilominus collatio beneficij est valida, ergo error in qualitate non irritabit contractum venditionis. Confirmatur secundo. Matrimonium contractum per errorem qualitatis personæ. v. g. si vir contrahens putet mulierem esse virginem aut diuitem, vel generosam, nihilominus illud matrimonium est validum, ergo etiam multo magis ille contractus emptionis & venditionis, non obstante errore in qualitate rei. Arguitur tertio. Et sit casus, ꝙ iudex per iniquitatem vel ignorantiam taxet pretium rei venalis multo minus quàm oporteat: tũc venditor licitè poterit augere mensurā rei venalis quantum necesse fuerit ad supplendũ iustum pretium, ergo defectus in quantitate non irritat contractum. Arguitur vltimo. Quando emptor emit rem pretiosam, quam quidem venditor existimat minoris dignitatis, contractus est validus: etiam si fiat illo pretio secundum æstimationem venditoris, vt ostendemus infra dubio tertio. Ergo pari ratione erit validus contractus, quando venditur res pretiosa pro integra. Patet cōsequentia , quia eadem est ratio & proportio de emptore & venditore, vt dicit tertia conclusio articuli. Sed si venditor ipse cognosceret, quòd res illa venalis est minoris pretij & dignitatis, & vendit illam pro re maioris dignitatis, dicit Diuus Tho. quòd contractus esset nullus. Ergo ista non bene per se consonant: neque erit eadem ratio de emptore & venditore. Sed in oppositum est, quòd matrimonium contractum per errorem personæ non est validum, ergo neque contractus emptionis & venditionis erit validus, quando vna res substituitur pro alia. PRO decisione sit prima conclusio. Per se loquendo & regulariter, quodlibet rei vitium siue in substantia siue in quantitate, siue in qualitate, irritat contractum, quā do res venditur pro integra & sana absque defectu aliquo. Hanc docet Diuus Tho. & explicat in articul. 2. & confirmat ex Diuo Ambrosio libr. 3. de officijs, capit. 10. & 11. Sed probatur ratione. Quia ille contractus per se loquendo rationabiliter est inuoluntarius: ergo per se loquendo nullus est contractus. Probatur secundo. Quoniam maior læsio est, quando quis decipitur in re ipsa venali: quādo quā decipitur in pretio, vt habent Iurisperiti in capit. per tuas. de donationibus, quos quidem Pinellus in commentarijs super legem secundam. C. de rescindenda venditione. 3. parte. capit. 2. refert qui dicunt quòd læsio in substantia quantitate & qualitate tribuit actionem læso, etiā si citra dimidium iusti decipiatur: non autem tribuit actionem læso in pretio nisi vltra dimidium iusti decipiatur: ergo multo maior est in actu qui fit in ipsa re, ac proindè merito irritabitur contractus. Cuius ratio est. Quia læsio quæ fit in ipsa re venali, tollit substantiam contractus: etenim contractus fit de ipsa re secundu substantā quā titatem & qualitatem. Secunda conclusio. Contingere potest, vt læsio sit tam minima in substantia quantitate, vel qualitate: quòd contractus sit validus. Verbi gratia in exemplo primi argumenti & ratio est: quia in moralibus quod parum est pro nihilo reputatur. Item, quia in venditione attenditur æstimatio rei venalis, secundum quòd est vtilis in vsus humanos: sed quando est minima differentia in varietate substantiæ, vel quantitate, vel qualitate, res illa æqualiter se habet, vel quasi æqualiter quantum ad vtilitatem emptoris: ergo venditio erit valida. Et confirmatur ex Diuo Thoma articul. 2. ad primum. vbi ait, quòd si per artem alchimiæ fieret verum aurum: licitum esset illud vendere pro auro naturali. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primũ & confirmationem eius dicimus, quòd probat secundam conclusionem. Dicimus tamen, quòd si vinum Sancti Martini habet aliquam qualitatem medicinalem, quam non habet aliud vinum, iniquum erit vnum pro alio substituere, & contractus erit nullus. Ad secundum argumentum negatur cō sequentia . Et differentia est, quia sacramentum constat essentialiter ex sua materia & forma cum intentione ministri, faciendi quòd ecclesia intendit facere in subiecto apto nato: est autem impertinens ad intentionem ministri religiosam, quòd intendat baptizare istum vel illum hominem: debet enim intendere baptizare illum circa quem exercet actum ablutionis quicunque ille sit: quod autem ipse putet esse Petrum & ille sit Paulus, est quædam ignorantia concomitans quæ non destruit illam intentionem: alioquin si minister intendit baptizare Petrum præcise & non alium: peccaret mortaliter, & nullus esset baptismus, si ille non erat Petrus. Cæterum ad iustitiam contractus emptionis & venditionis necesse est, vt res illa de qua fuit facta conuentio, tradatur in eadem substantia quantitate, & qualitate sicuti petitur ab emptore. Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam & differentia est: quoniam expedit ad bonum commune ecclesiæ, quòd talis collatio beneficij sit valida ad hoc, vt ministri ecclesiastici sint certi & determinati, & propterea ecclesia voluit efficaciter dare illi beneficium, etiam si aliàs sit indignus. At vero ad bonum communitatis nihil retulerit, quòd contractus emptionis & venditionis sit validus, quando non traditur res eadem in substantia quā titate & qualitate. Ad secundam confirmationem respondetur, quòd ille qui ducit vxorem cum illa ignorantia, potest se habere tripliciter. Vno modo, vt sit ignorantia concomitans intentionem eius, & non sit conditio obiecti intentionis. Vt si verbi gratia, haberet istam opinionem in mẽte sua, quod mulier est virgo & non acciperet in vxorem: si crederet quòd non est virgo. Secundo modo potest se habere cum prædicto consensu conditionali. Tertio modo potest se habere, non exprimendo verbis consensum illum conditionalem: sed absolutè loquendo, ego te accipio in meam. Dicimus ergo, quòd si primo modo se habet cum ignorantia tantum concomitanti: verum erit matrimonium & ratum. Ratio est, quia de substantia illius contractus absoluti non est, quòd mulier sit virgo aut nobilis aut diues. Si autem secundo modo se habeat, non est verum matrimonium in foro cōscientiæ siue exprimat intentionem suam conditionaliter, siue absolutè. Si autem expresserit conditionaliter: non est verum matrimonium in foro exteriori. Dicimus denique, quòd si tertio modo se habuerit, loquendo absolutè, cum tamen habeat consensum conditionalem: iudicabitur verum matrimonium in foro ecclesiæ. Et quanuis non sit verum matrimonium: tamen ipse vir tenebitur in foro conscientiæ facere verum matrimonium. Et ratio est, quia grauiter decipit mulierem, quæ putabat se vinculo matrimonij astrictam propter verba ipsius viri. Quæ iniuria non potest aliter resarciri, nisi vir faciat verum matrimonium. Ad tertium argumentum respondetur, quòd non facilè sunt admittendæ illæ excusationes venditorum: semper enim in re dubia circa pretium iustum, præsumendum est bonam & iustam esse iudicis taxationem. Nihilominus, si quando constiterit quòd ipsa taxatio est iniqua, licitum erit venditori, vti cautela. Neque enim per hoc fit iniuria emptoribus: cum detur illis quod debetur secundum iustitiam. Ad quartum argumentum dicemus in dubio tertio. Ad argumentum vero quod fecimus in oppositum, quatenus militat cō tra secundam conclusionem respondetur, quòd matrimonium quidem in quo est error personæ, nunquam est validum: etiam si substituatur alia mulier tam sufficiens sicut illa quam intendit vir ducere in vxorẽ . Et ratio est manifesta: quia matrimonium ex natura sua est quidam contractus amicitiæ coniugalis: ad rationem autem amicitiæ pertinet vt amicus afficiatur ad singularem personam cum qua vult amicitiam contrahere. At vero in contractu emptionis & venditionis attenditur vtilitas rei. Vnde si substituatur alia res tam vtilis ipsi emptori, validus erit contractus. Verbi gratia, si quis emat ancillam & venditor substituat illi aliam tam vtilem: validus erit contractus. DVbitatur secundò consequenter circa tertiam conclusionem articuli tertij, Vtrum si vitium rei sit occultum, non tamen perniciosum emptori, sit validus cō tractus , tacente venditore vitium rei, sed minuente de pretio quantum oportet. Pro parte negatiua arguitur primo. Si emptor sciret vitium illud, non emeret rem illam, ergo est inuoluntarius interpretatiuè in illo contractu: ac proinde non est validus contractus. Arguitur secundò. Venditor tacens decipit emptorem, ergo emptor est inuoluntarius in illo contractu. Arguitur tertio magis efficaciter. In huiusmodi contractibus non potest non grauari emptor, etiam si res habeat vtilitatem pro quantitate pretij. Primò quidem, quia cum cognouerit vitium rei, cogitur detinere apud se rem sibi ingratam. Deinde si velit illam vendere, cogitur non vendere il lam cuilibet emptori, poterit enim ille defectus esse perniciosus alteri. Verbi gratia, si medicus emit equum cum illo defectu sibi quidem vtilem, non poterit illum vendere militi cum illo defectu: quia erit illi perniciosus: ergo ex illa deceptione medicus iniuriam patitur. Et confirmatur, quia ipse venditor tacens defectum rei, causa erit periculi quod inde potest euenire tertiæ personæ quæ potest emere rem illam à primo emptore. Propter hæc argumenta aliqui tenent partem negatiuam. Vt Ioannes de Medina de contractibus. quæstione 34. & à quibusdam citatis à Syluestro pro ista sententia, in verbo, emptio. quæstione 20. Sed certè Syluester satis confusè loquitur. Nos tamen argumentamur quartò pro ista sententia. Læsio propter vitium rei, maior est quàm læsio propter iniquitatem pretij: sed læsio propter iniquitatem pretij irritat contractum, quando emptor ignorabat iustum rei pretium. Ergo multo magis irritabitur quando emptor habet ignorantiam vitij. PRO decisione huius difficultatis, notandum est, quòd venditor in prædicto casu dupliciter potest se habere. Vno modo merè negatiuè, tacendo vitium rei. Alio modo positiuè affirmando nullum vitium esse in re vel etiam interrogatus negatiuè respondendo, vel suo silentio rem approbando. Proportionabiliter emptor dupliciter potest se habere. Vno modo vt virtualiter habeat istam intentionem, si scirem rem istam habere vitium, non emerem illam: tamen nō explicat illam intentionem. Altero modo se potest habere explicando venditori suam intentionem, quòd si res habet vitium, non intendit emere. Prima conclusio. Venditore negatiuè se habente, quanuis emptor habeat intentionem illam virtualem, quam non explicat: validus erit contractus in prædicto casu: quando res non est perniciosa emptori, neque venditor peccat aliquod peccatũ . Ista conclusio intelligenda est per se & absolutè loquendo, quantùm est ex parte talis contractus. Probatur conclusio. Quoniam contractus quilibet per se loquendo est va lidus, quando celebratur secundum rationem iustitiæ commutatiuæ: sed ille contractus ita celebratur, siquidem datur res vtilis emptori pro quantitate iusti pretij: ergo validus est. Probatur secundò. Quando aliquis pater donat filio aliquam pecuniam, valida est donatio: etiam si pater non esset donaturus si sciret ad quem malum finem filius petit. Ergo simul in casu posito venditio erit valida. Et confirmatur. Nam facultas data à superiori valida est, etiam si non esset illam daturus si sciret finem malum ad quem petitur à subdito. Ergo similiter, &c. Probatur tertio. Viceuersa, si emptor iusto pretio emit rem aliquam, cuius virtutẽ singularem non cognoscit venditor, neq; communiter cognoscitur: non tenetur illam virtutem indicare venditori neque augere pretium, sed sufficit dare pretium secundum communem æstimationem vt dicemus dubio tertio. Ergo similiter viceuersa, venditor non tenebitur indicare vitium rei occultum, quando non est damnosum aut perniciosum, sed res est tam vtilis quantum est pretium quod pro illa datur. Denique probatur. Si vitium rei esset manifestum, verbi gratia, si equus est monoculus, & emptor sua negligentia non aduertit: nihilominus contractus est validus etiam si non erat empturus si cognouisset illud vitium. Ergo similiter in prædicto casu contingit. Probatur consequentia. Quia vtrobique sua negligentia ignorat vitium rei. Secunda conclusio. Si venditor secundo modo se habeat, scilicet ꝙ sua sponte vel interrogatus affirmet rem nullum habere vitium, vel etiam silentio suo persuadeatur emptor, quòd nullum vitium inest rei: tunc contractus est illicitus & inualidus. Probatur. Nam voluntas expressa venditoris est emere rem absque aliquo vitio: ergo contractus ille est inuoluntarius, ac proinde inualidus: & ex parte venditoris illicitus. Secundò probatur. Quoniam venditor ex officio, tenetur dicere veritatem quando interrogatur, & non dicere sua sponte mendacium circa rem ipsam: ergo si contrarium faciat decipit emptorem, ac proinde contractus est inualidus. Hanc conclusio nem probant tria argumenta proposita in principio. Tertia conclusio. Si vitium rei efficiat illam omnino inutilem emptori, etiam si non sit perniciosa contractus erit inualidus, & venditor tenetur ad restitutionem. Probatur, quia in tali casu nulla prorsus est voluntas emptoris emendi rem sibi inutilem, etiam si aliàs possit illam vendere alijs vtilem. Secundò probatur. Contractus emptionis & venditionis introductus est in republica propter vtilitatem contrahentium: ergo quando res omnino fuerit inutilis emptori nullus erit contractus: si venditor taceat vitium illud. Neque valet respondere oppositum opinantes, quòd res illa alijs sit vtilis, & quòd emptor possit illam vendere & inde capere vtilitatẽ : etenim emptio per se loquendo ordinatur in vtilitatem ipsius emptoris. Ergo quando emptor emit rem in proprios vsus, nullam habet voluntatem emendi rem alijs vtilem & sibi inutilem: ergo fit iniuria illi quando cogitur rem illam vendere ne pretium amittat: ac proinde ipse venditor tenetur statim repetere pretium. Verum est tamen, quòd si emptor aliàs est negotiator, ita vt intelligatur, quòd emit ad vendendum: validus erit contractus, quia venditur illi res sibi vtilis ratione negotiationis. Tertiò probatur conclusio. Si res sit perniciosa emptori quanuis alijs sit vtilis: est contractus inualidus, vt patet ex Diuo Thoma, articulo tertio. Ergo similiter, si res sit omnino inutilis emptori erit irritus contractus, etiam si alijs possit esse vtilis. AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum negatur antecedens: si consequens intelligatur de inuoluntario rationabiliter secundum leges iustitiæ. AD secundum respondetur, non esse propriè deceptionem ex parte venditoris, quando venditor non interrogatus tacet vitium rei, ex quo non redditur inutilis neque periculosa emptori: minuit tamen de pretio quantum oportet ad æqualitatem iustitiæ. Ad tertium argumentum respondetur, quòd quanuis sit aliqua molestia emptori habere rem sibi ingratam: non tamen propterea est inualidus contractus celebratus secundum leges iustitiæ. Ad confirmationem iam patet ex prima conclusione. Diximus enim validum esse talem contractum per se & absolutè loquendo, hoc est quantum ex meritis ipsius contractus. At vero vbi fuerit tale periculum, vel propter conditionem rei quæ facilè venditur alteri cui erit perniciosa, vel etiam propter conditionem emptoris qui facilè etiam inclinatur ad vendendam rem illam: tunc contractus non erit validus ex eo, quòd ipse emptor rationabiliter est inuitus: quia exponitur periculo alterum decipiendi perniciose, & idcirco venditor peccat contra iustitiam: quia est causa periculi quod nocebit tertiæ personæ. Ad quartum argumentum respondetur, quòd læsio de qua loquimur in prima conclusione non est tanta quanta est læ sio quæ fit in pretio, quando emptor ignorat quod nam sit pretium iustum. Sed tamen adhuc replicatur contra ipsam tertiam cōclusionem & prædictam doctrinam. Si res sit maximè commoda emptori in particulari, non propterea augebitur iustum pretium secundùm communem æstimationem rei: ergo proportionabiliter non minuetur tale pretium, si res non sit vtilis in particulari. Patet consequentia. Nam aliàs non videtur esse æqualis conditio ex vtraque parte contrahentium. Replicatur secundò. Emptor non tenetur indicare venditori vitium pecuniæ: ergo neque venditor emptori vitium rei. Probatur antecedens, in casu quòd emptor sit certus, quòd pecunia quam dat postridie sit deponenda à Principe, tunc non tenetur indicare euentum illum, sed licitè emit & licitus est contractus. Ergo similiter &c. Confirmatur. Si quis locat domum in curia homini curiali pretio currente, sciens tamen quòd cito discedet curia ab illo loco: nihilominus non tenetur locans indicare conducenti, quòd domus illa erit illi inutilis propter euentum futurum. Ergo neque venditor tenetur indicare vitium rei. Respondetur ad primam replicam negando consequentiam. Quin potius iustitiæ ratio postulat, quòd sicut pretium iustum augescit, ex eo quòd venditor in particulari incurrit incommodum quando rogatus vendit: ita etiam postulat quòd minuatur pretium, quando emptor in particulari incurrit incommodum ex emptione ipsa. Ad secundum respondetur, quòd in illo casu pecunia nullum habet vitium de præsenti: sed potius est legitima secundùm æstimationem Reipublicæ. Cæterum per accidens est & ab extrinseco, ꝙ illa pecunia sit deponenda à Rege, neque ipse emptor tenetur reuelare illud futurum quod sua industria vel bona sorte nouit. Eodem modo respondetur ad confirmationem dicendo, quòd illa domus in præsenti vtilis est, neque habet vitium intrinsecum: est autem per accidens euentus ille futurus cognitus per industriam, vel bonam sortem locantis, neque tenetur indicare illum euentum. DVbitatur tertiò circa tertiam conclusionem articuli secundi, An debeat esse æqualis conditio venditoris & emptoris in huiusmodi contractibus celebrandis? Arguitur primò pro parte negatiua. Sit aliquis emptor peritissimus lapidarius qui cognoscit singularem virtutem & valorem alicuius margaritæ, quam non cognoscunt homines communiter, etiam lapidarij: iste potest emere margaritam minori pretio quam secundùm se valeat, & tamen venditor nunquam potest vendere margaritam minoris valoris pro maiori pretio: ergo non est æqualis vtriusque conditio. Et confirmatur. Sit aliquis rusticus habens margaritam, & occurrat ille lapidarius dicens, quòd vult possidere illam margaritam, & quòd dabit illi centum pro illa, etiamsi valeat mille: tunc lapidarius, si rusticus vendiderit, potest bona conscientia illam possidere: & tamen ècontrario, si venditor aliquis venderet margaritam pro mille, & tamen reuera non valeret nisi centum, contractus ille esset iniquus, ergo &c. Arguitur secundò. Qui emit agrum in quo certus est latere thesaurum, non te netur indicare domino agri ignoranti quòd ibi lateat: sed potest agrum emere secundùm communem æstimationem illius: & tamen viceuersa nunquam venditor potest vendere agrum minoris valoris pro maiori pretio, ergo non est æqualis vtriusque conditio. PRO decisione sit prima conclusio. In celebrandis huiusmodi cōtractibus emptionis & venditionis, æqualis debet esse conditio emptoris & venditoris secundùm leges iustitiæ commutatiuæ: & vterque tenetur illas seruare. V. g. sicut venditor peccat contra iustitiam vendens rem vitiosam pro integra: ita emptor peccat emendo rem integram pro vitiosa. Item sicut venditor etiam non interrogatus tenetur dicere vitium rei, vel minuere pretium: vt iam diximus: ita tenetur emptor augere pretium cognoscens valorem rei, vel indicare venditori, vt est exemplum in confirmatione primi argumenti. Probatur ergo conclusio. Quia contractus emptionis & venditionis est actio iustitiæ commutatiuæ: ergo ad vtramque partem æqualiter pertinet prouidere commodis alterius partis secundùm æqualitatem rei ad rem. Nihilominus sit secunda cōclusio . Quando in ipsa re venali est aliqua virtus specialis, quæ communiter ignoratur ab hominibus etiam peritis in illa arte, non tenetur emptor peritissimus cognoscens illam virtutem, indicare venditori: sed licitum erit illi emere pretio communi. Verbi gratia, in casibus primi & secundi argumenti. Probatur conclusio. Quia iustum rei pretium illud est, quòd communiter æstimatur ab hominibus secundùm circunstantiam loci & temporis, sed illa virtus occultissima non æstimatur ab hominibus, siquidem non cognoscitur, ergo emptor non tenetur dare pretium pro illa virtute quam ipse specialiter cognoscit. Probatur secundò. Quia virtus illa gemmæ occulta, habet se respectu lapidarij peritissimi sicut thesaurus absconditus in agro: de quo dicemus statim, quòd licitum est emptori emere agrum illum, nihil indicando de thesauro, sed potest applicare sibi thesaurum titulo inuentionis. Er go similiter poterit lapidarius ille possidere gemmam excellentissimæ virtutis, titulo inuentionis: etiam si emerit illam secundùm communem æstimationem hominũ . Probatur tertiò. Si lapidarius ille ignorans virtutem gemmæ emisset illam pretio communi, & postea cognouisset virtutem illam, non teneretur ad aliquam restitutionem, ergo neque si sciens emerit. Probatur consequentia. Quia si ex iustitia teneretur ante emptionem, teneretur etiam post emptionem restituere ratione rei alienæ acceptæ, sicut si sciens & prudens accepisset. Denique probatur. Quando Hispani inuenerunt Indias, poterant emere ab Indis aurum, & margaritas secundùm æstimationem illius reipublicæ: neque tenebatur indicare, quanti æstimaretur aurum in alijs regionibus. Et per hoc patet ad primum argumentum & confirmationem eius. Sed obserua in casu confirmationis, quòd lapidarius tenetur indicare absque dolo cō munem valorem illius margaritæ: aliàs merito præsumitur ipse rusticus inuoluntarius rationabiliter. Neq; credibile est quòd ipse rusticus velit facere tantam gratiam lapidario, nisi deceptus ab illo. Ad secundum argumentum vt plenè respondeamus recolenda sunt quæ supra diximus quæstione. 66. articulo. 5. circa tertiam conclusionem articuli de thesauro dupliciter sumpto, scilicet, propriè & impropriè. Et per illa patet solutio ad secundum. DVbitatur quartò circa solutionem ad tertium articuli tertij, Vtrùm venditor sciens futuram magnam copiam mercium, teneatur indicare emptoribus, aut verò minuere de pretio. Pro parte affirmatiua arguitur primò. Qui vendit equum proximè moriturum vel contracturum aliquod vitium notabile, tenetur indicare vel minuere de pretio, ergo etiam venditor in nostro casu. Secundò. Quia ex opposita sententia sequuntur magna incommoda. Primò, quòd mercator qui scit ciuitatem obsidendā , posset nihilominus omnia bona sua vẽdere pretio currenti, quod videtur iniquum & cōtra bonum non tantũ ciuiũ , sed etiam reipublicæ. Secundò sequitur, quòd qui sciret cra stina die futuram esse taxationem frumenti minori pretio quàm modo: posset hodie vendere omne triticum pretio pragmaticæ. ¶ Tertiò sequitur, quòd qui sciret, aliquam monetam esse deponendam citò in Regno: nihilominus posset permutari illam quam habet apud se. His argumentis conuictus est Ioan. de Medina vbi supra quæst. 35. pro parte affirmatiua. Nihilominus sit prima conclusio. Venditor sciens futuram magnam copiam merciũ non erit iniustus tacendo & vendendo suas merces pretio currẽte . Dixi iniustus quia cō tra charitatem aliquādo peccabit, vt infra patebit. Probatur conclusio. Quia iustũ pretiũ est quod taxatur secundùm communem æstimationem fori. Sed iste vendit suas merces pretio currente communi æstimatione, ergo non est iniustus. Secundò sequeretur, quòd qui haberet in animo post triduum vendere magnam copiam frumenti, quòd non possit hodie vendere triticum pretio currente. Probatur sequela. Quia iste scit ex venditione futura cras, triticum minùs valiturum propter ingentem copiam quam venditurus est, ergo nō posset hodie vendere pretio currenti. Tertiò sequeretur, quòd venditor ignorans illam copiam futuram & vendens pretio currente, teneatur restituere. Probatur sequela. Quia obligatio restituendi oritur non solùm ex iniusta acceptione, sed etiam ratione rei acceptæ, ergo mercator sciens futuram copiam tenetur restituere ratione iniustæ acceptionis & etiam ille qui ignorat copiam futuram tenebitur restituere ratione rei alienæ, scilicet, excessus pretij quod accepit pro tritico minùs valituro. Secunda conclusio. Etiam si iste venditor interrogetur, an sit futura magna copia tritici, & dicat se nescire, vel dicat copiam non esse futuram, non peccat contra iustitiam. Conclusio patet primo argumento facto pro conclusione præcedenti. Et secundò probatur. Quia contractus iste habet omnia quæ sunt de substantia iusti contractus: traditur enim merces absque aliquo vitio, & pretio currente, ergo, &c. Sed arguis. Quia ille mentitur perniciosè in damnum multorum, ergo facit iniu stum. Et confirmatur primò. Quia si alius assistens ita mentiretur faceret iniustum, & teneretur restituere, vt communiter conceditur, ergo multo magis quando mercator ipse mentitur. Secundò confirmatur. Quia si aliquis mentiendo impediat eleemosynam pauperi, tenetur illam restituere, ergo &c. Ad argumentum tamen respondetur, quòd venditor tacendo vel mentiendo non facit iniustum. Primò, quia solum inducit emptorem ad contractum iustum pretio currente. Et secundò, quia si diceret veritatem incurreret ipse simile damnum in proprijs facultatibus, ergo ipse non tenetur pati. Vnde mendacium illud non est formaliter perniciosum, sed officiosum: quia ipse ordinat ad fugiendum damnum: quod venditor non tenetur subire. Et ideo per accidens est quod emptor ex tali mendacio damnificetur. Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam: quia alius mentiens perniciosè mentitur & non officiosè, eo quod ex tali mendacio nec bonum comparat nec malum effugit: sicut mercator qui verè detrimentum incurrit ex tali manifestatione. Ad secundam confirmationem distinguendum est. Nam si ille alius qui mentitur sit pauper, & vt sibi detur eleemosyna dupla decipit alterum, dicendo dominum non adesse vel eleemosynam esse iam elargitam: iste mentiens non tenetur restituere: nec peccat contra iustitiam: quia vterque pauper habet idem ius. Verumtamen si diues sit qui mentitur pauperi: quia mendacium istud est tantum perniciosum nihil habens officij, tenetur restituere peccans contra iustitiam. Tertia conclusio. Quod dictum est de venditore, dicendum est proportionabiliter de emptore. v. g. si emptor sciat futuram magnam copiam ementium, ex quo augebuntur pretia rerum: aut verò sciat futuram magnam inopiam mercium, poterit tacere, vel si mentiatur non facit iniustũ dum emit pretio currente. Conclusio patet ex facto Ioseph, Gen. 41. Qui sciens futuram inopiam frumenti, nihilominus magnam summam comparauit. Et etiam vt refert Aristo. 1. Polit. cap. 7. Tales Milesius emit magnam copiam oleisciens per Astrologiam, futuram sterilitatem oliuarum. Et ita licitũ est scienti depositionem pecuniæ futuram, emere pecunia quam apud se retinet. Et etiam nō erit iniustus qui tacet interrogatus de copia vel inopia mercium, si emat quæ sibi necessaria sunt. Ratio omnium istorum est, quia scientia vel ignorātia eius quod futurum est, habent se per accidens ad iustitiam contractus præsentis. Quarta conclusio. Aliquando in prædictis casibus peccabit venditor & emptor cō tra charitatem. Quod iudicandum est secũ dùm leges cōmunes charitatis quibus tenemur prouidere bono proximi, dummodo non fiat cum magno detrimento proprio. Explicatur conclusio. Si Ioannes sciat ingentem summam tritici futuram. Et Petrus velit emere ab illo modò aliquam quātitatem frumenti, ex quo crastina die propter aduentum tritici & abundantiam illius Petrus incidet in pauperiẽ : tenebitur ex charitate Ioannes dicere non emas modo, sed reserua in crastinum: maxime si Ioannes posset facile vendere triticum alijs diuisim: secus est si Ioannes ex hoc quòd non vendat triticum Petro, incideret in similem pauperiẽ : quia tunc non tenetur indicare. Ad primum argumentum respondetur, ꝙ si venditor sciat, ex vitio præsenti equum illum cito moriturum, aut vero quòd ex dispositione intrinseca quam habet modò incurret notabile vitium: vel non potest vendere, vel debet minuere de pretio. Ad aliud argumentum iam patet ex dictis, quòd illa non sunt incommoda. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm liceat negotiādo , aliquid cariùs vendere, quàm emere. AD Quartum sic procedi{ Hom. 38. in opere imperfecto à med. tom. 2. } tur. Videtur, quòd non liceat negotiando aliquid cariùs vendere, quàm emere. Dicit enim Chrysostomus super Matth. 21. Quicunque rem comparat, vt integram & immutatam vendẽdo lucretur: ille est mercator, qui de templo Dei eijcitur. Et idem dicit Cassiodorus super illud Psalm. 70. Quoniam non cognoui literaturā , vel negotiationem, secundùm aliā literam. Quid, inquit, est aliud negotiatio, nisi vilius comparare, & cariùs velle distrahere? Et subdit † { Eod. loco. }, Negotiatores tales Dominus eiecit de templo. Sed nullus eijcitur de templo, nisi propter aliquod peccatũ . Ergo talis negotiatio est peccatum. ¶ 2 Præterea. Contra iustitiam est, quòd aliquis rem carius vendat, quàm valeat, vel vilius emat, vt ex dictis † { Artic. 1. } apparet. Sed ille qui negotiando rem carius vendit, quā emerit, necesse est quòd vel vilius emerit, quā valeat, vel carius vendat. Ergo hoc sine peccato fieri nō potest. ¶ 3 Præterea. Hieron. † { In episto. ad Nopotianũ inter princ. & mediũ , tom. 1. } dicit, Negotiatorem clericum ex inope diuitem, ex ignobili gloriosum, quasi quandam pestem fuge. Non autem negotiatio clericis interdicta esse videtur, nisi propter peccatum. Ergo negotiando aliquid vilius emere, & carius vendere est peccatum. SED contra est quod August. † { Psal. 70. in concione primæ part. psal. â med. tomo. 8. } dicit super illud Psal. 70. Quoniam non cognoui literaturam. Negotiator auidus acquirendi pro damno blasphemat, pro pretijs rerum mentitur & peierat. Sed hæc vitia hominis sunt, non artis quæ sine his vitijs agi potest: ergo negotiari secũdùm se non est illicitum. RESPONDEO dicendum, ꝙ ad negotiatores pertinet com mutationibus rerum insistere. Vt autem Philosophus dicit in 1. Politic. † { Li. 1. Polit. c. 1. 5. & 6. to. 5. } duplex est rerum commutatio. Vna quidem quasi naturalis & necessaria, per quam scilicet fit commutatio rei ad rem, vel rerum, & denariorum propter necessitatem vitæ. Et talis commutatio non propriè pertinet ad negotiatores, sed magis ad œconomicos, vel politicos, qui habent prouidere vel domui, vel ciuitati de rebus necessarijs ad vitam. Alia verò commutationis species est, vel denariorum ad denarios, vel quarumcunque rerum ad denarios, non propter res necessarias vitæ, sed propter lucrũ quærendum. Et hæc quidem negotiatio propriè videtur ad negotiatores pertinere, secundùm † { Li. 1. Polic. cap. 6. tom. 5. } Philosophum. Prima autem commutatio laudabilis est, quia deseruit naturali necessitati. Secunda autem iustè vituperatur: quia quātum est de se, deseruit cupiditati lucri, quæ terminum nescit, sed in infinitum tendit. Et ideo negotiatio secundùm se considerata quandam turpitudinem habet, inquantum non importat de sui ratione finem honestum, vel necessarium. Lucrum tamen, quod est negotiationis finis, etsi in sui ratione non importet aliquid honestum vel necessarium, nihil tamen importat in sui ratione vitiosum vel virtuti contrarium. Vnde nihil prohibet lucrum ordinari ad aliquem finem necessarium, vel etiam honestum, & sic negotiatio licita reddetur. Sicut cùm aliquis lucrum moderatum, quod nego tiando quærit, ordinat ad domus suæ sustentationem, vel etiam ad subueniendum indigentibus. Vel etiam cùm aliquis negotiationi intẽdit propter publicam vtilitatem, ne scilicet res necessariæ ad vitam patriæ desint, & lucrum expetit non quasi finem, sed quasi stipendium laboris. AD primum ergo dicendum, quòd verbum Chrysostomi est intelligendum de negotiatione, secundùm quod vltimum finem in lucro constituit: quod præcipuè videtur, quando aliquis rem non immutatam carius vendit. Si enim rem in melius mutatam carius vendat, videtur præmium sui laboris accipere: quanuis & ipsum lucrum possit licitè intendi, non sicut vltimus finis, sed propter alium finem necessarium vel honestum, vt dictum est. AD secundum dicẽdum , quòd non quicunque carius vendit aliquid, quàm emerit, negotiatur, sed solum qui ad hoc emit, vt carius vendat. Si autem emit rem non vt vendat, sed vt teneat, & postmodum propter aliquam causam eam vendere velit, non est negotiatio: quanuis carius vendat. Potest enim hoc licitè facere, vel quia in aliquo rem meliorauit: vel quia pretium rei est mutatum secundùm diuersitatem loci vel temporis: vel propter periculum, cui se exponit, transferendo rem de loco ad locũ , vel eam † { Al. ferri. } fieri faciendo. Et secundùm hoc nec emptio nec venditio est iniusta. AD tertium dicendum, quòd clerici non solùm debent abstinere ab his quæ sunt secundùm se mala, sed etiam ab his quæ habent speciem mali. Quod quidem in negotiatione cōtingit , tum propter hoc, quòd est ordinata ad lucrum terrenum, cuius clerici debent esse contemptores: tum etiam propter frequentia negotiatorum vitia, quia difficulter exuitur negotiator à peccatis labiorũ , vt dicitur Ecclesiast. 26. Est & alia causa: quia negotiatio nimis implicat animum secularibus curis, & per consequens à spiritualibus retrahit. Vnde Apostolus dicit. 2. ad Timoth. 2. "Nemo militans Deo implicat se negotijs secularibus," licet tamẽ clericis vti prima commutationis specie, quæ ordinatur ad necessitatem vitæ, emẽ do vel vendendo. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Commutatio rerum pro rebus, vel pro pecunia quæ ordinatur ad vitæ necessitatem, est laudabilis. Secunda conclusio. Permutatio pro rebus, vel pecunia quæ ordinatur ad lucrum habet quandam turpitudinem & damnabilis videtur. Tertia conclusio. Poterit tamen ista negotiatio honestari ex hoc, quòd lucrum ordinetur in bonum finem. COMMENTARIVS. PRima conclusio articuli manifesta est, & quidem de contractu negotiationis de quo loquimur in illa conclusione satis dictum est, quomodo debeat iustificari. At vero circa secundam & tertiam conclusionem notandum est primò. Quòd negotiatio propter lucrum, dupliciter potest considerari. Vno modo in communi abstrahendo à singularibus negotiationi bus, & sic intelligitur secunda conclusio Diui Thomæ quando dicit, quòd secundùm se habet quandam turpitudinem: sed quia non est adeo intrinsece mala, quanuis sit de genere male sonantium, sicut est habere plura beneficia: ideo Diuus Thomas apposuit tertiam conclusionem, vbi aduertit, ꝙ huiusmodi negotiatio potest honestari: quā do lucrum ordinatur in finem honestum. Altero modo potest considerari quælibet negotiatio in particulari, cum omnibus suis circunstantijs: & sic nulla negotiatio est indifferens, sed omnis est determinata ad bonum vel ad malum: eo ꝙ in singulari non datur aliquis actus humanus indifferens. Notandum secundò, quòd negotiatio dupliciter potest referri ad lucrum. Vno modo tanquam ad vltimum finem ipsius negotiationis non autem negotiantis: & sic negotiatio nusquam est mortale peccatum: sed poterit esse peccatum veniale auaritiæ, secundùm doctrinam Diui Thomæ, infra quæstione. 118. artic. 4. Altero modo negotiatio refertur ad lucrum tanquam ad vltimum finem ipsius negotiantis: ita vt negotiator actualiter vel virtualiter, constituat vltimum finem in lucro: quod quidem contingit quando propter lucrum frangit aliquod præceptum, v. g. est periurus vel defraudat proximũ in re graui. Et isto modo negotiatio est peccatum mortale. Quod si aliquis obijciat contra prædictā distinctionem, quòd Diuus Thomas 1. 2. quæst. 1. artic. 6. docet, quòd omnis actus humanus refertur ab agente in vltimum finem ipsius agentis, ergo falsum est quòd diximus, negotiationem referri posse in lucrum tanquam in vltimum finem ipsius negotiationis, non autem negotiantis. Respondetur, quòd Diuus Thomas in illo loco sufficienter explicatur de relatione saltim habituali in vltimum finem agentis: nō autem opus est, quòd omnes actiones humanæ referantur semper in vltimum finem agentis actualiter vel virtualiter: sed sufficit quòd referantur habitualiter: & hoc vsque adeo verum est, quòd etiā ipsa peccata venialia existentis in gratia, referantur habitualiter in ipsum Deum tanquam in vltimum finem agentis: sicut docet expressè Diuus Thomas 1. 2. quæstio ne. 88. arti. 1. ad tertium. Non verò referuntur in Deum actualiter neque virtualiter: sed dicuntur referri habitualiter in Deum tanquam in finem operantis: quia ipse operans est per gratiam habitualiter relatus in Deum, à qua relatione habituali non auertunt illum peccata venialia. Sicut viceuersa homo existens in peccato mortali potest facere aliqua bona opera moralia, vt est dare eleemosynam pauperi, absque mala circunstantia finis actualis aut virtualis: nihilominus bona opera illius referuntur habitualiter in ipsum operantem, tanquam in vltimum finem: quia cum ille sit in peccato mortali & auersus à Deo conuersus est ad seipsum tāquam ad vltimum finem. Sed hic maxime est obseruandum, quòd ista habitualis relatio operum, non sufficit facere de bono opere malum neque de malo bonum: etenim venialia peccata hominis iusti, non sunt bona quantumlibet referantur habitualiter in Deum: & rursus eleemosyna existentis in peccato mortali bona potest esse moraliter absque mala circunstantia facta, etiam si habitualiter referatur ad creaturam ex parte operantis tanquam in vltimum finem: dummodo non referatur actualiter vel virtualiter, scilicet, in virtute alicuius actus præcedentis. Sed de hac re latius diximus. 2. 2. quæstione. 10. articulo. 4. Cum igitur dicimus hic, quòd negotiatio quædam fit propter lucrum tanquam propter vltimum finem actionis, non autem operantis: intelligimus de vltimo fine operatis in quem actualiter vel virtualiter actio referatur. Et dicitur vltimus finis actionis, quia actio sistit secundùm se in lucro: sicut gula habet pro vltimo fine actionis delectationem cibi, non autem est vltimus finis ipsius comedentis: aliàs semper esset mortale peccatum gula, si referretur in illum finem, scilicet, delectationem cibi actualiter vel virtualiter. Denique notandum est, quòd negotiatio eò vel maxime dicitur habere quandam turpitudinem, quia implicatur multis difficultatibus & periculis peccandi, vt docet D. Thom. ad tertium. DVbitatur ergo primò. An licita sit negotiatio venditionis, in illis rebus qui bus emptores male vtuntur & ad malum finem emunt? Ad hoc dubium Nauarrus scrupulosè satis respondet in Manuali cap. 23. numer. 91. ait enim, quod non est licitum, sed esse mortale peccatum, quòd venditor v. g. vendat cartas lusorias personis de quibus credit ꝙ abutentur illis. Imo dicit, quòd omnis venditor qui indifferẽter vendit omnibus eiusmodi res, peccat mortaliter. Et in hoc sequitur Ioannem à Medina vbi supra, citat etiam Caietanum in hac 2. 2. quæstione. 169. art. 2. prope finem, sed certè Caietanus potius sentit oppositum. Nos tamen ponimus conclusionẽ , quòd quando merces secundùm se sunt indifferentes ad bonum & malum, potest venditor illas vendere etiam si verosimiliter & prudenter arbitretur, quòd emptor abutetur illis: quin potius etiam si certo sciat quòd emptor abutetur illis: poterit sæpe numero vendere absque peccato. Probatur prima pars conclusionis. Quoniam inquirere mores alienos, & discernere quisnam velit emere ad bonum vsum, & quis ad malum: non est officium venditoris, sed potius est curiositas perniciosa in republica, vt quibus non competit ex officio velint discernere vitas proximorum. Item, quia alias pari ratione condemnaremus sartores qui faciunt vestes curiosas, quibus probabiliter creditur, quòd multi vel multæ abutentur ad luxuriam. Item essent condemnandi qui indiscriminatim vendunt omnibus communes cibos, quibus probabiliter creditur & experimur, quòd multi abutuntur ad gulā & ad luxuriam. Sed probatur secunda pars conclusionis quæ difficilior est, scilicet, quòd si venditor est certus, quòd hic & nunc emptor emit rem vt abutatur illa ad peccatum mortale non peccat. Arguitur primò. Venditor non tenetur impedire peccatum alienum, per hoc quòd non vendat illi rem venalem quam paratus est vendere, ergo nullo modo peccat. Probatur consequentia. Quia vendendo ille non consentit peccato alieno directè nec indirectè: & quidem quod directe non consentiat manifestum est, quia ille non intendit vendere mer ces suas vt alter peccet, sed ad suam vtilitatem: quòd vero non consentiat indirectè; probatur, quia tunc aliquis consentit indirectè in aliquam operationem malam quando tenebatur illam impedire & non impedit: sed ille venditor non tenetur impedire illam malam operationem emptoris, nisi ex præcepto correctionis fraternæ per media ordinata ad correctionem & cum spe aliqua emendationis ipsius. Sed non vendere illi merces non est medium correctionis fraternæ: ergo nullo modo peccat mortaliter contra illud præceptum vendendo illi merces. Confirmatur. Quia nemo tenetur ad correctionem proximi amittere suum commodum temporale, quando proximus peccat ex sua malitia, ergo venditor non tenetur amittere suum lucrum vt impediat proximum ab exequutione peccati. Præterea. Licitum est vendere aut locare domum meretricibus, etiam si locans certus sit quòd abutentur meretrices illa domo: similiter licitum est vendere Iudæis agnum, etiam si venditor sciat, quòd volunt illum ad sacrificandũ , vt diximus 2. 2. quæ stione. 10. art. 11. Denique probatur. Contractus emptionis quātum ad bonitatem vel malitiam extrinsecam, quæ non consideratur ex parte pretij, vel rei venalis, iudicandus erit propter comparationem ad commodum vel incommodũ reipublicæ, ergo saltem quando malus vsus rei venalis permittitur à republica propter maius bonum: non erit mala venditio rei indifferenter: quin potius si non esset qui locaret domum meretricibus ipsa respublica prudenter ædificaret illis domũ propter maiora mala euitanda, ergo non erit peccatum locare domum aut vendere meretricibus. Sed vt magis explicetur ista doctrina, arguitur contra illam. Primò. Quia non est licitum vendere arma tempore iniusti belli militibus paratis ad tale bellum gerendum: similiter non est licitum vendere gladium homini parato occidere proximum, ergo à simili dicendum est in præsenti. Secundò. Non est licitum deponere pecunias apud vsurarium, de quo probabiliter creditur quòd dabit illas ad vsuram. Ad hæc argumenta respondetur, quòd nos non ponimus vniuersalem conclusionem, quòd licitum sit semper vendere rem emptori qui male illa vsurus est: sed diximus, quòd sæpenumero licitum est ita contingere. Est autem prima exceptio, quando illud non est licitum: scilicet, quādo ille malus vsus cedit in aliquam violentiam contra tertiam personam. v. g. in casu primi argumenti tenetur venditor tum ex charitate defendere rempublicam & innocentem: tum etiam ex iustitia non cooperari ad iniuriam faciendam alteri: & ideo si in tali casu vendiderit instrumenta offensiua, tenebitur ad rationem damni consequuti. Et per hoc patet ad primum argumentum. Ad secundum videbatur, quòd eadem esset ratio sicut de primo argumento. Depositio siquidem pecuniæ apud vsurarium est quasi collatio instrumenti ad iniuriā faciendam tertiæ personæ, scilicet illi, à quo vsurarius iniquè accepturus est vsuras, quod est peccatum contra iustitiam, ergo videtur ꝙ etiam sit peccatum in tali casu deponere pecunias apud vsurarium. Nihilominus respō detur non esse parem rationem vtriusque casus: quia vsurarius nullam facit violentiam mutuatario vt accipiat mutuum ad vsuras: sed mutuatarius propter suum cōmodum patitur illud damnum soluens vsuras, & idcirco depositor non tenetur illum defendere non deponendo suas pecunias apud depositarium paratũ accipere vsuras pro mutuo. Supponimus enim, quod ipse depositor non persuadet vt sit vsurarius, neque etiam scandalizat illum occasione depositi vt moueatur ad peccatum vsuræ. Dicimus ergo licitum esse deponere pecunias apud talem vsurarium aliàs paratum accipere vsuras ex mutuo. Neque obstat, quòd ille iniuriam faciat proximo accipiendo vsuras ab illo: quia in tali iniuria proximus non patitur violentiam, quin potius qui impediret vsurarium ne mutuaret illi pecunias iniuriam illi faceret impediendo illum à maiori commodo. Tota igitur ratio iniuriæ manet in vsurario. Sed contra. Si aliquis vult seipsum occidere, non est licitum vendere illi gladium, imo neque depositum gladium reddere, ergo etiam si proximus in damno quod pati tur non patiatur violentiam: teneor impedire tale damnum. Respondetur, quòd non est eadẽ ratio. Etenim qui se occidit non est dominus vitæ suæ, sed Deus est specialis dominus vitæ & respublica specialis custos: quapropter iniuriam facit Deo & reipublicæ qui se occidit, vt diximus quæst. 64. art. 3. Deinde qui seipsum occidit, non acquirit aliud maius commodum, sicut ille qui soluit vsuras acquirit: & ideo teneor omnino defendere si possum ne aliquis seipsum occidat, & teneor ex iustitia non dare illi instrumentum quo se occidat. Præterea possumus facere aliam exceptionem, videlicet, quando abusus emptoris probabiliter creditur, quòd cedit in scandalum alicuius innocentis, & pusilli: tunc enim venditor rei peccabit contra charitatem. v. g. si meretrix petat à venditore aliquem ornatum aptum ad scandalizandum aliquem iuuenem innocentem, tunc venditor peccabit contra charitatem vendendo talem ornatum. Habemus igitur ex dictis, ꝙ venditor non excusatur à præcepto correctionis fraternæ: sed dicimus non esse medium proportionatum, quòd venditor priuet seipsum suis commodis vniuersaliter, vt impediat abusum rerum venalium. Et ratio est: quia peccatum potissimè consistit in voluntate & affectu, ergo per hoc ꝙ impeditur executio operis nō impeditur correctio frater, neq; liberatur à peccato: sed sæpe cōtinget , quod vehementius peccabit dum priuatur occasione peccandi: iuxta illud commune, Priuatio est causa appetitus. Eadem ratione excusamus à peccato, illum qui accipit mutuo pecunias ad vsuram ab vsurario parato mutuare ad vsuram: quoniam mutuatarius non tenetur priuare se suo commodo, propter malitiam alterius qui paratus est peccare: quin potius commune proloquiũ est inter Theologos, quòd possumus vti malitia alterius, dummodo non cooperemur ad illam. Denique adijcimus, quòd non solum erit licitum sæpe venditori vẽdere rem ei qui male ea vsurus est: sed etiam peccabit si non vendat. v. g. si sit obligatus vendere reipublicæ aliquod genus mercium: tenetur vendere ei cui licitè potest vendere, & facit illi iniuriam si non vendat. DVbitatur secundò. An sit licitum negotiatori emere magnam copiā mercium, vt postea minutatim vendat, & inde maius lucrum capiat? Ratio dubij est, quia in huiusmodi negotiationibus ciues patiuntur damnum: etenim vilius emerent si nemo magnam copiam mercium colligeret. Respondetur breuiter. Quòd merces sunt in duplici differentia, quædam quæ nō sunt necessarię ad vitæ sustentationem neque ad communem statum reipublicę, v. g. psittaci & simiæ & multi ornatus mulierum. Et de huiusmodi nulla difficultas est: vnusquisq; enim potest emere quantam velit copiam harum mercium: quia inde non damnificatur respublica. Aliæ merces sunt necessariæ & cōuenientes ad communem statum reipublicæ. Verbi gratia, Panis & vinum & cæ teri cibi cōmunes , & panni ad vestes communes faciendas. De huiusmodi mercibus sit prima conclusio. Regulariter loquendo, iniquè agunt mercatores qui magnam copiam eiusmodi mercium emunt præuenientes ciues paratos ad emendum sigillatim. Probatur, quia pretium illarum mercium erit multò maius, quam si tales merces à pluribus in publico repræsentarentur: ergo sua industria huiusmodi negotiatores damnificant rempublicam, & ciues, & tale pretium non est æstimandum licitum, sed potius est impedimẽ tum iusti pretij, quod aliàs secundum communi fori æstimationem curreret. Diximus regulariter loquendo: quia si ille negotiator venderet reipublicæ tales merces cō muni pretio quo venderent alij negotiatores de longè illas asportantes: licita est talis negotiatio, sed vt in plurimum non ita contingit. Secunda cōclusio . Postquam ciues emerunt sibi necessaria & conuenientia, licitum est & cōueniens , quòd negotiatores emant magnā copiam istarum merciũ , vt postea minutatim vendant & lucrum capiant. Probatur, quia per huiusmodi negotiationẽ nō resultat incōmodũ Reipub. sed potius commodũ : oportet enim quòd huiusmodi merces sint in promptu pro peregrinis & pro ciuibus qui non potuerunt emere, & pro pauperibus. Sed de hac re pertinebit ad Præto rem ordinare, ne tales negotiatores præueniant ciues paratos ad emendum, & ne postea dum minutatim vendunt augeant plus nimio pretium. DVbitatur tertiò. An qui sunt negotiatores ex officio, licitè possint carius vendere quam alij, & quomodo sit mensurandum iustum illorum pretiũ ? Ad quod respondet Scotus in 4. distinct. 15. quæst. 2. artic. 7. quòd soli mercatores ex officio, possunt in rerum venditione lucri facere tantum quantum eis respublica assignasset, si ad hoc officium eos conduxisset. Ratio eius est: quia si non essent in republica huiusmodi negotiatores voluntarij, ipsa respublica teneretur prouidere de ministris qui hoc facerent, videlicet vt asportarent merces necessarias communitati. Magister Soto lib. 6. de Iustitia. quæst. 2. artic. 4. dicit, hanc regulam Scoti non esse omnino repudiandam, neque tamen semper posse seruari. Nihilominus sit nobis prima conclusio. Hæc regula Scoti valde fallax est regulariter loquendo. Probatur primò. Quia cōtingit sæpè, ꝙ pretium rerum venalium vilescat, postquam isti mercatores asportauerũt merces suas: vel quia est paucitas emptorũ , vel magna copia mercium quæ aliundè superuenerunt: & tunc constat iniquum esse, ꝙ eiusmodi negotiatores vendant merces suas etiam ipso pretio quo emerunt. Probatur, quia tunc iustum pretium est ꝙ currit iuxta communem æstimationẽ fori, quod quidem tunc erit multò vilius quam pretiũ quo ipsi emerunt: quapropter nihil pro sua industria & labore possunt capere. Et rursus poterit cōtingere , ꝙ postquam illi mercatores asportauerunt merces suas, augescat iustum pretium propter multitudinem emptorum, vel raritatem mercium: & tunc iustum pretium erit, quod secundum communem æstimationem fori currit: etiam si sit multò minus quam esset stipendiũ quod respublica ministris designaret. ¶ Secundò probatur. Nam ex illa regula Scoti sequuntur magna inconuenientia. Primò, ꝙ si mercator casu fortuito facit iacturam omnium mercium, respublica tenetur resarcire illud damnum, vel si faceret iacturam medietatis mercis posset ille mercator vendere aliam medietatem, tanti quanti totas merces venderet. Probatur sequela. Quia si ille esset purus minister reipublicæ reciperet iustè tantum lucri, nisi integras merces asportasset. Item sequeretur, quòd si duo mercatores ita se haberent, ꝙ alter emeret merces multò cariùs quàm alter, vel quia à remotioribus partibus attulit illas, vel quia erat raritas mercatorum quando ille emebat prudenter tamen emebat: sequeretur, ꝙ isti duo negotiatores eodem tempore & loco possent vendere easdem merces pretijs notabiliter distinctis. Probatur sequela. Quia ille qui cariùs emit, non potest suum integrum stipendium obtinere: nisi multò cariùs vendat quàm alter. Denique probatur conclusio & ostenditur ratio nostræ doctrinæ, scilicet ex differentia quæ est inter purum ministrum & negotiatorem, qui est dominus suæ pecuniæ & suarum mercium. Nam ad officium ministri solum pertinet, vt diligenter & prudenter gerat negotium domini, ꝙ si negotium perierit domino perit: at vero negotiator qui est dominus sicut sentit commodum quando negotiatio prosperè succedit: iustum est, vt etiam sentiat damnum, quando non ita succedit. Verum est tamen, ꝙ consideratio regulæ Scoti potest esse vtilis, quando respublica vult taxare pretium alicui generi mercium propter bonum cō mune . V. g. quando vult taxare pretium tritici; tunc enim debet habere rationem industriæ & laboris quem coloni impendunt vt possint sustentari de suo labore: hoc autem respublica in communi considerat, & vt in plurimum, nec enim potest prouidere singulis colonis in omni euentu. Secunda conclusio. Licitum est negotiatoribus ex officio, aliquanto carius vendere quam alij ciues. Hanc conclusionem ponit Syluester verbo, emptio. quæst. 10. & Scotus vbi supra. Et Caietanus hic expressè dicit, ꝙ isti negotiatores possunt cariùs vendere qua emunt. Ratio est, quia isti negotiatores vtiles sunt reipublicæ & necessarij: ergo non debent frustra negotiare. Sed hæc conclusio ea conditione intelligenda est, vt iustum pretium æstimetur secundùm communem vsum fori inter ipsos negotiatores & populum: non secundùm laborem & in dustriam alicuius particularis negotiatoris. Est etiam intelligenda conclusio, tam de negotiatoribus qui vendunt minutatim, quā de his qui vendunt in magna quantitate. Maximè autem intelligitur conclusio de obligatis reipublicæ ad vendendum aliquod genus mercium: quia illa obligatio est pretio æstimabilis, exponunt enim se ipsos multis periculis propter commodum reipublicæ. ¶ Denique probatur conclusio sic intellecta. Quia secundum communem opinionem, iustum est vt campsores aliquid lucri accipiant dum cambiunt pecuniā maioris momenti cum pecunia minoris momenti: quia hoc vtile est communitati. DVbitatur quartò principaliter. An sit licitum vendere cariùs expectata pecunia quàm numerata? Et eadem quæstio est de emptione & venditione quæ fit anticipata solutione, antequàm tradantur merces. Hæc quæstio affinis est materiæ de vsuris, de qua re disputant Iurisperiti in cap. in ciuitate. & in capit. nauiganti. de vsuris. & in capit. ad nostram. de emptione & venditione. Summistæ verbo, venditio. & verbo, vsura. Ioannes à Medina in tractatu de restitutione. quæstione 38. Sotus libr. 6. de Iustitia. quæstione. 4. Et quidem omnes conueniunt in vna fundamentali conclusione, scilicet quòd venditio quæ fit cariori pretio propter solam expectationem solutionis secundùm aliquod tẽpus , iniqua est & vsuraria. Intelligunt autem istam conclusionem, quando pretium excedit totam latitudinem pretij iusti & rigurosi. Probatur conclusio sic intellecta. Primò, quia in illa venditione exceditur iustum pretium quo æstimatur res quæ traditur in præsenti: ergo iniqua est venditio. Secundò probatur conclusio. In illa venditione includitur implicitè vsura: ergo &c. Probatur antecedens, quia perinde est expectare solutionem pecuniæ pro re quæ de præsenti traditur, acsi venditor mutuaret pretium rei emptori, Vt verbi gratia, pro viginti ducatis quibus res de præsenti æstimatur, reddat viginti quinque post annum: ergo &c. Et eadem est ratio de emptione quæ fit anticipata solutione antequàm res tradatur, quæ pluris æstimatur tempore quo tradenda est: perinde enim valet, acsi emptor mutuaret triginta venditori, vt post certum tempus reddat sibi quadraginta, aut rem quæ valet quadraginta. Nihilominus negotiatores multa fingũt , vt licitas faciant huiusmodi emptiones & venditiones. Sunt itaque sex tituli quibus existimant posse iustificari huiusmodi contractus. PRIMVS titulus est ex communi æ stimatione mercium quæ venduntur ad creditum. Arguitur ergo primò pro parte affirmatiua quæstionis. Et probatur quòd iste titulus sufficiat iustificare huiusmodi contractus. Quia communis æstimatio omnium negotiatorum est, quòd merces expectata pecunia pluris æstimantur, quàm quæ numerata pecunia venduntur: ergo &c. Confirmatur. Quia frequentia emptorum est in causa, quòd res cariùs valeant; sed sunt plures emptores, qui quærunt merces quæ expectant solutionem in futurum: ergo ea ratione cariùs vendi possunt. Arguitur secundò. Pecunia præsens pluris æstimatur quam absens: etenim absens toto illo tempore quo absens est inutilis est, præsens verò est quasi in actu vtilis aut certè in proxima potentia. Ergo hac ratione vt contractus iustificetur & sit æqualis, licitum erit venditori maius pretium exigere ab illo qui emit rem ad creditum: quàm ab illo qui emit numerata pecunia. Arguitur tertiò à simili. Licitum est emere debita in futurum ab illo cui debentur, pro minori pretio quàm ipsa debita constent & sonent. Verbi gratia. Debet aliquis Paulo 100, licitum est Ioanni emere à Paulo illa 100 pro 90. de præsenti numeratis: ergo licitum etiam erit dare rem quæ modò valet 90 pro 100 in futuro tempore, quod quidem est vendere cariùs ratione expectatæ solutionis. Eisdem argumentis proportionabiliter potest aliquis probare, quòd sit licitum emere viliùs quàm valeat res quando fuerit tradenda in futurũ anticipata solutione. Ad hanc difficultatem respondetur & sit secunda conclusio. Iste primus titulus insufficiens est ad iustificandum huiusmodi contractus. Hæc conclusio non aliter de no uo probatur quàm soluendo argumenta facta: quia ratio illius intrinseca, eadem est, atque primæ conclusionis fundamentalis. Ad primum argumentum vt respondeamus obseruandum est, merces esse in duplici differentia. Quædam enim sunt, quarum minima pars venditur numerata pecunia, & tales esse solent merces quæ nauibus adducuntur ad portum, quæ vt in plurimum venduntur in magna quantitate alijs negotiatoribus capitalibus. Aliæ sunt merces quarum minima pars venditur ad creditum, aut certè magna pars venditur numerata pecunia. De mercibus primi generis diximus in fine huius tractatus: de mercibus vero secundi generis intelligitur nostra conclusio. Et ad primum argumentum negatur antececedens, si intelligatur de negotiatoribus prudentibus & non iniquis. Etenim merces secundum se nihil amplius habent vtilitatis, quando emuntur ad creditum, & quando emuntur numerata pecunia. Sed illa æstimatio quorundam negotiatorum oritur ex facilitate res illas emendi de præsenti, & auiditate vtendi rebus ipsis. Et per hoc patet ad confirmationem: quoniam illa frequentia emptorum ad creditum, non auget iustum rei pretium secundùm quòd de præsenti valet: sed mensura iusti pretij est illa quam faciunt mercatores qui emunt numerata pecunia. Et ratio est, quia iustum rerum pretium est, quo æstimantur quando hic traduntur, vt habetur in. l. Falcidia. & in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. quapropter emptores etiam si plurimi sint ementes ad creditum, impertinenter se habent ad iustũ pretium cōstituendũ in huiusmodi mercibus. Ad secundum argumentum respondetur nego antecedens, si consideretur pecunia secundum se seclusa industria negotiatoris. Etenim pecunia secundum se infructifera est, neque habet alium vsum in ratione pecuniæ: nisi quando distrahitur per industriam negotiantis. Quapropter ratione temporis expectati, non potest venditor aliquid amplius pecuniæ exigere, quàm hic licitum sit accipere, aliâs enim quilibet mutuator pecuniæ, eadem ratione posset exigere lucrum ex mutuo, propter expectationem temporis. Ad tertium vt respōdeamus , necesse est examinare, an sit licita emptio debiti in futuro soluendi pro minori pretio de præsenti. DVbitatur ergo quintò. An licitum sit pro minori pretio emere pagas acerbas? de qua re sunt duæ sententiæ. Prima est Adriani in 4. in materia de restitutione folio 36. & videtur esse Syluestri verbo vsura. 2. §. 14. quanuis in fine videatur oppositum tenere quàm Adrianus. Et sententia est quæ negat licitum esse huiusmodi contractum pro minori pretio quàm constent & sonent ipsa debita acerba: nisi quando fuerit periculum recuperandi, vel notabilis difficultas. Eandem sententiam sequitur Ioannes de Medina, vbi supra. Altera sententia est Caiet. verb. vsura, cap. vlt. asserentis licitā esse huiusmodi emptionem: si fiat iusto pretio currente. Et probatur primò hæc sententia. Quia in huiusmodi contractu, si aliqua iniustitia esset, maximè vsura: sed hæc non, ergo. Probatur minor. Quia in huiusmodi contractu, nulla est ratio mutui ex aliqua parte neque implicita neque explicita, ergo nulla est ratio vsuræ. Consequentia patet, quia vsura est mutuum ex lucro. Antecedens probatur. Quia si verbi gratia, Ioannes emit à Paulo 100 quæ illi debet Petrus pro nonaginta datis de præsenti: tũc Ioānes nihil mutuat Paulo, quia de ratione mutui est, quòd mutuatarius maneat obligatus ad soluendum aliquid in futuro; sed Paulus statim eripitur ab omni obligatione dato iure Ioanni ad recuperandum illa debita. Eodem argumento constat, quòd neque Ioannes sit vsurarius: quia ille non accipit mutuum, sed ius recuperandi sibi illa debita quæ antea debebantur Paulo, neque vltra manet obligatus ad aliquid reddendum ipsi Paulo. Ergo nulla est ratio mutui ac proinde nec vsuræ. Probatur secundò & confirmatur. Nam Paulus de præsenti dat totum ius quod habet ad illa 100 ipsi Ioanni emptori, Ioannes autem de præsenti dat nonaginta pro illo iure, suscipiens in seipsum curam recuperandi: ergo totus contractus illic perficitur de præsenti ex vtrâque parte, ac per consequens nulla est ratio vsuræ: siquidem neuter manet alteri obligatus. Ex hoc infert Ca ietanus, quòd contractus ille erit licitus & iustus intra limites emptionis & venditionis, si fiat iusto pretio. Fiet autem iusto pretio, si illud pretium sit quod communiter currit inter negotiatores absq; dolo & fraude, attentis circunstantijs loci & temporis, & abundantia vel penuria pecuniæ. Propter hæc argumenta videtur quibusdam Theologis doctissimis, quòd non sit improbabilis sententia Caietani. Nobis tamen semper visa est durissima, vbi non fuerit periculum recuperandi illa debita acerba. Et arguitur primò cōtra illā . Si ius illud quod habet Paulus ad recuperādum 100 est vendibile pro minori pretio de præsenti, sequitur, quòd ipsemet Petrus debitor possit emere pro minori pretio illud ius; consequens videtur magnum inconueniens: quia pro nonaginta datis anticipata solutione eripit se ab obligatione reddendi 100. Aliqui concedunt consequentiam & admittunt consequens secundùm sententiam Caietani. Alij verò assignant differentiam inter illos contractus: quia Petrus debitor, est obligatus ad totum debitum soluendum, vnde datis modò nonaginta, non eripitur ab illa obligatione propter anticipatam solutionem: at vero Ioannes ille, non tenebatur Paulo creditori: quò fit, vt possit dare liberè Paulo creditori nonaginta pro iure quod habet ad illa 100. Arguitur tamen secũdò cōtra sententiā Caiet. quia illa in practica præbet multam occasionem palliandi vsuras; poterunt enim facilè fingi debita acerba, & sub isto titulo fieri multi cōtractus vsurarij, saltim virtualiter & implicitè. Sed arguitur tertiò. Magis efficaciter & metaphisicè contra istam sententiam. Illud ius quod habet Paulus ad 100 reuera valet 100; ergo iniquum est emere pro nonaginta. Antecedens probatur. Nam quando ipse Paulus vẽdidit merces suas pro 100 in futurum soluendas, iusto pretio vẽdidit ; (Hoc enim pręsupponimus, & ꝙ debitũ nō habet aliā acerbitatem nisi tẽporis ), ergo æ qualitas est inter ius quod ille habet ad suas merces, & inter ius quod acquirit ad illa 100 in futurum soluenda. Sed ius quod habebat ad merces valebat 100: ergo ius quod acquirit valet 100. Confirmatur. Quia in contractu mutui hæc est æqualitas, quòd pro 100 quæ mutuat Petrus Paulo teneatur Paulus reddere alia 100. Ergo inæqualitas est quod Ioannes emat illud ius à Petro pro minori pecunia, scilicet pro nonaginta. Neque valet dicere, quòd Ioannes non emit 100 pro 90. Sed ius ipsum quod habet Petrus ad illa 100, quod quidem ius debilitatum est in eo, quòd ipse Petrus ipso facto quòd mutuauit, obligauit se non petere illa 100, vsque ad statutum tempus: cum igitur Ioannes velit nunc subintrare illam obligationem & eripere Petrum ab illa: meretur quòd minatur sibi aliquid de numerata pecunia de præsenti, dum emit ius ad recuperandum illa 100. Non inquā valet ista responsio: quia pari ratione possemus dicere, quòd ipsemet Petrus à principio dum mutuabat Paulo 100, poterat exigere ab illo aliquod lucrum, propterea ꝙ ipse Petrus se libere subijciebat illi obligationi non petendi. Deinde. Ius illud ad recuperandum 100 à Paulo secundum se toto illo tempore expectationis inutile prorsus est: sed totus eius valor desumitur ex illis 100 quæ soluenda sunt transacto tempore, ergo neque plus neque minus valet, quàm illa 100, nisi sit periculum recuperandi: neque est alia acerbitas in illo iure quàm expectatio temporis. Arguitur quarto contra eandem sententiam Caietani. Sequeretur ex illa, quòd duo socij possent licitè ditari ex alienis sub spe illius contractus emptionis solutionis acerbæ. Verbi gratia, sunt Ioannes & Paulus socij, & Paulus emat ab alio tertio merces pro 100 iusto quidem pretio, expectata tamen solutione vsq; ad annum: tunc accedat Ioannes & emat ab illo tertio pagam illam acerbam pro 90. & rursus ipse Ioannes emat ab eodem tertio alias merces pro 100 expectata solutione ad annum, & tunc accedat Paulus & emat illam pagam acerbam pro 90, atq; ita poterunt Petrum expilare & ditari. PRO decisione ergo sit nobis prima cō clusio . Quando non est periculum recuperandi talia debita, neque faciendæ sunt expensæ in recuperatione illorum est iniqua emptio: si fiat pro minori pretio quàm constent & sonent ipsa debita. Hanc con clusionem probat tertium argumentũ cum sua confirmatione. Est enim inæqualitas inter pretium, & rem venditam: vnde emptor tenebitur ad restitutionem. Secunda conclusio. Huiusmodi iniquitas est virtualiter vsura palliata. Probatur. Nam virtualiter & æquiualenter ipse emptor Ioannes, quasi mutuat pecunias Petro scilicet nonaginta de præsenti, vt in futuro accipiat 100. Neq; valet respondere, quòd ipse Petrus non manet obligatus reddere illa 100 de futuro, quod erat de ratione mutuatarij, ac proinde nulla est ibi ratio mutui neque vsuræ. Hæc inquam responsio non valet. Nā perinde est æquiualenter, quòd ipse Petrus manet obligatus ad reddendum 100, vel quòd det potestatem suam ad recuperandum illa 100 in tempore futuro: ergo est illic æquiualenter ratio mutui. Confirmatur. Si Petrus in eodem casu, nolet se obligare ad reddendum illa 100 in tempore futuro pro 90 receptis de præsenti, nihilominus daret Ioanni fideiussorem qui se obligaret ad reddendum illa 100, tunc profectò ille contractus habet rationem mutui: sed idem est dare Ioanni ius quod habet certum ad recuperandum illa 100, atque si daret fideiussorem: ergo vtrobique est ratio mutui, saltim virtualis: ac proinde vsurarius est ille contractus & nobis certè improbabilis sententia Caietani. Tertia cōclusio . Nihilominus si quis bona fide sequutus sententiam Caietani & aliorum emit pagam acerbam minori pretio: neque peccabit neque tenebitur ad restitutionem, sed poterit prudens confessarius dissimulare factum præteritũ & admonere ne de cætero id faciat: alioquin quæ rat alium confessarium, nisi forte ipse sit proprius parochus erga quem ipse pœnitens ius habet, vt audiat cōfessionem suam: & tunc tenebitur confessarius illum absoluere sequutus opinionem probabilem. Ratio istorum est: quia in dubijs melior est cōditio possidentis: ergo ipse pœnitens qui iam possidet lucrum, non tenetur restituere: siquidem dubium est, an sit licitus ille contractus vel non, & rursus ipse pœnitens habet ius acquisitum erga cōfessarium , qui non est propriè, si iam audiuit eius cōfessio nem : at vero erga proprium habet ius vt audiat: vnde vterque in prædicto casu tenebitur absoluere pœnitentem, etiam si sequatur nostram sententiam speculatiuè: eo quòd ipse pœnitens non tenetur illi credere neque capax est tantæ subtilitatis doctrinæ, ad distinguendum rationem mutui & vsuræ in tali contractu. Secundus titulus sumitur ex ratione lucri cessantis vel damni emergentis. De quo titulo plura dicemus in quæstione sequẽti , articulo. 2. nunc autem breuiter sit conclusio. Licitum est venditori cariùs vendere expectata pecunia, quando reuera erat venditurus numerata pecunia: & ex eo quòd vendit, sequitur illi aliquod damnum, vel cessat aliquod lucrum. Ratio est: quia licitum est venditori seruare se indemnem, quando solicitatur ab emptore vt vendat expectata pecunia. Ita docet Diuus Thomas in articul. 1. supra. Magister Soto lib. 6. de Iustitia & iure. quæstione. 4. articulo. 1. quanuis concedat, quòd in tali casu licitum est venditori amplius accipere quàm sit iustum rei pretium propter damnum emergens: non tamen propter lucrum cessans. Sed tamen nō probat efficaciter istam sententiam, & est singularis in illa; omnes enim conueniunt in hoc quòd ratione lucri verè cessantis, in prædicto casu, licitum est vẽditori aliquid amplius exigere, quàm sit aliâs iustum pretium. Obseruandum est tamen attente à confessarijs, an iste titulus sit fictitius: multi enim ex negotiatoribus dicunt, quòd poterant ipsi pecunia præ senti amplius negotiari & amplius lucrari. Hæc enim excusatio nulla est, quando ipse negotiator habet tantam copiam mercium, quòd partim oportet vendere ad creditum, partim numerata pecunia: vel etiam habet tantam copiam pecuniæ, quòd non erat impẽsurus totam in negotiationes suas, sed semper seruat aliquid in deposito. Tertius titulus est, periculum cui venditor se exponit dum vendit merces suas homini malæ fidei, quod vulgo dicitur, mala dita. DVbitatur ergo sextò, An quando re vera est tale periculum, & prudenter timetur, vel quòd erunt faciendæ ex pensæ in recuperatione pretij, aut quòd omnino peribit pretium: licitum sit venditori aliquid amplius iusto pretio exigere, quando fit contractus expectata pecunia? Arguitur primò pro parte negatiua, ex capitul. nauiganti. de vsuris, vbi definitur, quòd est vsurarius mutuator qui recipit aliquid vltra sortem: ea ratione quia suscipit in se periculum mutui; sed in casu posito, ille venditor exigit aliquid vltra sortem ea intentione, quia suscipit in se periculum mutui implicitè: ergo vsurarius est. Arguitur secundò. Venditor non potest exigere aliquid præter damnum & detrimentum quod sequitur ex ipsa venditione secundum se: sed tale periculum non sequitur ex ipsa venditione secundum se, sed quia ipse voluntariè se committit tali periculo, poterat enim exigere fideiussorem si emptor non erat bonæ fidei, vel pacisci cum illo de soluendis expensis faciendis in recuperatione pretij, vel etiam quòd si non soluerit definito tempore, aliquid amplius soluat: ergo si venditor hæc omnia omittit, deputet negligentiæ suæ periculum quod sequitur, & non faciat venditionem iniquam & iniustam. Arguitur tertiò. Emptor non tenetur liberare venditorem isto metu & periculo aliter quàm soluendo statuto tempore, vel dando illi fideiussorem: ergo venditor iniquè exigit aliquid amplius quàm iustum pretium ratione talis periculi. Sed pro parte affirmatiua arguitur primò. Venditor licitè potest deducere in pactum damnum emergens, vt dictum est; sed ex tali venditione emergit sibi damnum, eò quòd manet in periculo & metu amittendi bona sua: ergo hac ratione poterit aliquid amplius exigere. Arguitur secundò. Centum ducati expositi verè periculo, minùs æstimantur à viris prudentibus, ita vt licitum sit emere illos pro nonaginta vel octuaginta: ergo venditor incurrit damnum cum exponit merces suas tali periculo, ita vt iam non æstimentur tanti quanti si haberet illas apud se. Tertiò. Aliquis fideiussor poterit ali quid exigere pro fideiussione, eo quòd exponit se periculo soluendi capitale; ergo etiam ipse venditor poterit idipsum exigere: quia se exponit æquali periculo. Propter argumenta prædicta, quidam tenent partem negatiuam, quidam vero affirmatiuam. Affirmatiuam tenet Ioannes de Medina vbi supra, negatiuam tenet Soto vbi supra. PRO decisione sit prima conclusio. Venditor licite potest deducere in pactum vltra iustum pretium rei venalis, expensas faciendas in recuperatione debiti. Ratio huius est: quia in tali casu reuera est damnum emergens venditori, qui proprijs expensis recuperat iustum pretium; ergo poterit illas in pactum deducere, vt seruet se indemnem. Secunda conclusio. Ratione vero periculi & metus recuperandi pretium, non potest venditor aliquid amplius exigere ab emptore quàm iustum pretium. Hanc probant argumenta facta pro parte negatiua. Et præterea probatur. Quia non est medium ordinatum & proportionatum ad tolendum periculum & metum, quòd emptor promittat se daturum 100 pro re quæ valet 90: quoniam ipsamet 100. manent in eodem periculo. Dixi tamen ab eodem emptore non posse venditorem amplius exigere: quia si quidam alius tertius solicitaret venditorem, vt venderet ad creditum homini malæ fidei, licitum esset venditori exigere ab illo solicitatore aliquid pretij, maximè numeratæ pecuniæ: propterea quòd vendit tali homini ad creditum. Ad argumenta partis affirmatiuæ, quatenus militant contra istam conclusionem respondetur. Ad primum, quòd illud periculum non est damnum emergens præter ipsum iustum pretium quod manet in periculo: cui periculo sufficienter satisfacit emptor, si postea soluat iustum pretium definito tempore. Et hoc quidem verum est quantum est ex parte contractus; cæ terum si emptor sit homo malæ fidei: tunc venditor petat fideiussorem, vel non vendat; quòd si vendiderit: sibi imputet tale periculum. Ad secundum patet ex dictis. Dicimus enim, quòd venditor voluntariè & imprudenter se exponit tali periculo: neque esse medium ordinatum vt se eripiat à tali periculo, quòd exigat aliquid amplius quàm sit iustum pretium. Ad tertium negatur consequentia. Non enim est eadem ratio de fideiussore & de ipso venditore. Quia ipse fidei iussor nullum expectabat commodum ex contractu venditoris, & dum fidei iubet exponit se periculo soluendi capitale pro homine malæ fidei: & ideo potest exigere aliquid pretij tàm à venditore, quàm ab homine malæ fidei. At vero ipse venditor expectat commodum ex venditione: vnde æquum est, vt se exponat tali periculo, vel petat fideiiussorem. Quartus titulus est, quando venditor seruaturus erat merces vendendas in tempore futuro, in quo cariùs erant valituræ: vel asportaturus erat illas in alium locum, vbi cariùs venderentur v. g. erat asportaturus triticum ad locum vbi non est pragmatica. DVbitatur ergo septimò. An ratione huius tituli, possit venditor amplius exigere quàm sitiustum pretium rei de præ senti? Et idem proportionabiliter quærimus de emptore, an possit emere merces viliùs quàm de præsenti valeant: propterea quod recepturus erat illas merces tempore quo viliùs sunt valituræ? & quoniam iste titulus magnam habet affinitatem cum secundo titulo de damno emergente & lucro cessante: Respondetur breuiter. Venditor potest iustè ratione huius tituli vendere cariùs merces quàm valeant de præsenti: siue vendat numerata pecunia siue expectata. V. g. seruaturus erat Petrus triticum suum reuera ad vendendum mense Maij: quo tempore prudenter iudicatur cariùs valiturum; poterit de præsenti cariùs vendere quā nunc valeat. Ista conclusio definitur cap. Nauiganti. de vsuris. Et ratio est: quia venditor potest se indemnem seruare quando solicitatur ab emptore. Secunda conclusio. Emptor similiter poterit iustè emere merces tradendas in futuro siue numerata siue expectata pecunia: eo pretio quo sunt valituræ quando tradendæ sunt, etiam si sit vilius quàm de præsenti currat. Hæc conclusio similiter est definita in dict. cap. Nauiganti. Et ratio est: quia merces æstimantur humano iudicio, secundùm quòd veniũt in vsum hominum; ergo cum illæ merces non veniāt de præsenti in vsum hominum: iustum pretium erit quo æstimabuntur pro illo tempore quando tradendæ sunt. Et ista conclusio cum sua ratione notanda est pro his quæ dicenda sunt in vltimo titulo. Nota tamen, quòd prædictus contractus dupliciter potest fieri. Primò, non determinando pretium de præsenti sed remittendo in futurum qualecumque fuerit quando tradendæ sunt merces: & iste modus est planissimus absque scrupulo. Secundo modo potest celebrari iste contractus ad arbitrium boni viri, habita ratione circunstantiarum loci & temporis: & tunc iustum pretium poterit taxari secundùm quandam mediocritatem: ita vt vtraque pars maneat in æquali periculo & in æquali commoditate secundùm spem. V. g. si possibile est secundum prædictas circunstantias humano more, quòd mense Maij valeat triticum 14. argenteis: possibile etiam est, quòd valeat 12: tunc æqualis conuentio erit si fiat contractus pro 13. Quintus titulus est, quando merces non erant seruandæ à venditore in futuro: sed tamen tempore solutionis expectatæ, cariùs erant valituræ secundùm æstimationem hominum. DVbitatur ergo octauò, An in tali casu liceat vendere cariùs expectata pecunia quàm de præsenti valeant merces? Pro parte affirmatiua arguitur primò ex cap. In ciuitate de vsuris. vbi Alexan. III. dicit, ꝙ si piper & cinnamomum valet numerata pecunia quinque libris, potest venditor expectata pecunia vendere sex libris, dummodo dubium sit, merces illas tempore solutionis plus minusvè esse valituras. Sed tamen communis solutio ad istud cap. esse solet, ꝙ Pontifex intelligit quando merces essent seruandæ in futurũ vendendæ. Sed cōtra istā intelligẽtiā arguitur tripliciter. Primo, quia Alexan. III. ibi absolutè loquitur. Secundò, quia quāuis Greg. IX. in. d. c. Nauiganti, ponat illā exceptione, scilicet, si venditor seruaturus erat merces in illud tẽpus quo cariùs erant valituræ: tamen casus cap. In ciuitate distinctus est à casu cap. Nauiganti; quod patet, quia casus cap. in Ciuitate habet speciem vsuræ, vt ibidem dicit Pōtifex : at vero casus cap. Nauiganti. iustissimus est: neque habet speciem vsuræ, ergo est distinctus, ac per cō sequens exceptio facta in cap. Nauiganti, nō potest applicari capitulo in Ciuitate. Tertio arguitur à simili. Licitum est emere viliùs numerata pecunia, quàm tunc valent merces de præsenti, quando verò similiter creditur, ꝙ tempore quo tradendæ sunt merces viliùs sunt valituræ, vt diximus in titulo præ cedenti, conclusione. 2. Ergo viceuersa licitum erit vendere modo cariùs expectata pecunia: quando tempore solutionis veròsimiliter creditur ꝙ merces cariùs sunt valituræ. Propter hæc argumẽta Caiet. q. seq. ar. 2. tenet contra communem intelligentiā cap. in Ciuitate. Idipsum dicit in summa verbo vsura exterior. Arbitratur enim distinctum esse casum vtriusq; capiti: pro cuius intelligẽtia distinguit; Nam prorogatio temporis solutionis dupliciter potest considerari & fieri; Primò vt ipsa prorogatio sit actio distincta à contractu venditionis, ita sanè vt intelligatur venditio iam perfecta per traditionem rei, & deinde ratione expectationis tẽ poris solutionis aliquid amplius exigatur: & isto modo contractus est vsurarius. Altero modo ipsa prorogatio poterit considerari vt complens contractum venditionis; ita sanè vt non antea intelligatur perfecta venditio: nisi pro tempore solutionis pecuniæ: & isto modo vẽdere licitum esse ait cariùs merces quàm nunc valeant: si tempore solutionis creduntur cariùs valituræ. Et iste inquit est casus cap. in Ciuitate. Ratio Caietani esse potest ex doctrina illius, ꝙ venditio nō est perfecta & completa vsq; ad tempus solutionis; sed si fieret tempore solutionis esset licita & iusta: ergo etiam modò contractus ille qui fit ex nunc pro tũc erit licitus & iustus. Hāc sententiam Caietani non probat Soto lib. 6. de Iustitia quæst. 4. art. 2. sed neque omnino improbat illam. Nihilominus nobis videtur simpliciter reprobanda sententia, & ponimus conclusionem. Ille contractus est illicitus & vsurarius. Probatur primò. Quia sentẽtia Caietani est contra omnium doctorum decreta & cōtra communem intelligentiam cap. in Ciuitate. Deinde, quia fundamentũ Caietani nullum est, quod probatur. Quia venditio perficitur quando res traditur emptori tāquàm domino illius, etiam si expectetur solutio in futurum; ergo fundamentũ Caietani nullum est: & implicat cōtradictionem dicere, ꝙ venditio non est perfecta, & ꝙ emptor maneat dominus rei, ita vt sibi stet aut pereat; ergo fictitium est dicere ꝙ illa venditio fit ex nunc pro tunc como entonces valiere : nam reuera perficitur nũc cum res traditur: & secundùm communem omniũ sensum dicitur, ꝙ res illa iam est vendita ad creditum. Confirmatur à simili. Si episcopus vẽ data licui beneficium & statim tradat, expectet autem solutionem in futuro; iam est perfectè simoniacus & incurrit omnes pœnas iuris vt ipse Caietanus concedit infra quæst. 100. at verò si viceuersa episcopus recipiat statim pretium pro beneficio tradendo in futurum, non est perfectè simoniacus nisi mẽ talis , nec incurrit pœnas iuris donec tradat beneficium. Et ratio est, quia reuera nōdum vendidit beneficium donec tradiderit illud: ergo simili modo, venditio rei temporalis tunc substantialiter perficitur, quādo res traditur, siue expectata siue numerata pecunia. Tertio. Quia ex sententia Caietani sequeretur, ꝙ qui non erat seruaturus merces suas in futurum: licitè posset cariùs illas vendere, quàm qui erat seruaturus ad tempus quo cariùs erant valituræ. Probatur sequela. Nam qui erat seruaturus, tenetur minuere de pretio tantum, quantum ipse erat impensurus in seruandis mercibus, & quantum erat periculi in illarum conseruatione; At vero qui non erat seruaturus nullas expensas facturus erat, ac proinde cariùs poterit vendere. Ad argumentum in oppositum ex cap. in Ciuitate bene responsum est illic in argumento. Ad primam replicam respondetur, quòd Gregorius IX. explicuit illud caput in alio cap. Nauiganti: Neque est distinctus casus secundum speciem quantum attinet ad rem præsentem secundùm rationem vsuræ vel non vsuræ. Vnde ad secundam replicam respondetur, ꝙ poterit etiam palliari vsura in casu cap. Nauiganti, si venditor fingit se ser uaturum & non erat seruaturus merces. Ad tertiam replicam negatur cōsequentia . Differentia est manifesta: quia venditio perficitur quando res traditur, non autem perficitur quādo traditur sola pecunia, etiam si fiat pactum in futurum tradendi rem. Sextus titulus est specialissimus in quoddam genere mercium, non solum propter modum vendendi in magna quantitate: sed etiam quia omnes illæ merces vel quasi omnes, venduntur expectata pecunia. Vt v. g. sunt Tapetes qui deferuntur de Flandria ad portum, vel etiam Pissus quod Hispanè dicitur Olanda & id genus merciũ quæ deferũtur ad portũ ad prouisionẽ totius Regni. DVbitatur ergo nonò. An licitum sit vẽ dere huiusmodi merces eodem tempore & loco cariori pretio expectata pecunia, quàm vendantur quædā merces ex illis numerata pecunia in parua quantitate? Pro parte negatiua arguitur primò. Iustum rerũ pretium est illud, quod in præsenti æstimatur secũdũ cōmunẽ vsum fori numerata pecunia; Sed quædam merces eiusdem speciei æqualiter bonæ vendũtur eodem tempore & loco viliori pretio: ergo illud est pretium iustum, & non illud alterum carius expectata pecunia. Arguitur secundi. Si omnes illæ merces venderentur eodem tempore & loco numerata pecunia, procul dubio æstimarẽtur multo viliori pretio, ergo carius pretium quod exigunt negotiatores propter expectationem temporis iniquum est. Arguitur tertiò. Nā si licitum est vendere has merces cariùs expectata pecunia, quā numerata, ergo quāto ad lōgius tẽpus expectatur solutio, licitum erit tanto cariùs vendere. Sed in oppositũ est pro parte affirmatiua, Primò. Quia modus debitus per se in vẽdendis huiusmodi mercibus est, vt vendātur eo loco & tempore in magna quātitate : ex quo statim sequitur, ꝙ non possint vẽdi numerata pecunia, ergo iustum illarum pretium nō potest æstimari numerata pecunia, sed æstimandum erit expectata pecunia. Arguitur secundò. Si pretiũ iustum harũ merciũ æstimādũ esset secundũ ꝙ vẽdũtur quędā ex ipsis đ pręsenti numerata pecunia: nemo vellet negotiari in huiusmodi mercibus, quia vix posset lucrari factas expensas. Arguitur tertiò. Si pretium iustum harum mercium deberet æstimari (vt quidam aiunt) ac si omnes illæ merces venderentur numerata pecunia eodem loco & tempore: sequeretur, quòd esset iniustum pretium illud quo modo de facto venduntur quædam merces ex illis numerata pecunia. Probatur sequela. Quia si omnes illæ merces venderentur numerata pecunia. necessariò pretium deberet notabiliter vilescere propter abundantiam mercium, & raritatem emptorum: imò verò non esset numerus emptorum sufficiens ad tantam copiam emendam numerata pecunia, nisi in tātum vilesceret pretium, quòd etiam pauperes inuitarentur ad emendum tapetes. De hac difficultate sunt & fuerunt varia iudicia inter Magistros nostræ ætatis. Magister Soto olim dicebat, quòd iustum pretium harum mercium deberet æstimari, ac si omnes venderentur numerata pecunia: Idem asserebat Magister Cano doctissimus: quos ego ore proprio consului de ista definitione. Sed postea Magister Soto libro. 6. de iustitia, quæstione. 4. articulo. 1. ad quartum, fatetur se diu ancipitem fuisse in hac re definienda: sed tamen ibi iam declinat in fauorem venditorum expectata pecunia: & ait, licitum esse in casu prædicto cariùs vendere expectata pecunia quàm numerata, & quòd illud ęstimatur iustum pretium quod currit expectata pecunia in mercibus tam magnæ quantitatis: quod quidem probat argumento primo facto pro parte negatiua. Quam sententiam tenuerat olim sapientissimus Victoria com munis præceptor huius scholæ. Alij vero doctores semper persistunt asserentes iniquum esse vendere carius expectata pecunia quàm numerata. Nihilominus aiunt, quòd in casu posito venditores licitè cariùs vendunt expectata pecunia quàm numerata, ratione lucri cessantis: eo quòd sunt perpetui negotiatores, & ideò patiuntur damnum in expectatione pecuniæ, quam si haberent præ manibus, possent amplius negotiari & amplius lucrari. Sed tamen hæc sententia sufficienter impugnatur argumentis factis pro parte affirmatiua. Deinde. Falsum est, quòd in casu posito sit verè lucrum cessans. Quia illi negotiatores non erant vendituri, imò neque poterant vendere numerata pecunia, ergo reuera non cessat illis lucrum. PRO decisione notandum est, quòd pretium rei venalis dupliciter potest dici præsens. Vno modo dicitur præsens quod hîc æstimatur à viris probis & prudentibus, etiamsi non statim & de præsenti physicè loquendo soluatur pretium: altero modo dicitur præsens quod statim de præsenti physicè loquendo soluitur. Notandum est secundò, quòd pretium præsens priori modo est iustum pretium cuiuslibet rei venalis: pretium vero præ sens secundo modo impertinenter se habet ad rationem iusti pretij: nam aliquando contingit vt coniungatur cum illo, aliquando verò expectatur iustum pretium soluendum futuro tempore. Nota tertiò, quòd ratio quare in emptione mercium de quibus loquimur, non potest statim repræsentari pecunia, ea est: quia pretium non potest colligi nisi ex ipsismet mercibus in alijs locis & temporibus vendendis: propterea quòd huiusmodi prouisio mercium defertur per totam prouinciam & per totum Regnum, & ita ad arbitrium boni viri debet determinari tempus necessarium, intra quod huiusmodi merces possint minutatim vendi in alijs locis & colligi pecunia: vnde totum illud tempus debet reputari tanquam præsens respectu solutionis tantarum mercium. Explicatur hæc doctrina amplius. Si venditor ille magnus negotiator qui vehit tantas merces nauibus, mitteret illos ministros suos per totum Regnum vt minutatim venderent merces numerata pecunia: certè totum illud tempus quo expectaret venditor ille pecunias pro mercibus suis, reputaretur præsens tempus, & diceretur quòd ille vendit merces suas numerata pecunia: sic etiam æquiualenter quando alij negotiatores emunt tales merces, considerandi sunt quasi subordinati ministri illius magni negotiatoris: quanuis enim non sint omnino ministri, quia efficiuntur domini merciũ quas emunt: sed tamẽ ꝙ attinet ad rationem præsentialitatis pretij soluendi, perinde sunt quasi ministri: sunt enim negotiatores necessariò subordinati pro tantis mercibus expendendis. Nota quartò, quòd forma quæ seruatur à viris probis & prudentibus in emptione harum mercium ea est, quòd primum taxetur pretium iustum secundùm æstimationem præsentem: deinde venditor & emptores cōueniunt de tempore solutionis, quod quidem determinandum erit maius, aut minus ad arbitrium boni viri: secundùm quòd iudicabitur necessarium esse vt expendantur minutatim tales merces à negotiatoribus: & totum illud tempus debet reputari præsens, ac si solutio fieret numerata pecunia. HIS ita constitutis sit prima conclusio. Licitum est in casu posito vendere illas merces cariùs expectata pecunia vsque ad præ dictum tempus: quàm in præsenti venduntur eædem merces numerata pecunia in parua quantitate. Hæc conclusio patet ex fundamentis præiactis & argumentis factis pro parte affirmatiua. Secunda conclusio. Non licet vendere merces illas in magna quantitate cariùs quā in præsenti æstimantur, etiam expectata pecunia. Ista conclusio probatur argumentis factis pro parte negatiua. Et istæ conclusiones extenduntur ad omnes alios magnos negotiatores, qui in alijs regionibus quàm in portu, vendunt merces in magna quantitate dummodo eædem merces non vendantur in magna quantitate numerata pecunia eodem loco & tempore; tunc enim iustum pretium omnium mercium erit illud quod currit numerata statim pecunia. Tertia conclusio. Negotiator qui taxato semel pretio prout in præsenti æstimatur, & determinato etiam tempore solutionis necessario ad expeditionem prædictarum mercium vt dictum est, vendiderit cariùs, eo quòd expectat ad longius tempus: vsurarius est. Hoc probatur eisdem argumentis pro parte negatiua factis, & proportionabiliter dicendum est de negotiatore qui emit viliùs in magna quantitate eodem tempore & loco, propterea quòd anticipat solutionem ante illud tempus necessarium, vt merces minutatim expendantur. Ex dictis sequitur, quòd respectu diuersorum emptorum, in prædicto casu bene potest determinari diuersum tẽpus maius aut minus, necessarium tamen vt merces expendantur minutatim: sed nihilominùs tunc nō debet vendere cariùs vni quam alteri: propterea quòd vni est maius tempus necessarium ad expendendas merces quàm alteri: & totum illud reputatur præsens respectu solutionis. Quarta conclusio. Qui pecunia numerata emunt viliùs eodẽ tempore & loco, quia minutatim emunt merces illas in parua quā titate : licitè & iustè emunt. Ratio est: quia illæ merces sunt vltroneæ, & ideò meritò vilescunt in illo loco: quia ipse venditor compulsus necessitate vt sustentet se in portu vendit illas in parua quantitate; & signum est ꝙ ille contractus est licitus: siquidem ille venditor illo pretio non venderet omnes merces quas habet. Denique probatur. Quia tũc estraritas emptorum ad emendas illas merces minutatim numerata pecunia: neque est inconueniens quòd eodem tempore & loco sint duo distincta pretia: propter distinctum modum vendendi. Quinta conclusio. Alij negotiatores qui postea easdem merces vendunt in singulis oppidis, non possunt illas cariori pretio vendere expectata pecunia quā numerata. Probatur. Quia tunc magna quantitas illarum mercium venditur numerata pecunia; ergo inde accipienda est æstimatio iusti pretij. AD argumenta pro parte negatiua respondetur. Ad primum nego maiorẽ si intelligatur de mercibus quæ vt in plurimum venduntur in magna quantitate, ac proinde expectata pecunia quæ ex ipsis mercibus aliàs venditis debet colligi. Neque tunc inconuenit quòd in parua quantitate viliori pretio vendantur eodem tempore & loco: quia tunc sunt merces vltroneæ. Ad secundũ negatur consequentia. Quia illæ conditionales non positæ in esse nō constituunt pretiũ iustũ : quia pari ratione sequeretur, ꝙ si aliquis habens magnā copiam frumenti, venderet minutatim pretio currenti secundùm communem vsum fori: quòd ille esset iniustus. Probatur sequela. Nam si totum frumentum exponeret simul venditio ni, certum est quòd pretium vilesceret propter copiam, ergo ille conditionales non faciunt iustum pretium. Ad tertium respondetur, quòd nos nunquam concessimus, quòd formaliter loquẽ do ratione expectationis soluendæ pecuniæ: licitum sit cariùs vendere quam numerata concedimus autem quòd materialiter loquendo aliquando expectata pecunia, licitum est carius vendere quàm numerata propter alium iustum titulum: non solum ratione lucri cessantis vel damni emergentis: sed etiam propter modum vendendi in magna quantitate, quo venduntur aliquæ merces necessario expectata pecunia, quæ ex ipsismet debet colligi alibi venditis in alio loco & tempore, & totum illud tempus necessarium ad talem expeditionem reputatur tempus præsens moraliter loquendo pro illis mercibus. DVbitatur decimò & vltimò. An sicut est licitum vendere cariùs expectata pecunia quam numerata propter prædictũ modum vendendi in magna quantitate: ita possit esse licitum aliquo titulo emere viliori pretio anticipata solutione propter modum emendi in magna quantitate, vel alia quauis ratione? Arguitur primò pro parte affirmatiua. Ex communi vsu negotiatorum lanarum, qui emunt illas à pastoribus mense Octobris, aut Nouembris anticipata solutione: multo viliori pretio, quàm sunt valituræ mẽ se Aprilis aut Maij: quando tradentur. V. g. emunt mense Octobris. 30. argenteis arrobam vnam lanæ, quæ quidem quando tradenda est æstimabitur quadraginta argenteis. Sed durissimum esset condemnare multitudinem talium negotiatorum, ergo signũ est, quòd est aliquis titulus iustificans talem contractum. Arguitur secundò. Negotiatio lanarum necessaria est Regno Hispaniæ multipliciter: non solum ad faciendos pannos pro vestibus, sed etiam vt asportentur in Flandriā ex quibus illic conficiantur tapetes & in Hispaniam remittātur : sed talis negotiatio fieri non potest nisi magna copia lanarum ematur & vendatur ante ouium attonsionem, ad hoc vt negotiatores certi quòd habituri sunt illas illo tempore, præparent se & ministros suos ad lauandum & componendum illas merces: ergo licitum erit emere mense octobri viliori pretio, quod quidem pro tũc æstimatur iustum. Arguitur tertiò. Multitudo venditorum meritò solet esse causa minuendi pretium rerum venalium: sed mense Octobri & Nouembri, plurimi pastores vendunt lanas anticipata solutione lanarũ , quas tradituri sunt mense Aprili aut Maio: ergo merito mense Octobri viliori pretio æstimantur. ¶ Confirmatur. Quia tunc videntur esse quasi merces vltroneæ propter necessitatem pastorũ ad soluendum pastum gregum. Arguitur quartò. Nā quod tempore traditionis lanarum pluris æstimentur, causa est raritas mercium: eo quòd iam maxima pars vendita fuerat anteriori pretio, ergo iustum pretium quod soluitur anticipata solutione, non debet regulari per illud pretium quod currit tempore traditionis lanarum. Probatur consequentia. Quia si iam non essent venditæ lanæ, profectò viliùs æstimarentur tempore attonsionis: eo quòd esset magna copia mercium. Et confirmatur. Nō enim videtur iustum, vt maxima pars mercium venalium sequatur pretium minimæ partis: sed minima pars lanarum venditur tempore attonsionis: ergo lanæ quæ venduntur mense Octobri aut Nouembri, non debent sequi pretium lanarum quæ vendutur mense Maio. Quintò arguitur. Merces istæ lanarũ habent ex natura sua, quòd sumptus pascendi greges ex ipsa lana nutrienda colligantur, ergo cum tempus soluendi pastũ sit priusquā tempus attondendi oues: sequitur, ꝙ pretiũ iustum lanarum debeat æstimari & iudicari pro tempore solutionis pastus, quando lanæ venduntur anticipata solutione. Vltimò. Idem modus emẽdi permittitur & est in vsu in emptione piscaturæ marinæ anticipata solutione viliori pretio: eo ꝙ piscatura non posset seruari nisi iam essent certi emptores, & soluissent aliquod pretiũ pro expensis piscatorũ , ergo pari ratione iustus erit ille contractus lanarum. De hac difficultate sunt duæ seutentiæ. Altera est Magistri Soto libro. 6. de iustitia, quæst. 4. art. 1. ad 4. vbi tenet partem affirmatiuā propter quintum argumentum quod fecimus: sed adijcit cōditionem , dummodò absit fraus, scilicet, quòd non fiat solutio anticipata solutione nisi per tres vel quatuor menses ante attonsionem ouium, aut saltem fiat intra annum traditionis lanarum: nam si fiat antea viliori pretio, erit emptio vsuraria. Altera sententia est Ioannis de Medina in lib. de restitutione quæst. 88. capit. 6. vbi reprobat omnino talem contractum emptionis rationibus communibus, quibus reprobari solet emptio quæ fit viliori pretio propter anticipatam solutionem. Pro intelligentia huius difficultatis, oportet examinare factum ipsum quod facile variatur pro diuersitate temporum. Etenim quando scripsit Soto & Ioannes de Medina, ita contingebat in contractibus huiusmodi mercium, quòd omnes lanæ quæ attondebantur mense Aprili, ferè omnes iam venditæ erant anticipata solutione, saltim mense Decembri: pauci autem pastores diuites reseruabant venditionem ad mensem Aprilem aut Maium. Ratio autem facti erat: quia tunc erant plurimi emptores lanarum qui transmittebant illas in Flandriam, ita sanè vt nulla vellera lanæ remanebant apud pastores exposita venditioni. Nunc autem nostris temporibus non ita se habent res. Quoniam propter quotidiana bella in Flandria, & propter pericula piratarũ , non est tam frequens iste contractus & negotiatio lanarum: sed omnino superest apud pastores magna multitudo vellerum: ita vt vendantur postea etiam in mense Decembri, partim numerata pecunia partim expectata. Nunc igitur si loquamur de priori illo tempore, sit prima conclusio. Probabilis est sententia Magistri Soto propter argumenta pro parte affirmatiua. Etenim ratio quare tempore traditionis lanarum, quæ venditæ fuerant anticipata solutione, aliæ lanæ vendātur cariori pretio numerata pecunia erat quia tunc erat raritas mercium & frequentia emptorum, quæ ratio erat quasi per accidens respectu iusti pretij lanarum quæ venditæ fuerant in maxima quantitate anticipata solutione. Huic sententiæ adhærent multi viri docti ex nostra familia Prædicatoria. Nihilominùs sit secunda conclusio. Eodem ipso tempore mihi probabilius est, ꝙ illa emptio est iniqua & vsuraria. Probatur primò. Nam pari ratione ex opposita sententia sequeretur, licitum esse emere quoscunque fructus terræ ab agricolis patientibus necessitatem, viliori pretio quàm sint valituri tempore traditionis. Probatur sequela. Quia eadem est ratio vtriusque contractus. Præterea. Talis contractus habet manifestam speciem vsuræ; nam continet implicitè mutuum ex quo mutuator lucrum recepturus est. v. g. pro 30. datis de præsenti recepturus est 40. tempore attonsionis lanarum. Quod si aliquis dicat, quòd modo pastor non vendit immediatè lanas quando recipit numeratam pecuniam, sed vendit obligationem reddendi certam quantitatem lanarum tempore attonsionis. Ista tamen solutio non sufficit. Quoniam obligatio ad reddendum 40. valet 40. emptor autem dat triginta: ergo vsurarius est, ac si mutuaret 30. recepturus 40. Et deniquè. Nulla ratio est sufficiens ad excusandum huiusmodi contractũ ab vsura: ergo cũ habeat speciẽ vsurę vsura est. Antecedens probatur soluendo argumenta sententiæ affirmatiuæ, & simul proferendo nouas rationes, quibus ille contractus probatur vsurarius. ¶ Ad primũ enim respondetur, quòd illa consuetudo est iniqua sicut aliæ multæ in republica: quanuis aliquando excusentur negotiatores autoritate Doctorum quos consulunt: aliquando verò non excusantur: quia nolunt cognoscere veritatem, sed affectant ignorantiam ne faciant restitutionem. ¶ Ad secundum argumentum negatur consequentia. Nam tunc temporis dupliciter fieri poterat talis negotiatio lanarum. Vno modo emendo eas expectata etiam pecunia ad tempus traditionis lanarum, eodem pretio quo tunc erant valituræ: altero modo numerata pecunia & anticipata solutione, eodem pretio quo erāt valituræ tempore traditionis. Ad tertium respondetur, quòd multitudo venditorum in casu posito superabatur à multitudine emptorum qui diligentissimè quærebant lanas emendas anticipata solutione viliori pretio: quapropter illa multitudo venditorum nō minuebat pretiũ iu stum; sed necessitas pastorum erat in causa vt quærerent pecunias quasi ad vsuras: vnde quanuis appellaretur ille cōtractus emptionis, non tamen erat reuera venditio quātùm ad substantiam: quia non tradebantur merces. ¶ Ad confirmationem respondetur, ꝙ propriè loquendo non sunt merces vltroneæ. Primò quidem, quia sunt plurimi emptores quærentes eas. Deinde, quia reuera pro tunc illæ merces non sunt in actu sed producendæ erant in ipsis gregibus: quapropter vendentes de præsenti nihil tradũt , nisi obligationem tradendi lanas eo tempore, quo cariùs sunt valituræ. Quapropter quemadmodũ si quis alius negotiator emeret illam obligationem tradendi quadraginta, tempore attonsionis, pro triginta de præ senti numeratis, erit vsurarius: ita erit vsurarius qui dicitur emere lanas valituras quadraginta, pro triginta numeratis de pręsenti. Ad quartum respondetur, quòd in illo casu ratio quare pretium augebatur tempore attonsionis, non erat solum raritas mercium venalium: sed etiam multitudo emptorum, ita sanè vt si nullæ merces venditæ fuissent anticipata solutione: nihilominùs tunc pretium augesceret propter multitudinem emptorum. Ad confirmationem respondetur, primò quidem, quòd non satis constabatan maxima pars lanarum venderetur anticipata solutione. Etenim pastores pecuniosi non vendebant anticipata solutione. Deinde pastores minus diuites non vendebant nisi tantum lanarum, quantum opus erat ad pastum gregis soluendum. Sed demus ita esse, quòd mense Nouembri vel Decembri venderetur maxima pars lanarum; non inde sequitur, quòd pretium iustum sit illud quod soluebatur anticipata solutione. Nam eadẽ ratione sequeretur, quòd si quis venderet eodem tempore & loco lanas tradendas mense Iunio, eo pretio quo tunc essent valituræ: quòd ille contractus esset iniquus ex parte vendentis. Patet sequela. Quia secundùm alteram opinionem, minima quantitas deberet sequi pretium maioris quantitatis quæ vendebatur anticipata solutione. Cō sequens autem esse falsum manifestissimum est: quoniam ille contractus ab omnibus approbatur tanquam iustus expectata solutione eo pretio quo merces valituræ sunt tempore traditionis, vt diximus titulo. 4. conclusione. 2. & titulo. 5. argumento. 2. contra Caietanum. Ad quintum argumentum respondetur negando consequentiam. Quia pari ratione sequeretur vt diximus, licitum esse emere fructus terræ futuros viliori pretio, cum obligatione tradendi tempore quo cariùs sunt valituri. Similiter licitum esset emere à pastoribus carnes gregis viliori pretio anticipata solutione: quam sint valituræ tempore traditionis. Ad sextum negatur consequentia. Neque enim est eadem ratio. Primò quidem, quia piscatura cōseruari non potest nisi præ sto adsint emptores qui illam recipiant quā antea emerant, siue expectata siue numerata pecunia. At verò lanæ optimè conseruantur. Deinde est differentia: quoniam eodem pretio emitur piscatura ante piscationem eodem tempore & loco numerata pecunia & expectata solutione. At vero lanę non eodem pretio emuntur numerata pecunia & expectata solutione. Concludamus igitur, quòd regula communis est, vt contractus emptionis & venditionis viliori pretio anticipata solutione quàm expectata, est vsurarius ex parte ementis: vt docet Diuus Thomas quæstione. 78. articulo. 2. ad septimum. nisi vbi fuerit aliquis titulus manifestus eorum quos approbamus. v. g. lucri cessantis & damni emergentis. Vltima conclusio. Si loquamur de ipso facto nostris temporibus, venditio quæ fit lanarum ad creditum cariori pretio numerata pecunia quàm expectata: iniqua est & vsuraria. Ratio est manifesta, quia nunc de facto est magna multitudo vellerum lanæ apud ipsos pastores, quam vendunt numerata pecunia mense Octobri, Nouembri, & Decembri, viliori pretio, quam expectata solutione. Constat autem quòd regula iusti pretij est communis vsus fori, quando ipsæ merces traduntur numerata pecunia in magna quantitate: & idcirco si cariori pretio vendantur expectata pecunia, tũc vsurarius implicitè est iste contractus. Et hæc de ista quæstione dicta sufficiant. 
 





 QVÆSTIO LXXVIII. De Vsura. 
 
 DEINDE considerandum est de peccato vsuræ, quod committitur in mutuis. ¶ Et circa hoc quæruntur quatuor. 
 
 ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm accipere vsuram pro pecunia mutuata sit peccatum. AD Primũ sic proceditur.{ 3. dist. 37. art. 6. Et mal. q. 13. art. 4. Et quot. 3. artic. 19. & opus. 73. cap. 4. & 15. } Videtur, ꝙ accipere vsuram pro pecunia mutuata nō sit peccatum. Nullus enim peccat ex hoc, quòd sequitur exemplũ Christi. Sed Dominus de seipso dicit, Luc. 19. "Ego veniens cum vsuris exegissem illam", scilicet pecuniam mutuatam. Ergo non est peccatum accipere vsuram pro mutuo pecuniæ. ¶ 2 Præterea. Sicut dicitur in Psalm. 18. "Lex Domini immaculata": quia scilicet peccatum prohibet. Sed in lege diuina conceditur aliqua vsura: secundùm illud Deuter. 23. "Non fœnerabis fratri tuo ad vsuram, pecuniā , nec fruges, nec quamlibet aliam rem, sed alieno." Et quod plus est, etiam in præmium repromittitur pro lege seruata, secũdùm illud Deuter. 28. "Fœnerabis gentibus multis, & ipse à nullo fœnus accipies." Ergo accipere vsuram nō est peccatum. ¶ 3 Præterea. In rebus humanis determinatur iustitia per leges ciuiles. Sed secundùm eas conceditur vsuras accipere. Ergo videtur non esse illicitum. ¶ 4 Præterea. Prætermittere cō silia non obligat ad peccatum. Sed Lucæ. 6. inter alia consilia ponitur, "Date mutuum, nihil inde sperantes." Ergo accipere vsuram non est peccatum. ¶ 5 Præterea. Pretium accipere pro eo, quod quis facere non tenetur, non videtur esse secundùm se peccatum. Sed nō in quolibet casu tenetur pecuniam habens eam proximo mutuare. Ergo licet ei aliquā do pro mutuo accipere pretium. ¶ 6 Præterea. Argentum monetatũ & in vasa formatum, non differt specie. Sed licet accipere pretiũ pro vasis argenteis accommodatis. Ergo etiam licet accipere pretium pro mutuo argẽti monetati. Vsura ergo non est secundùm se peccatũ . ¶ 7 Præterea. Quilibet potest licitè accipere rem quam ei dominus rei voluntariè tradidit: sed ille, qui accipit mutuum, voluntariè tradit vsuram. Ergo ille qui mutuat, licitè potest accipere. SED contra est, quod dicitur Exod. 22. Si pecuniam mutuam dederis populo meo pauperi, qui habitat tecum, non vrgebis eum quasi exactor: nec vsuris opprimes. RESPONDEO dicendum, quòd accipere vsuram pro pecunia mutuata, est secũdùm se iniustum: quia venditur id quod non est, per quod manifestè inæqualitas constituitur, quæ iustitiæ cōtrariatur . Ad cuius euidentiam sciendum est, ꝙ quædam res sunt, quarum vsus est ipsarum rerum consumptio, sicut vinum consumimus, eo vtendo ad potum, & triticum cōsumimus , eo vtendo ad cibum. Vnde in talibus non debet seorsum computari vsus rei à re ipsa, sed cuicunque conceditur vsus, ex hoc ipso conceditur res, & propter hoc in talibus, per mutuum, transfertur dominiũ . Si quis ergo seorsum vellet vẽdere vinum, & vellet seorsum vendere vsum vini, venderet eandem rem bis, vel venderet id quod non est. Vnde manifestè per iniustitiā peccaret. Et simili ratione iniustitiam committit qui mutuat vinum, aut triticum, petens sibi duas recompensationes: vnam quidem restitutionem æqualis rei, aliam verò pretium vsus, quod vsura dicitur. Quæ dam verò sunt, quorum vsus non est ipsa rei consumptio, sicut vsus domus est inhabitatio, non autem dissipatio. Et ideo in talibus seorsum potest vtrunque concedi, puta cũ aliquis tradit alteri dominiũ domus, reseruato sibi vsu ad aliquod tempus: vel econuerso, cùm quis cō cedit alicui vsum domus, reseruato sibi eius dominio. Et propter hoc licitè potest homo accipere pretium pro vsu domus, & præter hoc petere domum accommodatam, sicut patet in conductione & locatione domus. Pecunia autem secundùm Philosophum in † { Li. 5. Ethic. ca. 5. & 1. Polit. c. 6. & 7. tom. 5. } 5. Ethicor. & in 1. Politic. principaliter est inuenta ad commutationes faciendas. Et ita proprius & principalis pecuniæ vsus, est ipsius consumptio, siue distractio, secundùm quod in cōmutationes expẽditur . Et propter hoc secundùm se est illicitum pro vsu pecuniæ mutuatæ accipere pretiũ , quod dicitur vsura. Et sicut alia iniustè acquisita tenetur homo restituere, ita restituere tenetur pecuniam, quam per vsuram accepit. AD primum ergo dicendum, ꝙ vsura ibi metaphoricè accipitur pro superexcrescentia bonorum spiritualium, quam exigit Deus, volens vt in bonis acceptis ab eo, semper proficiamus: quod est ad vtilitatem nostram, non eius. AD secundum dicẽdum , quòd Iudæis prohibitũ fuit accipere vsuram à fratribus suis, scilicet Iudæis: per quod datur intelligi, quòd accipere vsuram à quocunque homine est simpliciter malum. Debemus enim omnem hominẽ habere quasi proximum, & vt fratrem, præcipuè in statu Euangelij, ad quod omnes vocantur. Vnde in Psalm. 14. absolutè dicitur, "Qui pecuniam suam non dedit ad vsuram". Et Ezech. 18. "Qui vsuram non accepit". Quòd autem ab extraneis vsuram acciperẽt , non fuit eis concessum quasi licitũ , sed permissum ad maius malum vitandum, ne scilicet à Iudæis Deum colentibus vsuras acciperent propter auaritiam, cui dediti erant, vt habetur Isai. 56. Quod autẽ in præ mium promittitur, fœnerabis gentibus multis, &c. fœnus ibi largè accipitur pro mutuo, sicut & Ecclesiast. 29. dicitur, multi non causa nequitiæ non fœnerati sunt, id est, nō mutuauerunt. Promittitur ergo in præmium Iudæis abundantia diuitiarum: ex qua contingit quòd alijs mutuare possint. AD tertium dicendum, quòd leges humanæ dimittunt aliqua peccata impunita, propter conditiones hominum imperfectorum, in quibus multæ vtilitates impedirentur, si omnia peccata districtè prohiberẽtur pœnis adhibitis. Et ideo vsuras lex humana concessit, non quasi æstimans eas esse secundum iustitiam, sed ne impedirentur vtilitates multorum. Vnde in ipso iure ciuili dicitur, quòd res quæ vsu consumuntur, neque ratione naturali, neque ciuili recipiunt vsumfructum, & quod Senatus non fecit earũ rerum vsumfructum, nec enim poterat, sed quasi vsumfructum constituit, concedens scilicet vsuras. Et Philosophus naturali ratione ductus dicit † { Lib. 1. ca. 7. parum ante mediũ , to. 5. } in primo Politic. quòd vsuraria acquisitio pecuniarum est maximè præter naturā . AD quartum dicendum, quòd dare mutuum, non semper tenetur homo. Et ideo quantum ad hoc ponitur inter consilia: sed quòd homo lucrum de mutuo non quærat, hoc cadit sub ratione præcepti: potest tamen dici consilium per comparationem ad dicta Pharisæorum, qui putabant vsuram aliquam esse licitam, sicut & dilectio inimicorum est consilium. Vel loquitur ibi non de spe vsurarij lucri, sed de spe, quę ponitur in homine. Non enim debemus mutuum dare, vel quod cũ que bonũ facere propter spem hominis, sed propter spem Dei. AD quintum dicendum, quòd ille qui mutuare non tenetur, recō pensationem potest accipere eius quod fecit, sed non amplius debet exigere. Recompẽsatur autem sibi secundum æqualitatem iustitiæ, si tantum ei reddatur, quantum mutuauit. Vnde si amplius exigat pro vsu fructu rei, quæ alium vsum nō habet, nisi consumptionem substā tiæ , exigit pretium eius quod non est, & ita est iniusta exactio. AD sextum dicendum, quòd vsus principalis vasorum argenteorum, non est ipsa eorum consumptio. Et ideo vsus eorum potest vendi licitè, seruato dominio rei: vsus autem principalis pecuniæ argenteæ est distractio pecuniæ in commutationes. Vnde non licet eius vsum vendere, cum hoc, quòd aliquis velit eius restitutionem, quod mutuo dedit. Sciendũ tamen quòd secundarius vsus argenteorum vasorum posset esse commutatio: & talem vsum eorum non licet vendere. Et similiter potest esse aliquis secundarius vsus pecuniæ argẽteæ , vtputa si quis cōcederet pecuniam signatam ad ostentationem, vel ad ponendum loco pignoris. & talem vsum pecuniæ licitè homo vendere potest. AD septimum dicendum, quòd ille qui dat vsuram, non simpliciter voluntariè dat, sed cum quadam necessitate, inquantum indiget accipere pecuniam mutuo, quam ille qui habet, non vult sine vsura mutuare. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Accipere vsuram pro pecunia mutuata est secundum se iniustum. Ratio est. Quia venditur id quod non est. Secunda conclusio. Pecunia quæ per vsuram acquiritur, est necessario restituenda ex iustitia. COMMENTARIVS. MAteria hæc celebris est inter Theologos & Iuristas. Theologi quidem agunt de illa in 4. dist. 15. Adrianus in 4. in materia de restitutione. Conradus in tractatu de contractibus à quæst. 21. Ioannes de Medina in lib. de restitutione in tractatu speciali de rebus per vsuram acquisitis. Abulen. tomo. 7. super Matth. cap. 25. quæst. 164. & deinceps. Soto lib. 6. de iustitia. Vtriusq; Iurisperiti in titulis de vsuris. Et Gratianus in Decreto dist. 47. & 14. causa. quæst. 4. Vbi vidẽ dus erit Cardinalis Turre Cremata. Summistæ in verbo vsura. De nomine & definitione vsuræ. ANTE omnia in hoc tractatu explicandum est, quid significet, & quid sit vsura. De notione quidem huius vocabuli sciendum est, esse Ciceronianum, & habere amplam significationem. Significat enim vsum rei cuiuscumque siue bonum siue malum. Idem dicimus de hoc nomine Fœnus. Est enim idem quòd vsura: & fœneror, idem est quod exercere vsuras. Iam verò ex vsus accommodatione inter doctores, huiusmodi vocabula in malam partem tantùm accipiuntur, vt significent pretium rei iniquum quod capitur ex re quæ vsu consumitur. Quæ quidem acceptio quasi per antiphrasim ortum habuisse videtur: sicut bellum dicitur, quia est res minime bella, & lucus, quia non habet lucem, & piscina, quæ piscibus caret. Sic etiam quando quis vult pretium vltra sortem pro re quæ nullum habet fructum aut vsum præter distractionem & consumptionem ipsius; dicitur tale pretium vsura. Accipitur deinde pro ipso vitio, hoc est, pro habitu qui est principium talium actionum iniquarum. Accipitur etiam pro ipsa actione vsuras accipiendi. Quandoque verò accipitur pro obiecto illius habitus iniqui. Exemplum est in alijs omnibus vitijs & virtutibus. Furtum enim dicitur ipsa rei alienæ occulta acceptio. Aliquando verò dicitur ipsamet res occultè accepta. Similiter fides quandoq; dicitur res ipsa per fidem credita, aliquando ipse actus credendi, aliquando ipse habitus. Sic vsura accipitur in consilio Agathensi, & refertur. 14. quæst. 3. capite vlt. Vbi dicitur vsura est vbi amplius requiritur, quā datur. Ecce vbi requisitionem vocauit vsuram. Pro obiecto verò accipitur à D. Ambrosio, & refertur vbi sup. 14. q. 3. Vbi ait quodcunque accedit sorti vsura est. Eodem pacto accipitur à D. Hiero. lib. 6. super Ezechielem cap. 18. & refertur vbi suprà. Deinceps definitionem quid rei inquiramus incipientes à diffinitione vsuræ prout accipitur pro obiecto. Vsura itaque in hac acceptione est, vt D. Tho. definit in hoc articulo, pretium vsus rei mutuatæ. In eodem incidit alia definitio, scilicet, lucrum ratione mutui ex pacto. Hinc colligitur definitio vsuræ in altera acceptione pro vitio. Est enim vsura iniustitia per quam accipitur pretium vsus rei mutuatæ. Vel aliter, vsura est iniustitia qua accipitur lucrum ratione mutui ex pacto. Pro harum definitionũ intelligentia notandum est primò, ꝙ tria requiruntur ad vitium vsuræ. Primò quidem ꝙ in tali contractu sit mutuũ , hæc enim est propria & sola materia vsuræ. In quo datur intelligi, quòd vsura solùm habet locum in rebus vsu consumptibilibus, quarum proinde dominium transfertur per talem contractum. Sicut reuera transfertur per omnem mutuationem. Prædicta differẽtia distinguitur vsura à fraudulentia emptionis & venditionis; qui contractus versatur etiam circa res quæ non consumuntur vsu, sed sunt materia commodationis. Obseruandum est tamen, non esse necessarium ad rationem vsuræ, quòd mutuum sit expressum & manifestum: sed satis est quòd sit implicitum & virtuale. v. g. Vendit quis cariori pretio quàm præsenti iusto merces suas ex eo tantùm quòd expectat solutionem futuram; Ibi certè est vsura virtualis, & implicitum mutuum. Etenim perinde pollet illa venditio, ac si modo venditor acciperet ab emptore iustum pretium præsens, & illud ipsum daret mutuum emptori vsque ad tempus præstitutum & præscriptum solutioni, & exigeret lucrum ratione illius mutui. Secundò. Requiritur intentio accipiendi lucrum ratione mutui. Et hoc ipsum expressum est in altera definitione. Colligitur autem manifestè ex D. Thom. definitione. Etenim cùm res mutua necessariò debeat restitui eadem in specie mutuatori, si pro vsu illius pretium accipere velit, iam manifeste intendit lucrum. Quapropter, siquis accipiat quod aliàs sibi debebatur, vt redimat suam vexationem, quoniam aliter nequibat recuperare debitum; etiam si ratione mutui dicat se id petere, non est vsura: siquidem non est lucrum verum quod capit ex mutuo. Hoc modo potest intelligi Ambros. sup. lib. de Tobia. cap. 15. quod refertur. 14. quæst. 4. cap. finali. vbi ait. "Ab illo exige vsuras, cui meritò nocere desideras, cui iure inferuntur arma, huic legitimè auferuntur vsuræ, quem bello vincere non potes, ab hoc vsuras exige." Et concludit. "Ergo vbi ius est belli, ibi ius vsuræ." Loquitur itaq; Ambr. de vsura secundum apparentiā , non secundum rei veritatem. Tertiò requiritur pactum & obligatio explicitè vel implicitè, ratione cuius mutuatarius teneatur, saltem secundum iustitiæ figuram quantum est ex parte contrahentium volũtate sua, quoniam re vera & absolutè nulla est obligatio ex parte mutuatarij ad reddendas vsuras. Obserua tamen quòd quando obligatio, qualiscunq; illa est, fuerit implicita, contingere potest, quòd altera tantum pars intendat inducere talem obligationem. Et tunc si mutuator intendat inducere obligationem, contractus erit vsurarius, etiam si mutuatarius non intelligat. Si verò mutuatarius existimet se obligari, & mutuator non id intendat, non erit vsurarius contractus, etiam si mutuatarius soluat vsuras. Ratio huius differentiæ est: quia vsura est formaliter in mutuatore. Verum est tamen quòd mutuator quando postea nouerit animum mutuatarij, tenebitur restituere vsuras. Diuisio vsuræ. IAM vero diuidere oportet vsuræ rationem. Altera enim dicitur realis & exte rior: altera mentalis & interior. Exterior quidem committitur quando interuenit pactum saltem implicitum. Mentalis verò est mentis propositum recipiendi lucrum ex mutuo. Obseruandum est tamen, quòd mentalis vsura dupliciter dicitur: vno modo communi quadam acceptione cũ alijs vitijs mentalibus, quæ mentalia dicuntur quatenus mente sola perpetrata sunt, nullo exteriore subsecuto effectu. Sicut mentale homicidium dicitur, quod solo proposito vel desiderio terminatum est. Sic etiam mentalis vsura est propositum absque effectu accipiendi lucrum ex mutuo. Altero modo specialiter dicitur mentalis vsura etiam si secuta fuerit acceptio lucri ex mutuo, quando nullum pactum, ne implicitum quidem, præcesserat. Et hæc vsura dicitur solum propositum, ita vt excludat pactum, non autem effectum. Et in hac acceptione multa disputant doctores de vsura mentali. DVbitatur primò. An vsura sit prohibita iure naturali, an verò solum iure positiuo diuino vel humano? Arguitur primo ꝓ parte negatiua. Quod iure naturæ prohibetur, nunquàm est licitum: sed D. Ambrosius vbi supra dicit aliquando esse licitum, ergo non est intrinsecè malum exigere vsuras. Arguitur secundo argumento quinto D. Thomæ. Licitum est iure naturæ pretium exigere pro actione quam alias homo facere non tenetur, sed homo non tenetur mutuare, ergo pro actione mutuandi potest aliquid iustè petere & accipere. Maior probatur exemplo, quia licite potest saltator pro saltatione pretium accipere, eo quòd saltatio est opus ad quod alias homo non tenebatur. Arguitur tertio, & replicatur contra solutionem D. Tho. ad quintum. Vbi ait quòd potest quidem mutuator recompensationem petere à mutuatario, sed illa recompensatio iusta nihil aliud est, quàm quòd mutuatarius reddat quantum accepit. Hæc D. Thomas. Contra hoc sic argumentor. Mutuator qui mutuat centum aureos, amplius dat, quàm sibi reddat mutuatarius quo tempore soluit centum aureos, ergo ratione illius excessus potest aliquid ampliùs acci pere. Probatur antecedens. Quia vltra centum aureos quos mutuator dederat, dedit simul obligationem ad non petendum illos ante præfinitum tempus; sed hæc obligatio non exigendi suas pecunias pretio æstimabilis est, sicut & obligatio ad mutuandum vel vendendum æstimatur pretio, ergo &c. Confirmatur & explicaturam plius illud antecedens. Mutuat Petrus Paulo centum aureos reddendos quandocumque Petrus petierit. Mutuat etiam Ioannes Paulo totidem aureos reddendos post annum, tunc videtur quòd Ioannes amplius det Paulo quàm Petrus: quia dat notabilem obligationem ad non repetendum, ergo iusta recompensatio quam debet Paulus facere, non debet esse æqualis erga Petrum & erga Ioannem. Confirmatur secundò. Si Ioannes se obligaret per integrum annum ad mutuandum Paulo pecunias quoties Paulus peteret vsque ad centum aureos, proculdubio Ioannes iustè postularet pretium pro illa obligatione, sed æqualis imò eadem videtur obligatio dare centum aureos nunc cum obligatione non repetendi per totum annum, hoc enim videtur esse continuata obligatio mutuandi vel ratam habendi mutuationem, ergo talis obligatio pretio æstimabilis est. Confirmatur tertiò. Si obligatio non repetendi mutuatum intra annum, non est pretio æstimabilis, ergo nec obligatio non repetendi intra duos vel quatuor vel viginti annos non erit pretio æstimabilis. Probatur consequentia, quia non differunt nisi secundum magis & minus. Arguitur quartò. Sententia quæ sentit licitum esse emere pagas acerbas minori pretio de præsenti dato quàm ipsæ constant, videtur quibusdam probabilis, ergo probabilis sententia erit, esse licitũ dato minori pretio in præsenti emere obligationem mutuatarij ad reddendum plus pecuniæ in futuro. ¶ De hac quæstione sciendum est, fuisse hæreticos asserentes licitum esse dare mutuo pecunias ad vsuram. Græci fuerunt in hac sententia, vt refert Guido Carmelita in summa de hæresibus. Castro in lib. de hæ resibus. verbo vsura. Albanenses etiam fuerunt in eadem sententia, vt refert Gabriel Prateolus. lib. 1. de vitis & vitijs hæretico rum cap. 22. Eandem secutus fuit Carolus Molinæus Iurista sed Lutheranus, vt refert episcopus Segobien. lib. 3. Variarum. & Nauarro in Commentario. super cap. 1. 14. quę stione. 3. Qui hæreticus aiebat, licitas esse vsuras, si exerceantur cùm moderamine quod habetur in. l. eos. C. de vsuris. Abulensis concedit quidem vsuras esse prohibitas, & esse peccatum. Cæterum in loco citato. quæst. 171. & 172. negat esse prohibitas iure naturæ: sed ait, tantùm iure positiuo prohiberi. In eàdem sententia aiunt esse aliquos Iurisperitos, vt refert Soto vbi suprà quæst. 1. articulo. 1. PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Secundum fidem Catholicā asserendum est vsuras esse illicitas & oppositũ est hæresis. Hæc cōclusio expresse definitur in Cōcilio Viennensi sub Clemente VIII. & refertur in Clementina vnica de vsuris. §. vltimo. Neque ista conclusio est recens sententia Ecclesiæ, sed est communis consensio totius Ecclesiæ à temporibus Niceni Concilij, vbi Canone. 18. & refertur. 14. q. 4. cap. quoniam. sic habetur, quoniam multi clerici auaritiæ causa turpia lucra sectantes obliti sunt Diuini præcepti, quo dictum est Psal. 14. "Qui pecuniam suam non dedit ad vsuram." Ecce vbi concilium ait, esse Diuinũ præceptum. Sunt etiam innumera testimonia aliorum Conciliorum & Pontificum & sanctorum Patrum, quibus semper vsura improbata est communi assertione totius Ecclesiæ. Quæ testimonia referuntur. 14. q. 3. & 4. & 5. & 6. & 47. d. & in Decretalibus, & in sexto, in titulis de vsuris. Quæ omnia longum esset recensere. Et deniq; omnes scholastici Doctores ita censuerunt & sentiunt. Secunda conclusio. Vsura prohibita est iure naturali. Probatur primò, testimonijs Philosophorum qui naturali ratione ducti vsuram reprobauerunt. Imprimis, Aristot. 1. Polit. capite. 6. & cap. 7. improbat vehementer vsuram, aitque eam esse præter naturam. Idem ait. 4. Ethicorum cap. 1. Item Cicero lib. 2. de finibus ait, interrogatum Catonem quid esset fœnerari, respōdisse , quòd esset hominem occidere. Quasi æquipararet Cato fœnerationem cum homicidio quantùm ad hoc quòd est esse contra iusti tiam & ius naturæ. Plutarchus opusculum fecit, cui titulum inscripsit, quòd non oporteat fœnerari. Item Appianus Alexandrinus lib. 1. de bello ciuili. & Marcus Cato de re rustica, vsuras vehementer improbant. Certum ergo est, quòd lumine naturali cognoscitur iniustitia vsurarij. Ratione deinde probatur conclusio. Prima quidem & optima ratio est D. Thom. in hoc articulo. Iniquum est & contra ius naturæ vendere idem bis, aut vendere id quod non est: sed qui accipit vsuram pro pecunia mutuata, vel quasi vendit idem bis, vel certe vendit id quod non est, ergo. Maior probatur. Quia ratione naturali notum est, esse iniquum rem vendere pluris quàm valeat. Minor probatur. Nam qui dat mutuum ad vsuram, recipit postea quidem tantum quantum dedit: & insuper pro vsu illius, qui nullius est pretij seorsum à pecunia, accipit aliquid aliud: ergo aut rem ipsam vendit bis, aut certè pro vsu, qui seorsum non est æstimandus, aliquid accipit. Cæterùm de distinctione inter dominium & vsum rerum quæ vsu consumuntur, diximus multa supra in materia de dominio. Quanuis enim inter se habeāt distinctionem metaphysicam: tamen quod attinet ad pretium & valorem, non potest distingui vsus rei vsu consumptibilis à re ipsa cuius vsus est vt consummatur. Secũda ratio sit ex cōparatione . Quia etiā si vsus equi est seorsum aliquādo cōputandus , & æstimandus quātũ ad pretiũ , vt. v. g. quando aliquis conducit equum reddit equum, & etiam pretium vsus equi; tamen qui equum vendit iusto pretio, non potest accipere aliud pretium pro vsu ipsius equi: eo quòd per venditionem equi transtulit dominium in emptorem. At verò mutuator qui dat pecuniam transfert dominium eius in mutuatarium redditurum æqualem pecuniam, ergo iniquum erit contra ius naturæ, quòd mutuator accipiat aliquid pro vsu pecuniæ. Probatur consequentia. Quia multo minùs distinguitur vsus pecuniæ à pecunia, quàm vsus equi ab equo, ergo si in venditione equi, propterea quòd transfertur dominium, non est licitum recipere pretium pro vsu; multò minùs licitum erit accipere pretium pro vsu pecuniæ. Confirmatur. Quoniam contra totum naturæ ius est, vt quis accipiat pretium pro vsu rei cuius nullum habet dominium, vel vsumfructum, sed mutuator neque dominium neque vsumfructum habet pecuniæ mutuatæ, ergo est contra ius naturæ, quòd exigat pretium pro vsu pecuniæ: sed solùm poterit obligare mutuatarium vt reddat tantum quantum accepit, & tempore prædefinito. Tertia ratio pro cōclusione sit. Quando nulla esset alia ratio ad probādũ ꝙ vsura est cōtra ius naturæ, nisi ꝙ ex illa sequuntur maxima damna, & incommoda reipublicæ, sufficeret ad reprobandam vsuram tāquàm rationi naturali contrariā : quemadmodum colligimus, simplicem fornicationem esse contra ius naturæ: quia si varius concubitus vt licitus exerceretur; esset magna perturbatio in republica, neque possent homines educari conuenienter neque in vita animali neque in vita rationali. Legatur historia celebris apud Titum Liuium lib. 2. ad vrbe condita vbi narratur discordia inter plebem Romanam & patres conscriptos: quæ ortum habuit, ex oppressione plebis per vsuras. Neque valet respondere, quòd potiùs ex vsuris sequuntur aliquæ vtilitates in republica, & quòd propterea iure communi permittebantur, & Romæ permittuntur. Quoniam profectò si reputarentur licitæ, tunc esset frequentissimum exercitium vsurarum inter Christianos: ex qua frequẽ tia maxima damna consequerentur in republica; omnes enim indigentes pecunijs de præsenti, etiam ad res non multum necessarias, statim acciperent pecunias ad vsuram & essent prodigæ, & in paupertatem redigerentur. Probatur quartò. Quoniam si non esset vsura iure naturæ prohibita; sequeretur, quòd neque lege Euangelica prohiberetur, siquidem in Euangelio præter præcepta fidei & sacramentorum nihil prohibetur vel præcipitur, quod non sit naturæ lege prohibitum vel præceptum. Et Confirmatur. Quoniam aliàs omnibus nationibus quæ non receperunt baptismum, licitum esset vsuras exercere, si iure naturæ non est prohibitum. Imò etiam sequeretur, quòd fideles qui erant ante legem scriptam potuissent exercere licitè vsuras: & etiam illi, qui erant simul cum lege scripta, non tamen subditi legi: qualis erat familia Iob, non peccarent vsuras accipientes pro mutuo. Cōfirmatur secundò. Quoniam Concilia & Pontifices vbi suprà non prohibent vsuras, quasi statuendo nouum ius: sed potius declarando, quòd ex natura sua iniquum est, ergo negare esse prohibitas vsuras iure naturæ, est aduersari dictis Conciliorum & sanctorum Patrum. Ob hæc argumenta possemus oppositam sententiam inurere nota erroris in fide, aut certè hæresis. Sed temperamus censuram, & dicimus, quòd saltim contraria sententia est periculosa, & valde temeraria & errori proxima. Ratio huius temperamenti est, quoniam non est ita certum secundùm fidem, id quod communiter à Theologis asseritur: quòd in Euangelio nō contineatur aliquod præceptum, præter præcepta virtutum Theologicarum, & sacramentorum. Quod quidem proloquium sic intelligitur. Non quidem quòd in lege Euangelica non sit præceptum fidei spei & charitatis, & humilitatis: secundùm quòd est virtus supernaturalis, per quam subijcitur homo Deo ad finem vitæ æternæ consequendum, confitens, quòd sine eius auxilio & misericordia neque gratiam assequi neque gloriam potest. Sed quoniam huiusmodi præcepta virtutum fuerunt etiam in lege naturæ fidelibus imposita per traditionem protoparentum, & quia quod specialiter consideratur in lege Euangelica, est quòd habemus specialia præcepta explicitæ fidei, & sacramentorũ : propterea Theologi meritò aiunt præter præcepta fidei & sacramentorum non est aliud præceptum in lege Euangelica speciale præter præcepta naturalia, ad quorum custodiam nos perficit lex gratiæ, Iuxta illud Apostoli Roman. 3. "legem ergo destruimus per fidem? Absit, sed legem statuimus." Illud igitur documentum posset aliquis absque expressa nota hæresis negare, & dicere quòd etiam in lege Euangelica est præceptum diuinum speciale quo prohibentur vsuræ. Sed huiusmodi responsio tergiuer satio est: & vix & ægrè satis facit argumentis quę fecimus, quo minùs ista sententia damnetur vt erronea. Hac fortassis ratione Durandus in. 4. distinctione. 33. quæstione. 2. & Martinus de Magistris, de Temperantia. quæst. 2. dixerunt, fornicationem simplicem esse quidem prohibitam iure Euangelico: sed absque hæresis nota manifesta dixerunt fornicationem nō esse prohibitam iure naturæ. Propter hanc igitur rationem temperauimus nos rigorem censendi, & diximus oppositam sententiam esse valde temerariam & periculosam in fide & errori proximam. Sed profectò nobis magis placeret dicere quòd opposita sententia nostræ conclusionis est erronea in fide; propterea quòd ex principijs fidei & alijs propositionibus, quæ nobis videntur notæ lumine naturali, per euidentem consequentiam colligitur nostra secunda conclusio. Et consequenter etiam dicimus, imò multò magis, simplicem fornicationem esse ita iure naturæ prohibitam, vt oppositum sit error in fide Catholica. Tertia conclusio. Certum est vsuram prohibitā fuisse in veteri Testamento sicut & adulterium & rapina. Non tamen est ita certum prohibitam fuisse in nouo Testamento expressis verbis. Prima pars probatur, Exod. 22. Deuterono. 28. Psal. 14. Qui iurat proximo suo & non decipit qui pecuniam suā non dedit ad vsuram, & ex ipso Psalmo colligitur quòd dare pecuniam ad vsuram est etiam contra legem naturæ sicut alia quæ commemorat Psalmus ipse, videlicet, non periurare, non decipere proximum, non accipere munera super innocentem. Secundam partem conclusionis probamus, quia in toto Euangelio non est talis locus quo videatur vsura reprobari, nisi ille Luc. 6. qui refertur à D. Thom. "Mutuum date, nihil inde sperantes." Sed ille locus alias habet explicationes sanctorum Patrum, vt insinuat D. Thom. in solutione ad quartum. Nihilominus quoniam summi Pontifices & Concilia citant locum illum Lucæ. 6. vt reprobent lucrum ex mutuo, non placet nobis, neque tutum est, discedere à Conciliorum & Pontificum super illum locum intelligentia, quicquid alij contra clament. Neque mirum vel nouum est, quòd vnus locus sacræ Scripturæ plu res habeat sensus literales. Quarta conclusio. Manifestum est, vsuras esse prohibitas iure Canonico & iure Regio Hispaniensi. De iure Canonico patet ex locis citatis in prima conclusione. Quantum vero ad ius Hispaniense patet ex lege Regia titulo. 2. & libro. 5. ordinamenti. Cæterum iure Ciuili communi, tantum sunt prohibitæ vsurarum vsuræ, vt patet ex. l. Placuit. ff. de vsuris. & ex. l. vt nullo. C. de vsuris. permissio tamen est vsurarum absolutè, vt patet in. l. Placuit. dummodo non sit maior vsurarum portio, quàm centesima pars mutuati. Hoc moderamen patet in. l. eos. C. de vsuris. Neque verò hæc permissio iuris ciuilis existimanda est illicita, sed aliquando est conueniens & necessaria ne impediantur maiora bona, v. g. Commoditates eorum qui indigent pecunia mutuata. Nota tamen, quòd quanuis in nostro regno Hispaniæ si necessitas id exposceret, possent permitti vsuræ: tamen non propterea posset compelli mutuatarius ad soluẽdas vsuras. Imò etiam si eas semel soluisset, non poterat denegari ei actio ad repetendum eas in iudicio. Hoc patet expresse ex Clementina vnica de vsuris, quæ habetur ex Concilio Viennensi: vbi excommunicantur iudices & officiales eorum, qui compellunt ad vsuras soluendas vel denegant actionem in iudicio ad repetendum. Neque valet contra hoc obiectio, quòd non datur actio in iudicio deceptis in contractu emptionis & venditionis citrà dimidium iusti pretij, ergo simili modo licitum erit negare actionem in iudicio mutuatarijs, qui soluerunt vsuras. Negamus enim consequentiam. Primò quidem, quia hoc est prohibitum iure Ecclesiastico: quod est superius iure ciuili in his quæ pertinent ad salutem animarum. Deinde, quoniam est magna differentia inter vtrumque casum: quoniam in priori casu, difficile erat & nimis importunum tribunalibus dignoscere multitudinem læsionum in contractibus emptionis & venditionis: at verò vsurarum iniquitatem facile est iudicare: & idcirco lex Ecclesiastica voluit subuenire læ sis per vsuram, non autem læsis in em ptionibus & venditionibus. AD argumenta in oppositum. Ad primum ex authoritate Diui Ambrosij, dicit glossa ibidem, sensum esse Ambrosij, quòd à nemine sunt exigendæ vsuræ: sicut nemini est nocendum. Quem sensum sequitur Magister Soto vbi suprà . Sed profecto ista explicatio non quadrat cum verbis Ambrosij, scilicet, cui iurè inferuntur arma, huic legitimè auferuntur vsuræ. Constat autem quòd sæpenumero iustissimè inferuntur bella, ergo tunc iustè poterunt auferri vsuræ. Melior ergo est explicatio nostra, quam supra dedimus definientes vsuram, scilicet, quòd Ambrosius loquitur de vsuris, quæ non sunt propriè vsuræ, sed secundùm apparentiam, scilicet, quæ alio titulo debentur: quanuis occasione mutui recuperantur. Ad secundum quod erat quintum Diui Thomæ, respondetur, quòd optima est eius responsio. Ad tertium argumentum quod erat replica, respondetur negando antecedens. Ad probationem respondetur, quòd illa obligatio ad non petendum mutuatum, ante certum tempus, non est pretio æstimabilis per se loquendo, quantum est ex vi mutui: quanuis aliquando possit accedere alius titulus, ratione cuius, talis obligatio sit pretio æstimabilis, sicut v. g. obligatio ad mutuandum vel vendendum solet dici pretio æstimabilis. Negamus autem, quòd obligatio mutuatoris ad non petendum mutuatum vsque ad certum tempus sit semper pretio æstimabilis. Pro cuius maiori intelligentia & solutione trium confirmationum, aduertendum est, & maximè obseruandum: quòd quia moralia moraliter iudicanda sunt, non debemus fingere res aliquas esse pretio æstimabiles in aliquo euentu, in quo reuera non sunt dignæ pretio. In huiusmodi autem obligationibus multæ fraudes possunt contingere propter hominum auaritiam. V. g. communiter dicimus, quòd obligatio ad mutuandum est pretio æstimabilis; & tamen potest contingere, quòd aliquis à quo petitur mutuum respondeat se nolle mutuare hodie, sed quòd hodie se obligabit ad mutuandum cras, vel post octo dies, vel post mensem, & quòd ratione huius obligationis petat aliquod pretium: quod æquiualet vsuris quas peteret, si modò mutuaret. In tali casu profectò nemo est, qui neget tale pactum vsurarium esse & fucato titulo vsuram palliare; intendebat enim ille homo exigere lucrum ex mutuatione illa, & finxit pretium petere pro obligatione mutuandi. Quemadmodum igitur respondendum erit ad prædictam fraudem in cuius fauorem poterat fieri tale argumentum, scilicet, quòd ille mutuator prius exegerat pretium pro obligatione mutuandi quod erat licitum, & postea gratis mutuabat; respondebimus etiam ad probationem illius antecedentis & ad tres confirmationes. Dicimus igitur, quòd quando obligatio ad mutuandum vel vendendum nulli prorsus periculo exponit mutuaturum, vel venditurum, & reuera nullam incommoditatem illi affert, non est pretio æstimabilis. Quapropter si venditor aliquis, qui paratus vendere omnibus, velit vendere alicui obligationem vendẽdi illi cras, aut post octo dies, aut mensem, profectò propter hanc obligationem non potest exigere pretium distinctum à iusto pretio mercium. Secùs autem si ex huiusmodi obligationibus ad mutuandum vel vendendum incommodetur mutuaturus vel venditurus: tunc enim licitum erit pro illa obligatione pretium pro quantitate incommodationis exigere. Et hoc modo iustè postulant pretium obligati reipublicæ ad prouidendum de carnibus aut piscatura. Ad hunc igitur modum obseruare oportet, quòd sicut obligatio mutuandi aliquando est pretio æstimabilis, aliquando nihil valet: ita etiam obligatio non petendi mutuatum vel debitum potest aliquando pretio æstimari, aliquando verò nullo pretio digna est. Exẽ plũ sit, si quis se se obliget ad mutuandum in omni euentu, vel in aliquo euentu speciali, potest esse aliquid periculi damni emergentis vel lucri cessantis, vel alicuius incommoditatis ipsi mutuatori: tunc profectò licitum est aliquod pretium exigere pro illa obligatione. Quando verò ipse mutuaturus nulli periculo se exponit, neque in aliquo incommodatur: non potest pre tium exigere pro illa obligatione: sed iusta recompensatio erit, si reddatur ei tantum quantum pecuniæ mutuauerat. Et per hoc patet via ad soluen das tres confirmationes. Ad primam enim respondetur, quòd si Petrus & Ioannes æqualiter se habent, in hoc, quòd neuter incommodatur ex illa commodatione pro tempore breuiori vel longiori, neuter potest pretium exigere pro obligatione nō petendi per totum annum. V. g. quòd si Ioannes erat vir pecuniosus, qui non habebat opus illa pecunia per totum annum, non poterit aliquid pretij exigere, propterea quòd se obligat ad non petendum per totum annum: hoc enim est mutuare per totum annum. Imò verò in eodem casu, si Petrus breuiori tempore indigeret expendere suas pecunias, posset petere ab eo pretium si prorogaretur sibi solutio facienda: vel etiam si à principio peteretur ab eo vt mutuaret cum ea incommodatione, posset exigere aliquid pretij. Nota tamen, quòd cum diximus & repetiuimus, si mutuator incommodatur, non intelligimus solum quando patitur damnũ emergens vel lucrũ cessans in pecunia: sed etiā quando decebat illũ exercere aliquem actum liberalitatis aut magnificentiæ de aliqua operatione sibi necessaria vel cōuenienti : tunc dicimus ꝙ ligare se ad mutuũ quando pecuniæ erant sibi necessariæ ad talia opera exercenda, & quia caret eis toto illo tempore, impeditur ne exerceat tales operationes; potest aliquā recōpensationẽ exigere, dũmodo illa incōmodatio nō sit fictitia. Ad secundam confirmationem respondetur, quòd illa obligatio Ioannis ad mutuandum per annum integrum quotiescũ que Paulus petierit mutuum, iudicio meo æquiualet obligationi non petendi centum aureos quos statim mutuaret. Vnde dico, ꝙ si non magis incōmodatur ipse mutuator in vno casu quàm in altero, nō est licitũ ꝙ in vno casu exigatur aliquid pretij, si in altero non exigitur. Et ipsa ratio facta in cōfirmatione nostra cōuincit ; & oppositum est patefacere fenestrā ad palliādas multas vsuras, dũ asserũt Theologi ꝙ pro obligatione mutuandi potest exigi pretiũ , nō autẽ pro obligatione nō petendi mutuatũ . Nos enim vtrobiq; eandem rationem exigendi pretij esse existimamus moraliter loquendo. DVbitatur secundò circa solutionem D. Thom. ad secundum argumentum, An vsura fuerit Iudæis concessa tanquàm licita, saltim erga alienigenas? Pro cuius difficultatis intelligentia notandum est, quòd vsura potest dupliciter accipi: vno modo propriè & formaliter pro ipso lucro ratione mutui ex pacto: alio modo impropriè & materialiter pro lucro quod accedit vltra sortem, non quidem ratione mutui, sed alio titulo. In priori acceptione diximus iam vsuram esse intrinsecè malam, & iure naturæ prohibitam: neque in hac acceptione vertimus in dubium, an fuerit concessa tanquam licita Iudæis. Quoniam manifestum est quòd sicut furtum propriè & formaliter loquendo non potest esse licitum, etiam per diuinam potentiam: ita neque vsura potest à Deo concedi tanquam licita. At verò Abul. consequenter ad suam opinionem asserit, quòd vsura propriè concessa fuerit Iudæis erga alienos, tanquàm licita. Etenim secundùm eius sententiam, vsura est illicita, quia est prohibita iure positiuo: vnde autor legis poterit dispensare. Cæterùm nos qui reprobauimus illam sententiam Abulensis, disputamus in præ senti; An vsura in posteriori acceptione fuerit concessa Iudæis tāquam licita: sicut Deus concessit Iudæis quando egrediebantur ab AEgypto vt expoliarent AEgyptum petentes ab AEgyptijs vassa accommodata: quod quidem Dominus concessit tanquam rerũ omnium Dominus. Atque ita illa acceptio non erat furtum: quia mutabatur materia & fiebat propria retinentium ex donatione Dei. Nunc igitur pariter quærimus, an illud lucrum ex vi mutui concederetur mutuatori, per legem Domini transferentis dominium lucri in mutuatorem. Et videtur pars affirmatiua vera: quoniam aliàs lex illa esset scandalũ Iudæis & occasio peccandi. In oppositũ autem est ꝙ vsura reprobatur à summis pontificibus suprà citatis tanquā prohibita vtriusq; testamenti lege. Item, quia in alijs testimonijs veteris Testamenti citatis dubio præcedenti reprobatur vsura. In hac difficultate Conrad. de cōtract . q. 24. & Ioan. de Medina. in lib. de restit. tract. de vsura. q. 2. ad 3. asserit, vsurā fuisse concessam Iudæis tanquā licitam. Sed cōtraria sententia nobis multò probabilior est, videlicet ꝙ vsura tātùm fuerit permissa Iudæis, etiam loquendo formaliter & propriè de vsura: & quòd nunquā fuerit concessa tanquam licita etiā materialiter & impropriè loquendo de vsura in secunda acceptione. Hæc sententia probatur. Quia est magis consentanea sacris literis veteris Testamenti & dictis Cōciliorũ & Pontificum & Sanctorum. Ad argumentum verò factum respōdetur , eā legem esse intelligẽdā sicut explicabatur à prophetis & maioribus Iudæorũ . Prophetæ autem explicabant omnẽ vsuram esse illicitā vt patet ex testimonijs dubio præcedenti citatis. ex Dauide & Ezechiele & Esdra. Ad exemplũ vero quod affertur quando Dominus cōcessit Iudæis accipere vasa AEgyptiorũ ; Respondetur, quòd quando nobis non constat, ꝙ Dominus concedat & faciat donationem transferendo dominiũ rei quæ erat aliena: debemus sequi regulā iuris naturæ. Constat autem de reuelatione Iudæis facta, vt retinerent vasa AEgyptiorum, non autem cō stat de concessione lucri ex mutuo: & idcirco non est eadem ratio. Notandum tamẽ , ꝙ hęc nostra sententia nō est de fide, quia testimonia quæ pro illa adduximus, possunt legitimè explicari, aut de vsura formali, aut certè de vsura erga fratres suos: non autem erga alienigenas. Videatur Soto libro. 6. de iust. quæst. 1. art. 1. ad 2. & Couar. lib. 5. Variarum cap. 1. num. 7. sed nos in præsenti exactiùs definiuimus hanc difficultatem. DVbitatur vltimò, quæ nā intentio, vel quæ nā spes lucri vltra sortẽ recipiendi, sufficiat ad cōstituẽdam realem vsuram, & specialiter quærimus, an qui dat mutuum cum spe recipiendi lucrum, aliàs non daturus mutuum, sit dicendus vsurarius? Arguitur primò & probatur, ꝙ non liceat aliquid lucri sperare ex mutuo absque peccato vsuræ. Nā Dominus Luc. 6. ait, " mutuũ date nihil inde sperantes." Secũdò . Ex eo loco colligit Vrbanus III. capit. consuluit. de vsuris, eum esse vsurarium qui non aliàs mutuo daturus pecuniā credit eo proposito, vt licet omnino cōuẽtione cessante, plus tamẽ sor te percipiat. Denique si quis pro beneficio temporali speret aliquid spirituale est simoniacus, ergo si pro mutuo speret lucrũ erit vsurarius. Sed in oppositum est primò, quòd si quis donet rem aliquam spe obtinendi aliquod commodum à donatario, non peccat, ergo neque ille qui facit alteri beneficium mutuandi cum spe, quòd mutuatarius erit gratus, & respondebit ei cum alio beneficio, non peccat. Confirmatur. Quoniam in amicitia vtili, licitum est amico expectare recompensationem ab amico, ergo ex actione mutuandi, quæ vtilis est mutuatario, licitum est mutuatori expectare aliquod beneficiũ à mutuatario. Antecedens docet D. Thomas quæstione præcedenti, articulo. 1. ad tertium, ex Aristotele libro. 9. Ethicorum, & idipsum docet Diuus Thomas infra quæstione. 106. articulo. 5. & Caietanus ibidem. Arguitur secundò, & probo quòd mutuator possit saltem secundariò intendere lucrum & sperare aliquam commoditatem ex mutuo. Quoniam licitum est clerico interesse Canonicis horis & sacrificium missæ offerre, principaliter quidem propter Deũ , minùs verò principaliter & secundariò propter distributiones & stipendium designatum celebranti, ergo &c. Hæc quæstio proposita fuit Vrbano III. vbi suprà , non tamen fuit explicitè definita, & propterea indiget explicatione. Communis igitur omnium Iurisperitorum sententia cum Innocentio IIII. & glossa ibidem ea est. Distinguunt enim duplicem intentionem, scilicet, principalem & primariam: & alteram secundariam & minus principalem. Tunc dicunt, quòd primaria & principalis intentio recipiendi aliquid vltra sortem, constituit vsurarium; sed secundaria & minùs principalis intentio non constituit. In eadem sententia videtur esse Caietanus in hoc loco ad quartum, & in opusculo de vsura quæstione. 3. & 4. Magister Soto omnem intentionem siue principalem siue minus principalem damnat tanquam vsurariam, vbi suprà articulo. 2. quanuis in articulo. 1. aliter vi deatur sentire. Carolus Molinæus excusat ab vsura omnem intentionem siue principalem siue minùs principalem: dummodo absit pactum. Ita refert Nauarro super cap. 10. 14. quæst. 3. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Intendere seu sperare lucrum ex mutuo, siue principali siue minus principali, siue primaria siue secundaria intentione (ex iustitia tamen & obligatione) est vsura. Conclusio est Caietani tomo. 3. opuscul. opusculo de vsura quæ stione. 2. & Soto vbi suprà , quanuis varius videatur in primo & secundo articulo. & est etiā communis recentiorum in Theologia. Probatur conclusio. Vsura est lucrum ratione mutui ex obligatione (aut quod idẽ est) pretium vsus rei mutuatæ, ergo intendere tale lucrum ex obligatione & tale pretium, intentio vsuraria erit, quæcunque illa intentio sit. Antecedens patet ex supradictis, vbi ad illum modum definiuimus vsuram pro obiecto, ac subinde actus qui versatur circa tale obiectũ vsurarius erit. Secundò probatur. Intentio secundaria circa obiectum cuiuscunque habitus siue studiosi siue vitiosi, non tollit rationem formalem talis habitus, sed vt plurimum tollit rationem per se primariam, & finit omnem rationem secundariam, ergo intentio etiam secundaria circa obiectum vsuræ constituit actum vsurarium per se secundò. Antecedens explicatur exemplo. Adulterium propter furtum re vera mœ chia est, & in specie mœchiæ & denominat mœchum: quanuis reuera ille magis sit fur quam mœchus: primò & per se fur; at secundò & per se mœchus est. Hæc conclusio est concedenda argumentis pro parte negatiua, & iuxta eam intelligenda est sententia Magistri Soto. Secunda conclusio. Intendere lucrum siue principali intentione siue minùs principali, siue primaria siue secundaria, non ex obligatione ciuili, sed ex gratitudine, nullum est omnino peccatum. Probatur ex opposita ratione. Vsura est lucrum ratione mutui ex obligatione, vel est pretiũ vsus rei mutuatæ: sed qui intendit lucrũ ex gratitudine quacunq; intẽtione nō intẽdit pretiũ nec intendit ex obligatione, ergo implicat contradictionem quòd sit ibi vsura. Secundò probatur. Vsuræ vitium peccatum est contra iustitiam, sed vbi nulla est obligatio iniuriosa cessat iniustitia omnis: ergo cessat vsura. Confirmatur. Sine aliquo prorsus vitio potest quis sperare lucrum ex operibus suis, si adhibeat finem honestum vel necessarium, vt docuit Diuus Thomas articulo vltimo quæstionis præcedentis; ergo poterit quis mutuum dare sperando lucrum sine aliquo prorsus vitio: modò tamen ordinet lucrum ad finem honestum aut necessarium. Sequitur hinc, non esse argumentum aut iudicium sufficiens vsuræ commissæ, quòd mutuator aliàs non daret mutuũ , nisi speraret lucrum aliquod. Corollarium est manifestum, quia licitum est vt diximus sperare etiam principaliter lucrum ex gratitudine, ergo &c. Confirmatur. Fas est cuique nolle conferre beneficium in eum, quem existimat ingratum futurum, si aliàs licitum erat, non conferre ei. Deinde probatur. D. Thom. in quodlibeto. 8. articul. 11. asserit, quòd clericus qui principaliter quidem vadit ad Ecclesiam propter Deum, & interest diuinis officijs, secundariò tamen & minùs principaliter propter distributiones, ita vt aliàs non esset iturus; iste talis clericus non est simoniacus; ergo neque is qui mutuum dat spe lucri, aliàs non daturus. Denique, harum conclusionum doctrina simul & huius corollarij, videtur esse aperta D. Thom. in articulo sequenti, vt colligere facilè quisque potest ex conclusionibus articuli præcedentis: iuxta quam doctrinam conciliari potest communis opinio distinguens primariam & secundariam intentionem in hac parte: cum opinione secunda quæ non distinguit. Etenim opinio communis vocat primariam intentionem & principalem, eam quæ ex obligatione ciuili, & iustitia aliquid sperat: secundariam verò eam, quæ ex gratitudine tantum, & certè hæc est expressa mens Caietani in locis allegatis. Sed quoniam hæc materia moralis est, descendamus oportet ad tractationem magis particularem. Sit ergo tertia conclusio. Qui mutuũ dat intendens lucrum maximè si explicet mentem suam mutuatario, si aliàs non esset mutuum daturus, est suspectus vsurarius. Probatur primò. Difficile est admodùm dignoscere, an talis mutuator ex obligatione speret & intendat lucrum, an potius ex gratitudine: maximè cùm lucri amor soleat excœcare mentis oculos: ita vt ipse mutuator facilè falli possit existimans se ex gratitudine sperare, cùm reuera ex ciuili potius obligatione speret. Secundò. Mutuatarius æstimari debet qui ad redimendam vexationem suam rependit lucrum, magis quàm ex gratitudine, potissimum cum explicuit illi mentem suam mutuator. Denique, non caret vsuræ suspicione vehementi, compellere mutuatarij voluntatem ad rependendum aliquid pro mutuo, quanuis dicat mutuator se non obligare illum ex iustitia, sed ex morali debito & gratitudine tantùm. Certè hoc videtur pactum implicitum, & vsurarium. Hinc sequitur corollarium. Qui ad hunc modum dat mutuum non est absoluendus, quovsque mutuatarius explicuerit suam mentem gratam & beneuolam, & condonet id quod accepit mutuator vltra sortem. Cæterũ superest demũ speculatiuè inquirere, An hæc propositio sit concedenda, licitum est mutuanti ratione mutui intendere principaliter lucrum? PRO cuius rei intelligentia animaduertendum est, mutuum in sui ratione duo includere; alterum quidem antecedenter, videlicet beneuolentiam & amicitiam & gratiam, siquidem mutuum non fit ex iustitia antecedente sed ex amore & beneuolentia misericordia & beneficentia, &c. Alterum verò quod includit, est iustitia: siquidem mutuatio contractus quidam est & actus iustitiæ essentialiter. Et quia, quod quælibet res includit intrinsecè & essentialiter magis principaliter includit, quàm id quod antecedenter includit; neutiquam licitum erit, ratione mutui sperare lucrum, quia ratione mutui, idem est quod ratione contractus. Ad primũ argumentũ pro parte negatiua respondetur illud testimonium esse intelligẽdum ex iustitia & obligatione ciuili, ac denique iuxta ea quæ modò dicebamus magis principaliter ratione mutui: alioquin si vt iacet ita generaliter intelligeretur, non liceret (quod falsissimum est) etiam amorem & beneuolentiam exigere & sperare ratione mutui, dicitur siquidem, nihil inde sperantes. Ex his patet responsio ad Vrbanum III. Sed contra hanc solutionem arguitur. Si quis conferat alicui beneficium spirituale cum hac intentione quòd ex gratitudine sit aliquid accepturus, est simoniacus, ergo idem est dicendũ in mutuo in quo intueretur beneficium temporale ex gratitudine. Antecedens patet ex definitione Pij V. in proprio motu, vbi declarat & condemnat talem donationem tanquàm simoniacam. Consequentia patet. Quoniam quod in spiritualibus est simonia, in temporalibus est vsura. Respondetur, quòd stando in iure naturæ donatio relata in antecedenti non est simoniaca: sed tantum est mala, quia prohibita: vnde non sequitur idem de vsura, nisi similiter tale mutuum prohibeatur, quod à republica non factum est, cum tamen fieri posset. Ad secundum respondetur similiter, distinguo antecedens. Etenim si quis ex obligatione ciuili & iustitia, pro beneficio temporali speret aliquid spirituale, simoniacus erit: non autem si ex gratitudine, & beneuolentia: maximè quoniam dato antecedenti, poterat in præsentia negari consequentia: siquidem cùm res spirituales non possunt æstimari temporalibus beneficijs, maxima est irreuerentia si pro re temporali speretur aliquid spirituale vtcunque speretur: quæ irreuerentia non fit dum pro beneficio temporali speratur lucrum temporale. Ad argumenta in oppositum respondetur, ea probare secundam conclusionem & corollarium quod ex illa illatum est. Doctrina demum Diui Thomæ in responsione ad sextum, notanda est de duplici vsu, altero principali, altero minus principali pecuniæ: super quam doctrinam innititur tota quæ traditur disputatio & tractatio de cambijs, de qua nos disseremus inferius. Interim legatur dominus Caietanus super hunc locum. 
 
 ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm liceat pro pecunia mutuata, aliquam aliam commoditatem ex petere. AD Secundum sic proce{ Malo. q. 13. art. 4. ad 10. Et opusc. 21. q. 3. & 4. Et opusc. 73. ca. 3. & 7. } ditur. Videtur quòd aliquis possit pro pecunia mutuata aliquam aliam cōmoditatem expetere. Vnusquisque enim licitè potest suæ indemnitati consulere. Sed quādoque damnum aliquis patitur ex hoc, quòd pecuniam mutuat. Ergo licitum est ei suprà pecuniam mutuatam aliquid aliud pro damno expectare vel etiā exigere. ¶ 2 Præterea. Vnusquisque tenetur ex quodā debito honestatis aliquid recompensare ei qui sibi gratiam fecit, vt dicitur in 5. Ethicor. † { Li. 5. c. 5. paulò à prin. to. 5. } Sed ille qui alicui in necessitate cō stituto pecuniam mutuat, gratiam facit, vnde & gratiarum actio ei debetur: ergo ille qui recipit, tenetur naturali debito aliquid recompensare. Sed non videtur esse illicitum obligare se ad aliquid, ad quod quis ex naturali iure tenetur, ergo non videtur esse illicitum, si aliquis pecuniam alteri mutuans, in obligationem deducat aliquam recompensationem. ¶ 3 Præterea. Sicut est quoddam munus à manu, ita etiam est quoddā munus à lingua, & ab obsequio. Vnde dicit glo. Isaiæ. 33. "Beatus qui excutit manus suas ab omni munere." Sed licet accipere seruitium vel etiā laudẽ ab eo, cui quis pecuniam mutuauit: ergo pari ratione licet quodcunq; aliud munus accipere. ¶ 4 Præterea. Eadem videtur esse comparatio dati ad datum & mutuati ad mutuatum. Sed licet pecuniam accipere pro alia pecunia data, ergo licet accipere recompensationem alterius mutui pro pecunia mutuata. ¶ 5 Præterea. Magis à se pecuniā alienat, qui eam mutuando dominium transfert, quàm qui eam mercatori vel artifici committit. Sed licet lucrũ accipere de pecunia commissa mercatori vel artifici: ergo licet etiam lucrum accipere de pecunia mutuata. ¶ 6 Præterea. Pro pecunia mutuata potest homo pignus accipere, cuius vsus posset pretio aliquo vẽdi : sicut cùm impignoratur ager vel domus, quæ inhabitatur. Ergo licet aliquod lucrum habere de pecunia mutuata. ¶ 7 Præterea. Contingit quandoque quòd aliquis carius vendit res suas ratione mutui, aut vilius emit quod est alterius, vel etiā pro dilatione pretium auget, vel pro acceleratione diminuit, in quibus omnibus videtur aliqua recompensatio fieri quasi pro mutuo pecuniæ. Hoc autem non manifestè apparet illicitum. Ergo videtur licitum esse aliquod commodum de pecunia mutuata expectare, vel etiā exigere. SED contra est, quod Ezech. 18. dicitur inter alia quæ ad virum iustum requiruntur, Si vsuram & superabundantiam non acceperit. RESPONDEO dicendum, quòd secundùm Philosophum in 4. Ethicorum. † { Lib. 4. ca. 1. in prin. tom. 5. } Omne illud pro pecunia habetur, cuius pretium potest pecunia mẽsurati : & ideo sicut si aliquis pro pecunia mutuata, vel quacunque alia re, quæ ex ipso vsu consumitur, pecuniam accipit ex pacto tacito vel expresso, peccat cō tra iustitiam, vt dictum † { Art. prac. } est: ita etiam quicunque ex pacto tacito, vel expresso quodcunque aliud acceperit, cuius pretiũ pecunia mensurari potest, simile peccatum incurrit. Si verò accipiat aliquid huiusmodi, non quasi exigens, nec quasi ex aliqua obligatione tacita vel expressa, sed sicut gratuitum donum, non peccat, quia etiam antequam pecuniam mutuasset, licitè poterat aliquod donum gratis accipere: nec peioris conditionis efficitur per hoc, ꝙ mutuauit. Recompensationem verò eorum, quæ pecunia non mensurantur, licet pro mutuo exigere, puta beneuolentiā & amorem eius, qui mutuauit, vel aliquid huiusmodi. AD primum ergo dicendum, quòd ille qui mutuum dat, potest absque peccato in pactum deducere cum eo, qui mutuum accipit, recōpensationem damni, per quod subtrahitur sibi aliquid quod debet habere. Hoc enim non est vendere vsum pecuniæ, sed damnum vitare. Et potest esse, quod accipiens mutuum, maius damnum euitet, quàm dans incurrat. Vnde accipiens mutuum cum sua vtilitate, damnum alterius recompensat. Recompensationem verò damni, quod consideratur in hoc, quòd de pecunia non lucratur, non potest in pactum deducere: quia non debet vendere id quod nondum habet, & potest impediri multipliciter ab habendo. AD secundum dicendum, quòd recompẽsatio alicuius beneficij dupliciter fieri potest. Vno quidẽ modo ex debito iustitiæ: ad quod aliquis ex certo pacto obligari potest: & hoc debitum attenditur secundùm quantitatem beneficij, quod quis accepit. Et ideo ille qui accepit mutuum pecuniæ vel cuiuscunque similis rei, cuius vsus est eius consumptio: non tenetur ad plus recompensandum, quàm mutuo acceperit. Vnde contra iustitiam est, si ad plus reddendum obligetur. Alio modo tenetur aliquis ad recompensandum beneficium ex debito amicitiæ in quo magis consideratur affectus, ex quo aliquis beneficium contulit, quàm etiam quantitas eius quod fecit. Et tali debito non competit ciuilis obligatio per quam inducitur quędam necessitas, vt non spontanea recompensatio fiat. AD tertium dicendum, quòd si aliquis ex pecunia mutuata expectet, vel exigat, quasi per obligationem pacti taciti vel expressi, recompensationem muneris ab obsequio, vel à lingua: perinde est acsi expectaret vel exigeret munus à manu: quia vtrunque pecunia æstimari potest, vt patet in his, qui locant operas suas, quas manu vel lingua exercent. Si verò munus ab obsequio vel à lingua non quasi ex obligatio ne rei exhibetur, sed ex beneuolentia, quæ sub æstimatione pecuniæ non cadit, licet hoc accipere & exigere & expectare. AD quartum dicendum, quòd pecunia, non potest vendi pro pecunia ampliori quàm sit quantitas pecuniæ mutuatæ quæ restituenda est: nec ibi aliquid est exigendum aut expectandum, nisi beneuolentiæ affectus, qui sub æstimationem pecuniæ non cadit: ex quo potest procedere spontanea mutuatio. Repugnat autem ei obligatio ad mutuum faciendum in posterum: quia etiam talis obligatio pecunia æstimari posset. Et ideo licet simul mutuanti vnum, aliquid aliud mutuũ recipere, non autem licet eum obligare ad mutuum in posterum faciendum. AD quintum dicendum, quòd ille qui mutuat pecuniam, transfert dominium pecuniæ in eum, cui mutuat. Vnde ille, cui pecunia mutuatur, sub suo periculo tenet eam, & tenetur eam restituere integrè. Vnde non debet amplius exigere ille, qui mutuauit. Sed ille qui committit pecuniam suam vel mercatori vel artifici per modum societatis cuiusdam, non transfert dominium pecuniæ suæ in illum, sed remanet eius: ita quòd cum periculo ipsius mercator de ea negotiatur, vel artifex operatur. Et ideo sic licitè potest partem lucri inde prouenientis expetere tāquam de re sua. AD sextum dicendum, quòd si quis pro pecunia sibi mutuata obliget rem aliquam, cuius vsus pretio æstimari potest, debet vsum illius rei ille, qui mutuauit, computare in restitutionem eius quod mutuauit: alioquin si vsum illius rei quasi gratis sibi superaddi velit, idem est ac si pecuniam acciperet pro mutuo: quod est vsurarium: nisi fortè esset talis res, cuius vsus sine pretio soleat concedi inter amicos, sicut patet de libro accommodato. AD septimum dicendum, quòd si aliquis cariùs velit vendere res suas, quàm sit iustum pretium, vt de pecunia soluẽda emptorem expectet, manifestè vsura committitur: quia huiusmodi expectatio pretij soluendi habet rationem mutui. Vnde quicquid vltra iustum pretiũ pro huiusmodi expectatione exigitur, est quasi pretium mutui, quod pertinet ad rationem vsuræ. Similiter etiam si quis emptor velit rem emere viliùs, quàm sit iustum pretium, eo quòd pecuniam antè soluit, quàm possit ei res tradi, est peccatum vsuræ: quia etiam ista anticipatio solutionis pecuniæ habet mutui rationem, cuius quoddam pretium est, quod diminuitur de iusto pretio rei emptæ. Si verò aliquis de iusto pretio velit diminuere, vt pecuniam prius habeat, non peccat peccato vsuræ. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Vsura est pro pecunia mutuata exigere ex pacto quodcunque æstimabile pretio aliquo. Secunda conclusio exigere ex gratitudine etiam pro pecunia mutuata, rem pecunia æstimabilem, non est peccatum. Tertia cōclusio . Licitum est pro mutuo exigere compensationem, in his quæ pecunia æstimari non possunt, v. g. beneuolen tiam & amorem. Huius articuli tractatus non distinguitur à tractatione præcedentis articuli nisi tantum, qua ratione distinguitur pretium à re cuius est pretium: quæ distinctio ferè nulla est quantùm ad moralem attinet materiam. Et idcirco pro huius articuli intelligentia conferunt quàm maximè, quæ articulo præcedenti adnotauimus potissimum in dubio vltimò. COMMENTARIVS. EXordiri autem libet huius articuli explicationem à tertiæ conclusionis examine. Videtur autem ea cōclusio esse falsa. Primò. Amicitia & beneuolentia multò pretiosiores sunt, quàm res aliæ pretio æstimabiles, vt docet D. Thom. in prima cōclusione , ergo neq; amicitia potest exigi. Secundò. Non licet ratione mutui in pactum ducere externa amicitiæ & beneuolentiæ signa. v. g. non licet obligare mutuatarium quòd exhibeat se affabilem mutuanti, ergo neque amicitiam ipsam. Antecedẽs probatur: quia omnes actiones affabilitatis, v. g. nudare caput aut genuflectere, sunt pretio æstimabiles; ergo ratione mutui nō possunt deduci in pactum. Arguitur tertiò. Si quis intulit alteri iniuriam, non est licitum obligare eum qui passus est iniuriam ad hoc, vt ratione mutui cō donet iniuriam, ergo &c. Antecedens probatur, quoniam condonatio iniuriæ etiam legibus & iudicum sententijs pretio æstimatur, vnde & multi pro illata sibi iniuria, remittenda pretium accipiũt . ¶ Nihilominus conclusio D. Thom. certissima est, sed intelligenda, non quidem de rebus spiritualibus: quoniam illæ vt quæst. 100. definitur non possunt exigi ratione mutui: sed intelligenda est de rebus temporalibus quarum homo est dominus absolutus, & quæ positæ sunt in beneuolentia & comitate & vrbanitate & dignitate, quæ res digniores sunt & magis ab hominibus æstimantur: quàm illæ quæ pecunia & pretio obtineri possunt. Verumtamen quoniam huiusmodi rebus repugnat ratio obligationis ciuilis: consequenter in illis non pōt fieri iniuria, eo quòd sunt omnino volũtariæ . Vnde patet responsio ad primũ argumẽtũ . Est autẽ difficile dissoluere quæstiũculas quæ tāgũtur in argu. 2. & 3. Magister Soto vbi sup. art. 2. ait, non solùm intuitu contrahendæ amicitiæ licitum esse mutuare, sed etiam amicitiæ signa in pactũ deducere: nam verum amorem impossibile est pacto acquirere. Fatetur autem circa materiam tertij argumenti, licitum esse mutuanti pacisci ratione mutui de condonatione iniuriæ quam ipse mutuator intulit, præsertim antequàm sit à iudice condemnatus, & citat pro hac sententia Syluest. verbo, vsura. §. 12. & probat: quia iure amicitiæ exhiberi solent externa amicitiæ indicia, ergo ex vi mutuationis possunt deduci in pactum huiusmodi signa amicitiæ. Nota pro huius rei intelligentia, operationes præsertim externas posse ordinari ad diuersos fines, & consequenter posse recipere varias rationes formales à diuersis finibus & pertinere ad diuersos habitus etiam elicitiuè. Est exemplum. Cantatio symboli in ecclesia, secundùm quod refertur ad cultum diuinum pertinet ad virtutem religionis elicitiuè, sed secundùm quòd refertur ad confitendum ore fidem, pertinebit elicitiuè ad virtutem fidei. Ad hunc modum dicimus, quòd signa beneuolentiæ exteriora, si referantur ad iustitiæ finem & obiectum, sicut reuera referuntur quando ex pacto exiguntur ratione mutui: tunc pertinent ad iustitiā elicitiuè. At verò si referantur ad amicitiæ finem & obiectum, sicut referuntur quando requiruntur ex gratitudine & amicitia, pertinent ad virtutem amicitiæ. Ex hac doctrina patet quid dicendum sit ad quæstiunculas propositas. Etenim nunquam licet in pactũ deducere ratione mutui exteriora amicitiæ signa, vel reconciliationem, vel iniuriæ remissionem: quia ratione pacti referũtur istæ actiones ad iustitiæ finem, ex iustitia verò non licet ratione mutui aliquid vltra sortem exposcere. Et hinc patet responsio ad argumenta supra facta. Amor siquidem interior & beneuolentia nullo pacto potest referri ad iustitiæ finem, sed necessario ad amoris finem: neque enim subijcitur aut subijci potest ille amor necessitati aut obligationi ciuili. Cæterum externa illius signa referuntur ex pacto ad iustitiæ finem, & idcircò iure amicitiæ exhiberi solent hæc signa si relinquantur naturæ suæ & non referantur ad alium finem. At verò cum ex pacto referuntur ad iustitiæ finem induunt aliam naturam, videlicet iustitiæ, & tantum retinent materialiter naturā qua significant amicitiā . Ex prima & secunda conclusione colligit in præsentia Caietanus multorũ casuum decisionem quos item resoluit in sua summa, verbo vsura, & Soto in allegato art. 2. Primus casus est, si mutuator obliget mutuatarium ratione mutui ad colendũ agrum ipsius mutuantis, exhibita tamen iusta mercede pro operis suis. Et idem est, si ratione mutui exigat vt veniat ad emendum iusto pretio in sua officina, ad molendum in suo molendino, ad coquendum in suo furno. Hos contractus approbāt multi Summistæ. D. Antoninus. 1. par. tit. 1. cap. 7. §. 10. Summa Rosella & Angelica quos refert Syluest. verbo, vsura. 1. §. 7. quos sequitur Adrianus 4. Sentent. in materia de restitutione, tractatu de vsura, fol. 38. qui asserit in eàdem sententia esse Gregorium Ariminum. Hos tamen contractus reprobant communiter autores. Legatur Syluest. Caiet. Soto vbi supra. & Ioan. de Medina. C. de restitutione, tractatu de vsura, quæst. de vsura restituenda. Sed pro huius rei intelligentia animaduertendum est. Contractum istum duobus modis celebrari posse. Primo modo tanquā mutui contractum, ita vt teneatur is qui pecuniam accipit reddere eam pecuniæ summam ei qui dedit. Secundo modo celebrari potest hic contractus tanquàm contractus conductionis & locationis, ita vt qui pecuniam accipit non teneatur ad eam reddendam vllo tempore: sed tantum ad exhibendas operas suas in colendo agro eius qui pecuniam dedit. His præmissis sit prima conclusio. Si primo modo celebretur contractus tanquàm mutui contractus, vsura est manifesta obligare mutuatarium ad colẽdum agrum, &c. etiam iusta mercede. Hæc conclusio est contra Adrianum & alios Summistas, & probatur manifestè. Obligatio ad colendum agrũ mutuātis , etiam persoluta iusta mercede, est pecunia æstimabilis, ergo non potest exigi ratione mutui citra vsuram. Antecedẽs probatur. Agricola liber erat & habebat facultatem ad laborandum in agro huius vel illius hominis: ergo astringere illum ad laborandum in huius hominis agro, pretio æstimari potest, siquidem libertas pretio æstimabilis est. Secunda conclusio. Si celebretur contractus secundo modo: contractus ille est iustus & sanctus sine vlla vsuræ labe. Hæc est contra Soto vbi suprà qui ait, non auderem hunc contractum admittere: nam illa anticipata solutio, mutuatio quædam est pecuniæ per operas alterius soluẽdæ : quare obligatio fit ratione mutui. Nihilominus tamen conclusio probatur, quantùm videtur apertè. Agricola potest locare operas suas futuras in æstate iustè: rursus qui conducit tales operas futuras, potest cōtinuò citra dubium soluere pretium & anticipare solutionem, modò tamen iustum pretium soluat: & ratione anticipatæ solutionis non minuat pretium: ergo iste contractus locationis & venditionis iustissimus est. Probatur etiam conclusio simili quodam. Licet hero conducere famulum qui seruiat illi toto anno sequenti, & persoluere continuò iustam illius mercedem anticipata solutione, ergo ad eũ dem modum licebit conducere operas coloni, exhibẽdas in æstate aut hyeme. Tertiò probatur. In huiusmodi contractu sicuti est obligatio ex parte coloni ad exhibendas operas suas in ministerium eius qui pecuniā dedit: ita è contra ex parte pecuniam dantis, est obligatio ad nunquam petendam propriam pecuniam; sed obligatio iustò potest exigi pro obligatione: ergo iste contractus est sanctus. Vltimò probatur cōclusio . Qui dat pecuniam, per huiusmodi contractum non recipit pretium vsus pro pecunia mutuata; ergo non recipit vsuram. Antecedens probatur, solum recipit operas coloni agricolæ; at agricolæ operæ sunt pretium pecuniæ non vsus pecuniæ; siquidem agricola nunquam reddet pecuniam: ergo &c. Confirmatur. Iniquitas vsuræ hæc est, quòd vendatur idem bis, aut vendatur semel id quod nullo pretio est æstimabile; hęc autẽ iniquitas (vt patet manifeste cuiq́ue intuenti) longè ab est ab isto contractu. Ad argumẽtum autem sapientissimi Magistri Soto respondetur, negando anticipationem illam solutionis esse mutuationem pecuniæ per ope ras alterius soluendæ: sed est conductio & redditio pretij operarũ quas agricola exercebit in domini commodum. Itaque per tale pretium redditum, manet obligatus & astrictus agricola ad soluendum & ministrandum & vẽdidit operas suas, actiones & libertatem alteri. Ad eundem modum dicendum est in alijs contractibus relatis in principio huius casus. Illi siquidem omnes erunt vsurarij, si sint contractus mutuationis: erunt autem iusti si sint contractus conductionis & locationis emptionis & venditionis. Itaque qui accipit pecuniam non tenetur pecuniam soluere, sed tenetur illam operam exhibere ad quam se obligauit. Iuxta istum modum, excusandi sunt ab vsura multi agricolæ qui bona fide faciunt huiusmodi contractus. Secundus casus seu quæstiuncula præcedenti coniuncta est, an licitum sit dare mutuum, ea lege, vt mutuarius conducat pretiũ seu fundum mutuantis? De qua re sit prima conclusio. Vsura est manifesta, si ratione mutui obligetur mutuatarius ad conducendum agrum seu fundum mutuantis. Probatur manifestè. Talis obligatio est pretio æstimabilis, ergo &c. Secunda conclusio. Contractus iste debet haberi suspectus de vsura quocumque modo celebretur; itaque vt plurimum est vsurarius. Explicatur conclusio prima. Contractus manifestè est vsurarius quando ratione mutui augetur pretium in fundi conductione & locatione, etenim illud pretij augmentum æstimabile pretium est. Secundò. Vsurarius est talis cōtractus , etiam si pretium fundi non augeatur in locatione, quando sunt pauci coloni qui veniunt fundum conducere; datur autem mutuum, vt mutuatarij locent fundum eodem pretio quo antea locatus fuerat, ad quod pretium alij nolebant accipere, ergo in tali contractu euidens suspicio de vsura est existimanda. Ratio est in promptu: quoniam vt diximus in quæ stione præcedenti, emptorem raritas iustè facit res vilescere ac, subinde cum in præ sentia sint pauci conductores agri: pretium iustè decrescit; iniquum ergo est & vsurarium ratione mutui, conseruare agrum in eodem pretio. Tertia conclusio. Nihilominus tamen aliquando poterit contractus iste taliter celebrari vt iustus sit. Primò, iustus erit (supposito semel quòd non est obligatio ad conducendum) si fundi dominus ad viri boni arbitrium minuat pretium propter paucitatem conducentium, vel suppleat in re illa aliud pretium. Secundò, si isti contractus bona fide fiant & fundus aliàs locetur pretio iusto, quoniam cum iam per mutuũ agricolæ habeant, vnde possint emere boues, & reliqua necessaria ad culturam fundi, non est tum temporis paucitas colonorum seu conducentium: & idcirco iam non minuitur iustè fundi pretium hac ratione. Tertius casus seu quæstiuncula est, an mercator qui obligat mutuatarium vt partem saltim vnam mutui recipiat in mercibus, committat vsuram? V. g. solent quandoque Principes laborare inopia pecuniæ ad soluenda militibus stipendia; rogant insignem quendam mercatorem vt mutuam det illam pecuniam, mercator vero respondet se partem pecuniæ daturum numeratam, partem vero teneatur Princeps ipse in mercibus accipere. Prima conclusio. Contractus iste mutui vt propositus est, obligando videlicet mutuatarium ad accipiendam partem in mercibus, est vsurarius manifestè. Ratio est. Obligatio illa ad emendas merces mutuantis etiam credita pecunia, æstimabilis est pretio, ergo &c. Deinde solent interuenire in huiusmodi contractibus aliæ iniquitates, videlicet carius vendunt tales mercatores mutuantes merces suas, ex eo quòd vendunt credita pecunia, rursus petunt à mutuatario lucrum cessans cum reuera non esset lucrum, ac denique in exemplo posito cogunt milites emere merces, quibus reuera ipsi milites non indigent & quas continuo milites diuendere debent pretio multò viliori quàm emerint. Secunda conclusio. Sub forma & re emptionis & venditionis poterit hic contractus iustè celebrari ad hunc modum. Accedit mutuatarius ad petendum mutuum à mercatore celebri, mercator respondet se nolle mutuum dare, esse tamen paratum ad ven dendas merces quas habet domi suæ venditioni expositas, quibus mercibus ipse mutuatarius poterit suæ subuenire necessitati. Dico igitur. Quod si talis contractus bona fide fiat non animo palliandi vsuram, & alię merces vendantur iusto pretio quòd licitus est. Secundò. Demus quòd mercator iste non habeat alias pecunias quas posset mutuas dare petenti mutuum, nemo certè condẽnaret talem contractũ in quo vẽderet quas habet merces, ergo &c. Probatur, quoniā impertinens est omnino ad iustitiā talis contractus, quòd mercator habeat vel non habeat pecunias quas possit mutuas dare. Denique probatur. Si nunquàm petitum esset mutuum ab isto mercatore, sed à principio is qui indiget peteret, vt mercator venderet illi merces; citra dubium venditio celebrata ad modum suprà dictum erit iusta, ergo etiam si petierit mutuum, mercator verò recusauerit mutuum dare & ambo conuenerint in emptione & venditione mutui non erit iniustus talis contractus. Sed contra hanc secundam conclusionem sunt duo argumẽta . Primum. Emptor qui emit tales merces cogitur continuò eas vendere viliori pretio; ergo fit illi iniuria per talem contractum. Secũdò . Sequeretur, quòd ille mercator qui vendit merces mille. v. g. aureis, possit continuò statim à celebratione contractus, emere rursus merces easdem ab eodem emptore non gentis aureis; Consequens est approbare pestilentissimum genus contractus, quod à nostris dicitur mohatras, o baratas, ergo. Ad primum respōdetur . Interuenire fortasse posse quandoque in huiusmodi contractu vitium contra charitatem; vt si mercator possit mutuum dare nolit tamen sed vendere merces, quas continuò cogitur emptor ipse diuendere viliori pretio. Cæterum nulla est iniuria contra iustitiam; (etenim vti vidimus quæstione præcedenti) propter vendendi modum, iustè diminuitur pretium in mercibus vltroneis: & idcirco illud vilius pretium in quo emptor in nostro casu vendit postea illas merces: est iustum illarum pretium. Est simile. Accedit quispiam ad petendam vestem commodatam ab altero, tamen ille alter nō vult com modare sed vendere, qui autem petit commodatam vestem non habet pecunias quibus emat sed accipit eas ad vsuras ab alio quopiam vt emat vestem, citra dubium nō peccat contra iustitiam is qui vendit vestẽ & noluit commodare: quanuis daremus quòd interdum peccaret cōtra charitatem. Ad secundum respondetur primò, quòd si mercator iste à principio vendidit merces cum pacto emendi rursus easdem viliori pretio: talis contractus est pestiferus reipublicæ qui dicitur mohatra & illi dicuntur mohatreros y barateros. Respondetur secundò. Quod si mercator ille bona fide (quæ vt plurimum non interuenit) vendidit merces suas, ignarus omnino voluntatis eius qui emit, postea vero videns quòd qui emit ab eo merces procurat eas diuendere emit eas iusto pretio, sicuti si venderentur in publica auctione: talis contractus erit iustus, etiam si pretio emat viliori, sunt enim illæ merces vltroneæ. Ex horum casuum resolutione, licet similium casuum resolutionem colligere. Tertia conclusio. Si mutuatarius nō obligatur ad recipiendam mutui partem in mercibus, sed tantum dicat mutuator, vellem vt partem in mercibus reciperes: non video vsuræ rationem, modò tamen merces venditæ sint vsui futuræ mutuatario & vendantur iusto pretio. Probatur. In tali contractu non exigitur aliqua obligatio neq; res æstimabilis pretio ratione mutui; & aliàs nulla est iniquitas in emptione & venditione mercium: ergo talis contractus est iustus. Iam verò in responsione ad primum definit D. Thom. quid sentiendum sit de duobus titulis qui prætendi solent ad accipiendum aliquid pro mutuo. Primus est damnum emergens: secundus lucrum cessans. Et proinde statuit duas conclusiones. Prima conclusio. Qui mutuum dat potest absque peccato in pactum deducere cũ eo qui mutuum accipit, recompensationem damni emergentis per quod subtrahitur illi aliquid quod debet habere. Secunda conclusio. Lucrum cessans non potest mutuator in pactum deducere. Explicatur prima conclusio. Damnum emergens est detrimentum quod mutuator solius mu tuationis causa incurrit. Sit exẽplum . v. g. habet quis paratam pecuniam ad reparandam domum quæ minatur ruinam, si autem det illam pecuniam mutuam petenti ruet domus, quæ postea non poterit nisi maiori pecuniæ summa reædificari; illud detrimentum maioris summæ pecuniæ consumendæ in ædificatione, dicitur damnum emergens. Item, si quis accipiat ad vsuras pecuniā quæ illi mutuo petitur, poterit vsuras illas ratione damni emergentis petere. Item, si mercator cogitur viliori pretio merces suas vendere ad congregandam eam pecuniæ summam quæ illi mutua petitur: poterit illud detrimentum quod ex venditione illa viliori pretio facta incurrit, in pactum ducere. Cæterùm huic conclusioni adhibetur quædam moderatio necessaria, videlicet si mutuator moneat mutuatarium, se incurrere illud detrimentũ ex mutuatione. Itaque sciens & prudens mutuatarius faciat pactum cum mutuante & velit detrimentum illud pati, ne mutuans illud patiatur, aliàs si ista admonitio non præcedat, mutuatarius erit rationabiliter inuitus. Neque tamen necessarium est, quòd qui dat mutuum rogetur: quia licet hoc frequenter accidat, tamen si amicus amico indigenti sua sponte offerat mutuũ , poterit iustè dānũ emergens petere. Est autem vera conclusio: siue damnum emergens sit à principio mutuationis, siue postea quādo mutuatarius est in mora soluẽdi . Conclusio itaque ad hunc modũ explicata habetur in iure & asseritur à Theologis vniuersis & Iurisperitis. Et ratio D. Tho. est demonstratio. Etenim iustum est, vt nemo detrimentũ incurrat ex beneficio quod alteri faciat. Item probatur. Quia fideiiussor potest in pactum deducere detrimentum quod ex fideiussione incurrit, vt habetur in cap. peruenit de fideiussionibus, ergo mutuator, &c. Denique, venditor potest vendere cariùs quàm res secundùm se valeat, quando ex venditione incurrit detrimentum, dummodo admoneat emptorem illius detrimenti, vt quæstione præcedenti articul. 1. diximus; ergo multò magis mutuator. Circa secundam vero conclusionem D. Thom. de lucro cessante: sunt aliqua certa apud omnes doctores, aliquid vero dubium. PRO cuius intelligentia nota primò. Lucrum cessare quando causa mutuationis, mutuator non negociatur cum pecunia vnde non lucrifacit quod erat lucrifacturus. Nota secundò. Pecuniam habere duplicem potentiam ad lucrifaciendum. Altera est remota quæ consequitur omnem pecuniam, quæ ex natura sua est instrumentum ad lucrifaciendum, emendo & negociādo : altera potentia est propinqua & quasi artificialis, quam non habet pecunia ex natura sua, sed ex industria negociantis, quando vel iam est exposita negociationi, vel parata est vt exponatur. Vt v. g. frumentum in horreo habet potentiam naturalem & remotā quæ consequitur omne frumentum ad fructificandum; sed quando iam seminatur vel paratur vt seminetur habet potentiam proximam & quasi artificialem propter industriā agricolæ ad fructificandum. Hoc simile habet Caietanus hîc. Nota tertiò. Duobus modis posse aliquem aut illius pecuniam impediri à lucro. Vno modo contra voluntatem domini, vt cum Princeps vel respublica cō pellit ciuem vt mutuet pecuniam: vel quando mutuatarius est in mora soluendi, vel quando fur pecuniam paratam ad negociandum surripit. Secundo modo impeditur lucrum ex voluntate domini pecuniæ; & hoc Dupliciter, vel cum procurat propriũ commodum ipse dominus, vt quando ipse sponte sua pecuniam transfert à negotiatione ad mutuum: quia vult habere saluum capitale: altero modo, quia vult beneficium facere alteri rogatus ab illo. Sit prima conclusio. Quando potentia tantum est remota & naturalis in pecunia ad lucri faciendum, siue tale lucrum cesset contra voluntate siue ex voluntate domini, non potest dominus aliquid vltra sortẽ recipere ratione lucri cessantis. Probatur. Quia si ratione huius potentiæ posset recipere aliquid vltra sortem, sequeretur licitum esse in omni mutuo aliquid accipere, & per consequens licita esset vsura. Probatur sequela. Quia talis potentia est inseparabilis à pecunia. Et confirmatur exemplo. Frumẽtum non potest æstimari maiori pretio ratione potentiæ naturalis & communis omni frumẽto , ergo nec pecunia. Cōsequẽtia patet: quia pecunia multò minùs fructifera est quā frumẽtũ . Vnde sequitur corollariũ , qđ fur qui accipit huiusmodi pecunias, satisfacit reddendo illas. Item sequitur, magnates & qui non sunt negociatores nō posse exigere ratione lucri cessantis aliquid ex mutuo. Secunda conclusio. Si aliquis sua sponte propter commodum proprium transferat suam pecuniam à negociatione ad mutuũ , non potest exigere lucrum cessans. Hæc cō clusio est consequens ad primam & probatur, quia in tali casu pecunia amittit iam potentiam proximam & artificialem ad lucrifaciendum, & remanet tantum cum naturali potentia & remota, & hoc ex volũtate domini propter suum commodum maius, & securius, ergo &c. Itẽ probatur à simili. Nā si quis frumentum quod parauerat ad seminandum, postea sua sponte & propter suum commodum velit vendere, non potest exigere maius pretium quàm secundum se valeat. Et denique probatur. Quia quanuis vẽ ditor aliquis posset res sibi magis commodas & vtiles quàm alijs, cariori pretio vendere rogatus; tamen si inopia coactus procurās suum commodum eas vendat, non potest amplius pretium pro illis recipere quàm secundum se æstimentur; ergo nec mutuator, &c. Vnde sequitur corollarium quod sunt vsurarij sæpe illi qui cum Rege faciunt contractus, quos dicunt (assientos) quia sæpe isti suum tantùm commodum procurantes, voluntariè transferunt pecuniam à negociatione ad mutuum: quia magis lucrantur mutuando regi vno anno: quàm quinque negociando. Item vsurarij sunt quidam mercatores, quia Rege & magnatibus vel alijs exigunt lucrum cessans, eo quòd rex vel magnates sunt in mora soluẽdi merces quas emerunt ab illis. Ratio huius est: quoniam isti mercatores à principio venditioni optimè nouerant, quòd isti viri illustres sunt in mora soluendi, & nihilominus propter suũ commodum libenter vendiderunt illis merces suas: quoniam aliàs non poterant tantam copiam mercium vendere, & ideo reuera nullum lucrum illis cessat: sed potius sequitur commodum ex eiusmodi venditione, quanuis quidam emptores sint in mora soluendi. Nihilominus si ista soluendi mora sit illis reuera perniciosa & à principio venditionis cognita, licitum erit aliquid exigere ratione lucri cessantis. Tertia conclusio. Quando pecunia erat in potentia proxima ad lucrandum & impeditur lucrum contra voluntatem domini: iustè poterit exigere lucrum cessans, imo qui impedit tenetur in foro conscientiæ antequam petatur reddere lucrum cessans. Probatur conclusio primò. Quia pecunia quæ est in potẽtia proxima ad lucrum, plus valet domino suo ratione suæ potentiæ: quā valeat secundum se absolutè; ergo illam maiorem vtilitatem poterit dominus illius in pactum deducere & exigere. Deinde probatur conclusio ex communi regula. cap. finalis de iniurijs. si tua culpa damnum datum est, vel irrogata iniuria, iure te super his satisfacere oportet. Sed in casu posito culpa vel causa illius qui contra voluntatem domini accipit pecunias damnum emergit, scilicet quod cessat illa potentia proxima pecuniæ: ergo tenetur satisfacere. Confirmatur & ostendo, quod non solum habeat verum conclusio, quando à principio mutuationis impeditur voluntas domini: sed etiam quando impeditur postea ratione moræ in soluendo. Sunt enim expressę leges quę hoc definiunt in. l. socium. ff. pro socio. & in. l. cum quidam. ff. de vsuris. & in. l. vsuras. C. eodem titulo. Prædictæ tres conclusiones asseruntur ab omnibus Iurisperitis & Theologis. DVbium tamen difficile est, an negociator qui rogatus à mutuatario remouet voluntariè pecuniam suam à negotiatione vt det mutuum petenti & faciat illi beneficium: possit iustè exigere lucrum cessans? Arguitur primo pro parte affirmatiua. Licitũ est vt diximus mutuanti, exigere dā num emergens; ergo & lucrum cessans. Probatur consequentia. Quia in casu posito lucri cessatio est damnum emergens: siquidem aufertur à mutuante aliquid quod deberet ipse habere. Arguitur secundo & confirmatur. Quia pecunia cum potentia proxima ad lucrum pluris æstimatur, quam sine illa, & est magis commoda domino negociatori, quam alijs; sed mutuatarius est causa moralis rogans & solicitans vt sibi mutuetur pecunia, quod illa potentia pecuniæ impediatur, & quod non valeat tantum domino suo: ergo dominus iustè exigit lucrum cessans. Maior explicatur. Nam sicut frumentum terræ mandatum plus valet quam alias valeret: ita mille aurei expositi bonæ negociationi: plus valent quā mille aurei absolutè. Probatur minor, quia charitas proximi & illius commodum mouent negociatorem vt mutuet rogāti . Consequentia probatur, quia vnicuique licitum est deducere in pactum, id quod res mutuata sibi valet. Arguitur tertiò. Licitum est recipere lucrum cessans post moram debitoris in soluendo; sed pecunia negociationi exposita tam vtilis erat domino à principio mutuationis quàm post moram soluendi: ergo eadem est ratio. Denique licitum est venditori carius vẽ dere res quas erat seruaturus in aliud tempus in quo pluris erant æstimandæ, vt patet ex cap. Nauiganti. de vsuris; ergo licitum erit mutuatori in casu posito exigere lucrũ cessans. Probatur consequentia: quia sicut venditori qui erat seruaturus merces suas, cessat lucrum quod expectat, si nunc pecunias mutuet absolutè secundum proprium valorem nulla habita ratione ad potentiam proximam quam habeat ad lucrũ ; & quemadmodum venditor voluntariè vendit licet rogatus & efflagitatus: ita etiam mutuator voluntariè mutuat rogatus; ergo eadem est ratio. Sed in oppositum est, quòd legibus ciuilibus & Ecclesiasticis decernitur, quòd ratione moræ in soluendo licitum est mutuatori exigere lucrum cessans sibi; At vero si licitum esset à principio mutuationis pacisci de lucro cessanti iam eisdem legibus esset explicatum; sed nullibi hoc explicatur, ergo non est licitum. Prætereà D. Thom. in hoc articulo ad primum argumentum expresse distinguit inter damnum emergens & lucrum cessans, & dicit, quòd damnum emergens licitum est exigere non autem lucrum cessans: quia hoc est in poten tia & pluribus modis potest impediri. Idem sentit etiā Scot. in 4. d. 15. q. 2. & Durā . 3. sent. d. 37. q. 2. & Innoc. & Ioā . Andr. in ca. Nauigāti de vsuris. Deniq; omnes antiqui doctores vidẽtur esse huius sentẽtiæ : ita vt Adria. dicat oppositā sententiā esse modernorum. Secundò arguitur. Lucrum alicui cessare nihil aliud videtur esse, quàm ipsum cohiberi à suo lucro; sed quando nulla vis, nullus metus, nulla denique ignorantia interuenit, sed solùm modò preces mutuatarij pecuniæ dominum inducunt ad mutuandum non prohibetur ipse dominus à suo lucro: ergo ibi non est verè lucrum cessans. Probatur minor: quia nemo cohibetur nisi quando eius voluntas aliquo modo impeditur ab executione vel accusatione alicuius boni, & tunc dicitur ille homo inuoluntarius; at verò inuoluntarium sola vis aut metus aut ignorantia causat, vt ait Aristot. 2. ethic. ergo. Tertiò arguitur & confirmatur. Qui solis precibus mutuatarij inductus dat mutuò pecuniam suam, tenetur sequi naturam mutuationis; sed natura mutuationis est, quòd secundum propriam rationem intrinsecam nihil vltra sortem exigatur: ergo non est licitũ pacisci de lucro cessante, si mutuat verè pecunias. Confirmatur. Quoniā aliàs si licitũ est exigere lucrũ cessans, liceret etiā exigere aliquid pro obligatione nō repetẽdi tā cito pecuniam mutuatā : quoniam ista obligatio includitur etiam in ratione mutui. Quartò. Qui procurans proprium commodum dat mutuò, non potest exigere lucrum cessans, vt dictum est in secunda conclusione; at vero idem videtur esse procurare commodum amici atque proprium cō modum : ergo neque tunc licitum erit exigere lucrum cessans. Confirmatur. Si mutuator in gratiam Pauli mutuaret Petro pecunias, non poterat exigere à Petro lucrũ cessans; ergo neque si id faciat in gratiam Petri: quoniam vterque proximus est. Confirmatur secundò. Pro alterius. ementis commodo non licet pretiũ aliquod accipere pro re quæ est valde vtilis emẽti , vt docet D. Tho. q. præced. art. 1. ergo neq; pro cōmodo mutuararij. Denique arguitur. Sequeretur ex opposita sentẽtia , ꝙ licitum esset negotiatori diligenter quærere mutuatarios quibus mu tuet pecuniā exigendo ab illis lucrũ cessans. Probatur consequentia: quoniā vnusquisq; licite quærit emptorem rei suæ quæ pretio æstimabilis est; ergo si lucrũ cessans est pretio æstimabile licitũ erit negotiatori quærere emptorẽ . Pro ista sententia negatiua habemus Magistrum Soto lib. 6. de iustit. & iure quæst. 1. art. 3. in 3. & 4. conclusione. vbi ait, sententiam affirmatiuam esse minùs probabilem & aperire fenestram plurimis vsuris. Nihilominus sententia affirmatiua communis est Iurisperitis omnibus in cap. Salubriter. & in cap. Conquæstus de vsuris: exceptis paucis quibusdam. Videatur Couar. lib. 3. Variarum resol. cap. 4. num. 1. & 5. Nauarro etiam in Comment. sup. cap. 2. 14. quæst. 3. num. 47. & sequentibus. Est etiam cōmunis omnibus Theologis in 4: dist. 15. & Summistis in verbo vsura, videatur Conradus de contractibus quæst. 80. & Adrianus in 4. in materia de restitutione, speciali quæstione de hac re, & Ioan. de Medina in 6. de restitutione in titulo de vsuris, Caietanus in isto Comment. super hũc articulum. Hæc sententia communis fuit nostris pręceptoribus qui nos antecesserunt: solus Magister Soto est singularis in hac sententia. Imò ipse ait vbi suprà, non mihi tantũ arrogo, vt primus opinionem illam, scilicet affirmatiuā prorsus refellam. Neque vero D. Tho. in præsenti art. in solut. ad 1. tenet partẽ negatiuā sed duo discrimina, intendit statuete, inter dānũ emergès & lucrũ cessans. Primũ est ꝙ dānũ emergens semper est licitũ exigere quoties aliquis dat mutuũ absq; aliqua suspitione. At verò lucrũ cessans exigere à principio mutuationis rarò licitũ est, cũ omnibus suis circũstantijs & semper habet suspitionẽ vsuræ. Secundum est, ꝙ damnũ emergens licitum est exigere tantum quantum sonat; at verò lucrũ cessans non licet exigere totum quod speratur. Quod probat D. Tho. quia lucrũ cessans multis vijs impediri potest. Neq; etiā Scotus & Durādus sequũtur illā partẽ negatiuā si attẽte legantur in locis citatis. Cæterũ partẽ affirmatiuā quā nos sequimur probāt argumenta quæ fecimus in principio dubij. Deinde hæc pars videtur virtualiter definita in multis legibus. v. g. in. l. at qui natura. §. non tantum. ff. de negotijs gestis. & in. l. 3. §. finali. ff. de eo qui certo loco. Præ tereà. Vt inducebamus in vltimo argumento pro parte affirmatiua videtur etiam definita in cap. nauiganti. de vsuris. Notādum tamen est, quòd aliqui viri docti vt iustificent prædictum contractum de lucro cessante distinguũt in prædicto contractu duos contractus virtualiter contineri. Alter est contractus mutuationis, per quem mutuator dat pecuniam suam mutuatario reddendum integram & saluam: alter est emptionis & venditionis per quem ipse mutuator qui negotiabatur cum sua pecunia, vel paratus erat negotiari: vendit mutuatario cessationem à negotio lucrifactiuo propter commodum ipsius mutuatarij, qui reputat sibi esse valde vtile, quòd negotiator cesset ab illo negotio dummodo mutuet sibi pecunias. Et quanuis in isto casu coniungantur isti duo contractus: per accidens tamen poterunt omnino separari aliquando & seorsum celebrari. Vt v. g. si Petrus reputet sibi commodum quod Paulus cesset ab aliqua negotiatione, vel quia ipse vult negotiari, vel alius amicus eius, aut alia ratione, etiam si Petrus non mutuet sibi pecunias: tunc in tali casu ille qui cessat à negotiatione lucrifactiua potest vendere illam cessationem. Nunc igitur probant prædictam sententiam. Quanuis enim in casu nostri dubij coniungantur illi duo contractus mutuationis & venditionis: tamen vterq́ue iustus est, quia ratione mutuationis nihil pretij exigit mutuator, at vero ratione venditionis exigit pretium iustum quo æstimabatur illa cessatio à negotio lucrifactiuo. Sed tamen quanuis ista consideratio videatur conueniens ad confirmationem prædictæ sententiæ: tamen communior est quā oporteat, etenim licitum est cuicumque pro cessatione ab aliqua actione sibi licita & placita pretiũ accipere. Vt v. g. pro eo quod cesset ire in campum rogatu amici, potest pretium accipere: at vero in casu nostri dubij aliquid est specialius quod videtur generare scrupulum; etenim mutuatarius non dat pretium vt mutuator duntaxat cesset à negotiando: sed per se primo & principaliter dat propter illum finem vt mutuet sibi pecunias, ergo videtur, quòd in tali casu ratio ne mutui dat pretium. Quapropter optima ratio, & specialis prædictæ sententiæ affirmatiuę ea est videlicet, ꝙ mutuator iuste accipit pretium pro lucro vere cessante dum mutuat & vt mutuet pecunias alteri vtiles, & hic titulus est sufficientissimus: quia reducitur ad damnum emergens, eo ꝙ mutuator vt faciat alteri beneficium rogatu illius, minus habet quā deberet habere in bonis suis: quod quidem est damnum emergens. Neque valet respondere quòd nondum habebat lucrum in actu; quia habebat potentiam proximam ad lucrum. Qua priuatur vt mutuet alteri pecunias. Cæterùm quia iste titulus lucri cessantis est pallium multarum vsurarum vt aduertit Magister Soto: idcirco oportet Theologum esse diligentem in examinando, an vere sit lucrum cessans propter commodum mutuatarij. Debet itaque primo examinare negotiatorem, an tempore cōtractus haberet alias pecunias quibus posset si vellet negotiari, etiā post factum iā contractum. Etenim in tali casu, non cessat illi lucrum causa mutuationis sed voluntate propria: quia vult alias pecunias domi retinere neque exponere periculo negotiandi. Est optimum simile, siquis habeat domi frumenti copiam cuius partem præparauerat ad seminandum, partem vero retineat domi ad vendendum: tunc si accedat quis ad emendum frumentum ab illo, non potest frumenti partem quam parauerat ad seminandum carius vendere ratione lucri cessantis: eo quòd habet aliud triticũ quod potest seminare si velit. Debet secundo aduertere Theologus ex parte mutuatoris, quòd animus illius negotiandi cum pecunia quam dat mutuo, debet perseuerare toto tempore mutui: quoniam eo momento temporis quo animus negotiandi erat interrumpendus: iam non cessat lucrum causa mutuationis, neque ipse mutuatarius est causa impediendi lucrum, sed voluntas potius mutuatoris: & ideò si à principio mutui habebat mutuator animum negotiandi per dimidium annum, non poterit postea exigere lucrum cessans pro toto anno pro quo mutuat. Debet tertiò aduertere Theologus, quòd mutuator propter mutuatarij cō modum remoueat pecunias à negotiatio ne; etenim si commodum mutuatarij non sit causa, quòd remoueat: iam non cessat lucrum ratione mutuationis. Obserua tamen, quod non exigitur hîc quod illud commodum mutuatarij, sit reuera commodum vtilitatis: sed sufficit, quòd ipse mutuatarius existimet sibi esse commodum & conueniens, vnde si velit illas pecunias ad prodige expendendum in ludis & luxurijs, nihilominus mutuator poterit exigere lucrum cessans, & non peccabit contra iustitiam mutuando, in illo casu: poterit tamen peccare contra charitatem, iuxta regulas fraternæ correctionis: de quibus multa diximus. 2. 2. quæstione. 33. & suprà quæstione præcedenti, de his qui vendunt ea quibus male vsuri sunt emptores. Obseruandum etiam est, ꝙ non requiritur, quòd ipse negotiator optaret magis negotiari cum sua pecunia, quàm mutuò illam dare; etenim charitatis est erga proximum procurare magis mutuatarij commodum quàm lucrum ex propria negotiatione: sed satis est ad iustificandam mutuationem, quòd mutuator reuera negotiaturus erat & prudenter expectabat lucrum ex sua negotiatione, toto illo tempore mutui, nisi commodum mutuatarij impediret suam negotiationem. Itaque non amplius quærimus mutuatarij commodum, ad mutuandum illi, exigendo lucrum cessans: quā requiratur in contractu in quo exigitur dā num emergens. Denique ad iudicandum sit ne iusta quā titas , quæ exigitur ratione lucri cessantis: erit Theologo talis regula. Nunquam debet exigi totum lucrum cessans. Ratio est: quia non æstimatur res tanti quando est in potentia quanti æstimatur dum iam est in actu; sed lucrum quod cessat mutuationis causa est tantum in potentia, quando celebratur mutuatio: ergo non debet exigi totum lucrum cessans. De qua re diximus suprà quæstione. 62. articulo. 4. Ex qua doctrina colligimus hîc, duobus modis posse fieri conuentionem de lucro cessante. Prior est frequentissimus & valde iustificatus, si expectetur euentus aliorum negotiatorum, eodem genere negotiationis, eodem tempore & loco, & tunc persoluatur tanta quantitas pecuniæ proportionabili ter ad lucrum aliorum. Alter modus est, si contingat quòd statim ad arbitrium boni viri & prudentis in negotiatione, taxetur vna certa quantitas reddenda mutuatori pro lucro cessante, sed tamen debet fieri deductis expensis & attentis periculis, quibus exposita est negotiatio: etenim ratione istorum minùs habet res in potentia, quàm si iam esset extra omnem fortunam. Fatemur tamen, quòd non sunt inde deducendi labores ipsius negotiatoris, & operæ & industriæ: quoniam si mutuator non adhibet tales operas & industrias, hoc prouenit ex parte mutuatarij impedientis negotiationem illam: & ideo poterit vendere proprium otium damnificatiuum rei familiaris. Denique poterunt aliqui meritò aduertere, quòd illam quantitatem lucri cessantis non potest exigere mutuator statim à principio mutuationis reddendam. V. g. si lucrum æstimetur 10. aureis quos lucrifacturus erat negotiator pecunia data mutuatario; tunc si continuo mutuatarius redderet mutuanti 10. aureos non cessaret mutuanti lucrum totius pecuniæ. v. g. non cessaret illi lucrum ex 100. aureis sed ex 90. Verumtamen est, quòd si cum illis decem non potest negotiari & mutuatarius voluntariè reddit statim 10. aureos, illos poterit mutuator accipere. Ex dictis colligitur corollarium, scilicet, quomodo debeāt intelligi iudicũ sentẽtiæ , quæ solent aliquādo imponere mulctā pecuniariā debitoribus propter soluẽdi moram. Duplici enim ratione possunt hæ sententiæ iustificari; prior quidem in pœnam propter culpā cōmissam à debitore in mora soluendi, & talis pœna nō obligat in foro cōscientiæ ante condemnationem & executionem sententiæ, bene tamẽ postea. Altera ratio est aliquando, quia iudex æstimat propter morā soluendi cessauisse creditori aliquod lucrũ , & tunc si reuera cessauit lucrum creditori, tenebatur debitori in foro cōsciẽtiæ reddere lucrum cessans, etiam ante sententiam iudicis. At vero si non cessauerat lucrum, non tenebitur reddere etiam post sententiam iudicis: quia illa fundatur in falsa præ sumptione. AD argumenta pro parte negatiua respondetur. Ad primum respondetur, quòd argumentum quod fit ab autoritate negatiua infirmum est. Sed nihilominus secundò respondetur, quòd iam ostendimus iure Ciuili & Canonico definitam esse nostram sententiam, maximè verò quòd iure naturæ ostendebatur, quòd sit eadem ratio de lucro cessante, & damno emergente. Ad reliqua vero argumenta respondetur primò vnica solutione, quòd omnia illa necessariò sunt soluenda, ab his qui sequuntur partem negatiuam. Omnes enim illi affirmant, quòd ratione damni emergentis licitum est pretium accipere: affirmant etiam licitum esse vendere rem cariori pretio quā de præsenti valeat propter detrimentum quod patitur venditor qui seruaturus erat illam in aliud tempus vendendam: at verò argumenta illa facta pariter procedunt contra istas affirmationes atque contra nostram sententiam. Sed nihilominus respondetur ad omnia illa sigillatim. Ad secundum iam explicuimus sensum Diui Thomæ, dum facit differentiam in solutione ad primum, inter lucrum cessans & damnum emergens. Ad tertium respondetur, licitum esse vnicuique vendere voluntariè suum lucrum & suum commodum; quod si videatur necessariũ , quòd in prædicto casu debeat esse aliquid inuoluntarij ex parte mutuatoris: respondetur, quòd satis est quædam moralis coactio, quam inducit commodum proximi, & vtilitas quæ compellit ex debito honestatis succurrere proximo ne patiatur detrimentum, dummodo etiam ipse mutuator seruet se indemnem. ¶ Ad quartum argumentum respondetur, quòd is qui dat mutuum, tenetur ex necessitate subire periculum & detrimentum quod per se ex natura mutuationis consequitur; v. g. tenetur qui mutuat non repetere mutuatum pro toto tempore quo mutuauit. Cæterum non tenetur etiamsi voluntariè mutuet, subire detrimenta quæ per accidens coniunguntur cũ mutuo, cuiusmodi est lucrum cessans & damnum emergens. Sicut qui rem spiritualem dat alteri, tenetur etiā ex necessitate dare gratis omnes operas necessarias per se ad exequutionem rei spiritualis. v. g. Episcopus tenetur nō solum gratis consecrare sacerdotem, sed etiā gratis impendere laborem necessariò cōiunctũ cum illa consecratione, & sacerdos tenetur gratis offerre sacrificium & impendere laborẽ per se necessariũ ad celebrationẽ missæ: cæterùm nō tenebitur gratis peragere iter trium milliariũ , ad celebrandā missam. Ad cōfirmationem respōdetur , quòd mutuator obligatur per se expectare aliquod tempus ad recuperandũ mutuum. ¶ Ad quintum respondetur, ꝙ procurare cōmodum ipsius mutuatarij, nō est procurare proprium cōmodum vtile, sed potius acquirit sibi honorem & gratiam & laudẽ pro bono opere: at verò non tenetur ex iustitia pati damnum in temporalibus, vt alteri sit beneficus. At vero quando mutuat Petro duntaxat in gratiā Pauli, scilicet vt conciliet sibi gratũ Paulũ & fauorẽ eius, nō poterit lucrum cessans exigere à Petro, nisi quādo ipse Paulus petierit mutuum propter cōmodum Petri, cũ illa tamẽ cōditione vt Petrus soluat lucrum cessans, vel damnum emergens. At vero si mutuator anticipatiuè procurabat sibi fauorẽ Pauli, sibiq́; maximè cōmodum : non poterit postea nactus illā occasionẽ , exigere à Petro mutuatario lucrum cessans, vel damnum emergens; tunc nanq; reuera mutuat propter propriũ cōmodum & nō propter cōmodum mutuatarij. Ad confirmationem respōdetur , ꝙ ille mutuator nō accipit pretiũ pro mutuatione neq; pro commodo mutuatarij, sed pro suo proprio incōmodo aut detrimẽto lucri cessantis. ¶ Ad sextũ & vltimũ argumentũ respondetur, ꝙ quando res venditur cariùs quā secundùm se valeat propter detrimentũ quod incurrit vẽditor : tunc iustè exigitur pretiũ propter damnum emergens, aut lucrũ cessans. At vero quādo ipse vẽditor vel mutuator quærit solicitè aliquem qui emat, aut accipiat mutuũ : est vehemens indicium & argumentum, ꝙ animus eius est vsurarius: & idcirco vt in plurimum huiusmodi cōtractus sunt vsurarij, & vt sic sunt condemnandi. Nihilominũs aliquādo licitum erit, vt si quis cognouerit amici inopiā & necessitatẽ cui ex animo vult succurrere: præuenire illum vltrò, & offerre mutuũ exigendo lucrum cessans. Ratio huius est, quoniam in tali casu, amici commodum causa est remouendi pecuniam à negotiatione: imo vero possumus dicere, quòd necessitas amici virtualiter clamat & rogat sibi dari mutuum propter maximum commodum, quod inde acquirit sibi & cōsequitur . Deinceps circa doctrinam Diui Thomæ in solutionibus ad secundum, tertium, & quartum argumentum: duæ conclusiones sunt notandæ. Prima cōclusio est, quod est vsura obligare mutuatarium ex iustitiæ debito ad compensandum beneficium, etiā pro illo tempore quo ipse mutuatarius tenebatur compensare ex gratitudine. Sit exemplum. Si mutuat quis alteri pecuniam obligando illum vt remutuet in posterum, vel quòd pro se intercedat apud Regem, aut Iudicem, aut Magnatem. Hæc conclusio manifesta est apud D. Thom. ad secundum argumentum, quo intendebat non esse illicitam talem obligationem siquidem mutuatarius tenebatur naturali iure ad illud opus, & respondet obligari quidem posse mutuatarium ad hoc ipsum, non tamen ex iustitiæ debito, quoniam tali debito amicitiæ repugnat ciuilis obligatio, eo quòd inducit quandam necessitatem, amicitia vero debet esse maxime spontanea. Ita intelligit Caietanus D. Thom. in hoc loco. Deinde probatur cō clusio ratione D. Thomæ, quodlibet beneficium quale est fauere inopi apud Regem aut Iudicem, & qualis est obligatio ad remutuandum in posterum, est pecunia æstimabile, ergo non potest ex iustitiæ debito deduci in pactum ratione mutui, etiam pro illo tempore quando tenetur alias mutuatarius remutuare ex gratitudine, vel ex charitate. Denique probatur. Si quando aliquis ex charitatis vel gratitudinis præcepto tenetur benefacere non benefacit. v. g. non intercedat apud Regem, non remutuet: tũc non tenetur ad restitutionem damni quod consequutum est ex omissione benefaciendi: at vero si ex obligatione ciuili & iustitiæ debito teneretur ad illud opus obligaretur consequenter ad restitutionem totius damni consequuti ex illa omissione: ergo magnam obligationem inducit & pecunia maxime æstimabilem, qui obligat alterum ad benefaciendum ex iustitiæ debito, etiam pro illo tempore quo ipse tenebatur ex charitate aut ex gratitudine. Secunda conclusio quæ apertè sequitur ex dictis. Talis obligatio ad remutuandum in futuro tempore, siue ad intercedendum apud Principem, vendibilis est & licitè potest vendi. Sed est obseruandum, quòd sub hac specie & ratione solent mercatores & negotiatores palliare vsuras: dicunt enim se amplius recipere non ratione mutui: sed quia se obligant ad remutuandum in futuro tempore. Verumtamen quia exigunt ingẽs pretium pro ista obligatione ad remutuandum: signum est certum, quòd recipiunt pretium ratione mutui & non ratione obligationis ad remutuandum. De qua obligatione satis est dictum supra artic. 1. Sed est specialis difficultas in præsenti. An ille qui dat mutuum, possit obligare mutuatarium vt statim remutuet in alio genere mercium & rerum. v. g. Petit Petrus mutuò mutuatum frumentum; an possit Paulus respondere, nō mutuabo, nisi tu mutuaueris simul vinum statim. Pro parte negatiua arguitur primò. Si hoc esset licitum, liceret consequenter aliquid vltra sortem recipere ratione mutui, scilicet, illam obligationem remutuandi statim. Secundò liceret etiam obligare mutuatarium ad emendas statim merces mutuatoris. Tertiò liceret etiā obligare ipsum mutuatarium vt in futuro remutuaret. Probatur sequela, quoniam maior vtilitas est mutuantis, obligare illum vt statim mutuet: quam vt mutuet tempore futuro, ergo magis est pretio æstimabilis, ac proinde si hæc obligatio est licita in præsenti, etiā illa pro futuro. Denique confirmantur communi ratione prædicta argumenta, quia obligatio ad remutuandum est pecunia æstimabilis, ergo non est licitum pro mutuo illam exigere. Sed in oppositum est simile, videlicet ꝙ licitum est mihi obligare alterum ad audiẽ dam meam confessionem sacramentalem, si vult ꝙ ego audiam eius confessionẽ absq; aliquo vitio simoniæ. Item est aliud exemplum. Quoniam licitum est venditori nolle vendere rem suam, nisi emptor ipse sibi vendat aliam rem necessariam, ergo similiter est dicendum in præsenti. Ad hanc difficultatem respondetur, & sit prima conclusio. Huiusmodi contractus suspectus est de vsura, & hoc videntur probare argumenta pro parte negatiua. Neque valet allegare D. Thom. in responsione ad quartum. Etenim ibi solùm dicit, quòd licet mutuanti vnum; aliud recipere mutuum in præsenti: non tamen ait, quòd sit licitum obligare mutuatarium ad remutuandum in præsenti; de hac enim obligatione est nostra difficultas. Secunda conclusio. Si reciproca sit obligatio ex vtraque parte ita vt adinuicem se obligent contrahentes ad mutuandum, nulla est vsura. Probatur. In huiusmodi contractibus seruatur æqualitas ex vtraque parte; ergo iustus est. Deinde. In hoc cōtractu nihil omnino accipitur vltra sortẽ ratione mutui sed pro obligatione ad mutuādũ recipit mutuator aliam similem obligationem. Denique. Talis contractus esset licitus, si fieret pactum quod adinuicem se obligarent ad mutuādũ in tempore futuro, v. g. mutuabis mihi frumẽtum post mensem & ego post mensem tibi mutuabo vinũ ; ergo etiam erit licitus contractus si de præsenti se se obligẽt ad mutuandum adinuicem. Tertia conclusio. Verosimile est & valde probabile, licitum esse contractũ , in quo obligatur mutuatarius ad continuò remutuandum, etiam si ex parte alterius non sit obligatio ad mutuandum. Probatur argumentis factis in oppositum. Deinde probatur. Quia reuera illa obligatio ad cōtinuò re mutuandum, moraliter loquendo, non æstimatur pretio magis quàm obligatio ad audiendam confessionem continuò, & obligatio ad statim missam celebrandam; non enim potest sacerdos vltra iustum stipendium aliquid accipere pro illa obligatione ad statim celebrandum. Denique probatur conclusio. Quoniam reuera semper videtur intercedere moraliter loquendo obligatio vtrinque ad mutuandum, etiam ex parte illius qui obligat alterum ad remutuā dum continuò; videtur namque quòd eo ipso ipse etiam se obliget ad continuò remutuandum: ita vt contractus sit conditionalis sub hac forma; si tu te obligas ad remutuandum statim: ego me obligo ad statim mu tuandum tibi. Nihilominus subtiliter possumus distinguere, quòd non sit obligatio ex parte Petri ad statim mutuandum, v. g. si dicat Petrus, ego non me obligo modò ad mutuandum tibi statim: sed tu te obliga ad remutuandum statim, si & quando ego statim mutuauero. Ecce vbi Petrus manet absque obligatione mutuandi, at vero Paulus manet cum obligatione mutuandi conditionali, si Petrus voluerit mutuare; & in tali casu verificatur tertia conclusio. Et fundamentum eius potissimum est: quoniam talis obligatio non æstimatur pretio apud homines & nullius momenti est. Ad argumenta pro parte negatiua quatenus militant contra hanc tertiam conclusionem negatur sequela & respōdetur , quòd illa obligatio ad statim remutuandum non est æstimabilis pecunia: & idcirco nulla est ibi vsura. ¶ Circa solutionẽ ad sextũ argumentum est notanda & examinanda vnica conclusio, scilicet, fructus pignoris pro mutuo traditi, sunt computandi in sortem principalem: alio quin si acciperentur vltra sortem, acciperentur ratione mutui & esset vsura. Ratio huius conclusionis est: quia ille fructus sunt æstimabiles pecunia: ergo computādi sunt à mutuatore in sortẽ principalẽ . Hęc cōclusio definita est in vtroq; iure. Pōtificio quidẽ c. 1. & 2. & c. cōquæstus de vsuris & c. 1. de fæudis. Ciuili autẽ iure habetur l. 1. & 2. C. de pignoratitia actione. Ex hac conclusione sequitur vnũ corollariũ , quòd Reges siue magnates qui solent ratione mutuatæ pecuniæ in magna quātitate , in pignus vrbẽ aut castellũ adhibere: debent cōputare in sortem principalẽ omnes redditus vrbis aut Castelli. Verumtamen remedium quo solent vti huiusmodi Principes vt se eripiāt à vitio vsurario, est emere illam vrbem tali pecunia, cum pacto retrouendendi: & tunc iustus est talis contractus, dummodò pretium pro vrbe siue castro iudicetur esse iustum, attenta illa conditione retrouendẽ di : quæ conditio diminuit pretium rei aliàs iustum, si absolute venderetur; & in tali casu ille qui emit vrbem iuste fruitur redditibus ipsius vrbis, & iustè postea accipiet totum pretium quod dedit. Et huiusmodi contractum approbat Caiet. in Respons. ad 6. & Magister Soto libro. 6. de iustitia, quæstione. 1. & 2. Verumtamen contra hanc cōclusionem obijciuntur à Iurisperitis & Theologis duæ Pontificis definitiones. Altera est Innocentij III. capit. 1. de feudis, & Alexandri III. in capit. citato conquestus. vbi definitum est, quòd dominus directus rei feudalis quā rursus accipit à vassallo in pignus pro mutuo dato, poterit licitè pignoris fructus vltra sortem percipere. Altera definitio est eiusdem Innocentij in cap. salubriter. de vsuris. vbi expressè definit, quòd fructus rei impignoratæ genero pro dote vxoris: possunt percipi à genero non computando illos in partem ipsius dotis. Et ratio quæ communiter assignatur ea est: quia frequenter non sufficiunt fructus illi ad portanda onera matrimonij. Quod si aliquis respondeat, priorem definitionem esse iustam in fauorem ecclesiæ, posteriorem vero in fauorem matrimonij: contra hoc est, quòd vsura est intrinsecè mala, ergo nulla ratione poterit iustificari, neque in fauorem ipsius ecclesiæ, neque in fauorem matrimonij: at vero Diuus Thomas expressè dicit in conclusione vsuram esse non computare pignoris fructus in sortem principalem. Quod si aliquis respondeat, posteriorem decisionem iustificari, vt idem Innocentius videtur ibidem insinuare, propter onera matrimonij subleuanda, & quod ea ratione liberatur ab vsuræ vitio generus qui non computat fructus pignoris. Sed contra hoc est, quòd si miles accipiat pignus fructuosum pro stipendio debito, vsuram committet, si non computet fructus pignoris in sortem principalem stipendij: & tamen miles non minus deprimitur militiæ oneribus deportandis, quā maritus matrimonij: ergo vtrobique est eadẽ ratio. Ad primam decisionem respondet Innocentius IIII. super allegatum capit. 1. & Carolus Molinæus Iurisperitus: & inter Theologos Adrianus in. 4. in materia de restitutione, in titul. de vsuris. quos citat & sequitur Couarruuias libro. 3. Variarum, cap. 1. numer. 4. quòd illa definitio habet locum quando fructus pignoris sunt eiusdem pretij cuius sunt ipsæ operæ & seruitia quæ ra tione feudi à vassallo debentur directo domino. Et ideo asserit, quòd si tales fructus excedant seruitium, non potest feudi dominus, illum excessum accipere: nisi computet in sortem principalem. Et hoc videtur definitum à dictis doctoribus in allegato cap. 1. quoniam ibi dicitur vassallum toto illo tempore quo retinetur pignus à feudi domino, immunem esse à seruitio quod pro feudo tenebatur exhibere. Cæ terùm legitima responsio est, fructus omnes rei feudalis impignoratæ pro mutuo apud directum dominum, non esse computandos in sortem principalem: & hoc quidem non ratione mutui (alias esset vsura illos percipere vt ait D. Thom.) sed propter naturam & conditionem feudi, qui contractus postulat, quod cum res feudalis redierit ad dominum directum omnes fructus illius percipiantur ab ipso domino directo: ea tamen lege, vt feudatarius interim sit liber ab omni seruitio. Et hæc est legitima intelligentia illius capit. Ratio est æquitatis plena, quoniam fieri potest vt rei feudalis fructus omnes non adæquent seruitium: igitur æquum est, vt sicut feudi dominus qui habet rem feudalem apud se obligatam in pignus mutui, non potest toto illo tempore aliquid pro seruitio petere, etiam si illud sit maius quam fructus: ita etiā percipiat sibi omnes fructus, etiā si sint maiores seruitio. De secunda decisione Pontificia, sunt variæ sententiæ doctorum. Quidam nanque dicunt, quòd tantum ratione lucri cessantis vel damni emergentis, licitum est genero accipere fructus pignoris, donec recipiat dotem. Et hæc est communis sententia inter Iurisperitos, quos citat & sequitur Couarruuias vbi supra numero. 3. In eadem sententia sunt inter Theologos Conradus de contractibus quæstione. 35. & etiam Adrianus vbi supra, Medina de restitutione tractatu de vsuris quæstione. 2. & Ioannes de Maioris in. 4. dist. 15. quæst. 31. Syluest. in verbo vsura. 3. quæstio. 2. quinimo etiam Couarruuias vbi supra numero. 4. magis limitant hanc sententiam. Dicunt enim, non posse generum pignoris fructus sibi retinere quantum ad excessum, si excedant onera matrimonij, & quod necessariũ est ad onera matrimonij. Sed contra istam intelligentiam facit primò, quòd hic titulus lucri cessantis vel dāni emergentis communis esse potest alijs contractibus; at vero lex aliquid peculiare definit in hac parte circa pignus obligatum pro dote. Deinde facit, quoniam aliàs si generus non erat negociaturus, non posset percipere fructum pignoris titulo lucri cessantis, vel damni emergentis, sicut iam suprà diximus declarantes illum titulum: eo vel maximè, quòd ipsa lex solum explicat titulum propter onera matrimonij subleuanda. Est alia expositio minùs conueniens Adriani & Medinæ vbi suprà , videlicet, quòd maritus possit retinere fructus pignoris titulo donationis quā socer facit sibi. Sed cōtra hoc est quia ista decisio Pōtificia procedit profectò etiā inuito socero, ergo nō est apta intelligẽ tia . Alij Iurisperiti volũt rationẽ huius esse & prouenire ex eo, quòd pater tenetur alere filiam, & ideo censentur fructus pignoris obligati pro dote, tradere in alimentum filiæ. Vnde colligunt illam definitionem habere locum tantum in genero qui ab ipso socero accipit pignus fructuosum. Hoc asserit Fortunius in tractatu de vltimo fine iuris, illatione. 6. & Magister Soto vbi suprà quæst. 1. art. 2. ad argumenta paulò ante finẽ asserit, causam esse eam quā Innocentis insinuat ibidẽ , scilicet onera matrimonij subleuanda. Inquit autem, quod non est tantùm alere familiam & vxorem & educare filios & familiam: sed etiam hæc omnia præstare salua & integra dote: moderatur tamen istā decisionem Pontificiam, ea moderatione, quam paulò ante diximus adhibuisse Syluester. Cæterùm contra Fortunij intelligentiam est manifestum argumentum, quod desumitur ex vsu, qui est optimus legum interpres. Etenim non solum genero qui cō tractum fecit dotalem cum socero conceditur illi ius percipiendi fructus pignoris: verum in vniuersum omni marito qui pignus accipit pro dote datur ius ad sibi vendicandum fructus pignoris, quamdiu non soluitur dos; & hoc habet vsus omnium Regnorum & Prouinciarũ : & ita iudicatur in om nibus tribunalibus in fauorem mariti. Contra expositionem vero Magistri Soto est argumentum. Quoniam in aliquibus Prouincijs maritus & vxor communicant sibi omnia bona fortunæ ad inuicem; ita habet mos Regni Lusitaniæ, & ita maritus non tenetur seruare integram vxoris dotem: sed adhuc in talibus Prouincijs potest licitè maritus percipere fructus pignoris pro dote obligati, non computando eos in sortẽ principalem: ergo ratio Magistri Soto non est adæquata. Confirmatur. Quoniam ipse Soto asserit, quòd vidua iam soluto matrimonio potest à patre siue ab hæredibus illius percipere fructus pignoris obligati pro dote marito iam defuncto; & tamen vidua non tenetur seruare integram dotem suam, sed poterit expendere vt libuerit, ergo. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Hæc est natura contractus dotalis, vt qui dotem promittit, siue sit pater fœminæ siue quilibet alius: videatur implicite promittere omnes fructus pignoris obligati pro dote, quamdiu dotem non soluerit; siue fructus excedant omnia onera matrimonij subleuanda: siue non excedant. Hæc conclusio videtur nobis legitima intelligentia illius legis Pontificiæ. Ratio est quæ etiam insinuatur in eodẽ capite. Colligitur q́ue isto modo. Quicũque dotem promittit, videtur implicite & interpretatiue promittere etiam, id quod legibus statutum est de huiusmodi contractibus; sed lex ipsa decernit, quòd fructus pignoris obligati pro dote percipiantur à marito, neque computentur in sortem: ergo iustè illos percipit maritus. Sed dicet aliquis. Hoc est quod dubitamus, an lex illa sit iusta. Respondetur, quòd lex abundè satis iustificatur: quoniam æquum erit, vt quamdiu dos non soluitur resarciatur aliunde id, quod maritus poterat lucrifacere cum mediocri diligentia mediante dote, ad subleuanda onera matrimonij. Quod autem ipse esset negociaturus vel non, nequaquam opus fuit, quòd lex consideraret illud: sicut neque quòd fructus excedant vel exæquent, vel sint minores ad onera matrimonij subleuanda: sed solum respexit communem rationem in fauorem matrimonij, & transtulit dominiũ illorum fructuum pignoris in ipsum maritum. Præterea. Lex illa habuit considerationem, quòd natura dotis, est quasi patrimonium fœminæ quæ nubit, & destinatur ad sustentationem illius & educationem filiorum & familiæ; at verò hæc omnia non poterant regulariter loquendo commodè fieri, nisi statim solueretur dos, aut certè redderetur aliquid ad subleuanda huiusmodi onera: ergo lex quæ in communi respicit commodum illius status matrimonij iustissima est, etiam si per accidens aliquando contingat, quòd maritus sit diues & habeat vnde sustineat huiusmodi onera. Denique declaratur amplius. Quoniam ad ius positiuum pertinet condere leges conuenientes omnibus contractibus, & si opus fuerit appropriare rerum dominia in alios dominos, sicut fecit reuera in legibus præscriptionis pro bono communi, & tranquillitate reipublicæ, vi sint certa rerum dominia: ergo conuenienter pro bono communi status matrimonij, decernit Pontifex, quòd fructus pignoris obligati pro dote applicentur marito; & propterea diximus, quòd eo ipso quòd fit conuentio dotalis intelligitur illa conditio, si non expressè saltim interpretatiuè & implicitè ex interpretatione iuris: atque ita excusatur illa perceptio fructuum pignoris à vitio vsuræ: quia non accipiuntur ratione mutui, quemadmodum dicebamus explicantes cap. conquestus, quòd fructus rei feudalis siue excedant seruitium, quo tenetur feudatarius, siue sint minores, siue sint æquàles: omnes tamen poterant percipi à directo domino & principali rei feudalis, non computando eos in sortem principalẽ , quando res feudalis ad ipsum redibat titulo pignoris: tunc nanque dicebamus, quòd non percipiebantur illi fructus ratione mutui: sed propter naturam contractus feudalis. Ita in præsenti dicimus, quòd maritus non percipit fructus pignoris ratione mutui, sed propter naturam ipsius contractus feudalis. Quemadmodum si maritus & socer conuenirent expressè, quòd mulieri quæ nubit daretur in dotem mille, & quòd quandiu non traderentur mille darentur fructus vineæ vel aliquid simile, esset ille iustissimus contractus, quia illi fructus reputan tur in partem dotis supra mille, ergo cum lex hoc ipsum iam statuerit: non erit cōtractus minus iustificatus, imò magis videtur. Hinc sequitur secunda conclusio. Etiam si maritus aliundè habeat vnde onera matrimonij sufficienter ferat: nihilominus iustè potest percipere fructus pignoris obligati pro dote. Ratio huius est: quoniam lex nō respicit particulares casus, sed conditiones illius status ex natura rei. Item sequitur tertia conclusio. Iustè potest maritus pacisci cum socero de certa quantitate percipienda, quando dos non fuerit soluta. Probatur. Quia maritus potest iustè pignoris fructus percipere quandiu dos non soluitur; sed isti fructus pignoris possunt æstimari aliqua summa pecuniaria & annuali: ergo de illa poterit pacisci, etiam si non accipiat pignus: eo vel maximè, quòd illa etiam summa computatur in partem dotis, vltra id quod promissum est in futurum. Quarta conclusio. Vidua iam soluto matrimonio, potest pignoris fructus aut quantitatem ipsam pecuniariam quam maritus percipiebat quandiu non soluebatur dos: etiam ipsa percipere à patre vel ab hæredibus illius, siue ab illo qui illam nuptui tradidit. Ista conclusio indubitata esset, si tantum attenderemus titulum lucri cessantis & damni emergentis, si reuera vidua patiebatur huiusmodi detrimenti. Sed difficultas est, quando cessant huiusmodi tituli, quin potius vidua est diues; tunc enim cum iam solutum sit matrimonium: videntur cessare onera matrimonij, eius enim quod non est nullum est onus. Nihilominus probatur nostra conclusio. Et ratio est, quia non solum sunt dicenda onera matrimonij, ea quæ proueniunt durante matrimonio, sed etiam illa quæ relicta sunt ex matrimonio; sed illa vidua habet multa eiusmodi onera, tenetur enim educare filios si habeat illos, & si non habet filios, familiam pro dignitate sua & mariti sustentare, ergo. Confirmatur. Quoniam illi qui contrariantur nostræ sententiæ in hac cōclusione aiunt nihilominùs, iustum fore statutum reipublicæ quo decerneretur, ꝙ vidua quandiu non soluitur illi dos reciperet ali quam summam pecuniæ, & hoc esset cōueniens , ad trāquillitatem & pacem cum ipsis consanguineis, ergo cum sit iam facta lex quæ marito tribuit illam summam pecuniæ propter onera matrimonij, & vidua succedat in oneribus mariti: sequitur, quod possit percipere illam summam pecuniæ quam maritus ipse poterat. Ex dictis colligitur solutio ad argumenta facta. Negamus enim, quod in huiusmodi contractibus accipiatur aliquid ratione mutui, sed propter naturam contractus dotalis & feudalis. Ad vltimum vero argumẽtum de exemplo militis respondetur, quòd lex nihil tale statuit circa ipsos milites, quin potius stipendium debet expendi in sustentationem eorundem per singulos annos, vel per singulos menses: vnde non est eadem ratio de stipendio militis & de dote mulieris. Bene tamen probat argumentum, quòd posset iustificari lex quæ decerneret dari certam summam pecuniæ militibus quandiu stipendium integrum non soluitur, & hoc in fauorem militiæ. Denique aduertamus in prædictis conclusionibus, quòd quanuis omnes illas non inuenerim in vno aliquo Doctore, tamen singularum singuli sunt Doctores, & ex illis accepimus. Responsio enim quam assignauimus circa caput de feudis, colligitur plane ex doctrina multorum Iurisperitorum & Theologorum. Videatur Conradus vbi supra quæst. 32. & Ioannes de Medina etiam vbi supra quæstio. 2. Prima verò conclusio quam aduertimus circa cap. salubriter, habetur ex doctrina Caietani in hoc articulo, & ex Nauarro super primum cap. 14. quæst. 3. à numero. 71. Tertia verò conclusio à multis Theologis asseritur & Iurisperitis. Quartam etiam conclusionem quanuis neget illam Caietanus in hoc loco & multi Iurisperiti quos refert Couarru. vbi supra: tamen asserit illam Magister Soto vbi supra, & alij Iurisperiti, quanuis propter diuersam rationem à nostra. Denique circa solutionem ad quintum & septimum argumentum, multa sunt à nobis distinguenda & discernenda, postquam explicauerimus articulos tertiũ & quartum. 
 
 ARTICVLVS III. ¶ Vtrũ quic quid de pecunia vsuraria quis lucratus fuerit, reddere teneatur. AD Tertium sic procedi{ Quol. 3. ar. 19. & opusc. 67. } tur. Videtur quòd quicquid de pecunia vsuraria aliquis lucratus fuerit, reddere teneatur. Dicit enim Apostolus ad Roman. 11. "Si radix sancta, & rami." Ergo eadem ratione si radix infecta, & rami. Sed radix fuit vsuraria. Ergo quicquid ex ea acquisitũ est, est vsurarium. Ergo tenetur ad restitutionem illius. ¶ 2 Præterea. Sicut dicitur extrà, de vsuris, in illa † { Habetur in Decret. lib. 5. tit. 19. ca. Cũ tu, & est 5. in ordine, in fine. } decretali, Cũ tu, sicut asseris. Possessiones, quæ de vsuris sunt comparatæ, debent vendi, & ipsarũ pretia his à quibus sunt extorta, restitui. Ergo eadem ratione quicquid aliud ex pecunia vsuraria acquiritur, debet restitui. ¶ 3 Præterea. Illud quod aliquis emit de pecunia vsuraria, debetur sibi ratione pecuniæ, quam dedit, Non ergo habet maius ius in re, quam acquisiuit, quàm in pecunia, quam dedit. Sed pecuniam vsurariam tenebatur restituere. Ergo & illud quod ex ea acquirit, tenetur restituere. SED contra. Quilibet potest licitè tenere id quod legitimè acquisiuit. Sed id, quod acquiritur per pecuniam vsurariam, interdum legitimè acquiritur. Ergo licitè potest teneri. RESPONDEO dicendum, ꝙ sicut suprà dictum † { Art. 1. huius quæst. } est, res quæ dam sunt, quarum vsus est ipsa earum rerum consumptio, quæ non habent vsumfructum secundùm iura. Et ideo si talia fuerint per vsuram extorta, putà denarij, triticum, vinum, aut aliquid huiusmodi, nō tenetur homo ad restituendũ , nisi id quod accepit: quia id, quod de tali re est acquisitum, non est fructus huiusmodi rei, sed humanæ industriæ: nisi fortè per detentionem talis rei alter sit damnificatus amittendo aliquid de bonis suis. Tunc enim tenetur ad recompensationẽ nocumẽti . Quædam verò res sunt, quarum vsus non est earum consumptio, & talia habent vsum fructum, sicut domus & ager, & alia huiusmodi. Et ideo si quis domum alterius, vel agrum per vsuram extorsisset, non solum teneretur restituere domum vel agrum, sed etiam fructus in de perceptos: quia sunt fructus rerum, quarum alius est dominus: & ideo ei debentur. AD primum ergo dicendum, ꝙ radix non solum habet rationẽ materiæ sicut pecunia vsuraria, sed habet etiam aliqualiter rationem causæ actiuæ, inquantum administrat nutrimentũ . Et ideo non est simile. AD secundum dicẽdum , quòd possessiones, quæ de vsuris sunt cō paratæ , non sunt eorum, quorum sunt vsuræ, sed illorum qui eas emerunt. Sunt tamẽ obligatæ illis à quibus fuerunt vsuræ acceptæ: sicut & alia bona vsurarij. Et ideo non præ cipitur, quòd assignentur illæ possessiones his, à quibus fuerunt acceptæ vsuræ, quia fortè plus valent, quàm vsuræ, quas dederũt : sed præ cipitur quòd vendantur possessiones, & earum pretia restituantur, scilicet secundùm quantitatem vsuræ acceptæ. AD tertium dicendum, quòd illud quod acquiritur de pecunia vsuraria debetur quidem acquirenti, non propter pecuniam vsurariā datam, sicut propter causam instrumentalem, sed propter suam industriam, sicut propter causam principalẽ . Et ideo plus iuris habet in re acquisita de pecunia vsuraria, quā in ipsa pecunia vsuraria. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Si res per vsuram extorta, fuerit vsu consumptibilis, non tenetur vsurarius ad aliquid amplius restituendum quàm acceperit, nisi fortè propter damnum emergens sequutum ex retentione rei alienæ. Secunda conclusio. Si res per vsuram extorta, nō sit vsu consumptibilis, quin potius est fructuosa, sicut domus aut vinea: tenebitur vsurarius ad restitutionem ipsorum fructuum. COMMENTARIVS. DVbitatur primò circa istum articulũ , An mutuatarius quando soluit vsuras, transferat dominium ipsarum in talem vsurarium? ¶ Arguitur primò pro parte affirmatiua. Mutuatarius dat illas pecunias; sed homo per suam voluntatem & libertatem transfert dominium rerum suarum: ergo transfertur dominium. Confirmatur. Nam si mutuatarius iuret se transferre dominiũ , verè transfert dominium: aliàs esset periurus, ergo etiam si non iuret transfert dominium per volũtatem transferendi illud. Probatur consequentia: quoniam iuramentum ipsum non est titulus transferendi dominiũ , sed ipsa voluntas transferendi quæ præsupponitur iuramento. Quòd si aliquis respondeat, in huiusmodi datione inueniri volun tarium mixtum cum inuoluntario & propterea non sufficere ad translationem dominij. Contra. Arguitur secundò. In his quæ vi metus ve causa fiunt transfertur nihilominus dominium; & tamen illic inuenitur voluntarium mixtum cum inuoluntario, ergo. Probatur maior, ex capit. Abbas de his quæ vi metus ve causa fiunt. vbi dicitur, quòd tales cō tractus metus causa facti, sunt in irritum reuocandi; ergo antea validi erant, quanuis venirent reuocandi & rescindendi. Item confirmatur. Quoniam probabilis opinio est, quòd matrimonium contractum per metũ quantumlibet cadentem in virum constantem validum est, stādo in iure naturæ dumtaxat; si autem modò de facto non valet prouenit ex eo, quòd irritatur lege Ecclesiastica, ergo etiam contractus vsurarius validus erit ex voluntate vtriusque partis, quantũ libet ex parte mutuatarij sit aliqua vis. Confirmatur secundò. Quoniam in præsenti casu videtur omnino cessare vis & metus, sed solũ inuenitur necessitas ex parte ipsius mutuatarij; at vero necessitas quæ oritur ex parte ipsius contrahentis non solet irritare contractum, vt patet in eo qui egestate compulsus vendit rem suam, minori pretio, quàm secundum se alias valeat, & tamen illa venditio valida est. Hoc in tantum est verum, vt etiam matrimonium contractum timore mortis, validum sit, quando timor ille oritur ab intrinseca necessitate. Vt patet v. g. si quis ducat vxorem quia medici dicunt ei quia morietur, nisi accedat ad mulierem. Similiter si quis erat capite plectendus propter sua delicta & possit à morte eripi si ducat aliquam mulierem vxorem: nihilominus matrimonium erit validum, ergo pari ratione in nostro casu erit validus contractus vsurarius: ita vt transferatur dominium per traditionem vsurarũ , siquidem vsurarius tradit, dumtaxat compulsus intrinseca necessitate. Tertiò arguitur. Si mutuatarius nō transferret dominium vsurarũ in mutuatorem, sequeretur, quòd ipse vsurarius non posset emere agrum de illis pecunijs sibi traditis; Consequens est contra communem opinionem, imò videtur esse contra illud cap. cum tu. de vsuris, quod citat D. Thom. in 2. argumento, & ipse sentit in 2. & 3. argumento, quòd possessiones emptæ ab vsurario nō sunt restituendæ ipsæ, quia vsurarius emit illas per industriam suam tanquàm per causam principalem, ita vt si rursus vendantur ad restitutionem vsurarum, possit manere vsurarius cum aliqua parte pretij quæ excedit pecuniam acceptam per vsuram. Sequela verò probatur. Quoniam si vsurarius non est dominus pecuniæ qua emit agrum, non transfert dominium illud in venditorem agri, ac per consequens non acquirit dominium agri, sed totus ager erit restituendus ei qui vendidit. De hac difficultate versantur duæ solemnes opiniones, & ambæ verosimiles. Nam media quædam opinio quorundam, scilicet, asserentium, quòd rerum vsu consumptibilium dominium transfertur in vsurarium. Aliarum verò rerum quæ vsu non consumuntur dominium non transfertur in vsurarium, sed manet apud mutuatarium. Hæc opinio non est nobis probabilis, quia nulla bona ratione fulcitur. Prima igitur opinio extrema est, & habet pro se autores, glossam 14. quæst. 4. canone si quis vsuram, & Henricum Gandauensem quodlibeto 4. quæstione 27. & Scotum 4. dist. 27. quæst. 7. & Paludanum eadem distinctione & quæ stione. Adrianum in 4. vbi suprà. Imo asserit Adrianus ꝙ D. Thom. fuit huius sententiæ in 4. dist. 15. Pars negatiua expresse asseritur à D. Tho. in hoc articulo, tanquam res constitutissima apud omnes. Eandem sententiam tenet Alexan. Alensis. in 3. parte. quæst. 86. membr. 4. Altisiodor. in 3. parte quæstione de iustitia. D. Bonauen. in 4. distinctione. 15. Richardus de media Vila ibidem quæstio. 2. Ioannes de Maioris vbi suprà, quæstione 38. Ioannes de Medina vbi sup. quæst. de vsura restituenda ad argumentum principale. Eam sequitur Magister Soto vbi suprà quę stione. 1. articulo. 4. Caietanus elegantissime in opuscul. quod continet sex quæstiones de vsura. quæstione. 1. Hæc pars negatiua est nobis multò probabilior quàm affirmatiua. Et probatur primò. Quia duæ sunt causæ transferendi dominium in alterum, vt latè ostendimus su prà in præambulo quæst. 62. Altera est voluntas legislatoris, qui potest cum opus fuerit, etiam contradicente domino rei, transferre dominium illius in alterum, vt patet in lege de præscriptionibus bona fide. Altera est voluntas ipsius domini transferentis dominium rerum suarum in alterum. At verò in præsenti casu, neutra ratio transferendi dominium inuenitur; ergo non transfertur. Probatur minor. Quia nulla est lex quæ decernat, tale dominium transferri in vsurarium: imo leges reprobant huiusmodi cō tractus . Quod autem non inueniatur voluntas mutuatarij; Probatur. Quoniam mutuatarius, quando soluit vsuras fœneratori, meritò præsumitur nolle dare nisi minimum quod potest; at verò si transfert dominium pecuniæ vsurariæ in mutuatorem, non dat minimum quod potest dare, sed potius maximum quod potest dare, scilicet rem & dominium rei. Probatur maior. Mutuatarius patitur iniuriam dum soluit vsuras: ergo præsumendus est velle pati minimam iniuriam; esset autem maior, si etiam dominium rei transferret cum ipsa re: ergo non est voluntas eius transferendi dominium, sed tantum dandi rem. Minor explicatur & probatur. Potest quis alteri tradere rem suam simplici & nuda traditione: quæ quidem traditio non transfert dominium, vt habetur in. l. Nunquàm nuda. ff. de acquirendo rerum dominio: & patet manifestè cum quis tradit alteri rem in depositũ vel pignus; est enim necessarium ad hoc vt per traditionẽ transferatur dominium, quòd tradat aliquis rem suam intendens facere eam alterius aliquo titulo. v. g. donationis titulo, aut titulo iustitiæ contractus: sed mutuatarius solum tradit vsuras alteri, vt redimat vexationem suam, neque enim intendit donare neque intercedit aliquis contractus, ratione cuius teneatur aliquid vltra reddere. Habemus ergo quòd si mutuatarius intenderet transferre dominium, daret maximum quod potest dare cum ipsa re. Igitur meritò præ sumitur non intendere dare nisi rem ipsam eo modo quo res solet dari per nudam traditionem, quasi in deposito ipsius fœneratoris: vt redimat suam vexationem. Et confirmatur exemplo. Ille qui merces suas oborta tempestate proijcit in mare non abalienat à se dominium mercium, etiam si eas simpliciter voluntariè proijciat & secundum quid inuoluntariè; ergo nec mutuatarius etiam si simpliciter voluntariè tradat pecunias fœneratori, intendit abalienare à se dominium pecuniarum quas tradit. Secundò probatur conclusio. Quia sequeretur ex opposita sententia, quòd vsurarius non teneretur simpliciter loquendo ad restituendum fructus rei fructuosæ per vsuram acquisitæ. Consequens est cōtra communẽ sententiā doctorũ : ergo. Probatur sequela. Res quælibet fructificat vero domino, sed res fructuosa per vsuram acquisita iuxta oppositam sententiam est vsurarij tanquam domini, ergo illi fructificat. At verò huic argumento dupliciter respondẽt tenentes partem affirmatiuam. Primò quidem negant sequelam & aiunt, quòd ratione iniustæ acceptionis tenetur vsurarius restituere illos fructus, eo quòd res fructuosa transit in dominium vsurarij cum illo onere. Sed cō tra hanc solutionem est argumentum. Si detur quòd vsurarius est verus dominus illius rei, etiam si iniuste acceperit illam, iustè tamen possidet fructus rei propriæ, ergo non tenetur eos restituere: imo neque res ipsa si tradatur eius dominium vsurario, poterit transire cum illo onere: quoniam titulus iniustæ acceptionis non obligat ad restituendum nisi tantùm æquale quantum acceptum est. Et propterea respondent secundò, negando similiter sequelam propter aliam rationem, scilicet, quoniam ratione damni emergentis & lucri cessantis ipsi mutuatario, dum mutuator accepit inique rem fructuosam; tenetur etiam ad restitutionem fructuum. Sed contra hanc solutionem adhuc est replica. Sequeretur saltim, quòd vsurarius non teneretur ad restitutionem fructuum rei fructuosæ, quatenus sunt in actu perfecti: sed solùm secundùm quòd erant in potentia. Probatur sequela. Quia nemo patitur detrimentum nisi in rebus proprijs; sed fructus non erant ipsius mutuatarij nisi quatenus erant tantum in potentia: ergo non totos fructus, sed eos qui in potentia erant debet restituere: qui quidem erunt multo minoris valoris. Deinde si dominus agri non erat fructus percepturus eo quòd non habebat animum colendi agrum, at verò vsurarius diligenter colit agrum, non tenebitur tunc hoc titulo dā ni emergentis vel lucri cessantis restituere fructus illos. Consequens tamen falsum est, & contra communem sententiam. Tenetur enim restituere omnes fructus, deductis expensis, ergo signum certissimum est, quòd dominium rei fructuosæ manet apud mutuatarium. Est etiam alia instantia contra hanc solutionem: sint duo latrones vel fures, quorum vterque accipiat rem fructuosam, & alter statim eam perdidit. Alter vero coluit & nutriuit, & fructum accepit. Tunc si postea isti velint satisfacere restituẽ do , certissimum est, quòd ille qui destruxit vel perdidit rem illam, non tenetur restituere fructus eius, nisi tantùm quatenus erant in potentia. Alter verò omnes fructus, quos habuerit in actu, etiam si sint multi, debet restituere, deductis inde expensis. Cuius differentiæ ratio non est alia, nisi quia dominium illarum rerum non transit in latronem: sed manet apud antiquum dominum, ergo etiā dominium rei fructuosæ manet apud mutuatarium qui soluit vsuras: siquidem debentur vsuræ datæ mutuatori & omnes fructus rei in actu, nō alio titulo nisi ratione rei propriæ. ex prædicta doctrina patet responsio ad argumenta. Ad primum quòd voluntaria illa traditio vsurarij non trāsfert dominium, quia est nulla translatio dominij. Ad confirmationẽ respondetur, quòd nos in præsenti tantùm loquimur de vsuraria solutione secundùm illud quod illi per se coniunctum est. Cæterùm si mutuatarius causa religionis iuramẽ ti , ne esset periurus, voluit adhibere nouam voluntatem, per quam transferret dominium; hoc certè per accidens coniungitur cũ solutione vsuraria: de qua locuti sumus. Nota tamen quòd propter religionem iuramenti, & in fauorem illius qui patitur iniuriam, multi contractus & promissiones decernuntur valere in vtroque iure: si apponitur iuramentum: qui tamen non valerẽt nisi apponeretur iuramentum. Et ratio est: quia potest contingere, quòd ille qui promittit vel facit contractum patiatur aliquod maius damnum nisi iuret, quòd promissio erit valida vel etiam ipse contractus. Vnde in fauorem illius est, ne pro tunc sit periurus, quòd valeant tales contractus & promissiones: etiam si aliàs non valerent, non apposito iuramento. Quod si tale iuramẽtum per vim vel iniuriam fuerit extortum, reliquum est remedium quòd petat postea à Prælato relaxationem iuramenti: & tunc poterit etiam apud iudicem sæcularem petere, quòd rescindantur & irritentur contractus & promissiones. Ad secundum argumentum ex cap. Abbas. respondetur perinde valere in illo loco in irritum reuocari tales dationes, ac si diceret irritas declarari: non quia validæ fuerint. Ad primam confirmationem ex similitudine matrimonij. Respondetur pro nunc, idẽ esse iudicium in vtroque casu. Etenim si mutuatarius velit suæ pecuniæ dominiũ transferre, transferet reuera, stando in solo iure naturæ. Si autem non velit expresse transferre dominium, non transferet: quanuis tradat voluntariè pecuniam vsurario, quia vt iam diximus, merito præsumitur velle tradere minimum quod potest, dum iniuriam patitur: & ita dicimus de matrimonio: quòd quidquid exterius fingat ipse vir, dum dicit se ducere vxorem, si tamen intus nō habeat consensum transferendi dominium sui corporis, non est validum matrimoniũ , stando in solo iure naturæ. Quod si habuerit consensum transferendi dominium sui corporis, validum erit matrimonium quantumlibet consensus ille fuerit extortus per metum cadentem in virum constantem, stando in solo iure naturæ. At verò nunc de facto nullum est tale matrimonium: quia iure Canonico irritatur talis contractus. Imo etiam si iuramento confirmaretur, non esset validus talis contractus matrimonialis de præsenti. Et ratio huius est. Quia vinculum matrimonij est indissolubile. Vnde si semel valeret non poterat postea in irritum reuocari: sicut alij contractus reuocantur. Et ideo ius Canonicum permittit in tali casu periurium iurantis in fauorem matrimonij. Quia sequerentur maxima incommoda si matrimonia non essent spontanea. Ad secundam confir mationem respondetur. Quòd est maxima differentia inter solutionem vsurarum ex parte mutuatarij soluentis illas, & inter venditionem propter necessitatem vendentis. Etenim solutionem vsurarum antecedit nō solum necessitas ex parte mutuatarij, sed etiam iniuria ex parte mutuatoris nolentis mutuare sine fœnore. Et idcirco quia ex iniuria non nascitur ius, non acquirit dominium vsurarum ipse fœnerator. Cæterum quando quis vendit res suas coactus propria necessitate, nulla antecedit iniuria ex parte ipsius emptoris. Ad tertium vt respondeamus, oportet prius breuiter dissoluere difficultatem controuersam inter doctores, an contractus qui fiunt vsuraria pecunia sint validi vel non? Respōdetur : & sit prima cōclusio . Si vsurarius emat illa pecunia aliquam possessionem. v. g. vineam: talis contractus est validus, ita vt vsurarius acquirat dominium vineæ & transferat dominium pecuniæ in vẽ ditorem vineæ. Hæc conclusio videtur definita in cap. Cum tu. de vsuris. Vbi præcipit Pontifex possessiones emptas vsuraria pecunia vendi & pretium earum restitui illi à quo prius pecuniam acceperat. At verò si contractus ille emptionis & venditionis esset nullus ipso iure, declararet Pontifex esse irritum contractum: & quòd res reduceretur in primum statum ante contractum emptionis. Habemus ergo quòd primus ille contractus non est rescindendus: acquisiuit ergo dominium vsurarius vineæ. Secundo probatur. Qui habet aliàs vnde restituat, proculdubio potest alienare pecuniam per vsuram acquisitam: sed qui possidet vineam quam emit pecunia vsuraria, habet sufficienter vnde restituat, scilicet ex ipsomet pretio vineæ quam emit (supponimus enim quòd res empta est facile iterum vendibilis,) ergo potuit ille alienare pecuniam vsurariam, & transferre dominium eius in alterum. Sed quia potest aliquis dicere, quòd hoc fit inuito domino; Respondetur, quòd non est inuitus rationabiliter. Et probatur. Quoniam per talem emptionem non tantùm non effi citur impotens ad soluendum, sed magis potens: quoniam ipsa vinea manet obligata ad soluendas vsuras, & est firmior obligatio vineæ, quàm pecuniarum, quæ facilius dispensantur. Cùm ergo sit commodum mutuatarij, quòd vsurarius fiat potentior ad soluendum, non debet irritari contractus ille emptionis: maximè in iniuriā tertij, scilicet, venditoris vineæ: cui erat commodum vendere vineam suam, iuxta regulam illam, quòd mihi prodest, & tibi non nocet, tenêris facere. Imo vero possessio quā emit vsurarius non tantum seipsam, sed etiā suis fructibus facit potentiorem vsurarium ad restituendum vsuras: ergo non est aliqua ratio sufficiens, quare vsurarius non acquirat dominium vineæ & transferat dominiũ pecuniæ. Secunda conclusio. Si vsurarius alienet res quaslibet vsu consumptibiles, scilicet, pecuniam vinum & similia, habeat tamẽ aliàs vnde possit restituere: talis contractus quicumque ille sit onerosus vel gratuitus est validus: quoniam res vsu consumptibiles per vsuram acquisitæ non necessarium est, vt eædem restituantur in indiuiduo, sed satis est si restituantur eædem secundum speciem & qualitatem æqualem, ergo qui habet aliàs vnde possit restituere, non est factus inhabilis ad donandum & ludendum, &c. Tertia conclusio. Si vsurarius alienet res vsu consumptibiles, donando illas vel quolibet alio modo & non habet aliàs vnde restituat, tales actiones sunt inualidæ. Probatur, quia talis alienatio est rei alienæ, rationabiliter inuito domino. Quarta conclusio. Si vsurarius alienet res quæ non sunt vsu consumptibiles, v. g. domum quam per vsuras extorsit, talis contractus est irritus ipso facto & iure, etiam si habeat aliàs vnde restituat. Probatur. Quia talis res est aliena & est restituenda eadem in indiuiduo, ergo talis trāslatio est nulla. Iam verò ad tertium patet per hanc doctrinam. Etenim quando per emptionem redditur impotens vsurarius ad restituendum: talis emptio facta pecunia vsuraria irrita est. Sed quia cōmuniter per emptionẽ & vẽditionẽ nō reditur impotẽs vsurarius ad soluendum: præsumuntur validi huiusmodi contractus, quamdiu non constat, quòd est factus impotens. DVbitatur secundò circa primam conclusionem D. Thom. vtrum sit vera? Arguitur quòd teneatur vsurarius plus restituere quam accepit, etiam si res sit vsu consumptibilis, quando inde aliquod lucrum comparatur. Possessor malæ fidei qui ex aliena re factus est ditior, tenetur restituere non solum rem, sed etiam omne illud in quo factus est ditior; sed aliquando contingit, quòd vsurarius de re vsu consumptibili per vsuram acquisita factus sit ditior: ergo tenebitur lucrum illud restituere. Maior ostensa est à nobis suprà in quæst. 62. minor verò experimento constat. Sed respondebit aliquis huic argumẽto , quòd illud lucrum quòd reportat vsurarius ex tali re vsu consumptibili, respondet diligentiæ & debetur industriæ illius tāquam causæ principali: non autem ipsi rei consumptibili vsu, & ita videtur respondere D. Tho. in solutione ad tertium. Sed contra hanc solutionem replicatur. Esto ita quòd vsurarius per vsuram extorserit frumentum eo tempore, quo viliori pretio æstimabatur: si tamen reseruauit illud tempore quo maiori pretio æstimabatur vendendum: tunc iste fœnerator tenebitur restituere mutuatario, qui est dominus frumenti, totum illum excessum pretij quanuis per industriam fœneratoris acquisitum fuerit lucrum illud, ergo similis ratio erit de pecunia per vsuram acquisita. Sed respondebit aliquis quòd illa restitutio minoris pretij debet fieri ratione damni emergẽtis : quia mutuatarius poterat seruare frumentum illud in illud tempus quo cariùs erat valiturum. At ista respōsio friuola est. Etenim tenebitur vsurarius restituere illum excessum maioris pretij, siue mutuatarius esset seruaturus frumentum siue non. Titulus verò damni emergentis non habet locum nisi quando pars læsa reuera minus habuit, quā debuit habere. Confirmatur exemplo. Qui furatur frumentum & vendit illud alio tempore quo cariùs valet, tenebitur restituere illud pretium, ergo etiam vsurarius. Patet consequentia: quia vsurarius non est magis dominus frumenti, quàm fur. Deinde probatur. Esto ita quòd vsurarius acceperit pro vsuris à mutuatario certam monetam auream; & postea rex siue respublica augeat pretium illius monetæ tunc vsurarius non satisfaciet restituendo pretium illius monetæ quantum æstimabatur tempore quo accepit illam; sed tenebitur restituere tot aureos quot accepit. In oppositum videtur esse conclusio D. Thom. & eius ratio. Deinde est alia ratio. Si vsurarius accepit pro vsuris frumentum, & illud seminauit; non tenebitur restituere fructus illius, deductis expensis, ergo vera est conclusio D. Tho. PRO decisione huius difficultatis ponimus conclusionem bimembrem. Pretium totum rei etiam vsu consumptibilis, quæ per vsuram extorta est, tenetur vsurarius restituere, quātumlibet sit maius quàm cùm accepit rem ipsam. Neque tamen propterea dicẽdus est restituere amplius quàm accepit, etiam si multum creuerit pretium. Priorem partem huius conclusionis probāt argumenta facta priori loco contra conclusionem D. Thomæ. Sed pro intelligentia secundæ partis notandum est, esse differentiam inter pretium rei ex vna parte, & inter fructus rei siue id quod acquiritur ex re illa. Etenim pretium rei moraliter loquendo non distinguitur à re illa cuius pretium est: vnde quando restituimus pretium rei, censemus restitutam esse rem ipsam. Huius ratio est: quoniam res quæ veniunt in commutationes humanas, solum æstimantur secundùm quòd sunt vtiles & commodæ humanis vsibus, quod quidem pretio æstimatur. Cæterùm illud quod re ipsa postea acquiritur, moraliter loquendo distinguitur ab ipsa re: sicut effectus & causa; si res quidem fuerit fructuosa distinguitur ab ipsa re fructus, sicut à causa principali: si vero sit vsu consumptibilis, distinguitur tanquàm à causa minus principali. Et idcirco D. Thom. in 2. conclusione, non fuit contentus asserere, rem fructuosam debere restitui mutuatario: sed adiecit simul cum fructibus, vt insinuaret distinctionem inter fructus & rem fructuosam. Similiter in prima conclusione voluit, quòd lucrum quod acquiritur ex re vsu consumptibili non resti tuatur, etiam si res ipsa vsu consumptibilis sit restituenda: insinuans similiter distinctionem lucrũ inter illud & rem. At vero pretiũ cuiuslibet rei, siue consumptibilis vsu, siue fructuosæ: semper computandum est cum re ipsa, ac si non distingueretur ab illa. Notandum est secundo, quòd licet res vsu consumptibilis in hoc distinguatur à fructuosa, quòd res vsu consumptibilis per se quidem & vt sic, est sterilis omnino, fit tamen per accidens fructuosa ratione industriæ negotiantis; at vero è contrario res fructuosa secundum se talis est, per accidens autem & minus principaliter requirit aliquā industriam. Nihilominus in hoc omnes istæ res conueniunt, quòd secundum se sunt pretio æstimabiles: quoniam secũdum se omnes afferunt commoditatem & vtilitatem humanæ vitæ. Itaque æstimatio in pretio sequitur naturam rei etiam vsu consumptibilis vbique & semper; requiritur autem tanquam conditio sine qua non, ipsa conseruatio & aliqualis industria hominis: quoniam aliàs non staret talis natura rei. Est simile ad explicandam hanc doctrinam. Potentia quàm habet frumentum ad fructificandum, est naturalis ipsi; at vero hæc potẽ tia etiam remota, non erit in frumento: nisi sit qui illud conseruet. Causa vero principalis huius potentiæ, est ipsummet frumentũ , cuius est propria passio: & idcircò diximus in superioribus pro illa potentia remota nō posse accipi pretium aliquod: quia erat annexa ipsi tritico absq; aliqua industria possessoris ipsius. Ex hac doctrina patet intelligentia secundæ conclusionis & solutio argumentorum quæ cōtra illam facta sunt. Etenim ad recipiendum pretium quod pro re etiam vsu consumptibili datur, non opus est industria ipsius recipientis, sed tantum est conditio sine qua non conseruaretur ipsa res, quæ secũdum se est pretio æstimabilis. Hoc ipsum magis patet in materia secundi argumenti: quoniam ad maiorem æstimationem monetæ quæ à Principe magis valet & pluris æstimatur: non opus est aliqua industria ipsius habentis; Quapropter totam illam monetam tenetur restituere quā per vsuram accepit. Cæterùm ad lucri faciẽ dum aliquid cum ipsa pecunia, vel cum re vsu consumptibili: requiritur industria habent istanquàm causa princip alis. Ex prædicta doctrina etiam sequitur, quomodo faciẽ da sit restitutio in duobus casibus, & similibus. Primus casus est, quando aliquis per vsuras extorsit obligationem temporalem ad aliquam commoditatem vsurarij, v. g. si extorsit obligationem ad colendum agrum ipsius vsurarij. Alter casus est, si extorsit obligationem ad obtinẽdum aliquod officium ab ipso Rege, v. g. Præturam aut tabellionatum, obligando mutuatarium vt conferat huiusmodi officia efficaciter. Dicimus ergo, quòd in priori casu solum tenetur vsurarius restituere pretium in quo æstimatur illa obligatio colẽdi agrum; at vero fructus qui ex huiusmodi cultura producti sunt, non tenebitur restituere: quoniam illi fructus producuntur ex agro proprio ipsius vsurarij, v. g. ex vinea tanquam ex causa principali. Sed rogat aliquis meritò. Quid si vsurarius seminauit agrum proprium tritico alieno per vsuram acquisito; nunquid etiā fructus tenetur restituere? Videtur enim quòd sic: quia causa principalis illorum fructuum est semen alienum, ager enim nō concurrit efficiẽter ad fructificandum, ergo saltem bonā partem fructuum debet restituere domino tritici. Respōdetur . Nihilominus, quòd vsurarius non tenetur restituere nisi tantum ipsum quod accepit: nisi forte ratione damni emergentis; quia mutuatarius paratus erat seminare illud triticum & nō habebat aliud quod seminaret. Ratio est: quia vt iam diximus in superioribus, potentia proxima tritici ad fructificandum, si materialiter consideretur: non habet à seipso, sed per humanā industriam & agriculturā : & hoc est quod pretio æstimatur apud omnes vltra triticũ . Nam potentia illa quam diximus esse remotam, non habet pretium distinctum à pretio tritici. Vnde ad obiectionem respondetur, quòd quanuis physicè loquẽdo , principalior causa fructificandi est triticum cũ sua virtute seminali: tamen moraliter loquẽ do non est causa principalis, quoniam consideramus valorem rerum & commoditatem; & quia in tritico non distinguimus valorem virtutis fructificatiuæ à valore ipsius tritici: ideò diximus, quòd moraliter loquẽ do non est causa principalis illorum fructuum triticum, sed agricultura & ipse ager qui fructificat domino. In altero vero casu oportet distinguere; si enim qui se obligauit ad obtinendum officium illud, erat quidam tertius, qui quidem se obligauit, ad faciendam certam quandam diligentiam, & illam adhibuit: tenebitur vsurarius illi restituere quantum æstimabitur illa diligentia. Cæterùm si officium collatum est vsurario à Principe propter illius merita: non tenebitur pro officio quicquam restituere. At vero si Rex ipse erat mutuatarius, & ratione mutui obligauit se ad conferendum officium vsurario & contulit: tunc vsurarius quamdiu exercet officium, non tenebitur restituere pretium taxatũ pro operis ipsius officij: tenebitur autem renuntiare officio in manibus ipsius principis. Ratio omnium istorum est eadem; quoniam illa quæ diximus quòd vsurarius non tenetur restituere, debentur sibi vel propter sua merita, vel propter suum laborem. Sed obijciet aliquis contra. Quia ille vsurarius non erat verus officialis, quando accipit officium à Rege ratione mutui; ergo non habebat titulum accipiendi stipendia taxata veris officialibus. Est exẽ plum in nostra schola. Si quis non magister obtineret cathedram quam dicunt proprietatis, & non esset verus Magister; non haberet titulum percipiendi fructus taxatos Magistro proprietatis; ergo neque tabellio poterit percipere stipendia taxata vero tabellioni. Respondetur distinguendo de stipendijs taxatis v. g. tabellionibus, sunt enim quæ dam stipendia honorifica pro dignitate officij: alia vero sunt stipendia mercenaria purè pro labore operum. De primis stipendijs certum nobis est, quòd qui non habet verum titulum non potest illa percipere & ideo tenetur ea restituere. At verò secundi generis stipendia non tenetur restituere: quoniam illa respondent labori vtili communitati, vnde idcircò in casu posito in obiectione, ille qui non habet verum gradum magisterij, non tenebitur restituere totum stipendium: sed poterit aliquid sibi retinere pro labore vtili communitati. Et idem censendum est de illo qui habet beneficium curatum, & tamen non est verè parochus, propter aliquod impedimentum, v. g. illegitimitatis; poterit enim retinere partem aliquotam correspondentem officio ministrantis: sicut si ille esset substitutus veri parochi. Nam ipsam et ecclesia, quamdiu est communis error populi putantis illum esse verum parochum, concedit illi facultatem substituti. Alia vero stipendia maiora quæ correspondent dignitati officij nemo poterit percipere, nisi habeat verum gradum vel verum titulum requisitum ad tale officium. DVbitatur tertiò. Vtrum omnia vsurarij bona sint obnoxia restitutioni? Pro cuius intelligentia aduertendum est, ꝙ bona vsurarij sunt in triplici differentia. Alia quidem per vsuras extorta, alia verò pecunijs vsurarijs comparata: alia denique quæ iusto titulo possidet, quale est patrimonium & alia bona contractu iusto acquisita. Dubitamus ergo, vtrum omnia huiusmodi bona pariter sint obligata ad restituendum vsuras mutuatario. Videtur vera pars negatiua, quoniam bona obligata alteri, nemo potest per contractum validum alienare; sed vsurarius potest per contractum validum plurima bona ex prædictis alienare, imò etiam aliquando bona per vsuram extorta, non solum vsu consumptibilia sed etiam bona fructuosa quæ comparauit pecunijs vsurarijs: ergo non omnia bona sunt restitutioni obnoxia. In oppositũ est, quòd ipsemet vsurarius personaliter est obligatus ad restituendas vsuras mutuatario; ergo omnia bona illius sunt obligata. Hanc quæstionem celebrem inter Iuristas & Theologos disputat egregiè Caietanus in opusculo de vsuris citato, & refert varias sententias Iurisperitorum & eas conciliat. Item Magister Soto eandem disputat quæstionem lib. 6. de iusti. quæst. 1. art. 4. in responsione ad argumenta. PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio. Omnia in vniuersum vsurarij bona, sunt obligata restitutioni vsurarum. Probatur primò, argumento in oppositum facto. Deinde probatur. Quoniam mutuatarius habet ius ad repetendum ab vsurario vsuras quas accepit; hoc autem ius executioni mandatur à iudicibus in quibus libet bonis vsurarij, ergo omnia illius bona sunt obligata tali restitutioni. Et cōfirmatur . Quoniā alij creditores habent ius ad quæ libet bona debẽtiũ , ergo & mutuatarius habet ius ad quælibet bona vsurarij. Probatur consequentia: quoniam mutuatarius non est peioris conditionis, quàm alij creditores, neque vsurarius est melioris conditionis, quàm alij debitores. Et denique. Omnia bona furis siue latronis, sunt obligata restitutioni, ergo omnia bona vsurarij. Hæc conclusio asseritur expresse à D. Tho. in solutione ad secundum argumentum. Verumtamen quia non est eadem ratio obligationis in omnibus bonis, aduertendum est: quòd est duplex obligatio; quædam dicitur obligatio realis: alia vero personalis. Realis quidem obligatio oritur ex ipsa re, & inde solet refundi in personam quæ est domina illius rei. Item huiusmodi obligatio perpetua est quæ perpetuo comitatur rem ipsam vbicũ que fit, id circò dicitur realis obligatio. Personalis vero obligatio ortum habet ex ipsa persona & in illa est immediatè: quanuis inde refundatur in ipsas res & in bona illius personæ; & talis obligatio deriuata, non comitatur perpetuo rem, sed personam, & illa defuncta comitatur aliam personam quæ loco illius succedit in bona ipsius: ita sanè vt personalis obligatio non transeat in emptorem, transeat vero in hæredem: quoniam emptor non succedit loco personæ venditoris, hæres vero succedit loco defuncti. Hoc supposito sit secunda conclusio. Bona vsurarij pecunijs vsurarijs comparata, aut quolibet alio titulo iuste possessa, v. g. ex patrimonio vel donatione habita, obligata sunt ad restitutionem faciendam mutuatario, obligatione personali non obligatione reali. Probatur: quoniam res quælibet solum est obligata obligatione reali vero domino, vel de voluntate veri domini, sed huiusmodi bona non sunt mutuatarij tanquàm domini, vt iam ostendimus supra, sed potius sunt vsurarij: ergo tantum obligatione personali obligata sunt. Confirmatur. Si huiusmodi bona sint res fructuosæ & non vsu consumptibiles, fructificant ipsi vsurario, non autem mu tuatario; ergo non habent obligationem realem. Tertia conclusio. Res per vsuras acquisita quæ non est consumptibilis vsu, obligata est obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Probatur ex opposita ratione, quoniam res quælibet obligata obligatione reali ea est, quæ vero domino fructificat si fructuosa est; sed dominium talium rerum manet semper apud mutuatarium & illi fructificant: ergo obligatæ sunt obligatione reali. Quarta conclusio. Res per vsuram acquisita vsu consumptibilis, non est obligata obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Probatur primo, quoniā obligatio realis semper comitatur rem ipsam vbicumque sit; sed si vsurarius rem vsu consumptibilem alienet à se transfert aliquando dominium illius & fit libera ab huiusmodi obligatione: ergo non obligabatur obligatione reali. Maior constat apud omnes, ex discrimine supra posito inter obligationem realem & personalem: minor autem probatur: quoniam si vsurarius pecunijs vsurarijs emat agrum, transfert dominium pecuniarum in venditorem & manent liberæ pecuniæ ab omni obligatione restitutionis faciendæ mutuatario. Cōfirmatur . Quoniam realis obligatio differt à personali, quòd realis transit in emptorem; sed in emptorem rerum cōsumptibilium non transit obligatio aliqua cum ipsis rebus: ergo illa non erat obligatio realis. Secundo probatur, res vsu consumptibiles per vsuram acquisitæ non sunt necessariò eædem restituendæ, sed sufficit quòd aliæ similes & eiusdem valoris & pretij restituantur; at vero realis obligatio sequitur semper eandem rem in indiuiduo non autem in specie: ergo. Maior ab omnibus acceptatur, minor explicatur. Si vsurarius per vsuras accipit agrum quem postea sterilem reddit, tunc etiam si habeat alium agrum eiusdem speciei & pretij, non transit realis obligatio ab illo agro sterili ad agrum proprium quem antea habebat. Confirmatur. Si vsurarius pecuniam per vsuram acquisitam accumulet cum alia pecunia simili, vel etiam triticum per vsu ram acquisitum conijciat in horreum in quo habebat copiam proprij frumenti, tunc in tali casu non est cur magis dicamus, has pecunias indiuiduas, vel hoc singulare triticum obligari reali obligatione ad restitutionem faciendam mutuatario: quàm illas pecunias & illud hordeũ quod antea habebat, imo verò in tali casu ita iudicandum est de obligatione ad restitutionem, atque si consumpsisset pecunias & triticum: vnde omnia illa bona manent obligata obligatione personali. Hæc quarta conclusio, videtur esse contra Caietanum opusculo citato de vsura. quæstione. 4. qui vniuersaliter asserit omnia bona per vsuras arquisita obligari obligatione reali ad restitutionem faciendam mutuatario. Minor etiā probatur, nā Soto vbi suprà disputans hanc difficultatem, nullam mentionẽ facit de rebus vsu consumptibilibus. Cæterùm pro sententia Caietani & contra nostram quartam conclusionem facit ratio adducta pro tertia conclusione, scilicet, res quælibet obligata est obligatione reali vero domino; sed res etiam per vsuram acquisitæ vsu consumptibiles non sunt vsurarij tanquam domini, sed sunt mutuatarij, vt iam ostendimus non transferri dominium illarum rerum, ergo falsa est nostra conclusio. Respondetur quòd reuera illa ratio pro tertia conclusione quæ est Caietani non est sufficiens nisi addatur illi, quòd talis res sit obligata eadem numero restitutioni faciendæ; imo verò idcircò habet locum illa ratio in rebus quæ non consumuntur vsu: quoniam illæ in indiuiduo sunt obligatæ restitutioni vero domino faciendæ: deficit autem in rebus vsu consumptibilibus etiam si non sint cōsumptæ : quoniam tales res non sunt necessariò eædem numero restituendæ. Ad argumentũ vero factũ in principio dubij pro parte negatiua ex dictis patet responsio: etenim res quæ vsu non consumuntur non possunt alienari illa ratione, & propterea diximus: non esse obligatas obligatione reali, si sint extortæ per vsuram. At vero res vsu consumptibiles possunt alienari aliquando, & idcircò asserimus, eas obligari obligatione tantum per sonali. Quod si aliquis obijciat. Quid igitur prodest asserere, quòd non transfertur dominium huiusmodi rerum in vsurarium; siquidem non sunt obligatæ magis obligatione reali quam si transferretur dominium in vsurarium? Quemadmodum pecuniæ quas accipit mutuatarius non sunt obligatæ obligatione reali, quin potius mutuatarius est dominus illarum, ergo nulla differentia est inter pecunias, quas accipit vsurarius, & pecunias quas accipit mutuatarius quantum ad obligationem restituendi realem vel personalem: sed solum est differentia, quòd vsurarius tenetur ratione iniustæ acceptionis, mutuatarius vero tenetur ex vi contractus mutui. Respondetur nihilominus, quòd multum prodest in fauorem mutuatarij, quòd non transferatur dominium pecuniarum quas per vsuras accipit vsurarius: etenim si per alienationem huiusmodi rerum vsu consumptibilium, fiat impotens vsurarius ad restituendum: talis alienatio non valet, quoniam in tali euentu huiusmodi bona succedunt in locum rerum quæ obligantur obligatione reali, & contractus qui fit cum huiusmodi bonis non est validus; esset autem validus si similis contractus fieret à mutuatario de pecunia mutuata: quoniam mutuator fecit eum dominum pecuniæ, & non manet obligatus nisi obligatione personali tantùm: qua propter contractus facti à mutuatario de illa mutuata pecunia non fiunt cum iniuria tertij, scilicet mutuatoris: & ideo validi sunt, etiam si fiat impotens mutuatarius ipse ad soluendum mutuatum. Contractus verò facti ab vsurario de huiusmodi rebus non sunt validi: quoniam fit impotens ad soluendum. Et ratio est, quia vsurarius non est factus dominus pecuniæ vsurariæ, vnde cum iniuria domini est, quòd ille fiat impotens ad soluendum per alienationem pecuniæ alienæ: non est autem cum iniuria mutuatoris, quod mutuatarius fiat impotens ad soluendum, per alienationem mutuati. Et ratio est, quia mutuator liberè nullo cogente fecit illũ dominũ pecuniæ, dummodo se obligaret ad restituedũ , vnde poterit mutuatarius illas pecunias ludere vel donare. Ex dictis colligitur, quid sit dicendum de vxore, de filijs, de tota familia, qui comedunt & consumunt bona vsurarij; An teneantur ad restitutionem vel non? Dicẽdum est enim, quòd si vsurarius non reddatur impotens ad restituendum per quotidianas expensas, & stipendia famulorum: non tenentur prorsus ad aliquam restitutionem. At verò si fiat impotens ad restituendum, tunc neque vxor neque filij, neque famuli possunt sustentari illis bonis per se loquendo: aliàs tenebuntur ad restitutionem. Ratio est manifesta, quoniam nemini licet alienam rem inuito domino attrectare: sed in huiusmodi casu illi rem alienam inuito domino consumunt: ergo tenentur ad restitutionem, non secùs atque si cum latrone de re furtiua communicarent. Dixi tamen per se loquendo: quoniam per accidens ex circunstantia, licitum erit vxori & filijs comedere de illis bonis ratione extremæ necessitatis, quia non habent aliundè quomodo sustententur. Sed consulendum erit filijs ætate prouectis: vt quærant sibi cibum aliunde. Famuli etiam excusantur à quibusdam & à Caietano in verbo vsura, quando agunt rem mutuatarij, scilicet, admonendo hærum netam magnas vsuras exigat, vel etiam procurando pignora mutuatariorum. Sed profectò huiusmodi excusatio non est omnino sufficiens vt isti eripiantur ab omni restitutione. Primò quidem, quoniam ad vsurarium ipsum spectat, si pignora illa accipit pro principali & vsuris, ea seruare ne à tinea lædantur. Deinde. Illa admonitio si non est efficax, nihil vtilitatis affert mutuatarijs, ergo nulla ratione excusabuntur famuli à restitutione alimentorum & stipendiorum, quando vsurarius fit impotens ad restituendum. Quod si quis dicat, quòd saltem quando admonitio est efficax, excusabitur famulus à restitutione. Respondetur, quòd excusabitur ex parte & non ex toto: quoniam nihilominus sustentatur de vsuris, propter quod fit impotens vsurarius ad soluendum. Vnde dicimus, ꝙ famuli non excusabuntur simpliciter nisi propter extremam necessitatem. DVbitatur quartò; Vtrùm hæredes vsurarij teneantur ad omnia illius debita persoluenda? In qua quæstione vnum certissimum est apud omnes, quòd hæredes tenentur ad omnia debita vsurarij persoluenda, saltem secundùm vires & facultates hæreditarias. Probatur. Primò quidem, quantùm ad ipsa bona per vsuram acquisita & obligata reali obligatione qualia sunt vinea, vel domus: siquidem realis obligatio est comes indiuidua ipsius rei apud quemcunque inueniatur. Deinde probatur quantum ad alia bona comparata pecunijs vsurarijs etiam iusto titulo. Quoniam omnia illa erant obligata obligatione personali apud ipsum vsurarium; sed hæredes succedunt personæ vsurarij: ergo etiam succedunt in obligationem personalem si admittunt hæreditatem. Diximus autem saltem secundùm facultates & vires hæreditarias: quoniam si vsurarij debita excedant totam hæreditatem: non tenebuntur hæredes in foro conscientiæ ad soluendum illum excessum, etiam si non fecerit inuentarium. Diximus in foro conscientiæ: quoniam in foro exteriori est dubia res inter Iurisperitos, An hæredes qui non faciunt inuentarium teneantur ad omnia bona testatoris persoluenda. Refert Couarruuias libro. 3. Variarum Resolutionum, capit. 3. numero. 8. Iurisperitos de hac re disserentes. Et quanuis sit vera in foro exteriori sententia affirmatiua: tamen in foro conscientiæ debet esse certa contraria sententia negatiua. Et ratio est manifesta: quoniam hæredes vsurarij non tenentur ad restitutionẽ ratione iniustę acceptionis; (supponimus enim quòd non sunt cooperati ad vsuras extorquendas;) nec tenentur ratione rei acceptæ; ergo non tenebuntur restituere vltra facultatem rei acceptæ quicquam. Cæterum ipsa lex ciuilis & iudices exequutores ipsius legis, procedunt ex præsumptione iusta contra omnes hæredes, qui sine beneficio inuentarij clanculum adeunt hæreditatem testatoris qui erat obligatus debitis: meritò enim præsumuntur quòd occultant partem hæreditatis, ne persoluant omnia debita. At verò in foro conscientiæ cessat omnis falsa præsumptio: quoniam ipse pœnitens narrat rei veritatem coram Deo, ergo nulla ratione est obligandus ad restitutionem in illo foro supra vires hæ reditarias. Difficultas autem est hic examinanda, Vtrùm si hæredes vsurarij sint duo vel tres, & aliquis eorum non vult soluere, aut certè soluit minimam partem: teneantur reliqui hæredes ad soluendum omnia debita insolidum? Videtur enim vera sententia affirmatiua ex capit. tua nos. de vsuris. vbi dicitur, quòd hæredes vsurariorum eadem districtione sunt cogendi ad soluendas vsuras: qua vsurarij si viuerent cogerentur; sed vsurarius cogeretur ad soluendas omnes vsuras: ergo & hæredes. Secundò probatur. Hæres quilibet succedit loco testatoris: sed testator tenebatur omnia debita persoluere, & omnia illius bona tenebantur saltim obligatione personali: ergo hæres quilibet tenebitur omnia debita persoluere, si non excedunt partem hæreditatis. Sed dicet aliquis, quòd hæres non succedit in totam hæreditatem sed in partem: ac proinde quòd non succedit in totam obligationem ad persoluenda omnia debita sed in partem, pro rata & proportione ipsius hæreditatis. Contra hoc est replica. Si ipse vsurarius possideret solum vnum fundum, quæ fuit pars in quam succedit hæres: teneretur ipse vsurarius olim soluere omnia debita ex ipso fundo: ergo etiam si hæres succedat solum in illum fundum: tenebitur ex ipso fundo persoluere omnia debita. Deinde, obligatio personalis quæ erat in testatore, non videtur quòd minuatur, sed potius quòd augeatur: quoniam multi sunt hæredes: sed ipse tenebatur ad omnia debita: ergo etiam singuli hæredes tenebuntur. Antecedens probatur, quoniam singulorum hæredum bona, etiā quæ alias habebat, videntur quòd maneant obligata obligatione personali ad persoluenda debita personæ quam repræsentant. Hanc difficultatem disputat Caietanus in opusculo citato de vsuris, quæstione. 5. vbi refert sententiam Iurisperitorum asserentium cum glossa in capit. tua nos, affirmatiuam partem, scilicet, quòd quilibet hæres tenetur in solidum ad omnia debita vsurarij persoluenda. At vero ipse Caietanus & Magister Soto vbi supra tenent par tem negatiuam: quam nos censemus certam in foro conscientiæ. Dicimus ergo, ꝙ singuli hæredes tenentur pro rara hæreditatis ad soluenda debita testatoris. Probatur hæc sententia, primò quidem & principaliter, quoniam hæredes vsurarij non tenentur ratione iniustæ acceptionis sed solum ratione rei acceptæ: sed singuli acceperunt duntaxat suas portiones: ergo tantum tenebuntur debita soluere pro rata portionis vniuscuiuslibet. Confirmatur. Quoniam in petitione hæreditatis, diuiditur inter hæredes simul ius ad exigenda debita, quæ debebantur testatori, & similiter obligatio testatoris ad alia debita persoluenda, sed singulis non contingit totum ius ad recuperandum sibi omnia debita: ergo neque & competit singulis tota obligatio ad soluenda debita. Probatur secundò. Hæres solùm tenetur ratione obligationis personalis ipsius testatoris ad persoluenda debita: sed obligatio personalis testatoris diuiditur per singulos hæredes, iuxta singulas portiones hæreditarias: ergo iuxta illas tenebuntur soluere debita. Probatur minor, quia singuli hæ redes non succedunt repræsentantes totam personam testatoris, sed partialiter, collectiuè vero repræsentant totam personam. Et hoc patet, quando nepotes sunt hæredes alicuius testatoris: tunc enim repræsentant vnam personam condistinctam cum auunculo filio testatoris. Ex hac doctrina facilè possumus dissoluere argumẽta cōtraria . Ad primum argumentum ex capit. tua nos, respondetur, quòd æqualitas districtionis comparanda est ad omnes hæredes collectiuè, non ad singulos. Ad secundum argumentum respondetur, quòd non singuli succedunt totaliter, sed partialiter. Ad replicam respondetur, quòd si testator non habebat alia bona præ ter fundum, is qui hæreditauerit fundum, tenebitur ad omnia soluenda: & si multi hæ reditabunt fundum, tenebuntur secundùm proportionem hæreditatis. Ad tertium argumentum respondetur, quòd obligatio testatoris non minuitur, sed tota manet in ipsis hæredibus collectiuè sumptis. DVbitatur quintò; Vtrùm vsurariorum cooperatores & coadiutores, teneantur ad restitutionem vsurarum? De qua re diximus supra quæst. 62. art. 7. vbi vniuersaliter definiuimus, quomodo teneantur ad restitutionem qui concurrunt ad iniustam actionem. Ea ergo recolenda sunt pro præ senti tractatu: quoniam vsuraria acceptio species est actionis iniustæ. Nihilominus specialiter animaduertendum est, quòd adiutores & cooperatores ad exercendas vsuras, sunt in duplici differentia. Quidam enim gerunt vicem & negotium vsurariorum: quidam vero gerunt solum negotium eorũ qui recipiunt mutuum. Sit ergo nobis prima conclusio. Qui cooperantur ad vsuras exercendas, gerentes negotium fœneratorum: tenentur ad restitutionem totius damni quod inde sequitur mutuatario: etiam si inde nihil vtilitatis sibi accesserit. Qui verò gerunt negotium tantum mutuatariorum, non tenentur ad aliquam restitutionem: imò neque peccāt magis quā ipse mutuatarius: de quare dicemus articulo sequenti. Exemplum primæ partis conclusionis est, in illis qui discurrunt inquirentes mutuatarios qui ad vsuras mutuum accipiant, & ipsi firmant pacta & conuentiones inter mutuatorem & mutuatarium. Est etiam exemplum in ministris & famulis vsurariorum, qui eorum nomine faciunt contractus vsurarios: & quia illorum negotium gerunt, dicuntur communi vocabulo agentes seu factores. In eadem classe computantur famuli, qui exigunt debita à mutuatarijs, habentes autoritatem ad cogendos illos iuridicè ad vsuras persoluendas. Diximus habentes autoritatem: quoniam si tantum mitterentur ad petendum vsuras simpliciter, sicut simplex nuntius qui portat debita: non tenerentur ad restitutionem. Idem dicendum est de alijs famulis qui custodiunt pecunias vsurarias; isti enim non cooperantur ad peccatum vsuræ, quic quid alij scrupulosi nimis contra sentientes dicant. Exemplum secundæ partis conclusionis est in ipsis ministris etiam ipsius vsurarij, quos precibus inducit mutuatarius, vt ipsi petant ab vsurario sub vsuris. Ratio huius rei est huiusmodi. Qui negotium gerunt fœne ratorum, sunt vera causa moralis cōtractus vsurarij & iniustæ acceptionis; qui autem negotium gerunt mutuatariorum non sunt causa moralis iniustæ acceptionis, magis quàm ipse mutuatarius qui patitur vsuras: ergo illi priores & non isti secundi tenentur restituere. Hinc faciemus gradum ad explicandum id quod in hac parte est difficilius, scilicet, quando tabellio ipse tenebitur ad restitutionem, ex eo quòd facit scripturam contractus vsurarij. PRO cuius rei intelligentia notandum est, quòd ipse tabellio in huiusmodi scriptura conficienda, dupliciter se potest habere. Vno modo fideliter explicando rem ipsam, vt est à parte rei, v. g. si mutuator det mutuò centum aureos & petat pro mutuo & lucro quindecim, & ipse tabellio sic scribat de verbo ad verbum. Secundo modo potest se habere palliando vsuram, infideliter exercens officium suum, v. g. si in eodem casu posito fidem faciat tabellio ipse, scribendo quòd mutuatarius recipit quindecim supra centum. Sit secunda conclusio. Tabellio qui priori modo se habet, non tenetur ad aliquam restitutionem: imò neq; peccat aliquod peccatum; qui verò secundo modo se habet, si palliet vsuras in fauorem vsurarij: tenetur ad restitutionem; si autem palliet in fauorem mutuatarij: non tenetur ad restitutionem. Probatur prima conclusionis pars. Quoniā tabellio in tali casu facit fidem rei omnino veræ, & nullam facit iniuriam tertio, ergo neque peccat neque tenetur ad restitutionem. Et quidem quòd faciat fidem rei veræ, patet ex ipso casu: quod autem nullam faciat iniuriam mutuatario: probatur. Quoniam mutuatarius per tale instrumentum confectum à tabellione, non poterit compelli ad soluendas vsuras, imò si in iudicio compareat huiusmodi instrumentum declarabitur nullus & irritus huiusmodi contractus, & vsurarius punietur grauiter. Deinde probatur eadem pars. Quia etiam si instrumentum illud compelleret mutuatariũ ad soluendas vsuras: tamen ipse tabellio rogatus à mutuatario non faciebat illi iniuriam. Et confirmatur. Testes qui interfuerunt tali contractui, non tenentur ad vllam omnino restitutionem, imò neque peccant magis, quam si vocarẽtur vt essent testes cuiuslibet alterius criminis, sunt enim testes veritatis & nullo modo causa malitiæ, ergo idem iudicium ferendum est de tabellione. Secunda vero pars & tertia cōclusionis , simul probātur ratione proportionali. Quoniam tabellio qui palliat vsuram in fauorem vsurarij, est causa moralis, ratione instrumẽ ti quod conficit ad hoc, quòd mutuatarius compellatur in iudicio ad soluendas vsuras; si autem conficiat in fauorem mutuatarij, non est causa moralis, quòd mutuatarius cogatur in iudicio soluere vsuras, imò ipse mutuatarius suis precibus cogit illum vt faciat instrumentum in fauorem illius, ergo nullam facit iniuriam. Hoc ipsum quod de tabellione dicimus, erit dicendum de testibus qui inter sunt huiusmodi contractui palliato. Si enim se tenent ex parte vsurarij tenentur ad restitutionem; si autem se tenent ex parte mutuatarij, ita vt nullo modo testificarentur, nisi ab illo rogati: non tenentur ad restitutionem. Sed est argumentum contra tertiam partem conclusionis. Ipse tabellio tenetur ex iustitia ratione officij, illud exercere fideliter, perhibendo testimonium veritati & non palliando mendacium: ergo cum palliat cō tractum illum vsurarium, peccat contra iustitiam etiam si faciat id in fauorem mutuatarij: ac per cōsequens tenebitur ad aliquam restitutionem. Et confirmatur. Quia ille saltim peccat contra religionem præstiti iuramenti de exercendo fideliter officio. Respō detur quòd argumentum probat tabellionem peccare, non solum contra religionem præstiti iuramenti peccatum periurij: sed etiam contra fidelitatem quam tenentur seruare, ex pacto cum ipsamet republica facto. Cæterùm non peccat contra ius mutuatarij siquidem gerit potius negotium illius rogatus ab illo: & idcircò non tenetur ille ad aliquam restitutionem faciẽdā . Quemadmodum neque tabellio qui scripturam falsam præsentat in iudicio ad defensionem innocentis quem certo scit esse innocentem, sed impetitur ab aduersario iniquo; quāuis peccet contra religionem iuramenti & contra iustitiam debitam reipublicæ: tamen non peccat contra ius iniqui aduersarij qui insequitur innocentem, & idcircò non tenetur ad vllam restitutionem faciendam particulari personæ: quanuis si respublica damnificaretur ex huiusmodi falsis testimonijs: tenebitur ille tabellio ad restitutionem faciendam reipublicæ. Et hoc probat argumentum efficaciter. Quæ autem diximus, intelligenda sunt quādo tabellio nouit apertè contractum esse vsurarium; quoniam si ignoret vel dubitet an sit vsurarius contractus, vel nō , etiam si suspicetur esse vsurariũ : tamen rogatus & ad instantiam vtriusque partis conficiat instrumentum palliatiuum vsuræ, nullũ est peccatum ex parte tabellionis. Et ratio est: quoniā tabellio ratione officij tenetur præstare fidem suam postulatus à ciuibus; & quoniam ista fides pedet in illo casu à narratione partium quādo ipse nescit aliàs contrarium, tunc verè reddit testimoniũ : eo vel maximè si ipse admoneat vtrā q́; partem ne forte pallient vsuram mendacio. Cum igitur vtraque pars habeat certum ius erga tabellionem, vt reddat testimoniũ contractus quem illi faciunt: tenetur tabellio etiam si dubitet esse vsurarium, exercere suũ officium in fauorem ciuium, quoniam in dubijs melior est conditio possidentis. DVbitatur vltimò. An vsurarius mẽtalis teneatur ad restitutionem. Ratio dubitandi est pro parte negatiua: quoniā simoniacus mentalis nō tenetur ad restitutionẽ ; ergo neq; vsurarius. Antecedẽs probatur ex ca. mādato de simonia. Cōsequẽtia vero probatur: quoniā proportionabiliter se habẽt in spiritualibus simonia & in tẽporalibus vsura. Secũdo arguitur pro eadẽ parte. Restitutio tantũ debetur ratione damni quod datũ est alteri; at vsurarius mẽtalis nullum damnum dedit alteri, sicut neque homicida mẽ talis : ergo non tenetur quicquam restituere. Sed in oppositum est, ꝙ in cap. Cōsuluit de vsuris dicitur, quòd vsurarius mentalis ad ea quæ taliter sunt accepta restituenda in animarum iudicio efficaciter est inducendus. Deinde nos supra ostendimus lucrum vsurarium ita iure esse prohibitum, vt eius dominiũ nō transferatur in vsurariũ , quod si trāsfertur secundũ aliquorũ opinionẽ : tamẽ trāsfertur cũ obligatione ad restitutionẽ . Denique. Quicquid comparatur per iniustum contractum est lucrum iniustum & obnoxium restitutioni: sed contractus ille mutui est iniustus ratione mentis iniquæ: ergo lucrum ex illo acceptum obnoxium est restitutioni. PRO decisione huius difficultatis, reuocanda sunt in memoria quæ diximus supra artic. 1. huius quæst. circa responsionẽ ad quartum argumentum de vsura mentali. Ex quibus colligamus hic, quòd ista dubitatio solum procedit de vsura mentali, secundùm quòd specialiter distinguitur à reliquis vitijs mentalibus, videlicet loquimur de vsura mentali, secundùm quòd distinguitur ab vsura reali, in qua est pactum explicitum vel implicitum de lucro ratione mutui: sed tamen in vsura mentali de qua loquimur, recipitur pretium vltra sortem ratione mutui: etiam si non præcesserit pactum aliquod. Secundò notandum est, quòd cōtractus iste vsuræ mentalis tripliciter potest exerceri: primo modo, ita vt vtraque pars habeat mentem vsurariam, alter recipiendi vsuram ex mutuo, alter vero dandi: & hæc est perfecta & plena ratio vsuræ mentalis. Alijs vero duobus modis exerceri potest iste contractus ex altera parte contrahentium. Sit ergo secundus modus, quando mutuator habet animum sincerum & candidum neque recipiendi aliquid ratione mutui ex obligatione ciuili: sed tantum ex gratitudine: at vero ipse mutuatarius opinatur mutuatorem habuisse animũ deprauatum & intendere obligare illum ad reddendum aliquid vltra sortem obligatione ciuili: & cũ hac falsa opinione soluit aliquid vltra sortem. Tertius modus est, quando mutuator habet animũ deprauatum, intẽdens obligare mutuatarium ad soluendas vsuras: sed ipse mutuatarius nō intelligit talem animum, & nihilominus reddit aliquid vltra sortẽ ex gratitudine & beneuolentia. HIS ita cōstitutis , dicimus primò, quòd illo primo modo mutuator certissime est vsurarius mentalis (de quo loquimur) & tenetur ad restitutionem totius lucri & totius damni, quod inde mutuatario est sequutũ : & sic intelligitur cap. consuluit. citatum, & hoc probant argumenta facta pro parte affirmatiua. At vero in secundo casu ipse mutuator nullam incurrit culpam: sed nihilominus tenebitur ad restitutionem illius lucri in quātum factus est ex illo ditior. Et ratio est, quoniam ille solum tenetur ratione rei acceptæ, non ratione iniquæ acceptionis. Verum est tamen, ꝙ quandiu non intellexerit mutuatarium soluisse lucrum illud ex falsa præ sumptione: excusabitur omnino à restitutione facienda. Hæc etiam sententia constituta est apud omnes. In tertio vero casu aliquid est certum apud omnes, scilicet, quòd mutuator quandiu in illa mala fide perseuerauerit, tenebitur ad restitutionem ratione conscientiæ erroneæ. Est autem controuersia, An postquam mutuator notum habuerit animum mutuatarij & nouerit illum dedisse lucrum vltra sortem ex mera gratitudine: teneatur nihilominus restituere? Multi Iurisperiti quos citat Syluest. in verbo vsura. 6. quæst. 3. & Sotus vbi sup. art. 4. tenent, quòd ille mutuator manet obligatus nihilominus ad restitutionem. At vero ipse Syluester & Caietanus & Sotus tenent contrariam sententiam, quam etiam nos amplectimur. Et probatur. Quoniam mutuatarius in illo tertio casu reuera transtulit dominium in mutuatorem absque vlla actione repetendi, sed liberè ex gratitudine, ergo mutuator non tenebitur restituere cessante conscientia erronea. Antecedens probatur: quoniam mutuatarius non soluit aliquid vltra sortem ex obligatione ciuili, sed ex mera tantum gratitudine, ergo absolutè transtulit dominium. Et confirmatur. Si quæ ratio est in illo casu lucri vsurarij, tota oritur ex præsumptione falsa, & conscientia erronea ipsius mutuatoris. Hæc autem ratio est secundùm quid & diminuta, neq; obligat realiter sed ratione conscientiæ erroneæ; ergo cessante conscientia erronea nulla relinquitur obligatio. Est exẽ plum , si quis accepit rem propriam existimans esse alienam, proculdubio postquam nouerit non esse alienam non tenebitur ad aliquam restitutionem. AD argumenta verò pro parte negatiua iam responsum est, quatenus procedunt contra ea quæ diximus esse constituta apud omnes. Ad primum verò argumentum in particulari, quatenus procedit contra nostram decisionem respondetur, quòd nō est præ sentis loci disputare de illo antecedenti, an simoniacus mentalis teneatur ad restitutionem; hoc enim pertinet ad quæstionem 100. in art. 6. sunt enim variæ opiniones de hac re. Nunc autem dicimus ad argumentum, transeat antecedens & negamus consequentiam; & ratio differentiæ est: quoniā in mentali simonia, qui pretium soluit pro re sacra spirituali, intendit illam emere. Hęc est autem natura emptionis & venditionis: quòd per huiusmodi contractum transferatur dominium, ac proinde simoniacus mentalis vult omnino transferre dominium pretij; At vero in vsura mentali, qui soluit vsuras & redimit suam vexationem, neque intendit transferre pecuniarum dominium in fœ neratorem, & idcirco ille fœnerator tenetur restituere, etiam si vsura fuerit mentalis. Ad secundum argumentum respondetur, quod vsurarius purè mentalis, si illa dictio, pure, excludat tantum ipsum pactum explicitum, vel implicitum, & non excludat receptionem pretij: profecto infert damnum, & sic loquimur hîc de vsurario purè mẽtali : quapropter ille tenebitur restituere. Ad alia vero argumenta partis affirmatiuæ quatenus possunt militare contra decisionem nostram in tertio modo positam respondetur, quòd caput illud. Cōsuluit , intelligendum est de vsurario mentali simpliciter, & secundum rem: non autem de vsurario mentali ex cōscientia erronea. Ille enim per accidens est vsurarius, neque tenetur realiter ad restitutionem: sed solum quia existimat se teneri. Quemadmodum viceuersa, si quis per ignorantiam inuincibilem arbitratur se non teneri ad aliquam restitutionem, excusabitur quidem à peccato si non restituat: & nihilominus dicemus, quòd ille realiter tenetur restituere. Ad secundum argumentum respondetur, quòd omnia iura quæ reprobāt lucrum vsurarium, efficiunt ipsos vsurarios incapaces & inhabiles dominij; sed intelligenda sunt de lucro vsurario secundum rem & per se: non de lucro quod non est vsurariũ , nisi tantum in præsumptione accipientis pretiũ : quapropter non est ille incapax dominij pecuniæ illius, vel illius rei quæ sibi datur ex gratitudine mutuatarij: quanuis ipse putet dari sibi ex obligatione ciuili ratione mutui. Ad tertium argumentum respondetur primò, quòd lucrum prout hîc accipitur, & similiter ipse cōtractus per quem accipitur, non habent in illo casu rationem aliquā iniustitiæ à parte rei, sed duntaxat in æstimatione falsa accipiẽtis lucrum: & idcirco cessanti falsitate illa æstimationis, non tenetur ad restitutionem aliquam. Respondetur secundò, quòd lucrum illud non habet originem ab iniusto contractu secundum se & à parte rei, sed potius ab ipsa libera voluntate & gratitudine mutuatarij, quæ quidem sufficit transferre dominium: etiam si ipse recipiens ignoret titulum dominij, quoniam nihilominus habet voluntatem interpretatiuā recipiendi illud lucrum meliori titulo quo potest. Hoc dixerim, quia nemo acquirit dominium contra voluntatem propriam, etiā si alter intendat transferre illud: sed merito præsumitur ille qui habet animum vsurariũ recipiendi pretium, quòd multò libẽtius reciperet titulo gratitudinis. Ex dictis potest colligi, quòd restitutio in casu nostræ controuersiæ, non est faciẽda pauperibus. Et ratio est, quia comparẽte vero domino non est locus faciẽdæ restitutionis pauperibus: sed tunc solum est facienda restitutio pauperibus, quando ipse verus dominus propter suam culpā meretur amittere dominium, & punitur lege pœnali, & priuatur dominio. At vero hîc neque ipse mutuatarius culpam commisit, neque leges puniunt huiusmodi contractus, qui sunt vsurarij per accidens ex falsa æstimatione recipiẽ tis pretium. Denique in fine huius articuli obseruandum est, quòd quanuis dum non comparet verus dominus, liberum sit illi qui tenetur restitutionem facere, illam incōsulto episcopo facere, expendendo pecunias in pios vsus: tamen in aliquo casu non cōparenti vero domino, nō potest sine facultate episcopi & cōsilio restitutionem facere, cōuertẽdo pretiũ in pios vsus: videlicet, quādo est vsurarium debitum realiter. Et ita definitur in cap. quanquam, de vsuris lib. 6. 
 
 ARTICVLVS IIII. ¶ Vtrùm liceat pecuniam accipere mutuò sub vsura. AD Quartum sic procedi{ 3. dist. 37. ar. 6. ad 6. Et mal. q. 13. art. 4. ad 17. & 19. & opusc. 21. q. 3. fin. & opusc. 73. cap. 17. } tur. Videtur, quòd non liceat pecuniam accipere mutuo sub vsura. Dicit enim Apostolus ad Roman. 1. quòd "digni sunt morte non solùm qui faciunt peccata: sed etiam qui consentiunt facientibus". Sed ille qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, consentit vsurario in suo peccato, & præbet ei occasionem peccandi. Ergo etiam ipse peccat. ¶ 2 Præterea. Pro nullo commodo temporali debet aliquis alteri quamcunque occasionem præbere peccandi. Hoc enim pertinet ad rationem scandali actiui, quod semper est peccatum, vt suprà † { q. 43. ar. 2 } dictum est. Sed ille qui petit mutuũ ab vsurario, expressè dat ei occasionem peccandi. Ergo pro nullo commodo temporali excusatur. ¶ 3 Præterea. Non minor videtur esse necessitas quandoque deponendi pecuniam suam apud vsurarium, quàm mutuum accipiendi ab ipso. Sed deponere pecuniam apud vsurarium, omnino videtur esse illicitum, sicut illicitum esset deponere gladium apud furiosum, vel virginem committere luxurioso, seu cibum guloso. Ergo neque licitum est accipere mutuum ab vsurario. SED contra, ille qui iniuriam patitur, non peccat, secũdùm † { Li. 5. cap. 11. â med. tom. 5. } Philosophum in. 5. Ethic. Vnde iustitia non est media inter duo vitia, vt ibidem † { Li. 5. c. 5. declinādo ad finẽ , tomo. 5. } dicitur. Sed vsurarius peccat, inquātum facit iniustitiam accipienti mutuum sub vsuris. Ergo ille qui accipit mutuum sub vsuris, non peccat. RESPONDEO dicendum, quòd inducere hominem ad peccandum nullo modo licet: vti tamẽ peccato alterius ad bonum, licitum est, quia & Deus vtitur omnibus peccatis ad aliquod bonũ . Ex quolibet enim malo elicit aliquod bonum, vt dicitur in † { Aug. Euchir. c. 11. tom. 3. } Enchirid. Et ideo † { Epist. 154 non longè à prin. tomo. 2. } August. Publicolæ quærenti, vtrùm liceret vti iuramẽto eius, qui per falsos deos iurat, in quo manifestè peccat, eis diuinam reuerentiam adhibens, respōdet , quòd qui vtitur fide illius, qui per falsos deos iurat, non ad malum, sed ad bonũ , non peccato illius se sociat, quo per dæmonia iurauit, sed pacto eius bono, quo fidem seruauit: si tamen induceret eum ad iurandum per falsos deos, peccaret. Ita etiam in proposito dicendum est, quòd nullo modo licet inducere aliquẽ ad mutuandum sub vsuris: licet tamen ab eo, qui hoc paratus est facere, & vsuras exercet, mutuum accipere sub vsuris, propter aliquod bonũ , quod est subuentio suæ necessitatis vel alterius. Sicut etiam licet ei, qui incidit in latrones, manifestare bona quæ habet, quæ, latrones peccāt diripiendo, ad hoc quòd non occidatur, exemplo decem virorũ , qui dixerunt ad Ismael: "Noli occidere nos, quia thesauros habemus in agro", vt dicitur Ierem. 41. AD primum ergo dicendum, quòd ille qui accipit pecuniam mutuò sub vsuris, nō consentit in peccatum vsurarij, sed vtitur eo, nec placet ei vsurarũ acceptio, sed mutuatio, quæ est bona. AD secundum dicendũ , quòd ille, qui accipit pecuniam mutuo sub vsuris, non dat occasionem vsurario vsuras accipiendi, sed mutuā di . Ipse autem vsurarius sumit occasionem peccandi ex malitia cordis sui: vnde scandalum passiuum ex parte sua est, non autem actiuum ex parte petentis mutuum. Nec tamen propter huiusmodi scādalum passiuum debet alius à mutuo petendo desistere, si indigeat: quia huiusmodi passiuum scandalum non prouenit ex infirmitate vel ignorā tia , sed ex malitia. AD tertium dicendum, quòd si quis committeret pecuniā suam vsurario nō habenti aliàs vnde vsuras exerceret, vel hac intentione committeret, vt inde copiosius per vsuram lucraretur, daret materiam peccandi: vnde & ipse esset particeps culpæ. Si autem aliquis vsurario aliàs habenti vnde vsuras exerceat pecuniam suam committat, vt tutius seruetur, non peccat, sed vtitur homine peccatore ad bonum. SVMMA ARTICVLI. PRima conclusio. Inducere aliquem vt det mutuũ sub vsuris peccatum est. Secunda conclusio. Licitum est accipere mutuũ sub vsuris ab eo qui paratus est dare. COMMENTARIVS. DVbitatur circa primam conclusionẽ . An in aliquo casu sit licitum inducere aliquem ad mutuandum sub vsuris. Pro parte affirmatiua arguitur primo. Si Petrus debeat Ioanni centum quę nō potest aliter Ioannes recuperare, licitum erit mihi inducere Ioannem vt mutuet illi sub vsuris; ergo &c. Secundò. Si Ioannes. v. g. statuit occidere Petrum, possum ego inducere Ioannem, vt mutuet illi sub vsuris, & ita se vindicet de illo, ergo &c. Respondetur, quòd illa propositio intelligenda est de vsura formaliter & per se loquendo, ita vt inductio illa habeat pro obiecto & termino mutuationem sub vsuris. Et idcircò in illis casibus licita est talis inductio: quia non est inductio ad vsurā . Vnde ad primum respondetur, quòd tunc nulla est vera vsura sed tantum fictitia, sed verè est reparatio proprij boni. Ad secundum respondetur, quòd illa inductio potius habet rationem defensionis proximi quàm iniuriæ. Est autem licitum monere ad minus malum hominem paratum ad maius malum, quod optimè probat Soto lib. 6. de iust. quæst. 1. art. 5. contra Caietanum in commentario super istum articulum. DVbitatur secundo circa secundā conclusionem, vtrum ab vsurario parato exercere omnem vsuram, sit licitum petere mutuum his verbis, da mihi mutuum sub vsuris? Pro parte negatiua arguitur primò. Ille actus est malus intrinsecè ex obiecto; ergo non est licitum petere ab aliquo vt illum faciat. Secundò, quod licitum est petere licitum est velle, & desiderare vt fiat & complacere si fiat; sed non est licitum desiderare & complacere in illo actu: ergo neq; petere. Tertiò. Si qua ratione esset licita illa petitio, maximè quia ille est paratus mutuare sub vsuris; sed sequeretur quòd eadem ratione licitum esset petere ab homine parato ad fornicandum, vt fornicaretur cum muliere parata ad fornicandum ostendendo illi vbi habitet mulier præsertim si ipsi petẽti aliquod commodum accederet. Patet sequela, quia in isto casu neuter scandalizatur, quia erant parati ad fornicandum. Quartò. Non est licitum petere à malefico vt soluat maleficiũ arte dæmonis, etiam si ille sit paratus. Item nō est licitũ petere ab idolatra. Vt iuret per falsum Deum, etiam si ille sit paratus, ergo. Ad hoc dubiũ Theologi in. 3. d. 37. Dur. quæst. 4. & Palud. quæst. 2. tenẽt partẽ negatiuam & Caiet. hic & in opuscul. 17. responsionum. responsione. 14. & in quæstione de maleficijs, & D. Antoninus in. 2. parte. tit. 1. cap. 9. §. 14. & Conradus de contractibus quæst. 47. & Iurisperiti. in ca. super eo de vsuris. Nauar. in Manuali ca. 17. nu. 262. & 263. excipit tamen ipse vnum casum, quando petens fuerit in extrema necessitate, tunc enim petens mouet mutuātem ad minus malum quod est licitũ : eo ꝙ ille à quo petit mutuũ sub vsuris magis peccabit non dando quàm dādo sub vsuris. Etenim nō dando reus est homicidij, quod peccatum est maius, quàm vsuræ. Sed pro parte affirmatiua sunt aliqui Theologi moderni, inter quos fuit Magister Cano. Et aliqui citant in hanc sentẽtiam Soto lib. 8. de iust. quæst. 2. art. 4. sed ille non dicit nisi quòd est licitum recipere sub vsuris mutuum & recipere iuramentum per falsos deos ab hominibus paratis, non autẽ petere; quin potiùs libro. 6. de iustit. quæst. 1. art. 5. vniuersaliter dicit non esse licitum petere ab aliquo actum quem ille non potest exercere absque peccato. PRO decisione sit prima cōclusio . Pars negatiua vera est & necessaria, si petitio illa accipiatur formaliter & per se loquẽdo secundũ significationem verborum. Et hoc probant sufficienter argumenta facta pro parte negatiua. Secunda conclusio. Attentis circunstātijs rerum & personarum, pars affirmatiua vera est, & absque aliquo scrupulo. Et ratio est, quia intentio petentis nō habet pro obiecto actionem dantis mutuum sub vsuris, quatenus ab illo procedit, sed passionem ipsius recipientis mutuum sub vsuris: quæ quidem passio bona est. Est enim sensus illorum verborum, attentis circunstantijs, da mihi mutuũ ; sed quia certus sum quòd non dabis nisi sub vsuris, ego recipiam sub vsuris & patiar hoc damnum. Et hic modus loquẽdi etiam inuenitur in sacris literis, v. g. Matth. 23. "Et vos implete mensuram patrũ vestrorum." Et Ioan. 13. "quod facis, fac citius." Hoc est paratus sum pati mortem & traditionem. Secundò probatur. Quia licitum est accipere mutuum sub vsuris: ergo petitio quæ habet illud ipsum obiectum bona est. Sed perinde est dicere da mihi mutuum sub vsuris æquiualenter, atq; dicere peto vt ego recipiā mutuũ sub vsuris. Et licet Duran. & Palu. & Antoninus vbi suprà cũ teneant partem negatiuam dicunt, ꝙ cōmuniter excusantur petentes mutuũ sub vsuris ex negligentia vel ex ignorantia, vel quia certi sunt, ꝙ vsurarius non dabit mutuum nisi sub vsuris. AD argumẽta in oppositum quatenus militant contra secundam conclusionem respondetur. Ad primum respōdetur , ꝙ obiectum petentis mutuum sub vsuris nō est intrinsecè malum, etiam si dare mutuũ sub vsuris sit intrinsecè malũ , quia obiectum petentis non est nisi mutuum; quod autẽ dicit, sub vsuris, permissiue dicit: sicut qui vult potionem amaram accipere non habet pro obiecto amaritudinem neque cōplacet de amaritudine, sed de sanitate & curatione. Secundum argumentum eandem habet solutionem. Ad tertium respondetur, ꝙ nō solum est licita illa petitio, quia vsurarius est paratus, sed quia petens petit actum quem alter potest exercere absque peccato, scilicet mutuare. Cæterùm qui petit ab altero vt fornicetur, petit actum quem alter non potest exercere sine peccato. Ad quartum respondetur, concedo antecedens & nego consequentiam, quia magus non potest exercere illum actum absque peccato, ꝙ si fuerit aliquis magus qui sine inuocatione dæmonis possit soluere maleficiũ vel declarando vbi sit vt alij soluant, licitum est petere ab illo vt soluat maleficium: vt optimè aduertit Caietanus in quæstione de maleficis. Et fortassis ita intelligendi sunt Aureolus in 4. dist. 34. & summa Angelica in verbo superstitio, asserentes licitum esse petereà malefico, vt soluat maleficium. Obseruandum est tamẽ ꝙ quanuis D. August. in epist. ad Publicolam quæ est 154. nunquam concedat licitũ esse petere tale iuramentum per falsos deos, sed recipere: nihilominus illa petitio, iura mihi per tuum idolum, quòd seruabis fidem, potest habere bonum sensum ex circunstantijs, scilicet, quia sic petens, certus est, quòd ille infidelis non aliter iurabit nisi per falsum deũ , neque aliter seruabit fidẽ , & intentio petentis nō fertur nisi tantũ ad iuramẽtũ quod licite fieri poterit. Permittit autẽ quòd ille iuret per falsum Deum propter suam commoditatem proportionabiliter, sicut diximus de petente mutuũ sub vsuris. DVbium tertium est vtrum sit licitum absque aliqua necessitate vel propria commoditate, petere vel recipere mutuũ sub vsuris? Arguitur primò pro parte negatiua. Nam D. Thom. dicit esse licitum cum limitatione, scilicet propter bonum propriũ vel alterius, & hoc ipsum insinuat in solutione ad secundum. Secũdò . Quilibet tenetur ex charitate impedire peccatum proximi, quotiescumq́ue potest sine proprio detrimento; sed qui petit vel recipit ad vsuras absque aliqua propria commoditate potest impedire peccatum proximi non petendo: ergo tenetur non petere nec recipere. Etsi respondeas, quòd ille vsurarius iam paratus erat ad omnem vsuram & peccauerat; contra ille vsurarius de nouo peccat exercendo istum actum in singulari, nam tenetur confiteri illum actum singularem, neque sufficit confiteri separatum esse ad omnem vsuram; ergo de nouo peccat, ac per consequẽs ego poteram illud euitare peccatum non recipiendo ad vsuras. Ad hoc dubium Durādus vbi suprà expresse tenet, quòd non alia ratione excusatur recipiens ad vsuras ne cōmunicet peccato alterius, nisi quia id facit propter suam vtilitatem, quæ quidem debet esse maior quā damnum quod patitur in rependendis vsuris. Caietanus vero hic inquit, quòd nō oportet nimium vrgere conscientias confitentiũ , interrogādo an propter aliquam vtilitatem receperint sub vsuris. Et dicit Caietan. quòd nisi finis propter quem aliquis recipit sub vsuris fuerit peccatum mortale: nō est peccatum mortale recipere sub vsuris: sed poterit esse veniale; vel quia actus est otiosus, vel quia fortè est peccatum veniale. Neque obstat quòd D. Thom. in Responsione ad lectorem Florentinum, dicit quòd non excusatur quis à peccato petendi mutuum sub vsuris propter maiores negotiationes exercendas: quia D. Thom. intelligendus est de peccato veniali, quia finis ille, vt aliquis abũ dātiores diuitias assequatur est peccatum veniale. Dicit vero Caietanus, ꝙ si quis petit ad vsuras vel recipit vt fornicetur, nō peccat duo peccata, alterum fornicationis & alterũ quia dat materiā peccandi vsurario, vel non impediendo peccatũ vsuræ: sed tantũ peccatum fornicationis. Id ipsum tenet Soto in lib. 6. de iust. quæst. 1. art. 5. & hanc sententiā tenent plurimi ex modernis Theologis, sed nobis probabilis videtur sententia Durandi quæ fundamentũ habet in doctrina S. Tho. & probant illam argumenta facta pro parte negatiua, quæ non facilè soluuntur. Sed notandũ est, ꝙ vtilitas quæ excusat à tali peccato nō oportet vt sit maxima, v. g. ꝙ aliquis sit in extrema vel graui necessitate, vt possit recipere mutuũ sub vsuris: sed sufficit ꝙ sit mediocris quædam commoditas secundũ decentiam status cuiuslibet. DVbium quartum est circa solutionẽ D. Tho. Ad tertiũ vbi dicit, quòd ille qui deponit pecunias apud vsurariũ qui non habet aliàs quibus vsuras exerceat; vel deponit hac intẽtione , vt ille maiores vsuras exerceat, fit particeps culpæ illius. Dubitatur inquàm, vtrum ille qui deponit pecunias in tali casu, peccet peccatũ iniustitiæ contra eos cum quibus exercentur vsuræ? Caietanus hic inquit ꝙ ille qui deponit pecunias suas apud talem vsurariũ , peccat tantùm venialiter. Et ratio eius est: quia ipse vsurarius duo peccat peccata, alterũ infidelitatis, eo ꝙ alienat depositum sine voluntate domini proprij, & in hoc venialiter peccat ex genere suo, & cũ hoc peccato communicat ille qui deponit vsuras apud vsurarium, quia dat illi materiā infidelitatis. Alterum peccatũ quod committit vsurarius, est iniustitiæ cōtra eos cum quibus exercet vsuras; & in hoc peccato nō cōmunicat qui deponit pecunias; quia tantùm intendit custodire suas pecunias. Cæterùm hæc sententia Caietani maximè quantum ad secundum dictum falsa videtur viris doctis. Quātum ad primũ dictũ mihi non placet: quia ratio secundi dicti, si quid valet, probat falsum esse primũ dictũ . Siquidem deponens pecuniam non intẽdit quòd depositarius infideliter agat, sed custodire suam pecuniam. Probatur. Nam D. Tho. in solutione tertij inquit, ꝙ ille qui deponit pecunias apud vsurariũ fit particeps culpæ vsurarij. Et certum est, ꝙ loquitur de culpa quā committit vsurarius exercendo vsuras. Sed illud peccatum est iniustitiæ: ergo qui deponit pecunias est particeps iniustitiæ & tenetur ad restitutionem. Secundò. Qui deponit gladium apud hominem iratum cōtra alterum cum quo occisurus est illum, peccat peccatum homicidij, si hoc præuideat; ergo similiter in nostro proposito. Et confirmatur. Si quis deponeret arma apud illũ quem videt cum his illaturum bellum iniustum, peccat idẽ peccatũ , ergo &c. Tertiò. Si quis depositarius reddat depositum domino, volenti cum illo iniuriam alicui tertio inferre, peccat peccatũ iniustitiæ: & tenetur ad restitutionẽ damni subsequuti: vt diximus suprà quæst. 62. ar. 5. ergo multo magis peccat cō tra iustitiā , ille qui deponit proprias pecunias apud vsurariũ paratum inferre iniuriā alicui tertio. Patet consequentia. Nā depositarius ille tenebatur aliàs iure naturæ reddere depositum, nisi adesset illa circũstātia ; qui vero deponit proprias pecunias nulla obligatione, sed vltro deponit, stāte eadẽ circũ stantia : ergo multo magis peccat. Et confirmatur. Si quis furi paratissimo ad furandum det clauem adulterinā , fit particeps furti illius, vt patet in. l. si pignore. §. si ferramenta. ff. de furtis, ergo similiter in casu posito. Ad rationem Caietani, scilicet, ꝙ ille qui deponit pecunias id facit propter suā cōmoditatẽ quam nō tenetur amittere propter malitiā vsurarij. Respondetur, quòd in illo casu tenetur amittere suam cōmoditatem , ne fiat iniuria alicui tertio, non solũ ex charitate. Nam hæc nō obligat sæpe numero cũ tanto detrimento: sed tenetur ex iustitia nō dare instrumenta quibus præuidet iniuriam faciẽdam esse proximo: aliàs talis iniuria est ipsi volũ taria indirecte. Ob hæc argumenta est valde probabilis hæc sententia: nihilominus sententia Caiet. & mihi ita videtur, dummodo qui pecunias deponit non intendat nisi propriam commoditatem securi depositi. AD argumenta in oppositum respondetur, ꝙ est differẽtia maxima inter mutuatariũ qui soluit vsuras, & alios quibus infertur vis. Nam mutuatarius mouetur ab intrinseco ad quærendum mutuũ etiam non obstantibus vsuris propter suā commoditatẽ , & gaudet inueniens mutuatorem etiā vsu rarium: vnde non propriè anticipatur per vim vsurarij: neque conqueritur de illo qui peposuit pecunias apud vsurarium sicut meritò conqueritur ille, qui percutitur aut qui spoliatur de illo dedit gladiũ vel ferramentum. Cæterũ S. Tho. potest intelligi, quādo depositor nō amittit suā cōmoditatem . Tũc enim videtur dare occasionẽ vsurario peccandi. Hactenus de materia vsurarum. De Censibus. POst quā doctrinā sunt aliqui contractus in quibus solet palliari vsura, vt est emptio & venditio ad creditũ : sed de hoc diximus. q. 77. art. 4. de cæteris verò contractibus dicemus statim. DE quatuor speciebus cōtractuũ agẽdũ nobis est; in quibus solet palliari vsura, scilicet de emptione & vẽditione censuũ . Secundo de Assecurationibus. Tertio de Societatibus. Quarto de Cambijs. De primo igitur cōtractu disputant doctores in 4. dist. 15. Conrad. de cōtract . q. 79. Ioannes de Medina in quæstione speciali de censibus. Soto lib. 6. de iust. q. 5. Couar. lib. 3. Variar. cap. 7. Nauar. super caput primũ . 14. q. 3. num. 16. Nobis autẽ circa istam materiā quatuor definienda sunt. Primum quid sit census. Secũ dum super quā rem possit constitui census. Tertium quotuplex sit census. Quartũ quæ nā cōditiones sint necessariæ ad iustificationem census. Circa primum nota, ꝙ nō accipimus hic nomen cẽsus pro re familiari, nec vero pro tributo quod soluitur regibus; sed accipitur vt significat ius percipiẽdi annuā pensionẽ ex cōtractu emptionis & vẽditionis . Vt v. g. emit Petrus à Paulo pro quatuordecim ius percipiendi ab illo vnum singulis annis: illud ius est census secundũ præ sentem considerationem. De secundo verò communis sententia est, ꝙ census potest cō stitui super re fructifera. v. g. super agro, vinea & domo. Vt si Petrus emat à Paulo ius percipiẽdi ex agro illius tres modios tritici, vel mille dipondia singulis annis. DVbium primum est: an super nudam personam possit constitui census. De qua re est differentia inter Iuristas & Theologos stando in solo iure naturali, nā ferè cō munis sententia est pars negatiua, quā in lo cis citatis supradicti doctores probāt multis argumentis. Sed partem affirmatiuam tenet Conrad. vbi sup. q. 83. & 84. Medin. vbi sup. Soto vbi sup. ar. 1. Maior. in. 4. dist. 15. quæst. 44. Couar. sup. num. 8. PRO decisione sit prima cōclusio . Stando in solo iure naturali potest constitui cẽsus super nudā personā fructiferā tamẽ & vtilẽ , vt v. g. super artificẽ . Probatur primò. Nam artifex potest locare suas operas, ergo poterit vẽdere ius ad illas singulis annis exhibendas. Secundò. Super rẽ fructiferā potest cōstitui cẽsus : ergo super personā vtilẽ & fructiferā . Vltimò probatur. Nā in quibusdam ecclesijs exigũtur decimæ nō solũ ex fructibus terræ, sed etiā ex personis fructuosis, vt habetur in. c. Apostolicæ. de decimis, ergo etiā cẽsus potest cōstitui super tales personas. Secũda cōclusio . Stādo in eodẽ iure naturali, potest cōstitui cẽsus super nudam personā . Ista cōclusio nō est tā certa sicut prima. Sed ꝓbatur . Nā stādo in solo iure naturę, illa persona potest se vẽdere & fieri seruus: ergo pari ratione poterit vẽdere ius istud ad certũ tẽpus . Secũdò probatur. Quia nulla persona est tā inutilis quæ nō possit aliqua obsequia præstare, vt comitari dominum vel assistere illi: ergo super quālibet personā potest cōstitui cẽsus . ¶ Tertiò. Obligatio cuiuslibet personæ quā super se accipit ad soluendā pensionẽ , vel pecuniā , vel seruitutẽ , ita vt illo tẽpore statuto nō sit sui iuris sed maneat vbi dominus voluerit, totũ hoc pretio æstimabile est, ergo poterit vẽdi , si fuerit emptor. Cōfirmatur . Nā nemo est tā pauper & nudus qui ex industria sua nō possit eleemosynas colligere, vnde obligetur per totam vitā singulis annis soluere pẽsionẽ vnius argẽti ; ergo persona illius poterit obligari ad illā pensionẽ . Ex hac cōclusione sequũtur tria. Primũ est, censum posse cōstitui super incerta bona. Secũdũ est, posse cōstitui super bona minoris valoris quā sit cẽsus . Tertiò. Super bona facilè peritura nō pereunte censu. Ratio omniũ istorũ est, quoniā cũ census possit cōstitui super ipsam personā immediatè inde supplet̃ , quod deficit in bonis super quæ cōstituitur cẽsus . Sed cōtra istā cōclusionẽ arguitur sic. In tali cōtractu vẽditur & emitur id quod re uera nō est, neq; in se neq; in sua causa, ergo talis cōtractus habet effigiẽ vsuræ. Ad hoc argumentũ respondetur primò, nego antecedẽs . Quia reuera id quod emitur partim est in se, partim est in sua causa: emitur enim ius ad exigendũ à Paulo pensionẽ annuā , vnde obligatio reuera est in Paulo & pretio æstimabilis: pẽsio vero est in illo tāquā in causa, qui industria sua tenetur acquirere vnde soluat. Secundò respōdetur , nego cōsequentiā , & ratio est: quia vsura nō cōmittitur vbi nō est mutuũ : at verò in casu posito neq; est mutuũ explicitè neq; implicitè, eo ꝙ ipsum capitale quod est pretiũ nũquā tenetur Paulus reddere Petro, quòd si in illo cōtractu est aliqua iniustitia: illa tenet se ex parte vendẽtis , quia vẽdit id quod nō est. Sed neq; ista iniustitia reperitur illic. Ratio est: quia scienti & propria spōte volẽti nō sit iniuria: sed emẽs censum super nudā personā est sciens quod emit, & propria spōte vult emere: ergo nulla fit iniuria illi. Et per hoc respōdetur ad aliud argumẽtũ huic simile, scilicet, nō est licitum emere à Rege iura fictitia, ergo neq; in casu posito emere cẽsum super nudā personam. Respōdetur enim ad antecedẽs , ꝙ si ille qui emit iura fictitia ignorat esse fictitia; iniuriā patitur à Rege: si autẽ sciat esse fictitia, nullā patitur iniuriā si vult emere obligationẽ Regis ad soluendam pensionem. Atque hactenus de hoc secundo dubio. De tertio vero sciẽdũ est ꝙ ex quadruplici capite sumitur multiplex diuisio censuũ , vel ex parte modi faciẽdi cōtractuum , & sic alius est census reseruatiuus alius consignatiuus: reseruatiuus est, quādo aliquis tribuit alteri sua bona reseruādo sibi aliquā pensionẽ annuā . Sed de hoc sensu fit mẽtio in. l. fin. C. de rerũ permutatione. Cōsignatiuus census est, quādo aliquis retinens sua bona obligat illa ad soluendā annuā pensionẽ : & iste est frequentissimus in vsu. Secundò diuiditur cẽsus ex parte rei super qua cōstituitur , & sic alius cẽsus est realis cōstitutus super re tẽporali : alius dicitur personalis, quia cōstituitur im mediatè super personā . Tertiò diuiditur ex parte ipsius pensionis soluẽdæ ; & sic alius cẽsus est fructuarius, quando pensio est fructus alicuius rei: alius pecuniarius quando pensio est pecunia. Itẽ eadẽ consideratione diuiditur census super quantitate pensionis, vel absolutā & certā , v. g. si pensio sit decem millia, vel proportionabilẽ , vt si pensio sit quinta pars fructus. Deniq; diuiditur census ex parte durationis, vnde deriuantur multæ diuisiones: alius est enim perpetuus, alius tẽ poralis . Itẽ temporalis alius cōstituitur pro certo tẽpore . v. g. 20. annis: alius pro certa vita, v. g. pro vita Ioannis, qui census dicuntur vitalitij. Itẽ alius est census redimibilis, alius irredimibilis. Redimibilis dicitur, quando vẽditor cẽsus pōt dato pretio quod recipit extinguere census: irredimibilis dicitur quā do hoc nō potest. ¶ Iā verò circa quartũ pũ ctũ principale quæritur, vtrũ omnes prædicti cōtractus sint liciti stādo in solo iure naturæ? De qua re varię sunt doctorũ sentẽtiæ , quidā enim aiunt, ꝙ licet aliquis possit donare censum: nō tñ potest vẽdere . Huius sentẽ tiæ est Hẽric . Gādauo quodl. 8. q. 22. & Arimin. quẽ citat Salyc. in authẽtica ad hæc. C. de vsuris, & aliqui Iurisperiti in. c. in ciuitate de vsuris. Alij vero aiunt, licitũ esse vendere cẽsum realẽ & nō personalẽ . Alij verò licitũ esse fructuariũ cẽsum nō autem pecuniarũ . Huius sententiæ dicitur esse Ancharranus. PRO decisione sit vnica cōclusio . Stādo in solo iure naturæ omnes cōtractus cẽ suũ prædictorũ liciti sunt, si fiant iusto pretio. Probatur primo. Cuilibet licitũ est bona sua pretio vendere; ergo & partẽ bonorũ suorũ . Rursus, sed pars bonorũ est cẽsus ille: ergo potest illũ vẽdere . Secundo probatur. Cẽsus ille habet rationẽ mercis pretio æstimabilis, & pecunia habet rationem pretij; ergo iustus erit contractus vbi pecunia pro cẽsu datur. Tertiò. Omnis res quę donari potest si nō sit spiritualis potest vendi; sed census nō est bonũ spirituale: ergo si potest donari potest & vendi. Quartò. Fructus terræ sunt pretio ęstimabiles; ergo si cẽsus fructuarius est licitus erit licitus pecuniarius. Vltimò probatur ex cōstitutionibus Martini V. & Calixti III. quæ habẽtur inter extrauagā tes cōmunes tit. de empt. & vendit. & ex motu proprio Pij V. de censibus, quibus in locis Pōtifices approbāt cẽsus , etiam pecuniarios quibusdā cōditionibus appositis. Itẽ in Clemẽtina . 1. de rebus eccl. nō alienādis , cōceditur episcopis facultas alienādi bona ecclesię, pro tẽpore vitæ suę. Vnde colligimus quod census pro certo tẽpore sit licitus: De qua re erit specialis difficultas in dubio. 3. ¶ Deniq; in legibus Hispaniæ eadẽ conclusio probatur, vt patet in Copilatione legũ lib. 5. tit. 15. & quāuis in his legibus prohibeatur census fructuarius propter speciales rationes: tamẽ nos loquimur stando in iure naturæ. DVbiũ secundũ est, an liceat emere cẽ sum cũ pacto retro emẽdi , vel retrouedẽdi . v. g. vẽdit Petrus censum Ioanni, & obligatur Petrus redimere censum: tũc dicitur pactũ retro emẽdi . Rursus. Si autem nō obligetur Petrus, sed Ioānes obligetur iterũ vẽdere Petro quādo ipse voluerit: tũc dicitur pactũ retro vẽdẽdi . Respōdetur ergo ad dubiũ , & sit prima cōclusio . Licitũ est emere cẽsum cũ pacto retrouendendi. Vt v. g. in casu posito licitũ est Petro obligare Ioannẽ , vt quādo Petrus voluerit redimere censum dato pretio quod recepit, teneatur Ioannes admittere redẽptionẽ illā . Probatur cōclusio . Nā si quæ ratio iniustitiæ esset in isto cō tractu maximè vsuræ; sed ista non est, ergo. Minor ꝓbatur , quia ad rationẽ vsuræ requiritur mutuũ : sed ibi nō est ratio mutui neq; implicita quidẽ , quod patet, quia ad rationẽ mutui pertinet, vt mutuatariꝰ qui recipit pecuniā obligetur illā reddere. Sed in casu posito Petrus nō obligatur reddere pecuniam, sed relinquitur in eius volũtate : ergo nō habet rationẽ mutuatarij. Secũdò . Quæcunq; alia res tẽporalis pōt emi cũ pacto retrouendẽdi , vt domus & ager; ergo cẽsus . Verũ est tñ , ꝙ cũ tali pacto retrouẽdẽdi debet diminui de pretio cẽsus , vt v. g. si mille æstimātur pretio triginta mille cũ tali pacto retrouẽdẽ di , tũc cũ tali pacto nō æstimabũtur nisi quatuordecim milliũ dipōdiorũ . Et deniq; conclusio colligit̃ ex Pōtificibꝰ citatis & legibus. Secũda cōclusio . Vsura est emere cẽsum cũ pacto retro emendi, vt v. g. in casu posito illicitũ est & vsura, obligare Petrum vt redimat cẽsum reddẽdo principale nō cōputatis singulis pẽsionibus in ipso p̃tio . Ista cōclusio ꝓbatur . Nā in tali cōtractu est mutuũ implicite. Probatur. Nā Petrus obligatur reddere pretium quod accepit, & rursus reddere aliquid amplius singulis annis; ergo est vsura scilicet mutuũ ex lucro. Sed notandũ est, ꝙ ista cōclusio intelligenda est quando perso na Petri obligatur reddere pretiũ . Cæterũ si non obligetur persona Petri, sed tantũ res super quā cōstituitur census, licitũ est emere censum cum tali pacto, vt emptor ipse posset exigere à re illa post aliquot annos pretium datum, non cōputando annuas pensiones quas receperat. Probatur: nā in tali casu nulla est ratio mutui ne implicitè quidem, quod probatur. De ratione mutui est vt mutuatarius obligetur reddere mutuum: sed in casu isto mutuatarius nō tenetur reddere: ergo ibi non est ratio mutui, ac per cōsequens neq; est vsura. Confirmatur. Nam mutuatarius semper obligatur reddere mutuum in omni euentu, sed in casu posito Petrus vendens censum non tenetur reddere pretiũ , si res super qua cōstituitur pereat: ergo nō habet rationem mutuatarij. Secũdò probatur. Nam aliæ res possunt vendi cum tali pacto retro emendi. Vt v. g. emit Ioannes vineam à Petro eo pacto vt Petrus teneatur post decennium iterum emere vineam à Ioāne eo pretio quo tũc æstimanda fuerit. Ergo similiter potest vendi census cum tali pacto, dũ modo non obligetur persona reddere pretium quod recepit, sed ista exceptio intelligenda est, dummodo pretium quod datur pro tali censu sit maius quàm esset sine tali pacto: eo quòd pactũ illud est in grauamen ipsius venditoris, alioquin posset esse iniustitia in tali contractu: eo ꝙ pretium est minus quā par est. Non autẽ erit vsura, quia nulla est ratio mutui. Et isto fortassis modo intelligẽda est sentẽtia Ioānis de Medina in quæ stione de cẽsibus , vbi tenet licitũ esse emere censum cũ pacto retro emendi, intelligẽdus est, non obligando personā sed rem ipsam. DVbium tertium est vnde pensandum sit iustum pretium in censibus emendis? Respondetur & sit prima cōclusio . Stando in solo iure naturali, illud est pretium iustum quod æstimatur à viris bonis & prudentibus, & quod est in vsu pro illo tẽpore . Hoc probatur: quia eadem est ratio quantũ ad hoc sicut de alijs mercibus de quibus diximus in quæst. 77. illud esse pretium iustũ . Sed est aduertendum, ꝙ ad æstimandũ pretium iustum, oportet aduertere ad onus siue grauamen quod suscipit venditor vel emptor. Vt v. g. si venditor obligatur vt nũquā redimat, debet esse maius pretium. Si autem emptor ipse obligatur extinguere censum redimente vẽditore , debet minui de pretio, quia illud est grauamen emptoris. Et denique attendendũ est si res super qua cōstituitur census sit firma & tuta, sic enim pretium debet esse maius quam si res sit minùs tuta. Secunda conclusio. Secundũ leges regni Hispaniæ census tẽporales redimibiles non possunt emi minoris quàm quatuordecim pro vno. Patet ex lib. 5. titul. 15. lib. 6. vbi irritantur contractus aliter facti, & tabellio qui interfuerit grauiter punitur. Sed aduertendum est circa istā legẽm , ꝙ quia facta est in fauorem vendentiũ non ponitur terminus pretij versus magnitudinem sed versus paruitatem. Itaque census redimibilis iustè venditur pluris quàm quatuordecim. Secundò aduertendũ est, ꝙ in. l. 4. ibidẽ Carolus V. reducit cẽsus fructuarios redimibiles ad pecuniarios respectu quatuordecim pro vno; sed quia nō fecerat legẽ vniuersalem de censibus pecuniarijs: ideò eius filius in. l. 6. fecit talem cōstitutionem , reducẽdo omnes antiquos census redimibiles qui minori pretio fuerant cōstituti ad quatuordecim pro vno. Deniq; aduertẽdũ est, ꝙ illa lex intelligẽda est quādo illa res super qua cōstituitur census fuerit satis tuta, alioquin si res nō est satis tuta: poterit census minori pretio emi in foro cōscientiæ , nam fortassis in foro exteriori non admittetur illa excusatio. DVbium quartum est. Vtrũ sit licitum emere cẽsum tẽporalẽ pro certo tẽpore minori pretio quā fuerit tota summa singulariũ pensionũ ? V. g. vtrũ sit licitũ Petro emere mille singulis annis soluẽda , pro quatuordecim millibus ad spatiũ 20. annorum. Pro parte negatiua est argumentũ . Petrus obligat Ioannẽ venditorem, vt intra viginti annos reddat viginti millia pro quatuordecim quæ modo recipit, quod videtur esse mutuũ implicitè & vsura. Et cōfirmatur . Si Petrus obligaret Ioannẽ vt receptis quatuordecim modo, redderet post viginti annos viginti millia simul, esset aperta vsura, ergo etiā in casu posito. Patet cōsequẽtia : nā nihil refert quòd solutio fiat sigillatim vel simul. Ad hoc dubiũ Soto lib. 6. de iust. q. 5. ar. 2. dicit, ꝙ si per talẽ cōtractũ emantur fructus incerti, quāuis sit spes ꝙ sunt valituri magis quā pretiũ datũ , licitus est contractus: si autẽ census sit pecuniarius & certus, & nullis expensis recuperādus : inquit, nō posse distingui à mutuo & vsura. Oppositā sententiā tenet Conrad. vbi suprà. q. 80. & ratio eius est: quia 100. nũmi præsentes, pluris æstimantur quàm 100. absentes; ergo poterit aliquis emere 100. de præsenti datis 110. in spatio quinq; annorũ , v. g. soluendos. Sed hæc ratio nulla est. Quia pari modo iustificaretur omne mutuũ cũ lucro. Ioannes vero de Medina vbi suprà post lōgā disputationẽ ait, ꝙ de rigore censendi scholastico, non possumus condemnare illum contractum: Nihilominus est suspectus de vsura. PRO decisione sit conclusio. Licitus est ille cōtractus si fiat iusto pretio. Probatur primo. Nā cẽsus pro certo tẽpore licitus est, & ex iure approbatus, vt diximus; sed cō muniter ita celebratur ab omnibus, vt pretiũ sit minus quā tota summa pẽsionũ : ergo ita est licitus. Cōfirmatur . Nā alias stultus iudicaretur qui daret quatuordecim millia simul, pro pẽsione milliũ soluẽdorũ singulis annis pro spatio quatuordecim annorũ . Secundo ꝓbatur . Cẽsus perpetuus emitur minore pretio quā sit tota summa pẽsionũ soluẽdarũ . Vt v. g. si emitur cẽsus mille dipondiorũ pro triginta millibus, certũ est, ꝙ trāsactis 30. annis excedit summā pẽsionũ in infinitũ pretiũ datũ . Ergo multo magis licitum erit emere cẽsum tẽporalẽ ꝓ certo tẽpore , minore pretio quā sit summa pẽsionũ . Patet cōsequẽtia . Nā cẽsus perpetuus pluris æstimatur ab omnibus. Deniq; probatur. Nā Petrus emẽs talẽ censum statim abdicat à se ius quatuordecim milliũ dipōdiorũ , simul tribuens illa Ioāni , quod quidẽ ius pluris æstimatur saltẽ nō minus quā ius percipiẽdi singulis annis mille pro spatio viginti annorũ . Et ratio est: quia multa pecunia simul, vtilior est & aptior ad quālibet negotiationẽ , quàm si sigillatim & per partes possideatur. AD argumẽtũ in oppositũ respōdetur , ꝙ idẽ argumẽtũ probaret nō esse licitũ emere censum perpetuũ minore pretio quā sit summa pẽsionũ soluendarũ . Respō detur , ergo ꝙ ius recipiẽdi sigillatim & paulatim. 2000. nō pluris ęstimatur quā ius pos sidendi simul quatuordecim millia. Ad cō firmationẽ negatur cōsequentia propter rationem dictam, & quia in illo casu obligaret venditorẽ vt teneatur simul rependere quatuordecim millia & insuper sex millia. DVbiũ vltimũ est, quæ nā conditiones sint necessariæ vt cōtractus census redimibilis sit licitus. Pro cuius explicatione notādũ est. Quòd sex cōditiones colligebā tur ex Decretis Calixti III. & Martini V. quæ habẽtur in summa Cōciliorũ in summa Cōcilij Florẽtini . ¶ Circa quas conditiones erat differẽtia inter doctores; quidā enim dicebāt Pōtifices quidẽ definisse cōtractus factos cũ illis cōditionibus licitos esse, nō tamẽ necessarias esse cōditiones illas. Alij verò aiebāt omnino necessarias esse vt census esset licitus & iustus. Hāc tamẽ differẽtiā diremit facilè Pius V. in proprio motu de cẽsibus edito anno 1569. Vbi statuit nouẽ cōditiones esse necessarias vt cōtractus cẽsus licitus sit. Prima cōditio est, vt nō cōstituatur nisi super re immobili & ex natura sua fructifera, & certis finibus determinata. Secũda cō ditio est, ꝙ nō cōstituatur cẽsus nisi numerata pecunia de præsenti corā testibus & notario celebrāte simul cōtractũ . Tertia cōditio est, ꝙ solutiones pẽsionũ nō fiāt anticipatæ. Quarta cōditio est, vt cōditiones & obligationes de casibus fortuitis nullæ sint. Quinta cōditio est, ꝙ pactũ auferẽs vel restringẽs facultatẽ vẽdẽdi rẽ super qua cōstituitur cẽsus nullũ sit, quin potiùs debitor habeat liberam potestatẽ vendẽdi rẽ sine solutione decimæ partis, vel aliquotæ: dũmodo res illa eodem pretio possit vẽdi à dño cẽsus . Sexta cōditio est, ꝙ pacta omnino sint irrita quę cōtinent , vt si vẽditor cẽsus fuerit morosus in solutione pẽsionis , ꝙ teneatur ad lucrũ cessans & ad cābia & ad pẽsiones . Sed hæc cōditio debet intelligi quātũ est ex parte pacti qđ interuenit inter emptorẽ & vẽditorẽ ; nā si aliàs iure naturæ tenebatur vẽditor morosus ad lucrũ cessans vel ad damnũ emergẽs : nō excusabitur per istā cōstitutionẽ Pontificis. Septima conditio est, quòd census semel constitutus non augeatur neq; minuatur super eadem re in fauorem ipsius emptoris. Octaua conditio est, vt census pereat pereunte re super qua constituitur & minuatur minuta re: sed hoc intelligẽdũ est, quādo ita diminuitur vt nō possit integrũ censum reddere. Itẽ in eadẽ cōditione statuit Pōtifex , vt vẽditor census possit illũ extinguere eodem pretio quo vendidit. ¶ Nona conditio est, vt pacta quæ cōtinent ; vt pretiũ census ab inuito & inuolũ tario exigantur, nulla sint, hoc est ꝙ non fiat pactũ retro emendi nisi in casu quo ipse venditor volẽs redimere cẽsum admonet ante duos mẽses dominũ , quibus trāsactis statuit Pōtifex vt dominus census intra annũ possit repetere censum ab inuito & inuoluntario: quod si aliqua via ille nō potuit soluere pretiũ , nihilominus ei facultas maneat redimẽ di quādo potuerit: ita vt nō efficiatur perpetuus cẽsus . Deniq; declarat Pōtifex , ꝙ pretiũ semel cōstitutũ nō possit crescere aut minui propter temporũ aut personarũ qualitatem. Quas omnes cōditiones Pōtifex vult habere locũ , nō solũ quādo census de nouo creatur: sed etiā quando, cōstitutus iā de nouo vẽ ditur , dũmodo talis cẽsus fuerit creatus post promulgationẽ istius motus proprij. ¶ His suppositis, respōdetur vnica conclusione ad dubiũ . Omnes istæ cōditiones sunt conformes iuri naturali, & per cōsequẽs obligāt in foro conscientiæ. Et probatur. Nā cōtractus cẽsus magnā materiā præbet palliādi vsuras; sed per istas cōditiones obuiatur his incōmodis , ergo obligāt in cōscientia , & sunt conformes rectæ rationi. Item, quāuis multa pacta quæ Pōtifex irritat ibi stando in iure naturæ essent valida, tamen si attendamus idẽ ius naturæ, necesse erat, vt stantibus pactis illis, pretiũ augeretur: quia tamẽ nō augebatur in cō suetudine hominũ , ideo Pōtifex merito irritat illa pacta. Et deniq; probatur. Nā respublica ciuilis Christiana subdita est ecclesiasticæ in omnibus quæ pertinent ad salutẽ animarũ : sed ad salutẽ animarũ expediebat (vt ait ipse Pōtifex ) ꝙ tanto malo occurreretur: ergo tales leges obligāt in foro cōsciẽtiæ . Neq; valet dicere, ꝙ istæ sanctiones non sunt acceptatæ. Quia reuera in tribunalibus Regijs admittuntur & viri timoratæ cōscientiæ ita seruant: nec aliquando fuit supplicatum ab huiusmodi constitutionibus apud ipsum Pontificem. Atque hactenus de isto dubio. DVbium vltimũ est, An licitũ sit venditori redimere censum pro partibus, v. g. reddẽdo medietatẽ pretij quod recepit, vel tertiā partem, vel quartā : ita vt emptor teneatur extinguere partẽ census proportionabiliter. Pro solutione notandũ est, ꝙ in illis sex conditionibus antiquis Calixti III. & Martini V. tertia erat, ꝙ in ipso cōtractu census expressè daretur facultas venditori redimendi censum per partes. Sed tamen huius conditionis non meminit Pius V. Sit igitur prima cōclusio . Illa cōditio iam nō est necessaria in illo cōtractu census. Probatur. Nā licet Pius V. nō reuocauerit illam expressè, tñ dũ cōstitueret omnes conditiones necessarias ad iustificandũ censum, visus est illam quasi reuocasse, cuius nō meminit. Secunda conclusio. Licitũ erit apponere illā cōditionem ex cōtractu census, vt venditor possit redimere censum per partes. Probatur. Nā illa cōditio non est cōtra ius naturæ, neque prohibita lege humana, ergo, &c. Sed notandũ est, ꝙ cum illa cōditione debet minui pretiũ ipsius cẽsus , & tāto magis quanto per minutiores partes datur facultas redimẽdi venditori. Ratio huius est, quia illa cō ditio est ei detrimẽtũ , vt obligetur extinguere cẽsum nō recepto pretio quod semel accepit. ¶ Tertia cōclusio . Si nulla fiat mentio huius conditionis in ipso cōtractu census, nō tenetur emptor ex iustitia admittere redemptionẽ cẽsus per partes: nā emptor tātũ obligatur emẽdo censum redimibilẽ , retrouendere. Probatur. Ille tantũ obligatur retrouendere quando venditor primus voluerit; sed hoc pactũ non est necessarium vt admittat redemptionem per partes, eo ꝙ ipse totum pretium dedit simul quando emit censum, & detrimentum patitur recipiendo per partes, ergo &c. Notandum tamen est, ꝙ si modo de facto venditor velit redimere medietatẽ census, cogitur in foro exteriori emptor admittere talẽ redemptionem: fortassis magis ex quadam æquitate quam ex rigore iustitiæ, vel forte quia ipsa cōsuetudo videtur obtinere vim legis. ¶ Nihilominus admissa ista cō suetudine , sit quarta cōclusio . Licitum est in cōtractu census ponere expressè, vt nō possit redimi nisi totus simul: dũmodo augeatur pretiũ . Probatur, quia ista cōditio nō est cōtra aliquod ius, sed potius valde cōformis iuri naturę, ergo potest apponi cōditio , vt nō redimatur nisi totus simul. Diximus autem, ꝙ debet augeri pretiũ supposita illa cōditione : quia talis cōditio est in fauorẽ ipsius emptoris vt venditor renuntiet illi cōsuetudini . Vltima conclusio. Siue sit diues siue pauper qui vẽdit censum, idẽ debet esse pretiũ . Hanc cōclusionem ponimus cōtra aliquos modernos qui opinantur, ꝙ si sit pauper qui vẽdit censum, nō debet obligari vt redimat simul totũ censum quando voluerit redimere: sed ꝙ possit per partes redimere. Et ratio illorũ est: quia efficitur cẽsus perpetuus si nō admittitur à paupere redemptio illa per partes. Sed nobis hæc ratio per accidẽs videtur esse. Probatur. Quia pretiũ iustũ census redimibilis idẽ est cōstitutũ secundũ leges, siue sit diues siue pauper qui vẽdit . Et confirmatur. Nam iustũ pretiũ tritici idẽ est omnino secundũ leges, siue qui vẽdit sit pauper siue diues, ergo simili ratione erit idẽ pretiũ census redimibilis. Pręterea probatur, quia cum census ille sit redimibilis ex natura sua, poterit cōtingere , vt aliquis amicus pauperis redimat illũ sibi, atq; adeo nũquā efficitur mihi perpetuus & securus. Denique, quia vel ille cẽsus constitutus est super aliqua re bona & tuta, & tũc ipse pauper poterit redimere vendẽdo illam: vel est cōstituta super re minus tuta, tũc cẽsus ipse minoris pretij est, vnde resarcitur in pretio dato secundũ leges, perpetuitas quæ per accidẽs cōsequi potest, ex eo ꝙ est pauper qui vẽdidit . Hactenus dictũ sit de censibus quod attinet ad rationẽ iustitiæ. Cæterũ ꝙ attinet ad rationẽ charitatis & misericordiæ, alia ratio esse poterit sæpe numero. Nā cōtinget quādo pauper vult vendere censum diuiti, ꝙ sit in tanta necessitate vt diues peccet cōtra charitatẽ & misericordiam emendo: quia tenebatur mutuare gratis ex præcepto charitatis. Tertio loco disputandũ est de cōtractu assecurationis, de quo est titulus expressus in iure Ciuili in. ff. & in. C. de nautico fœnore, & in iure Canonico in. c. nauiganti. de vsuris, disputant Canonistæ. Soto lib. 6. de iustit. q. 7. Couar. lib. 3. Variar. c. 2. PRO cuius rei intelligentia nota primò, ꝙ assecuratio est pactũ de suscipiẽdo in se periculo rei ad alterũ pertinentis, propter pretiũ . v. g. est negotiator habẽs nauim onu stam mercibus, quā parat mittere ad Indos: timens autem varia pericula maris, quærit assecuratorem totius capitalis dato pretio. Secũdo nota, ꝙ huiusmodi cōtractus assecurationis aliquādo quidẽ verus est & realis ex vtraq; parte. v. g. quādo ille qui petit assecurationẽ habet nauẽ onustā mercibus expositā , vel exponẽdam periculo, & alter qui assecurat habet reuera bona sufficientia ad assecurationẽ totius capitalis. Aliquando vero talis contractus est fictitius & siccus. v. g. quando ille qui petit assecurationẽ nō habet rẽ periculo exponendā , sed fingit se habere, vel etiā ille qui assecurat, nō habet bona sufficiẽtia ad assecurationẽ rei periculo exponẽ dę . ¶ Sit igitur prima cōclusio . Cōtractus primi generis iustus est dummodo fiat iusto pretio pro magnitudine periculi. Hęc cōclusio patet ex. l. 1. &. l. nihil. & ex. l. periculi. ff. vbi sup. & ex. l. 1. & 2. C. vbi sup. & est cōmunis omniũ sententia. Et ratio est manifesta: quia sucipere in seipso huiusmodi periculũ , est pretio æstimabile, ergo iustũ erit pro assecuratione pretiũ recipere, maius vel minus pro magnitudine periculi. Itẽ etiā , quia iustitia in huiusmodi cōtractu potest reduci ad cōtractũ qui dicitur depositionis, siue vadiationis, quod vulgo dicitur, apuesta, est enim perinde talis assecuratio, atq; si assecurator deponeret 100. amittẽda , si nauis perierit, cōtra quatuor lucrāda si nō perierit. Sed aduertendũ , ꝙ vt sit iustus cōtractus assecurationis, tenetur ille qui petit assecurationem explicare specialia pericula quibus exposita est res illa, quādo quidẽ pericula nō sunt manifesta omnibus, alias ipse non poterit recipere ab assecuratore pretiũ nauis si pereat. v. g. si nauigauit per aliā viā quā nō explicauit assecuratori. ¶ Secunda cōclusio . Si assecurator non habeat bona quæ fingit se habere ad assecurādā rẽ , iniustus est cōtractus ex parte illius, neq; potest pretiũ recipere, etiā si nauis salua peruenerit ad portũ . Probatur, quia tunc ille reuera nihil assecurat, cũ nō habeat vnde soluat pretiũ rei, si forte perierit: sed potius totũ periculũ imminet ipsi negotiatori. Quòd si aliquis obijciat, ꝙ etiā assecurator subijt periculũ carceris & multiplicis vexationis, ergo pro isto periculo poterit aliquid pretij recipere, si nauis salua fuerit. Respōdetur , nego cōsequẽtiā : quia huiusmodi periculũ nō est vtile in aliquo, ipsi negotiatori: sed potiꝰ molestũ erit vexare. Sed tñ quærit aliquis merito, an si ipse assecurator habeat saltẽ medietatẽ bonorũ quæ fingit se habere. v. g. habeat 50. millia, & fingit se habere 100. millia: an tũc possit recipere medietatẽ pretij promissi pro assecuratione si nauis salua fuerit. Aliqui Theologi dicũt licitũ esse: ꝗa ille se exponit periculo soluẽdi 50. millia. Sed nobis oppositũ videt̃ esse omnino verũ . Probatur: ꝗa talis assecurator nō alio titulo pōt recipere illā medietatẽ pretij, nisi ex vi cōtractus assecurationis: sed ille cōtractus fuit nullus & inuolũ tarius ex parte petentis assecurationem: ergo nihil potest recipere assecurator. Probo minorẽ : quia petẽs assecurationẽ , si sciret impotentiā assecuratoris, nullo modo faceret contractũ cũ eo, sed potius cũ alio: ergo rationabiliter est inuolũtarius interpretatiuè: & per cōsequens cōtractus est nullus. Cōfirmatur , quia ille assecurator per fraudẽ fecit maximā iniuriā petẽti assecurationẽ , quia ille petebat assecurationẽ totius nauis, & ipse assecurator reliquit eũ expositũ periculo amittendi 50. millia ducatorũ cōtra suā voluntatem, ergo ex hac iniuria facta in tali contractu, nō oritur aliquod ius ipsi assecuratori, vt recipiat medietatẽ pretij cōstituti . Cæterũ nascitur ius petenti assecurationẽ vt possit exigere saltim 50. millia quę habet fraudulentus assecurator, si nauis perierit. Et ad argumentũ contrariæ sententiæ, scilicet, ꝙ assecurator exponit se periculo amittendi 50. millia regalia; Respōdetur nego cōsequentiā : quia ipse propria tantũ voluntate se exponit tali periculo, sine volũtate alterius cōtrahẽtis , qui intẽdebat facere cōtractũ assecurationis pro toto, nō autẽ pro parte. ¶ Tertia conclusio. Qui cũ sciente & volẽte facit contractũ assecurationis nauis vacuæ, ita atq; si esset plena pretiosis mercibus, validus est cōtractus , & nulla est illic iniuria. Probatur, quia tũc talis cō tractus est cōtractus depositionis seu vadiationis. Cæterũ si talis cōtractus fiat cũ ignorā te nauim esse vacuā , quidā dicunt, ꝙ contractus est nullus: quia nihil est qđ assecuretur, & ꝗa ipse assecurator est inuictus: si enim sciret esse vacuā nauim nō faceret talẽ contractũ : eo ꝙ timeret periculũ nauis, ꝗa nō adhi beret̃ tāta diligẽtia seruādi nauim vacuā , atq; si esset mercibus onusta. ¶ Vltima tamen sit conclusio. Talis cōtractus est validus si adhibeat̃ tāta diligẽtia in seruāda vacua naui, atq; si esset onusta mercibus. Probatur, quia tunc nulla fit iniuria assecuratori, neq; exponitur maiori periculo, sed omnino est contractus depositionis siue vaditionis. Obseruādũ est tamẽ , ꝙ quādo iste cōtractus fit cũ ignorāti , & nauis nō periclitat̃ in toto sed in parte: nō tenebitur assecurator soluere totũ pretiũ nauis, sicut si esset onusta mercibus. Ratio est euidens, quia si reuera nauis esset plena, poterit in tali casu vti ea merciũ parte quæ salua facta est, ad soluendũ pretiũ pro totis mercibus: si autẽ nauis illa omnino submersa est: tenebitur soluere totũ pretiũ cōstitutũ . ¶ Verũtamen cōtra ea quæ diximus est vnicũ argumẽtũ , ex. c. nauigāti . de vsuris. vbi dicit Pō tifex nauigāti vel eunti ad nũdinas certā mutuās pecuniæ quātitatẽ ex eo ꝙ suscipit in se periculũ , recepturus aliquid vltra sortẽ , vsurarius est, ergo non est licitũ pro assecuratione aliquid recipere. Respōdet̃ , ꝙ tex. intelligitur in casu, vbi reuera nullũ erat periculũ , sed palliabatur vsura falso titulò assecurationis. Secũdo respōdetur , ꝙ licet esset aliquod periculũ , tamẽ illi mutuator nō solũ petebat iustũ lucrũ ex vi cōtractus assecurationis: sed etiā aliquid ampliꝰ ex vi cōtractus mutui, ꝙ quidẽ erat vsura palliata contractu assecurationis. ¶ Quarto loco disserẽdũ est de cōtractu societatis. De qua re Scholast. 4. d. 15. D. Tho. hoc in loco art. 2. ad 5. & Caiet. ibid. & in summ. verb. societas. & in opusc. 17. respō sionũ . resp. 5. Soto vbi sup. q. 6. & in. ff. & in C. agetur de hac re tit. pro socio. Itẽ in. c. per vestras. de donat. int. vir. & vxor. Cōrad . de cōtract . q. 92. Nauar. in Manua. c. 17. & super cap. primũ . 14. q. 3. Couar. li. 3. Variar. Resol. Ante omnia nota primò, quòd societas est cōuentio siue pactum quorundam ad negotiandum lucri gratia. Socij vero dicuntur, qui ad negotiationẽ conferunt in communi pecuniam, siue industriam & operas. Nota secundò, quòd cōtractus societatis duplex est. Quidā dicitur cōtractus eiusdẽ rationis, v. g. quādo socij cōmuni pecunia, cōmuni industria, cōmunibꝰ diligẽtijs & ministris negotiantur. Alter cōtractus est & di citur diuersæ rationis, quādo v. g. quilibet sociorũ cōfert in cōmuni rẽ differentẽ : vt si Petrus ponit pecuniā , Paulus industriā , Ioānes operas ministerij. ¶ Tertiò nota, quòd iste cōtractus diuersæ rationis potest adhuc dupliciter fieri, vno modo ita vt qui pecuniam cōfert exponat eā periculo vel lucro proportionabiliter cũ industria alterius socij, quæ tā ti æstimatur quāti ipsa pecunia. Altero modo ita vt qui pecuniā confert obliget aliũ sociũ vt saluam illā seruet. ¶ Denique nota, ꝙ de contractu societatis eiusdẽ rationis, & de contractu societatis diuersæ rationis priore modo: nulla est dubitatio aut difficultas quin licitus sit talis contractus. Sicut definitur legibus citatis: & ratio est manifesta: quia negotiatio vt diximus. q. 67. art. 4. licita est, ac proinde impertinẽs est, quòd illa negotiatio fiat ab vno vel duobus vel tribus, ergo si æqualitas seruetur inter ipsos socios licitè poterunt negotiari. DVbitatur autẽ circa vltimũ modũ societatis, Vtrũ sit licitus ille contractus, quando socius qui pecuniā confert, obligat alterũ sociũ , vt seruet eā integrā & insuper lucrũ repẽdat . ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Qui contulit pecuniā socio ad negotiandũ , poterit postea cũ illo facere cōtractũ assecurationis talẽ . v. g. Petrus ponit mille apud Paulũ vt Paulus negotietur, & pręterea ipse Petrus perit à Paulo vt assecuret mille pro 30. Item petit ipse Petrus à Paulo vt emat lucrũ quòd speratur pro 100. Tunc arguitur. Ecce Petrus in casu proposito saluo capitali quod cōtulit in societatẽ , recipit certũ lucrũ ab altero socio obligādo eũ vt reddat, ergo pars affirmatiua vera est. Probatur consequentia, quoniā omnes cōtractus liciti sunt. ¶ Secundò arguitur. Si qua ratione illa cōtractus esset illicitus, maximè quia Petrus est mutuator & recepit lucrũ ex mutuo: sed nō est mutuator, ergo. Probo minorẽ , quia depositarius qui assecurat depositũ nō reducit depositũ ad mutuũ , vt habetur in. c. fina. de deposito. Item qui assecurat accōmodatũ , nō reducit illud ad mutuũ , vt habetur in c. 1. de cōmodato ; ergo Paul. quādo assecurat Petro suas pecunias, non efficitur mutuatarius: sed potius depositarius ad negotiādum . ¶ Arguitur tertiò. Esto ita quòd in tali casu esset ratio mutui, tamẽ ratione lucri cessantis poterit Petrus aliquid petere à Paulo, videtur enim cessare lucrũ ipsi Petro dũ vendit speratũ lucrũ Paulo. ¶ Quartò arguitur. Mille aurei expositi negotiationi pluris æstimātur quā nō expositi, ergo Petrus potest exigere à Paulo socio & illũ obligare vt reddat plusquā mille pro mille expositis negotiationi. PRO decisione difficultatis sit prima cō clusio . Exponere pecuniā negotiationi, obligādo socium vt assecuret capitale & aliquod certũ lucrum, etiam vt emat lucrũ quod speratur, vsura est & societas leonina, vt est in prouerbio desumpto ex. l. si nō fuerit. ff. pro socio, de quo vide Eras. Chiliada. 1. centuria. 7. adag. 88. & hæc sine dubio est cōmunis sentẽtia , & probatur ex. l. citata, vbi ait Iuriscōsultus quod cōtra legẽ societatis est, percipere lucrũ & aufugere damnũ . Secundò probatur, quia in tali cōtractu est verè lucrũ ex mutuo; nā in eo casu Paulus socius efficitur mutuatarius cũ maneat dominus pecuniæ illius absq; obligatione ad negotiandũ ; ergo cessat societas & lucrũ quod exigit Petrus est ratione mutui. Et deniq; probat̃ , quoniam alias nullus cōtractus damnaretur tanquam vsurarius, si approbaretur iste, do tibi mille vt reddas 50. supra mille. Secunda cōclusio . Cōtractus societatis & cōtractus vẽditionis lucri possent fieri cum eodẽ socio: dummodo capitale relinquatur expositũ periculo. Probatur, quia illic nō inuenitur aliqua inæqualitas, neq; ratio vsuræ: igitur vera est cōclusio . Probatur antecedẽs : quia tunc seruatur proprietas vtriusq; cōtractus , neque alter alterũ destruit, & rursus lucrũ quòd speratur æstimabile est iusto pretio secundùm contingentiā vt sit maius vel minus, ergo poterit designari quoddam medium in ipso pretio quod sit iustum. Tertia conclusio. Contractus assecurationis capitalis, potest fieri cum eodem socio: dummodo non fiant contractus venditionis lucri, & dummodo iustum pretiũ detur socio pro assecuratione. Probatur cōclusio , quia iste cōtractus assecurationis secundũ se licitus est & iustus, nisi fortè corrũpatur ex coniunctione ad alterũ contractũ , & reducatur ad lucrũ ex mutuo; sed in prædicto casu non reducitur ad mutuũ : ergo. Probo mino rẽ , quia per mutuũ ipse mutuatarius efficitur dominus pecuniæ, & potest eā expẽdere in quos velit vsus: sed Paulus socius in prædicto casu nō efficitur dominus pecunię, sed tenetur ex contractu societatis cũ ea negotiari incōmodum Petri. Secundò probatur. Nā Petrus exponit se periculo amittendi pretiũ quod dedit pro assecuratione capitalis, si fortè nullum fuerit lucrum vel minus quā pretium assecurationis. Quarta cōclusio . Contractus assecurationis capitalis & cōtractus vẽditionis lucri possunt fieri cũ eodem socio: dummodo pretiũ assecurationis sit ęquale cũ pretio vẽditionis lucri. Probatur. Nā tali casu illi cōtractus reducũtur & resoluuntur in vnũ cōtractũ mutui gratis. v. g. si Petrus cōfert 100. Paulo in societatẽ , & dat 20. pro assecuratione, & rursus recipit 20. pro lucro quod speratur, tunc certè remanebit Petrus cum 100. quę à principio dederat absq; aliquo lucro vel damno. Quinta cōclusio . Si pretiũ assecurationis sit minus quā pretium quod datur pro lucro ipso quod speratur & venditur, vsura est in tali cōtractu . Probatur. Nā Petrus in tali casu saluo capitali, obligat Paulũ vt aliquid amplius reddat, ergo est lucrũ ex mutuo. Cōfirmatur . Nā in tali casu Paul. manet dominus ipsius capitalis, neq; tenetur negotiari, ergo dissoluitur cōtractus societatis, & manet purè cōtractus mutuādi cũ lucro mutuatoris, ac proinde est vsura saltem interpretatiuè. Sexta cōclusio . Si pretium assecurationis sit maius quā pretiũ lucri quod speratur, vel assecuratur, vel emitur ab altero socio: iniustus est cōtractus ex parte Paul. assecurātis . Probatur, quia tũc Petrus recipit certũ detrimentũ absq; spe lucri, ergo nō est ęqua societas ista, nō tamẽ est illic vsura: quia Paul. qui facit iniuriā nō est mutuator. Ex dictis sequitur, falsam esse sententiā Maior. in 4. d. 15. q. 48. & 49. asserẽtis , omnes illos tres cōtractus supra dictos licitè fieri cum eodem socio, saluo capitali & lucro, quā sententiā aliqui ex modernis ad pauca respicientes sequuntur. Itẽ sequitur, falsam esse aliorũ sententiā qui dicunt, per illos tres cōtractus dissolui quidẽ cōtractum societatis, sed resurgere aliũ contractũ licitũ , scilicet, venditionẽ mille aureorum negotiationi expositorũ pro mille & 50. Itẽ sequit̃ vt nobis videtur, falsam esse sententiā Caiet. respons. 11. vbi sup. vbi duo asserit. Primũ est, quòd si à principio fiat contractus societatis cũ pacto vt postea fiant etiam alij duo contractus, vsura est. Et in hoc optimè dicit Caiet. Dicit secundò, quòd si à principio bona fide & liberè fiat cōtractus societatis, & postea socij spōte sua velit alios duos cōtractus celebrare: licitũ erit hoc. Ratio Caietani est, quia illi duo cōtractus posteriores fieri poterant cũ alio tertio: ergo etiā cum socio. Probatur cōsequẽtia , quia socius qui bona fide cōtraxit societatẽ , nō debet esse peioris cōditionis quā alius tertius. Nihilominus hæc sententia falsa est. Probatur ex prima & quinta cōclusione . Quoniā siue fiant omnes illi cōtractus successiuè, siue simul cũ eodẽ socio: semper reducuntur virtualiter illi contractus ad cōtractũ mutui cũ lucro. Et ratio est: eo quòd socius ille efficitur dominus pecuniarũ quas alter socius contulit, neq; tenetur amplius negotiari, sed duntaxat cōferre lucrũ alteri saluo capitali. Verũ est tamen vt postea explicabimus, quòd si statim reddat capitale cũ aliquo pretio pro spe lucri futuri, poterit esse licitus cōtractus : quia tunc nō manet ratio mutui ac proinde neque vsuræ. AD argumenta in oppositum respōdetur . Ad primum respōdetur , quod etiā si quilibet cōtractus seorsum licitus sit, tamẽ si fiāt simul vel successiuè cum eodem socio dissoluuntur & relinquitur vnicus cōtractus mutui cũ lucro. ¶ Ad secundũ respondetur, quòd nō est eadẽ ratio de depositario assecurante depositũ , & de socio assecurāte capitale & lucro: quia depositarius nō efficitur dominus depositi, etiā si assecuret depositũ : sed tenetur seruare illud & habere in promptu ad voluntatẽ deponentis, at vero socius qui assecurat capitale & lucrũ , efficitur dominus pecuniarũ velut mutuatarius: neque tenetur amplius negotiari ad vtilitatẽ alterius socij. Ad tertiũ argumentũ respondetur, quòd si reuera cessat lucrũ , vt in casu tertiæ cōclusionis : cōcedimus licitũ esse vẽdere socio lucrũ quod speratur. At vero qñ gratis assecuratur capitale, & insuper datur vel ꝓmittit̃ certũ lucrũ : tũc efficitur ratio mutui cũ lucro ac proinde erit vsura: quod nō cōtingeret cum alio tertio, quia ibi nō est aliqua ratio mutui. Ad quartum respōdetur , quòd mille expositi negotiationi, pluris æstimantur quàm mille & 50. at verò non possunt vendi eidẽ socio negotianti: quia tunc efficeretur ratio mutui cum lucro. Magister Soto lib. 6. de iustitia, quæst. 6. tenet nostrā sententiam cōtra Caiet. & etiam Accursius in. l. si nō fuerit. ff. pro socio. Et Panor. in. c. per vestras. de donation. inter virũ & vxorem. Et quāuis Soto videatur vniuersaliter negare tres illos contractus esse licitos cum eodem socio: tamen ille loquitur quando saluo capitali speratur certum lucrũ , vnde nō est contrarius nostris tertiæ & quartæ cōclusionibus . Reliquũ est respōdere ad vnũ argumẽtũ ꝙ potest fieri in fauorẽ Caiet. Esto ita, ꝙ Petrus dederit Paulo 100. in societatẽ bona fide à principio, & in processu societatis ostenditur certa spes lucri magni, v. g. 30. tunc licitũ erit Petro petere à Paulo, vt si velit dissoluat statim societatẽ & det sibi 15. supra 100. est igitur argumentũ , ergo etiā erit licitum vt Petrus in eodem casu postulet statim 15. pro 30. quæ sperātur pro lucro relicto capitali apud sociũ assecurato, ergo vera est sententia Caiet. ꝙ successiuè possunt fieri illi tres cōtractus cũ eodem socio. Respōdetur , ꝙ si sententia Caiet. intelligatur in casu proposito à principio argumenti, scilicet, ꝙ Paulus det statim capitale simul cum pretio lucri certo sperati vera est: quia tunc nō est lucrũ ex mutuo, imò verò etiā si relinquat Petrus capitale apud sociũ , poterit recipere aliquod lucrũ pro certo lucro sperato: eo quòd cedit iuri suo recipiẽdi 30. supra 100. Cæterùm quòd relinquat illa 100. apud Paulũ mutuata vel assecurata: hoc quidẽ facit gratis, quia poterat ille statim exigere à Paulo 100. illa. Tamen si sentẽtia Caiet. vniuersaliter intelligatur, falsa nobis videtur propter rationes prædictas. Cuius falsitas apparebit in casu, quo Paulus det aliquid lucri ipsi Petro vt relinquat apud Paulũ capitale, tunc enim ipse Petrus erit vsurarius. DVbitatur secundò, An sit licitus iste cō tractus societatis. v. g. Petrus conferat Paulo. 100. in societatẽ ea conditione, vt ex illis 100. Petrus non possit amittere nisi quinque: sed neque lucrari nisi quinque, videtur enim iustus contractus, quia Petrus exponit se æquali periculo & lucro. Sed in oppositũ est, ꝙ Petrus in eo casu nō exponit negotiationi reuera nisi tantum quinque: nā reliqua. 95. relinquit mutuata, vel assecurata apud Paulũ , sed moraliter loquendo quinque negotiationi exposita non sunt apta ad lucrandum alia quinque: ergo iniquus est contractus. Ad hoc dubium respondetur breuiter in doctrina Sot. lib. 6. de iustit. quæst. 6. art. 2. ad secundum. Sit ergo prima conclusio. Qui deponit multũ pecuniæ ad negotiandũ , ea lege vt nō subeat periculũ nisi certę partis, non poterit recipere ex lucro nisi tantũ quantũ illi parti secundũ proportionẽ responderit, ( secundũ inquā proportionẽ quā habet ad totũ cumulũ ꝙ exponitur negotiationi). V. g. Petrus subit periculũ in quinque, Paulus vero in 35. est autem lucrũ 16. tunc Petrus reportabit ex lucro duo: Paul. verò ꝙ reliquum est. Ratio est manifesta, quia sicut se habẽt . 5. quæ exposuit Petrus ad 40. ita se habent duo ad 16. est enim proportio suboctupla. Secunda conclusio. Si autẽ Petrus faciat tale pactũ , scilicet, si fuerit iactura tota vsque ad quinque, sit mea tota, dummodo si lucrũ fuerit vsque ad quinque sit etiam totũ meũ , reliquum vero tuum: licitus enim tunc poterit esse cōtractus : quia Petrus exponit se damno & lucro pariter similiter & Paulus, &c. Ad argumentum pro parte negatiua conceditur intẽtum , nisi pactum fiat eis cōditionibus quas posuimus in istis cōclusionibus . DVbitatur vltimò, quomodo debeat fieri diuisio lucri inter socios? Respondetur vnica conclusione. Debet fieri diuisio inter socios, ita vt vnicuiq; tantum lucri eueniat, quāta est proportio pretij, ꝙ contulit in societatẽ , ad totũ cumulum quòd exponitur negotiationi, & periculis eius. v. g. Petrus cō tulit in societatẽ 100. aureos, Paulus vero 50. cum sua industria quæ totidẽ æstimatur, scilicet, 50. Ioannes vero cōferat 50. sine industria; in hoc casu totus cumulus æstimatur in 50. supra bis centum. Sit autem lucrum 50. tunc debet dari Ioanni quinta pars lucri, scilicet 10. Petrus verò & Paul. diuidẽt æqualiter quod reliquum est. Sed in oppositum est argumentum, ex. l. si non fuerit. ff. pro socio. vbi habetur quòd potest esse cōmune lucrũ , licet vnus socius subeat totũ periculũ . Item Instit. de societatibus. §. de illa. dicitur, posse alterũ sociũ lucri duas partes damni vero non nisi tertiā recipere. Respondetur, ꝙ in his legibus nomine periculi vel lucri intelligitur tantùm in ipsa pecunia. Quod patet ex ipso cōtextu legis, si nō fuerit. Vbi Iuriscōsultus reddit rationẽ : quia industria mercatoris solertis, plus confert in societatẽ quā pecunia. Sed pro maiori intelligẽtia huiusmodi partitionis lucri vel dāni inter socios nota ꝙ alicuius negotiātis industria tripliciter potest æstimari. Primo modo secũdũ se, v. g. si socius locaret operas suas alijs socijs pro stipendio v. g. 20. & isto modo nō cōsideratur formaliter vt socius, sed vt purè minister cōductitius . Altero modo pōt cōsiderari industria socij in ordine ad lucrādũ in negotiatione societatis: & sic multo pluris æstimari solet ad societatẽ quā priori modo. v. g. æstimabitur vt 100. ita vt si alius socius cōtulerit 100. in pecunia sit ęqualitas inter ipsos. Tertio modo considerari potest ista industria mixtim, ita vt ipse socius postquam locauerit suas operas alijs socijs tanquam minister ipsorum: dicat se velle cō ferre stipendium suum datum vel dandũ in societatem, exponẽdo illud lucro vel dāno , Dictum igitur est de priori illo modo, ꝙ talis socius nihil lucri, nihil damni reportaturus est respectu stipendij sui, vel industriæ: sed respectu aliarũ pecuniarũ quas ipse exponit negotiationi reportabit lucrũ vel dā num : secundùm proportionem illarũ ad totum cumulum dummodo ex illis pecunijs soluatur etiā pars stipẽdij , ꝙ ipse accipit pro ministerio; nō enim solũ ministrat in vtilitatẽ aliorum: sed etiā propriam. De secũdo vero modo æstimandi industriā , aliqui solent ita iudicare, ꝙ si Petrus ponit industriā quæ æstimatur vt 100. ad negotiādum in societate, & Paulus ponit 100. aureos in pecunia: ꝙ tũc totũ quidem lucrũ diuidendũ erit inter illos: at verò si fuerit damnũ in negotiatione societatis, v. g, in parte pecuniæ quā posuit Paul. s. in 50. tũc ex alijs 50. quæ reliqua sunt nihil debet reportare Petrus, etiam si totam industriā amiserit quæ æstimabatur vt 100. Sed in oppositũ est, ꝙ in ipso lucro suprà 100. aureos quos posuit alter socius, debet esse æqualis ille, qui posuit suā industriā quæ æstimabatur vt 100. ergo etiā in dāno debet esse æqualis: at verò si ex illis 50. quæ reliqua sunt quādo fit iactura aliorũ 50. nihil reportat qui posuit suā industriā : nō manet æqualis sed peioris cōditionis : siquidẽ ipse amittit totā operā quæ æstimabatur vt 100. alter vero nō amitteret nisi 50. ergo de illis 50. quæ reliqua sunt debet reportare 25. Magist. Sot. lib. 6. de iust. & iure. q. 6. art. 1. aliter meditatur de diuisione facienda inter socios. Ait enim habẽdā esse rationẽ periculi cui exponitur pecunia, potius quā ipsius quātitatis pecuniæ, v. g. confert Petrus mille aureos in societatẽ , Paulus verò 100. vel industriā quæ æstimatur vt 100. ad lucrādũ in societate; tũc dicit, ꝙ diuisio lucri debet esse æqualis inter ipsos si mille aurei quos cōtulit Petrꝰ nō sunt magis expositi periculo quā 100. inueniret enim ille aliquẽ ꝗ assecuraret illa mille ꝓ 10. Sed tñ hæc regula fallibilis est. Et ratio euidẽs : quia licet Petrus nō exponeretur nisi periculo vt 10. quia inueniret qui assecuraret pro 10. tamen neq; ipse Paulus in eadẽ negotiatione exponitur periculo nisi pro 10. inueniret enim qui pro 10. assecuraret 100. sicut alius inueniret qui pro 100. assecuraret mille, quapropter æqualitas in lucro debet esse proportionalis, ita vt Paul. reportet 10. partẽ & nō medietatẽ , vt dicebat Soto: quia ille ponit 400. in societatẽ & Paul. 1000. vbi est eadẽ proportio. ¶ Sed tota difficultas est, quā do fuerit iactura in ipsa pecunia, altero socio nō ponente nisi industriā quæ æstimabatur ad negotiādũ & lucrandũ æqualiter cũ ipsa pecunia. Pro vtraq; enim parte est optima ratio à nobis proposita. Nihilominus omnibus pẽsatis , quādo fuerit iactura in proposito casu in ipsa pecunia nihil debet reportare de reliqua pecunia, qui posuit solā industriā . Et ratio est: quia industria eius æstimabatur æqualis cũ pecunia ad lucrādũ , negotiando sicut socius, nō autẽ vt minister qui locauerit operas suas, neq; fecerat talẽ locationis cō tractũ sed merè societatis, vt ipse cũ pura industria impẽderet alterius socij pecunias in aliqua negotiatione ad lucrandum: quapropter alter socius qui posuit pecunias totas, non debet subire maius periculum vel detrimentum quam factum fuerit in ipsa negotiatione de sua pecunia; Cęterum alter socius qui posuit industriam tantùm, nil pretij potest exigere pro sua industria impensa: quia non locauerat illam, neque negotiatus est vt minister: si enim locaret industriā suam haberet titulum ad exigendum stipendium: siue contingeret lucrum siue damnũ : sed tunc non æstimaretur tanti industria illius, vt v. g. si æstimabatur vt centum in contractu societatis: æstimaretur vt decem, vel vt quindecim in contractu locationis. Et si quis dicat, quòd ille non debet esse peioris conditionis quàm minister: sed minister reportaret lucrum, etiam si fuisset in pecunia iactura: ergo socius debet etiam reportare lucrum. Respondetur, quòd eodem argumento probaretur, quòd si facta fuerit iactura totius pecuniæ, deberet reportare lucrum qui posuit industriam. Dicẽdum ergo est, quòd socius conditionis melioris, est quàm minister in contractu societatis: quoniam spes lucri maioris pretiosior, est quàm certitudo lucri ministri. Confirmant hanc doctrinam leges citatæ, in quibus assertum est, quòd potest vnus socius lucri quidem duas partes, damni vero non nisi tertiam recipere: quia præsupponunt quòd ille socius parum pecuniæ, scilicet, tertiam partem contulit, industriæ vero plurimum: ita vt pecunia quam posuit simul cum sua industria æstimaretur in duplum ad lucrandum in negotiatione, quam pecunia alterius socij qui non posuit industriam. Cæterum in tertio modo æstimandi industriam, manifestum est quomodo debeat fieri distributio lucri vel damni. Etenim si fuerit lucrum, reportabit minister ille & socius partem lucri secundùm proportionem valoris stipendij sui: si autem fuerit iactura pecuniæ patietur etiam ille damnũ secundùm proportionem sui stipendij: industria vero eius nihil amplius lucri aut damni reportabit: quàm per contractum locationis taxata fuerat. Et ex hoc amplius apparet quòd dicebamus paulò ante. Etenim socius ille qui non locauit industriam & operam suam, pluris æstimaret spem maioris lucri quam stipendium certum & iustum sui laboris: & ex hac parte iustificatur quòd admittatur ad medietatem lucri, & fortassis ad aliquid amplius. Si autem non fuerit lucrum ipse vult ex vi contractus eius amittere indu striam & proprium laborẽ . Denique circa omnia huiusmodi commercia & societates hoc vniuersale principium debet obseruari, vt vnicuique sociorum sit æqualis sua fortuna proportionabiliter cum fortuna alterius socij, tam ad lucrum quàm ad damnum. At vero quando res dubia fuerit, an sit ista æqualitas in aliquo contractu, vel non: tunc poterunt socij cedere iuri suo, & reputare æqualem esset contractum: quemadmodum diximus in materia de emptione & venditione, quòd si aliquis nesciens pretium rei, conueniat cum emptore ignorante etiam pretium rei, illud erit iustum pretium in quo ipsi conuenerint, etiam si aliàs non esset iustum. Et ratio est; quia in tali contractu propter communem ignorantiam vterque se exponit pari fortunæ. Hactenus de societatis contractibus. De Cambijs. VLtima disputatio est de cambijs. De qua Theol. in. 4. dist. 15. Soto libro. 6. de iustitia, quæst. 8. Syluest. in verb. vsura. 4. Caietan. in opusculo de cambijs. Conradus quæst. 99. de contractibus, Ioan. de Medina in tract. de cambijs. Couar. in cap. nauiganti. de vsuris, vbi vide Nauarrum. DVbium primum est, An cambium sit licitum? Pro cuius explicatione nota primò, quòd cambium in præsentia accipitur particulariter, prout est negotiatio in cōmutatione numismatum. Ex quo sequitur, quòd cum negotiatio fiat lucri gratia, vt supra quæst. 77. art. 4. docet D. Thom. quòd etiam cambium sit lucri gratia. Secundò nota, quòd commutatio numismatum multiplex est ex parte materiæ. Aliquando enim est inter numismata diuersarum specierum etiam physicè & naturaliter, vt quando permutantur aurei pro argenteis: aliquando vero est inter numismata eiusdem naturæ & rationis physicæ, alterius tamen rationis secundùm artem, vt quando commutantur coronæ duplices pro simplicibus: Aliquando vero est permutatio inter numismata omninò eiusdem rationis etiam secundùm artem, sed tamen permutantur, quia quædam pecunia est præsens loco quæ dam vero absens. Tertio nota, quòd pecuniæ vsus duplex est alius per se, alius per accidens. Vsus per se, est qui conuenit pecuniæ inquantum pecunia est, scilicet, inquantum est adinuenta ad negotiationes. Et iste vsus est etiam duplex. Quidam qui competit pecuniæ per se primò, scilicet, vt sit mensura rerum venalium, ad quem vsum principaliter est instituta: alius est, qui competit pecuniæ per se secundariò, vt commutatio pecuniæ pro pecunia: & dicitur per se, quia competit pecuniæ inquantum pecunia: dicitur autem secundarius, quia per se ordinatur ad illum vsum primarium. Solet afferri exemplum calcei, cuius vsus per se primò est calceatio. secundariùs vero est venditio calcei quem vendit artifex, qui per se ordinatur ad primarium vsum. Rursus pecuniæ vsus per accidens, est qui competit ei, non inquantum pecunia est sed ob alias causas, vt v. g. pecunia aurea datur aurifici ad deaurandum, vel etiam potest dari alicui ad ostentationem, vel etiam potest dari ad medicinam, item potest dari ad securitatem pro pignore. Sit igitur vnica conclusio. Cambium secundum se turpitudinem quandam denotat; potest tamen quanuis sit de genere male sonantium honestari iustis de causis. Hæc conclusio probatur, ea ratione qua D. Tho. suprà quæst 77. art. 4. probat similem conclusionem de negotiatione: cum igitur cā bium sit negotiatio, similis erit ratio de illo. Est autem ratio D. Thom. hæc. Negotiatio importat quoddam fomentum cupiditatis, cui nullus est terminus, siquidem exercetur lucri gratia. Quòd autem possit honestari probat: quia lucrum potest ordinari, vel ad necessitatem vitæ, vel ad bonum reipublicæ, vel ad alias causas honestas. Cæterùm à quibusdam assignatur ratio specialis vituperandi cambium, non solum inquantum est negotiatio, sed etiā ex parte differentiæ inquantum est in permutatione numismatũ . Sed nos dicimus nullā rationem specialem turpitudinis inueniri in Cambio vt sic, nisi inquātum est negotiatio, ad quam pertinet quòd lucri gratia fiat, vnde hæc differentia erit secundum magis aut minus, nisi forte dicat aliquis, quòd vituperabitur specialiter: quia est maxima occasio pecunia ad fomen tum cupiditatis: iuxta illud, crescit amor numi quantum ipsa pecunia crescit. DVbium secundum est, an liceat cōmutare vel vendere pecuniā maiori pretio, quàm lege sit taxatam? V. g. an liceat coronam auream, quæ secundùm legem æstimatur quadringentis dipondijs, commutare pro duodecim argenteis. Pro parte negatiua arguitur primò. Pretium legitimum consistit in indiuisibili, vt pretium tritici; ergo nullo modo licet illud variare. Et si respondeas, quòd pecuniæ pretium taxatur lege in ordine ad vsum primarium pecuniæ, non autem in ordine ad secũ darium , vel ad accidentarium, respectu cuius potest pluris æstimari pecunia, quàm lege taxetur contra hoc sic replico & arguitur secundò. Quando Princeps monetam cudit, habet rationem qualitatis materiæ. v. g. ꝙ sit aurum, vel argentum, vel æs & ita taxat pretium iustum; ergo pecunia nũquàm debet esse pluris æstimanda ex parte materiæ neque commoditatum, quæ ex materia sequuntur. Antecedens probatur. Nā princeps qui commutat illam pecuniam cum republica vel particularibus, nihil detrimẽti accipit, ergo vendit illam tanti quanti æstimabilis est, etiam ratione materiæ. Tertiò ex opposita sententia sequeretur, ꝙ si quis debeat duodecim argenteos satisfaciet creditori dando coronam vnam; consequens est absurdum, & hoc esset intolerabile in republica, ergo. De hoc dubio sunt tres sentẽ tiæ . Prima est negatiua, quam tenet Ioannes de Medina, Soto vbi suprà, & multi alij Theologi. Secunda sententia est Caietani vbi suprà capite. 6. & Syluest. vbi suprà , quæ sententia distinguit in hunc modum, scilicet, quòd pecuniæ pretium dupliciter potest considerari vno modo secundùm quòd pecunia est mensura rerum venalium, qui est vsus primarius illius: altero modo ad alios vsus secundarios, vel accidentarios supradictos. Dicit ergo hæc sententia, quòd si priori modo consideretur, non est licitum eam pluris æstimari quàm lege taxetur: bene tamen si secundo modo consideretur licitum est aliquid amplius recipere ad arbitrium boni viri. Tertia sententia est quam tenuit Cano præceptor meus, scilicet, licitũ esse commutando pecuniam non solùm pro pecunia, sed etiam pro alijs rebus venalibus: aliquid amplius accipere pro illa quā sit lege taxatum. PRO decisione prima conclusio sit. Licitum est commutare vel vendere pecuniam pro alia pecunia minutiore vel diuersi metalis, maiore pretio quàm lege taxetur. Hæc conclusio non reprobatur ab autoribus secundæ sententiæ. Et probatur à nobis primò ex vsu proborum hominum satis communi, qui commutant suas pecunias aureas pro alijs pecunijs maiore pretio quā lege taxentur. Secundo probatur. Nam causa augendi pretium rei venalis solet esse maius commodum quod secum affert res illa; sed pecunia aurea ex natura sua habet maiorem commoditatem multipliciter, nam est facilioris asportationis, valet etiam in pluribus locis, item valet ad medicandum & ad alias commoditates, item habet maiorem securitatem; solent enim Principes inferiores pecunias antiquare cum detrimento possessorum, quod tamen non contingit in pecunijs alijs, ergo est maioris securitatis. Tertiò. Nam moneta quæ rarior est, solet pluris æstimari quàm lege taxetur propter necesssitatem illius ad negotiandum. Et hoc modo pecunia etiam inferioris metali, solet pluris æstimari quàm inferioris, propter necessitatem ad negotiandum, & in tali casu licitum erit pro pecunia inferioris ordinis amplius accipere quam lege taxetur. V. g. licitum erit accipere argentũ pro triginta duobus dipondijs. Sed est maior difficultas in commutatione pecuniæ pro alijs rebus venalibus tunc enim est primarius vsus pecuniæ ad quem taxata est, ergo videtur necessarium, quòd tunc non varietur pretium lege taxatum. PRO cuius explicatione nota, ꝙ cōmutationes pecuniæ pro alijs rebus sunt in duplici differentia: quæ dam ad quas tenetur homo ex antecedente iustitia: quædam vero ad quas libere procedit sine obligatione antecedenti. Exemplum primi, quando Petrus soluit mutuum vel mercedẽ operario. Exemplum secundi, quādo Petrus vadit ad forum emere quæ libuerit, vbi nulla præcedit obligatio emendi neq; vero vendendi. Secunda cōclusio . In commutationibus primi generis, non licet pecuniam pluris æstimari quàm lege sit taxata. Hæc est conmunis sententia & probatur, quia si in huiusmodi commutationibus non haberet locum taxatio legis esset omnino frustra. Tertia conclusio. In commutationibus secundi generis, licitum est pro pecunia tali amplius accipere vel pluris illam æstimare quàm lege taxetur. Probatur primo quia licitum est, vt etiam concedit secunda sentẽ tia , emere merces viliore pretio quam cō muniter valẽt , eo quòd solutio facienda est in auro; ergo simili ratione licitum erit stāte pretio rerum venalium, augere pretium pecuniæ: eo ꝙ aurea sit. Patet cōsequentia moraliter loquẽdo eadẽ est æqualitas vtriusq; pariis. Item probatur. Nam licitum est vt diximus in prima conclusione in commutatione pecuniæ pro pecunia, aliquid ampliùs accipere propter cōmoditatem alterius pecuniæ; ergo cum ista commoditas sit pretio æstimabilis, licitum erit emptori conuenire cum venditore vt aliquid amplius accipiat ex mercibus propter illam commoditatem eo vel maximè quia ipse venditor libenter acceptat hunc contractum vnde nulla fit ei iniuria. Et confirmatur. Nam illa permutatio perinde est atque si emptor semel soluisset pretium in pecunia minùs commoda, & postea venditor permutaret illam cum alia pecunia emptoris magis commoda, dato pretio & lucro. Ad primum incontrarium respondetur primo, quòd pretium pecuniæ taxatur in ordine ad vsum primarium, non ad secundarium & accidentarium. Secundo respondetur quatenus argumentum militat contra aliam conclusionem, ꝙ pecuniæ nō taxatur pretium in ordine ad omnem vsum primariũ , sed in ordine ad vsum primariũ qui est in cōmutationibus , quæ proueniunt ex antecedenti iustitia: non autem in alijs voluntarijs & liberis. Ex quo sequitur, quòd si aliquis semel fecerit contractum emptionis certo pretio, nulla facta mentione de qualitate pecuniæ, non poterit postea minuere de pretio, ex eo quòd soluit in auro, neque venditor tenebitur acceptare & admittere talem solutionem. Ad secundũ negatur consequẽtia . Quia quanuis princeps habeat rationem qualitatis materiæ pecuniariæ ad taxandum pretiũ pecuniæ, & nullum detrimentum patiatur, quin potiùs commodum accipit & lucrum: quia reuera pecunia non habet tantũ pretiũ & valorem exparte materiæ & artificij, quā ti taxatur per legem, eo quòd admiscetur aliquando metallum vilius cum excellentiori ad expẽsas pro ministris, & ad aliquod tributum debitum Regi: cæterùm postea vna pecunia cum alia comparata habet cō moditates pretio æstimabiles. Ad tertium negatur consequentia, quia illa solutio prouenit ex antecedente iustitia. Sed circa ea quæ diximus aduertẽdum est, intelligenda esse stando in solo iure naturę. Nam per legem humanam poterit caueri ne in aliqua prorsus permutatione æstimetur pluris pecunia quàm lege sit taxata. Et ita Carolus V. olim pragmaticam edidit, ne quis aureum duplum aliqua ratione permutaret nisi pro viginti duobus argẽteis & duobus dipondijs; Cæterũ illa pragmatica iam per contrarium vsum est abrogata, & antiquata. DVbium tertium est, an in permutatione pecuniæ pro pecunia sit vera & propria emptio & venditio? Pro quo nota, quòd pecunia multipliciter transfertur in alterum. In emptione quidem, tanquàm pretium rei venalis. In mutuo transfertur cum obligatione vt iterum reddatur eadem, non in indiuiduo: sed specie. Itẽ potest transferri in commodato ad ostentationem & medicamen, & hoc gratis; quod si fiat propter lucrum, erit translatio locutionis. Et denique transfertur in cambio. De hoc ergo quærimus, an sit venditio. Pro parte negatiua arguitur primò. Pecunia est prima mensura rerum venaliũ : ergo ipsa non est venalis, aliàs esset mensura sui ipsius: & esset processus in infinitũ . Secũdò . Quando vna pecunia permutatur cum altera, non est maior ratio quare vna pecunia vẽ datur potius quàm alia; ergo vel vtraq; venditur quod est inconueniens, vel neutra, quod est intentum. Ad hoc dubium respondetur, & sit prima conclusio. Quando permutatur vna pecunia pro altera secundùm pretium vtriusque lege taxatum, nō est propriè venditio neque emptio, sed permutatio inter res eiusdem ordinis & rationis. Et hoc probat secundum argumentum. Secunda conclusio. Quando vna pecunia permutatur cum altera maioris commoditatis, ratione cuius datur aliquod pretium supra illud quod lege taxatur pro pecunia: est ibi propriè venditio illius commoditatis quæ pretio distincto æstimatur, ita vt illud quod amplius soluitur pro illa pecunia, non pertineat ad pretium illius pecuniæ vt pecunia est: sed ad alias commoditates. Ad primum argumentum respondetur, quòd pecunia vt pecunia est non est vendibilis, sed inquantum habet maiorem commoditatem comparatione ad aliā pecuniā . Cæterùm non est inconueniens, quòd pecunia sit mensura pecuniæ, sicut numerus est mensura numeri: neque est processus in infinitum, quia peruenitur ad vnitatem. Ad secundum respondetur, quod probat primam conclusionem. DVbium quartum est, quot sint genera cambiorum? Respondetur, quòd primò diuiditur cambium in cambium reale, & fictitium, quod vulgo dicitur cambio seco, quæ diuisio est analoga. Est enim cabium reale, quod reuera exercetur inter realem pecuniam ex vtraque parte, siue detur in præsenti loco siue in alio loco promittatur reddenda. Cambium autem fictitium est, quando aliquis fingit se habere pecunias Romæ reddendas, quas quidem non habet, sed vult accipere in præsenti pecunias, vt expectetur tempus solutionis ad certũ terminũ . Cambium autem reale diuiditur in multas partes. Primum dicitur minutum siue manuale, quando de manu in manum cō mutatur vna pecunia pro altera. Secundum cambium est ratione loci, vt quando indigẽs Petrus pecunijs Romæ, dat eas Salmanticæ sub chirographo certæ fidei, cuius virtute accipiat eas Romæ. Et hoc appellatur cambium per literas. Tertium cambium est ratione officij, quando mercator v. g. vel aliquis alius obligatur mutuum dare negotiatoribus, ea lege vt sibi certum lucrum consignetur. Quartum cambium fit ratione tempo ris, quando aliquis accipit pecuniam mutuò redditurus illam cum lucro ratione expectatæ solutionis. Quintum cambium est ratione monetæ, vt quando pecunia vnius prouintiæ vel Regni permutatur cum pecunia alterius prouintiæ vel Regni, habita ratione pretij vtriusque pecuniæ. Sextum cambium est ratione custodiæ, quando campsor ex eo quòd pecuniam custodit negotiatorum, accipit aliquod lucrũ quotiescumque numerat illam pecuniam petenti. Vltimum cambium est ratione copiæ vel inopiæ totius pecuniæ, vt v. g. in Hispania est maior copia pecuniæ quàm in Flandria, vnde pluris æstimatur pecunia in Flandria quàm in Hispania. Vt v. g. indiget aliquis Flandriæ mille ducatis, necesse est vt in Hispania det plusquàm mille, v. g. 50. & hæc est æqualitas pecuniæ ratione copiæ vel inopiæ. DVbium primum est. An omnia ista genera cambiorum sint licita? Pro quo notandum est, potissimam difficultatẽ esse in 5. 6. & 7. genere cambiorum. Vnde pro alijs cambijs sit prima conclusio. Cambium fictitium siue siccum est vsurarium. Probatur. Nam reuera est mutuũ cum lucro. Sed nota, quòd si Petrus bona fide dedit pecunias Salmanticæ Paulo fingenti se habere illas Romæ, non peccat Petrus tũc : sed tamen postea cognita veritate tenetur restituere lucrum quod accepit in quantum factus est ditior. Cæterum ratione lucri cessantis vel damni emergentis propter fictionem Pauli potest lucrum retinere. Secunda cōclusio . Cambium minutum siue manuale licitum est cum lucro moderato secundum vsum reipublicæ. Hæc conclusio probatur, ex his quæ diximus dubio secundo. Et extenditur conclusio etiam ad eos qui non sunt campsores ex officio: quia eadem est ratio cōmoditatis pecuniæ, siue commodetur à campsore, siue à peculiari aliquo. Quanuis Caietanus in opusculo citato cap. 1. dicat solis campsoribus ex officio licitum esse cambium minutum cum lucro. Et ratio eius est: quoniam violare legem taxationis pecuniæ iniustum est; sed qui non ex officio cambiant pecuniam cum lucro, violant legem; non enim excusantur sicuti campsores ex officio, qui possunt aliquid accipere ratione officij vtilis reipublicæ. Cæterùm hæc ratio differentiæ manifestatur inefficax ex eodem Caietano vbi suprà cap. 1. eo quòd pecuniæ non taxatur pretium in ordine ad vsum secundariũ : vnde propter alias commoditates maiores, quas habet vna pecunia in ordine ad aliam, licitum erit possessori pretium accipere quicumque sit ille siue sit campsor ex officio siue alius quicunque permutator pecuniarum. Tertia conclusio. Cambium ratione loci, quod dicitur cambium per literas, licitũ est, si fiat iusto pretio. V. g. Petrus desiderat pecunias quas habet Salmanticæ habere Romæ, tunc Paulus qui promittit se Romæ daturum virtute chirographi certæ fidei, potest pretium recipere propter hanc commoditatem quam facit Petro. Probatur primò. Quia illa commoditas est pretio æstimabilis secundùm arbitrium prudentum virorum & timoratorum, ergo iustè potest Paulus pro illa aliquod pretium recipere. Item, quia talis diligentia est valde vtilis & necessaria reipublicæ ad euitanda pericula & labores in asportanda pecunia; ergo iustum est vt propter talem diligentiam detur pretium. Confirmatur. Licitum est agassoni aliquod pretium accipere pro asportanda pecunia; ergo licitum erit campsori pretium recipere in casu posito, siquidem eandem præstat vtilitatem, imo maiorem: quia campsor assecurat pecuniam à periculis omnibus, agasso vero non assecurat à periculo fortuito. Quarta conclusio. Cambium ratione officij licitum est. Hæc conclusio probatur ex dictis quæstione. 78. vbi definitũ est, quòd pro obligatione ad mutuandum, licitum est pretium recipere à mutuatarijs; ergo etiam pro obligatione ad cambiendum. Quinta conclusio. Cambium ratione temporis vsurarium est. Ista conclusio probatur: quia nihil aliud est quàm mutuum propter lucrum. Et confirmatur. Nam hoc cambium nihil differt à cambio sicco, nisi quòd in cambio sicco palliatur vsura fictio ne quadam, at verò in isto cambio manifestè accipitur mutuum cum promissione lucri. DVbium sextum est. Vtrùm cambium ratione monetæ sit licitum? Pro quo, nota ex Soto libro. 6. de iust. quæst. 12. art. 1. quòd pecunia quadrupliciter potest pluris æstimari in vno loco aut tempore quàm in alio. Primò: quia pecunia conficitur ex auro vel argento puriori. Secundò ratione raritatis auri vel argenti. Tertiò ratione taxationis legitimæ. Quartò ratione raritatis totius generis pecuniæ. Est ergo nostrum dubiũ , an sit licitum accipere pecuniam, quæ in vno loco pluris æstimatur, cum obligatione reddendi eandem prorsus in alio loco, vbi minus æstimatur. Prima conclusio. Licitum est pecuniam quæ in vno loco pluris æstimatur ex eo quòd est ex auro puriori recipere, reddendam eandem in alio loco, vbi propter illam rationem non tanti æstimatur: dummodo taxatio pecuniæ in vtroque loco sit eadem. V. g. si scutũ Hispanicum sit ex auro puriori quàm scutum germanicum: nihilominus vtriusque scuti sit eadem taxatio legitima ratione pecuniæ, licitum est vnum scutum pro alio cambire seu permutare, non solum in diuersis locis: sed in eodem. Probatur. Quia inter vtramque pecuniam est æqualitas ratione mensuræ; ergo est iustitia in permutatione. Patet consequentia. Nam pretium taxatum maximè attenditur in ordine ad vsum primarium, scilicet vt pecunia est mensura rerum venalium. Sed nota, quòd hæc conclusio non tollit id quod dubio. 2. definitur, licitum esse pretium recipere propter maiorem cō moditatem vnius pecuniæ in comparatione ad alteram; sed hîc tantùm loquimur quantùm est ex parte permutationis pecuniæ pro pecunia, inquantum pecunia est. Item etiam aduerte, quòd nostra conclusio videtur contraria primæ conclusioni, quam ponit Soto vbi suprà. Sed tamen reuera non est contraria: quia ille loquitur de permutatione pecuniæ pro alia pecunia secundùm pondus, quod vulgo dicitur, a peso ; quòd si aliter intelligatur; nos falsam reputamus illam sententiam. Est enim ma nifestum exemplum quod in Regno contigit. Erat enim pecunia quædam quæ vulgo dicebatur tarja de a veynte, erant aliæ tarjæ vt ita dicam, quæ dicebantur tarjas de a diez, quæ quidem duplicatæ tanti æstimabantur in ratione pecuniæ sicut vna tarja de a veynte tamen in ratione ponderis non habebāt tātũ argenti sicut las tarj as de a veynte. Sed est argumentum contra nostram conclusionem principalem. Non est licitum commutare triticum minùs bonũ pro meliori, nulla facta recompensatione, ex parte minùs boni; ergo non erit licitum cō mutare pecuniam ex metallo minùs bono, cum pecunia melioris metalli, nisi fiat recō pensatio . Respondetur, nego consequentiā ; quia triticum minùs bonum non tanti æstimatur in foro sicut melius; Cæterùm pecunia ex auro minùs puro, tanti æstimatur in taxatione legitima: quanti pecunia ex auro puriori. Secundò respondetur, quòd si triticum minus bonum tanti æstimatur in foro quanti magis bonum, licitum erit permutare triticum cum tritico. Hoc tamen nō obstat, quominùs qui habet melius triticum, possit illud permutare cum illo qui habet minùs bonum triticum, exigendo aliquod pretium propter illam commoditatẽ qua se priuat: dummodo absit fraus & dolus cō tra pragmaticam. Si enim fraus adsit erit illicita permutatio propter malum finẽ . V. g. si Petrus erat venditurus facilè triticũ optimum, & eadem facilitate vendit minus bonũ non erit ei licitum permutare illud cũ tritico minùs bono Pauli, exigendo ab illo maiorem mensuram tritici; hæc enim est fraus contra pragmaticam. Secunda conclusio. Commutare pecuniam in vno loco vt similis vel eadem reddatur in alio loco, vbi pluris æstimatur in ratione pecuniæ: iniustum & iniquum est. Vt v. g. Si Petrus det Salmanticæ Paulo 100. aureos reddendos Romæ vbi pluris æstimantur singula scuta. v. g. tredecim argenteis, iniquum est. Probatur. Recipit Petrus amplius quàm dat; ergo est iniquus. Et si quis contra argumentetur. Licitum est dare frumentum Petro vt idem reddatur vel simile in quantitate, etiam si in loco & tẽpore vbi redditur, pluris æstimetur, ergo licitum erit exigere tot aureos permutatos, etiamsi pluris æstimẽtur vbi reddendi sunt. Respondetur nego consequentiam. Et ratio differentiæ est: quia triticum semper manet idem secundum vsum & commoditatem, licet pretium varietur: at verò pecunia non manet eadem secundum commoditatem variato pretio. Sed arguitur secũdò . Petrus poterat suas pecunias asportare Romam, & ibi permutare pretio currente; ergo potest exigere à Paulo, vt det illas Romæ in tanto numero sicut accepit. Respondetur nego consequentiam: quia contractus permutationis pecuniæ ratione loci, non est contractus asportationis: Nam in contractu asportationis portator non efficitur dominus pecuniæ, at verò in contractu permutationis statim efficitur dominus pecuniæ qui recipit illam: vnde non debet eam recipere maiori æstimatione quàm valeat in loco vbi recipit. Exemplum est: poterat Petrus suas merces asportare Romam soluto pretio portitori, & ibi eas vendere pretio currente Romæ, at verò si Salmanticæ vendat & tradat portitori non potest ab illo exigere pretium quod Romæ currit. Ita est de pecunia permutata, quod non debet æstimari pluris quàm valeat vbi traditur. Tertia conclusio. Commutatam pecuniam, eandem vel similem exigere quando Princeps auxit pretium illius iniquum est. V. g. Petrus mutuauit Paulo 100. scuta quorum singula valebant quadringenta dipondia, postea vero contigit, vt tempore solutionis Princeps auxerit pretium scuti vsque ad 12. argenteos, dicimus quòd tunc Petrus non potest exigere à Paulo 100. scuta: sed tantum 98. Ratio est, quia si exigeret 100. plus reciperet quam dedit in ratione pecuniæ: quemadmodum si Petrus mutuasset Paulo, fanecam tritici, & postea tempore solutionis faneca ipsa aucta fuerit à Principe, non potest Petrus illam integram accipere, quia est aucta mensura. Ita etiā in casu proposito non poterit recipere tot scuta: quia variatum est scutum in ratione mensuræ. Et si quis contra istam conclusionem argumentetur, licitum est Petro qui mutua uit Paulo fanecam tritici recipere ab illo fanecam tritici immutatam, sed valentẽ maiore pretio quàm cùm mutuauit; ergo eadem est ratio de pecunia. Ad argumentum negatur consequentia. Nam vt diximus quā do pecunia augetur, non manet eadem in ratione pecuniæ & mensuræ: at vero etiam si pretium tritici augeatur, manet tamen idem triticum in ratione tritici & commoditatis & vsus illius: vnde in commutatione tritici cum tritico, per accidens est quòd pretium augescat vel minuatur; nisi forte is qui permutat, obliget alium vt reddat quo tempore cariùs valuerit, tunc enim est vsura. Sed adhuc notandum est circa eandem conclusionem, quòd aliqui dicunt posse fieri pactum inter mutuantem, & mutuatariũ , vt etiam si à Principe augeatur pecunia, teneatur mutuatarius eundem numerum scutorum reddere. Sed tamen nos dicimus, ꝙ istud pactum iniquum est & vsurarium, nisi excusetur propter æqualem fortunam vtriusque partis; quia tam possibile est quòd vilescat pecunia quàm quòd augescat: Aut etiam quia ille qui mutuat pecuniam seruaturus erat illam vsque ad tempus, quo probabiliter æstimatur augenda. Sed quid erit, si tempore mutuationis non æstimabatur pecunia augenda vel minuenda; & postea breuissimo tempore notabiliter augmentata est? aliqui dicunt, quòd mutuatarius tenetur non ex rigore iustitiæ sed ex quadam æquitate, reddere totidem scuta quot accepit: maximè si qui mutuauit seruaturus erat vsque ad illud tempus. Nobis tamen nulla apparet ratio sufficiens ad obligandum mutuatarium sub peccato mortali, vt reddat tot scuta quot accepit. Quemadmodum viceuersa si breui illo tempore pecunia diminuta fuisset, non tenebatur Petrus qui mutuauit contentus esse 100. scutis. Sed mutuatarius redditurus erat tot scuta donec adimpleretur numerus dipōdiorum quibus æstimabātur scuta quādo illa accepit, ergo similiter si aucta fuerit pecunia non debet mutuatarius esse deterioris conditionis. DVbium septimum est. Vtrùm quando mercator remittit venditorem ad mensarium, vt ab eo recipiat pretium rei venditæ, licitum sit mensario exigere pre tium à venditore pro numerata pecunia? Pro cuius intelligentia notandum est, triplex esse genus negotiatorum. Sunt enim quidam negotiatores qui dicuntur mercatores celebres, quorum officium est emere merces in Regno vel prouincia vbi est abundantia illarum: vt iterum vendant in alio regno vel prouincia, vbi est inopia. Et quia isti mercatores indigebant pecunijs in varijs regnis & prouincijs, ad quas quidem, aut non est licitum transferri propter legem, quæ vetat, vel cum magno periculo & labore transferrentur ad tam varia loca. Hinc ortum habuit secundum genus negotiatorum, qui dicuntur campsores qui negotiantur in mera pecunia permutantes pecuniam quam habent in vno loco, pro pecunia reddenda in alio loco. Hinc etiam ortum habuit tertium genus negotiatorum, qui dicuntur mensarij & vulgo banqueros, quorum officium est habere in deposito pecunias mercatorum & campsorum, & rationem dati & accepti in suis libris, insuper sunt fideiussores ipsorum. Et notandum est, quòd isti mensarij dupliciter solent consignare pecuniam in suo banco campsoribus & mercatoribus. Vno modo recipientes reuera pecuniam ipsam à campsoribus & mercatoribus. Alio modo recipientes tantum chirographa, & cō sequenter ipsi mensarij solent dupliciter soluere debita creditoribus venientibus ad se. Vno modo numerantes pecuniam in præsentia, alio modo remittentes illos per syngraphas, idest, pollices ad alios mesarios. Deinde notandum est, quàm communis sententia, & rationi naturali consona est, quòd isti mensarij iuste recipiunt stipendium à mercatoribus vel campsoribus quorum pecunias custodiunt. Probatur. Nam diligentia custodiendi, & ratio dati & accepti & fideiussio, hæc inquam pretio sunt æstimabilia. Cæterùm quod nam sit iustum pretium huius diligentiæ iudicandum erit arbitrio boni viri, si non fuerit lege taxatum. His suppositis arguitur primo pro parte negatiua dubij propositi. ex. l. 5. titulo. 18. libro. 5. Copilationis legum Hispaniæ. Vbi reuocatur antiqua pragmatica in qua concedebatur mensarijs, vt ex mille numeratis acciperent quinque sibi ab illis quibus numerabant, ergo iam non est licitum. Secundò mensarij suas operas impendunt in vtilitatem campsorum & mercatorum; ergo ab illis tantum debent pretium accipere. Et confirmatur. Nam numerare pecuniam debitam venditori pertinet ad mensarium vice & nomine illius cuius pecunias custodit, qui tenebatur soluere & numerare pecunias; ergo ab isto tantùm debet exigi & recipi stipendium, & non à venditore. Tertiò. Venditor mercatori vendidit rem cuius pretium iustum erat 1000. ergo quando apud mensarium non datur illi integrum pretium sed minùs quinque iniuriam patitur, vel à mensario vel à mercatore vel ab vtroque. Quartò. Si Petrus mutuasset Paulo 1000. non satisfaciet Paulus soluendo apud mensarium illa 1000. minùs quinque, ergo neque satisfaciet venditori mercator, qui pro re vendita pro mille remittit illum ad mensarium vbi accipiet quinque minùs. Vltimò esto ita, quòd officium mensarij sit etiam vtile venditoribus; tamen non est iustum vt soli venditores soluant totum stipendium mensarij, siquidem mensarij sunt etiam vtiles mercatoribus & campsoribus: cuius tamen oppositum est in vsu. Nam mercatores & campsores exigunt interdum aliquid pretij à mensarijs propter depositam pecuniam apud illos, vel aliquid pretio æstimabile, scilicet, vt mensarij sint fidei iussores pro maiore summa pecuniæ, quàm recipiant. Sed in oppositum pro parte affirmatiua est communis vsus neggotiatorum & mensariorum. De hoc dubio est prima sententia negatiua, quæ valde verosimilis est propter facta argumenta, quam tenet Caietanus vbi suprà, & Nauarro super caput Nauiganti de vsuris. numero. 37. & deinceps. Altera sententia est affirmatiua, quam tenet Soto in lib. 6. quæst. 11. art. vnico. PRO huius dubij decisione sit prima conclusio. Manifestum est, mensarios excusari ab iniustitia quando cognoscunt, quòd res vendita non valebat numerata pecunia 1000. sed minus quinque. Et probatur. Nam illa quinque quæ accipit mensarius sibi, pertinent ad mercatorem non ad venditorem. Secunda conclusio. Non est sufficiens titulus ad excusandum mensarium & mercatorem, quòd istæ remissiones fiant inter ipsosmet mercatores qui interdum sunt venditores, interdum mercatores. Dicunt enim aliqui, quòd mensarius iustè recipit à venditore illa quinque, vt interdum quando sit mercator, impendat illi suam operam. Nos autem dicimus, quòd iste titulus deficit in multis. Primò: quia nō est vniuersalis ad omnes venditores. v. g. si agricola vendidit boues & remittitur ad bancum. Secundò deficit, quòd non semper mercator & venditor habent pecunias apud eũ dem mensarium. Tertiò, quòd non toties est aliquis mercator, quoties venditor: quæ omnia necessaria erant ad æqualitatem iustitiæ ratione huius tituli & ad hoc vt talis mensarius possit recipere illa quinque iuste à venditore. Tertia conclusio. Verosimilis est titulus ad excusandum mensarium, quòd illorum officium est necessarium ad negotiationes emptionis & venditionis; etenim si non esset tale officium, non possent venditores continuò recipere pecuniam numeratam: eo quòd mercatores non possent pecunias ad tam varia loca secum deferre; & ideo quasi ex publico condicto decretum est stipendium mensarijs soluendum etiam à venditoribus. Quarta conclusio. Optimus titulus qui nobis videtur ad ex cusandum mensarios est, quòd mensarij in rei veritate totum stipendium recipiunt à mercatoribus & campsoribus quorum pecunias custodiunt. Nā si quando pecuniam numerant venditoribus accipiant sibi quinque ex mille numeratis: tamen illa quinque non excipiuntur à pretio iusto debito venditoribus: sed ex pecunia mercatorum, quia tali conditione recepit mensarius pecunias custodiendas, vt quoties numeraret mille cuiuis petenti in nomine mercatoris: acciperet sibi quinque. Cæterùm mensarius non tenetur examinare an iustum pretium sit rei venditæ mille præcisè, an mille exceptis quinque sed ipse venditor videat an mercator illa via sibi satisfaciat. Ad argumenta incontrarium. Ad primũ respondetur, quòd illa reuocatio Pragmaticæ non est in vsu. Secundò respondetur, ꝙ mensarius non accipit quinque à venditore sed à mercatore: & ideo non facit contra legem. Ad secundum argumentum & confirmationem respondetur, quòd probant quartam conclusionem. Secundò respondetur in fauorem tertiæ conclusionis quòd officium mensarij cadit in bonum venditorum, & ideo iustum est, vt & ipsi aliquā partem stipendij soluant. Ad tertium respondetur, quòd si aliqua iniustitia fit venditori quia non datur illi integrum pretium, refundenda est in mercatorem, non in mensarium. Sed notandum est, quòd si venditor sit peritus in huiusmodi negotijs, non fit illi iniuria si non reddantur mille integra, quando pretium constitutum est soluendum à mensario, sciebat enim ille, quòd minùs quinque recepturus esset. Si autem venditor sit simplex agricola iniuriam patitur, si mercator non admoneat illum, quòd solutio facienda est apud mensarium vbi recipiet minùs quinque. Ad quartum respondetur, quòd eadem est ratio de mutuatario, & de mercatore quando pretium rei venditæ erant mille præcisè. At verò si pretium rei venditæ erāt mille quatenus soluenda à mensario, non est eadem ratio: & ideò negatur consequentia. Ad vltimum respondetur, quòd iuxta quartam conclusionem totum stipendium soluit mercator. Sed iuxta tertiam conclusionem respondetur, quòd ex illis quinque quæ accipit mensarius de mille numeratis, aliqua pars pertinet ad venditorem, quia erat necessaria ad complementum iusti pretij pro re vendita, alia vero pars pertinet ad mercatorem, quia non erat necessaria ad complementum iusti pretij. Et ita seruatur æqualitas inter mercatorem & vendi torem in ordine ad mensarium. Cæterùm ꝙ in eodẽ argumento insinuabatur, scilicet, quòd mercatores & campsores exigunt pretium à mensarijs apud quos deponunt pecunias: iniquum & vsurarium videtur esse quibusdam. Sed nobis videtur quidem iniquum, non tamen vsurarium: quia ibi nulla est ratio mutui: siquidem mensarius non efficitur dominus pecuniæ, sed tantum est custos paratus reddere quotiescunque depositor petierit. Est autem iniquum, quia depositor tenebatur soluere stipendium mensario, vel saltem non grauare illum petendo ab eo pretium. Nihilominus mercatores, possunt se excusare ab iniustitia, dicentes quòd ipsi quidem soluunt stipendium mensarijs, scilicet, quinque pro mille: sed quia hoc stipendium est excessiuum pro ministerio illorum, defalcant (vt ita dicamus) aliquod pretium ab illo stipendio, vel aliquid pretio æstimabile, scilicet fideiussionem; nihilominus quod superest mensarijs ex stipendio est iustum pretium ministerij sui. Nos autem dicimus, quòd si hæc narratio vera est, nulla mensarijs iniustitia fit. Sed vehementer suspicamur narrationem falsam esse, & iniustitiam fieri mensarijs, quam ipsi patiuntur vt aliam maiorem irrogent alijs negotiatoribus & maiorem vtilitatem capiant. DVbium octauum est, An cambium ratione copiæ vel inopiæ totius pecuniæ sit licitum? Pro cuius intelligentia notandum est primò, quòd æstimatio pecuniæ inquantum pecunia est, dupliciter potest fieri. Vno modo per legem Principis, & dicitur æstimatio legitima. v. g. quando in Hispania scutum æstimatur quadringentis dipondijs, & hæc æstimatio dicitur legitima. Huic æstimationi superuenit alia interdum, quæ potest dici æstimatio quasi naturalis, eo ꝙ ex natura rei sequitur, vt vbi est maior abundantia pecuniarum minùs æstimentur pecuniæ, & vbi est minor copia magis æstimatur pecunia. Secundò notandum est, quòd cum campsores ab vno regno in aliud cambiunt pecunias, rationem habent copiæ vel inopiæ monetæ in illis regni. Verbi gratia, qui numerat pecunias Metinæ, vt accipiat in Flandria, maiorem copiam pecuniæ numerat Metinæ, quam sit recepturus Flandriæ: quia in Hispania est maior copia pecuniæ. Tertiò notandum est, quòd in eadem Prouincia diuersis temporibus solet esse maior inopia totius monetæ vel copia. Vnde ibidem non semper fit æquale cambium ad alia regna. HIS positis arguitur primò pro parte negatiua. In vna & eàdem prouincia non est licitum cambium ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ diuersis temporibus: ergo neque in diuersis prouincijs eodem tempore. Antecedens explicatur. Non est licitum Petro mutuare Paulo centum scuta quando est maior pecuniæ inopia, recepturus maiorem summam pecuniæ quando fuerit maior copia monetæ in eodem Regno. Et confirmatur. Non est licitum mutuare frumentum quando & vbi est inopia ipsius, ea lege vt quando fuerit maior copia frumẽti , reddatur maior mensura frumenti, ergo est eadem ratio de pecunia. Secundò. Nullus est titulus sufficiens ad iustificanda eiusmodi cambia quæ sunt in vsu, ergo non sunt licita. Probatur antecedens inductiuè. Nam triplex est titulus qui assignari potest in fauorem cambiorum huiusmodi. Primus est, quòd pecuniæ absentes secundùm locum non tanti æstimantur, neque sunt tantæ vtilitatis, sicuti præ sentes: eò vel maximè quòd sunt expositæ periculis. Secũdus titulus est ratione asportationis. Tertius titulus est ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ in diuersis Regnis & locis. Sed contra primũ titulum est prima ratio, quòd in cambijs quæ sunt in vsu, ille qui numerat pecuniam in Hispania, maiorem summam numerat quam sit recepturus in Flandria, vbi pecunia est absens domino suo: ergo pecunia absens non est minoris valoris. Item ipsi campsori pecunia absens non est minoris vtilitatis quàm præsens, neque est exposita maiori periculo: siquidem ita negotiatur cum absenti pecunia, atque cum præsenti, neque illam asportaturus est per itinera. Contra secundum titulum argumentum est, quia quanuis ille sit sufficiens ad recipiendum aliquid vt dictum est supra, tamen non sufficit iustificare inuentiones cambiorum quæ in vsu sunt. Patet primò, quia qui numerat pecuniam vbi minor est copia, recipit amplius vbi maior est copia, ergo. Secundò. Quia licet sit eadem via & eadem pericula ab Hispania in Flandriam, & ècontra, tamen non est idem pretium cambiorum; ergo ratio lucri non est asportatio: neque asportatio est titulus sufficiens, aliàs idem deberet esse pretium. Tertiò. Quandoque fiunt cambia ad æquale, hoc est tanta summa pecuniæ numeratur in vno regno atque recipienda est in alio, ergo nihil soluitur ratione asportationis. Vnde iste titulus non iustificat cambia. Denique cambia huiusmodi damnantur si fiant intra idem Regnum; ergo titulus asportationis non est sufficiens. Patet consequentia, quia etiam intra idem regnum esset sufficiens iste titulus. Iam vero contra tertium titulum est primum argumentum. Impossibile videtur, quòd eodem tempore sint duo iusta pretia distincta cambiorum quæ fiunt ab Hispania in Flandriam, & èconuerso: sed ita est in vsu, quòd sunt distincta pretia: ergo alterum est iniquum. ¶ Secundò. Si titulus ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ iustificaret cambia in diuersis regnis, ergo etiam in eodem regno in diuersis locis erũt licita hæc cambia. Patet consequentia: quia in vno loco est maior copia totius monetæ quam in alio eiusdem regni. IN decisione huius quæstionis difficillimæ, quidam doctores referunt iustitiam horum cambiorum ad primum titulum. Ita Caietanus in opusculo de cambijs, cap. 7. Syluest. verbo vsura. 4. quæstione. 4. Nauarro vbi supra. Alij vero referunt ad secundum titulum. Alij vero ad tertium, inter quos fuit Victoria & Soto libro. 6. de iustitia, quæst. 12. articulo. 2. quanuis ipse propter primum argumentum factum contra primum titulum, dicat sibi non patere quodnam illorum cambiorum iustum sit. PRO decisione sit prima conclusio. Licitum est commutare pauciora dipondia, numerando illa vbi est penuria totius pecuniæ, & recipere plura vbi est copia in alio regno. Probatur. Nam vbi est penuria totius monetæ, pluris æstimatur ab omnibus quam vbi est copia: ergo ratione huius æstimationis licitum erit recipere maiorem summam vbi est maior copia monetæ. Confirmatur. Licet permutare minorem mensuram frumenti in loco vbi pluris æstimatur propter inopiam frumenti pro maiore mensura, reddenda vbi æstimatur minoris propter abundantiam: ergo idẽ erit de pecunia. Secundò arguitur ab effectu. Res venales vbi est minor copia pecuniæ minus valent quàm vbi est maior copia totius pecuniæ, ergo licitum erit minorem summam pecuniæ in vno regno permutare cum maiore in alio regno. Patet consequentia, quia effectus, seu primarius finis ad quem ordinatur pecunia, est ad emendas res venales; ergo vbi respectu huius finis pluris æstimatur pecunia, licitè permutabitur pro maiore summa pecuniæ reddẽda in alio regno, vbi minoris æstimatur in ordine ad finem principalem. Vltimò. Nam primus titulus & secundus non sufficiunt vt probatum est ad iustificandum cambia, ergo tertius titulus sufficiet, omnia enim damnare, durissimũ est. Secunda conclusio. Duo illa cambia de quibus fit mentio in argumento primo contra tertium titulum, possunt iustificari etiam si pretium sit distinctum. Probatur. Iustum rerum pretium est illud quod æstimatur in communi foro, sed potest contingere, quòd æstimatio cambij fori Metinensis sit maior à Metina in Antuerpiam, quàm æstimatio cambij celebrati Antuerpiæ ad Metinam: ergo pretia distincta poterunt esse iusta. Secundò. Multitudo emptorum est causa vt res venales pluris æstimentur: sed contingit plures esse qui quærant cambia à Metina in Antuerpiam quam ècontra: ergo iustè celebrabuntur maiori pretio Metinæ quàm Antuerpiæ. AD argumenta respōdetur . Ad primum negatur consequentia, quia lucrũ ex mutuo ratione temporis expectati est vsura, non autem ratione diuersi loci. Concedimus tamẽ , licitum esse mutuanti deducere in pactum cum mutuatario, vt reddat plus pecuniæ in ea quantitate quanta est necessaria ad emendum tantam copiam rerum venalium, quantam mutuator esset empturus, si non mutuasset pecuniam. Sed in isto casu non est lucrum ex mutuo, sed tantùm mutuator se indemnem conseruat. Ad argumenta vero contra primum & secundum titulum non respondetur: sed concedo illorum intentum. Ad argumentum primum contra tertium titulum negatur antecedens propter rationem datam in secunda conclusione. Ad secundum negatur consequentia. Nam cambia eiusmodi prohibita sunt fieri intra idem regnum. Vt patet in. l. 8. titulo. 18. lib. 5. Copilationis legum Hispaniæ. Secundo respondetur: quòd licet nō esset ista lex, consequentia nihil valet: quia intra idem Regnum est facilis asportatio pecuniæ de loco in locũ & perinde est atque si vbique esset copia pecuniæ ad huiusmodi cambia transigenda: & ideo nihil pretij potest accipi ratione copiæ vel inopiæ: sed tantùm ratione asportationis. Cæterùm in diuersis Regnis regulariter loquendo non est facilis asportatio pecuniæ: quia vel est lege prohibita, vel quia magnis exponitur periculis. Vnde superest necessarium esse ad negotiationes in mercibus diuersorum Regnorum, quod eiusmodi cambia fiāt . Dixi regulariter loquendo, quia potest cōtingere vt duo regna essent inter se ita conuenientia, vt pecuniæ liberè & facilè transferrentur de regno in regnum: & tunc non essent licita eiusmodi cambia de regno in regnum: sicut etiā viceuersa contingit, quòd in vno regno sint duo loca vsque ad eo distincta, vt transportatio pecuniæ sit difficillima & per multas ambages & pericula, & tunc licita erunt huiusmodi cambia ratione copiæ vel inopiæ totius monetæ intra idem regnum: nisi fortè lege prohibeatur. Sicut v. g. potest esse licitum cambium ab Hispania ad Indos & èconuerso, & tamen idem regnum computatur sed propter difficultatem transferendi pecuniam & propter multam copiam pecuniæ apud Indos licitè fiunt huiusmodi cambia. Plurimæ aliæ quæstiunculæ possent di sputari circa casus particulares cambiorum: sed omnes ex prædictis facilè soluentur. Vt v. g. si quæratur, an quando campsor licitè remittit venditorem, vel quemlibet alium ad mensarium, vt ibi recipiat pecuniam constitutam: an possit ipse campsor si nollet remittere accipere sibi, quinq; ex mille numeratis? Respondetur, quòd secundùm quartam conclusionem & titulum ibi explicatum licitum est: quia illa, quinq; ad illum pertinebant. Si vero titulus tertiæ conclusionis admittatur, respondetur, quòd nō licet campsori retinere sibi, quinq; integra: quia pars illorum pertinebat ad venditorem, sed licitum erit retinere medietatem. Cæterum ad alia dubia soluenda, duo principia sunt notanda. Primum est, quòd ratione temporis expectatæ solutionis non potest aliquid accrescere campsori, bene tamen ratione lucri verè cessantis vel damni emergentis. Ex hoc principio sequitur, valde suspecta esse cambia quæ fiunt à Metina in Vlyssiponam secundùm æqualitatem, quod vulgò dicitur, a ygual. Ratio est: quia communiter ista cambia fiunt quia campsor Castellanus expectat plus tẽporis quā moris est. Nam alia cambia quæ communiter siunt, non transiguntur ad æqualitatem sed pauciora dipondia dantur Vlyssiponæ quàm recipiantur Metinæ: & communiter expectatur tempus vnius mensis. Quòd si quia dilatatur tempus hoc, cambium fiat adæquale, est vsura ex parte Castellani. Secundum principium est, quòd sicut in alijs mercibus pretium iustum iudicatur esse quod currit in communi foro, dummodo non fiat monopolium ab ipsis mercatoribus: ita etiam in cambijs æstimandum est pretium iustum, quod currit secluso monopolio pecuniæ ex parte campsorũ . Quapropter si aliquis campsor accipiat in nundinis multam summam pecuniæ ad cambium ab alijs campsoribus, reseruaturus eā ad tempus in quo maxime necessaria erat: non poterit cariore pretio cambire quā futurum esset si ipse non fecisset monopoliũ : at vero propriā pecuniā poterit campsor reseruare cambiendā pro tẽpore quo cariùs cambietur. Sicut quisque potest reseruare proprium frumentum vendendum tempo re quo cariùs est valiturum; non enim peccat contra iustitiam commutatiuam: poterit autem peccare in aliquo casu contra iustitiam legalem & contra charitatem patriæ propter necessitatem reipublicæ. Etenim secundùm legalem iustitiam quisque tenetur prouidere bono communi tempore necessitatis. Et proportionabiliter dicendum est de campsoribus. Atque hactenus de cambijs. De Monte pietatis. SVperest specialis disputatio de mōte pietatis, an sit vsurarius? De qua re Caietanus edidit opusculum longum, & Ioannes de Medina in tractatu de vsuris, & Soto libro. 6. quæstione. 1. articulo. 6. Nauarrus super caput primum. 14. quæstione. 3. nu. 46. PRO cuius decisione notandum est primò, quòd mons pietatis est cumulus rerum vtilium, siue frumenti, siue pecuniæ, destinatus ad subleuandas miserias pauperum per mutuum. Secundò nota, quòd huius montis sunt tres conditiones. Prima est, quòd qui montis curam gerunt, teneantur pauperi petenti mutuum, dare certam summam. v. g. tres aureos, tres modios tritici soluendos intra annum. Secunda conditio, quòd pauper mutuatarius tenetur dare pignus custodiendum à ministris montis suo ipsorum periculo, ita quòd si pauper soluerit mutuum intra tempus præfixum, teneantur reddere integrum pignus: sin autem soluerit intra tempus, venditur pignus & soluitur mōti debitum, & reliquũ redditur pauperi. Tertia donditio, vt pauper mutuatarius teneatur vltra capitale reddere aliquam pensionem pro singulis mensibus, non quidem ratione expectatæ solutionis, sed pro stipendio ministrorum montis. Tertiò notandum, quòd inter operas ministrorum huius montis, quædam sunt dignæ pretio. v. g. habere rationem dati & accepti in libris, custodire pignora præsertim si sunt onerosa, conducere domum necessariam ad custodiam pignorum, & super hæc omnia obligatio montis ad mutuandũ æstimabilis est pretio. Aliæ sunt operæ ministrorũ quę debet exhiberi gratis, vt actio mu tuandi, redditio pignioris tẽpore solutionis. Quartò notandum, quòd inter has operas ministrorum quædam sunt manifestæ in commodum pauperum, v. g. obligatio ad mutuandum, custodia pignorum; quæ dam sunt quę videntur esse in commodum montis vt conseruetur, & in vtilitatem ministrorum. v. g. habere rationem dati & accepti. Vltimò notandum est primam & secundam conditionem iustissimas esse, de quibus nulla est dubitatio. Item manifestũ est, ministros montis posse recipere stipẽdium pro ministerio quod cedit in vtilitatem pauperum. Est ergo tota difficultas. An pro alijs ministerijs. v. g. pro habenda ratione dati & accepti, pro expensis librorum, pro custodia pignorum quæ non sunt onerosa, vt v. g. anulus aureus: licitum sit aliquid pretij accipere ab ipsis pauperibus mutuatarijs? Pro parte negatiua arguitur primò. Pauperes coguntur reddere stipendium ministris pro sustentatione, quod redundat in vtilitatem ministrorum & non pauperum: ergo iniuriam patiuntur pauperes ipsi. Patet consequentia: quia nemo tenetur dare pretium alicui pro eo quod redundat in eius vtilitatem. Secundò. Nam & si pro diligentia custodiendi pignora onerosa, possit aliquid pretij à pauperibus exigi, tamen pro custodia pignorum quæ non sunt onerosa: non potest aliquid exigi à pauperibus; sed à ministris montis indifferenter exigitur æquale pretium à quolibet paupere: ergo iniuriā faciũt pauperi qui deponit pignus non onerosum. Tertiò. Maius pretium cogitur soluere pauper qui maiori tempore retinet mutuũ , quàm qui maiori tempore, ergo ratione temporis aliquid recipitur, & per cōsequens est vsura. Vltimò. Si homo particularis segregaret aliqua bona sua. v. g. frumentum aut pecunias ad mutuandum pauperibus, cum conditionibus supradictis montis pietatis, esset vsurarius, ergo & ipse mons. ¶ Sed in contrarium est. Quòd multi Pontifices approbauerunt montem pietatis, v. g. Paulus II. Sixtus IIII. Innocentius VIII. & alij qui referuntur in Concilio Lateranensi Sessione 10. sub Leone 10. Et præsertim ipse Leo maximè montem pietatis approbat. & in Concilio Tridentino Sessio. 22. in decreto de reformatione, cap. 8. & 9. annumeratur mons pietatis inter opera pietatis. Nihilominus Caiet. vbi supra tenet partem negatiuam quem sequitur Soto vbi supra. PRO decisione huius difficultatis, est prima conclusio. Mons pietatis cũ omnibus conditionibus supra positis verè pius est & iustus. Ista conclusio probatur ex expressa definitione Concilij Lateranensis vbi supra, vbi commemoratis opinionibus contrarijs circa montem pietatis & rationibus opinionum, apertè & grauissimis verbis definitur, montem pietatis licitum esse & piũ , & prædicandum propter eius pietatem populis, etiam cum indulgentijs à sancta sede Apostolica concessis. Et ibidem excommunicantur qui oppositum dicere præsumpserint. Sed respondent autores contrariæ sententiæ, primò, quòd non omnia acta Concilij Lateranensis sunt vsu & more ecclesiæ recepta. Sed ista responsio nulla est. Nā quanuis interdum constitutiones Conciliorum non sint exequutioni demandatæ: tamen declarationes iuris naturalis vel diuini, nō sunt annumerandæ inter constitutiones: sed inter institutiones fidei, & definitiones. Cùm ergo in dicto Concilio ex professo declaretur, iustum esse montem pietatis cum illis conditionibus: non pendet illa declaratio ex vsu & more ecclesiarum. Secundò respondent, quòd ibi non approbatur absolutè mons pietatis quantùm ad omnia capitula: sed solum declaratur licitum esse pro obligatione ad mutuandum aliquid pretij accipere. Sed neque ista solutio satisfacit: quia expressè ibi dicitur, licitum esse stipendium recipere pro expensis ministrorum necessarijs ad conseruationem montis, eò vel maximè quòd pretium pro obligatione ad mutuandum sub pignore, non sufficeret ad soluendum ministerium necessarium pro mō tis conseruatione. Denique respōdent , quòd in prædicta Decretali approbatur mons pietatis cum omnibus suis capitulis & constitutionibus: quatenus sacris Canonibus non contrariantur. Et confirmant hanc responsionem: nam Caietanus qui interfuit illi Cō cilio optimè intellexit mentem illius Decre ti: & tamen ipse adhibet istam solutionem in opusculo dicto, ergo bona est explicatio; præsertim quòd cùm Caietanus fuerit tempore Leonis X. nunquam fuit reprehensus propter illud opusculum. Sed hæc responsio in duobus peccat. Primò, quia in illo Decreto nusquam sunt talia verba, scilicet quatenus sacris Canonibus non contrariantur; quin potius cùm ipsæ conditiones expressè numerentur & approbentur: declaratur, ꝙ sacris Canonibus non contrariantur. Secundò peccat responsio ignorantia historiæ; nā Caietanus in fine citati opusculi dicit se illud perfecisse anno 1498. at vero Cōcilium Lateranense indictum est à Iulio II. anno 1512. & sessio illa 10. citata, habita est sub Leone X. anno 1515. ergo constat quòd Caietanus in suo opusculo non explicauit decretum Cōcilij Lateranensis, sed illa verba quæ ipse dicit, referenda sunt ad aliam antiquiorem decretalem, quæ non est in corpore iuris: quin potius creditur Caietanus retractasse suam sententiam; quia cum in Concilio Lateranensi in Sessione citata interrogatum fuisset à toto Concilio, an placeret illud decretum: responsum est ab omnibus, placere: vno excepto Hieremia Archiepiscopo Tranensi. Cùm ergo Caietanus qui ibi aderat tanquam Magister ordinis Prædicatorum tacuisset, visus est approbasse decretum & suam sententiam retractasse. Deinde probatur conclusio ratione naturali. Nam vt habetur de regulis iuris in. 6. qui sentit commodum, sentire debet & onus: sed pauperes mutuatarij soli sentiunt commodum montis: ergo ad ipsos solos pertinet sentire onus. Præterea. Ministri propter operas necessarias ad conseruationem montis merentur stipendium: sed qui erexit montem non tenetur de bonis suis illud conseruare, satis enim piè egit relinquendo montem obligatum ad mutuandum pauperibus; rursus neque respublica ad quam pertinet cura administrationis montis tenetur soluere istud stipendium: ergo reliquum est, ꝙ pauperes teneantur ad soluendum stipendium necesssariũ ad cōseruationem mōtis . Patet consequentia: nā conseruatio tantũ cedit in vtilitatem pauperũ . Et confirmatur. Nā qui erexit montem cũ illis cōditionibus , abdicauit à se dominium montis & transtulit in rempublicam, vel quòd probabilius est in communitatem pauperum: & administrationem illius reliquit in republica. Quomodolibet ergo sit, semper tamen mons cedit in cōmodũ tantùm ipsorũ pauperum; ergo ad ipsos tantum pertinet soluere stipendiũ montis. Secunda conclusio. Multo prudentius & pius erigeretur mons, si autor illius relinqueret pensionem sufficientem pro ministris: etiam si mons ipse non esset tam pinguis. Hæc conclusio habetur expressè in Concilio citato, & ratione naturali patet. Quia meliùs est misericordia, subleuare miserias pauperum merè gratis, quam exigendo ab illis aliquod pretium pro ministris, ergo &c. AD argumenta posita in principio dubij restat respondere. Ad primum negatur antecedens. Imo omnes operæ ministrorum cedunt in vtilitatem pauperum: siquidem sunt necessariæ ad conseruationes montis, qui totus est dedicatus & obligatus ad mutuandum pauperibus. Ad secundum respondetur, quòd quando aliquod pretium est legitimum, non debet variari propter conditiones indiuiduales mercis. v. g. sicut idem est pretium legitimum tritici, siue sit optimum, siue mediocre, siue commune sic etiam iustum pretiũ est, quod taxatum est statuto à republica cō firmato : ad administrationem montis, vt quiuis pauper soluat recipiens mutuum pro singulis mensibus certam summam, siue det pignus onerosum siue non onerosum. Ad tertium respondetur, quòd ministri montis nihil recipiunt amplius propter expectatum tempus, sed propter suas operas quæ maiori tempore maiorem mercedem merentur. Ad quartum respondetur primò nego consequentiam: quia homo particularis retinet apud se dominium montis, & potest cũ voluerit in alios vsus illum conuertere, vnde ad ipsum pertinebit montem conseruare de bonis proprijs: nam pro actione mutuandi nihil potest recipere. Cæterum qui erexit montem pietatis de quo loquimur, abdicauit à se dominium montis & transtulit in communitatem pauperum, cum obligatione ad mutuandum singulis pauperibus: & propterea administratio montis digna est stipendio dato à pauperibus mutuatarijs. Secundo respondetur, quòd neque homo particularis esset vsurarius, si obligaret montem ad mutuandum pauperibus in perpetuum, retinendo sibi dominium directum dum viueret, & transferendo dominium vtile in vtilitatem pauperum: & sic posset recipere moderatum pretium, sicut dictum est de monte pietatis. SED circa primam solutionem est dubium, An dominium montis transferatur in rempublicam, an potius in communitatem pauperum, & an sit verũ dominium? Ratio dubij est: quia ille dicitur dominus; qui potest vti re in quos velit vsus: sed neq; respublica neq; pauperum communitas potest vti hoc monte in quos velit vsus: ergo neutra est domina. Respondetur, quòd siue dominium maneat in republica siue in pauperibus, non tamen dominium est perfectum & absolutum, sed limitatum voluntate antiqui domini erectoris montis. Sicut etiam primogenitura maioricatus; est enim filius primogenitus dominus illius: & tamẽ non potest in quos velit vsus expendere illa bona. Et vxor est domina suæ dotis, & tamẽ non potest illam administrare viuente viro, sed tantum ipse vir. Secundò dico, quòd dominium montis pietatis translatum est ad communitatem pauperum: administratio vero pertinet ad rempublicam. Et ratio huius est, quia tota montis vtilitas pertinet ad communitatem pauperum præcisè, ergo ad ipsam pertinet dominium potiùs quàm ad rempublicam. Hactenus de iustitia & partibus eius subiectiuis dicta sufficiant. De reliquis verò partibus iustitiæ potentialibus in tertio tomo dicendum erit, Deo fauente, cui sit honor & gloria. LAVS DEO. 
 







SALMANTICÆ, Apud Ioannem & Andream Renaut fratres. M. D. XCIIII 
 





 INDEX RERVM OMNIVM, QVAE IN hoc opere continentur, summa diligentia ordine Alphabetico ita distinctus, vt nec superfluus nec diminutus videatur. 
 
 -  -  Acceptio personarum. -  PERSONARVM acceptio secũdùm fidem est peccatũ . pag. 281. col. 1. D. mortale ex genere. ibid. col. 2. 1. Iustinæ distributiuæ oppositum. pag. 282. col. 1. B. & solum contingit in bonis communibus. pag. 282. col. 1. D. -  Huius peccati definitio traditur. pagina. 281. col. 2. D. -  Huius vitij quatuor proprietates recẽsentur . pag. 282. col. 1. B. -  Quare in Deo non possit esse acceptio personarum. pag. 283. col. 1. D. & sequent. -  Materia huius vitij sunt & honores & onera. pag. 286. col. 1. D. -  Vt non committatur hoc vitium tria sunt spectanda circa eos quibus bona spiritualia distribuuntur, vitæ probitas, scientia aut doctrina, industria in peragendis negotijs ad quæ eligitur. pag. 286. col. 2. D. & sequent. Circa primum explicatur an possit eligi quem eligens scit esse in peccato mortali. pag. 287. col. 1. D. Quæ ex his conditionibus præferenda sit explicatur. pagina. 288. col. 1. D. -  Electores & omnes distributores peccāt hoc peccato aliquādo venialiter nō eligẽdo eũ qui parũ excedit alium in meritis. pag. 292. col. 2. B. Nisi iuramentum præstiterint de eligendo dignissimo. ibid. D. Imo etiam si alius sit alio multo dignior, poterit minus dignus eligi sine peccato. pag. 293. col. 2. B. Et quanuis eligere minus dignum sit peccatum mortale ex genere. ibid. col. 1. A. Non tamen est intrinsecè malum. ibid. col. 2. D. nisi fiat propter indebitā causam. pag. 295. colum. 1. C. Debita tamen causa recensentur. pag. 293. col. 2. C. & sequent. -  Qualiter circa honoris exhibitionẽ possit esse acceptio personarum. vide verbo honor. §. honoris distributio. &. §. honor si est. & §. Resalutare. -  In ijs quæ à iure relinquuntur arbitrio iudicis in fauorẽ alicuius quidquid faciat nō peccat hoc peccato, pag. 311. col. 1. D. in ijs tamen quæ relinquuntur arbitrio illius in fauorem causæ litigātium potest. ibid. col. 7. A. Imo si non sequatur opinionem probabilissimam in ferenda sententia peccat hoc peccato. ibid. C. -  Acceptio rei. -  Qui propriam rem non potest recuperare secundùm ordinem iuris potest illam accipere. pag. 400. col. 1. A. -  Qui accipit rem propriam à depositario, & à latrone secretò ad quid teneatur. pag. 399. col. 2. C. -  Accusatus, vide verbo Reus. Accusatio. -  Quomodo & quando accusatio sit licita, vel etiam in præcepto. pag. 431. col. 1. C. Quā do etiam accusationem debeat præcedere correctio. pag. 429. col. 2. B. -  Actus idem potest pertinere ad diuersas species propter diuersos fines. p. 592. col. 1. B. -  Adulteri. -  Adultera non tenetur cum discrimine vitę vel famæ manifestare crimẽ . pag. 264. col. 1. B. & pag. 265. col. 2. C. Tenebitur tamen quā tum poterit filij adulteri hæreditatem minuere. ibidem. -  Adulter etiam tenebitur ad restitutionem totius damni. pag. 266. col. 1. A. -  Lex permittens marito occisionem adulterorum in fragranti non excusat illum à peccato. pag. 327. col. 1. C. -  Post latam sententiam maritus licitè occidit adulteros. ibid. D. -  Aduocatus. -  Quibus casibus teneatur aduocatus ferre patrocinium pauperi citra extremam necessitatem. pag. 488. col. 1. B. -  Aduocatus qui ex ignorantia perdit causam clientis tenetur restituere. p. 489. col. 2. C. -  Aduocatus suscipiens causam iniustā quid & quibus teneatur restituere. p. 490. col. 1. A. -  Aduocatus in ꝓgressu litis cognoscens iniustitiā causæ quid debeat facere. ibid. columna. 2. A. -  An in causa euidenter iusta vtens fallacijs teneatur restituere. ibid. D. -  An in casu dubio possit patrocinari vtramlibet partem. pag. 491. col. 2. B. -  Quantum pretij possint accipere pro petitionibus ordinarijs. pagina. 492. columna. 2. D. -  Quando pretia nō sunt taxata à lege possunt pacisci cum cliente, sex moderationibus obseruatis. pag. 493. col. 1. B. -  Aduocatus an pro lite iniquo possit accipere pretium? pag. 495. col. 1. B. -  An liceat illis accipere dona? pag. 496. colum. 1. C. -  Agibile & factibile. -  Inter agere & facere, agibile & factibile quid differat. pag. 37. col. 1. D. -  Aggressor & inuasor, vide verbo Homicidiũ . §. Ille qui & sequenti. -  Amicitia. -  An amicitia possit esse inter patrem & filiũ , inter dominum & seruum, inter virum & vxorem, & qualis. pagina. 26. columna. 2. C. -  Appellare vide verbo Religiosus. §. Religiosis & verbo Reus. §. Quando liceat. -  Assecurationis contractus. -  Quid sit & quotuplex. pagina. 634. columna. 1. D. -  Si contractus sit verus & realis ex vtraque parte validus est. pag. 634. columna. 2. B. Si autem assecurator fingat ad assecurationem bona quæ non habet, inualidus est. ibid. D. Si autem sit fictus ex altera parte, quid faciendum sit explicatur. pag. 635. columna. 1. D. -  B -  Belli insidiæ. -  NON erit licitum quòd princeps per legatũ paret insidias alteri in bello. pag. 328. col. 1. B. -  Quando liceat per insidias occidere aduersarium ducem. ibid. D. -  Insidiosa occisio principis de Orange approbatur & iustificatur. ibidem columna secunda. C. -  Bulla Cruciatæ. vide verbo irregularitas. §. irregularitas tantum. -  An per bullā Cruciatæ habeat confessarius electus tantam potestatem quantam episcopus. pag. 379. col. 2. C. -  C -  Cambium. -  QVID sit & quotuplex. 640. columna secunda. C. & pagina. 643. columna secunda. C. -  Quāuis sit de genere malè sonantium, potest honestari. pag. 641. col. 1. C. -  Quando liceat pecuniam pro pecunia vel pro rebus venalibus pluris cambiare quàm lege taxetur. pagina. 342. colum. 1. A. & sequent. -  Cambiatio pecuniæ pro pecunia quando sit venditio. pag. 643. col. 1. C. -  Cambium ratione temporis, vel cambium fictitium vsuraria sunt, cambium autem manuale, & ratione loci & officij sunt licita. pagina 644. columna prima. C. & sequentibus. -  Cambium ratione monetæ examinatur an sit licitum. pagina. 645. columna. 1. A. Ratione copiæ vel inopiæ. pagina. 649. columna. 1. C. -  Vtrum licitum sit mensario exigere pretium à mercatore quando ex eius missione numerat pecuniam alicui. pag. 647. columna. 2. D. -  Censura, vide verbo Irregularitas. §. irregularitas tantum. -  Census. -  Quid sit. pagina. 628. columna secunda. C. & quotuplex. pagina. 629. columna secunda. C. -  Super nudam personam secundùm ius naturæ potest constitui census, pag. 629. colũ na . 1. A. -  Licitum est vendere censum cum pacto retrouendendi. pagina. 630. columna. 2. B. vsura tamen erit emere cum pacto retroemendi. ibid. D. -  Vnde sit sumendum iustum pretium in venditione censuum. pagina. 631. columna. 1. D. -  Licitum est emere censum temporalem minori pretio quàm sit tota summa annualium pensionum. pag. 632. columna prima. B. -  Nouem conditiones necessariæ vt census sint validi. pag. 632. col. 2. B. -  Emptor census nō tenetur ex iustitia admittere redemptionem census per partes, nisi ita antea conuenerit inter illos per scripturā . pag. 633. col. 2. B. -  Christus. -  Christus Dñs non fuit rex temporalis, specialiter regni Israelitici. pagina. 138. columna. 1. A. -  Quòd Christus inquantùm homo sit rex & dominus vniuersi vel quòd non sit: sine periculo erroris potest saluari, quanuis pars negatiua sit probabilior. ibid. C. -  Christus secundùm quòd homo habuit instrumentalem potestatem dominij vniuersalis. ibid. col. 2. B. -  Christi monarchia qualiter possit dici temporalis. pag. 140. col. 1. B. -  Christus qualiter fuerit voluntarius & inuolũ tarius in sua passione. pag. 413. col. 2 C. -  Clericus. -  Clericis quo iure sit interdicta causa sanguinis pag. 330. col. 1. C. Sub ista lege comprehenduntur acolythi. pag. 331. col. 1 C. Imò & prima tonsura initiati. ibid. Quanuis hi non peccent mortaliter. ibid. D. -  Aliquæ venationes sunt permissæ clericis, & aliæ interdictæ vt agitationes taurorum. pag. 317. col. 1. D. -  Clerici in ciuilibus iure tantum positiuo sunt exempti à potestate seculari pag. 412. col. 1. B. & sequent. -  In quibus casibus poterit potestas secularis comprehẽdere clericos. pag. 413. col. 1. A. Quid autem ex peculiari priuilegio possit rex Hispaniæ erga causas clericoru. ibid. D. -  Vide verbo venatio. -  Compositio. -  Quilibet princeps secundùm ius naturæ potest facere cōpositionem . pag. 245. col 1. B. De facto tamen in republica Christiana solus Pontifex potest illam facere. ibid. D. Causæ iustificātes eam quæ rectè fit assignantur. ibid. D. -  Compositio quæ fit cum ecclesiasticis, de bonis beneficiorum malè perceptis si Pontifex sit omninò voluntarius valida est. pag. 246. col. 2. D. -  Confirmator. -  Debet confirmare quamlibet electionem factam de digno. p. 298. col. 1. A. -  Consiliarius iniquitatis. -  Consiliarius vel laudator maleficij si influant in animum iniquè agentis tenentur ad restitutionem. pag. 270. col. 1. A. Si iniquitas fuerit occisio clerici etiam si ante effectum subsecutum vituperet factum incurret obligationem ad restituendum & irregularitatẽ , quanuis non excōmunicationẽ . ibid. D. -  Contractus quid sit & quotuplex. pag. 534. col. 1. C. -  Cont. actus assecurationis & societatis & alij huiusmodi ad reliquos cōtractꝰ reducũtur . -  Contumelia & conuitium. -  Quid differat inter vtrũque . p. 499. col. 2. A. -  Vtrumque excedit detractionem & exceditur ab illa. pag. 500. col. 1. C. -  An de ratione eorum sit ꝙ fiat in præsentia. pag. 501. col. 1. D. -  Peccata sunt mortalia ex genere. pag. 503. col. 2. C. -  An liceat, contumeliam pro cōtumelia obijcere. pag. 50. col. 1. D. -  Obijcere falsum crimen ad infirmandam fidẽ contumeliantis, an sit peccatum mortale. ibid. col. 2. D. -  D -  Dare seu datio. -  DATIO alia licita alia illicita: illicita autẽ multipli. iter talis. p. 236. col. 1. B. -  Debitum. -  Debitum duplex & morale & legale. pag. 46. col. 2. C. -  Definitio. -  Qualitas multoties definitur conuenientissimè per genus mediatum. pag. 31. col. 2. D. -  Denuncians. Vide verbo irregul. §. denuncians. -  Clericus denũciās in causa sanguinis sine protestatione quam postulat ius, peccat mortaliter & manet irregularis p. 364. col. 2. C. -  Detractio. -  Qualiter sit perpendendum an detractio & murmuratio sint peccata mortalia. pag. 95. col. 1. C. -  Detrahere alicui per reuelationẽ occulti criminis otiā viro graui, peccatũ est mort. ex genere. p. 510. col. 1. D. aliquādo tamẽ licebit reuelare tale crimen. ibid. col. 2. A. -  Referre crimina secreta ex auditu quando sit peccatum detractionis. pag. 511. col. 1. B. -  Detractio grauius peccatum est quàm furtũ , leuius autem quàm homicidium & adulterium. pag. 516. col. 1. D. -  Qui est con causa vt alius detrahat peccat contra iustitiam. pag. 518. col. 1. A. -  Diuisio rerum. -  Rerum diuisio non fuisset si status innocẽtiæ perseuerasset. pag. 129. col. 1. D. -  Iurisdictiones omnes de facto appropriatæ sunt earum dominis. ibid. col. 2. B. -  Licita est rerũ appropriatio pro personis cuiusque status, seruata tamen proprij status conditione. ibid. D. -  Quo iure fuerit introducta rerũ diuisio. pag. 130. col. 2 A. -  Dominium. -  Hoc nomen dominium multipliciter accipitur. pag. 115. col. 2. A. -  Definitiones dominij. p. 115. col. 2. D. & seq. -  An dominium rei distinguatur ab vsu illius. pag. 118. per totam & seq. -  Dominium aliud est actuale, aliud habituale. ibid. col. 2. A. -  Fratres minoritæ in communi non habent dominium etiam earum rerum quæ vsu consumuntur. pag. 118. col. 2. D. -  Dominium importat tria. pag. 120. col. 1. B. -  In Deo est perfectissimum dominium. In Angelis etiam & hominibus reperitur. p. 120. col. 1. C. -  Quod sit subiectum inhæsionis dominij & quod denominationis. pag. 121. col. 1. B. -  Dominium est perfectio absoluta, non relatiua. pag. 122. col. 1. D. -  Error est ponere charitatem vel fidẽ conferre dominium ciuile rerum externarum. pag. 123. col. 1. A. -  Dominij omnes diuisiones traduntur. p. 123. col. 2. B. & sequent. -  Tam res naturales quàm supernaturales sunt materia dominij nostri. pag. 125. col. 2. B. -  Solus Deus est Dominus vitæ hominis respublica autem & ipse homo sunt custodes illius. pag. 127. col. 1. B. -  Homo est dominus propriæ famæ & honoris. ibid. col. 2. D. Nec peccat contra iustitiam se infamando. pag. 512. col. 2. D. -  Homo est dominus bonorum spiritualium. pag. 128. col. 1. C. -  Nullus princeps est dominus bonorum quæ applicata sunt ciuibus. pag. 131. col. 2. B. -  Titulus conferens ius ad acquirendum dominiũ rei possessæ triplex est. p. 169. col. 1. B. -  Deus non potest abdicare à se dominium alicuius rei. pag. 283. col. 2. D. -  Dominij translatio. -  Dominij translatio quid sit. p. 150. col. 2. B. -  Per contractus iure irritos quando transferatur dominium. pag. 164. col. 1. A. -  Promissio quando transferat dominium, vide verbo promissio. -  Dos vide vèrbo vsura. §. Fructus pignoris. -  Dispensatio vide verbo irregularitas. §. solus Pontifex. -  Distinctio specifica. -  Perfectum & imperfectum quādo distinctionem specificam causent. pag. 51. col. 1. C. -  Distributor. -  Quid differat inter dispensatorem & distributorem. pag. 300. col. 1. C. -  Distributor distribuens indignis tenetur ad reparationem omnium damnorum. p. 313. colum. 1. B. Imò aliquando non distribuens dignioribus. ibid. col. 2. B. -  Vide verbo acceptio personarum, & verbo episcopus. §. episcopi. verbo Patronus laicus, & verbo Religiosus. §. inter religiosos. -  Dubium. -  Dubia esse in meliorem partem interpretāda quotupliciter possit intelligi. pag. 94. columna. 1. B. -  Per se loquendo in casu dubio nemo tenetur dubium in meliorem partem positiuè interpretari. ibid. D. -  Dubiũ de bonitate proximi quando sit peccatum mortale. pag. 94. col. 2. B. & pag. 95. col. 1. A. -  Suspendens actum in dubio quandoque peccat mortaliter. pag. 94. col. 2. C. & pag. 95. col. 2. C. -  Dubiũ aliud iuris aliud facti. p. 356. col. 1. A. -  Duellum. -  Duellum siue solenne sit siue singulare nullo modo acceptare licet. pag. 349. col. 1. B. -  E -  Ecclesia. -  COMMVNIS status Ecclesiæ iure diuino exemptus est à potestate seculari. pag. 411. col. 2. C. -  Electio elector & electus. -  Vide verbo acceptio personarum. §. electores & verbo lex. §. Rationes propter quas. & verbo Religiosus. §. inter religiosos. -  Emptio & venditio. -  Emptio & venditio quid sint. p. 535. col. 2. B. -  Regulæ ad dignoscendum iustum pretium in rebus quæ venduntur. ibid. C. & pag. 538. col. 2. D. -  Quando modus vendendi rem augeat vel minuat pretium eius. pag. 537. col. 1. A. -  Ex quibus causis possit res cariùs vendi quàm valeat. pag. 538. col. 1. C. -  Quid sit deceptio vltra medietatem iusti pretij in vendente & emente. p. 541. col. 2. A. Et an talis deceptio vel quælibet alia sit licita illis. pag. 542. col. 1. C. -  Quando deceptio in emptione & venditione facta ex bona fide vel mala inualidet contractum. pag. 543. col. 2. B. -  Vitium rei quando irritet cōtractum emptionis. pag. 549. col. 1. C. -  Venditore dissimulante occultum vitium rei venditæ, vel emptore non aduertente, an irritetur contractus. pag. 551. col. 1. C. -  Æqualis debet esse conditio ementis & vendentis. pag. 553. col. 2. A. -  Si res venalis habeat aliquam secretam virtutẽ , emptor nō tenetur illā reuelare. ibid. C. -  Emptor & venditor non peccant contra charitatem si non manifestent copiā vel inopiā mercium futura. pag. 554. col. 2. B. Peccabunt tamen aliquando contra charitatem. pag. 555. col. 2. B. -  Emptionis & venditionis negotiatio relata ad lucrum qualiter sit bona vel mala. pag. 557. col. 2. D. -  Quando vẽditio rei qua malè vsurus est emẽs sit illicita. pag. 559. col. 1. A. -  Non licet cariùs vendere propter expectationẽ solutionis. pag. 562. col. 2. C. Quando autem est periculum acerbæ solutionis, quid possit exigere venditor declaratur. p. 567. col. 1. A. Quando etiam fuisset merces seruaturus in posterum quando darius venderẽtur explicatur quid possit. ibid. col. 2. C. Quid etiam si non fuisset seruaturus. pag. 568. col. 1. C. Quando autem propter modum vendendi in magna vel parua quantitate expectata solutione possit cariùs vendere. pag. 569. col. 2. B. Vtrùm etiam anticipata solutione possit aliquid viliùs emi. pag. 572. col. 1. C. -  Pagas acerbas aut non acerbas an liceat minori pretio emere. pag. 564. col. 1. A. -  Epicheia. -  Epicheiæ & iustitiæ legalis strictè dictæ ad Synesim & Gnomin comparatio. pag. 53. col. 1. D. -  Epicheia est pars subiectiua iustitiæ legalis generaliter dictæ. pag. 52. col. 2. D. -  Epicheia dicitur æquitas per antonomasiam. pag. 54. col. 1. B. -  Ad Epicheiam quid spectet. pag. 53. col. 1. A. & col. 2. B. -  Episcopus. -  Præcipuum munus episcopi est docere & prę dicare. pag. 289. col. 1. D. -  Ad episcopale munus, Theologiæ peritos prę ferendos esse Iurisperitis. ibid. licet aliquando præferendi sint Iurisperiti. pagina. 290. col. 1. B. -  Promotiones episcoporum ab vno in alium episcopatum vt in plurimum damnandæ sunt. pag. 298. col. 1. D. -  Episcopos in distributione etiam beneficiorum simplicium teneri eligere digniores, probabilius est. pag. 301. col. 1. C. -  Quid possint episcopi in dispẽsando super irregularitatẽ . pag. 377. col. 1. C. & pag. 378. col. 1. D. -  Esus carnium. -  Esus carnium licitus fuit ante diluuium. pag. 318. col. 1. B. Et de facto fuit. ibid. D. In statu autem innocentiæ satis probabile est vtrumque. ibid. columna. 2. C. & pag. 319. col. 1. B. -  F -  Filius adulterinus. -  FILIVS adulterinus non tenebitur vt in plurimum credere matri dicenti sibi se esse talẽ . pag. 265. col. 2. D. Qui credit tenebitur relinquere hæreditatem. ibid. & pagina. 275. col. 2. D. -  Filij spurij. -  Filios spurios tenentur parentes ex iure naturali diuino alere. pag. 156. col. 1. C. -  Filij spurij an omnino sint inhabiles ad suscipiẽdum aliquid à parentibus titulo aliquo. ibid. col. 2. C. & sequent. -  Filijs spurijs si aliquid relinquant parentes peccant mortaliter, & ipse filius ante iudicis sententiam tenetur restituere. pag. 157. col. 2. B. & D. -  Filij spurij possunt legitimari à principe. pag. 158. col. 1. B. -  Hi qui constituuntur hæredes à parẽtibus filiorum spuriorum ad quid teneantur respectu illorum. pag. 158. col. 2. A. -  Furtum & rapina. -  Quid sit furtum. pag. 391. col. 1. B. Definitio examinatur. pag. 392. col. 1. B. -  Leges præcipientes fures interfici iustæ sunt. pag. 402. col. 2. A. -  Documenta ad diiudicandum materiam grauem in furto. pag. 403. col. 1. B. Qualis etiā materia requiratur in furto vt concedatur excommunicatio pro illo. 404. col. 2. B. -  In extrema necessitate licitum est accipere rẽ alienam. pag. 406. col. 2. A. -  G -  Gratitudo. -  GRATITVDO non potest accedere ad rationem iustitiæ commutatiuæ. pag. 114. col. 2. C. -  H -  Hæres. -  H ÆRES institutus à parentibus filiorum spuriorum præstita fide de donanda illis hæreditate peccat mortaliter. pag. 158. col. 2. A. Est tamen verus hæ res & dominus illorum bonorũ . pag. 159. col. 2. B. -  Hæres sic institutus non præstita fide, non tenetur talia bona donare filio spurio. p. 159. col. 1. B. Tenetur tamen ex iustitia alere illos, & ex gratitudine alia multa obsequia illis præstare. ibid. D. -  Hæres institutus per testamentum minus solemne iuste possidet, nec tenetur indicare vitium testamẽti . pag. 163. col. 2. A. -  Qui ab intestato succederet defuncto potest iustè agere contra eum qui testamento mi nus solenni institutus est hæres. pag. 162. col. 2. D. -  Hæres latronis bona fide succedens in bona defuncti, an præscribat rẽ . vel fructus eius. pag. 169. col. 2. C. -  Hæres vsurarij. vide verbo vsura. eodem. §. -  Homicidium, & occisio hominis, tyrannus insidiæ belli, adulteri. -  Qui seipsum interficit contra quod præceptũ peccet. pag. 74. col. 2. C. -  Homicidium & occisio hominis in quo differant. pag. 322. col. 1. D. -  Quando hominibus præcipitur, non occides quomodo sit intelligẽdum præceptũ . ibid. -  Error est non licere potestati superiori occidere nisi tantùm illos quos Deus speciali reuelatione vel lege iusserit interfici. p. 321. col. 2. C. -  Per se loquendo erit iniusta lex permittens priuatis personis vt occidāt malefactorẽ ante latā sententiā à iudice circa factũ . p. 326. col. 1. B. & pag. 422. col. 1. D. Si tamẽ malefactor iustè sit damnatus, aliquando poterit cuilibet priuatæ personæ permittere illum occidendum. ibid. col. 2. B. -  Clericis non est prohibita occisio malefactorum ex iure naturæ. pag. 330. col. 1. C. Nec iure diuino positiuo. ibid. D. Sed iure ecclesiastico. pag. 331. col. 1. B. -  Prælatis ecclesiæ habentibus dominium temporale non est prohibitum concedere autoritatem in causa sanguinis iudici delegato. pag. 331. col. 2. D. Opposita sententia scrupulosissima probatur. pagina. 332. columna. 1. C. -  Nulli licet occidere se directè, nec indirectè. pag. 336. col. 1. C. Quando autem sit ei licitum permittere se occidi, quando etiam teneatur vel etiam quando sit consilium. explicatur. ibid. col. 2. C. -  Ab homicidio excusantur Samson Eleazarus & Razias, & alij. pag. 337. col. 1. D. -  Qui se occidit, contra se peccat peccato opposito propriæ charitati. pag. 338. col. 2. C. In ordine ad rempub. contra iustitiam cōmutatiuam , pag. 339. col. 1. A. Similiter per comparationem ad Deum. ibid. col. 2. B. -  Innocentem aliquando per accidens occidere licet. pag. 342. col. 1. D. non tamẽ ex imperio tyranni. ibid. col. 2. A. nec illum tyrāno occidendum tradere. pag. 343. col. 1. A. Nisi vltro exire iussus obedire nolit. ibid. -  Qui sine occisione inuasoris propriam vitam, honorem, siue bona temporalia tueri non potest, non tenetur illum occidere. p. 345. col. 2. D. & pag. 347. col. 2. A. Imò cōsilium erit non occidere. pag. 345. col. 2. D. aliquā do etiam præceptum. pagina. 346. columna. 1. B. -  Quando possit aliquis præuenire inuasorem, vel etiam falsum accusatorem eum occidendo. pag. 349. col. 2. C. & seq. -  Non licet intendere occisionem inuasoris in propria defensione. p. 357. col. 1. B. -  Honor & fama. -  Quid intersit inter honorem & famam. pag. 201. col. 2. C. -  Honor quid sit & quotuplex. p. 308. col. 2. B. -  Honoris distributio per se pertinet ad rempublicam, sed cōmissa ciuibus. ibid. D. -  Honor si est merè gratuitus in illius exhibitione nō potest esse personarũ acceptio. pag. 309. col. 2. A. -  Resalutare salutantem & iuxta morẽ patriæ vnũquemq; honorare ex iustitia debemus. ibid. -  Principibus & dominis deberi honorem certum est secundum fidem. ibid. B. -  An honorandi sint diuites propter diuitias? ibid. D. -  Honor annexus beneficio ecclesiastico etiam respicit bonum personæ. pag. 295. col. 1. A. -  Honoris & famæ restitutio qualiter sit facienda. vide verbo restitutio. §. Qui infamat, & §. Honoris. -  Infamare in vno loco infamem in alio, quando obliget restituere & quod sit peccatum. pag. 513. col. 1. A. -  I -  Imperator. -  IMPERATOR non habet dominiũ tẽporale supra totũ orbem. pag. 148. col. 1. C. -  Imperator quantum ad aliquid est superior omnibus principibus Christianis. ibid. columna. 2. D. -  Incarcerare & detinere. -  Quando liceat alicui alium detinere ad horā ne perpetret malum. pag. 385. col. 2. B. -  Quando liceat alicui detinere eum qui se afficit iniuria quoad comprehẽdatur à iudice. pag. 386. col. 1. A. -  Incarceratus potest fugere sine impugnatione custodum. pag. 454. col. 2. B. Religiosis exceptis. pag. 456. col. 1. C. Quod etiam iuuamen possit illi præstari ad fugam. ibid. D. -  Iustè condemnatus ad pœnam carceris, non potest fugere ab illo. pagina. 456. columna. 1. A. -  Inclinatio naturalis. -  In homine est triplex inclinatio naturalis. pag. 17. col. 1. B. -  I -  Iniustitia. -  INIVSTITIA specificatur ab iniusto. pag. 501. col. 1. B. Distincti habitus sunt iniustitia legalis & iniustitia particularis. pag. 66. col. 2. D. -  Sola iniustitia quæ est ex intentione & electione facit hominem iniustum. pag. 68. col. 2. D. -  Per se nullus patitur iniustum volens, neque facit nolens, bene autem per accidens. pag. 71. col. 2. B. -  Volitio tamen seu nolitio ex ignorantia aut violẽtia nō tollit rationem iniusti. ibid. C. -  Consensus damni circa bona quorum custodia non dependet ex hominis voluntate non tollit rationem iniusti. p. 72. col. 2. B. & sequentibus. -  Liber consensus patientis non tollit rationẽ iniusti si non sit respectu eius qui illud infert. pag. 74. col. 2. A. -  Iniustitiæ culpa quatenus contra legem est, reparatur per pœnam à iudice infligẽdam . pag. 212. col. 1. B. C. -  Iniustitia quam committit se occidens est cō tra iustitiam commutatiuam in ordine ad rempublicam. pag. 339. col. 1. C. Et etiam in ordine ad Deum. ibid. B. -  De iniustitia accusati vide verbo Reus. -  Inquisitores. -  Inquisitores relaxantes hæreticos non incurrunt irregularitatem. pag. 365. col. 2. B. -  Inuentio rei. -  Res inuentas quæ non fuerunt alicuius, esse inuentoris quomodo sit intelligendum. pag. 394. col. 2. B. -  Inueniens thesaurum impropriè dictum tenetur restituere. ibid. D. Si tamen thesaurus sit propriè dictus cuius sit secundùm ius naturæ, explicatur. pag. 395. col. 1. D. Qualiter tamen sit distribuendus secundum iura ciuilia declaratur. ibid. col. 2. A. & seq. -  Princeps per legem potest applicare sibi thesauros inuentos. pag. 396. col. 2. C. -  Qui inuenit res quas verosimile est habere dominos, tenetur illos quærere. pag. 398. col. 1. C. Si illi non compareant secundùm ius naturæ potest illas retinere. ibid. col. 2. D. Secundùm ius positiuum quid faciendũ sit, explicatur. pag. 399. col. 1. A -  Irregularitas. -  Quid sit. pag. 355. col. 1. C. -  Omnis irregularitas est ex iure positiuo. ibid. D. Nec potest incurri propter actum purè internum. pag. 356. col. 1. C. -  Bigamiæ irregularitas contrahitur ante ba ptismum, nec per illum tollitur. pag. 357. col. 1. A. -  Ex homicidio ante baptismum non contrahitur. ibid. D. & pag. 358. col. 1. A. -  Quod homicidium dicatur voluntarium aut casuale in ordine ad irregularitatẽ . p. 358. col. 1. D. & seq. &. p. 367. col. 1. D. -  Quanuis incurratur irregularitas ex homicidio in defensionem honoris & bonorum tẽ poralium . pag. 361. col. 2. D. Et etiam in defensionem vitæ proximi, aut pro conseruā da republica. pag. 363. col. 1. A. Non tamen propter homicidium in propriæ vitæ defensionem. pag. 360. col. 2. B. -  Denuncians in causa sanguinis quando contra hac irregularitatem. pag. 363. col. 1. D. -  Qui docent, consulunt aut præcipiunt vt malefactores occidantur quando maneant irregulares. pag. 365. col. 1. C. -  Monachi & clerici exhortātes bellatores nō manent irregulares. pag. 366. col. 2. D. -  Qui impedit ne innocens defendatur, manet irregularis, pag. 368. col. 2. D. Imo etiam multoties qui non impedit ne occidatur. pag. 367. col. 2. D. & pag. 369. col. 1. B. -  Quando irregularitas sequitur culpā an sufficiat venialis? pag. 370. col. 1. A. -  An ille qui dat operam rei illicitæ, ex qua sequitur occisio hominis, semper incurrat irregularitatem? pag. 3. 73. col. 1. A. -  Quarum partium corporis humani mutilatio causet irregularitatem. pag. 3. 74. col. 1. C. -  Irregularitas tamen quæ est pœna alicuius culpæ, intelligitur nomine censuræ in bullis cruciatæ. pag. 376. col. 1. A. -  Sohis Pontifex potest dispensare in irregularitate ex homicidio voluntario. pag. 377. col. 2. C. Etiam occulto. pag. 378. col. 1. B. Quid autem possit episcopus circa homicidas occultos ante & post Concilium Tridẽ tinum explicatur. ibid. D. & seq. -  Irrisio. -  Irrisio grauius peccatum est quàm contumelia, leuius tamen quàm detractio & susurratio. pag. 526. col. 1. D. -  Irrisio virtutis pestilentissimũ vitiũ . ibid. B. -  Iudex, vide verbo iudicium. -  Iudicem esse iustitiam animatam qualiter sit intelligendum. pag. 84. col. 2. C. -  Non licet illis accipere munera. pag. 496. col. 1. C. -  Quare animum iudicis comparauerit Aristot. aræ Deorum. pag. 85. col. 1. A. -  Deus in sacris literis appellatur iudex, & iudices Dij. ibid. B. -  Error est asserere iudicem ob peccatum mor tale ipso facto amittere iurisdictionem. pag. 85. col. 1. D. -  Iudex in peccato mortali proferens sententiam quando peccet, vel nō . p. 85. col. 1. D. -  Iudex tenetur sequi opinionem probabilissimam in ferenda sententia. p. 311. col. 2. C. Imo non potest eligere æquè probabilem in gratiam amici. ibid. D. -  Iudex extrahens reum ab Ecclesia vsurpat iudicium. pag. 415. col. 2. B. similiter si excō municatus iudicet, quanuis si sit toleratus sententia sit valida. pag. 416. col. 1. B. -  Iudex tenetur iudicare iuxta allegata & probata. pag. 419. col. 2. A. Quid autem facere debet quando innocens iuridicè probatur nocens explicatur. p. 421. col. 1. C. & seq. -  Quam pœnam iuris possint relaxare iudices. pag. 425. col. 2. D. quando etiā teneātur ad restitutionẽ ex relaxatione indeuita. pag. 426. col. 1. B. -  An iudex per iniuriam cognoscẽs crimẽ possit procedere vsque ad condemnationem. pag. 467. col. 2. C. -  Iudicium. -  Huius nominis iudiciũ variæ significationes. pag. 77. col. 2. C. -  Iudicium formaliter est actus elicitus à prudentia per synesim. pag. 79. col. 2. B. -  Iudiciũ speciali ratione pertinet ad iustitiā . pag. 39. col. 1. D. & pag. 78. col. 1. C. & pag. 80. col. 1. D. & pag. 81. col. 1. D. -  An iudiciũ prolatũ à iudice & à priuata persona sit eiusdem speciei. pag. 81. col. 2. A. -  Tres conditiones requisitæ ad rectitudinem iudicij. pag. 83. col. 2. D. -  Quòd iudiciũ debet ꝓcedere ex inclinatione iustitiæ qualiter sit intelligẽdũ . p. 84. c. 1. D -  Iudiciũ nō procedẽs ex inclinatione iustitiæ quando sit peccatũ mortale. p. 85. col. 1. C. -  Iudiciũ secũdũ legis præscriptũ est proferendũ etiā à supremo principe. p. 97. col. 1. B. -  In causis criminalibus satisfacta parte potest iudex dispẽsare in rigore legis: in ciuilibus autem rarissime. ibid. C. -  Iudiciũ latũ à tyranno secundũ formam iuris obligat in cōscientia . p. 103. colum. 2. A. & pag. 411. col. 1. A. -  Iudicium temerarium. -  Grauitas seu leuitas iudicij temerarij, & materiæ illius. p. 90. col. 1. C. & col. 2. B. -  Iudiciũ temerariũ , dubiũ & suspicio in quibus conueniant & differant. pag. 89. col. 1. A. -  Deliberatum iudicium temerarium etiā suspiciosum ex genere suo est peccatũ mortale. pag. 90. col. 2. D. & pag. 91. col. 1. D. -  Qui temerariè iudicat, suspicatur aut dubitat vsurpat autoritatẽ Dei. pag. 102. col. 2. B. -  Ius seu iustum. -  Huius nominis ius multiplex acceptio. p. 5. col. 1. C. -  Ius esse obiectum iustitiæ. pag. 8. col. 1. B. & pag. 15. col. 1. A. -  Differentia inter ius & iustum. ibidem. -  Iuris oẽs diuisiones traduntur. p. 14. col. 1. B. -  Tres cōditiones requisitæ ad ius seu iustũ simpliciter. p. 25. col. 1. D. & pag. 51. col. 2. C. -  Ius alia ratione est obiectũ iudicij & iustitiæ. pag. 81. col. 1. D. -  Potest haberi ius ad aliquid petẽdũ , vel materiale ius iustitię, vel formale. p. 234. col. 1. D -  Ius dominatiuum. -  Ius dominatiuum distinctum est ab omnibus alijs. pag. 115. col. 2. B. -  Ius gentium. -  Ius gentium esse partem iuris positiui multis probatur. pag. 20. col. 1. B. -  Ius gentium quasi medium est inter ius naturale & positiuum ciuile. pag. 21. col. 1. A. -  Ius gentium possibile est abrogari ex humano beneplacito, pag. 21. col. 1. C. -  Imò aliquando piè abrogatum est quantum ad aliquid. ibid. col. 2. C. -  Ius gentium quod alicui principi commune est cũ altero, nō potest ab aliquo illorũ abrogari sine cōsensu alterius. p. 22. col. 1. C. -  Qualiter ius gentium dicatur naturale. pag. 19. col. 2. A. -  Ius naturale & positiuum. -  Ius conuenienter diuiditur in naturale & positiuum. pag. 11. col. 2. C. -  Errat in philosophia qui negat ius naturale. pag. 11. col. 1. A. (ibid. col. 2. D. -  Iuris naturalis & positiui causæ efficientes. -  Eorundẽ causæ exẽplares . pag. 12. col. 1. D. -  Ius naturale immutabile esse, non verò ius positiuum. pag. 12. col. 2. D. -  In iure naturali nullam vnquàm factam fuisse dispensationem. pag. 13. col. 1. B. -  Ius naturale duplex. pag. 14. col. 1. C. -  Dupliciter potest aliquid pertinere ad ius naturæ. pag. 15. col. 1. B. -  Circa id quod est de iure naturæ negatiuè potest ius positiuũ aliꝗd determinare. ibid. C. -  Ius naturale nō propriè sed per quādā similitudinẽ ponitur in brutis. p. 17. col. 1. A. & B. -  Nihilominùs ius naturale cũ aliqua proprietate conuenit brutis. ibid. col. 2. C. -  Ius positiuum diuiditur in ius gentium & ciuile. pag. 19. col. 2. D. -  Iustitia. -  Hæc nomina iustitia, iustificatio & iustus dupliciter accipiuntur. pag. 5. col. 1. D. & pag. 31. col. 1. D. -  Actus in quo reperitur ratio formalis iustitiæ necessario est bonus ex omnibus circunstā tijs . pag. 6. col. 2. B. -  Qualiter iustitia differat ab alijs virtutibus. pag. 5. col. 2. C. & sequent. -  Rectitudo iustitiæ secundùm rationem genericam sumitur per ordinem ad agens, secundùm verò rationem specificam per ordinẽ ad alterum. pag. 7. col. 1. C. -  Quæ æqualitas sit sufficiens ad veram rationem iustitiæ. pag. 26. col. 1. B. -  Iustitia cōuenienter definitur ꝙ sit perpetua & constans voluntas, &c. pag. 31. col. 1. C. -  Quare sola iustitia inter omnes virtutes in ordine ad volũtatẽ definiatur. p. 32. col. 1. D. -  Iustitia sola ex omnibus virtutibus est bonũ alienum. p. 34. col. 2. C. & pag. 35. col. 1. C. -  Iustitia qualiter requirat diuersitatem suppositorum. pag. 34. col. 2. D. -  Iustitia actualis potest esse ad alterum qui nō existat. pag. 35. col. 2. A. -  Iustitia est in voluntate. pag. 39. col. 1. C. & pag. 60. col. 2. D. & pag. 61. col. 1. A. -  Iudicium est actus elicitus à iustitia. pag. 39. col. 1. D. & pag. 78. col. 1. C. -  Iustitię omnes diuisiones tradũtur . p. 51. col. 1. -  Tres conditiones necessariæ ad iustitiā . pag. 51. col. 2. C. -  An omnis iustitia versetur tantùm erga operationes. pag. 60. col. 1. C. -  Medium iustitiæ est medium rei, aliarum autem virtutũ mediũ rationis. p. 61. col. 2. D. -  Qualiter iustitia excedat misericordiā & excedatur ab illa. p. 65. col. 1. B. D. & col. 2. A. -  Iustitia commutatiua & distributiua. -  Iustitiam commutatiuam & distributiuam specie differre. pag. 112. col. 2. B. -  Iustitia commutatiua est species specialissima iustitiæ. pag. 114. col. 2. D. -  Inter Deũ & hominem & inter patrẽ & filiũ non reperitur propriè iustitia cōmutatiua sed aliquid altius. pag. 340. col. 1. A. Potest tamẽ homo peccatũ iniustitiæ cōmutatiuæ cōmittere . p. 339. col. 1. B. &. p. 340. col. 1. A -  Iustitia legalis & particularis. -  Probabile est iustitiā legalẽ excedere particularẽ secũdũ rationẽ virtutis, excedi autẽ ab illa secũdũ rationẽ iustitiæ: ꝓbabilius tamẽ est excedere eā secũdũ omnẽ rationẽ . p. 45. col. 2. D. & p. 46. col. 1. A. & p. 47. col. 2. B. -  Quando iustitia legalis obliget ad restitutionem. pag. 47. col. 1. A. -  Iustitia legalis est distincta ab omni virtute. pag. 49. col. 1. C. -  Qualiter intelligendũ sit iustitiā legalem esse eandẽ cum omni virtute. pag. 50. col. 1. A. -  Iustitia legalis dirigit alias virtutes in bonum commune. pag. 50. col. 1. D. -  Iustitia legalis generaliter dicta diuiditur in epicheiam & iustitiam legalem strictè dictam. pag. 52. col. 2. D. Differentia inter iustitiam legalem & epicheiam. ibidem. -  Earundem ad Synesim & Gnomin comparatio. pag. 53. col. 1. C. -  Iustitia legalis eadẽ est secundũ speciẽ atomā in Principe & subditis. pag. 54. col. 1. C. -  Qua ratione iustitia legalis quæ est in principe dicatur architectonica. pag. 55. col. 1. B. -  An iustitia legalis vendicet sibi materiam determinatam. pag. 58. col. 2. C. -  Vtraque hæc iustitia versatur circa operationes. pag. 60. col. 2. D. -  Iustitia vindicatiua. -  Vindicatio quatenùs est in iudice secundùm omnem considerationem est actus iustitiæ commutatiuæ. pag. 114. col. 1. B. -  Petitio vindictæ in eo qui habet famam suam alijs obligatam est actus iustitiæ commutatiuæ. pag. 114. col. 1. D. -  L -  Lex. -  EIVSDEM autoritatis esse condere legem & illam interpretari qualiter sit intelligendum. pag. 102. col. 1. B. -  Leges cōcedẽtes præscriptionẽ possessori malæ fidei cōtra legẽ naturę sunt. p. 167. col. 1. -  Iniustitiæ culpa quatenus est contra legem non punitur restitutione sed per sententiā iudicis. pag. 212. col. 1. C. -  Leges vt in plurimum tantùm puniunt peccata consummata, ibid. D. -  Lex pœnalis si pœnam infligendam pronuntiet, ante iudicis condemnationem nō obligat ad pœnam soluendā . pag. 213. col. 1. D. Imò etiam si contineat pœnā latam nisi sola cẽsuræ ecclesiasticæ pœna. ibid. col. 2. A. B. -  Leges præcipiẽtes ne eligātur nisi qui sunt de gremio ecclesiæ sint iustæ. p. 296. col. 2. C. -  Leges circa deceptionẽ in contractu emptionis & venditionis sunt tantum permissiuæ. pag. 542. col. 2. B. Istarum ad leges præscriptionem differentia. ibid. D. -  Liberalitas. -  Liberalitas versatur circa passiones & operationes. pag. 61. col. 1. D. -  Libertas. -  Efficacia gratię nō tollit libertatẽ . p. 37. col. 1. -  M -  Maledictio. -  MALEDICTIO peccatum mortale est ex genere. pag. 530. col. 2. A. -  Martyres. -  Qualiter martyres sint volũtarij & inuolũtarij in cōsensu ꝓprię mortis. p. 338. col. 2. D -  Meritum. -  Plus quam periculosum est negare meritum in actu Christi Domini quo voluit mori. pag. 36. col. 2. D. -  Mineralia. -  Mineralia auri & argenti ad quos pertineant secundùm ius naturale & positiuum. pag. 397. col. 2. D. -  Misericordia. -  Misericordia humana versatur simul circa passiones & operationes. pag. 61. col. 1. B. -  Monopolium. -  Monopolium quotupliciter possit fieri. pag. 537. col. 1. D. -  Facientes monopolium, quando teneantur ad restitutionem. ibid. col. 2. D. -  Mons pietatis quid sit. pag. 652. col. 1. B. -  Tres conditiones illius examinantur an sint iustæ. ibid. col. 2. B. -  Mons pietatis pijssimus est. p. 653. col. 1. A. -  Apud quem resideat eius dominiũ . pag. 654. col. 2. B. -  Moyses. -  An excusandus sit Moyses à crimine homicidij in occisione Ægyptij. pag. 104. col. 1. C. -  Murmuratio. -  Quando murmuratio sit peccatum mortale, vel veniale. pag. 95. col. 1. C. -  Murmuratio reducitur ad aliquod aliud ex peccatis linguæ. pag. 526. col. 2. B. -  Mutilatio. -  Licitum est mutilare hominem de voluntate ipsius propter salutẽ totius. pag. 382. col. 1. B. Non tamen contra voluntatẽ eius nisi apud alterum sit cura illius. ibid. C. Nemo tamen tenetur pati abscisionem alicuius membri etiam propter vitam seruandam. ibid. D. Quando autem possit seipsum mutilare homo, explicatur ibid. col. 2. B. -  Vide verbo irregularitas. §. Quarũ partium. -  N -  Negligentia. -  QVANDO & quæ negligentia in custodia rei obliget ad restitutionem. Vide verb. restitutio. §. cōmodatarius & tribus sequẽ . &. §. qui ex officio. &c. -  Negotiatio. -  Quando liceat negotiatoribus emere magnā copiam merciũ , vt minutatim vendāt . pag. 561. col. 1. A. An liceat negotiatoribus ex officio aliquantùm cariùs vendere res quā alij. ibid. col. 2. A. -  O -  Obiectum. -  OBIECTVM analogum potest dare vnitatem specificam habitui. pagina 32. col. 2. D. -  Occisio & occidere. -  Error est Manichæorũ nō licere occidere bruta, & euellere plantas. pag. 316. col. 2. D. -  Officia publica secularia. -  Rex habet dominiũ horũ officiorũ . pag. 302. col. 1. B. Ex natura sua venalia sunt. pa. 303. col. 1. D. Et de facto vẽdi possunt debitis cō ditionibus seruatis. ibid. Illi etiā quibus donata sunt à Rege possunt vendere iustè si seruẽtur cōditiones . col. 2. C. Inter ista, quę habent annexam administrationem iustitiæ vendi non possunt stando in iure communi & in legibus Hispaniæ. ibid. col. 2. D. -  Possessor istorũ officiorũ habens facultatem solũ transferendi si vendat peccat mortaliter & venditio est irrita. pag. 304. col. 1. C. -  Huiusmodi officia ex natura sua distribuẽda sunt dignioribus. pag. 305. col. 1. C. -  P -  PATRONVS Iaicus nō est distributor sed dispensator. pag. 300. col. 1. C. Sub mortali debet præsentare in episcopatum digniorem. pag. 298. col. 2. C. Imò probabiliùs est quòd etiam in quodlibet beneficium ecclesiasticum. pag. 299. col. 1. A. -  Pœnitentia. -  Quare præceptũ pœnitentiæ nō obligat statim post peccatũ cōmissum . p. 273. col. 1. C -  Pœnitẽtia est specialis virtus iustitiæ quę ad cōmutatiuā reducitur. pag. 340. col. 1. D. -  Posseßio rei. -  Quid sit. pag. 117. col. 1. A. -  Pragmatica. -  Circa pragmaticā taxantem pretiũ tritici tria documenta necessaria. pag. 540. col. 1. D. -  Præceptum. -  Actione materialiter tantum pertinẽte ad aliquam virtutem potest quis adimplere præ ceptum. pag. 6. col. 2. C. -  Præcepta decalogi an omnino sint indispensabilia. pag. 13. col. 1. C. D. -  Prælatus. -  Prælatus peccat peccato acceptionis personarum si bona, quæ gratiæ dicũtur , cōferat solis sibi auxiliaribus. pag. 282. col. 2. B. -  Prælatus præsens qui permittit sibi subditũ infamare aut infamari, peccat contra iustitiam. pag. 518. col. 1. C. -  Præscriptio & vsucapio. -  Significationes harum vocum explicantur. pag. 165. col. 2. C. -  Qualiter apud Iuristas differat inter præscriptionem & vsucapionẽ . pag. 166. col. 1. A. -  Possessor malæ fidei nunquam potest præscribere. pag. 167. col. 1. C. Possidens autem sine titulo, aliquando potest. p. 169. col. 2. B. -  Præscriptio cum debitis conditionibus confert verum dominium rei possessæ. ibidem col. 2. B. Quæ autem sint istæ debitæ conditiones explicatur. pag. 168. col. 2. D. -  Hæres latronis qui bona fide succedit in bona defuncti si possit præscribere. pagina. 169. col. 2. D. -  Ex quo temporis spatio incipiat tempus præ scriptionis quando aliquis dubitat an res sit sua. pag. 171. col. 2. A. Si tale dubiũ occurrat in tempore præscriptionis non interrũpit illud. pag. 171. col. 2. D. Litis tamẽ cō testatio interrũpit illud. pag. 172. col. 1. D. -  Vtrùm bona fides necessaria ad præscribendũ admittat secum aliquā hæsitationem. pag. 170. col. 1. C. -  Fructus rei vtilis præscribit spatio triennalis qui bona fide emit eam à latrone. pag. 257. col. 1. A. -  Primogenitus, primogenitura. -  Primogeniti bonorum primogenituræ habẽt verum dominium. pag 116. col. 2. C. -  Procurator. -  Procurator ex quāta negligentia teneatur ad restitutionem damni pag. 489. col. 2. C. -  Promißio. -  Promissio purè interna non transfert dominium. pag. 151. col. 2. C. Nec verbis declarata in absentia eius cui fit obligat ex iustitia. pag. 153. col. 1. C. Nisi subditos legibus Castellæ. ibid. D. -  Promissio etiam per vim extorta si iuramento sit confirmata obligat in conscientia. pag. 152. col. 1. D. -  Obligatio ex promissione alia pertinet ad veracitatem, alia ad iustitiam. ibid. col. 2. D. & pag. 153. col. 1. C. -  Promissio alia est interna, alia signis externis declarata. pag. 153. col. 1. A. -  Prudentia. -  Prudentia monastica distincta virtus est à politica. pag. 49. col. 2. C. -  Ferè nunquam aliquis peccat contra solam prudentiam. pag. 74. col. 2. C. -  Quomodo comparetur prudentia ad virtutes morales. pag. 81. col. 1. B. -  Prudentia est immediata regula iusti iudicij. ibidem. D. -  An actus iudicij in iudice eliciatur à prudẽtia gubernatiua vel particulari. p. 82. col. 1. B. -  Pignus, vide verbo vsura. §. Fructus pignoris. -  R -  RAPINA, vide verbo furtum. -  Repercußio. -  Nullo modo est licitum repercutere eũ qui iam separat se ab aggressione. pag. 348. col. 1. D. -  Regetitio in iudicio quādo cōcedatur vel nō cōcedatur . p. 237. col. 1. C. & 239. col. 1. D. -  Religiosus. -  Nullus religiosus sine licentia prælati potest alienare aliquid sibi ad vsum concessum. pag. 119. col. 2. B. -  Inter religiosos etiam seruandæ sunt leges iustitiæ distributiuæ. pag. 297. col. 2. C. -  Religiosis iure cōmuni interdicta est appellatio. pag. 451. col. 2. D. -  Religiosis non licet fugere de carcere, aliquibus casibus exceptis. pag. 456. col. 1. C. -  Reus. -  Reus qui deliquit contra legem quæ continet pœnam latam de priuatione bonorum, an expolietur illis ante iudicis sententiā . pag. 213. col. 2. C. An etiam teneatur ad restitutionem si per iniquitatem sententiā euaserit. pag. 215. col. 1. B. & pag. 445. col. 1. D. -  Quæ requirantur vt iudex possit interrogare reum de aliquo delicto. pag. 441. col. 1. B. -  An conuictus de aliquo crimine teneatur manifestare reliqua & cōplices . ibid. col. 2. C. -  Quando iudex dubius sit, possit interrogare reũ vel nō , possit interrogare. p. 442. c. 2. B. -  Reus iuridicè interrogatus tenetur respondere veritatem etiam si sit occidendus. pagin. 443. col. 2. B. Si tamen mentiatur, potest solum venialiter peccare. ibid. -  Quādo cōtra ordinẽ iuris interrogatur qualiter possit respondere. pag. 447. col. 1. B. -  An reus falsò negans crimen teneatur restituere famam accusatori. pag. 449. col. 1. B. -  Quando liceat reo damnato appellare. pag. 451. col. 1. D. -  Innocens probatus reus quando possit se defendere. pag. 453. col. 2. C. -  Non licet damnare reum vt ipse sumat venenum. pag. 456. col. 2. A. Nec tamen tenetur comedere damnatus ad mortem famis. pag. 457. col. 1. B. -  Rei & testis examinatio per tormenta quando sit licita. pag. 475. col. 2. C. -  Restitutio. -  Huius nominis diuersæ acceptiones. pagina 174. col. 1. C. -  Restitutionis definitio. ibid. col. 2. B. -  Restitutio dupliciter fit. pag. 63. col. 1. B. -  Restituere est de necessitate salutis, necessitate præcepti. pag. 177. col. 1. B. Affirmatiuũ est hoc præceptum includens negationem. pag. 178. col. 1. A. Qualiter illam includat explicatur. pag. 272. col. 2. D. -  Qui infert nocumentum consentienti nihil illi tenetur restituere, aliquando tamẽ alijs tenebitur. pag. 71. col. 2. D. -  Obligatio restitutionis, vel ex iniqua acceptione, vel ex re accepta oritur. ibid. C. & pag. 251. col. 1. D. -  Non omnis redditio rei alienæ est restitutio. ibidem. D. -  Læsio in bonis spiritualibus per se non obligat ad restitutionem. pag. 179. col. A. De auocante aliter aliquem à religione ad quid teneatur explicatur. pag. 180. col. 2. C. -  Læsio in membris corporis obligat ad restitutionem. pag. 182. col. 1. B. Abundè satisfacit huiusmodi damnis qui per sententiam iudicis punitur. pag. 183. col. 2. C. An huiusmodi læsiones sint necessariò reparandę in alio genere bonorũ . pag. 184. col. 1. A Qualiter autem se debeat habere confessarius erga huiusmodi læsores. ibid. D. Damna ex tali læsione consecuta debent restitui. pag. 185. col. 1. D. Nisi ad certamen prouocatus læserit. ibid. col. 2. D. Veletiā nisi læsus libens ad certamen accesserit. ibid. C. Hæredibus autem necessarijs percussi tantũ debet fieri restitutio. pag. 186. col. 2. C. Hæredes etiam percussoris tenentur ad restitutionem. pag. 187. col. 2. B. -  Qui ex certa malitia damni creditoris occidit debitorem, tenetur ad restitutionem. pag. 188. col. 2. B. -  Stuprator virginis vltrò consentientis in stuprum, nihil tenetur restituere. pag. 189. colum. 2. B. Per vim autem aut fraudem, aut extraordinarijs diligentijs inducens ad stuprum tenebitur. pag. 190. col. 1. C. Non tamen in integrum dotare. pag. 191. col. 1. C. Si etiam mulierem aliâs corruptam vi oppresserit, tenebitur ad reparationem damni illati. ibid. col. 2. B. Sicut & inficiens illam infirmitate, ipsa inuoluntaria existente circa hoc. ibid. C. -  Infamans tenetur ad restitutionẽ famæ. pag. 192. colum. 2. C. Duobus casibus exceptis. pag. 195. col. 1. A. & C. Qualiter autem facienda sit talis restitutio explicatur. pag. 193. col. 1. B. Debet etiam infamator reparare famam cum dispendio propriæ famæ. pag. 195. col. 2. B. Verosimiliùs est infamatorem non teneri ad restitutionem famæ in alio genere bonorum, nisi sic conueniat inter partes vel mulctetur à iudice pœ na pecuniaria. pagina. 197. columna. 2. D. Nullus cōdonans iniuriam infamatori peccat nisi ex circunstantijs. pag. 199. col. 2. C. Imò valde meritoria est talis condonatio. pag. 200. col. 2. C. Nisi sit prælatus, qui contra iustitiam peccabit condonans satisfactionem. pag. 199. col. 1. D. Nec valet condonatio semper, & quando valet tenetur renuntiare prælatiæ, nec infamator deobligatur à satisfactione. ibid. col. 2. D. & pagina 201. col. 1. A. Nec respectu personæ priuatæ si non potuit condonare deobligatur. pag. 200. col. 2. A. -  Circa obligationem eius qui iniustè aliquem à beneficij cōsecutione impediuit explicatur mens D. Tho. pag. 203. col. 2. B. Qui iniquè per medium contra iustitiam commutatiuam tantum impediuit aliquem à consecutione boni ex liberalitate sibi cōferendi , tenetur ad restitutionem. p. 204. col. 2. B. Si autem impediuit à consecutione boni cō ferendi ex iustitia distributiua ad quid teneatur, explicatur. pag. 205. col. 1. B. Qualiter autem perpendendum sit damnũ in ista materia explicatur. pag. 208. col. 1. C. -  Omnis offensa in proximum reparanda est restitutione. pag. 212. col. 1. A. Obligatio autem hæc semper prouenit ex læsione iustitiæ commutatiuæ. pag. 47. col. 1. A. & 207. col. 2. C. & 314. col. 1. C. -  Tributa quæ non soluit venditor, vel etiam transferens merces de regno in regnũ quando & quādiu restituere teneatur. pag. 217. col. 2. C. & D. -  Lignorum cæssio, vel fructuum perceptio in syluis communitatis non obligat ad restitutionẽ . pag. 219. col. 1. A. &. p. 220. col. 1. C. In syluis autem priuatæ personæ, sed ab ea non consitis sola deuastatio, si autem sint ab ea consitæ quodlibet damnum obligat. pag. 219. col. 1. B. & 2. C. Quanta autem debeat esse materia vt horum restitutio obliget sub mortali. pag. 119. col. 2. D. -  Pastus pecorum in syluis circundatis statim obligat ad restitutionem, secus in non circundatis. pag. 220. col. 2. D. -  Qui venantur aut piscantur aut aucupantur in syluis & fluminibus patentibus etiam si priuatæ personæ sint, sola deuastatio obligat ad restitutionem. pag. 222. col. 2. D. In circundatis autem quodlibet damnũ . pag. 223. col. 1. C. Quanuis de animalibus liberis vt auibus, oppositum sit probabile. ibid. D. & col. 2. D. -  Aucupantes columbas intra columbariũ tenẽ tur ad restitutionem. pag. 224. colum. 2. D. Extra verò citra leucam quanuis peccent: nisi fecerit stragem illarum non tenentur. pag. 225. col. 1. A. -  Qui inuoluntariè alium damnificauit non tenetur ad restitutionem. pag. 227. col. 2. B. Qui voluntariè interpretatiuè tātũ ; siue formaliter sed secũdariò ; siue ex directa intentione, inferunt damnum, tenentur ad restitutionẽ . Primus minimi pretij rei. ibid. C. Secundus, iustissimi pretij. pagin. 228. col. 1. A. Sed tertius rigurosissimi. ibid. C. -  Restitutio semper fit ei à quo res ablata est, sed cũ triplici moderamine. p. 231. col. 2. A. -  Si ex retentione debiti sequitur damnum corporale ei soli cui reddit, non potest reddere etiam si instet petens, si autem fuerit spirituale debet reddere. pag. 233. col. 1. A. Et si ex redditione sequitur damnum contra iustitiam tenebitur ad restitutionem. pagina 235. col. 1. C. -  Ex receptione pecuniæ vt alij damnũ inferat, non obligatur recipiens ad restitutionem secundùm ius naturæ. pag. 237. col. 2. B. Iure etiam positiuo hoc ipsum probabilius est. ibid. D. Qui autem recipit illam vt desistat ab iniuria contra dantem obligatur. pag. 239. col. 2. B. Et etiam si iniuria sit contra personam coniunctam danti. pag. 240. col. 1. D. Iudex autem recipiens pecuniam vt proferat sententiam iniquam tenetur ad restitutionem. pag. 241. col. 1. C. -  Fœmina non tenetur restituere id quod recepit pro actu turpitudinis. pa. 241. col. 2. D. & pag. 242. col. 2. A. Vir autẽ id quod prodigè promisit, etiam si iuramento confirmet non tenetur dare, ibid. C. licèt illa recipiens possit retinere. ibid. D. -  Quando est dubium de dominio rei restituendæ, inter illos pro quantitate dubij diuidenda est. pagin. 242. col. 2. C. Si tamen nullus comparet secundùm ius naturæ diuidenda esset suis conciuibus. pag. 244. col. 1. C. Legibus tamen ecclesiasticis pauperibus sunt applicata. ibid. col. 2. A. -  Mortuo creditore ei qui succedit in ius defuncti necessario est facienda restitutio. pagin. 242. col. 2. C. -  Si autem sit absens debitum transmittendum est illi. pag. 243. col. 2. A. Expensis debitoris si debet ratione rei acceptæ. pagin. 247. col. 1. C. Si autem perit in via cui pereat explicatur. ibid. col. 2. A. -  Debitore vel parentibus eius, vel etiam maximo amico eius existentibus in extrema necessitate rei restituendæ non tenetur illam restituere creditori in eadem. pag. 248. colum. 2. A. -  Qui rem furtiuam paruo pretio emit, domino restituendam potest reseruare pretium datum. pag. 252. col. 1. D. Si autem per ignorantiam emat illam probabile est non posse rescindere contractum, sed debere tradere domino. ibid. col. 2. C. Si talem rem bona fide emens, bona fide vendat, tenetur seruare indemnem emptorem. pagin. 255. colum. 1. A. Dum tamen bona fide possidet tantum tenetur restituere fructus qui apud ipsum manent, vel ex quibus factus est ditior. pag. 256. col. 2. A. Mala fide vel dubia emens à latrone, tenetur restituere domino rem & lucrum cessans, & damnum emergens & fructus etiam consumptos. pag. 257. col. 2. C. Sed bona fide emens à principio, postea dubitat an sit vendentis, quid debeat facere explicatur. pagin. 258. col. 2. C. -  Commodatarius etiam si ex minima negligentia res apud ipsum pereat tenetur ad restitutionem in integrum. pag. 260. col. 1. B. & col. 2. D. Secus si fortuito pereat duobus casibus exceptis. ibid. A. & pagin. 262. col. 2. D. Mutuatarius autem in omni euentu tenetur. pag. 261. col. 1. A. -  Depositarius si depositũ apud ipsum pereat, ex sola negligentia graui tenebitur ad restitutionem. pag. 261. col. 2. C. Duobus casibus exceptis. pag. 263. col. 1. A. & B. -  Conductor ex leui tenebitur. pag. 262. columna. 2. C. -  Res inferioris ordinis nemo tenetur restituere cum detrimento rerum superioris ordinis. pag. 264. col. 1. B. & pag. 265. col. 1. B. Tribus casibus exceptis. ibid. col. 2. B. -  Adulteri tenentur ad reparationem damni proueniẽtis filijs legitimis. p. 266. col. 1. B. -  Qui hospicio fauet iniquitati etiam tenetur ad idem. pag. 269. col. 1. B. -  Qui ex officio & pacto sunt custodes boni cuiuscunque ex leui negligentia tenentur ad restitutionem. pag. 269. col. 1. D. -  Socij damnificantes singuli tenentur ad integram restitutionem. pag. 268. col. 1. D. Si autem aliquis iam restituit, quando teneantur cæteri illi refundere. pag. 270. col. 2. A. -  Quoties aliquis proponit non restituere peccat de nouo. pag. 273. col. 2. B. Et etiam quoties petenti creditori rem vel illa indigenti non restituit. ibid. C. D. -  Res debet restitui cum proprio detrimento creditori qui simile detrimentum patitur. pag. 274. col. 2. C. -  Quando ex iniustè acquisitis melioratur vel conseruatur status acquirentis quid resti tuere debeat. pag. 272. col. 1. C. & pag. 276. col. 1. B. -  Ordo seruandus in restitutione talis debet seruari. Primò debita certa præferenda sunt incertis. pag. 277. col. 1. C. Secundò, quæ in propria specie extant prius sunt restituenda. ibid. D. Tertiò, creditores omnes hypothecarij præferendi sunt chirographarijs, & inter illos priuilegiati non priuilegiatis. pag. 278. col. 1. A. C. Quartò, inter chirographarios, debitum ex impensa funeris omnibus est præferendum. ibid. D. Quintò, debitoribus non priuilegiatis pro rata restituendum est. ibid. B. Sextò, qui autem contra prædictum ordinem præueniũt socios tenentur illis restituere. ibid. C. -  Præterea vide verbo Adulteri, & verbo Aduocatus & verbo Consiliarius iniquitatis. & verbo Iustitia legalis. §. 2. & verbo Procurator. -  S -  Satisfactio. -  SATISFACTIO Christi Domini qualiter fuerit ad alterum. pag. 27. col. 1. A. & 34. col. 2. D. -  Secretum. -  Secretum quando non possit vel etiā quando debeat manifestari. pag. 465. col. 2. A. -  Reuelare secretum non est mortale ex genere. pag. 471. col. 1. B. -  Sententia. -  Sententia tripliciter potest esse iniqua. pag. 97 col. 2. B. -  Iniusta autem dupliciter. ibid. D. -  Iniusta sententia quando obliget in foro conscientiæ vel non. ibid. C & sequen. -  Qualiter sentẽtia iusta in foro exteriori, obliget etiam in conscientia. pag. 154. col. 1. D. -  Per sententiam iudicis potest quandoque homo obligari ad id quod antea non obligabatur, etiam si nullus fuerit error iuris vel facti. pag. 254. col. 1. B. -  Seruus & seruitus. -  Saraceni in bello Granatensi vltimo capti iustè potuissent in seruitutem redigi. pag. 22. col. 1. A. -  Seruitus vnius hominis ad alterũ siue naturalis siue legalis potest esse iusta. pagin. 125. col. 2. D. -  Seruitus naturalis vnius hominis ad alterum in rigore non est appellanda seruitus. pag. 126. col. 1. C. -  Seruitus legalis duplici titulo legitimè fuit introducta. ibid. D. -  Inter Christianos seruitus legalis non potest superuenire baptismo. ibid. col. 2. D. -  Simpliciter siue secundùm quid tale. -  Aliquid dicitur simpliciter siue secundùm quid tale dupliciter. pag. 25. col. 1. D. -  Synesis & Gnomi. -  Synesis & Gnomi inter se differentia, & eorundem ad iustitiam legalem & epicheiam comparatio. pag. 53. col. 1. C. -  Societas. -  Societatis contractus quid sit & quotuplex. pag. 635. col. 2. D. -  An in huiusmodi contractu possit aliquis obligare socium vt seruato capitali integro, rependat lucrum. pag. 636. col. 1. C. -  Qualiter sit diuidendum lucrum inter socios. pag. 268. col. 2. D. De diuisione verò iacturæ. pag 639. col. 2. C. -  Stuprum. -  Qualiter distinguatur ab alijs speciebus luxuriæ. pag. 340. col. 1. D. -  Subiectum. -  Subiectum alicuius formæ duplici diuisione diuiditur. pag. 120. col. 1. A. -  Summus Pontifex. -  Habet ministerialem potestatem vniuersalẽ circa tẽporalia in ordine ad finẽ spiritualẽ animarũ . p. 138. col. 2. D. &. p. 145. col. 2. D -  Directè & per se non habet potestatẽ temporalẽ supra totum orbem. pag. 144. col. 1. C. -  Habet dominium rerũ quas Imperatores donauerunt Ecclesiæ. pag. 145. col. 1. C. -  Non est dominus officiorum ecclesiæ. pagina 302. col. 1. D. -  Se subijcere potestati seculari in rebus temporalibus. pag. 414. col. 2. A. Non tamen in omnibus. ibid. D. -  Suspicio. -  Suspicio, dubium & iudiciũ temerariũ in quo conueniant & differant. pag. 89. col. 1. A. -  Quæ sit materia grauis respectu suspicionis, declaratur pag. 90. col. 1. C. -  Suspicio de malo proximi ex genere suo est peccatum mortale. pag. 90. col. 2. D. -  Suspicionis plures gradus condistinguuntur. pag. 88. col. 2. D. -  Susurratio. -  An omnes susurrationes sint eiusdem speciei atomæ. pag. 520. col. 2. D. -  Grauius peccatum est quam contumelia & detractio. pag. 522. col. 2. C. -  T -  Tabellio. -  TABELLIO & falsus testis infamantes aliquẽ in iudicio quando & qualiter restituere debeant. p. 265. col. 2. B -  Tabellio faciens scripturam vsurarum quando teneatur ad restitutionẽ . p. 620. col. 2. B. -  Testamentum, vide verbo hæres §. hæres institutus, & sequenti. -  Testis. -  In quibus casibus possit interrogari testis & ipse teneatur testificari. pag. 459. col. 2. C. -  An possint examinari testes contra eum de quo nulla præcessit infamia. pag. 461. colum. 2. D. -  Testis qui se abscondit vt non cogatur testificari, an peccet & teneatur restituere damna. pag. 462. col. 2. C. -  Iuridicè interrogatus tacens vel mentiens ad quid teneatur. pag. 464. col. 1. A. -  Testis etiam iuridicè interrogatus potest nō respondere, si per correctionẽ speret emendam. ibid. col. 2. D. -  An teneatur testis deponere si solus sit conscius delicti. pag. 465. col. 1. C. -  Ex consanguineis & affinibus qui admittātur vel nō ad testificandum. pag. 465. col. 2. D. -  Quibus casibus possit testificari testis si dubitat, an legitimè interrogetur. pagina. 466. col. 1. D. -  Qualiter respondere possit testis cōtra ordinem iuris interrogatus. pag. 467. col. 1. D. -  Casus in quibus testis ex charitate tenetur vltrò testificari in causis ciuilibus. pag. 469. col. 2. B. In causis vero criminalibus. pag. 470. col. 1. A. -  Secundùm legem naturæ, secundùm legem diuinam & humanam quis numerus testium requiratur. pag. 473. col. 2. D. -  Quando requirantur testes cōtestantes circa factum singulare. pag. 476. col. 2. C. -  Quando liceat reo testimonium alicuius repellere per manifestationem criminis. pag. 478. col. 2. D. Et si crimen falsum illi obijciat quòd peccatum committat. pag. 479. col. 2. D. -  An accipiens pretium pro testimonio ferẽdo teneatur ad restitutionẽ . pag. 482. col. 1. C. -  Theologus. -  In examine beneficiorum Theologus præferendus est Canonistæ etiam si aliquantum excedatur propriæ facultatis peritia. pag. 290. col. 1. D. Vide verbo Episcopus. §. ad episcopale, &c. -  Titulus ad rem poßidendam. -  Quid sit. pag. 117. col. 1. A. -  Tributum. -  Tributa quo iure debeantur principibus. pag. 215. col. 2. D. -  Genera tributorũ explicātur . p. 216. col. 2. C. -  Quatuor obseruanda in iustificatione tributorum. ibid. col. 1. D. -  Naturali ratione, & secundùm fidem certum est tributa esse soluenda ante iudicis condemnationem. pag. 217. col. 2. A. -  Qui vendit merces suas sine dolo in occultanda venditione, non tenetur requirere Publicanum ad solutionem tributi. ibidem. Quando autem liceat cum cautela occultare venditionẽ explicatur. pag. 218. col. 1. A. Quando etiam & quandiu aliquis teneatur ad restitutionem ex omissione solutionis tributi. pag. 217. col. 2. D. & 218. col. 1. C. -  Vide verbo restitutio. §. tributa. -  Tyrannus. -  Tyrannum qui per vim occupat rempublicā , quilibet ciuis potest occidere. pagin. 324. col. 2. D. Imò & quilibet alius extraneus iure defensionis innocẽtiũ . p. 325. col. 1. A. -  Eum autem qui est tyrannus quia tyrannicè gubernat, nemini licet occidere. pag. 324. col. 2. D. Quid autem faciendum sit reipublicæ sic laboranti. pag. 325. col. 1. C. -  V -  Venatio. -  VENATIO ferarum & agitatio taurorum licita est & honesta. pagin. 317. col. 1. D. -  Verberare. -  Licitum est parentibus, magistris, & dominis verberare filios & discipulos etiam clericos, & seruos. pag. 384. col. 1. B. -  Verum vel falsum. -  Tam verum quam falsum aliud est speculatiuum, aliud practicum. pag. 193. col. 2. B. -  Virtus. -  Idem actus potest pertinere ad diuersas virtutes. pag. 33. col. 1. A. -  Qualiter sit verum faciliùs multiplicari virtutes in voluntate quàm in intellectu. pag. 54. col. 2. C. -  Virtus residens in appetitu sensitiuo potest elicere actum in voluntate. pag. 39. col. 1. D. & pag. 61. col. 2. B. -  Nulla virtus imperat alteri nisi vtraque sit in appetitu. pag. 81. col. 1. B. -  Vsura. -  Definitiones quid nominis & quid rei vsuræ. pag. 578. col. 1. C. -  Vsura alia realis alia mentalis. pagina. 579. col. 1. D. -  Vsuram esse prohibitam est de fide. pag. 580. colum. 2. B. Prohibita autem est iure naturæ. ibidem. D. In veteri etiam testamento. pag. 581. col. 2. C. Nec fuit concessa Iudæis erga alienigenas. pag. 585. colum. 1. A. Iure etiam Canonico & Hispaniensi est prohibita. pag. 583. col. 1. A. -  Intendere lucrum sub obligatione iustitiæ qualibet intentione est vsura. pag. 586. col. 2. A. Secus si ex gratitudine intendatur. ibid. D. & pag. 588. col. 2. D. Intendere etiā signa beneuollẽtiæ ex pacto vsura est, pag. 592. col. 1. C. & pag. 602. col. 1. B. -  Obligare mutuatarium ad colendum agrum vel aliquid simile aliquando est vsura, & aliquando non. ibid. col. 2. C. Sed obligare illum vt conducat fundum mutuantis est vsura. pag. 593. col. 2. B. Si autem obligetur vt partem mutui accipiat in mercibus, quid sentiendũ sit explicatur. pag. 594. col. 1. B. & sequentibus. -  Recompensationem damni emergentis posse deduci in pactum, nō autem lucri cessantis qualiter sit intelligẽdũ . p. 595. col. 1. D. Quale autem debeat esse lucrum cessans ratione cuius possit exigere recompensationem explicatur. pag. 596. col. 1. A. -  Mutuator rogatus vt pecuniam remouendo à negotiatione mutuet potest exigere lucrũ cessans. pag. 598. col. 2. C. Qualiter autem confessarius debeat inquirere an verè sit lucrum cessans. pag. 599. col. 2. B. Quantitas autem restitutionis ratione lucri cessantis ponderatur. pag. 600. col. 1. C. -  An possit exigi à mutuatario vt remutuet. pag. 602. col. 2 B. -  Fructus pignoris computandi sunt in sortem principalem pag. 603. col. 2. B. Exceptis fructibus pignoris dati pro dote. pag. 605. col. 2. B. -  Mutuatarius soluens vsuras non transfert dominium illarum. pag. 609. col. 2. D. -  Si vsurarius alienet res vsu cōsumptibiles nō habens aliàs vnde restituat, vel res vsu non consumptibiles, alienatio est inualida. pag. 612. col. 2. B. -  Si creuit pretium rei per vsurā extortæ, quæ libet illa sit, tenetur vsurarius totum restituere. pag. 613. col. 2. B. -  Quælibet vsurarij bona sunt obligata restitutioni. pag. 615. col. 2. D. Quædam obligatione reali quædam autem personali. pag. 616. col. 1. D. & sequen. -  Hæres vsurarij tenetur ad omnia debita illius persoluenda secundùm vires hæreditatis. pag. 618. col. 2. A. Si tamen sint plures etiā reliquis nolentibus restituere, nullus tenetur ad restitutionem nisi pro rata suæ portionis. pag. 619. col. 2. A. -  Cooperatores fœneratorum tenentur ad restitutionem etiam si nihil lucri illis accrescat. pag. 620. col. 1. B. -  Vsura mentalis ex parte vtriusque, vel ex parte mutuatarij tantum admissa obligat ad restitutionem. pag. 622. col. 1. D. -  Inducere aliquem ad mutuandum cũ lucro, duobus casibus licet. pag. 625. col. 1. B. -  Ab vsurario parato an liceat petere vsuras sub quibuslibet verbis. pag. 626. col. 1. C. -  Non est peccatum mortale petere vsuras ab vsurario parato etiam sine propria necessitate. pag. 627. col. 1. C. -  An peccet peccato iniustitię deponens pecunias apud vsurarium qui eis exercebit vsuras. pag. 627. col. 2. B. -  Vsus rei, vel vsusfructus. -  Quid sit vsus rei. pag. 117. col. 1. B. -  An vsus distinguatur à dominio. pag. 118. & sequentibus. 
 
FINIS.