[Vol. 3] PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPO SANCTI DOMINICI DESIGNAT. AD PHILIPPVM MAGNVM, HISPANIARVM, Angliae, Franciae, Hyberniae, Neapolísque Regem. Cui Veterum collationem Numismatum cum his, quae modo expenduntur, publica & regia authoritate percusa eodem authore adiecimus. FRANCOFVRTI AD MOENVM, per Petrum Fabricium, Impensis Hieronymi Feierabend. ANNO M. D. LXXI. AD PHILIPPVM MAGNVM EVNDEMQVE CHRISTIANISSIMVM Hispaniarum, Angliae, Franciae, Neapolis, ac Siciliae Regem, Burgundiae, Brabantiae, & Mediolani Ducem, Flandriae Comitem, Didaci Couarruuias a Leyua Archiepiscopi. S. Dominici designat. in Practicarum Quaestionum librum vnum. PRAEFATIO. SVMMA CVIVSQVE REIPVblicae foelicitas est, PHILIPPE Rex Christianissime, eum sibi diuino munere obtinuisse rectorem, ac principem, qui ciuilibus, ac militaribus magistratibus constituendis eam operam det, quae communitatis regimini, eiusque tutelae ad bene, beateque uiuendum sit omnino salutaris. Sic sane recte, & foeliciter Rempublicam administrabit, qui uigilantissime eam ab iniustitiae tyrannide, atque ab hostibus immanissimis tutissimam constituerit, & hoc ipsum effecerit, ut imperio dignus iudicetur, non tantum Reipublicae statu, sed uirtutis, & animi erga subditos excellentia: quippe qui subditorum singulis praestet communi pro omnibus cura, & sollicita pro uniuersa republica gubernatione. Prima equidem pars, quam optimo principi necessariam esse censemus, ad iustitiam pertinet, & aequitatis disciplinam: in cuius exercitatione quietus, ac tranquillus beatae uitae status conquiescit. Eadem etenim omnibus magistratibus, quibus totius reipublicae salus continetur, imperandi rationem praescribit: quam necesse est, ut omnes principes sequantur, qui suos stabilire, & confirmare principatus uolunt. Hinc denique fit, Princeps Maxime, ut facilius domesticis, & ciuilibus, tandem exteris, ac publicis hostibus resistere ualeat respublica illa, quae ab optimo rectore, iustitiae cultu, moribus integerrimis, aequitatis ratione, quiete, & tranquille fuerit instituta. Tuta quidem est conditio subiectorum, ubi uiuitur sub aequitate regnantium, cum & principis opinionem longe lateque disseminet subditorum eidem custodita securitas. Quod si rem istam paulo altius examinare uelimus ex Christianae reipublicae legibus a Deo Optimo maximo, Iesu, proprio sanguine in humani generis salutem conscriptis, illud plané fateri cogemur omnes, cuiusque optimi principis conatus in hoc esse pié, ac religiose constituendos, ut eam quietem, & tranquillitatem respublica consequatur, quae spiritualem illi salutem conferat, ad cuiusque hominis aeternam, & coelestem illam beatitudinem, ad quam supra omnem naturam a Deo diuina prouidentia creatus est. Hoc nomine, inclyte Rex, multis aequum est gratulari regnis, gentibus, & prouincijs, quibus haereditario gentilitiae familiae titulo, populorum omnium applausu, post foelicem Caroli Caesaris principatum, maxima parentis laude, qui talem te educauerit, primogenitus eius filius, & haeres patriae uerus pater, & princeps designatus eras. Nunc uero eisdem regnis, gentibus, & prouincijs ab ipso inuictissimo Carolo prae eius animi magnitudine, tibi traditis principatus legitimis iuribus Rex constitutus censeris. Vicaria namque patris potestate apud Hispanos hucusque ita quidem usus es, ut clementissimi, ac uigilantissimi patris Zelum iustitiae, pietatem & religionis Christianae cultum maximopere fueris imitatus. Verum Anglicae reipublicae uere, & ex animo exultantes, qui euangelicam legem profitemur, gratulari quidem possumus: quippe cui ex Christianissimae Mariae eius gentis Reginae coniugis tibi dilectissimae Sacrosancto coniugio illud diuina sorte obtigerit, quod te Regem, patronum, & protectorem habuerit, in tanta eius regni calamitate, in summo rerum periculo dictatorem electum, unicum ueluti refugium, praesidiumque ad arcendos ab ea republica communis humano generi immanissimi hostis conatus, Satana duce atrocissimo ita instructos, ut non aliter, quam Deus e machina, (quod aiunt) assistente tibi, & in omnibus benignissime cooperante optimo, maximoque Deo, qui adiutor est fortis, & in se sperantes non derelinquit, saluti spiritali tantae reipublicae, iamdiu a daemone oppressae, quam citissime prospexeris: quasi uotum illud Dauidicum una cum desponsatione serenissimae coniugis emiseris. Etenim sicut iurauit domino, uotum uouit Deo Iacob. Si introiero in tabernaculum domus meae, si ascendero in lectum strati mei, Si dedero somnum oculis meis, & palpebris meis dormitatione. Et requiem temporibus meis, donec inueniam locum domino, tabernaculum Deo Iacob Nimirum in tanto rerum, & negociorum conflictu nihil sanctius esse duxisti, quam statim, neglectis itidem tot delicijs, & uoluptatibus, quae regios animos a iusto auocare solent, in tali regno, charissimae Reginae uotis consentiens, tabernaculum Deo Iacob constanti animo constituere, Christianam fidem, & religionem maximo totius Christiani orbis dispendio tot annis ab Anglia repudiatam, eidem Reipublicae Augustissimo, & uere diuino conatu restituens. Iulius Caesar Primus ille Romanorum Imperator, post deuictum Pharnacem haec tria uerba ad amicos scripserat: ueni, uidi & uici. Haec eadem Romae Pontico triumpho inter Pompae fercula in titulum postea praetulit, non acta belli significantia, sicut caeteris, sed celeriter confecti notam. Tuae uero maiestati huius catholici triumphi fercularem foeliciter, & celeriter confectam significantia non alia uerba proferant oportet, quam illa tria Psaltis admirabilis. Dominus illuminatio mea. Soluisti enim, Magne PHILIPPE, aura Sancti Spiritus ex Hispania, & Angliam appulsus uidisti publicam illius amplissimi regni, imo Christianae Reipublicae calamitatem, uicistique eius authorem statim: ut iure optimo, si tibi Ethnicorum superbi, & arrogantes tituli placuissent, posses iustius, quam Caesar illo uti titulo: ueni, uidi, & uici. Erit tandem post tot aduersus Christiani nominis publicos hostes ab Hispaniarum catholicis Regibus, Austriaca, & Haspurgentium principum familia, Belgica domo, parente inuictissimo Carolo edita facinora, totque triumphales titulos nouus hic tibi decretus triumphus cum praeclarissimus, tum ecclesíae catholicae eius que summo praesuli, & Christi uicario quam gratissimus. Grauiter equidem, ac moleste ferebat Christiana Respublica, regnum illustrissimum, totque annis catholicis eius institutis, tot martyrum, tot sanctorum uirorum testimonijs impensissime addictum, nuper ab eadem maximo cum dolore, & commiseratione segregatum fuisse. Venerat olim in Britanniam, quae nunc Anglia est, Ioseph ille, qui teste Matthaeo Euangelista, ab Arimathaea ciuitate oriundus Christi corpus sepeliuerat: atque in eo loco tam ipse, quam eius socij, cum de euangelio praedicarent, dogma Christi sedulo docerent, multi per haec ad ueram pietatem traducti, salutiferaque fruge imbuti baptizati sunt, isti deinde uiri diuino spiritu afflati cum a Rege Aruirago parum terrae ad habitandum proxime Vuelliam oppidum, circiter millia passuum quatuor domo accepissent: ibi nouae religionis prima iecerunt fundamenta, ubi hodie est templum magnificum, coenobiumque monasticae familiae diui Benedicti nobile: nomen est Glasconia. Haec Christianae pietatis in Britannia extitere primordia, quam deinde cum Lucius Rex prope extinctam fonte Baptismi sublatus mirabiliter adauxisset, demum Britanni eam pietatem eatenus integram seruarunt, quo ad furor Diocletiani dira in Christianos persecutione prope ad internecionem erupit. Paulo post in ea insula Christiana religio multis bellorum tumultibus perturbata, frequenter uaria undique consequitur interualla: donec Anglis eam prouinciam occupantibus diuus Gregorius summus ecclesíae Pontifex prope annum sexcentesímum a Christi natalibus sub Rege Ethelberto, & eius uxore Christianissima Berta, missis ad id negocium Augustino, & Mileto monachis, religionis Christianae dogmata conatu maximo Anglorum gentem edocendam, hortatu, & praedicatione illustrandam curauit. Hanc illustrem Catholicae fidei Anglorum professionem hoc seculo aliquot annis interruptam, tu quidem primus huius nominis apud eam gentem Rex PHILIPPE Magne, in idem regnum nutu dilectissimae coniugis restituisti, ut denique tuum hoc primum in Anglica republica nomen insigni edito facinore ita illustrares, sicut & primus ex Romanis Imperatoribus. M. Iulius Philippus Caesaream dignitatem sacro baptismatis lauacro olim illustrauit. Habuit sane Anglia eo tempore, quo Britanni illam obtinebant, ex Britannorum gente diuam Helenam Coylli cuius dam Reguli filiam, Magni Constantini matrem, quam singulari pietate praedita crucem Domini sub spurcissimo Veneris simulacro Hierosolymis latentem, ab eaque maxima cura, & sollicitudine repertam Christianis adorandam exhibuit, eiusque partem, ut Historici quidam testantur, altera Hierosolymis parte relicta, Romam secum attulit eamque gemmis, & auro distinctam in Aede Sanctae Crucis Sessoriano in theatro constructa collocauit. Habuit & diuam Vrsulam cum undecim milium uirginum Sodalitio, filiam equidem Dionoti Cornubiae Reguli. Habet nunc Mariam coniugem tuam, animi constantia, pio in Christianam religionem affectu, inter tot apud Anglos aduersus fidem catholicam tumultus, acerrimasque communis humani generis insidiatoris incursiones illustrissimam. Cuius & tuae Maiestatis laudes eloquentissimorum uirorum panegyricas orationes dignissime postulantes, me ipsum tantae rei magnitudine deterritum huius conatus ulteriori progressu abstinere pluribus compellunt rationibus; quibus tamen minime auertar, quin publicae laetitiae causa gratulaturus tibi, Rex potentissime, Practicarum quaestionum librum unum in hac Granatensi curia, post Variarum resolutionum Libros: post alias in publicum editas relectiones, continuo labore, & indefesso elaboratum tuae Maiestati offeram audacter, tuam admirabilem considerans cum erga omnes clementiam, tum uero in ministros huius publici muneris, cui operam ipse octo ferme annis dederim, singularem humanitatem. Cogor tamen opus istud breuius, quam ab initio animo conceperam, absoluere, quod Caesareae Maiestatis iussu, & maximo in me beneficio, te dubio procul authore, in Hispaniolam insulam Deo auxiliante sím profecturus, quo illic Archiepiscopi munere & officio fungar. Suscipe igitur, princeps Maxime, hilaro uultu, aequoque animo opus istud ea qua potuimus diligentia editum, ut tuis auspicijs tutius inter tot hominum manus uersetur. Vale foelicissime. E tua Granata Mense Aprili Anno a Christo Nato. M. D. LVI. SVMMA CAPITVM HVIVS OPERIS. -  TOTA ciuilis Castellanae Reipublicae potestas, & iurisdictio, qua ratione penes ipsum Regem sit? Caput primum. -  Iurisdictio alicuius Castri a Principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? Caput secundum. -  Quanam ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensurae modum concepta? Caput tertium. -  De summa Regis iurisdictione, quam maioriam dicimus, quamque Regio nomine suprema exercent auditoria? Caput quartum. -  De iure ac priuilegio reuocandi domum. Caput quintum. -  De his, qui pro iure exigendo possunt alios ad curiam Regis vocare, quo ad Primam causarum cognitionem. Caput sextum. -  De vidua priuilegium habente trahendi, & vocandi reum ad curiam Principis, quando eo vti possit? Caput septimum. -  Clericus haeres laici, an possit ad seculare tribunal pro haereditatis rebus, & iuribus vocar.? Caput octauum. -  De causarum auocatione, & earum retentione, quae apud curiam quandoque sit. Caput nonum. -  De mandatis Regijs ad executionem, & obseruationem literarum, que vulgo requisitoriae dicuntur. Caput decimum. -  Rursus agitur de eisdem literis Requisitorijs: potissimum ad criminum punitionem. Caput vndecimum. -  De petitione haereditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maxime commodus. Caput duodecimum. -  Quid sit praecipue obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis, & causae examini sese offerat, quem tertium oppositorem dicimus? Caput decimum tertium. -  Rursus de eadem re, ac tertijs oppositoribus, quonam modo sint admittendi? Caput decimum quartum. -  De illo qui a sententia inter alios lata appellat, quia eius intersit. Caput decimum quintum -  De tertio, qui vult executionem sententiae inter alios latae impedire. Caput decimum sextum. -  De illo interdicto, quod Practici apud Hispanos Interim appellant. Caput decimum septimum. -  De testibus traduntur aliquot, quae prae oculis habere debent iudices. Caput decimum octauum. -  De instrumentorum fide traduntur multa, quae cum Practicis, tum Theoricis erunt fortasse conducibilia. Caput decimum nonum. -  Rursus de authoritate publici instrumenti, quae oritur ex his, quae vt solennia ei accedere debent. Caput vigesimum. -  De publica fide instrumentorum, quae non originalia, sed exemplaria sunt. Caput vigesimumprimum. -  De fide, & authoritate priuatae scripturae. Caput vigesimum secundum. -  Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur? Caput vigesimumtertium. -  Rursus de reuocatione attentatorum tractantur multa. Caput vigesimumquartum. -  Quando nullitatis obiectio impediat sententiae executionem, praesertim eius, quae vel tertia est, ac caeteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. Caput vigesimumquintum. -  De recusationibus iudicum, eorum praesertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eliguntur, vt in eius summis praetorijs ius unicuique reddant, Caput vigesimum sextum. -  De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. Cap. vigesimumseptimum. -  De his rebus, quae in dotem dantur aestimatae. Caput vicesimum octauum. -  De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniam solutam posteriori ereditori, qui eam consumsit? Caput vigesimum nonum. -  Quanam ratione practici utantur in remittenda colonis pensione sterilitatis causa. Caput trigesimum. -  De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tantum tonsura sunt insigniti. Caput 31. -  Rursus agitur de clericis primae tonsurae, qui nondum matrimonium contraxerunt. Caput trigesimum secundum. -  Agitur item de iurisdictione seculari quo ad clericos: praesertim ad breuem interpretationem capit. si iudex laicus. de senten. excom. liber. 6. Caput trigesimum tertium. -  Inquiritur adhuc, an quandoque possit a laicis declinari forum seculare in criminibus puniendis? Caput 34. -  De rebus, & negocijs ecclesiasticis, quae solent apud huius regni praetoria frequenter examinari. Caput 35. -  De iure patronatus laicorum ad differentiam iuris patronatus ecclesiastici, & vtriusque derogationem. Caput 36. -  De pascuis, & iure pascendi, tam lege iuris communis, quam ratione seruitutis constitute. Caput 37. -  Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quae vel ex fideicommisso, vel primogenio familiae, vel agnationi deferuntur. Caput trigesimum octauum. # 1 PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIdaco Couarruuias, a Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. # 1 EX CAPITE SEQVENTI. -  1 Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint? -  2 Potestas temporalis, ciuilisque iurisdictio penes ipsam Rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab Ecclesiastica differt. -  3 Romana Respub. omne Imperium in Caesarem Augustum, & eius successores transtulit. -  4 Regius principatus, vel libera electione populorum, vel haereditaria Gentilitij primogenij successione, moribus aut lege probata iustus omnino censetur. -  5 Regnum omnium Rerumpublicarum est praestantissimum. -  6 Regia potestas ex Dei, & naturae ordinatione stabilitur. -  7 Castellanum regnum iure Gentilitiae successionis primogenitis defertur. -  8 Salica lex apud Gallos. quae sit? -  9 Castellanae Reipublicae tota iurisdictio penes Regem est. -  10 Castro a Rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio: & quid de mero, ac mixto imperio? Tota ciuilis Castellanae Reipublicae potestas, & iurisdictio, qua ratione penes ipsum Regem sit. CAPVT I. ROMANIS olim Hispanias obtinentibus, Gothisque a septentrione totam Europam bello, armis, & industria vastantibus, cum & tunc Vandali, Alani, & Sueui relictis Gallijs, Hispanias inuasissent, Honorius Imperator, Gothis eorum Rege Radagoso in Foesulanis montibus occiso, clade insigni ab Stillicone Romanorum duce, & consule af[art. 1]flictis eiusdem gentis principi Alarico Gallias, Hispaniasque, quas iam pene perdiderat, inito cum Senatu consilio concessit: vti commemorant Paulus Orosius, & Rodericus Toletanus lib. 2. rerum in Hispania gestarum cap. 4. Quo iure, mortuo post euersionem Romanae vrbis, Consentiae Alarico, Athaulphus Gothorum Rex misertus calamitatis Hispanorum, quam a Barbaris patiebantur, auxilium eis impigre laturus Hispaniam aggreditur, eoque intra breue tempus a suis interfecto, ann. Domini quadringentesimo decimo sexto. Post hunc Vuallia Gothorum Rex, cum pace Honorio pacta, Vandalos & Alanos pene extinxit, ob easque res bene gestas ab Imperatore Aquitania, & maxima Narbonensis prouinciae parte donatus est. Quod Prosper Aquitanicus, & Isidorus testantur. Idem scribit Rodericus Toletanus cap. 7. Et post eos Paulus Aemilius hoc ipsum asseuerat. Rursus Theodoredus Rex non satis his prouincijs apud Gallias contentus, Hispanias inuasit: cui Turismundus successit, eoque a quodam familiari occiso, Theodoricus permissu Imperatoris Hispanias ingressus, primus in eis Gothorum Rex obtinuit Imperium, belloque Sueuos domuit, ac paulatim maxima Hispaniarum parte subacta Gothorum genti eas sedes stabilire ita conatus est, vt qui eidem in regno successerunt grauiter ac moleste tulerint, Romanorum nomen adhuc in Hispanijs veteris Imperij, & principatus iura quaedam obtinuisse, donec Sisebutus Rex prope annum Domini. DCXV. expulsis profligatisque Romanis Hispaniarum Monarchiam consequutus est. Huic siquidem Regi hoc tribuit Paulus Aemylius lib. 1. de gestis Francorum. Diuus tamen Isidorus, Rodericus Toletanus, & Alfonsus Burgensis, id de Suintilla Rege, Ricaredi primi filio tradidere, qui coepit regnare anno Domini. DCXXI. atque ideo apparet, id contigisse circa annum Domini. DCXXIII. Nam & S. Isidorus ad annum quintum Suintille Regis Gothorum historiam pro secutus est. Post haec Gothorum principes Hispaniarum Imperium regio Monarcharum nomine pacatissimum habuerunt ad annum vsque Domini. DCCXIIII. Quo ex proditione Comitis Iuliani Arabes ab Africa Calpen, quae nunc Gibraltar dicitur, transuecti, cruentissimo praelio ipsis Gothis, eorumque Rege Roderico profligatis totam feré Hispaniam occuparunt. Quo in praelio Gothorum omnis nobilitas cecidit: totaque Hispania in ditionem Sarracenorum venit, praeter Astures & Cantabros, apud quos Pelagius Fasilae Cantabriae ducis filius, nepos Gothorum regis Cindasunthi, animum ad opem patriae ferendam adijciens, multos Christianos metu hostium latitantes in ordinem coegit, eosque adhortatus alacres admodum ad quoduis subeum dum pro religione Christiana & patria periculum reddidit, adeoque sibi subditos & obnoxios effecit, vt ab ipsis rex electus, & nominatus, animo inuicto, diuinoque auxilio coeperit Arabes bello premere, aliquotque vrbibus, & oppidis ita cedere coégerit, vt Reges, qui post eum Hispaniarum sceptrum consequuti sunt, maximis cladibus eos afficientes ab Hispanijs prorsus expulerint. Cui negocio & Catholici Reges Fernandus, ac Elisabeth vltimam, extremamque dedere operam, dum hoc Granatensi regno armis capto, vrbem hanc multis titulis celebratissimam anno Domini. M. CCCCXCII. in eorum ditionem redactam Christi vexillo praeducente ingressi fuere. Hinc sane illud ipse deduxerim, Hispanias Monarchiae, & Regum Imperio subditas fuisse ab hinc ferme mille annis, quibus Reges e Gothorum sanguine progeniti, foelicissime Rempublicam istam bello, & pace, datis iustissimis, ac saluberrimis legibus, sub Christiana religione Catholice tutati sunt. Verum ex aliquot Hispaniarum prouincijs, quae regna modo appellamus, Castulonensis sese nobis offert, de cuius iurisdictione, & ciuili potestate hoc in capite, agere constituimus, illud equidem tractaturi, quanam ratione sit penes Castellanum Regem ipsa ciuilis potestas, totaque huius Reipublicae iurisdictio, in ferendis legibus, in mero, ac misto Imperio denique exercenda. Castellam autem prouinciam, Castulonensem diximus, eos secuti, qui ita eam quandoque nominarunt, non ignari, veterem Castellam Barduliam proprius dici, & ipsos Castellanos Bardulos. Nec tamen hoc quicquam refert quod ad nostrum institutum, cui equidem aptius erit aliquot exponere conclusiones, quibus examinatis multa constabunt, quae huius questionis decisioni potissime suffragantur. Prima conclusio. Temporalis potestas, ciuilisque iurisdictio tota, & suprema penes ipsam Rempublicam est: idcirco is erit princeps tempo[art. 2]ralis, omnibusque superior Reipublicae regimen habiturus, qui ab eadem Republica fuerit electus, & constitutus: quod ex natura rei iure ipso gentium & naturali constat, nisi humanus ipse conuictus pactione aliud induxerit. Huius conclusionis nos obiter meminimus in reg. peccatum, de regul. iur. lib. 6. 2. partic. §. 9. numer. 6. eiusque probatio ex eo constat, quod ab ipsa natura homines ita instituti sunt: vt, nisi humanus intellectus coecutiat, plane percipiant lumine naturali, in quauis hominum ciuili societate, quae ad tutelam generis humani conducit, omnino constituendum esse necessario gubernatorem quendam, penes quem sit illius societatis regimen, & cura: eumque non posse ab alio, quam ab ipsa societate constitui. Etenim authore Aristotele lib. 1. Polit. cap. 2. Homo animal est omni ape, omnique animante gregali ciuilius: atque ideo est homo natura ipsa sociale animal longe magis, quam apes, formicae, grues, & eiusmodi genera, quae gregatim aluntur, gregatimque se tuentur. At cum Deus ipse pernaturam dederit rebus singulis facultatem se conseruandi, suisque resistendi contrarijs, quantum ad incolumitatem salutis, nec homines facultatem hanc exequi dispersi potuissent, instinctus eisdem adiectus est gregatim viuendi, societatemque ciuilem constituendi: vt adunati alijs alij sufficerent, victumque facilius complures, quam singuli compararent, tutiusque ab incursu ferarum, & hostium degerent. Qua ratione manifestum sit, ciuitatem, id est, ciuilem societatem, natura consistere, hominemque natura esse ciuile animal, eamque consociationem boni causa sensim appetere. Prima haec argumentationis pars potuisset pluribus autoritatibus philosophorum instrui, multisque rationibus, ex Aristotele in lib. 1. Polit. Platone in libris de Republica, Cicerone lib. 1. de inuentione, & Patritio lib. 1. de institutione Reipublicae titu. 3. & tamen cum alio tendat nostrum hoc institutum, satisfecisse opinabimur, si haec veluti per transennam obiter ad propositae conclusionis probationem tetigerimus. Deinde illud constitutissimum est, ciuilem hanc societatem, quam humano generi necessariam diximus, neutiquam potuisse ciuiles homines gubernare, hostes auertere, ac propulsare: & malefactorum audaciam cohibere, nisi magistratibus, principibus, aut rectoribus suam tribueret facultatem, sibique iudices, ac duces constitueret, quibus multitudo ipsa, totiusque congregationis homines subessent, & obedirent. Cum alioquin ciues ipsi sine ordine & capite, minime possent ea prouidere, quae totius communitatis vtilitati expedirent. Igitur constat secunda pars collectionis, qua diximus, in quauis ciuili societate necessarium esse gubernatorem quendam, qui eius curam habeat, reliquosque ciues in officijs contineat. Hoc Aristoteles cap. 1. & 2. Poli. Et caeteri paulo ante citati probant: huncque in scopum tendunt fere libri omnes ab eodem Aristotele, & alijs de Repub. editi. Apud nos tex. est optimus in cap. in apibus, 7. q. 1. cap, cum non liceat. de praescrip. Huius vero ciuilis societatis, & Reipublicae rector ab alio quam ab ipsamet Republica constitui non potest iuste, & absque tyrannide. Si quidem ab ipso Deo constitutus non est, nec electus cuilibet ciuili societati immediate Rex, aut princeps. Saulem equidem, Dauidem, eiúsque posteros tantum a Deo iure positiuo, diuino per Prophetas, ore proprio Reges in regno Israelitico electos fuisse, constat ex sacris testimonijs. Praeter hos nullus vnquam Rex, aut princeps a Deo immediate constitutus est: tametsi Deus populum Hebraeum fere quadringentis annis instar regni per vnum gubernauerit: nempe Mosen, & eius successores iudices. Sic Deut. cap. 27. inquit Deus: Cum dixeris, constituam super me Regem, eum constitues, quem dominus Deus tuus elegerit. Ceteris vero gentibus Deus ipse ab ipso naturae iure liberam fecisse videtur potestatem, sibi principes, Reges, & magistratus constituendi. Ergo quaelibet Respublica diuinitus naturae lumine erudita ciuilem potestatem, quam habet, potest, & debet in alium, vel alios transferre, qui Regum, principum, Consulum, aut aliorum Magistratuum titulis ipsius communitatis regimen suscipiant. Qui vero esse in societate nequit, aut nihilo indiget propter copiam, is pars ciuitatis non habetur. Itaque aut bestia est, aut Deus. Quibus verbis Aristoteles in dicto capit. 2. vsus est ad huius ciuilis societatis commendationem: omnes etenim homines secundum eum in hanc societatem natura sunt propensi: quam qui primus constituit, is author extitit maximorum bonorum. vt enim homo perfectionem nactus, animantium est optimus: Sic cum a lege iustitiaque discessit, omnium pessimus habetur. Sed & hanc primam conclusionem palam asserit, ac tenet S. Thom. 1. 2. quaest. 97. articu. 3. ad 3. Eandem probat multis rationibus Alfonsus a Castro lib. 1. de potestate legis poenalis capitul. 1. versic. postquam. Secunda conclusio. Potestas Ecclesiastica in hoc a ciuili, & seculari potestate differt, quod ea non est immediate penes totam Rem publicam: sed fuit ab ipso Deo Iesu, Petro, vt principi, & Apostolis caeteris, eorumque successoribus concessa. Probatur haec assertio. Nam haec potestas supernaturalis est, in finemque supernaturalem tendit: & ideo iure naturali non potest alicui competere: imo apud illum erit, cui ab ipso Deo supernaturaliter data fuerit: Deus autem summus Iesus Christus humani generis saluator eam Petro vt principi, & caeteris Apostolis, eorumque successoribus dedit: ergo ea non competit toti Reipublicae Christianae, nec penes eam residet, sicuti nos probauimus in dict. regu. peccatum. 2. part. §. 9. nume. 6. ex Caietano. 2. 2. quaest. 1. articu. 10. & in tracta. 2. de potesta. Papae, & concilij. cap. 1. Hoc ipsum coadiuuatur ex eo, quod cum Christus fuerit vniuersalis redemptor, & Rex vnicus regni coelorum toto orbe diffusi, potuit, ac potest per vnum Vicarium totum regere orbem, maxime quia sub illo Vicario instituit Patriarchas, Archiepiscopos, aliosque antistites, & sacerdotes: qui afflatu spiritus sancti ministrarent spiritualia. Reges autem quia a suis regnis potestatem recipiunt, non est cur ab vno omnes dependeant, nec id natura fieri posset commode. Qua ratione hanc item conclusionem probat Dominicus Soto. lib. 4. de iustitia & iure. quaest. 4. articul. 2. eandem repetit Caietan. in 2. parte Apologiae de potestate Papae cap. 2. & 9. qui in cap. 10. versicul. ad secundam scribit, Deum ita genus humanum instituisse, vt ad ordinem, & finem naturalem, potestatem communitati dederit, non vni: in ordine autem ad finem supernaturalem, potestatem vni delegauerit, non communitati. Tertia conclusio, Romana Respublica, cum eius initio reges sibi elegerit, & constituerit, ac demum in annales consules summam potestatem transtulerit: tandem in Augustum Caesarem, eiusque successores, Regia lege lata per po[art. 3]pulum ipsum, ac Romanam communitatem, omne suum Imperium, & potestatem contulit. Huius conclusionis plura sunt quidem testimonia. id enim constat ex l. 1. ff. de consti. princip. l. 2. §. & cum placuisset. ff. de orig. iur. & paulo ante. §. nouissime. Quo in loco Iurisconsultus testatur, populum Romanum necessitate constrictum summum ius vni principi dedisse, omniumque rerum arbitrium eidem permisisse, vt omnium factionum occasio tolleretur. tum vt in administratione prouinciarum succentu. riaretur princeps senatui, qui non perinde prouincias omnes regere poterat. Sic Archadius Iurisconsultus scribit, regimenta Reipublicae ad Imperatores perpetuo translata. l. vnic. ff. de offic. Praefect. praet. & Iustinianus ait in l. 1. §. sed & hoc studiosum. C. de veteri iure enuclean. antiqua lege, quae regia nuncupabatur, omne ius, omnemque potestatem populi Romani in imperatoriam maiestatem translatam fuisse. Eadem lex appellatur lex Imperij, in l. ex imperfecto. C. de testam. propterea quod de Caesaris Imperio lata fuerit. Moris autem erat apud Romanos, vt quoties ferenda lex esset, presertim de re graui, ea ad populum ferretur: quemadmodum multi tradiderunt, potissimum Asconius Paedianus in Oratione pro C. Cornelio, & Budaeus in d. l. 2. §. & cum placuisset. Romulus enim populo Romano hoc ipsum reliquit, ac permisit, vt leges suffragijs per Curias accersitus comprobaret, authore Dionysio, cui & Polybius consentire videtur, dum describit, populum Romanum suo tempore hanc potestatem habuisse. Hinc Curiatae leges apud Iurisconsultum in dicta l. 2. in princip. Suetonium in Augusto. & Ciceronem in epistolis ad Lentulum. Quae leges & populares dicuntur ab eodem in orationibus. Ferebantur vero leges istae conuocato per triginta Curias populo, singulisque Curijs in separata septa constitutis, & sententiam rogatis: vt Zasius in eadem l. 2. adnotauit. Haec vero lex Regia dicta est, vt quidam existimant, quod per eam ius regnandi deferretur. Sed Ioannes Corasi. lib. 6. miscel. cap. 8. existimat Regiam legem idcirco dictam fuisse, quod ius Regis creandi lege lata Romulus Rex populo Romano concesserit: vt Dionysius & Liuius lib. 1. scripsere. atque ideo solebant Tarquinij Seruio Tullo obijcere, quod iniussu populi Romani Regnum inuasisset. Cum itaque Augustus a populo Romano creatus fuerit Imperator, in eumque vt olim in Reges, translata fuerit Reipublice potestas, videtur in vsum reuocata lex illa vetus Romuli, quae ideo Regia dicta fuit, quid ea ad populum ius creandi Regis pertineret. Ego vero etsi nequaquam contendam, hanc huius nominis, & appellationis rationem veram esse: cum & Augusti tempore non de Rege, (nomen enim istud maximo erat odio apud Romanos) sed de vno Principe constituendo ageretur: attamen opinor legem a populo Romano latam fuisse tunc de hac potestatis, & Imperij translatione: ac posse eam legem Regiam dici, quod ea lata fuerit de vno Principe in Romana Republica designando: vt olim Reges ab ipso populo constituebantur. Ipse quidem Augustus, ne videretur statim veterem Romanae Reipublicae statum, & maiestatem euertere: & tyrannide Rempublicam opprimere, Regiam plane potestatem nusquam vsurpauit. quippe qui sua populo, suaque senatui munia permiserit obire. Sed & Strabo libro 15. testatur, consensu populi translatum fuisse in Augustum ius omne belli, & pacis. Vidi ipse aereum vetustissimum numisma, cuius altera facie imago sculpta erat Augusti his quidem literis: Diuus Augustus: Altera vero Iouis imago cum hoc titulo. CONSENSV SENAT. ET EQ. ORDIN. P. Q. R. Id est consensu Senatus & equestris ordinis, populique Romani. Ex interpretatione Valerij Probi in libello de literis antiquis. Sic denique Caesares, vt veteris Romanae Reipublicae imaginem referrent, & ne viderentur Imperium inuito populo obtinere, magistratus saepissime petebant, qui plebis electione obtinebantur: tametsi omnia fierent libero Caesarum arbitrio. vnde Tribunitiae potestatis dignitatem, Pontificatum Maximum, & consulatus affectabant: eorumque numismatis, quorum ipse plura vidi, inscriptum est, quot consulatus Caesaris obtinuerit, & quoties Tribunus plebis fuerit electus. Quarta conclusio. Ad iusti principatus rationem quae a libero Reipublicae, & communitatis consensu deducitur, satis est plebis, vel optimatum suffragijs, aut denique haereditaria successio[art. 4]ne iure primogenij gentilitij, Regiam dignitatem deferri. Haec etenim conclusio duas sortitur partes, vtraque tamen eandem iustitiae rationem habet, consensum scilicet populi, & Reipublicae expressum, vel tacitum. Prior tamen pars praemittit, principem electione quando que constitui per ipsum populum, aut per optimates, qui populi, ac Reipublicae, & communitatis nomine consensum omnium in electum sibi Regem praestant. Esset sane plerunque difficillimum, suffragia omnium ciuium & eorum, qui alicuius Reipublicae partes sunt, a singulis exigere: id circo conuenit, plebis multitudinem per eius optimates negocia publica ita expedire, vt absque tumultibus, & seditiosis contentionibus tuto, & e Republica res ipsa peragatur. Igitur horum optimatum suffragia ea lege censenda sunt, qua omnium ciuium consensus, quem referunt, censeretur. l. item eorum. §. si decuriones. ff. quod cuiusque vniuer. nomi. cap. vlt. de praebend. in 6. Qua ratione septem illi Germaniae principes, quibus facultas delata est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianam communitatem, quae ab ipso Imperatore gubernanda est, omnino repraesentant, eiusque vi caria vtuntur potestate, vicesque ea in electione gerunt. Vnde fit, quod electio Imperatoris ad Septemuiros Germaniae, vt Collegium, non vt singulos pertineat: quemadmodum optime probat Lupoldus libro primo de iuribus Romani Imperij ca. 6. Panormit. in cap. venerabilem. col. 4. & ibi Card. in §. verum. de elect. Ioan. Cirier lib. 2. de primogenitura. q. 12. Castaldus in tract. de Imperatore. q. 11. & quaest. 15. Hinc sane constat, ad iustitiam principatus cuiuslibet satis esse, quod ipsius societatis consensus per optimates hunc in modum praestitus sit. Tametsi non negauerim, olim Romae aliter in plebeis comitijs suffragia praestita fuisse ad Consulum electionem, & postea Imperatores, Augustos, ac Caesares ab exercitu militari electos quando que extitisse: licet haec electio minime censeretur iusta, nisi Senatus, Populique Romani comprobatio accessisset. Reges vero, & Principes ab origine mundi populorum suffragijs creabantur: quod ex Iustino lib. 1. constat, & Cicerone lib. 3. de legib Idem & nos paulo ante probauimus in prima huiusce capitis conclusione. Nec enim ad Regiam maiestatem, & excelsum dignitatis locum ambitio popularis, sed spectata inter bonos virtus ipsa euexit. text. optimus in l. 1. ff. ad le. Iul. de ambitu. c. vnic. in sine de aliena. feu. c. Moyses. 8. q. 1. ex Hieronymo super epistolam Pauli ad Titum. Atque ita iure ipso naturali & humano, nisi aliud moribus, aut speciali lege a populo lata institutum fuerit. Regum, & principum creandorum ius ad populorum suffragia est omnino referendum. Sensit & hoc Panor. in c. venerabilem. pen. notab. de election. idem Panorm. in cap. intellecto. 2. col. de iureiur. quo in loco cita. glo. not. ad hoc in dict. c. Moyses. eandem adducit ad hoc Ioan. a terra Rubea tract. 1. contra rebelles art. 1. concl. 3. notatque ex 3. reg. cap. 16. & 4. reg. cap. 14. explicat Aluarotus in titul. de feudo. Marchio. colum. 2. Quam ob rem fallitur Ioan. Cirier in tract. de primogenitura lib. 2. quaest. 13. dum existimat, post mundi creationem statim regna & principatus iure sanguinis, & successione haereditaria delatos fuisse. & deinde multo post, donec prohibita fuit in principatibus successio. Etenim si iure ipso naturali potestas Ciuilis penes ipsam Rempublicam erat, & apud eum, quem populi consensus in id munus constitueret, palam est tunc electione, non successione, principatus, & regna delata fuisse. Eadem ratione tollitur opinio glo. in c. denique. 7. q. 1. verbo, Rege suo. dum probare nititur, Regis silium, iure Regem post patrem futurum. Posterior conclusionis pars iustitiae itidem innititur. Nam si lege a Populo lata, vel ab eo recepta principatus successione haereditaria, genti cuidam, & familiae defertur, constat manifeste hunc principatum consensu populi saltem tacito deferri: quemadmodum idem erit, si absque lege scripta, consuetudine, & moribus regna & Imperia Gentilitia successione deferantur: siquidem ea consuetudo consensum populorum, qui ea vsi fuere, omnino praemittit. c. consuetudo. 1. dist. l. de quibus. ff. de legib. sic denique consuetudine, & plerisque in locis lege diu iam recepta Regnum defertur successione & iure primogeniturae Quod glo. sensit in d. cap. Moyses. Panor. in d. c. venerabilem. & in d. c. intellecto. Aluaro. in tit. de feu. Marchie. colum. 2. Anto. Corset. in tract. de potest. & excel. Reg. q. 9. optimus tex. in c. licet. de voto. & in c. grandi. de supp. negl. praela. in 6. c. 1. §. praeterea. de prohib. feud. alie. per Frede. tradit alios allegans Ioannes Cirier. in tract. de primogen. 2. lib. q. 13. & q 14. latissimé omnium Andrae. Tiraquel. in tract. de primogenijs. in ipsa praefatione, quo in loco multa refert, ex quibus apparet, consuetudinem istam fere in toto orbe diu receptam fuisse. Nam & Diuus Hieronymus in Epistola ad Onagrium: & super Genesim enarrans illud, quod est cap. 49. vende mihi primogenita scribit apud Hebraeos. Iudaicum regnum olim primogenitis debitum fuisse. quod probatur. 2. Paralip. cap. 21. regnum autem tradidit Ioram, quod esset primogenitus. Eodem iure tradit Iosephus lib. 14. antiquit. cap. 1. iniquum a multis existimatum fuisse, Aristobulum Alexandri regis Iudaeorum silium iuniorem regnare. & Hircanum maiorem, cui propter aetatem Imperium debebatur, priuatum manere. Apud AEgyptios quoque hunc etiam morem fuisse constat, vt primogenitus caeteris anteponeretur in Imperio. Quod liquido scriptum est Exodi cap. 11. Media nocte ingrediar in AEgyptum, & morietur omne primogenitum in terra AEgyptiorum a primogenito Pharaonis, qui sedet in solio eius, vsque ad primogenitum ancillae: ita sane illum locum Lyranus ibi interpretatur. idipsum & Pausanias lib. 1. ac Iustinus lib. 16. & libro 39. scriptum reliquerunt. Quin & Herodotus in Polihymnia asseuerat, apud vniuersos homines institutum fuisse, vt maximus natu liberorum obtineret principatum: quod & ex nostris tradidere Baldus in l. ex hoc iure. colum. 2. ff. de iusti. & iur. gloss. Hostien. & Doctor: in d. c. licet. & in cap. grandi. de supplen. negli. praelat. in 6. Alberus in prooemio. ff. §. discipuli. & plerique alij, quorum diligentissime Tiraquellus meminit in dict. praefatione. nume. 32. Sed & consuetudinem hanc, qua regna, & principatus successione potius, quam electione primogenitis deferuntur, vtilem esse valde, & Reipublicae omnino conducere magis quidem, quam conueniat ipsa principum electio: probat ex multis Ioann. Cirier. libr. 2. de primogenitura quaestio. 14. post Cardinalem a Turrecremata, & Praeposi. in dicto cap. Moyses. 8. quaest. 1. AEgidium Romanum libro tertio, de regimine principum. capit. 5. Augustinus de Anchona in tractatu de potestate Ecclesiae. q. 35. articul. septimo. disputat ample Buridanus super Aristotelem, tertio libro Politicorum. quaest. 25. Eandem consuetudinem laudat, & scribit optimam esse Ioannes de terra rubea in 1. tracta. contra rebelles. articul. primo. conclus. 4. Verum Aristoteles ipse libro tertio Politic. ca. 10. & 11. palam asserit praestantius esse, quod regna suffragijs populorum, eorumque voluntate deferantur, quam quod haereditaria sint. quasi illa sint vere Regia imperia: haec vero tyrannica, & Herilia, Barbaris gentibus propria. Addit tamen cap. 10. quoddam esse regni genus, quo regna Heroicorum temporum voluntaria, haereditariaque ex lege continentur. Primi enim voluntate populorum, quos artibus, aut bello demeruissent, seu dispersos in vnum congregassent, vel agros, sedesque ad habitandum tribuissent, Reges fiebant, eademque regna posteris hereditario iure tradebantur. Haec Aristoteles, a quo libet primum deducere, initio quidem communitatum, & eo tempore, quo homines coeperunt ciuili ratione in vnum conuenire locum, regna electione, non successione delata fuisse. Quod nos paulo ante adnotauimus. Deinde ex eodem apparet, hanc quartam conclusionem maxime probare, & admittere regna haereditaria, que tyrannica non sint, nec barbara, sed ab initio, & origine populorum voluntate delata: postea vel expresso, vel tacito consensu eorundem, moribus, vel lege lata facta sint haereditaria. Quinta conclusio. Ex tribus Rerumpublicarum speciebus, Aristocratia scilicet, Democratia, & [art. 5]regno, hoc vltimum omnium est praestantissimum. Huius assertionis author mihi videtur Aristoteles libro tertio Politic. cap. 10. & seq. eamque eleganti oratione probat Isocrates de dignitate regni: ex quo multa hac in re, & ex alijs authoribus adducit Ioannes Stobaeus in sermone 45. Qui eandem sententiam elegit, eandem potiorem esse censet Plutarchus in libello de tribus Reipublicae generibus. His admodum suffragatur Plato in libro Ciuili, vel de regno. Et in Dialogo octauo de Republica. Apud Herodotum Darius pulchra oratione contendit, vnius regnum prestare: siquidem ex plurium etiam optimatum gubernatione, odia, seditiones, caedes oriri, quod quisque princeps esse sua sententia, alios vincere optet. Cornelius Tacitus libro 17. pacis interfuisse dicit, omnia in vnum conferri. Etenim commodius, ac pacatius res per vnum, quam per multos geritur, & expeditur. text. optimus in l. 3. §. apparet. ff. de admin. tutor. l. 2. §. nouissime. ff. de orig. iur. vbi Accur. Bald. & Alber. ac post eos Anton. Corset. in tractat. de excellen. regis, quaestion. 74. hanc quintam conclusionem tenent. Ea dem Regia Partitarum lege multis rationibus stabilitur in l. 1. 5. & 7. titulo primo. Partita secunda. plura congerit Patritius titulo tertio de regno, & Regis institutione: idem de institutione Reipublicae titulo primo. Et ne quis contendat Aristotelem in dicto capitul. 12. libro tertio Politicor. nobis aduersari, ac Aristocraticam Rempublicam Regiae praetulisse: illud libenter admoneo, hac in parte nos Regem illum laudibus efferre, qui a senioribus, & probatissimis viris minime dissentiat, cuncta libera, & absoluta voluntate, ac libidine acturus: imo ab his dum leges condere velit, aliaque in Reipublicae vtilitatem expedire, sententiam petat, cum his de rebus publicis consultet, ac deliberet. Alioqui facile princeps vnus, & Rex in tyrannidem labitur, & ideo postponendus erit Aristocratiae, quae certis, optimisque legibus instituta, ac temperata fuerit. Igitur caeteris paribus Regia Respublica praeferenda est Aristocratiae. Haec vero recte instituta potior erit regiae potestati, quae mera, & absoluta sit: quod ipse Aristoteles ostendit ac demonstrat. AEgyptij primi omnium teste Plinio libro 7. c. 56. regium principatum habuerunt, quippe qui, vt ait Herodotus, nullo temporis momento poterant sine Rege viuere. Apud eos primus regnauit Menes: authores huius rei sunt Herodotus in 2. & Diodorus in primo. a quibus hoc accepit Polydorus lib. 2. de inuentoribus rerum cap. 2. Constat etenim ex sacris Biblijs: AEgyptiorum regnum vetustissimum esse, cum mentio fiat Genesis capit. 39. Pharaonis: id est, Regis AEgyptij: hoc equidem nomine illi appellabantur: quia ea vox Reges significat: vt Iosephus scribit libr. 8. Antiquit. cap. 6. quo in loco tradit, primum AEgyptiorum Regem Mineum dictum, qui Memphim aedificauit, ac multis annis Abraham praecesserit. Mineum vero intelligit Iosephus eum, quem Menem alij dixere: cum & ipse Herodotum citet. Sed & Pharaonum mentio fit Genesis cap. 12. & 13. atque item a Iosepho libro primo antiq. cap. 16. de his lector poterit plura petere ab Eusebio, Beroso, & Manethone: atque item a Ioanne Lucido lib. 5. de temporibus. Sexta conclusio. Regia potestas, caeterorumque principum ciuilis authoritas, non hominum est [art. 6]inuentum, sed ab ipso Deo per legem naturalem, quae suae sempiternae participatio est, sanctissima fuit ordinatio. Haec conclusio probatur ex his rationibus, quas in prima huius capitis conclusione nos tradidimus. Ciuilis etenim potestas naturae & Dei ordinatio est, ad humanum conuictum, & humani generis conseruationem necessaria omnino. Nam etiam si Respublicae & populi ius habuerint naturali ratione creandi principes, & Reges: quia tamen hoc fecerint diuinitus eruditae, publica haec, ac ciuilis potestas, Dei ordinatio dicitur. Ideo Paulus ad Rom. 13. inquit. Omnis anima potestatibus sublimiotibus subdita sit. Non est enim potestas, nisi a Deo. Quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Et iterum ad Titum 3. Admone illos principibus, & potestatibus subditos esse. Sic & Christus ait ad Pilatum: Non haberes potestatem aduersum me vllam, nisi tibi datum esset desuper. Vnde etsi in primordijs Ecclesiae omnes ferme principes essent infideles, praecepit nihilominus Petrus Christianis, primae Petr. ca. 2. vt subiecti essent omni humanae creaturae, propter Dominum: siue regi, inquit, quasi praecellenti. Et Prouer. cap. 8. scriptum est: Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. capit. quo iure. 8. distinct. Authent. de instrument. caut. & fide collat. 6. & in Auth. quomodo opor. Episco. Quibus probatur imperium. & principatum a Deo esse constituta. Haec tamen intelligenda sunt in hoc quidem sensu, quod ciuilis potestas a Deo procedat mediate, quippe quae ab ipsamet Republica mediante lege naturae, electione, aut consensu populorum constituatur. Non sic spiritualis potestas: cum haec a Deo ipso supernaturaliter immediate processerit. Nam etsi aliquot reges, nempe Saulem & Dauidem diuino iure positiuo Deus instituerit, praeordinauerat tamen iure naturae, vt alij a Republica eligerentur. Qua ratione Reges a Deo dicuntur potestatem habere. textus optimus in l. 7. titul. 1. part. 2. id circo semel constituta Regia potestate, siue libera populorum, & Reipublicae electione, siue lege lata, seu moribus in ius successionis haereditariae translata, non potest per Rempublicam Rex regno expoliari, nisi is fuerit in grauissimam tyrannidem lapsus. De quo non satis digne tractat Corset. in tract. de excell. Regis q. 3. tametsi aliquot authores nominatim citauerit, qui hanc quaestionem attigerunt. Sed haec principalis sexta assertio probatur diligenter a Dominico Soto lib. 4. de Iustitia & Iure. q. 4. artic. primo. His adde text. optimum in l. 10. titulo 1. ad finem 2. partita. Septima conclusio. Etiamsi olim in Hispaniarum monarchia Gothorum reges non iure primogeniturae, nec gentilitie successionis a Magnatibus, & pulo, qui regno digni videbantur, eligerentur: [art. 7]post Arabum tamen, & Maurorum inuasionem, ipso Rege Pelagio mortuo, eius posteri iure haereditario primogenij, annos iam plus octingentos continenti successione Castellae Regnum obtinuerunt, & iustissime obtinent. Prior huius conclusionis pars constat ex canone 3. concilij Toletani quinti, Si quis, inquit, ad Regiae maiestatis ambit peruenire fastigia, quem nec electio omnium praeficit, nec Gothice gentis nobilitas ad hunc apicem trahit, sit consortio Catholicorum priuatus, & diuino anathemate condemnatus. Haec Toletana synodus, quae satis comprobatur multis Gothicae historiae testimonijs. Nam & ipse Pelagius primus post cladem illam insignem, ac maxime lugendam Rex, vt vir fortissimus a Gothis, qui apud Cantabros & Astures vastationi Maurorum supererant, princeps eius gentis electus fuit. Sed & posterior pars apparet ex eo, quod statim fere post Pelagium Castellanae Reipublicae regnum ipsis regum primogenitis ad hunc vsque diem delatum est, & ideo tacitus gentis Gothicae, & populorum consensus, vbi alia deficerent iura, hoc ius regnandi iustissimum & aequissimum faceret. Sed & lege id ipsum constitutissimum fit, lex quidem. 2. titu. 15. partita secunda tradit de regno Castellae. Panorm. in consil. 85. libro 1. & de regibus Hispaniarum idem tradidere Oldradus consi. 94. & seq. Item consil. 231. Albericus in l. donationes, quas. C. de donation. inter virum & vxorem. Cardin. Alexand. in c. ius naturale. colum. 3. 1. distinct. Paulus Castr. in consil. 164. libro 2. Dec. consil. 397. columna 2. & plerique alij, quorum meminit Andraeas Tiraquellus in tractatu de primogenijs in ipsa praefatione, numero 4. Qui longe rem istam discutit, totius fere orbis consuetudines huic similes adducens. Sed & Ioannes Cirier. libro secundo, de primogenitura. quaestione 13. ad idem ius multa congerit, quae ad huius legis & consuetudinis iustitiam pertinere videntur. Nam & Franciscus Patritius homo doctus & diligens in hisce rebus perscrutandis libro 9. de Regno, titulo 22. inquit, Ius naturae exigit, & gentium consuetudo confirmat, vt maximus natu ex filijs mortuo Rege, Regi succedat. Nos item in huius capitis conclusione quarta huius vniuersalis consuetudinis mentionem fecimus. quae denique iuri naturali in hoc plurimum conuenit, quod vbi regnum successione, & sanguinis iure obtinendum est, id vni filiorum primogenito, ac natu maximo deferatur. Apud Gallos idem moris diu obtinuit, quemadmodum Titaquel. ipse refert. Ioan. Cirier in dicta quaestion. 13. Ioannes a Terra Rubea in primo tractatu contra rebelles articul. 1. conclusion. 4. & sequent. Petrus lacob. in titulo de success. reg. Franciae. columna tertia. Andrae. Isernia in cap. 1. §. praeterea ducatus. de prohib. feud. alien. per Frede. Dec. consi. 445. Affli. decisi. Neapoli. 119. Oldra. consi. 224. Angelus consi. 287. Cuius origo ad leges Salicas referenda est. Leges autem Salicae latae fuerunt sub Pharamondo primo Francorum Rege circa annum Domini 425. & fuerunt Responsa quaedam, & iudicia Aulico[art. 8]rum, qui oriundi erant a Salijs Alpinis Populis: vt censet Balduinus in prolegomenis pagina 101. de lege Salica ita scribit Paulus AEmilius de gestis Francorum in Philippo Longo. legis Salicae verba haec itidem recitans. In terram Salicam mulieres ne succedant. Terram Salicam, regnum, Franciamque interpretabantur. Salios Francorum gentem fuisse Ammianus Marcellinus refert, Iuliani Augusti, qui res in Gallia gessit, Comes, ac suorum temporum scriptor. Haec Paulus AEmilius libr. 8. qui & Saliorum meminit paulo post in Caroli Pulchri vita. idem in lib. 2. sub Carolo Magno tradit, Salios Francos initio dictos fuisse a Sala flumine, qui prope Albim labitur. Locus Marcellini est lib. 17. Quibus, inquit, paratis petit primos omnium Francos, eos videlicet, quos consuetudo Salios appellauit, ausos olim in Romano solo apud Toxiandriam locum habitacula sibi sigere praelicenter. Beatus Rhenanus lib. 2. Germanicarum, leges aliquot Francorum refert, & inquit, ipsi Franci nunc Salicam legem, nunc Gombetam preferebant. Salici Franci maius priuilegium habebant. Nam hi solidum duo decim denariorum pro multa soluebant. Si Frisius, aut Saxo offendisset Salicum Francum quadraginta denariorum solido multabatur. hactenus Rhenanus. Ioannes Ferrarius in lege 2. ff. de regu. iuris. Legem Salicam ex eo dictam existimat, quod Pharamondus Salicus eam tulerit. Pharamondum vero Salicum appellat ex eo, quod Francis, qui Salij dicti fuerunt, iussa dederit. Eandem interpretationem probat Carolus Molinaeus in consue. Parisi. titulo primo §. 26. Rursus & Beatus Rhenanus libro 1. rerum Germanicarum Claudiani locum, Stiliconem effuse laudantis exponens ex prima panegyri. " Rhenumque minacem Cornibus infractis adeo mitescere cogis. Vt Salius iam rura colat. " Inquit, a Poeta Sali nomine Francum intelligi ex Ammiano Marcellino, licet in vulgatis codicibus pro Salius, Sueuus indocte substitutus fuerit. & addit: Vna sane praestans Francorum natio Salingos a Sala fluuio se nuncuparunt. Haec ipse. Sic & Andre. Alcia. lib. 2. dispunct. cap. 22. legem Salicam dictam esse scribit a Salijs, qui & Franci fuerunt. vnde & Sidonius Apollinaris. "Salius pede, falce Gelonus". Ex quibus ipse censeo, legem Salicam dictam fuisse a Salijs, quos itidem opinor Francorum fuisse nationem, & gentem quandam apud eos nobilitate, prudentia, & virtute praestantiorem caeteris Franconiae populis. Legis etiam Salicae mentio fit in cap. 1. de filijs natis ex matri. ad Morganat. contracto. Quamobrem etsi de lege Salica, quae foeminas a regni successione exclusit, late & optime disputauerit Pyrrhus post Aurelianenses consuetudines, eius tamen originem visus est ignorasse, etiam si caute de eius initio dixerit, Pharamondum prius accitis procerib. nec citra maturum consilium Salicam legem tulisse, vt ab optimis legibus sanctissima regni auspicia captaret: quam vel a sale, recetaque ratione, vel a Salica terra, vel a Salijs Sacerdotibus, id est, a genero sis, sapientibusque viris conditam, vel vndecunque libet Salicam veteres, & nos eorum legib. adscripti, nominamus. Sic & Guaguinus libr. 1. scribit Pharamundum quatuor ex Sycambris spectatos proceres selegisse, qui populo legem ferrent: Vsugastum, Losogastum, Sologastum, & Vilogastum, eosdemque legem tulisse, communi gentis & procerum authoritate fretos: eamque a Pharamundo promulgatam a loco, vbi condita fuit, dictam fuisse Salicam. Octaua conclusio. In Castellana Republica tota ciuilis potestas, & iurisdictio penes ipsum solum Regem est, ab eoque deriuatur in alios. [art. 9]Hoc plane cuilibet manifestum erit, si diligenti vsus collectione perceperit ex proxime traditis, ciuilem potestatem, & iurisdictionem, quae iure ipso naturali, & gentium penes Rempublicam, id est, apud ipsam populorum & hominum societatem existit: in hoc regni Castellani principatu, vel expresso, vel tacito Reipublicae totius consensu ab initio electione, deinde obseruatissima ab octingentis annis consuetudine gentilitiae successionis, ac primo genij iure translatam esse. Sed & legibus Regijs haec eadem conclusio constat, videlicet. l. 2. 5. 6. 7. & 8. titu. 1. parti. 2. l. 18. titulo 4. l. 18, 19. & 20. titulo 23. partic. 3. rursus l. 9. titulo 4. eadem partic. l. 4. titulo primo, libro 2. l. 1. tit. 1. libr. 3. ordinat. Iure autem communi Romanorum, idem apparet authoritate l. 1. ff. de constit. princip. & his omnibus, quae ad probationem tertiae conclusionis tradidimus. Tandem multa hoc in loco missa faciam, vel ex eo, quod constitutissimum sit, quid hac in parte asseuerauimus: cum eius rei causa praenotatas conclusiones hoc in capite instruxerimus. Sed & hanc conclusionem multis comprobat, & diligentissime extendit Petrus Nunius Aduendanius in tracta. de mandatis regijs exequendis. capit. 1. Primum ex his deducitur adeo esse certum, totam ciuilem potestatem & iurisdictionem apud Regem esse, ab eoque in singulis totius regni ciuitatibus, villis, castris & oppidis exercendam fore, vt qui dixerit, se iurisdictionem aliquam habere aliquo in loco, ciuitate, vel villa exercendam, id plane optime probare debeat, si velit obtinere: alioqui succumbet ex sola praesumptione iuris, quae Regi omnino suffragatur: quemadmodum probatur l. 4. titul. 1. libr. 2. l. 1. titu. 1. & l. vltim. titul. 13. lib. 3. ordinat. l. 2. & 3. titul. 1. partic. 2. capitul. 1. & ibi Bald. quae sint regalia. text. in Authen. de defensorib. ciuita. l. deprecatio. ff. ad legem Rhod. de iact. notant Ioa. Lup. in c. per vestras. de donati. inter virum & vxorem. 2. notabi. §. 1. nu. 43. Roderic. Suares alleg. 7. col. 2. tex. optimus in c. cum personae. de priuil. num. 6. Bald. in titu. de pace Constant. in princip. col. 6. Matth. Afflict. in consti. Neapolitanis. q. 6. praeludiorum. Idem post Iserni. inibi quaest. 3. nos item id probauimus in reg. possessor. §. 3. statim citando. Secundo hinc apparet, posse in his castellae regnis iurisdictionem alicui Nobili competere, & ab eo in aliquo territorio, aut villa, vel oppido exerceri speciali iure, priuilegij, videlicet a principe concessi, vel praescriptionis, iuxta leges Regias vim, & authoritatem obtinentis. Etenim de iurisdictione, quod ea possit vsucapione, & praescriptione adquiri, nos late probauimus in relectione reg. possessor. de regul. iuris in 6. 2. parte. §. 3. vbi ostendimus, posse iurisdictionem simplicem, merum & mistum Imperium praescriptione adquiri, etiam lege Regia: modo semper excepta sit apud Regem suprema illa iurisdictio, quae vere Regia est, & ad Regem querelas & appellantium causas, vt ad summú principem defert. Haec siquidem praescriptio cum a Regia lege vim capiat, ipsius itidem consensu principis, saltem tacito, iurisdictionem tribuit: idcirco & haec iurisdictio prescriptione adquisita ab ipso Rege deriuatur. Tertio deducitur inde, posse a Rege speciali priuilegio, & tit. iurisdictionem, merum ac mistum Imperium alicui concedi in aliqua ciuitate, villa vel oppido aut territorio exercendum. Quod multis constat, & maxime in legibus Regijs, quae ad huius octauae conclusionis probationem fuere adductae. Cuius equidem rei indagandae causa subijciam aliquot conclusiones, quas aptissime praecedentib. conuenire non temere sum opinatus. Nona conclusio. Concesso castro, territorium & iurisdictio, quae castro annexa sub dominio disponentis erant tempore concessionis, data itidem censetur. Huius opinionis authores sunt Bald. in cap. 1. de capita. qui curi. vendi. col. 3. & col. vltim. idem in l. cum multa. C. de bonis, que [art. 10]liber. & in l. 1. §. in initio. colu. 1. vbi Bar. in §. cum vrbem. ff. de officio Praef. vrb. Ancha. in reg. accessorium. de reg. iur. in 6. in fine. 3. q. principal. Corset. in tractat. de excell. Regis. quaestio. 5. Paulus Castrens. consilio 406. colum. 2. libro 2. Bartolus in l. inter eos. ff. de acquirendo rerum dom. sensit. Innocentius in capitu. cum ad sedem. de restitu. spoliat. & in capit. ex literis. de iure patron. vbi Hostien. Ioan. And. & alij ex ea decisione idem videntur collegisse. Est ad hoc tex. elegans in dicto § cum vrbem. Nam etiam si inibi tractetur de simplici commissione iurisdictionis facta ob vtilitatem publicam, & ad Reipublicae regimen: omnium tamen consensu idem traditur in concessione, quae a principe fit, priuilegij, venditionis, aut beneficij titulo, propter eandem rationem ex eo deductam, quod haec omnia Castro adhaerent, & accessoria sunt. Idem probant Roder. Suares in d. allegat. 7. colum. 3. & 4. Carol. Molinae. in consuet. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 47. Paul. Parisien. consilio 9. libro 1. numero 16. ex quibus ipse opinor hanc esse communem opinionem: quae obtinet, & in hunc sensum, vt etiam merum, ac mistum Imperium ex ceptis Regalibus in hanc concessionem veniant. Quemadmodum in specie tenent Bart. in d. §. cum vrbem. idem in l. si quando. in prima. C. de bonis vacant. lib. 10. Bald. in dict. l. cum multa. Carol. Molinae. & Parisien. ac Roderic. Suares paulo ante citati: imo & omnes, quibus haec nona conclusio placet, ad extensionem istam optime possunt adduci. sed & Feli. in ca. quod sedes. de offic. ordi. hoc ipsum sequitur. notant Doctor. in l. vlti. ff. de constitu. princip. maxime Bald. & Alberic. Oldra. consil. 252. Ludouic. Roman. consil. 444. multi quos refert, & sequitur Alexander in l. 1. numero 33. ff. de iurisdictione omnium iudicum. Nec oberunt huic conclusioni, quae solent adduci de iurisdictionis concessione: nam vt in hac disputatione congrua fiat distinctio, & tollantur multa, quae solent eam difficilem reddere, sequentem exponam conclusionem, illud praemittens, iurisdictionem, & mistum Imperium alicui ciuitati, Castro, vel oppido adhaerere, non tantum cum ea exercenda sunt ab ipsomet populo, seu a magistratibus eiusdem: sed & cum iurisdictio, merum & mixtum Imperium saltem materialiter & passiue ciuitati accessoria sunt ibidem ab alio exercenda, vt ipsius loci domino, & principe immediato, qui illius populi, & communitatis nomine Imperio, & iurisdictione, vtitur. Quasi secus sit dicendum, quoties alicui castro iurisdictio plena passiue accessoria est, vt alterius communitatis membro, cui castrum illud subditur, vt capiti, & a quo regitur ac gubernatur. Quod ipse censeo Bart. sensisse in d. l. inter. ff. de acquiren. rerum domi. simul & in l. 1. ad finem. ff. de iurisdictio. omnium iudic. Caro. Molinaeus in dict. glo. 5. num. 45. & 48. Sic sane vulgo dicimus, hoc castrum habet iurisdictionem, cum nulli communitati, aut ciuitati subitum est, quo ad primam causarum criminalium, & ciuilium cognitionem: tametsi haec ipsa iurisdictio exercenda sit per Regium praefectum, aut sane per aliquem nobilem, Ducem, Comitem, aut Marchionem, qui eiusdem loci dominus sit. Decima conclusio. Concesso castro, cui nulla adhaeret iurisdictio, nec merum, nec mistum Imperium (quia quantum ad haec ciuitati, villae: vel comitatui subijcitur) non censetur vlla translata iurisdictio, etiam si princeps, qui concedit, eam, vt princeps alio qui habeat ibidem. Hanc assertionem probamus ex eo, quod iurisdictio haec in specie minime adhaereat rei concessae, nec ei accessoria sit: atque ideo manet hoc castrum, sub iurisdictione illius ciuitatis, cui prius adhaerebat: censeturque quantum ad proprietatem absque iurisdictione concessum. Qua ratione, qui obtinet Castrum intra fines, & limites alicuius ciuitatis territorium habentis, nisi probet a principe, expressim sibi fuisse illius castri iurisdictionem concessam, nequaquam, quo ad eam obtinebit, sed erit castri dominus, quo ad proprietatem: cum nihil habeat commune proprietas praediorum cum iurisdictione: sicuti ipse tradidi in regul. peccatum. de regul. iur. libr. 6. 2. parte. §. 9. nume. 8. ex Socino consil. 15. & consi. 95. col. 4. libr. 3. & eodem in l. 1. nu. 27. ff. de acquiren. possessio. l. 10. titulo 29. parti. 2. l. 4. 5. & 9. titulo 28. parti 3. Denique in specie hanc decimam conclusionem deduximus ex Bald. in l. a procuratore. C. mandat. & in rubri. ff. de rer. diuisi. colum. 3. & in capit. vnico. §. vlt. quib. mod. feud. ami. & ibi Aluarot. eodem. Bal. consilio 238. libro quarto. Oldrad. consil. 176. Roman. consilio 444. Bartolus in consilio 39. & in l. 1. ad finem atque ibidem Curtio Iuniore. col. vlt. ff. de iurisdictione omni. iud. qui asserit, hanc opinionem communem esse, quam etiam sensere Iason consil. 146. lib. 2. in quinto fundamento secundae partis. Bald. in capitu. 1. de capit. qui curi. vendi. & in capitul. 1. numero 2. de feudo Marchiae. Gulielm. Bene. in capitu. Raynutius. de testament. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. numero 307. Carolus Molinaeus in d. gl. 5. nu. 45. Qua ratione in huiusmodi specie, vt transferatur iurisdictio, necessarium est, eam speciali concessione transferri, sicuti omnib. praecitatis visum est Imo quibusdam placuit in facto, & hypothesi huius decimae conclusionis, concessa iurisdictione expressim, simplicem tantum iurisdictionem, non merum, nec mistum Imperium, concessam censeri. Huius sententiae ex iunioribus author est Carolus Molinaeus in dict. gl. 5. numero 48. ex eo, quod in generali mandato, ac multo fortius in noua, ac perpetua concessione in proprietatem non venit merum, nec mistum Imperium, nisi expressim, & specialiter dicatur. l. 1. in princ. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. igitur etiam concessa iurisdictione, non venit in concessionem merum, nec mistum Imperium. Huic opinioni suffragatur, quod concesso castro cum iurisdictione, non censentur concessa merum, nec mistum Imperium, quemadmodum ex rationibus praemissis, & alijs. adnotarunt Iason nume. 10. & Curt. Iun. numero 40. in l. Imperium. ff. de iurisd. omnium iud. His accedit, quod simpliciter concessa iurisdictione, non venit in concessionem merum, nec mistum Imperium secundum Salycet. in l. placet. colu. 12. C. de peda. iud. Baldus in cap. quarto. colu. penultima de iudic. Angel. in dict. l. Imperium. col. 2. quorum opinio communis est: vt testatur Curt. Iunior. in dict. l. Imperium. nume. 42. & idem in l. 1. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisdict. nu. 53. quo in loco omnium latissime disputat hanc quaestionem Alex. nu. 66. Ipse vero multis authorum allegationibus praetermissis, ne longius quam initio constitueram, progrediatur huius controuersiae resolutio, ac presertim ex eo, quod apud Alexandrum & Iasonem satis obuiae sint vtriusque partis rationes, vtar breui quadam distinctione specierum, quo apertius constet, quonam in sensu, quae modo adduximus, fuerint accipienda. Primum etenim, cum in specie, & casu decimae conclusionis a principe concessio fit alicuius Castri, cuius iurisdictio passiua penes ipsum principem concedentem actiue residet, ac manet saltem ad liberam eius dispositionem: quia princeps summus est, adhaeret tamen alicui comitatui, vel ciuitati, a quibus non sine eorum aliqua laesione minime potest segregari, tunc sane non censetur iurisdictio concessa concesso castro, nisi specialiter transferatur. At de mero Imperio concessa iurisdictione & de misto controuertitur Iasone, Curtio Iuniore, & Carolo Molinaeo negantibus, merum aut mistum Imperium transferri: nos obseruanda esse censemus verba concessionis, vt inde possit deprehendi voluntas principis concedentis. probat hoc text. celebris in l. 2. titulo 9. lib. quinto. ordi. Etenim si is omnimo dam iurisdictionem concessit, merum, ac mistum Imperium concessisse videbitur. gl. insignis in Clemen. vnica. de foro competen. verb. omnimodam, quam multi faciunt Panormitan. & Imola ibi post alios. Felin. in dict. capitul. quod sedem. de offic. ordina. Idem Felin. in capitu. conquestus. de foro competen. Iason in dict. l. Imperium. nume. 12. Et plerique alij existimantes idem esse respondendum, vbi similibus verbis princeps vsus fuerit. quod explicat Paulus Parisien. in dict. consilio 9. libro primo. At vbi similiter castrum cum iurisdictione concessum fit in eadem specie, & casu decimae conclusionis, nihilominus mihi probabilius est, & merum, ac mistum imperium concessum esse, quod materia subiecta aliquantulum dictat, & tenent Felinus in dict. capitul. quod sedem. Deci. in capitul. licet causam. de probation. colum. prima pract. Ferar. in actione confessoria pro seruitute, super verbo, Plenam, tametsi res ista sit maxime dubia propter illud praeiudicium, quod fit ciuitati, vel comitatui, cui castrum adhaeret, vel accedebat ante concessionem. cui rationi rursus oberunt authoritates, quas de commissa simpliciter iurisdictione paulo post adducemus. Secundo, vbi conceditur cum iurisdictione castrum, cui principaliter adhaeret iurisdictio plena cum mero, & misto Imperio, sicuti proposita est nonae conclusionis hypothesis, plane merum, & mistum Imperium ex illa simplici concessione iurisdictionis transferentur. Quemadmodum constat ex his Authoribus, quorum in dicta nona conclusione meminimus: qui ita eandem sententiam tenuere, maxime Oldrad. Roma. Alexand. Alberic. & alij, de quibus Iason in d. l. Imperium. nu. 11. inquit, omnes hanc in sententiam consensisse, nec refragantur Curti. Iunior in d. l. Imperium. & Carol. Molinae. in d. gl. 5. imo palam hoc ipsum fateri videntur. Tertio, constat hoc idem respondendum esse, cum concessio a principe fit alicuius castri, cui iurisdictio, merum & mistum Imperium adhaerent, iuxta nonam conclusionem. Nam & tunc omnia haec in concessionem venire ibidem probauimus. Quarto, & regulariter, concessa iurisdictione etiam absque concessione castri, & alicui commissa, itidem merum, & mistum Imperium in eandem concessionem & commissionem venire, ex eo quod concessio iurisdictionis fauorabilis sit. l. 3. §. vlti. ff. de offi. praef. & ibi Bal. constanter asseueramus frequentiori Authorum, & interpretum consensu receptum esse: modo non subsit aliqua ratio, que strictam suadeat interpretationem, hoc et .n. probatur ex Auth. de defenso. ciuit. §. iusiurandi. iuncta gl. colla. 3. glo. communiter recepta, & ibi Bar. 3. q. in d. l. Imperium. Sic sane hanc opinionem tenent Abb. in dict. capi. quod sedem. Alexand. in consilio 35. lib. 4. idem in l. 1. ff. de offici. eius cui manda. est iurisdict. nu. 66. & est communis opinio, sicuti asseuerant eam sequuti Dec. in d. l. Imperium. num. 27. Alciat. in d. c. quod sedem. num. 38. idem sensim fatetur Iason in d. l. Imperium. num. 12. & sequ. Eandem sententiam sequitur Deci. in c. licet causam. de proba. col. 1. tametsi Iason, contrariam defendere conetur, & asserant communem esse Curti. Iunior in dict. l. Imperium. nume. 42. idem in l. 1. ff. de offic. eius cui manda. est iurisdict. nume. 53. quem omnino legito. nu. 50. aduersus Baldum in capit. 4. de iudic. col. 2. extat & de concessione iurisdictionis optima Boerij decisio. 227. quae multa hoc in tractatu compendio quodam exponit. # 2 Ex Capite sequenti. -  1 Iurisdictio a principe concessa in aliquo Castro, an extendi debeat ad ipsius Castri augmentum? Et rursus numer. 8. -  2 Traditur late intect. l. cum fundus. ff. de legat. 2. -  3 Legato fundo simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatae post testamentum accesserit. -  4 Legato fundo, vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, meum, an veniat in legatum quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. -  5 Intellectus l. si ita. ff. de auro & argento legato. -  6 Expenditur, ac defenditur opinio glo. in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. -  7 Legato fundo, qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit a testatore? -  8 Iurisdictio, an concessa censeatur a Principe in Castri donati, aut venditi augmento? Iurisdictio alicuius Castri a principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? CAPVT II. CONCEDIT frequenter princeps alicui Nobili aut Communitati iurisdictionem, in aliquo Castro, vel oppido exercendam: post eam vero concessionem ipsius oppidi incolae augentur constructis ad habitationem aedificijs: quaeritur non temere, an noui incolae eiusdem iurisdictionis sint, cuius [art. 1]& veteres iure Regiae concessionis censentur? Extat hac de re Bal. sententia in l. cum fundus. de legat. 2. ita enim inquit, & est argumentum, quod si Imperator exemit Castrum, & illud castrum postea crescat, & efficiatur ciuitas, quod totum hoc sit exemptum. Haec Baldus, quem sequuti sunt Cuman. ibi, & Mart. Laudensis in tracta de Castellanis conclusio. 32. Qui Potissimum authoritatem habent a Iurisconsulti responso in dicta l. cum fundus. Cum fundus, inquit Labeo, nominatim legatus est, si quid ei post testamentum factum adiectum sit, id quoque legato cedit, etiam si illa verba adiecta non sint, qui meus erit: si modo testator eam partem non separatim possedit, sed vniuersitati prioris fundi adiunxit. Hactenus Iurisconsultus. Caeterum, ni fallor, Baldi opinio ita erit accipienda: vt obtineat, quoties concessio iurisdictionis, aut exemptio villae vel castri, facta fuerit sub nomine ipsius castri & vniuersitatis, nullis constitutis limitibus, tunc siquidem noui ciues, nouae ad habitationem domus veteribus sub eodem vniuersitatis nomine accedunt. l. peculium, in princ. ff. de leg. 2. l. si ex toto. in princ. & in l. quod in rerum. §. 2. l. grege legato. & l. sequent. ff. de lega. 1. Grege, in quit, legato, & quae postea accedunt, ad legatarium pertinent. Quod si exemptio villae, aut concessio iurisdictionis fiat certis expressim diffinitis, aut constitutis limitibus: tunc quicquid extra limites illos, villae, castro veteribusque ciuib. accederet, non esset eiusdem iurisdictionis, vel exemptionis censendum: sicuti deducitur ex l. in agris. ff. de acquir. rerum dominio. l. non modus. C. de seruitu. & ibi Bald. notatur in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. gl. in l. egi. §. vlt. ff. de exceptio. rei iudic. traditque ad hanc conclusionem multa Albertus Brunus in tract. de augmen. & diminut. in 6. conclusione principali. Quibus mire concinit, quod Bart. scribit in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Hinc plane deducitur, quod si in specie per Baldum proposita in d. l. cum fundus. princeps vel eximeret villam, aut iurisdictionem in ea concederet alicui certis quibusdam limitibus constitutis, non posset illa villa, aut castrum augeri nouis constructis domibus, ac nouis incolis saltem cum eiusdem exemptionis, aut iurisdictionis iure vltra limites specialiter designatos, etiam si extra eosdem limites iurisdictio esset propria ipsiusmet principis concedentis, eique soli praeiudicium ex augmento, & extensione fieret. Nam deficeret ipsius principis consensus ad eam iurisdictionem concedendam vltra limites, ab ipso nominatim circumscriptos. Eadem ratione constat interpretatio conueniens admodum Iurisconsulti responso in d. l. cum fundus. Etenim si testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, & post testamentum eidem fundo testator partem aliquam, aut alterum fundum adiecerit, non veniet haec adiectio in legatum, vltra limites ab ipso testatore constitutos. Quod coadiuuari videtur ex d. l. serui electione. §. vlt. iuncta glo. ibidem in principio glos. magnae. vbi si quis legauerit fundum, qui communis est, censetur tantum fundi. partem legasse, quae propria erat tempore testamenti non solidum fundum, etiam si post testamentum, alteram fundi partem redemerit. Quae quidem decisiones dubiae profecto sunt propter d. l. cum fundus. & l. quod in rerum. ac deinde ob egregiam sententiam Angeli Perusini. is enim scribit in Authent. de aequalit. dot. §. aliud. colla. 8. & in l. item si fundi. §. huic. ff. de vsufruct. quod si princeps in aliqua villa, & castro, ac eius territorio iurisdictionem concesserit, ac demum ipse princeps territorium illud augeat, & extendat, competit iure, ac titulo concessionis iurisdictio in id augmentum. Cui opinioni suffragatur dict. l. cum fundus. & praererea l. etiam. C. de iur. dot. text. item in d. §. aliud. Sic Angeli opinionem sequuti sunt Ias. in l. 1. nu. 15. & 16. ff. de iurisd. om. iud. & Alber. Brunus in tract. de augmen. & dimin. in 9. & 17. conclusionibus. Idcirco cum haec Ang. opinio vera sit, oportet rem istam distinctius examinare, vt quid in praxi magis sit conducibile, euidentius constet, expositis quibusdam assertionibus ad quaestionis examen. Primo, si quidem obseruandum erit, exemptionem, aut concessam iurisdictionem in proposita specie quo ad augmentum obtinere, quoties princeps, qui certis constitutis limitibus castrum exemit, aut iurisdictionem in eo concessit, pateretur tacite, vel expresse illius castri incolas, & habitationes augeri vltra limites praefinitos ea in parte, quae iurisdictioni ipsius principis immediate alio qui suberat. Hoc probatur ex Angeli decisione, & quia ipsius tantum principis praeiudicium tractatur. Quod si alterius minime, nec tacite nec expresse consentientis praeiudicium versaretur, tunc dubio procul iurisdictio, aut exemptio vltra fines ab homine constitutos in praeiudicium alterius nequaquam obtineret, nec exerceri posset. Sic sane colligitur ex ratione, quam Doct. tradidere ad decisionem pontificiam. c. quia circa. de priuile. notant Rom. in l. damni. §. si is qui aedes. ff. de damno infect. Albertus Brunus de augmen. & dimin. conclusione 9. ver. praedicta conclusio. Ange. in l. si seruitus. in princ. pen. col. ff. de seru. vrb. praed. Secundo ipse arbitror ad veram interpretationem d. l. cum fundus. & l. serui electione. §. vlt. l. si ita. ff. de aur. & argen. leg. parum referre, aut certe [art. 2]nihil, quod in ipso legato, vel testamento testator vsus fuerit pronomine, meum: ad hunc effectum, vt legatum intelligatur secundum tempus testamenti, vel tempus mortis. idem enim est in vtroque casu. Quemadmodum satis constat ex l. vlti. §. 1. ff. de legat. 2. l. nomen. §. 1. ff. de leg. 3. l. Aurelius. §. 1. & 2. l. vlti. in fin. ff. de liber. lega. in quibus denique responsis non est appositum pronomen, meum: & tamen intelligitur, ac restringitur dispositio ad existentia tempore praesenti. Huius opinionis authores habeo Cuma. Alex. col. 2. Vincen. Hercula. col. 6. in d. l. serui electione. §. vlti. Caro. Moli. in consue. Pari. tit. 1. §. 1. glo. 5. num. 18. Quamuis in hoc maximam constituant differentiam & vim. gl. Bart. Imol. Paul. Soci. conclus. 3. & Ripa. conclus. 1. in d. l. serui electione. §. vlti. Bart. in l. seruum filij. num. 3. & ibi Bal. & Ang. ff. de leg. 1. in prin. nam pronomen hoc meum: adiectum rei legatae non videtur eidem apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis: ideóque non oberit huic assertioni responsum iurisconsulti in l. si ita. ff. de aur. & arg. lega. Quod Paulus Castren. mihi visus est sentire in l. si ex toto. num. 5. ff. de leg. 1. quamuis non omnino excludat praefatam differentiam, quam Bart. & alij constituerunt, vbi fit legatum rei, que communis est testatori, & alteri. Tertio est omnino adnotandum, non esse hac in re quo ad propriam dispositionis cognitionem discrimen aliquod constituendum, an testator legauerit partem fundi, vel totum fundum. Nam absque vlla differentia venit in legatum id, quod rei legatae accesserit: aut non magis venit, si legetur totus fundus quam si legetur pars fundi. Hoc ipsum probatur ex ratione vera dicta lege cum fundus. & l. si ex toto. l. quod in rerum. §. 2. ac in specie ita voluere Cuman. & Vincen. Herculan. in dicta l. serui election. §. vlti. atque ibidem ex iunioribus Gulielmus Pontanus, Baldus in d. l. si ex toto. Carolus Molinaeus in dicto num. 18. sensit Bartol. in dicta l. cum fundus. etiam si differentiam ex legatione partis, vel totius fundi, aut simpliciter pronunciata constituerint Iacob. Aren. Bartol. Paul. Angel. Alexan. Socin. & Ripa. post glos. in dicto §. vlti. idem Bartol. Paul. Castren. Imola & alij in d. l. si ex toto. Albertus Brunus in tract. de augmento & diminutione. 15. conclusio. 5. limitatio. Quorum opinio Communis est, nulla tamen certa ratione, aut authoritate efficacior, quam quod pluribus placuerit Quarto, praenotatis accedit, quod si quis totius fundi dominus eum ita legauerit, vt simpliciter fundum vel totum expressim leget, etiam adiecta distinctione, meum: venit in id legatum, quod tempore mortis testatoris fuerit rei legatae per testatorem adiectum. Haec vero conclusio Communis est: omnes siquidem in dict. l. serui electione. §. vlt. eam probant, ex his, quae inibi traduntur, atque in specie Ripa conclusi. 3. eam fatetur esse communem, quam etiam notant Paul. Castren. in d. l. si ex toto. Ant. Rubeus consil. 95. colum. vlti. praemittunt omnes quibus placent ea discrimina, quae proximis conclusionibus ipse improbaui. Quinto, si quis habens partem fundi cum alio communis pro indiuiso, partem, vel fundum simpliciter legauerit non adscripto pronomine, meum: veniet itidem in legatum, quod rei [art. 3]legatae accesserit & tempore mortis adiectum fuerat a testatore. quod ex dicta l. cum fundus. satis constat, & praemittitur a gloss. & omnibus in d. l. serui electione. §. vlti. vbi Ripa. nume. 10. eam asserit Communem esse opinionem, qui eandem sequitur. idem tenet Paul. Castren. in d. l. si ex toto. quin & omnes paulo ante in praenotatis conclusionibus citati idem palam probarunt, etenim hi, qui nihil tribuunt pronomini, meum: rursus & hi, qui aliquid ei tribuendum esse censent, item hi qui differentiam constituerunt inter totum, & partem, idipsum, quod hac in conclusione asseueramus, concedere videntur: cum conclusionem de parte fundi legata, quam gloss. prosequitur, ita accipiant, vt eam videantur intelligere, vbi apponitur pronomen, meum. nam & gloss. quam hi sequuntur, ita id intellexit. Sic sane Carolus Molinaeus & alij idem sequuntur, & probant. Sexta igitur in eundem scopum sit conclusio. Testatore, qui rem communem pro indiuiso habet, eam simpliciter legante, etiam adiecto pronomine, meum, venit in id legatum, quod post testamentum ab ipsis dominis fuerit rei legatae adiectum ex altero fundo, vel ex parte socij redempta. Hoc probatur ex Iurisconsulto in dict. l. cum fundus, notat expressim Cuma. Vincenti. & Pontanus in d. l. serui electione. §. vlti. Carol. Molin. in d. nu. 18. hoc sensit Cynus in d. l. si ex toto. Sicuti eum referunt Alexan. & alij in d. §. vlt. tametsi in hac specie, vbi est adiectum pronomen, meum: & pars sensim legata censetur, teneant non venire in legatum id, quod rei legatae accesserit post testamentum, adiectumque fuerit a testatore, Bart. & alij quos citaui ad differentiam totius, & partis, in vers. 3. Nihilominus Bart. in d. l. cum fundus. huic sextae conclusioni patrocinari, & fauere videtur. tametsi Alexand. in d. §. vltim, existimet, nihil differre hanc sententiam Cumani ab opinio. Bartol. & aliorum, qui distinxerunt inter legatum totius fundi, & legatum partis eiusdem: cum vere quoad hoc augmentum accessorium optime differat. Septimo: quoties testator, qui dimidiam fundi partem habet pro indiuiso, fundum simpliciter, aut eius partem expresse legauerit, etiam non adiecto pronomine, meum, non venit in legatum altera dimidia pars post testamentum a socio redempta. Pars etenim haec redempta aeque principalis est, nec alteri est accessoria: idcirco cessat ratio iurisconsulti in dicta l. cum fundus. Quam ob rem hanc conclusionem tenent Cumanus, Vincenti. Herculanus, & Gulielmus Pontanus in dicta l. serui electione. §. vltim. atque ibi Alexand. dum Cumanum sequitur. probaturque ex Bartol. decisione in dicta l. cum fundus. & ex his, quae traduntur ab his, qui praescriptas differentias excludunt, & in eo discrimen constituerunt, quod accedat aliquid fundo accessorie, vel eque principale. Sed nihilominus, vbi pronomen, meum: non fuerit appositum, etiam in specie huius conclusionis: Contrarium verum esse censent glossa & Doctores, vt fatetur Ripa eos sequutus numer. 10. in dicta l. serui electione. §. vltim. quorum sententia fortassis obtinebit ea ex causa, quod frequentiori Doctorum consensu sit recepta. Octaua constat ad haec conclusio. Quoties Testator fundum habens Communem pro indiuiso, & aequis portionibus fundum, vel eius partem propriam legauerit, adiecto pro nomine, [art. 4]meum: non venit in legatum altera pars a testatore post testamentum redempta. Sic sane censet in dicto §. vlt. Accursius, quem sequuntur alij communiter: vti fatentur Socin. Ripa & Iason. Sed ipse Cuma. & qui eiusdem opinionis fuere hanc opinionem admittunt in rationis adsignatione a gloss. discedentes. cum Accursius, & sequaces hoc adnotauerint ex l. si ita ff. de auro, & arg. leg. verum. contrariam sententiam veriorem esse existimarunt Iason, & Zasius in d. §. vlti. Carol. Molinaeus in d. numer. 18. qui pro se citat Alex. in d. §. vltim. a quo ipse non potui hoc deducere. Ad l. si ita. respondetur, quod mihi adiectio facta fuit a testatore in diuersis rebus, non ipsis rebus legatis: quasi in d. l. si ita. & eius specie adiectio facta fuerit testatori, non autem rei legatae. Nona hinc exponitur conclusio. Adiectio a testatore facta post testamentum, regulariter non cedit legatario, siue ad scriptum sit pronomen, meum: siue id omissum fuerit, quoties ea fit in diuersis rebus ab ipsis legatis: non autem ipsimet rei legatae: sit huius conclusionis exemplum ex d. l. si ita. ff. de auro & arg. legat. Si ita, inquit Paulus, legatum esset, vestem meam, argentum meum damnas esto dare: id legatum videtur, quod testamenti tempore fuisset: quia presens tempus semper intelligitur, si aliud comprehensum non sit. Nam cum dicit vestem meam, argentum meum: hac demonstratione, meum, praesens, non futurum tempus ostenditur. Idem est, & si quis ita legauerit, seruos meos. Haec iurisconsultus. Siquidem semper intelligitur in dubio res testatoris legata, non aliena: atque ita quoties quis legat seruos, idem est ac si diceret: seruos meos lego: cum de seruis proprijs, non de alienis sit legatum intelligendum. igitur iurisconsulti sensus huc pertinet, quod legatum censeri debeat iuxta tempus testamenti, quod demonstrari videtur adiectione pronominis, meum. Nec per hoc negat idem obtinere, vbi simpliciter facta, & concepta sit testantis dispositio: saltem cum id constet ex aliorum iurisconsultorum responsis. Decimo in hac satis controuersa quaestione ad defensionem gl. communiter receptae in d. §. vlt. iuxta Cumani opinionem considero ipsius Cumani verba, dum distinguit: an augmentum contingens post testamentum fiat personae, an rebus, vel rei legatae, vt priori casu augmentum non cedat legatario, sic tamen posteriori. deinde obseruandum esse censeo, quod idem Cuman. Bart. etiam in d. l. cum fundus. & omnes fatentur augmentum cedere legatario, quoties accessorie accedit rei legatae. d. l. si ex toto. & d. l. cum fundus. non autem vbi est aeque principale ipsum augmentum. hoc etenim fatentur omnes, qui probant distinctionem totius a parte, & rursus hi qui eandem differentiam im probarunt: atque his tandem praemissis ipse aliter defenderem gl. in d. §. vlt. item & ipsius Cuman. sententiam: quam, ni fallor, vere ita intelligendam esse opinor: vt intelligit Bart. Soc. in d. §. vlt. vt quoties testator pro indiuiso partem habet fundi legati, tunc pars a socio redempta non augeat legatum: quia pars illa personae accedit, non rei legatae, nec per testatorem rei legatae post testamentum adijcitur: idcirco res legata manet in eo statu, quo erat tempore testamenti: quo quidem tempore tantum fuit legata pars dimidia fundi, cui parti non accedit altera. Quod probatur in d. l. cum fundus. & in l. si ex toto. vbi requiritur, quod post testamentum per testatorem, aut per alluuionem aliquid sit rei legatae additum, per actum in quam ipsius testatoris. Igitur si quidquam adiectum non est rei legatae, id non venit in legatum, etiam si testatori accesserit. Sic sane defenditur opinio glos. & Communis ex ipso Cuma. & Soc. in d. §. vlt. 2. conclusio. quod si altera fundi pars pro diuiso ab aliquo possideretur, eaque sit empta a testatore post testamentum, remotisque limitibus alteri parti addita, venit profecto in legatum per eam rationem, quae a iurisconsulto traditur in d. l. cum fundus. qua ratione ita defendendam esse opinionem Communem arbitramur ex authoritate Cuma. & Soc. Vndecimo ad huc superest explicare, quid respondendum sit, vbi testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, eisque nominatis: an [art. 7]quod eidem fundo per testatorem adiectum fuerit post testamentum, veniat in legatum fundi. & sane ipse censeo, & id venire: autoritate iurisconsulti in d. l. cum fundus. & ex his, quae superius adduximus in initio huius cap. vers. eadem ratione. nec enim refert consignatio limitum, aut confinium quoad decisionem. d. l. cum fundus. cum ea fiat causa demonstrationis: c. forus. de verb. sign. non autem restrictionis, nec ampliationis. Nam & quoad d. l. serui electione. §. vlt. itidem non refert, quod legatum fundi fiat certis constitutis limitibus: siquidem nihilominus tantum continetur sub legato ea pars, quae eo tempore erat testatoris: secundum Alex. Aret. Ias. & alios in d. §. vlt. Bal. in l. cum alienam. col. vlt. C. de lega. Bald. & Paul. in l. 1. C. qui testa. facer. pos. Hoc ipsum probatur ex Angeli Perusini sententia superius adducta in materia, & specie iurisdictionis concessae, quae ex praenotatis satis constat, ac comprobatur. Nam si Princeps ipse, cui tantum, & vere praeiudicium ex adiectione fit, territorio alicui cum iurisdictione concesso, etiam certis nominatim adscriptis limitibus, partem aliquam addiderit, & in ea censetur addita, concessaque iurisdictio: cum alteri non fiat ex hoc praeiudicium principale. Quam ob rem secus esset respondendum, quoties praeiudicium alteri inde procederet, ac fieret: tunc etenim minime posset iurisdictio in augmento exerceri. Duo decimo ex his apparet, veram esse primam illationem, quam hoc in capite constituimus. Nam cum ab eodem principe, qui iurisdictionem concesserat in castro certis constitutis limitibus, non fuerit quidquam eidem additum territorio, nec ex eius consensu, saltem tacito: profecto minime censendum erit, iurisdictionem vltra fines ab initio designatos extendendam fore, etiam vbi ageretur de ipsius tantum principis praeiudicio. Quod si alterius ius ex augmento laedi contingeret: tunc nec principis consensus quidquam suffragaretur ad damnum inferendum illi, cui princeps ipse iure laedere non potest. Caeterum praeterea, quae superius de interpretatione testamentorum ad propositam de concessa iurisdictione quaestionem explicuimus, expedit admonere lectorem, an concesso castro, vel concessa vrbe cum iurisdictione a principe sit itidem concessum territorium aliquod, vel tantum possit iurisdictio exerceri ad vsque ipsius castri (quod aiunt) stillicidia? & sane vbi ipsi ciuitati, vel castro territorium ad haeret omnino, constat ex praemissa concessione translatum esse ius iurisdictionis, meri, & misti imperij in eundem districtum, & territorium: quemadmodum traditum a nobis est in c. 1. huius operis, nu. 10. quo in loco etiam multa de hac re, compendio tamen scripsimus, quibus illud modo adijcimus, maxime esse obseruanda ipsius concessionis, & beneficij, ac priuilegij verba, vt ex his possimus conijcere, quid in ipsam concessionem venerit. # 3 Ex capite sequenti. -  1 Plurimum interest, an actus venditionis, legati, vel donationis fiat ad rationem mensurae, vel corporis certi, & limitati. -  2 Fundi certis limitibus circunscripti venditio, etiamsi mensurae, & quantitatis mentio fiat, censenda erit non ad mensuram, sed ad corporis rationem. -  3 Tot iugera ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensurae, & statim latius. -  4 Quid dicendum vbi modus mensurae non rei principali, sed accessoriae adscribitur? -  5 Precium vnicum, vel pro mensurae modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod? -  6 Ante mensuram adhibitam, an sic rei periculum venditoris, vel emptoris? -  7 Intellectus l. quod saepe. §. in his, ff. de contrahen. empt. -  8 Intellectus l. si venditor. ff. de act. empt. l, 2. C. de rescind. vend. & gl. in cap. per tuas. de donat. -  9 Vera interpretatio l. Iulianus. §. si Titius. ff de act. empt. -  10 Examinatur responsum iurisconsulti in l. si in venditione §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. Qua ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensurae modum concepta. CAPVT III. HIS quae proxime discussimus accedit & illud satis practicis obuium ad interpretationem earum actionum, quibus rerum translatio sit ad mensurae modum: etenim an vltra mensuram praescriptam, vel intra illam minori in parte actus obtineat, ambigui solet esse iuris, & sane communiter hac in quaestione receptum est, quod discrimen constituatur an ex certo corpore, vel certa ex mensura sit [art. 1]actus discernendus. Nam vbi mensura ponitur, vel eius mentio fit, causa & gratia taxationis, seu restrictionis: vltra mensuram illam minime locus est actui, nec contractui, nec dispositioni. At si mensurae mentio fiat causa demonstrationis: vt corpus, quod legatur, donatur, vel transmittitur, notum sit, & certum: tunc mensura minor, aut maior nihil facit ad legati, vel dispositionis ius. Sic denique fit, vt si ad mensuram concepta fuerit dispositio, quia ab eadem mensura caeptum est: mensurae modus appositus seruandus sit: si vero ad corpus ipsum actus referatur: quia initium sumit contractus, aut legatum a corpore, tunc parum referat, an modus mensurae dictus maior sit, vel minor, l. si seruus legatus. §. qui quinque. ff. de legat. 1. l. his verbis. §. pater. ff de legat. 3. l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. notant Oldrad. con. 197. Ioan. And. ad Spec. tit. de empt. & venditio. §. sciendum. ad finem. Bal. in rubr. C. de contrahen. emptio. q. 22. tametsi aliquantulum deuius a communi sententia, quam tamen probarunt Ancha. Imo. & Abb. cap. per tuas, de donat. Alber. in l. cum comprehensum. ff. de contrahen. emp. Iason in l. cunctos populos. col. 1. C. de Summa. Trin. Felin. in c. significante. col. penul. de rescript. text. opt. in l. quidam testamento. ff. de legat. 1. in prin. l. falsa demonstratio. ff. de cond. & demonst. eandem opinionem sequuntur omnes, quos statim nuncupatim citabimus, idcirco communem esse eam opinamur: siquidem ita fatentur Iason. consil. 79. libr. 1. colum. 1. Decius consil 347. colum. 1. idem Dec. latius consil. 500. colum. 2. Paulus Parisius consil. 64. num. 31. & consil. seq. libr. 1. Sed quia in exemplis huius distinctionis quandoque erratur, operae pretium duximus, eam multis expositis casibus longius explicare. Primo etenim illud est praemittendum, quod licet Oldradus loquatur in concessione, ac donatione, eius distinctio pari iure est in contractibus venditionis, in testamentis, & similibus intelligenda. Siquidem fere omnes Doct. hac in questione allegati in venditione, & emptione similiter loquuntur, quamuis Imol. in dict. cap per tuas. dubius sit. & tamen sic in specie responderunt Barbat. in rubr. de emptio. colu. vlt. Fabianus in tractat. de emption. 6. parte in princip. col. 2. quam sententiam communem esse fatentur eam sequuti Socin. Iunior in consil. 42. lib. 2. num. 25, & Paulus Parisius in d. consil. 64. lib. 1. num. 76. Secundo, ad huius quaestionis praxim constituenda est species in hunc modum conceptis verbis: Fundum vendo tibi his certis, ac nomina[art. 2]tis finibus circunscriptum, qui est decem iugerum, aut vndecim iugerum: & in hoc quidem casu venditio dicitur facta ex corpore certo, nec restringitur ex mensura: imo venit in venditionem, aut legatum quicquid intra fines praescriptos continetur, licet mensuram decem iugerum excedat. Qua in specie loquuntur Oldrad. & omnes paulo ante citati, qui eum sequuti sunt, atque item Iason in dict. cons. 79. col. 1. idem Iason in l. si fundum. §. si libertus. ad finem. ff. de legat. 1. Dec. in dict. cons. 347. col 1. Matthae. Afflict. deci. 68. sensit Bar. in 1. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salic. in l. 2. C. de contrahen. empt. Paul. Castren. in l. si duorum. in princip. ff. de action. empt. vbi est ad huius conclusionis probationem text. optim. notat Fabianus in tractat. de emptione. 6. parte principali. col. 6. vers. circa quartum. Socin. Iunior in d. cons. 42. lib. 2. num. 6. Barbat. in rubr. de empt. colum. vl. Alexander cons. 133. lib. 1. numer. 6. & consil. 120. lib. 2. & consil. 8. libr. 4. Capitius decisio. Neapolit. 14. num. 2. quorum opinio dubio procul communis est, quae etiam probatur in l. qui fundum. ff. de euictionib. Quicquid dixerit gloss. inibi male illud iurisconsulti responsum intelligens, potius in certis coniecturis, quam re vera, quid in eo tractetur, exponens. Sed & tertius ab eisdem authoribus deducitur casus parum profecto dubius, cum in eius diffinitione conueniant omnes hanc quaestionem post Oldradum tractantes, quoties ita concipitur actus, vendo decem iugera fundi Semproniani, etiam si fundi limites nominentur, & distinguantur. Nam vltra mensuram praescriptam nihil venit in venditionem, quamuis intra eosdem limites contineatur. tex. est hac de re in c. per tuas. de donat. quod procedit, etiam si totius fundi limites fuerint appositi, modo facta sit venditio ad mensuram, ab eaque coeptum sit: nam illius fundi pars iuxta praedictam mensuram vendita censetur. quemadmodum voluerunt Bart. Soc. cons. 32. lib. 4. & Soc. Iunior in d. consil. 42. nu. 9. Communis etenim opinio solum tractat, quid dicendum sit, vbi mensurae fit mentio. At si post mensuram ponuntur fundi limites, casus is omittitur a Doctoribus, qui tamen eadem est ratione discernendus, quia ipse actus a mensura incipit secundum vtrumque Socinum, quibus adstipulatur tex. celebris in l. quod saepe. §. sed & si ex doliario. ff. de contra. empt. Quarta species proponitur, quoties incepit actus a corpore, statimque subijcitur mensae modus, post quem ponuntur corporis limites, & confinia, in hunc sane modum, vendo fundum Sempronianum decem iugerum his diffinitum, ac distinctum limitibus. Nam in hoc venditionem factam ad corpus, non ad mensuram, asserunt expressim late hac de re disputantes Carolus Ruinus in consil. 83: lib. 1. Socin. Iunior cons. 42. & consil. 43. libr. 2. qui in priori consilio nu. 6. scribit hanc opinionem esse Communem, quam ex propositis ab eis exemplis tenere videntur Paulus Castrens. in l. 2. in fin. C. de pericul. & commu. rei vend. Alexand. cons. 133. lib. 1. numer. 6. Ancha. & Imol. in c. per tuas. de donat. Bartol. Socin. cons. vltim. lib. 3. probat eam eleganter Pau. Paris. consil. 64. nume. 55. lib. 1. pro ea inducens text. in dict. l. qui fundum. ff. de euictio. qua ratione infertur in hoc casu, & exemplo venire in venditionem quicquid est intra fines nominatos, etiam si id excedat mensurae numerum. Quod item probatur duabus rationibus, quas tradidere Caro. Rui. & Socin. Iunior in dictis responsis: tametsi in proposito exemplo censeant, venditionem factam fuisse, ad mensuram Panor. in d. c. per tuas. ad finem de donat. Capitius in d. decis. Neapo. 14. nu. 2. Alexand. in addit. ad Bart. in d. §. si Titius Deci. in d. cons. 347. col. 2. idem Dec. in cons. 500. col. vlt. num. 15. Nicol. Boerius decis. 50. num. 5. & 6. non enim probatur Abb. opinio in d. cap. per tuas. quia ibidem traditur casus iuxta exemplum paulo ante a me traditum in vers. sed & tertius. Haec vero ita intelligenda sunt, vt sciamus in re dubia propterea, quod verba sint aliter concepta: & sit inde ambiguum, an res sit vendita ad mensurae modum, tunc obseruandas esse, ac perpendendas coniecturas, ex quibus deduci possit, an ea dispositio facta fuerit ad mensuram, vel ad certum, ac diffinitum corpus: nempe ex quantitate precij. l. 1. §. 1. vbi glo. ff. de superficie. atque ibidem Bart. glos. Bart. & alij in l. semper in stipulationibus. ff. de reg. iur. Dec. in cons. 500. numer. 5. qui hoc ipsum in hac speciali quaestione adnotauit. idem Dec. in d. cons. 347. numer. 2. Corn. in cons. 59, col. 2. lib. 4. Socin. Iunior in d. consil. 43. lib. 2. col. penult. & fina. Maria. Socin. consil. 98. col. vlt. idem in cons. 47. col. 4. versic. praeterea si probabitur. lib. 1. atque idem esset, vbi similis coniectura posset assumi ex simili qualitate actus, vt Dec. in dictis responsis probat. Quintus casus ad praemissae regulae intellectum pro ponitur, quoties in eadem oratione apponitur mensurae numerus: nempe vendo fundum Sempronianum decem iugerum, nec fuere appositi fines, aut fundi limites, & sane ipse ab eadem ratione, qua praedicti Doctores vtuntur, censeo, venditionem hanc esse factam ad corpus non ad mensuram: modo constet, de quo fundo contrahentes senserint: etenim confinia nusquam adscribuntur, nisi vt constet de corpore certo, atque ideo si de hoc alioqui constet, nulla vis est, positi fuerint fines, an non: sed an incoeperit actus a corpore, an a mensura: & sic an voluerit venditor corpus illud vendere: an ex eo certam partem. Quod si quis dixerit, plurimum referre, an numerus mensure ponatur in eadem oratione, vel diuersa, conuictus quidem erit ex prima specie, & Doctoribus ad eius decisionem adductis, eorumque rationibus. Denique cogetur fateri, discrimen esse constituendum in hoc, quod apponantur fundi limites, & nominantur: quod falsum omnino est. At vbi de corpore non constat aliter quam per mensurae modum, tunc dubio procul ad mensurae modum iudicanda erit dispositio, ac secundum eam nominatim adscriptam penitus discernenda. Quemadmodum deduci poterit ex notatis per Dec. in d. con. 500. Hinc quidem infertur falsum esse quod opinatur Anto. Burgensis in cap. cum causa. limitat. 14. de emptio. & vendit. dum nume. 51. scribit tunc mensurae modum appositum censeri causa taxationis, quando in eadem oratione subijcitur: causa vero demonstrationis, vbi in diuersa. Prioris partis sit exemplum: vendo fundum Sempronianum decem iugerum. Posterioris autem erit species in hunc modum concepta: vendo fundum Sempronianum, qui est decem iugerum. Idem insinuant, & tenent Soc. in cons. 32. col. 2. lib. 4. Paulus Castren. in l. si venditor. in princip. ff. de actio: empt. Dec. in d. cons. 500. vlt. colum. & prius. num. 4. sensit Cardina. in capit. 2. col. 1. de precar. Nam licet possit aliquando haec differentia pro cedere: in his tamen casibus, de quibus egimus, nihil inducit quoad earum exempla. Idcirco proponimus sextam huius quaestionis speciem. Sextum erit huiusce controuersiae causa constituendum exemplum, quo mensurae modus, & numerus non ipsi rei principali, quae venditur, [art. 4]sed alteri eidem accessoriae adscribitur. Et tunc si mensurae modus in eadem sit oratione, res illa accessoria secundum mensuram erit discernenda, an sit in diuersa oratione, tunc non ad mensuram, sed ad corpus actus reducitur, & iudicatur. Hoc etenim est, quod Paulus Castren. scribit in dict. l. si venditor. in princ. quem simpliciter sequuti sunt Socin. & Decius, paulo ante citati. Explicat tamen eleganter Carolus Ruinus cons. 83. lib. 1. colum. vlt. huius casus sit exemplum: vendo seruum cum peculio decem. Si in peculio sint viginti: non pertinent ad emptorem reliqua decem, nisi aliud actum sit. d. l. si venditor hominis. in princip. non est enim aliquid, quod rem accessoriam, id est, peculium, certae quantitatis constituat, nisi numerus ipse additus eadem oratione. Atque ideo in venditione peculij ita concepta, actus iudicatur ex numero: quia is a numero coepit. Sic si dixero: vendo seruum cum peculio, quod peculium est decem: tunc quia est diuersa oratio, numerus videtur appositus causa demonstrationis, non limitationis, nec restrictionis: actusque ipse intelligendus est ad rationem corporis, non ad rationem numeri: secundum Paulum Castren. & eos, qui eum sequuntur. Eadem ferme ratione si vendo fundum cum dolijs octuaginta ibi existentibus, venditio doliorum a numero incipit, & ad numerum expressum est censenda. l. penul. §. vlt. ff. de actionib. empt. At si dixerim vendo fundum cum dolijs ibi existentibus, quae sunt octuaginta: venditio est ad corpus, non ad numerum intelligenda: & ideo si sint plura dolia, quam octuaginta. veniunt in venditionem: sicuti in specie Paulus Castrensi. Socinus, Decius & Carolus Rui. tenent, quos ipse sequutus, ita opinor rem istam explicandam fore. Septimo illud est obseruandum, quoad istum effectum, an a mensura dicta, vel a corpore actus sit censendus, & iudicandus, nihil referre, an venditio facta sit pro vnico tantum precio, an distributo precio pro quolibet fundi iugere. aut mensura probat hoc text. optimus, in l. quod saepe. §. sed & si ex doliario. ff. de contrah. emp. vbi iurisconsultus loquitur de venditione facta ad mensuram, & subdit, nihil interesse, quod fiat vnico precio vel pluribus, atque ideo illum text. ad hoc notarunt in specie Decius in dict. consil. 500. num. 14. Bartol. Socin. in d. cons. 32. ad finem lib. 4. & sane vbi venditio facta fuerit plane ad mensuram iuxta tertium huius capitis casum: quia venduntur tot iugera ex tali fundo, aut decem iugera simpliciter, non refert, an sit vnicum precium constitutum, an venditio fiat ad rationem certi precij, pro quolibet iugere. Hoc probat text. in d. §. sed & si ex doliario. conueniuntque omnes statim nominandi in hoc, quippe qui meminerint huius authoritatis: sed expressim Deci. ac Soc. in praecitatis responsis. Pau. Par. in consil. 74. nu. 73. lib. 1. Soc. Iunior in cons. 42. & 43. lib. 2. Ant. Burg. in cap. cum causa. de emptio. & vendit. nume. 50. sed si venditio facta sit ad corpus: nempe totius fundi, aut totius rei apposita mensurae ratione: tunc si precium vnicum sit, vel plura pro ratione cuiusque mensurae, maximum est discrimen: quia priori casu venditio perfecta est, & periculum accommodum ad emptorem pertinent: posteriori vero ad venditorem, donec fiat mensura, aut certus numerus constituatur per numerationem: quemadmodum constat ex l. quod sepe. §. in his. ff. de contrahen: empt. vnde colligitur, quod distributio precij pro qualibet mensura, aut pro quolibet iugere efficiat venditionem ad mensuram: idcirco in hoc casu haec venditio erit ad mensurae modum & rationem iudicanda, eritque iuxta hanc decisionem constituendum, plurimum interesse in hoc ipso tractatu, quod vnicum precium, vel plura distributiue concipiantur: siquidem priori casu actus iudicabitur ad vnius certi corporis rationem: posteriori vero ad mensurae praescriptae modum. cuius opinionis authores sunt Bald. in rubr. C. de contrahend. empt. quaestio 22. Bartol. & Paul. in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salicet. in l. 1. col. 1 Pau. in l. 2. num. 3. C. de peric. & commo. rei vendi. Curt. Iunior in d. l. quod saepe. §. in his. Belogni. in consil. Ananiae 98. Ioan. Crot. in l. omnes populi. col. 1. ff. de iust. & iure. Contrarium mihi praenotare videntur Caro. Ruinus, Soc. Iunior, & Parisius in dictis responsis dum asseuerant, quod si venditio fiat. ad corpus, venit in venditionem quicquid sub eo corpore continetur, etiamsi excedat mensuram a venditore dictam, & adijciunt, quod excessus ille est aestimandus maiori precio, quoties pro qualibet mensura fuerit certum constitutum precium. Igitur apparet eos velle, quod venditio sit facta ad corpus, etiamsi precium distribuatur pro ratione cuius libet mensurae: & quod non sit facta ad mensuram, etenim si esset praedicta venditio facta ad mensuram, profecto non veniret excessus ille in venditionem: vt omnes praemittunt, nec poterit iure negari. Quia mensura tunc apponitur causa limitationis, & restrictionis rei venditae. Quamobrem ad tollendas has authorum controuersias vlterius octauam adijciam conclusionem. Octauo in eadem disputatione est considerandum, quod sicut in rebus mobilibus non dicitur perfecta venditio ante mensuram adhibitam, quoties venditio ad mensuram fuit facta, vt [art. 6]deniq; hoc plurimum referat quoad translationem dominij, & quoad periculum, & commodum. dict. §. in his. l. 2. C. de pericu. & commod. rei vendit. l. 24. titul. 5. partit. ita & in rebus immobilibus ad mensuram venditis idem pariter est dicendum. Bartol. per text. ibi in l. si in venditione. §. 1. & ibi Doctores. ff. de pericul. & commod. rei vendit. idem Bart. in cons. 108. incip. in quaestione domini Cioli. Salicet. in l. 1. col. 1. & ibi Bald. 4. opposi. C. de peric. & commod. rei vend. Curt. Iunior in d. §. in his Pau. in dict. l. 2. idem post Bartol. in dict. § si Titius. sensit gloss. in l. 1. §. sed & custodiam. ff. de pericul. & commo. rei vend. & in dict. §. in his. & in d. l. si in venditione. §. 1. gloss. item & Docto. in d. §. si Titius. Capicius decis. Neapolitana. 14. num. 6. Alexan. in consil. 33. col. 2. lib. 5. Pau. Paris. plures allegans consil. 59. lib. 1. col. 2. & alij plures, vt tandem haec sit communis opinio: tametsi etiam ante mensuram adhibitam obligatio perfecta sit ad hunc effectum, vt non sit locus poenitentiae, quod Paulus Pan. in d. consil. 59. late probat, & nos obiter hoc in loco adnotamus cum sequenti post glos. 1. dum dicit: etiam conditionalis dicitur perfecta in l. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. gloss. in l. necessario. §. quod si pendente: versic. si ita res. ff. de pericul. & commod. rei vend. & in princ. instit. de emp. notat Bald. Sal. & Paul. in l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. idem Salic. in d. l. 2. C. de peric. & commo. rei vend. contr. glo. inibi, quae Contrarium sensit: nisi intelligatur quoad obligationem: vt ea ante mensuram nata efficaciter non sit saltem certa, non tamen poterit ea opinio glos. procedere quoad hunc effectum. vt liceat ab emptione discedere. Quod Paulus notat in d. l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. ad finem, & post eum Paul. Parisius in d. consil. 59. num. 9. Quae quidem conclusio, quam modo praenotauimus de translatione dominij, & periculo rei ad mensuram venditae, tunc obtinet, quando ante mensuram traditio facta non est: ea etenim facta, etiam ante mensuram, periculum, & commodum est emptoris. text. singularis in d l. 2. C. de pericul. & commod. rei vend. & inibi expressim Angel. Paulusque Castrensis post eos Corneus consil. 50. lib. 1. colum. 5. Decius eleganter in cons. 179. quorum opinio admodum vtilis est, & insignis, quam, vt Dec. commemorat, Antonius Burgensis Hispanus proprio responso comprobauit. Nihilominus Curtius Iunior in d. l. quod saepe. §. in his. ad finem contra opinionem istam notat, & inducit tex. in d. l. 2. cuius authoritate improbat quid praedicti Doct. adnotarunt, & profecto eius inductio mire conuenire videtur. Nam secunda pars illius constitutionis, vbi mentio fit traditionis clauium, loquitur eo casu, quo venditio non est facta ad mensuram, vt denique traditio nunc operetur, cum venditio ad mensuram non fuerit facta: licet tunc necessaria traditio non sit, vt ibi considerat & admonet gloss. sed prior opinio Decij, Angeli, Pauli, Cornei, & Burgensis menti est adhuc multum commendanda in praxi, quae tamen non procedit in traditione facta, nempe ea, quae fit per constitutum, sicuti docet diligenter Paul. Paris. in cons. 59. lib. 1. colum. 3. & sequenti. quem legito. Nono ex his constat, quod & si venditio vini, aut alterius rei similis fiat quantum ad totum certi corporis: nempe cum venditor dolium vini ad rationem viginti, pro qualibet mensura vendiderit: haec venditio dicitur etiam facta ad mensuram: & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est, non emptoris. text. est ad hoc in d. l. quod saepe. §. in his. in princip. & in fine iuncto versicul. quod si vinum. vbi optime [art. 7]Cur. Iunior ita tenet reprobans in hoc Baldum & Paul. Castr. qui Contrarium tenuerant in l. sicut. C. de act. empt. scribentes, non esse dictam venditionem ad mensuram, nec ad eius rationem iudicandam. Quasi aliud sit vendere omne, vel totum vinum doliarij, vel dolij ad rationem vnius argentei numi pro qualibet amphora: vt tunc sit venditio ad rationem mensurae censenda: sicuti in d. §. in his probatur. aliud vero sit, vendere dolium vini ad rationem vnius argentei pro qualibet amphora, & hoc quidem casu non iudicetur venditio facta ad mensuram. Ego vero non satis percipio hanc differentiam quod ad veram eius rationem congruamque discriminis causam: cum vtroque casu venditum sit totum vinum, quod est in dolio vel in doliario. huius opinionis, quam ipse sequor etiam author est Saly. qui in d. l. sicut. Baldi sententiam reprobat. Decimo ex his infertur, quid sit respondendum in quaestione hoc in loco a nobis potissimum disputata. Nam in rebus immobilibus tenent omnes, obseruandum esse responsum iurisconsulti in dict. §. in his. ex eo vero non negarent Paul. Castr. nec Bal. quod si venditio fiat hunc in modum: vendo omnia iugera, omnes vineas, omnia prata, quae continentur in fundo Semproniano ad rationem vnius aurei pro quolibet iugere. hanc venditionem conceptam esse ad mensuram, & periculum ad venditorem pertinere ante mensuram adhibitam. at in specie respondent, dici venditionem conceptam ad corpus, non ad mensuram, quoties dixerit venditor: vendo fundum Sempronianum ad rationem aurei pro quolibet iugere, etiam si dictus sit certus mensurae modus: nempe fundum decem iugerum sub his limitibus. Huic opinioni Baldi, & Pauli suffragantur Carol. Ruin. Soci. Iunior, & Paul. Parisius, quorum superius mentionem fecimus. & profecto non videtur aliqua congrua discriminis ratio inter hunc casum, & precedentem: quia & in vtroque non certa pars fundi, sed totus ipse fundus, venditur, & quicquid sub eo continetur. Quod perpendere videtur iurisconsultus in d. §. in his. atque ideo ibidem Cur. Iun. Salic. in d. l. sicut. sequutus etiam in hoc reprobat Baldi. & Pauli opinionem: idcirco si distinctio iurisconsulti in d. §. in his. est obseruanda in venditione rerum immobilium, quod video communiter receptum esse, tametsi nullibi, quod sciam probetur expressa quidem authoritate, oportet ad probandam Baldi, & Pauli sententiam constituere praedictam differentiam, quae mihi non satis certa est, nec omnino placet. Tandem si contra Bald. & Paul. tenendum est necessum erit fateri, quoad duplicem effectum considerari venditionem ad mensuram: scilicet quoad periculum, & commodum ipsius rei: & tunc etiam venditio fundi dicetur ad mensuram facta, quoties fundus totus venditur ad rationem aurei pro quolibet iugere: quemadmodum aduersus Bal. & Paul. notarunt Saly. & Curt. Iun. quibus accedere videntur Bald. & alij superius citati ad distinctionem precij vnius, vel plurium in versicul. septimo. aut sane consideratur venditio ad mensuram, vel ad corpus quoad hoc, vt quicquid sit in fundo aut in re vltra summam dictam a venditore veniat in venditionem, aut maneat penes venditorem. Et tunc dicetur venditio ad corpus, non ad mensuram, quoties ita fuerit concepta: vendo fundum Sempronianum, vel alioqui certis diffinitum, & limitatum finibus decem iugerum, aut qui habet decem iugera, ad rationem aurei pro quolibet iugere. Sic etenim visum est omnibus, quos superius allegaui, & ex his illi praecipui authores sunt Caro. inquam Ruin. Pau. Parisius, & Soci. Iunior. denique ipse Bal. & Paul. Castr. in d. l. sicut. C. de actio. emp. tametsi hi duo, etiam quo ad periculum, hoc ipsum asserere & probare tentauerint. Qua ratione ipse infero ad intellectum iurisconsulti in d. §. in his, quod si vinum ita venditum sit: vendo dolium vini, vel vinum, quod est in hoc doliario ad rationem vnius argentei pro qualibet amphora: & habet centum amphoras, vel cuius quantitas est centum amphorarum: his equidem praescriptis verbis, etiamsi periculum. & commodum vini sit venditoris, donec mensura fiat: attamen si fuerint in dolio, vel doliario centum quinquaginta amphorae, etiam hae quinquaginta amphorae veniunt in venditionem pro precio constituto vnius argentei pro qualibet amphora. Hoc probatur ex his, quae paulo post adnotabimus ad intellectum l. si seruum. §. si modus. ff. de act. empt. Vndecimo, vt statim proxime tradita vlterius explicemus. Etsi verum sit, quoties venditio facta fuerit ad mensuram, cedere lucro venditoris, & eius commodo quidquid vltra modum expressum in fundo sit, ac reperiatur, nec venditorem teneri id tradere emptori. arg. text. in d. c. per tuas. l. pen. §. vlt. & l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. & est Communis sententia omnium quas sequitur Nico. Boer. deci. 50. nu. 9. dicens ita pronuntiatum fuisse: nisi excessus is esset modicus, tunc etenim emptori cederet. id vero quod deficiat ad mensuram dictam, a venditore supplendum sit, d. c. per tuas. qui proprie hoc in casu loquituri ad idem. l. si seruum. §. si modus. ff. de actio. empti. & probatur in d. l. penu. §. vlt. & in d. l. si venditor. Attamen si venditio fiat ad corpus, venditor tenetur tradere fundum iuxta mensuram dictam, ita quod si maior sit, cedat lucro emptoris secundum Communem eorum opinionem, qui citati fuere in 2. conclusione huius capitis. Si vero minor, teneatur venditor supplere ad rationem, & numerum mensurae in contractu praedictum. Hoc deducitur ex d. §. si modus. & in l. si in emptione. in princ. l. Iulianus. §. si Titius. vbi est elegans, & insignis locus ad huius dubij declarationem. ff. de acti. empt. Sed & est text. in hac quaestione satis expressus in l. si duorum. ff. eod. tit. in versi. nec enim. qui omnino est adnotandus, qui constat ex eo, quod ibi tractetur de fundo vendito ad corpus. Hoc idem probatur in l. qui fundum. §. qui agrum. ff. de contra. empt. notant expressim Pau. Cast. in d. §. si modus. & in l. 2. C. de peti. & commo. rei vend. Alex. consi. 8. libr. 5. Paul. de Cast. in d. l. si duorum. Soci. Iunior. in d. cons. 42. nume. 21. Barthol. Soci. in l. demonstratio falsa. colum. 4. ff. de cond. & demon. Capicius decis. Neapolit. 14. num. 3. quicquid contrarium velit Corneli. consi. 59. lib. 4 quem simpliciter sequitur Boer. decisi. 50. num. 6. Duodecimo est in hoc animaduertendum, siquidem facta venditione ad corpus expressim addito mensurae numero: si maior is reperiatur, cedit emptoris commodo, nec quicquam pro [art. [8]]ea parte tenetur emptor conuento pretio adijcere: vbi pretium fundi vnicum est. l. si venditor hominis. in princip. ff. de actio. empt. quod si pretium sit pro singulis iugeribus constitutum facta eius distributione: tunc emptor tenetur venditori pretium addere pro iugeribus vltra numerum praedictum inuentis. text. in d. l. qui fundum. §, qui agrum. ff. de contrahen. empto. notat eleganter Paulus Castr. in d. §. si modus. idem in l. 2. C. de pericul. & commo. rei vendit. & ibi Sali. Felin. in c. significante. de rescrip. nu. 7. Iason in cons. 55. lib. 1. Soci. Iun. in d. cons. 42. col. vlt. lib. 2. Fabianus in tract. de empt. 6. parte princip. colum. 6. Anto. Burgensis in d. ca. cum causa. num. 50. qui hoc in casu intellexit Paul Castren. opinionem. & vere ipse Paul. hunc in modum satis seipsum explicat. notat idem eleganter Caro. Ruinus in d. consi. 23. nu. 3. & 4. libro 1. vbi ad hoc reducere conatur sententiam Baldi in d. rubr. C. de contrah. empt. q. 22. Decimotertio, ex praenotatis constat intellectus ad gl. in d. c. per tuas. verb. inuenerunt. vbi constituit differentiam quo ad decisionem l. 2. C. de rescin. vendit. an deceptio contigerit in quantitate pretij: & tunc locus sit dicta l. 2. an in quantate rei, & eo casu sit omnino laesio compensanda, & rescindenda, etiamsi non sit vltra dimidiam. Idem notant Panormit. ibi notab. 4. Anania consil. 98. colum. 3. Pantaleon Cremen. in dicta l. 2. colu. 46. versicul. Nono limito. etenim falsa est haec differentia: quia si constituamus fundum esse venditum ad corpus, & mensurae modum dictum fuisse, atque sub vnico pretio: locus non est reparationi, nec satisfactioni laesionis vltra dimidiam, imo totum quicquid est vltra mensuram dictam venit sub eodem pretio in venditionem: vt constat ex proxime traditis. Idcirco glossa illa est intelligenda, vt vera sit in casu illius textus, nempe vbi a mensura coepit actus, & mensurae modus dictus est. Nam si minor inueniatur agere potest emptor ad numerum mensurae dictum iure ordinario: nec est necessaria Caesareae constitutionis actio, quae in dicta l. 2. traditur. & idem, vbi ad corpus sit facta venditio, numerusque certus dictus sit a venditore, dicto §. si modus. cum similibus, quae ipse adduxi paulo ante in versiculo 11. Sic in specie notant Imola & Barbat. in d. ca. per tuas. & Socin. Iunior in dicto cons. 43. colu. vltim. lib. 2. quod si mensor falsum modum dixerit, tunc agendum erit ex titul. ff. si mensor falsum modum dixerit. Quod existimo notandum fore, ne praecitatae gloss. opinio huius disputationis verae resolutioni praeiudicium faciat. Decimo quarto, si ad amussim ea obseruentur, quae hoc in capite scripsimus, colligitur hinc vera interpretatio textus in d. l. Iulianus. §. si Titius. [art. 9]Nam Accursius, Iacob. Butri. Raine. Bart. & Salice. ibi, idem Salic. in l. 1. colum. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. tandem communiter Docto. vt testatur eos sequutus Curti. Iunior. in d. §. in his. tenent in ea specie venditionem fundi factam fuisse ad mensuram, non ad corpus, venditumque fundum esse ad rationem certi pretij qualibet mensura, atque ideo quod post venditionem fundo accreuerit venditoris esse, non emptoris. Hic tamen intellectus non potest iure procedere ex textu in l. fundum. ff. de acti. emptio. vbi mendacium venditoris, quod nullo incommodo afficit emptorem, non nocet venditori, nec actionem ex empto. efficit vberiorem. Sed si in dicto §. si Titius. periculum, & commodum ad venditorem pertinebat, iugera illa, quae ante mensuram accreuerunt fundo, ipsius venditoris essent, etiam si is per mendacium sciens, fundum non habere centum iugera, dixisset eadem habere: si quidem nullum damnum ex hoc mendacio contingit emptori, cui centum integra iugera tempore mensurae traduntur, & tamen in d. §. si Titius. contrarium dicitur. ergo non fuit inibi venditio facta ad mensuram. Quam ob rem Fulgosius, Iacob. de Aren. & Alberic. quamuis hic priori loco aliorum verba, & opinionem retulerit, tenent in eo casu venditionem factam fuisse ad corpus, & a venditore dictum fuisse certum fundi & mensurae modum, iuxta quem tenetur, vt superius probaui, conuentionem seruare, & tunc non obstat, quod in hoc casu quod per alluuionem accrescit, sit emptoris indistincte: cum ad eum commodum, & periculum, ac damnum rei venditae pertineat. insti. de empt. & vend. §. sed si post. l. id quod. ff. de pericu. & com. rei vend. quia secundum Fulgosi. incrementum alluuionis prodest venditori ad purgandam culpam, licet non prosit, quo ad excusationem doli: sicuti & in simili casus fortuitus excusat debitorem, ne teneatur culpae nomine. l. vlt. §, si ea. ff. ad leg. Rho. de iac. & sane hunc esse proprium, ac germanum intellectum ad d. §. si Titius. patet si aduertas, ibi nihil aliud proponi, quam quod certus fundus venditus fuerit hoc adiecto; eundem s. fundum esse centum iugerum vel habere centum iugera. nec ibi constat, pretium distributum fuisse pro quolibet iugere: atque ideo non est hoc ad Iurisconsultum adijciendum. siquidem in venditione totius fundi potius praesumenda est vnius, & certi pretij constitutio, quam plurium, cum haec distributio minime esset necessaria. Haec igitur dicta sint, & sufficiant pro illius responsi interpretatione. Etenim actio quanto minoris, quae hic poterat competere iuxta gl. in l. 2. in princ. ff. de action. empt. & l. Iulianus. §. quid tamen. ff. eod. non obtinet: quia per alluuionem habet ea iugera emptor, quae eodem pretio emisset. Hec vero Iurisconsulti responso maxime conuenire videbuntur, si hoc in loco statim eius contextum exponam. Si Titius, inquit Vlpianus, fundum, in quo nonaginta iugera erant, vendidit, & in lege emptionis dictum est, in fundo centum esse iugera: & ante quam manifestetur modus, decem iugera alluuione accreuerint: placet mihi Neratij sententia existimantis, vt siquidem sciens vendidit, ex empto actio competat aduersus eum, quanuis decem iugera accreuerint: quia dolo fecit, nec dolus purgatur. Si vero ignorans vendidit, ex empto, actio non competat. Hactenus Iurisconsultus: qui Communi interpretationi non admodum visus est suffragari. Decimoquinto: hinc est examinandus intellectus Iurisconsulti in l. si in venditione. §. 1. ff. de peric. & com. rei vend. ex quo Bar. notat in hunc modum conclusionem. Sicut in rebus mobilibus [art. 10]non dicitur perfecta venditio antequam mensuretur: ita nec in rebus immobilibus. vult igitur Bar. tex. illum procedere, vbi venditio sit facta ad mensuram. idem glo. Alberi. & Docto. ibi idem Barto. in d. §. si Titius. quo in loco asserit, quod si venditio fundi non sit facta ad mensuram, venditor tenebitur, etiam si pars fundi post venditionem alluuione perierit. Inducit ad hoc textum in l. Iulianus. in principio. & l. si in emptione. itidem in initio. ff. de actionib. empt. ego vero scio iure compertum esse, quod si non sit facta venditio ad mensuram, periculum sit emptoris contingens quidem post venditionem: idcirco mihi dubia est, aut sane falsa sententia Bartol. in hac vltima eius responsione. Nec probatur in locis ab eo adductis. Quia in specie per Bar. proposita venditor nihil mendacio tempore venditionis asseuerauit: siquidem fundus eo tempore eius quantitatis erat, quam ipse dixit, licet post alluuionem pars eius decreuerit. Sed & si text. in d. l. 1. intelligatur de venditione ad mensuram facta, constat periculum esse venditoris, qui tantum ad custodiam tenetur: & ad hoc ne res eius culpa pereat. Quod si absque eius culpa perierit, non poterit emptor agere ad interesse, sed ad restitutionem pretij pro ea parte, quae perierit. glo. communiter recepta in d. §. 1. & in l. 1. §. sed & custodiam. ff. eo. titul. de pericu. & commo. rei vend. Raphael tamen Fulgosius in d. §. 1. scribit, posse quidem asseuerari, quod illud Iurisconsulti responsum procedat, vbi venditio est facta ad corpus & in specie, non ad mensuram, & tamen venditor modum mensurae dixerit in venditione, quippe qui dixerit, in fundo esse centum iugera, tenetur etenim verum efficere modum mensure, & fundi ipsius quantitatem praedictam certam reddere, ac emptori praestare, l. in emption. in prin. ff. de actionib. empt. nisi pars quae deficit, perierit absque eius culpa, casu quidem fortune: non enim tunc tenetur, nec ad restitutionem pretij pro parte perempta: quia ea perit periculo emptoris. Sic sane visum est Fulgo. qui optime loquitur. Licet Communi sententia receptum sit, Iurisconsultum in d. §. 1. intellexisse. ac tractasse de venditione ad mensuram. quam sententiam COMMVNem esse fatetur eam sequutus Curtius Iunior in d. §. in his. Haec denique de contractu venditionis tractauimus, eo profecto animo, vt hinc ad donationes, legata, & alias huiusmodi actiones, nec non & ad priuilegia, principumq; beneficia, quibus iurisdictio, oppidum, aut ciuitas conceditur, facile lector possit, quae viderit practicae quaestioni, & controuersiae contingenti vtilia fore caute pro ingenij captu seligere, multaque his addere ad negotij diffinitionem conducibilia. # 4 Ex Capite sequenti. -  1 Suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, non censetur vllo casu a Rege in alium translata. -  2 Appellandum est ad Regem a Praelatis & Episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. -  3 Populi an possint in Castellana Republica iudices eligere? -  4 Mortuo praeside, an eius Vicarius possit iurisdictione vti? -  5 Rectores ciuitatum, an inuitis populis, & non petentibus dari possint. -  6 Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad eosdem possit a iudicibus ordinarijs appellari? -  7 Guadalaiarae Regia lex exanimatur in summa. -  8 Appellandum est a delegato ad delegantem: & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. § vltim. ff. quis & a quo appel. -  9 Iure Regio appellari potest ad Regem omisso medio. -  10 Curia Regis, quae dicatur? & ibi de Regijs auditorijs, & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. De summa Regis iurisdictione, quam Maioriam dicimus, quamque Regio nomine suprema exercent auditoria. CAPVT IIII. QVANVIS Rex ipse ob egregia belli, vel pacis facinora in Reipublicae vtilitatem praeclare gesta aliaue ex causa, nobilibus ciuitates, villas, aut oppida regio beneficio contulerit cum iurisdictione, mero, & mixto Imperio adhuc in amplissimo territorio exercendis: eam tamen iurisdictionem, quae apud [art. 1]Regem summa est, cuiusque iure vel quaerele, vel prouocationes, aut appellationes a iudicib. inferioribus, aliaeque causae ad Regem, vt supremum Reipublicae patrem deferuntur. nequaquam videtur transtulisse, etiamsi vsus fuerit verbis hac in re quo ad significationem vberrimis. Hanc etenim iurisdict. ideo Maioriam vocamus, quod ea proprie pertineat ad supremam principatus recognitionem. Probatur vero haec sententia multis, sed potissimum, quod nulla temporis praescriptione, nullo temporis vsu adquiri potest a subdito ius illud, quod ab eo ad principem, cuius Imperio subest, non prouocetur. text. iure Regio insignis in l. 6. ti. 13. li. 3. Ordi. cuius nos meminimus aliquot additis rationibus in reg. possessor. de regu. iuris. in 6. 2. part. §. 2. num. 8. idem probatur in l. 2. titul. 9. libr. 5. Ordi. His accedit, quod suprema haec iurisdictio nullo modo a Rege alienari potest: vt tradunt in specie Lucas de Penna in l. quaecunque. in 2. C. de omni agro desert. lib. 11. Gulielm. Benedict. in capit. Rainutius. de testam. verb. & vxorem nomine Adelasiam. in 2. decisione. nu. 319. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure. 14. & praeter haec, suprema iurisdictio est ipsa forma, & substantialis essentia maiestatis Regiae: & ideo impossibile quidem erit in regno, & de Regno aliquem esse exemptum, vel exceptum ab illa. text. optimus in cap. cum non liceat. de praescription. Quam ob rem non poterit Rex, nec subinde censetur, aliquem Regni locum, vel eius aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum, & supremae potestatis, etiam quoad administrationem, & exequutionem realem apud ipsum non remaneat: est etenim maxime contrarium regiae dignitati, quod sub eius principatu locus, vel homines sint, quibus non liceat, nec sit praecisum ius, Regem ex causa appellationis adire. Sic sane opinionem istam probat Carolus Molinae. in consue. Paris. §. 1. gl. 4. num. 16. 17. & 18. ex authoritate Luce de penna in l. in sacris. 3. colum. C. de proxisacro. scrinio. lib. 10. Hinc factum est, & iure regio constitutum, vt a prelatis ecclesiasticis ciuilem, & secularem tempo[art. 2]ralemue iurisdictionem habentibus, ad Regem ipsum prouocetur, & appellandum sit. probat hoc regia pragmatica sanctio Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth Hispali decreta anno M. D. II. est vero lex 19. inter huius regni pragmaticas constitutiones. Cuius item ratio poterit vlterius expendi ex eo, quod cum temporalis, ac ciuilis potestas in Castellanae Reipublicae principatu penes ipsum solum Regem sit, ab eoque in alios deriuetur: praelati ecclesiastici non possunt aliunde temporalem iurisdictionem habere, quam ex regia concessione, eiusque titulo, & causa: atque ideo semper mansit apud Regem ipsum, iurisdictionem in alios transferentem haec suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, nec in ipsos Episcopos translata fuit. Qua ratione habent Episcopi, & praelati a Regibus hanc iurisdictionem, vt eorum subditi, & vasalli. Quod satis est manifestum. Sic denique hanc conclusionem tenent iure ipso COMMuni Barto. in l. si quando. C. de appellation. Et itidem alij, quorum meminit eos sequutus Feli. in cap. solitae. columna 3. de maiorit. & obedi. Tametsi non exacte rationem istam, nec praxim huius rei examinauerit, siquidem non tantum in Hispania, sed & in Gallia idem receptum est, vt testantur Specula. titul. de appellationib. §. nunc tractemus: ad quem sit appellandum. in fine. Gulielmus Benedictus. in dicto capitul. Rainutius. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. num. 317. Carolus Degrassalius libro secundo. Regalium Franciae capit. 14. Ioannes Imbertus Rupellanus libro secundo institutionum forensium. capitul. 3. Extat vero de re pontificia insignis decisio in cap. Romana. §. debet. de appellati. in 6. vbi summus pontifex de archiepiscopo respondens ita inquit: Debet autem ad eos ab episcopis prefate prouincie super causis, in quibus temporalem iurisdictionem exercent, nisi forte de consuetudine, aut priuilegio, siue iure alio speciali sit appellandum ad alium, appellari. Hactenus illa constitutio. Etenim vbi prelati ecclesiastici titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem. ab eorum vicarijs temporalibus ad feudi dominum directum appellandum erit. iuxta notata in cap. caeterum. de iudi. notant in hac specie gl. & omnes in dict. §. debet. Bartol. in l. 1. §. si quis. ff. de appellatio. Ioan. Rupellanus in d. c. 3. Felin. in dict. cap. solitae. col. 3. post glo. & alios ibi Panorm. & Praepo. in rub. de appellatio. numero 53. vbi Francus idem notat. num. 35. asseuerantes, appellationem ad Archiepiscopum, vel superiorem ecclesiasticum deferendam fore: vbi absque iure feudi temporalis iurisdictio tota, & libera translata fuerit in episcopum, atque haec videtur magis Communis opinio. Ego vero quod & paulo ante admonui, opinor in hoc regno Castellae nequaquam posse vltimam huius Communis distinctionis partem in praxi seruari, quippe qui, vtcunque libere absque iure fundi, & feudalis recognitionis, fuerit iurisdictio temporalis translata, existimem penes ipsum Regem supremam manere iurisdictionem nec hanc censeri in ecclesiasticum praelatum aliquo modo transmissam, & ideo ab Episcopis temporalem iurisdictionem exercentib. ad Regem ipsum est omnino appellandum, nec locus erit pontificio responso in d. §. debet. vt in specie asseuerant Guliel. Benedictus in dict. numer. 317. Carolus Degrassalius in d. ca. 14. Massuerius in practica tit. de appellationib versi. item a Iudice ecclesiastico. Qui tenent in Regno Franciae non seruari decisionem. dicti §. debet. a quo, ni fallor, non est alienum quod modo probauimus ex ratione superius adducta. Cum sit satis ab ipso principe seculari, qui iurisdictionum temporalium minister est, & iurisdictionem laicam in episcopos transtulit, ex pressim, vel tacite sibi excepisse supremam iurisdictionem, cuius ratione episcopi eius subditi, & lata dicuntur significatione vasalli. Igitur mirum non est, si etiam ex eadem pontificia decisione conemur instruere ab ipsis episcopis, qui temporali vtuntur iurisdictione, quatenus eandem attinet, ad Regem appellandum fore. Quaeritur tamen, an Rex qui alicui nobili, vel episcopo iurisdictionem, merum & mistum Imperium aliquo in oppido, & territorio concessit, fuerit quidem visus, & ius primarum appellationum itidem transtulisse, vt tandem ad ipsum nobilem, vel episcopum possit deferri prima appellatio a iudicibus eiusdem loci ordinarijs? Est enim quaestio ista vtilis admodum, nec est adeo facilis, quin varie saepissime in his Hispaniarum regnis hactenus fuerit controuersum. Huic questioni ex aminandae praemittam aliquot, quae, ni fallor non erunt ab huius tractatus discutione omnino aliena. Primum quidem constat, in hac Castellana Republica totam ciuilem potestatem, & temporalem iurisdictionem penes ipsum solum Regem esse adeo, vt apud populos ipsos nulla man erit ci[art. 3]uilis iurisdictio. Quod probatur ex his, que nos adduximus huius operis cap. 1. num. 9. & in regu. possessor. 2. parte §. 3. numer. 3. idcirco populi nullam habent potestatem constituendi iudices ordinarios, nec magistratus creandi, qui ius litigantibus reddere valeant, sicuti notant iure COMMVNI de populis non liberis Innocent. & ibi Doct. in c. cum accessissent. de const. Feli. in rub. de appellatio. nu. 4. Alexand. consi. 16. nu. 13. lib. 5. Atque in specie de huius regni populis tradit diligenter Petrus Auend: in tracta. de exequen. manda. regijs. cap. 1. nu. 8. l. 2. tit. 4. part. 3. l. 1. tit. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordinat. Quod si Rex ipse negligeret aut omitteret iudices, & magistratus in ciuitates, aut populos mittere, ac destinare, tunc sane donec Rex iudices ordinarios mittat, populus ipse, eiusque nomine Decurionum collegium iudices poterit in eodem loco constituere, ac creare. Ea siquidem lege, translata est iurisdictio a populis in Regem, vt nihilominus apud ipsos populos maneat illud naturale ius constituendi sibi rectorem, quoties contigerit neminem a Rege mitti, qui id muneris possit obtinere, vacantib. ipsis magistratib. Sed & haec opinio manifesta ratione constat absque vlla iuris humani authoritate. Nam etiam si nulla esset humana lex, quae hoc probaret, profecto apparet, quia populus, qui omnino rectore indiget, ne vllum habet magistratum a principe sibi constitutum, iure naturali potestatem habet constituendi sibi magistratus, interim dum Rex ipse non vtitur potestate a populo in eum translata, alioqui populus ipse, ipsaque Respub. maximum obiret discrimen, & periculum, cui obuiam ire non posset. Quod est egregie absurdum, Nec desunt iuris humani testimonia, quae modo non vacat inquirere, praesertim quia obiter hoc tetigimus ratione, vt opinamur, efficaci. Qua quidem & illud probatur, posse Rempublicam ipsam totius regni, aut prouincie principem, & Regem sibi electione assumere, quoties familia gentilitia, in quam consensu populorum regnandi ius translatum fuit iure sanguinis, prorsus defecerit. Redit etenim status Reipublice ad prim euum illud ius, quod ab initio mundi omnes populi obtinuere. de quo in cap. 1. huius tractatus disputauimus. Sic sané vbi alicuius ciuitatis rector a Rege datus, mortem obierit, interim dum Rex ipse alium mortuo suffecerit, ac substituerit, Decurionum collegium magistratus ad regimen ciuitatis creabit, ne populus ipse rectore magna cum ipsius iactura careat. Nec mortuo pre[art. 4]side, quem vulgo correctorem dicimus, eius vicarius, qui iurisdictionem habet ordinariam, quod nos adnotauimus lib. 3. varia. resol. c. vlt. nu. 4 poterit eandem exercere, cum morte praesidis, aut rectoris expiret omnino potestas eius, qui ab eo fuit vicarius constitutus. Hic enim vicarius eandem, & non aliam iurisdict. habet, quam ipse, qui eum constituit, & idem est vtriusque tribunal. c. Romana. in prin. de appella. in 6. in specie quo ad vicarios episcoporum, etiam quo ad caepta negotia tenent gl. singularis, inibi communiter recepta in Cle. vlt. de procu. ver. contestata. Panor. in c. extirpande. §. quia vero. nu. 14. de preb. Archid. Ioan. And. Domi. Francus & Doct. in c. 1. de offi. vicar. in 6. ad finem, quibus admodum suffragatur tex. in d. Cle. vl. de proc. Igitur idem erit in vicarijs rectorum, & praesidum, cum hi non habeant ius potentius, quam episcoporum vicarij: Nec ipse video rationem congruam differentie. Idcirco non auderem asseuerare, mortuo ciuitatis rectore, minime expirare vicarij ab eodem constituti potestatem, tametsi vir doctissimus Petrus Auend. id expressim asserat in d. tract. de manda. exeq. c. 3. nu. 1. Ioa. si quidem Faber in §. item si adhuc. Institu. de mandato. nume. 5. contrarium eius, quod ego probaui, nequaquam tenet. Nam cum praenotauerit Communem Canonistarum sententiam de vicario episco pi, subdit, posset dici, quod iudices & Balliui Baronum non reuocentur per mortem eorum, quanuis dicti Balliui habeant quasi omnimodam conformitatem cum officialib. episcoporum, quia barones, quod instituunt, sunt domini, praelati non. De Senescalis vero regijs, & Balliuis, non videtur dubium, quia illi sunt vere ordinarij, sicut Praesides prouinciarum. Hactenus Faber. qui nusquam loquutus est de vicarijs Praesidum, nec Rectorum, sed de his iudicibus ordinarijs, qui constituuntur ab his Baronibus, Ducibus, Marchionib, Comitib. & Regibus, qui iure proprio habent ius constituendi, & creandi iudices ordinarios, qui non appellanturvicarij. Sed & nunc non disputo de his, que Faber tradit, id tantum ex eius relatione deducens, ipsum minime loquutum fuisse de praesidum aut rectorum vicarijs, qui etsi ordinarij iudices dicantur, eam tamen iurisdict. habent vicario titulo ab his, qui eiusdem domini non sunt, sed aliorum commissa iurisdictione vtuntur. Secundo erit praenotandum, huius castellani Regem plerosque populos ius habere ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut praescriptione eligendi iudices ordinarios, quos Alcaldes vulgus appellat, Hi vero primam habent causarum cognitionem. Quod satis constat ex l. 1. titu. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordina. l. 2. ti. 4. part. 3. Tertio est obseruandum, in hoc regio Castellae principatu, mitti frequentissime in ciuitates villas, & oppida, presertim regia, presides quosdam, quos vulgo Correctores dicimus, qui iurisdictionem habent & exercent ordinariam, ciuilem, & criminalem quo ad primam causarum cognitionem, quam quidam audientiam primam, nos passim Instantiam primam appellamus. Hos vero, non esse dandos, nec mittendos populorum expensis, sancitum extat. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. hoc idem adnotauit Lucas de Penna in l. annonas. C. de erogat. milit. anno. lib. 12. idem ipse senserat in l. quicunque. ad finem. C. de omni agro desert. lib. 11. quem sequutus est Petrus Auend. in lib. de exequendis mandatis Regijs. cap. 1. nu. 7. quam sententiam nos ita opinamur accipiendam esse, vt constitutissimum sit, olim minime consuetum fuisse mitti a Rege rectores in ciuitates, villas, & oppida, nec ipsorum populorum, nec ipsius Regis expensis, ex eo quod ob veterem illam morum simplicitatem, & Rerumpublicarum quietem satis idonei erant administrationi, & executioni iustitiae iudices ordinarij ab ipso Decurionum collegio electi ad Regis confirmationem, quos Alcaldes ordinarios dicimus. Idcirco quia populus habebat ius eligendi hos iudices ex principum priuilegio, aut consuetudine, statutum est non semel, quod alij iudices praeter hos nequaquam mittantur a Rege, nisi ob causas contingentes fuerint ab ipsis populis, aut cuiuslibet populi maiori parte petiti. Quod mihi admodum probatur ex d. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. Sed longe apertius constat ex petitione. 8. data Regi Alfonso 11. in legionensi totius regni conuentu Aera. 1387. in petitione quarta data Regi Henrico 2. in Burgensi conuentu Aera. M. ccccxj. Item ex alia petitione oblata Regi Ioanni 2. in Zamorensi ciuitate ann. 1432. a quibus deductae fuere dictae ordinationum constitutiones & leges. Sed & hoc apparet, nam si rectores dandi non sunt nec mittendi, nisi populis ipsis petentib. manifeste consequitur, in ipsis ciuitatib. & oppidis iudices ordinarios ad electionem Decurionum nominandos constitutos fuisse, qui ius dicerent litigantibus eo tempore, quo non petentib. populis, minime mitterentur a Rege presides, aut rectores. Hi vero rectores a Rege missi ad petitionem populorum habere debent stipendium ab ipsismet populis. Princeps enim, qui primam causarum cognitionem ipsis populorum magistratibus commisit, muneri regio satisfecisse videtur. Vnde populi, qui rectorem a Rege petierint preter ipsos iudices ordinarios, tenentur eidem stipendium publicum soluere, alioqui vbi Rex primam causarum cognitionem non commiserit, nec reliquerit popularibus magistratibus, tenetur omnino suis quidem expensis rectorem, aut iudicem populo dare, cum id muneris regij sit, eaque ex causa regios reditus percipiat, sicuti explicat Lucas de Penna in d. l. annonas. col. 1. ex illius Cesaree constitutionis authoritate. Nec est maior ratio in constituendis a Rege stipendijs, quae dantur iudicib. appellationum, quam in his que danda sunt primarum cognitionum magistratib. vbi & hi sunt a Rege, non ab ipsis populis, nominandi. Pari siquidem ratione vtrumque munus regium est. Duo tamen sunt in hac Castellani regni Republica moribus adeo recepta, vt nihil sit in eius regimine frequentius, nempe, quod a rege ipso in quascunque ciuitates, etiam habentes ordinatios iudices, quos Alcaldes appellamus. mittantur rectores exteri, & id maxime conducit in publicam vtilitatem propter quietum statutum cuilibet Reipub. ad legum ipsarum tutelam. ad ius vnicuique suum reddendum. Deinde, quod hi rectores non a Rege, sed ex ipsius publicis cuiusque vrbis reditibus congrua, & diffinita stipendia percipiant. Vtrunque vero a frequenti populorum petitione originem habuit, vt iam expeditissimum sit, & idem fiat, etiam populis non petentibus sanctissime profecto: cum in eorum tendat commune bonum, propter ipsius Reipublicae tranquillitatem. Atque haec sunt intelligenda de oppidis regijs, & in quibus ipsa iurisdictio Regis est. In his vero ciuitatibus, & oppidis, quae alicui Duci, Comiti, aut Marchioni Nobiliue subdita sunt, hoc ipsum est in controuersia, an domini habentes iurisdictionem possint populis inuitis, & non petentibus constituere aut mittere rectorem, aliumue iudicem, qui primam, habeat causarum ciuilium & criminalium cognitionem, simul cum ipsis magistratibus a populo electis, vt eam exerceant iure praeuentionis? & hoc fieri iure posse, conatur probare Petrus Auendanius in d. tract. de exequendis mandatis regijs. cap. 6. num. 25. quod ipse item admitterem, vbi hoc ius fuerit legitimo titulo, aut iusta tem poris praescriptione quaesitum. At in his lo cis, in quibus nulla extat hac de re consuetudo, aut praescriptio, sed est quaestio ista ex iuris rationibus diffinienda, maxime dubitarem. Nam licet Rex aut Princeps summus possit hoc facere, quippe qui summam, & totam habeat Rei publicae iurisdictionem: Domini tamen inferiores, non sic poterunt hoc iure vti, nec populis ius, quod habent, auferre, diminuere, aut debilius reddere. Habent enim populares magistratus ius primarum cognitionum, eaque lege oppida dominis a Rege data sunt. Quamobrem iniuria fieret magistratibus popularibus, qui ius istud obtinent, si in eisdem oppidis alij iudices ordinarij a dominis darentur & constituerentur in hoc, vt & primam haberent causarum cognitionem. Igitur qui hac de controuersia iudicaturi sunt, haec & alia aequissime perpendent, vt quod Reipublicae sit vtilius, decernant, & exequantur. Nos interim his praenotatis quasdam exponemus conclusiones ad questionis propositae diffinitionem. Prima conclusio. Concessio iurisdictionis, meri & mixti Imperij, etiam in proprietatem, & ratione territorij, intelligitur quo ad primam instantiam, non autem in secunda, nec quo ad causas appellationis. Hoc etenim ius cognoscendi de causis appellationum in dubio non censetur concessum, sed reseruatum, cum competat superioribus, & maioribus iudicib. non autem his, quibus ius primarum cognitionum etiam competit. Sic conclusionem hanc tenuerunt Angel. in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. Iacobi. de S. Georgio in tracta. de feudo, & eius inuesti. verbo vicarius. & versi. cum mero & misto Imperio. col. 2. versicu. sed an ille. & versicu. Vasalli. colum. 13. versi. vnum semper notetis. Carolus Molin. in consuetud. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 50. & quanuis Curtius Iunior in tracta. de feudis. 7. & vltima parte. q. 12. in specie improbet praedictam Angeli opinionem ex quadam Bar. sententia in l. ad finem. ff. quis, & a quo appellandum sit, quam paulo post examinabimus. Et in effectu idem fecerint Andre. Isernia in constitu. Neapolit. rub. de discret. cognit. caus. folio 49. & Matthaeus Afflict. in eisdem constitutionibus rub. 58. ad finem, asseuerantes, nobiles habentes iurisdictionem in aliquo oppido, ius itidem habere cognoscendi de causis appellationum. prior tamen opinio, quam ex Angelo deduximus, in PRAXI receptior est, vt asserit Albertus Brunus in consi. 102. colum. 2. Et probatur, quia cum idem sit tribunal, non est ad dominum, ab eius vicario, & iudice appellandum. cap. Romana. in princ. de appellat. in 6. l. 1. §. vlt. ff. quis, & a quo appellandum sit. Imo & Angeli sententia obtinet, etiam vbi iurisdictio merum & mistum Imperium data essent, cum omnimoda iurisdictione. Nam & hisce verbis non videtur translatum ius cognoscendi de causis appellationum, secundum Carolum Molinae. in d. num. 50. Iacobi. in d. verbo vicarius. & Aymonem in cons. 209. nu. 9. lib. 2. licet Iason in consio. 161. lib. 2. & Paulus Parisius cons. 8. nu. 31. lib. 1. teneant in hoc casu, quoties omnimoda fuerit iurisdictio concessa, ius hoc translatum censeri, vt a vicario eius, cui concessa est, ad eundem primo appelletur. Secunda conclusio. Quanuis iudices ordinarij a populo electi, & a domino confirmati, ab eodem domino confirmante iurisdictionem habeant, & accipiant: iure tamen defendi potest ab his iudicibus ad ipsum dominum posse appellari. Prior conclusionis pars probatur in Authent. de defensoribus ciuitatum. §. iusiurandum. Et eam tenent expressim Bald. in cap. ad haec. de Allodijs. idem Bald. in cap. cum omne. num. 22. de constit. Angelus in d. Authen. de defenso. ciui. §. de caetero. Alexan. in l. 1. ad finem. ff. de iuris. om. iud. vbi Dec. col. vlt. scribit, hanc opinionem COMMVNEM esse, qua constat iudices electos iurisdictionem accipere, & habere ab ipso confirmante. Qua ratione in his oppidis, in quibus iurisdictio, quo ad primam causarum cognitionem, exercetur a magistratibus, quos populus elegerit & dominus confirmauerit, praeconia sunt publice promulganda nomine ipsius domini. Eius etenim est iurisdictio: tametsi ne constituat dominus, quo ad primam causarum cognitionem ibidem exteros iudices, qui forsan inhumane tractent ipsos incolas, & ciues, satis aequum est, & iure subnixum, quod iudices ordinarij a populo eligantur, & a domino confirmentur, modo vbique seruetur exacte quod moribus receptum fuerit. Posterior conclusionis pars ex eo mihi placet, quod non sit omnino idem tribunal domini, & magistratuum popularium, cum hi non constituantur libere a domino, sed tantum ab eo confirmentur, postquam fuerint a populo electi. Id circo admodum conuenit, quod ab ipsis popularibus magistratibus ad dominum appelletur, vt ipse aliquam habeat vel primam, vel secundam causarum cognitionem, quam per se, vel per alios ab eo libere constituendos exercere valeat, alioqui esset profecto iurisdictio penes ipsum absque vsu fere, praesertim libero. Atque ita huius conclusionis partem vltimam tenet Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. vers. Melius tamen est. Extat vero in hoc tractatu, & materia regia lex a Ioanne Rege huius nominis primo, lata anno Domini M. CCCXC. vt constat ex ipsius Re[art. 7]gis ordinationibus. Sed & eiusdem legis mentio fit in Chronica eiusdem Ioannis Regis 1. anno 12. c. 12. cuius constitutionis decisio videtur hoc ipsum constituere, & permittere, quod in hac secunda conclusione nos quidem conati sumus probare. Sed eiusdem & constitutionis intellectum, & interpretationem hoc in loco missam facimus, quod ea petenda sit a summis & prudentissimis Regij & supremi praetorij iudicibus, & consiliarijs pro ipsius Reip. vtilitate. Tertia conclusio. Nihilominus potest inferioribus a principe iurisdictionem habentibus competere iure speciali, vel priuilegio ipsa primarum appellationum cognitio. Haec conclusio satis probatur ex his, quae superius tradita fuere. Quarta conclusio. A iudice per dominum alicuius oppidi constituto, ad audiendas appellationum causas, & ad earum cognitionem, omnino ad Regem, non ad ipsum dominum est appellandum. Haec conclusio constat iure communi & Regio, cum idem sit tribunal in hoc casu, sicuti apparet in d. c. Romana. de appella. in 6. Nec in hac conclusione potest contingere aliqua controuersia. Alioqui prouocatio, seu appellatio ad Regem facillime tolleretur, cum possent apud inferiores tres omnino conformes ferri, ac pronunciari sententiae, a quibus iure prohibita est appellatio, atque ita Ioan. Faber optime scribit in princ. instit. de vulgari. num. 4. Quinta conclusio. Vbi dominus causam aliquam appellationis cognoscendam expressim. & specialiter alicui delegauerit, ab hoc delegato ad Regem ipsum, non ad dominum, nec ad eius appellationum iudices, appellandum est. Haec conclusio constat eadem fere ratione, qua probata fuit praecedens, nec video aliquam in praxi hac de re controuersiam: Tametsi posset quis ex iure Communi contrarium deducere, vel ea ratione, qua probatur, a delegato appellandum esse ad delegantem. cap. super quaestionum. §. porro. de officio deleg. c. si delegatus. c. is cui c. si a delegato. de officio deleg. in 6. l. 1. in prin. & §. 1. l. 3. ff. quis, & a quo appel. l. praecipimus. §. 1. & §. haec appellatio. C. de appellat. Ex quibus apparet, appellandum esse a delegato ad delegantem, quoties non tota, nec omnis iurisdictio delegata est, sed eius pars, vel species. Huic rationi accedit elegans sententia Bar. qui in l. 1. §. ab eo. ad finem. ff. quis, & a quo appel. scribit, in hoc distingui vicarium a delegato, quod vicarius gerat vices ordinarij in eodem loco, & eodem tribunali, in quo consueuit ipse ordinarius iudicare, id est, vt ipse interpretor, qui locum tenet ordinarij habens ab eo sibi delegatam, & commissam omnem iurisdictionem. Quando autem committeret quis alicui vniuersitatem causarum exercendarum in alio loco, vtputa in aliquo castro seu territorio, licet dixerit, facimus te nostrum vicarium, non diceretur vicarius, sed delegatus, nec appellaretur ad superiorem, sed ad ipsum, qui eum vicarium fecit. notat idem Panor. in c. relatum. ad fin. de officio delegati. Est & ad idem optima gloss. in Clem. 2. de rescriptis. ver. foraneo. quae asserit foraneum officialem episcopi, qui in aliqua parte dioecesis constitutus est, vt illic nomine ipsius praelati iurisdictione vtatur ecclesiastica, & spirituali, in hoc differre, ac distingui a generali vicario, quod hic sit ordinarius, ille vero delegatus, & ideo ab eo ad episcopum appelletur. notant Fel. in rub. de offic. deleg. col. vlt. Panor. in rep. c. si quis. Contra. nu. 35. de for. competen. & ni fallor, hec est magis Communis opinio, quam Ange. Aret. sequitur in d. l. 1. §. ab eo. ff. quis. & a quo appella. & late Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum. parte 4. distinct. 5. nu. 27. Igitur cum in specie, & casu huius quintae conclusionis iudex hic sit delegatus, cui causa quedam, non omnis iurisdictio, commissa est ab eo erit ad delegantem. appellandum. Cui sententiae patro cinatur glos. in cap. non putamus. & illic Domi. de consuetu. in 6. & Alex an. in rub. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisdict. col. penult. qui sequitur glos. in d. Clement. 2. Idem notat Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. text. optimus in cap. dilecti de appellatio. Quam ob rem Ioan. Lup. in tract. de iustitia regni Nauarrae. 2. parte. §. 4. regiae legis sensim mentionem faciens scribit, eadem lege permissum esse, quod a iudicibus particularibus in oppidis nobilibus subditis ad eosdem dominos appelletur: non tamen a iudicibus generalibus, quasi particulares non sint omnino dominorum vicarij, nec cum eo vnum & idem tribunal efficiant, Tertio aduersus hanc quintam conclusionem plurimum conducit text. in l. a proconsulibus. C. de appellatio. a quo Bal. ibi, & Roma. in sin76. adnotarunt, iure ciuili posse a vicario ad iudicem ordinarium, cuius vices gerit; & a quo constitutus est, appellari, quasi in hoc ius Pontificium a Caesareo differat: cum iure Pontificio a vicario generali ad episcopum appellare non liceat, nec ad eum, qui illum constituit, quia idem est tribunal. His tamen vtcunque vrgentibus, minime discedimus a proposita conclusione, quippe qui existimemus, haec exacte, ac diligenter intellecta non obesse huic quintae assertioni. Primum etenim non obstat, quia non negamus, iure Caesareo, & Pontificio appellandum esse ad delegantem, vbi is non omnem iurisdictionem, sed eius partem delegauerit: Contendimus tamen hoc intelligendum esse in terminis iuris Communis disponentis, quod a sententia delegati appelletur ad delegantem immediatum, nec tamen ius commune permittit, quod inferior habens iurisdictionem limitatam, quoad primam causarum cognitionem, & alteri quoad ius appellationis subditam, possit delegare semel, vel pluries, vt cognoscat de vna, vel pluribus causis appellationis frustrando superiorem iure suo, quia hoc esset in fraudem appellationis ad superiorem deuoluendae. Nam etsi episcopus certam causam committeret speciali vicario, non generali, ad hoc vt ad se, non ad superiorem appelletur, non proderit sibi huiusmodi fraus, & cautela: imo poterit ad superiorem, omisso delegante, appellari, quemadmodum notant Speculat. titul. de appellatio. §. quarto nunc tractemus. num. 6. Ioan. Andr. Domin. & Francus in cap. Romana. in princip. de appella. in 6. Bartachinus in tract. de episcopo. libro 4. parte 8. quaest. 26. tradit eleganter Carolus Molinae. in consuetudini. Parisiensi. titul. 1. §. 1. glo. 5. numer. 52. quod si fraus omnis abesset eiusque suspicio cessaret, posset in hac specie a delegato episcopi appellari ad delegantem iure Pontificio, sicuti Speculat. idem & alij post eum voluerunt, quos sequitur glo. in Pragmatica Sanctione. verbo, medio. colum. 4. Haec tamen delegatio ob frequentes hominum fraudes hodie maximam haberet suspitionem, atque ideo multo vtilius est, quod ad Metropolitanum ab hoc delegato, non ad delegantem, appelletur. Sed & Carolus in dicto numer. 52. citat Ioan. Fab. in princip. instit. de vulgari. tenentem iure ciuili non posse appellari a delegato ad delegantem, sed ad eius superiorem appellandum esse, idque generaliter verum esse is author sensit, vt tandem secundum eum, vbi quis alicuius causae omnem cognitionem delegauerit, non possit ad eum a delegato appellari. Imo & ipse Faber improbare videtur, quod secundo loco de iudice episcopi foraneo adduximus ad comprobationem opinionis Bartoli, quae etiam si refragante Fabro, iure posset admitti, VSV tamen forensi minime recepta videtur, quoad seculares iudices. Nam si preses prouinciae, aut ciuitatis rector in aliquo proprij territorij oppido vicarium constituerit, ab eo vicario ad rectores, vel praesides superiorem, non ad ipsum rectorem, vel praesidem est appellandum. Sic sane in PRAXI locus omnino non est opinioni Bartoli in dicta l. 1. §. ab eo. ff. quis. & a quo appell. qua in re obseruare oportet exacte, quid moribus, & vsu fuerit receptum. Vnde poterunt facilius intelligi, quae breuiter scribit Rebuffus in commentarijs ad leges Regias 3. Tomo. titul. de appellationib. in princip. colu. 4. asseuerans in Regno Franciae a vicarijs, & locum tenentibus, & a subdelegatis ad regem, & eius Curiam, non ad delegantem, nec ad eum qui vicarium constituit, appellari. Idem etenim & apud nos in his Castellani Regni prouincijs passim fit. Cum a locum tenentibus, etiam particularibus non appelletur ad praesides, nec ad praetores, sed ad ipsum Regem, eiusque Curiam. Quod vero ex Baldo in dicta l. a Proconsulibus tradidimus, falsum esse constat. Siquidem nec de iure ciuili poterit ad ordinarium, vel ad rectorem ciuitatis ab eius vicario appellari: cum idem sit tribunal: vt explicat Bartolus in dicto §. ab eo. idem Bartol. per textum ibi in l. praecipimus. C. de appellatio. Decius in capitulo, dilecti. de appellation. Baldus sibi contrarius in Margarita Innocentiana. litera S. num. 15. Quibus non oberit decisio textus in dict. l. a Proconsulibus. Quia loquitur in vicario Praefecti Praetorio, cuius quidem Praefecti Praetorio tanta fuit olim dignitas, vt ab eo tanquam a principe minime liceret prouocare: idcirco mirum non est, quod ab eius vicario ad eum appelletur, cum ad alium non possit appellari. Eandem opinionem post Bart. tenet Angel. in d. l. praecipimus. Hoc ipsum sensit & gloss. in dict. Pragmatica sanctione. tit. de causis. §. nec ad quemcunque, verb. medio. scribens, decisionem text. in dicta l. a proconsulibus. procedere in vicario eius, qui superiorem non habet, ad quem appelletur. Idem & Francus sensit in dicto capit. dilecti. quaest. 6. Vnde fit, vt hec quinta conclusio satis his rationibus fuerit probata. Quam ob rem idem fortassis erit in eo casu, quo dominus alicuius oppidi, causam aliquam alteri delegauerit in prima instantia, quoad primam causae cognitionem. & diffinitionem. Nam ab hoc delegato ad Regem, non ad dominum appellabitur, etiamsi Contrarium voluerit Albertus Brunus in d. cons. 102. col. 2. Sexta conclusio. Quamuis iure Regio domini oppidorum ex dicta lege Guadalaraiae, alioue legitimo titulo ius habeant primarum appellationum, que a iudicibus ordinarijs proponuntur, poterunt tamen subditi libere omisso medio ad Regem, eiusque Curiam prouocare. Conclusio ista probatur ex eo, quod Regijs legibus, & ordinationibus prohibitum sit quod cunque grauamen, quod fieri soleat in oppidis dominorum nobilium his, qui ad Regem, eiusque Curiam appellant. Et deinde institutum, quod in in his locis libere permittantur quaecunque ad Regem appellationes. l. 14. tit. 16. libro tertio ordinatio. & l. 1. titul. 1. eodem libro. Sic sane apud Regia Castellani regni suprema tribunalia passim admittuntur appellationes, quae fiunt, & pro ponuntur, etiam omisso medio nobilium dominorum iurisdictionem habentium tribunali, cuius quidem tribunalis cognitio pertinet ad eas appellationes, quae fuerint ad id tribunal delatae. Haec autem praxis potuit originem ducere a Regia lege Partitarum, quae permisit appellationes ad Regem deferri, ad eiusque Curiam omisso medio, quemadmodum decisum extat in l. 18. tit, 23. parte 3. Idem enim & iure Pontificio constat, quia ad summum Pontificem appellari potest, omisso medio. ca. ad Romanam, 2. quaestio. 6. & est Communis opinio Doctorum in cap. dilecti. de appellat. Quamuis adhuc aliquot ecclesiastici iudices nolint deferre appellationibus ad Summum Pontificem nominatim expositis omisso medio, quod in concilio Basiliensi constitutum fuit, vt patet in Pragmatica Sanctione Gallicana, titulo de causis. Iure tamen Pontificio, etiam ad Legatum de latere, omisso medio, appellari poterit glos. in capit. Romana. in princip. verbo, ad curiam. de appellatio. in 6. notatur in capit. 1. de officio legati. tradit optime Francus in d. cap. dilecti. quaest. 8. Quin & omisso medio appellationes ad quemcunque, maxime Regem deferuntur legitime, si nemo petierit earum remissionem ad eos iudices, qui ex iure ordinario primarum appellationum cognitionem habent. Nam appellatio omisso medio pro posita, causae cognitionem deuoluit, etiam vbi appellari omisso medio non potest, si nihil fuerit ex aduerso obiectum. glos. communiter recepta in d. c. dilecti. cuius opinionem fatentur Communem esse Imol. & Dec. ibi Cosmas in Pragma. Sanctione. titul. de causis. verb. medio. Eamque sequitur Rota decis. 387. in nouis. Tametsi, & in hac specie Imola, Decius, & Cosmas a frequentissima omnium sententia discesserint, Contrarium iure verius esse asseuerantes. Et ideo iuxta eorum sententiam quoties appellatio permissa non est omisso medio, etiam nemine petente, appellationis causa remittenda est ad illud medium tribunal, quod iniuste fuerat omissum. Quae tamen opinio iure Regio, quo appellari potest ad Regem, omisso medio, necessaria non est. His igitur probatur haec Sexta conclusio ad praxim legis Regiae, quae lata fuit Guadalaiarae, de cuius intellectu plerunque varijs expositis quaestionibus solet disputari. Nos vero pauca notauimus, quae certam habent ex vsu, & iure diffinitionem, cum lex illa ius primarum appellationum dominis oppidorum concedat, quoties appellatio proponitur a iudicibus ordinarijs. Sed appellatione ista omisso medio ad Regem, quid apud Gallos receptum fuerit, tradit Rebuffus tertio Tomo in leges Regias. tit. de appellationib. artic. 2. Et Author stili Parlamenti Parisiensis, tit. an qui appellauit ad Curiam, omisso medio remitti debeat. In regno sane Neapolitano lege lata obtentum est, quod possit ad Regem appellari omisso medio, etiam in Baronum oppidis, vt palam testantur glo. Andraeas Isern. Et Matthae. Afflict. lib. 1. rubr. 58. col. vl. notat idem Matthae. ad hoc constitutionem incip. Cum noua rub. 78. 4. notab. & Rob. Maranta in tracta. de ordine iudiciorum Parte. 6. ca. de appellationibus. numer. 366. atque haec, vt exposuimus, hactenus obtinuerunt. Appellationes autem quae ad Regem deferuntur, vt & aliae causae, quae eius diffinitionem exigunt, in ipsa Curia Regia examinantur, & diffiniun[art. 10]tur. Curiam vero hic intelligo oppidum & locum, vbi Rex est cum suis consiliarijs, & alijs, qui eius lateri adsistunt, vt ei consulant, quid agendum sit in executione iustitiae, & administratione, ac regimine totius regie Reipublicae, Hanc etenim congregationem Curiam dicimus proprie, & inde eodem nomine appellamus locum, vbi ea congregatio commoratur. l. 27. tit. 9. part. 2. Sic denique quod Innocent. & Panor. in capit. ego N. de iureiurand. Idem Innocent. in cap. cum ecclesiasticae. de except. & in c. accusatum. de simon. & ex Herodiano. libr. 1 Tiraq. de nobilitat. cap. 31. nu. 4. scripsere, asserentes Romam dici locum, vbi sit Papa, vel Inperator eo tempore, quo Roma suberat Imperatori. Quod Herodianus scribit, apud quam Pompeianus dixit, Roma est, vbi & Imperator: est in hunc modum accipiendum, si inibi Papa cum Curia simul degat. text. opt. in Clemen. ne Romani. §. sane. de electioni. Tametsi contrarium notauerit glo. in regu. cancella. 5. & simpliciter idem quod Inno. obseruauerint Roma. in sing. 146. Dec. in c. meminimus. de appellat. num. 2. Domi. in cap. 2. de praeben. in 6. penult. notab. Olim autem curiae authore Festo dicebantur, in quibus vniuscuiusque partis populi Romani quid gerebatur, quales sunt hae numero 30. in quas Romulus populum Romanum distribuit, quibus postea additae sunt 5. Meminit Budaeus in l. 2. ff. de origine iuris: Inde Curiata Comitia dicebantur conuentus, qui curiatim perlictorem calabantur. id est, vocabantur: vt testis est Gellius lib. 15. cap. 27. Curia item apud Romanos locus ille fuit celebratissimus, vbi de publicis rebus a Consulibus, & Senatoribus tractabatur, a cura quidem dictus. Sic Cicero lib. 3. de Oratore ait, Curiam pro Senatu accipi. Curia igitur apud Romanos dicebatur locus, in quem Senatores, pro Reipublicae vtilitate conuenerant. Qua ratione etiamsi hodie in regijs principatibus, non omnino conueniat regimen publicum ei, quo Romana Res publica vtebatur, nihilominus & summus regius Senatus, summaque Curia haec nomina poterunt obtinere, ad veteris Reipublicae imaginem, siquidem & in summo Senatu regij consiliarij, de Reipublicae administratione tractant & rogantur sententiam dicere, vt Reipublicae cura per eos expediatur. De Curia multa Zas. in l. 2. de origi. iuris. in princip. & Budaeus in Forensibus ad finem. Caeterum Castellae Rex, vt litigantium subditorum commodis & expensis consuleret, & ne passim cogerentur Regem ipsum sequi omnes hi, qui appellationis causa, aut querelae, siue pro iure exigendo regiam Curiam adirent, ac subinde, vt summus eius Senatus, & consiliarij eiusdem, tot alioqui negocijs impediti, quae breuem, ac celerem expeditionem exigunt, commodius regimini Reipublicae vacarent, duo constituititidem regia praetoria, vnum Pintiae, alterum Granatae, quae quidem praetoria Curie regiae appellantur. Ad haec vero causae appellationum, & regulariter aliae omnes, quae ex legibus huius regni ad curiam regiam deferri possunt, & deferendae sunt, Iure quodam ordinario deferuntur, quibusdam negocijs exceptis, quae regio supremo Senatui, eiusque summis consiliarijs excipiuntur, & reseruantur. Dicuntur tandem haec regia praetoria vulgo Audientiae regales, latine dici caste poterunt Auditoria: Nam Auditorium locus est, vbi causae auciuntur, & lites iudicantur. l. contra. §. is qui. ff. dere iudic. l. mulier. ff. ad Trebellian. l. minor autem. ff. de minori. l. Titius. in 1. ff. de action. empt. l. lecta est in auditorio AEmilij Papiniani. Praefecti Praetorio. ff. si certum petat. vbi Alciat. Eadem ferme ratione Epiphanius Interpres, Sozomeni lib. 2. tripartitae. c. 2. de Constantino, qui nolebat de causis sacerdotum iudicare, inquit, eum respondisse: mihi ergo homini constituto de huiusmodi rebus non licet habere auditorium, id est iudicium, Eiusdem dictionis ad eandem significationem, qua significatur locus publicus vbi causae & lites audidiuntur, mentio fit Actorum c. 25. altera, inquit diuus Lucas, die, cum venissent Agrippa & Berenice cum multa ambitione in auditorium cum Tribunis. Sed & haec auditoria etiam appellantur Regiae Cancellariae vt opinor, a Cancellario, qui princeps fuit olim in Curia, & praefectus summus Regij praetorij, & consiliariorum, aliorumque magistratuum, qui apud Regem munera publica in exequutione iustitiae, & in expediendis negocijs regio nomine obtinebant. Huius Cancellarij officium erat rescripta, & responsa, decretaque Regis inspicere, & male scripta, aut expedita cancellare, id est, transuersis lineis, veluti cancellis expungere, & illinire, l. Cancellauerat. ff. de his, quae in testamen. delen. & l. sequent. & in l. si chirographum. ff. de probatio. Quod vero hoc fuerit officium Cancellarij, probat text. celebris in l. 4. titul. 9. part. 2. indicat Budaeus in rub. ff. de off. Praefect. Praetorio. Magnam & olim fuisse Cancellarij dignitatem, & authoritatem apud Gallos, testis est Paulus AEmil. libr. 3. de rebus Francorum, quo in loco Cancellarium appellat prefectum iuris. Idem Budeus in forensibus, eum dicit regni Nomophylacem, penes quem sint iuris Regalis prima auspicia. Haec tamen sunt intelligenda de Cancellarij dignitate, quae apud Hispanos, Gallos, & Anglos ab hinc mille annis obtinuit, cum apud veteres Romani orbis Imperatores, qui Cancellarios instituerunt, non fuerit tantae haec dignitas aestimationis, quantae postea, vel hoc seculo censetur. Apud Flauium Vopiscum legimus, Carinum Imperatorem Cancellarios habuisse. Sub Archadio item & Honorio fuere etiam Cancellarij, quorum mentio fit in l. consiliarios, & in l. nemo. C. de assessorib. & domesticis, & Cancellarijs iudicum. Hos autem ipse interpretor eos, qui iudicibus libellos supplicatorios offerebant & legebant, quos notarios hodie vocamus. Eiusdem muneris apud Imperatorem Carinum opinor eius Cancellarios fuisse. Nam & Virgilius Polydorus lib. 9. histor. Anglicae. de Gulielmo Rege ita scribit: Instituit item Scribarum collegium, qui diplomata scriberent, & eius collegij Magistrum, vocauit Cancellarium, qui paulatim supremus effectus magistratus, qualis hodie habetur. Idem Polydorus lib. 11. scribit, Cancellarium regni in publicis conuentibus apud principes pro loquutorem esse. Idem lib. 13. scribit, diuum Thomam Cantuarien. creatum fuisse magni regni Cancellarium. Sed & Pau. AEmil. in d. lib. 3. de reb. Francor. opinatur a paruis initijs, & ab Scribarum officio munus hoc cancellariorum regni. ob magnitudinem virorum, qui eo munere fungebantur, apud Regem, ad tantam maiestatem peruenisse. Ergo Regia Cancellaria Regis verbis responsa facit suppliciter ad euntibus, & ius reddit litigantibus, Antistesque in plerisque aequitatis censetur. Denique curia Regis est, ac sub Regio nomine, & sigillo literas decernit super rerum iudicatarum executionibus, & super alijs rebus, quae a cancellariae eiusdem praetorio examinantur, & diffiniuntur. # 5 THEMA CAPIT. V. De iure ac priuilegio reuocandi domum. SVMMARIA. -  1 Ius & priuilegium reuocandi domum, quibus competat: cum apud iudices curiae conueniuntur. -  2 Legati non habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. -  3 Quid si Legatus, vel alij simile ius habentes, contraxerint vt aduenae: an habeant ius reuocandi domum? -  4 Priuilegium reuocandi domum non competit his, qui in Curia alios ad iudicium vocauerint. CAPVT V. PRINCIPIS. Curia hoc iuris habet, quod quilibet dum in ea est, in ciuilibus apud curiae iudices poterit conueniri, etiamsi ibi non contraxerit regia. l. 4. & item 5. tit. 3. part. 3. ex eo quidem, quod Regis curia, omnibus sit commune forum, & tribunal, quemadmodum de Romana curia dicitur in c. vltim. de foro compe. notat glos. in c. 3. de praeb. in 6. ex. c. 2. eod. tit. Sed & de curia principis secularis, idem praemittit Henric. in d. c. vltim. & te[art. 1]nent expressim Panor. ibi, col. penul. & Socin. num. 63. Bal. Ange. Curt. Iun & Lanc. Dec. in l. 2. §. legatis. ff. de iudic. Quibus est adijciendum, Romam olim dictam fuisse communem patriam. l. Roma. ff. ad municip. non ex eo, quod ibi quilibet posset conueniri, sed alia ratione, quam optime explicuit Andr. Alc. lib. 2. disp. c. 21. Saepissime tamen opponitur ab his, qui apud curiae iudices conueniuntur priuilegium reuocandi domum, quod ex praealleg. lege regia competit primum, & denique his, qui ad curiam accesserunt ex causa necessaria: nempe, vt dominum, quem comitari alioqui tenentur, prosequantur. Item legatis, item missis a municipio, & patria: sicut in d. l. regia probatur, ita vt habeat hoc priuilegium locum etiam in legato misso a propria ciuitate, & patria. Bar. Albe. & Doct. in d. §. legatis. Competit idem priuilegium his, qui ad curiam vocantur causa dicendi testimonij, & his, qui ad prosequendam appellationem ab ipsismet propositam ad curiam accesserunt: item his, qui a Rege vocantur. Horum etenim exemplorum mentio fit in d. l. 2. §. legatis. & in d. l. 4. in hunc sane modum, vt Iurisconsultus in d. §. legatis. omiserit vocatum a Rege, & addiderit iudicem destinatum, aut missum in prouinciam, transeuntem tamen per Romam aut curiam. Non enim poterit hic ibi, nec in ipso loco, vbi iudex est, conueniri: vt notat gl. in d. §. legatis. verb, destinati. Regia vero lex adiecerit missum a municipio, & patria, & eum, qui dominum euntem in curiam sequitur. Etenim hi omnes habent ius reuocandi domum, nec possunt in curia conueniri, cum in ea sint ex causa necessaria. arg. cap. vlt. de dilatio. Missum autem a municipio hoc ius habere intelligo, etiam vbi is missus fuerit, vt sit eius Reipublicae procurator, secundum Inn. Ioan. Andreas, & Docto. communiter in d. c, vlt. de foro. comp. vt fatetur ibi Marian. Soc. nu. 66. Competit & hoc ius, vt constat, non tantum existentib. in curia ex causa necessaria, sed & his, qui ibi sint ex causa probabili, quae sit quasi necessaria, vt causa religionis, vel studijs glo. communiter recepta in d. §. legatis. qua de re multa tradit Maria. Soc. in d. c. vltim. num. 62. ex quibus aliquot hoc in loco ad legis regiae interpretationem adnotabimus. Primum enim quod dicitur de Legatis est intelligendum, nisi super contractibus tempore lega[art. 2]tionis ab eisdem factis. Nam pro his non habent ius reuocandi domum. text. in d. l. 2. §. omnes autem. vers. caeterum. pro alijs autem contractibus ante litigationem, etiam in loco legationis initis, non poterit legatus ibi conueniri, imo habet ius reuocandi domum, sicuti iurisconsultus ibidem respondit. Qua in re aduertere oportet, quod regia lex in omnib. habentibus ius reuocandi domum censet, priuilegium hoc cessare, nec esse admittendum, vbi contraxerint hi in eodem loco, & expressim insinuat, tempore, quo ex his causis in eodem loco sunt, & morantur. Ita enim inquit: "Pero por qualquier de estas maneras sobre dicas, que viniesse a la corte el demandando, si estando ay vendiere, o comprare, ofiziere otro pleyto qualquier, o tuerto, o fuerca, o danno, o otro yerro fiziesse tenudo es de responder ay por ello, si gelo demandaren." Et tamen ex iurisconsulto ea est interpretatio sumenda, vt in legatis plane procedat, sensus ex contrario, id est, quod habeant ius reuocandi domum, si ante tempus legationis in eo loco contraxerant, in alijs autem cesset hic sensus, cum minime sint hoc priuilegio vsuri pro contractibus in eo loco gestis, priusquam ex ea causa in eum locum accesserint. Sic plane loquitur Iurisconsultus secundum glo. ibi communiter receptam verbo contraxerint. Est etiam de legato tex. in l. si legationis tempore. ff. de iudic. Sed & omnes, qui ius habent reuocandi domum ex praedictis causis, illo non possunt vti, quoties conueniantur pro contractibus celebratis, etiam ante causam illam, cuius ratione priuilegium datur, si extra patriam, & prouinciam suam contraxerint, quasi pro his Romae, & in curia possint conueniri, nec habeant ius reuocandi domum, extra quam ipsi contraxerint, atque ideo nulla eis iniuria fiat, siquidem extra propriam prouinciam in locis contractus conueniri possent, si ibi essent inuenti, nec haberent ius reuocandi domum. tex. est celebris in d. l. 2. §. item si extra. qui notandus est ad intellectum regie legis, in vers. Si estando ay vendiere, vt idem sit, si ante causam huius priuilegij, & priusquam ex ea in curiam venerunt, contraxerint in curia, vel alibi extra eorum propriam prouinciam. Nam exceptis legatis caeteri non habent in hac specie ius reuocandi domum, hic est enim Communis sensus omnium Doct. in d. l. 2. §. omnes. & in d. §. item si extra. hunc siquidem intellectum tradit secundo loco glo. quam ibi sequuntur Bar. Bald. Paul. de Cast. & est Communis opinio secundum Lancelot. Dec. ibi. idem tenet Maria. Soc. in d. c. vlt. nu 76. Igitur si quis habens priuilegium reuocandi domum, eadem causa priuilegij durante, contraxerit extra propriam prouinciam, poterit pro hoc contractu in curia conueniri, nec habebit ius reuocandi domum. Hoc probatur, quia idem est pro contractibus ante causam priuilegij conuentis: ergo hoc ipsum seruabitur in his, qui contracti sunt tempore illius causae, quae ius alioqui reuocandi domum tribuit. Pro illis vero, quae & haec tempore intra prouinciam fecerit, habebit quis ius reuocandi domum. Quia solum excipiuntur contractus in curia eo tempore celebrati, vel extra propriam prouinciam, vel in eo loco, vbi quis conuenitur, sicuti notatur in d. §. omnes. Legatus autem pro contractibus ab eo gestis, etiam Romae ante legationem, non conuenitur Romae, vt diximus, sed tantum pro contractibus ab eo Romae tempore legationis celebratis, aut in Italia. l. cum furiosus. §. vlt. ff. de iud. Qui legationis causa, in quit Pap. Romam venit, ex qualibet causa fideiubere potest cum priuilegio suo, cum sit in Italia contractum, vti non potest. Haec legis verba ideo libentius retuli, quod glos. ibi communiter approbata, vt fatetur Alb. in d. l. 2. §. omnes. teneat, legatum non habere ius reuocandi domum, tantum in contractibus tempore legationis Romae celebratis: pro his vero, quae in Italia extra Romam contraxerit, habere eum ius reuocandi domum, etiamsi tempore legationis contractum fecerit, quae quidem interpretatio dura nimis est, & contraria Iurisconsulto. Qua ratione ipse opinor, veriorem esse opinionem Aldr. quam retulit gl. in d. §. item si extra, vt tandem legatus tempore legationis pro contractibus tunc ab eo Rome. vel in Italia celebratis, possit Romae conueniri, nec habeat ius reuocandi: non tamen pro his, quae extra Italiam, etiam extra propriam prouinciam tempore legationis, vel ante contraxerit. Hic enim, ni fallor, est planus & apertissimus Iuriscon. sensus. Quod vero diximus de legato, & alijs simile ius habentibus, posse nempe eos in curia conueniri, si ibi contraxerint, id obtinet, & est intelligendum, etiamsi vt aduenae contraxerint. gl. in [art. 3]d. §. legatis. verb. contraxerint, quam sequitur ibi Paul. Castren. glos. idem tenet in l. haeres absens. §. proinde. verb. quotquot. ff. de iudi. quam ibi probarunt Bart. Alb. Paul. Fulgos. nu. 6. Lan. Dec. Curt. Iunior. nu. 9. notat Maria. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 76. ex ea ratione, quod contrahens vt aduena in eo loco, vbi alia ex causa, quam ratione contractus forum sortitur, poterit ibi conueniri, si fuerit in eodem loco inuentus. glos. Communiter recepta in cap. Romana. §. nec etiam suffraganeorum. de foro competen. in 6. propter duplex vinculum, quod in hoc casu datur, & contingit. Idcirco quod modo notauimus satis iure probari videtur, & idem tenet Iacob. in d. §. omnes. Licet Ang. in d. l. haeres absens. §. 1. CONtrarium probare velit sentiens: legatum Romae contrahentem vt aduenam, non posse Romae, nec in curia conueniri, sed habere ius reuocandi domum. Ex quibus constat verus sensus Accur. in dict. verb. quotquot. voluit enim, quod sicut legatus contrahens, Romae tempore legationis, etiam vt aduena, potest ibi conueniri, quia Roma commune est domicilium, nec habet ius reuocandi domum: ita & fortiori ratione quilibet non legatus, Romae vt aduena contrahens, ibi poterit conueniri, nec habebit ius reuocandi domum. Sic etenim sensum gloss. explicarunt Lanc. Dec. & Curt. Iun. ibi. Licet Bart. non satis percipiens, quid gloss. voluerit, eius partem falsam esse dixerit. Quid ergo, si contractus sit factus in eo loco, vbi alias quam ratione contractus, ipse contrahens non sortitur forum, & tamen contrahit non vt aduena, sed habens per gulam, & armarium, an possit vti priuilegio reuocandi domum, ne conueniatur in eo loco, vbi est ex causa necessaria vel quasi necessaria? Et Paul. Castr. in d. §. omnes. num. 3. existimat, quod in hoc casu habeat locum priuilegium reuocandi domum. Idem sensit glo. in d. §. legatis. verb. destinati. Not. & Iacob. in d. §. omnes. licet gl. in verb. contraxerint, sentire videatur contrarium, dum excludit ab examine causae, locum contractus ab aduena facti, cui non cohaeret aliud domicilij ius, quasi admittat locum contractus facti ab habente per gulam: Mihi profecto multum arridet, ac placet Pauli opinio. His equidem libenter ipse adiecerim, posse pro contractibus celebratis eo tempore, quo causa priuilegij tractatur, non tantum alios, sed & legatos in eo loco, vbi contraxerint, conueniri, quamuis vt aduenae conuentionem fecerint, & nulla alia ratione, quam contractus, legati ibi forum sortiantur, modo nondum a loco contractus finita legatione discesserint. Caeterum quoad appellantem, cuius mentio fit, in d. l. 2. §. legatis. & quoad legatum, & alios, si [art. 4]agant in curia extra causam appellationis, aliosque ad iudicium vocauerint, inquit iurisconsultus, quod cogentur & alijs respondere, nec obtinebunt priuilegium reuocandi domum. tex. in d. l. 2. §. sed si agant. quem Accurs. ibi ita interpretatur, vt non tantum teneantur respondere his, aduersus quos egerint, sed & omnibus. Sic enim inquit Iurisconsultus: compelluntur se aduersus omnes defendere, quem intellectum ibidem sequuntur Alb. Ang. Paul. Fulg. & Iacob. a sancto Georgio. Inno. & Mari. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 75. ex quibus constat, hanc opinionem esse magis COMmunem. Poterit tamen locus hic aliter intelligi, vt teneantur legati se defendere aduersus omnes, contra quos ipsi egerint, ita quidem non tenebuntur omnib. respondere, sed his solum, aduersus quos ipsi egerint, quosque in iudicium vocauerint, quemadmodum antiquiores quidam ab Accursio citati in d. §. sed si agant. responsum illud intellexere, & praeter eos Iacob. de Rauenna. Butrig. & Nicolaus, quorum meminit Alberic. Gulielmus item de Cuneo, & Din. quos Paulus Castrensis retulit, quorum opinio plane probatur regia lege in dicta lege 4. titulo 3. partic. 3. quae erit apud nos omnino seruanda. # 6 THEMA CAP. VI. De his qui pro iure exigendo possunt alios ad curiam regis vocare, quo ad primam causarum cognitionem. SVMMARIA. -  1 Miser abiles personae possunt vocare quoslibet ad Curiam Regis in prima causae instantia: & an possint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire? -  2 Pupillus, & Orphanus hoc priuilegium habent, vt possint reos ad curiam trahere quo ad primam cognitionem. -  3 Pauperes idem ius habent quod orphani, ac pupilli. -  4 Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari? -  5 Pauperi litiganti, an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere? -  6 Intellectus l. si instituta. §. de inofficio. ff. de inofficio. testamen. -  7 An sit cautio danda de restituendis alimentis, & expensis, quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare? -  8 Filius pendente filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis a patre alimenta. Caput VI. IVRE quidem illud est constitutissimum, quod nemo potest, etiam ad curiam principis vocari pro lite examinanda in prima instantia, tametsi possit inuitus ad eam trahi per appellationem. l. nemo. C. de iurisd. om. iud. Auth. vt differentes iudices. §. 1. regia. l. 14. tit. 2. lib. 3. ord. Sunt nihilominus quidam, quibus licet in curiam principis trahere, & vocare illos, a quibus in iudicio aliquid exigere velint, & aduersus quos actiones habeant. Hoc enim statutum & permissum est in multis casib. quos vulgo dicimus (casos de corte.) Rei etenim extra proprium forum, & domicilium, coguntur apud curiae regiae iudices actoribus respondere, vbi actor sit pupillus, vidua, pauper aut denique miserabilis persona. Hoc sane in causis ciuilibus, [art. 1]nam de criminalibus idem est, ac pluribus casibus permittitur. Probatur in l. 5. titu. 3. part. 3. inquit enim lex. ("o por pleyto, que demandasse huerfano, o ome pobre, o muy cuytado contra algun poderoso, de que no podiesse alcancar derecho, tambien por el fuero de la tierra.") Apud Gallos idem seruari constat ex stilo Parlamenti ti. de minoribus. notant Guid. Papae. q. 466. & Rebuffus primo tomo in leges regias. tit. de senten. prouisionalibus. gloss. vlti. colum. 4. Huic praxi & sententiae adstipulatur Cesarum constitutio in l. vni. C. quando Imperator inter pupillum, & viduam ad fi. Ita enim inquit Constan. August. ad Andronicum. Quod si pupilli, vel viduae, alijque fortunae iniuria miserabiles iudicium nostrae serenitatis ornauerint, praesertim cum alicuius potentiam perhorrescunt, cogantur eorum aduersarij examini nostro sui copiam facere. Haec Imperator. Apud quem ipse adnotandam censeo dictionem, praesertim, ex qua deducitur intellectus ad legem regiam: ibi (& contra algun poderoso.) Nam praxis idem admisit ac recepit, vbi miserabilis persona agit contra eum, qui non est ex his, qui potiores in iure dicuntur: tametsi regia Neapolitana constitutio lib. 1. titu. 37. exigat in hoc casu ab his miseris actoribus iusiurandum, quo asseuerent, se timere aduersarij potentiam. Scribit ad haec diuus Hieronymus in Commentarijs ad Hieremiam super capit. 22. regum officium proprium esse, facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium, vi oppressos, & peregrinis, pupillisque, & viduis, qui facilius opprimuntur a potestatibus, praebere auxilium. c. regum. ca. administratores. ca. principes. 23. q. 5. His & illud conuenit, quod viduae, & miserabiles personae possunt reos laicos coram ecclesiastico iudice, super rebus prophanis conuenire, vbi iudex secularis neglexerit eis iustitiam ministrare. c. ex tenore. vbi omnes. de foro compe. c. significantibus. vbi gloss. de offic. delegat. notat Ioan. Lup. in cap. per vestras. de donat. inter vir. & vxor. 2. notab. nu. 5. cúm hae personae quo ad protectionem pertineant etiam ad ecclesiasticum iudicem. c. 1. & sequenti. 87. distinctio. Imo & in hoc tractatu solet adnotari, quod vbi quis sit miserabilis, simul & oppressus, nempe per vim, vel alio modo re propria expoliatus, ita vt possit agere interdicto recuperande, poterit ad hoc coram ecclesiastico iudice agere, etiam aduersus laicum, & de re temporali, cum ipsemet actor laicus sit, etiam non data negligentia iudicis secularis. Ad huius conclusionis probationem adducitur text. in c. ex parte B. de foro compe. quo in loco, sicuti constat ex Panor. & alijs, ita Doct. communi omnium consensu adnotarunt, & probare conati sunt. Idem Socinus in c. licet ex suscepto. de foro compet. col. 3. Et Ioan. Staphilaeus. de literis grat. & iustitiae. fol. 159. col. 2. Ego vero hanc sententiam non esse admittendam, opinor ex ratione text. in capit. nouit. de iudic. nec enim Papa, nec iudex aliquis ecclesiasticus debet, nec potest cognoscere inter laicos, nec aduersus laicum reum super re temporali, etiam ad petitionem miseri alicuius oppressi, & expoliati, nisi iudex secularis negligens fuerit in administratione iustitiae. Nam summus Pontifex grauiter offenderet principes seculares, si minime negligentibus ipsis eorum iurisdictionem occuparet, Nec quicquam vrget in contrarium tex. in dicto capitulo ex parte. Quia maxima inerat in eo casu suspicio negligentiae in iudice seculari, propter potentiam rei conuenti, qui actorem expoliauerat. Tandem, vt quid in hac quaestione sensero ingenue profitear, hoc certo scio, hanc COMMVNEM Canonistarum opinionem apud regia Hispaniarum & Galliae praetoria risui quidem fore, tantum abest, vt ea in vsum & PRAXIM recepta fuerit. Sed & legem ipsam regiam, quo ad presentem tractatum, paulatim iuxta Communem vsum & iuris regulam interpretemur. Primus igitur casus a lege regia constituitur in pupillo, quem orphanum appellat. Est enim Grae[art. 2]ca dictio ab Hispanis vsurpata & eum significat, qui caret patre. Vtitur hac dictione Imperator in l. priuilegia. C. de Episcop. & Cleric. Tradit hanc significationem Laurentius Valla libro quarto, elegant. capitu. 33. distinguens orphanum a pupillo, quod pupillus sit, qui caret patre, est tamen in ea aetate, cui tutor datur, Apud Iurisconsultum in l. pupillus. ff. de verbo. significatio. accipitur pupillus pro eo, qui cum impubes est, desinit in potestate esse, vel morte, vel emancipatione, Nos hac in parte pupillum intelligimus eum, qui simul sit patre orbatus, & minor, pupillaris quidem aetatis, quod notant Cinus in l. orphanotrophos. ad finem, C. de episcopis & clericis. Alberi. in dicta l. vnica. columna 1. PRAXIS vero hoc priuilegium recepit etiam in minore viginti quinque annis, qui patre sit orbatus. Nam & regia l. 14. titulo 2. libro 3. l. 1. titul. 1. eodem libr. ordinat. l. 20. titulo 23. l. 41. titul. 18. & dicta l. 5. parte 3. orphano simpliciter tribuit hoc priuilegium, non distinguens eius aetatem, quae tamen necessario distinguenda est ad eos annos, in quibus alieno ductu, & consilio viuendum est. Obtinet tamen hoc priuilegium in orphanis, & viduis, etiam diuitibus, secundum Azonem in Summa C. quando Impera. inter pupil. ad finem. sensit Innocen. in dicto capitulo ex parte. B. de foro competent. numer. 4. Alberi. in dicta l. vnic. numer. 1. Ioann. Lupi in capit. per vestras. de donat. inter virum & vxor. 2. notab. numer. 12. De vidua in specie hoc notat Andrae. Isernia in constitut. Neapolitan. titul. de offic. magistra. iusticiarij. constitut. statuimus. numer. 6. Licet quidam contrarium notare, & asseuerare conentur tenentes, hoc priuilegium non dari his, qui diuites sint, ex Innocent. in capitul. significantibus. de offic. delega. & alijs, quos ibi citat Felin. & Rebuffus in dicto titulo de sententijs prouisionibus. glossa vltima, columna 2. Nam & horum opinio tunc obtinebit, cum tractabitur, an his personis sit subueniendum expensis publicis ad litis prosequutionem: non enim his subuenitur, si diuites sint, vt ex plicat in specie, ita hanc quaestionem intelligens Matthae. de Afflict. libr. 1. constitu. Neapolita. titu. 33. numer. 4. post Iserniam ibi. Leges autem praecitatae maxime conueniunt in priuilegijs his concedendis sacris eloquijs. Cum scriptum sit Exodi 22. Viduae & pupillo non nocebitis. Esaiae cap. 1. Defendite viduam: iudicate pupillo. & Psal. 9. Tibi derelictus est pauper: orphano tu eris adiutor & Psal. 10. Oculi eius ad pauperem respiciunt. & Psalmus 40. Beatus est qui intelligit super egenum & pauperem. Secundus subsequitur casus in eadem lege Regia, O ome pobre. Quia pauperes habent hoc ius, vt possint apud curiam reos quoscunque appellare, & ad primam causarum cognitionem conuenire. Idem probatur in dicta l. vnica. C. quando Imperator. & deducitur ex ratione textus in d. ca. significantibus. expressimque hoc ipsum constat ex legibus regijs paulo ante citatis. Ad hunc vero effectum. vt quis citetur ad curiam de iure pauperi responsurus apud iudices regios, sufficit summaria quaedam probatio paupertatis, sicut minoris aetatis, & aliarum qualitatum quarum ratione potest quis ad curiam vocari, etiam si ea probatio facta fuerit parte non citata, modo fiat ex mandato auditorum regie curiae, Idem erit, vbi, qui citationis literas impetrare vult, affert e proprio municipio aliquam probationem summariam, factamque ex iudicis inferioris mandato, modo in curia ex mandato auditorum a Tabellione causae vnus testis praeter alios fuerit ad hoc examinatus. Ita enim V S V S obtinuit, & decretum est a Carolo Caesare Hispaniarum Rege apud Montisonem Arragoniae anno Dom. 1542. Idque decretum extat inter cancellarie Granatensis ordinationes folio 139. Quod si reus citatus negauerit hanc paupertatis qualitatem, ad probationem admittitur, vt causa quo ad primam cognitionem ad iudices inferiores remittatur, si probatum fuerit, actorem non esse pauperem, nec minorem, nec viduam, nec orphanum. Sed si quis in paupertatem, & miserum statum inciderit culpa sua, luxu nempe, gula, ludo, aut denique ob crimen, scribit Andr. Isernia in dict. constitutione Neapolit. num. 9. hunc non esse ad hoc priuilegium admittendum. Quia dic. l. vni. C. quando Imperator. de his tractat miseris, qui fortunae iniuria in eam inciderint miseriam, quasi non sit idem in his, qui culpa propria in miserum statum peruenerint. Hanc opinionem Iserniae sequuntur Matth. de Afflict. ibi. nu. 28. & Rebuffus in leges regias tomo primo. tit. de senten. prouisional. gloss. vltim. colu. 4. quibus multa astipulantur, quae gloss. & alij tradiderunt in cap. quae in ecclesiarum. de constit. maxime Felin. num. 67. & Dec. col. pen. Ego vero contrariam sententiam potius probauerim, quia priuilegium hoc alteri non infert graue praeiudicium, cum in curia non tantum actori pauperi, sed & reo diuiti iustitia ministranda sit. Idcirco ex hoc priuilegio minime aufertur alteri res propria, nec ius sibi ad rem aliquam quaesitum, qua ratione ex multis, quae ipse scripsi lib. 2. variarum resol. c. 16. nu. 9. falsam esse censeo Iserniae opinionem, certo sciens, eam nequaquam admittendam fore. Et ideo pauper habebit hoc priuilegium, etiamsi in paupertatem culpa propria inciderit. Quae quidem opinio erit temperanda ex his, quae in dict. cap. 16. fuere tradita. Quod si vidua maritum proprium occidisset, profecto non esset ad hoc priuilegium admittenda, cum actus ille tendat directe in viduitatem. Pauper autem dicitur iuxta COMMVNEM huius regni vsum, quo ad hoc priuilegium, qui non habet in bonis tria millia quadrantum, seu marauedinorum. Quod alibi oportunius tractabimus, dum huius temporis numisinata veteribus conferemus. Relinquendum tamen est arbitrio iudicis, quae dicantur miserabiles personae, praeter expressim in iure nominatas secundum Cyn. Alber. Bal. Bar. & Doct. in d. l. vni. C. quam. Imp. Ab. & Doct. in c. significantibus. Alber. in 1. parte statuto. q. 112. Rebuf. in d. gl. vl. col. 4. quorum opinio Communis est. Eadem commiserationis causa aequissimum est. & fieri debet, quod pauperibus litigantibus[art. 4] dentur aduocati publicis expensis. Id enim congruit Reipublicae bene institutae. gl. in l. 1. §. ait praetor. in princip. ff. de postulan. cuius meminit scribens, ita apud Gallos fieri Nicol. Boer. in decisi. 325. Hoc ipsum apud nos etiam seruatur in cancellarijs, & praetorijs regijs, in quibus constituti sunt aduocati, & procuratores, qui publico stipendio accepto, gratis ipsis pauperibus patrocinentur, quemadmodum cautum est in pragmaticis Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. l. 40. & 41. Imo apud Gallos vbi non fuerit aduocatus, pro pauperum patrocinio publicis expensis constitutus, si Rex cum paupere litigat, tenetur ei expensas litis soluere, secundum Boerium decisi. 303. col. 2. & deci. 324. Sed & generaliter quoties deficit aduocatus, publico stipendio pauperi suffragaturus, cogendus a iudice erit aliquis aduocatus gratis pauperi patrocinari. gl. Hosti. Ab. Fel. & omnes in capi. 1. de offic. iudic. Bald. in l. si furiosi. C. de nupt. Iason in §. omnes. versi. Tripli. col. pen. de action. Deci. in c. 1. de probat. nu 46. gl. quae in notario, ac tabellione loquitur in l. tam dementis. C. de episc. aud. Regia in aduocato lex 6. ti. 6. part. 3. & de tabellionibus pragmatica constitutio. l. 56. notat. Guido Papae. q. 561. text. optimus in l. nulli. §. post vnius vero. C. de epis. aud. Rebuf. Tomo primo in leges regias. tit. de senten. prouisio. glo. vlt. colum. 5. quod si nolet aduocatus mandato iudicis pauperi gratis patrocinari, poterit iudex ad tempus arbitrarium ei interdicere officium aduocationis. l. prouidendum. C. de postul. vbi Bald. Roma. in singul. 263. Abb. in dicto cap. primo. text. optimus. in l. 1. §. cura carnis. ff. de officio praefect. vrb. l. moris. §. sunt autem. ff. de poenis. Regia. l. 5. titu. 19. libr. 2. ordi. quae statuit, hunc aduocatum interdicendum esse propter hanc culpam officio aduocationis per annum. Et hec sane recte instituta sunt. Nam & in conscientiae iudicio aduocatus reus est mortalis peccati, si nolit pauperi patrocinari, vbi propter extremam necessitatem litis estimatio, & ea quae pauper exigit in iudicio necessaria ei sunt ad se ipsum alendum, ne fame pereat, nec possit aliunde patrocinium ministrari: si vero haec necessitas extrema non sit, iuxta huius necessitatis qualitatem erit culpa venialis, sicuti resoluit Thomas sic a Caietano intellectus in 2. 2. quaestion. 71. articulo 1. Imo & grauis necessitas, litigantis, ipsiusque aduocati possibilitas ad hoc obligant eundem sub reatu mortalis culpae, quod Syluester sentit verbo, aduocatus. quaestion. 28. & explicat optime Domi. Soto. lib. 5. de iustitia. q. 8. articulo 1. Est tamen in hac quaestione dubium, vtrum actori pauperi, cogatur reus diues expensas litis suppeditare? Etenim Guido Papae quaestio. 461. [art. 5]cuius modo meminimus, tenet cogendum esse reum diuitem, actori pauperi litis expensas ministrare. ex lege vltim. §. quod si ei. C. de ordin. cognitionum. Sequitur Guidonem Aymon Sauillia. consil. 164. In contrarium vrget textus in lege. Imperatores. ff. de tutel. & rationibus distrahend. Imperatores, inquit Vlpianus, Seuerus, & Antoninus rescripserunt in haec verba: cum hoc ipsum quaeratur, an aliquid tibi a tutoribus, vel curatoribus debeatur, non habet rationem postulatio tua, volentis in sumptum litis ab his tibi pecuniam subministrari. Nec oberit textus in d. l. vlt. §. quod si ei. inibi, siquidem traditur casus specialis, quo ties per dominum agentem in causa seruitutis ablata fuere bona ab eo, qui erat in quasi possessione libertatis, & sancitum est, quod si dominus illum in seruitutem vindicauerit, bona illa sunt pendente lite seruo restituenda, ita demum, si praestiterit idoneos fideiussores de his bonis domino restituendis, eo casu, quo a iudice seruus pronuntietur, quod si non potuerit dare hos fideiussores, bona sequestro tradantur, ex eis tamen litis sumptus, & alimenta litiganti pro libertate dentur. Vnde apparet, in hoc casu dari expensas & alimenta litiganti pauperi ex bonis, quae ei ablata fuerunt, & quae praesumebantur ipsius esse propria, quae ipse item possidebat, quibusque priuata authoritate fuerat expoliatus, & denique ipsi restituerentur, si fideiussores dedisset, & tamen non datisfideiussoribus, non restituuntur propter status controuersiam. Ex hac vero decisione absurdum (ni fallor) est, idem deducere ad bona, quae pauper actor nec possedit, nec eius esse praesumuntur, nec restituenda ei forent pendente lite, etiam idoneis datis fideiussoribus, & quibus ab ipso reo non fuit expoliatus. Hanc responsionem, & intellectum istum ad dictum §. quod si ei. colligo ex Baldo ibidem, & Ioanne Lupi. in c. per vestras. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39. Quamobrem Boerius decisio. 303. columna 2. asseuerat, se nusquam vidisse in PRAXI receptam fuisse praedictam Guidonis opinionem. Idem ipse profiteor, existimans nihilominus eam seruandam fore, vbi perpenso statu litis, & causae, constaret aliqua non leuis praesumptio pro iure actoris pauperis. Nec id temere opinor, imo iure id verum esse ostendam ex his, que statim examinare constitui. Constat sane iure ciuili, quod si quis petat bona paterna sibi restitui, & agat quaerela testamenti inofficiosi, cogitur reus dare huic actori pendente lite expensas litis, & alimenta tribus concurrentibus, quorum primum exigit, actorem hunc esse filium, vel nepotem testatoris: Secundum quod sit actor pauper. Tertium, quod habeat primam sententiam pro se iam aduersus reum latam. textus celebris in si instituta. §. de inofficioso. ff. de inoffi. testam. quem ita intellexere gl. Bart. Albert. Angel. Paulus de Cast. & Fulg. ibi. Atque ideo haec est Communis opinio. Idem notat Alci. de praesum. reg. 3. praesum. 9. nu. 9. Quantum ad primum idem est dicendum in pronepote, & alio quouis descendente a testatore, cum eadem sit vtrobique ratio, secundum Rebuffum primo tomo in leges regias titu. de senten. prouisio. artic. 1. glos. 2. colu. 2. qui idem probat in patre, & ascendentibus. Nam & his, non minori iure legitima debetur, quam filijs. l. nam etsi parentibus. ff. de inoff. testamen. Idem erit in vxore non tantum agente contra maritum, quod Ioa. Lupi. tradit in dict. cap. per vestras. §. 29. ampliatione 8. ex his, quae Innocen. & alij notant in capit. ex parte. de accusation. Matth. de Afflict. decisio. 10. Soci. consi. 286. lib. 2. Hostien. in Summa. tit. de accusat. §. quis possit. versi. quis contingit. Apud quos in specie hoc ipsum explicatur, sed & idem erit in agente vxore mortuo marito ad petitionem dotis, & donationis propter nuptias, quemadmodum colligitur ex traditis in l. penul. ff. vt in possessio. legator. per Bartol. in l. si neget. ff. de liberis agno. Notat in specie ista Rebuffus 1. tomo super leges regias titulo de senten. prouision. arti. 3. glos. 1. ac traditur in stilo Parlamenti Parisiensis titu. de minorib. colu. 5. siue in titul. de prouisione. ad finem. quo in loco est adnotandum, secus esse in extraneis, & in his, qui agunt ad bona hereditaria fratris, sororis, alteriusue consanguinei ex transuersa linea, quasi in his locus non sit decisioni Iurisconsulti in d. §. de inofficioso. Quod tunc obtinet, cum agitur ad haereditatem ex causa intestati, nam si ex testamento non raso, nec cancellato ageretur, posset fortassis admitti Iurisconsulti responsum ex ratione l. vlti. C. de edict. diui. Adrian. tollen. sicuti Rebuffus censet in Commentarijs ad leges regias tit. de sentent. prouisional. articu. 1. gl. 2. Ego vero, quo ad litis expensas, generaliter video a quibusdam probari, quod vbi actor pauper est, & litigat super bonis, quae praetendit esse Communia, vel ad se pertinere, & habet aliquam pro suo iure praesumptionem, illae sint ei ab aduersario ministrandae, vt explicant Specul. titu. de inquisitione. §. vltim. vers. porro. Aretin. in cap. si qui testium. de testib. numero 14. & Alciat. de praesumptio. regul. 3. praesumptio. 9. nu. 9. Atque iuxta hunc sensum posset obtinere, quod paulo ante ex Guidone adnotauimus. Tametsi extra casum Iurisconsulti in dict. §. de inofficioso. nusquam ipse viderim hoc receptum fuisse, nec audiuerim apud Hispaniarum regia praetoria. Nec tamen negauerim, etiam quo ad alimenta maximam habere aequitatem, quod iurisconsultus tradidit, non tantum in filijs, & nepotibus, sed in fratribus, alijsq; successoribus ex testamento non raso, nec cancellato, vel ab intestato, quoties ex aduerso non negatur, bona illa, quae petuntur, ad mortem vsque fuisse a defuncto possessa: vel eorum dominium habuisse illum, donec mortem obierit, & praeter hec subest non leuis praesumptio pro iure agentis. Ipse memoria teneo, semel in hoc Granatensi pretorio, iudicum interloquutione coactum reum alimenta dare ad certam vsque quantitatem actori, qui fratris intestati hereditatem petebat, quique nondum aliquam sententiam in eius fauorem obtinuerat. Secundum, quod Doctores exigere videntur in dic. §. de inofficioso. ad haec alimenta praestanda, vim habet a sententia prima, quam actor obtinuit. Nam licet ab ea fuerit prouocatum, & ex ea causa suspensus sit effectus sententiae ita, vt pro ea non praesumatur vrgenti praesumptione. l. 1. ff. ad Turpilianum. cap. venientes. de iureiuran. Authen. de his, qui ingrediuntur ad appellati. §. illud. c. cum inter. de re iudicat. gl. in l. Herennius. §. Caia. ff. de euictioni. tradunt Hostien. Antoni. Ancha. Cardin. & Docto. in cap. in praesentia. de renuntia. Abb. Felin. late numero 31. & Dec. num. 32. in ca. quoniam contra. de probatio. Abb. in capit. tenor. nume. 6. de re iudica. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 83. colum. 2. Curt. consi. 65. colum. 16. Alexan. in consi. 164. libro 2. Gulielm. Cassado. decision. vnic. de praesumptio. Alciat. regu. 3. praesumptio. 9. & praesumptione 22. Rursus Decius in rubri. de appella. colum. 4. & Augusti. Beroius in dicto capitulo, quoniam contra. nu. 228. penes quos lata est examinatio, an pro sententia pendente appellatione praesumatur: Item quae sit praesumptio pro illa, quae iam transierit in rem iudicatam, quo ad ordinem processus, & quo ad eius iustitiam, nihilominus sententia adhuc appellatione pendente, quandam habet praesumptionem iustitiae, & rectitudinis. Quae quidem praesumptio aliquot operatur effectus, quorum mentio fit in Clementi. vnic. de sequestrat. poss & fruct. & in dict. §. de inofficioso. cuius ratione controuertitur, an sit locus eidem responso ante primam sententiam, in primaque instantia. Et sane quidam opinantur idem seruandum fore, vt denique alimenta illa sint actori pauperi subministranda, etiamsi is nullam obtinuerit in causa sententiam, cum & tunc subsit eadem aequitas, idemque ius modo aliqua non leuis pro iure agentis adsit praesumptio. Haec enim est sententia Rotae decis. 2. titul. de iudicijs in antiquioribus, & Matthaei de Afflict. decis. 11. qui testatur, ita bis diffinitum fuisse in magno regni Neapolitani praetorio. Idem probat asseuerans, hoc ipsum in regno Franciae seruari, Rebuffus in leges regias in dict. rubri. de sentent. prouision. artic. 1. gl. 2. idem quo ad expensas litis probare conantur Aretin. & Alciat. post Speculatorem, quorum paulo ante mentionem fecimus. Non oberit huic opinioni, quam ipse quandoque vidi receptam fuisse in hoc regio praetorio, text. in d. §. de inofficioso. Ideo etenim exigitur ibi sententia, quia filius fuerat testamento patris exhaeredatus, cui sicut non competit Carboniana bonorum possessio, nec ex ea ius percipiendi alimenta. l. qui de inofficioso. ff, de inoff. testa. ita nec competit ius petendi ab aduersario alimenta, nec sumptus litis, donec habeat sententiam, ex qua etiam pendente lite deducatur, & oriatur praesumptio contra testamentum patris, quae aliqua ex parte elidat praesumptionem illam iure veteri constantem pro patris testamento, siquidem olim filio a patre ex haeredato, praesumptio quedam aderat pro iusta exhaeredationis causa. Et ideo exhaeredatus filius agens de inofficioso, tenebatur probare testamentum inofficiosum, & sine causa fuisse exhaeredatum. l. nam & is. §. 1. vbi gl. Communiter recepta. ff. de inoff. testa. Hodie vero diuersa est huius rei causa, cum presumptio maxima sit pro iure filij exhaeredati aduersus patris exheredantis testamentum, qua ratione, nisi heres probauerit causam iustam exhaeredationis, plane filius obtinebit, sicuti constat ex gl. in l. vlt. in princ. ff. quod met. cau. & Alcia. regu. 1. praesum. 16. text. optimus in l. omni modo. C. de inof. testa. & in Auth. vt cum de appel. cogno. §. aliud quoque capitulum. Igitur his omnibus ad amussim perpensis, minime dubitare quisquam poterit, parum, aut profecto nihil vrgere authoritatem Iurisconsulti in d. §. de inofficios. ad Communis sententiae probationem. imo dici non temere potest, etiam ante vllam sententiam esse admittendum Iurisconsulti responsum. Qua in re oportet exactissime obseruare vtriusque litigatoris iura & presumptiones, vt tandem alimenta dentur a reo actori, quoties vrgentior est pro ipso actore presumptio, quam pro ipso reo, quod si reo potius, quam actori patrocinetur, vt acta causae, & presumptiones, tunc plane non est reus cogendus alimenta, nec litis expensas actori exhibere. Tertio, requiritur ad intellectum, & praxim huius conclusionis, quod actor sit pauper ex his, que notantur in l. extraneo. ff. de ven. in posse. mitt. per Barto. Alex. in consi. 48. in 3. libr. Abbas & alios in c. cum haberet. de eo qui duxit in mat. quam polluit per adul. Atque ita haec est Communis conclusio, tametsi Rebuf. in d. rub. de sen. proui. art. 1. gl. 2. scripserit, in senatu Parisien. quandoque seruatum fuisse, vt in casu d. §. de inofficioso. etiam diuiti actori cogatur reus expensas litis, & alimenta exhibere. Quartum his ipse addere minime dubitabo, id etenim receptissimum est, nempe dandam esse cautionem idoneam de restituendis his alimentis & expensis, si actor ipse in causa succubuerit, aut accepto ferundis, vbi is victoriam obtinuerit. Quod poterit deduci ex l. cum autem. §. cum redhibetur mancipium, ibi, quod tardius hominem ei restituit. ff. de aedili. edi. vbi probatur, emptorem debere omnino venditori restituere, si redhibitoria egerit, non tantum fructus, sed & si quid a venditore consequutus est ex eo, quod ei hominem venditum tardius tradiderit. Deinde ratio dictat, hoc ipsum agendum esse, vel ex eo, quod pauperes non inuitentur, ad temere & incaute agendum in iudicio, vt interim dum lis finitur obtineant expensas, & alimenta, quae postea minime sunt prae inopia reddituri, si contigerit, eos calumnia litigasse, & ideo vinci, quia ius eis defecerit. Ex contrario Massuerus in Practica ti. de possessorio. num. 27. asserit, nec dandam esse hanc cautionem, nec actorem hunc etiam si victus fuerit, teneri ad restitutionem eius quantitatis. quam ex hac causa a reo habuerit, vel acceperit. Eandem opinionem probare conatur Boerius decision. 324. col. 2. ex tex. in l. 1. §. interesse. ff. si mulier ventris nomin. in poss. missa calumniae causa esse dicatur. Quo in loco apparet mulierem ventris nomine missam in possessionem & demum victam, non teneri ad restitutionem alimentorum, quae ventris nomine perceperit, nisi per calumniam in possessionem venerit. Alij vero loci, qui ad hoc adducuntur, mihi admodum abesse videntur ab huius opinionis probatione, quinimo & text. in dict. §. interesse. speciale quod statuit in fauorem ventris, cum satius sit alinon alendum, quam fame necare alendum, eum quidem, qui omnino bona & alimenta habiturus foret, si vere in ventre conceptus esset, & nasceretur, vt inquit Accur. ibi authoritate tex. in l. 1. §. sed si certam. ff. de ventre in possess. mit. l. vlti. C. de Carbo. edict. vbi glo. adducit, & notat text. in d. §. interesse. Idcirco priorem opinionem censeo iure veriorem esse, nec vsquam vidi contrariam admitti. Nam quoties haec alimenta, aut litis sumptus iubetur reus actori exhibere, non aliter id decernitur, quam data idonea cautione de eis restituendis, si forte actor succubuerit in causa. Solet tamen dubitari, quaenam quantitas sit diffinienda ad haec alimenta, & litis sumptus? & dubio procul, hoc est arbitrio iudicis relinquendum. Nec enim certum quid constitui potest pro omnibus negotijs. arg. l. 1. ad finem. ff. de iure delib. & eorum quae notantur in cap. de causis. de offic. dele. Atque ita receptum esse passim constat, & testatur Rebuffus in dicto titulo. de sent. prouis. numer. 29. & 30. Licet Massuerus in practica titu. de possessorio. num. 27. Boerius in dict. decisi. 324. colu. 2. & stilus Parlamenti titu. de prouisionibus ad finem, eiusque author scripserint quartam partem rei, vel fructuum, & redituum eiusdem, super qua litigatur, dandam esse ad haec alimenta, & litis expensas, l. antiqui. ff. si pars haered. peta. Postremo in hac quaestione est omnino considerandum, quod vbi quis asseuerat se esse alicu[art. 8]ius filium, & ea ex causa petat alimenta, vel se illius filium pronuntiari, iudex interim pendente lite, praemissa quadam summaria cognitione, an actor sit rei conuenti filius, compellet reum alimenta exhibere actori, donec constet non esse illius filium per diffinitiuam iudicis pronunciationem. gloss. quae hunc sensum commode patitur in cap. 2. qui filij sint legitimi. Bal. in l. si neget. ff. de alend. liber. Idem sensit gloss. in l. vlti. C. de alend. liberis, & in l. si quis a liberis. §. si vel parens. ff. de liber. agnoscend. Sufficiet autem vnus testis ad huius rei cognitionem summariam. Bartol. in Extrauaganti. Ad reprimendum. verb. summarie. Vel ipsius petentis iuramentum, aut fama filiationis regia l. vltim. titu. 19. part. 4. Nam & alimentorum causa pia est, quemadmodum praeter alios tradunt Alexan. in l. 1. nu. 6. ff. solut. matri. & Catelli. Cotta in memorabilibus, dictione Alimentorum, & sane vbi hoc modo ex praesumpta, vel probata summarie filiatione, alimenta pendente lite a parentibus filijs exhibentur mandato iudicis, non repetuntur postea, etiamsi constiterit in plenaria cognitione, actorem filium non esse illius, quem vt verum parentem in iudicium vocauit, sicuti gloss. censet in l. vlti. C. de Carbon. edicto authoritate text. in dict. §. interesse, sequunturque gl. istam frequentius iuris ciuilis interpretes. # 7 THEMA VII. De vidua priuilegium habente tradendi, & vocandi reum ad Curiam principis, quando eo vti possit? SVMMARIA. -  1 Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modo honesta sit. -  2 Foemina virgo, quae caelibem vitam egit, an habeat priuilegium viduae. -  3 Ecclesia an habet priuilegium vocandi quencunque ad curiam Regis, quo ad primam causarum cognitionem? -  4 Vidua, pupillus, & alij habentes fori priuilegium vtrum possint eo vti aduersus simile, & par ius habentes? -  5 Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij, & petendi, quod causa tractetur in curia Regis? Caput VII. VIDVA, quod paulo ante obiter explicuimus, ius hoc & priuilegium habet, vt possit ad curiam Regis, quos libuerit vocare, quo ad primam causarum cognitionem, & in prima instantia. quemadmodum probatur in l. vnica. C. quando Imperator. inter pup. & vidu. l. 14. titul. 18. part. tert. l. 21. titu. 23. eadem parte l. 1. titul. 1. l. 14. titul. 2. libr. 3. ordinat. Idem constat ex his authoritatibus, quas in proximo cap. adduximus. Et vere tunc obtinet, cum vidua honestam agit vitam. Semper etenim dum res ista discutitur, statim tractatur, an vidua honesta sit, honestamque vitam agat, siquidem vidua priuilegia iure viduitatis concessa, statim amittit, si luxuriose, aut inhoneste viuat, sicuti passim traditur, & in hac specie huius priuilegij expressim hoc notant Andrae. Isernia in constitutionib. Neapolit. titul. de officio magistrorum. num. 6. Afflictus lib. 1. Constitutionum earundem titu. 33. num. 4. & 5. Lucas de Penna in l. 3. colum. 2, C. de priuileg. scholar. libr. 12. Felin. in cap. significantibus. colu. penul. de offici. delegat. text. optimus in l. his solis. vbi Bald. & Salicet. C. de reuo. donationi. Authen. eisdem poenis. C. de secund. nupti. quo in loco Ioannes a Garronibus numero 20. multa hac in re tradit, quibus & illa fere similis est quaestio, an vidua propter stuprum, dotem & alia perdat, quae iure, ac titulo matrimonij pristini obtinuit, & obtinuisset si castam egisset vitam, quam quidem quaestionem ipse olim examinaui in epitome ad quartum Decretalium. 2. part. capitul. 7. §. 6. numero 10. Saepe tamen contingit dubium illud, quo quaeritur, an ea foemina, quae coelibem vitam agit, nec vsquam virum habuit, nec de nuptijs tractat, etsi maior sit, habeat hoc ipsum priuilegium? Accursius etenim in l. malum. verb. viduam. ff. de verb. sign. adeo dubius est, vt nec certam sententiam elegerit: scribit tamen iurisconsultus in d. l. malum. viduam etiam dici eam, quae coelibem vitam egit, nec vsquam virum habuit, ex eo dicta, quod sit sine duitate, vt vaecors, vaesanus. Quamobrem quidam existimant, idem in hac, quod in vera vidua dicendum esse, huiusque opinionis sunt Azo in summa. C. quando Imperator inter pup. & vidu. vbi eandem opinionem probant Cynus. Oldr. Alber. Bart. & Fulgos. Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donat. inter vir. & vxo. 2. no. num. 12. Guido Papae, decisio. 566. Andr. Iser. in constit. Neapoli. tit. de officio magistri iusticiarij in Constitutione Statuimus. nu. 10. & Matth. de Afflict. ibi lib. 1. tit. 37. nu. 29. Rebuf. in leges regias 1. Tomo. tract. de senten. prouisio. art. 3. gl. vlt. col. 2. est & haec opinio Communis, vt testatur Fulgo. in d. l. vnica. Contrariam tamen sententiam mihi videtur eligere glossa in d. l. vnica. dum hanc vltimo loco ponit, quam sequitur ibi Franciscus, Accursius. Quibus suffragatur textus ex diuo Hieronymo in epistola ad Fabiolam de veste sacerdotali in cap. vidua. 34. distinct. Vidua enim, inquit, est, cuius maritus mortuus est. Huc etiam pertinet, quod ex propria significatione, & stricta, vidua dicitur ea, cuius maritus mortuus est, non ea, quae nunquam virum habuit, siquidem Iurisconsulti responsum in d. l. malum. ex lata significatione procedit, vt placet Socino in cap. ex tenore. de foro comp. num. 6. Felino in dict. cap. significantibus. de offic. delegat. num. 8. & Alciato in d. l. malum. Haec vero lata significatio, non est admittenda in hac quidem specie, & in hoc casu, vbi agimus de priuilegio aduersus iuris Communis regulas exorbitanti. Deinde communis Vsus loquendi, qui maximam in his rebus authoritatem habet, l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de lega. 3. viduam illam appellat, quae maritum habuit, & amisit, non autem eam, quae coelibem vitam egit. glos. in d. l. malum. Abb. in d. c. ex tenore. ad fin. Quibus sane rationibus ipse adducor, vt existimem, hoc priuilegium, cuius mentio fit in d. l. vnica. his tantum viduis concessum esse, quae maritum habuere, non his, quae coelibem egere vitam. Huic sententiae non oberit text, in d. l. malum. Nam preter aliam responsionem, quam ex Soc. item & eam, quam ex Panor. adduximus, apparet, Iurisconsulti responsum potius pertinere ad quandam vocis similitudinem, & analogiam, quam ad veram dictionis etymologiam. Quod Alciatus argute ostendit ea ratione, quia vidua habet illud, vi, breue. Ouid. 1. Fastorum. "Sustinet in vidua, tristia signa domo." Sed si vidua dictio composita fuisset a vae, & duitate, deberet longo accentu produci prima syllaba, cum eo longa sit in vaecorde, & vaesano. Obstat etiam Iurisconsulto, vt illa non sit vera etymologia, quod vidua dicitur ab iduo, iduas, verbo antiquo, quod diuidere, separare, & priuare significat, inde Idus appellant diem diuidentem mensem. Hinc Horatius lib. 4. carminum. Ode. 11. ad Phyllidem, inquit: " Idus tibi sunt agendae Qui dies mensem Veneris marinae Findit Aprilem. " Vidua igitur dicitur, quasi a viro separata, eo priuata, seu orbata marito: authore Macrobio, libro 1. Saturnalium. c. 15. Hoc ipsum notant Huguitio Ioan. Fantucijs. & Archidia. in d. c. vidua. atque hinc deducitur viduare verbum pro priuare, & orbare. Virgilius 8. AEneidos. " Tot ferro saeua dedisset Funera, tam multis viduasset ciuibus vrbem. " Quo in loco, inquit Seruius, proprie viduasset dixit, quia vrbs est generis foeminini, tametsi & verbum idem masculis aptari soleat. Caeterum. Quia Cynus, Alber. & Bart. in d. l. vnica. existimarunt, arbitrio iudicis relinqui, que personae miserae, aut miserabiles dicantur, vt his hoc priuilegium conueniat, fortassis Communis sententia tunc obtinebit, vbi aliqua foemina iam grauis aetate honesta quidem, & quae vitam coelibem a iuuentute castissime duxerit, praesertim vbi ex hoc non immineret grauissimum preiudicium illi, qui ad iudices curiae vocatur actioni propositae responsurus, Atque ita iuxta hanc opinionem semel vidi hoc in Granatensi praetorio pronunciatum fuisse, cum quaedam honesta foemina, maior quinquagenaria, quae nusquam maritum habuit, huius ciuitatis incola petijsset apud curiae iudices regios, quo ad primam causae cognitionem quendam vocari, vt actioni ab ea deductae in iudicium responderet. Est & in hoc eodem tractatu obseruandum, hoc priuilegium concedi, etiam foeminis, quae maritum habent, si is sit eis inutilis, nempe quia esset captus ab hostibus, exul, vel damnatus ad triremes regias, quod in specie tenent Felin. in d. c. significantibus. de off. delegat. nu. 8. & Rebuff. in d. gl. vlt. 2. col. Nam & Accu. in l. vlt. C. ad le. Faui. de Plagia. asseuerat, viduam dici eam, quae maritum habet inutilem, cuius gl. magna cum laude meminere. Ias. in l. vlt. ff. de off. eius, cui mandat. est iuris. Barb. in d. c. significantibus. col. 1. Alc. in c. 1. de praescript. 4. nota. vbi est text. ad hoc, & in c. inter corporalia. de transla. epis. iuncta glos. verb. inutilem, late Catellia. Cotta in memorabilibus: dictione, vidua. Habent praeterea viduae aliud priuilegium, quo pupilli & similes personae etiam vtuntur, vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiae iudices regios, cuiquam agenti respondere, cuiuscunque priuilegij ratione, quod traditur in d. l. vnica. C. quando Imperat. inter pupil. & vid. & est hoc priuilegium distinctum ab altero, cuius hactenus mentionem fecimus, quemadmodum eleganter distinguit regula l. 41. ti. 18. par. 3. & Docto. in dict. l. vnica. Matth. de Afflict. in dictis constitutionibus rub. 37. lib. 1. numero 14. verum de ecclesia dubitatur, an habeat hoc priuilegium, quo possit reum laicum apud curiae iudices regios conuenire extra proprium domicilium? quam quaestionem tradidere Andr. Iser. in dict. constitutione Neapolit. Statuimus. numero 3. & ibi Matthae. de Afflict. numero decimosexto, dicentes: in regno Neapolitano decisum hoc olim fuisse, & decretum a Rege Roberto filio Caroli. 2. cum esset is sui patris vicarius. Qua ratione in ea re[art. 3]publica, ecclesia habebit priuilegium istud, quod vidua, & pupillus habent, tamet si iure communi non possit hoc probari, quia dicta l. vnica. C. quando Imperat. non loquitur, nec tractat de ecclesia, nec censetur ecclesia miserabilis persona, licet vbi ecclesia fuerit propria re priuata authoritate expoliata, possit expoliatorem, etiam laicum coram quo maluerit iudice ecclesiastico, vel seculari conuenire. Ioan. And. & Doct. in cap. cum sit generale. de foro compet. Alex. in consi. 103. ad finem. lib. 5. qui fatetur, hanc opinionem esse Communem. Idem asserit Io. Imo. in cap. si clericus. de foro compet. vbi hoc ipsum omnes Canonistae frequentissimo suffragio admiserunt. Idcirco ecclesia poterit eligere iudicem ecclesiasticum, vel secularem, cum agere velit contra laicum pro re, quae per dolum, aut violentiam ei fuerit ablata. Et tamen hi Doct. nec tractant, nec asseuerant, in hac specie laicum posse ab ecclesia conueniri apud curiae regiae iudices, extra proprij domicilij forum. At in hoc Castellae regno receptum est, posse quo ad primam causarum cognitionem, laicum vocari ad curie Regie tribunal ab ecclesia, si ea sit monasterium ex quatuor ordinibus mendicantibus, scilicet, Sancti Franc. diui Augu. S. Domin. & Carmelitarum, vel sit monasterium monialium cuiuscunque ordinis, & instituti, aut pauperum hospitale, etiamsi ecclesiae istae diuites sint, & pingue, ac opulentum patrimonium habeant. Hoc etenim VSVS iam diu ita obtinuit ex pragmatica constitutione regum catholicorum Ferdinandi, & Elysabeth. l. 56. que prohibet, tabelliones, notarios & alios fori officiales ab his exigere laboris salarium, aut stipendium. Quamobrem videntur ecclesiae istae, similes censeri pauperibus, & his quibus priuilegium d. l. vnicae: competit. Idem erit in ecclesia, que vniuersitatem, & collegium constituit, tandem quaecunque ecclesia hoc ius habere videtur iuxta PRAXIM iam diu probatam, tametsi praeter monialium quaruncunque & monachorum mendicantium monasteria, caeterae ecclesiae pauperes minime censeantur, quo ad immunitatem soluendi laboris stipendia publicis curiae officialibus. Habuit vero quaelibet ecclesia ex vsu forensi hoc priuilegium dict. l. vnicae. quia minoribus, & pupillis, quorum res sub tutorum arbitrio sint, similes censeatur a iure. cap. 1. de in int. rest. quo in loco latius haec similitudo disputatur, & rursus in capi. Auditis eod. tit. His accedit, quod licet iure regio sit a iudicibus ad diffinitiuam, causarum examinatio expedienda, ordine quodam in albo iudiciario descripto, quod quidem Rabulam vulgo dicimus, sicuti pragmatica Regum catholicorum 40. statutum est, & deinde edicto, ac decreto Augustae Elisabeth Carolo Caesare absente anno 1536. ex visitatione Petrus. Pachieci, nunc Cardinalis Seguntini, quod & Philip. Hispaniarum princeps Caroli primis vicaria vsus potestate iterum sanxit, quemadmodum inter Granatensis Curiae ordinationes extat typis excussum. fol. 117. & folio. 164. Tamen causae pauperum, ecclesiarum his similium, & miserabilium personarum prius sunt diffiniendae, ac examinandae, non habita ratione tabulae, nec huius albi, in quod referendae non sunt, ex ratione gl. in c. in primis. 2. q. 1. notat eleganter Rebuf. in Commentarijs ad leges regias, titul. de sent. prouisional. arti. 3. gl. vlt. col. 4. Deducitur etiam ex notatis per Rom. in l. si vero. §. de viro. ff. sol. matr. fallen. 25. Quibus suffragatur & aliud Caroli Caesaris edictum anno. 1526. Quo decreuit, causas pauperum, & miserabilium personarum breuiter, ac semota dilatione, diffiniendas esse. Extat vero hoc decretum Granatae typis excussum inter eius Praetorij ordinationes. Tandem VSV obtentum est, vt die Sabbati cuiuslibet hebdomadae causae pauperum, & monasteriorum, quae pauperibus aequiparantur, omnino examinentur ad earum expeditam diffinitionem. Hoc tamen priuilegium, quod pauperes, & his similes obtinent, minime admittendum erit in causis, quarum aestimatio minor sit sex mille quadrantibus, quos ipse marauedinos aereos huius temporis interpretor. Nam pauperes non poterunt ad curiam trahere, nec vocare pro his causis aliquem inuitum. Sic etenim Carolus Rex, & Caesar inuictissimus statuit in Madricio totius regni conuentu, anno 1534. l. 130. Est & in hoc tractatu elegans quaestio, an vidua, pauper, pupillus & his similes personae possint ad curiam regiam, quo ad primam causarum audientiam, & cognitionem vocare aliquem ex his, qui simile priuilegium habent? & sane videbitur quibusdam, hoc non esse permittendum ex eo, quod pariter priuilegiatus non potest vti priuilegio suo contra habentem par priuilegium. l. sed & milites. ff. de excusat. tutor. l. verum. §. item quaeritur. ff. de minorib. text. in Aut. de sanctissimis episcopis. §. sed & haec present. collat. 9. tradidere late Bar. in Aut. quas actiones. numer. 3. C. de sacro sanct. Eccles. & ibi Iaso. Idem Ias. in §. rursus. de action. numer. 56. Abb. in cap. auditis. 2. colum. de in integr. resti. Idem Abb. Felin. Dec. numer. 51. & Augustinus Beroius. num. 451. in cap. in praesentia de probat. Hippo. singu. 99. Alb. in l. vltim. vbi est tex. elegans. ff. ex quib. caus. maior. Ipse idem explicui de praescriptione Ecclesiae contra aliam Ecclesiam in reg. Possessor. de regu. iur. in 6. 2. relectionis parte. §. 2. num. 4. Presertim hoc ipsum constat quia vterque tam actor, quam reus habet priuilegium idem, non in genere, sed in specie in hac causa, nempe, quod non possit extrahi a proprij domicilij foro, & possit ipse quecunque ad curiam regiam vocare, vt constat. Est vero COMMVNITER receptum, non posse quem vti priuilegio proprio aduersus par priuilegium habentem, vbi vtrunque priuilegium concurrit in eadem causa speciale. Igitur probatur, quod ab initio constituimus. Rursus idem constat, quia vtrumque priuilegium procedit ab eadem causa, nempe miserationis, & ideo non est locus huic actoris priuilegio contra reum, par priuilegium habentem, iuxta COMMVNEM omnium resolutionem, quam probat text. optimus in cap. cum causam. de praeb. vbi Panor. Sed quo melius quaestio ista intelligi valeat, & discuti, constituam separatim aliquot casus, qui possunt contingere, atque in his adijciam, quid iure ipse responderem, & item quid viderim quandoque seruari. Primus etenim casus constituitur in pupillo, qui in iudicium ad curiam Regis, quo ad primam causae cognitionem, proprio suffultus priuilegio vocat pauperem, viduam, vel miserabilem personam. Et plane Matthae. Afflict. in constitu. Neapol. lib. 1. rubr. 36. nu. 35. respondet, hoc fieri posse, nec a reo hoc forum Regium recte declinari. Quia causa aetatis, quae naturalis est, debet praeferri causae accidentali, quae constat ex paupertate, vel viduitate. l. qui habet. ff. de tut. vbi Baldus teste Afflicto hoc ipsum notat in specie. Ego vero apud Bald. legi, aetatis causam esse naturalem, ac denique praeferendam causae paupertatis, quae accidentalis est, & tamen Bald. non tractat quaestionem istam, & loquitur vbi vtraque causa in eadem contingit persona. Idcirco non recte inducitur Baldi authoritas ad casum, quo de praeiudicio alterius agitur, alterius (inquam) par priuilegium habentis. Deinde falsam esse censeo Afflicti opinionem, quae tamen posset inde rationem habere, quod habens priuilegium in specie, vti potest priuilegio aduersus par priuilegium habentem ex eadem causa speciale, vbi prioris priuilegij ratio maior est, aut fortior. l. verum. §. vlt. ff. de mino. Bal. Bar. in d. Aut. quas actiones. explicat eleganter Dec. in d. c. in praesentia. numero 51. plura ad hoc allegans. Nos vero arbitramur, in hac quaestione, quam tractamus, non posse admitti hanc argumentationem, quia non sit maior, nec fortior ratio eius priuilegij, quod datur pupillo, quam eius, quod datur viduis, & pauperibus. Et praeterea multis rationibus conabimur, hanc tollere in hac parte argumentationem. Primo, quia Bar. Bal. & aliorum conclusio procedit, quando priuilegium vtrunque est diuersae speciei, in hoc etenim casu Doctores loquuntur. Nos vero agimus de duobus priuilegijs, que eiusdem speciei sunt, scilicet circa forum, & ab eadem causa procedunt saltem generali, nempe a commiseratione, licet eorum quodlibet procedat a diuersa commiserationis causa: Secundo, quia vterque hac in parte tam actor, quam reus agit de damno vitando. reus (inquam) ne cogatur extra proprium domicilium litigare. Atque ideo cessat ratio communis, quae in di. l. verum. §. penult. admittit priuilegium contra priuilegium, ex eo, quod actor agit de damno vitando, reus vero de lucro captando, quasi in hac quaestione a contrario argumentemur, cum reus ipse itidem vt actor agat de damno vitando. Tertio, constat, non esse maiorem miserationis causam in pupillo, qui forsan diues est, quam in paupere, aut vidua quae tutorem nullum habet, qui eius res tutetur, quem tamen minor pupillus habet, cuius causa ideo tutior est, quod fideiussores regulariter dentur, qui promittunt, rem pupilli saluam fore. Igitur non est maior, imo minor in pupillo priuilegij causa. Quarto, si res ista ad contentionem deducatur, dixeritque pupillus actor, se posse vti priuilegio contra habentem par priuilegium, rursus & reus pauper dicet, se velle vti contra pupillum proprio priuilegio, quod in hoc habet, vt inuitus non conueniatur extra proprium domicilij forum. Quinto, esset equidem inutile, priuilegium, quod habent miserabiles personae, ne possint inuitae vocari ad iudicium, extra proprij domicilij forum, si habens par priuilegium, posset eas vocare ad curiam Regis. Quod manifeste constat, cum quilibet iure communi, non possit extra proprium domicilium citari ad curiam Regis, nisi ab his, qui habent hoc priuilegium vocandi reos ad Regis curiam, vt paret: Igitur vt aliquid operetur priuilegium datum miserabilibus personis, oportet quod id intelligatur etiam ad petitionem aliorum simile habentium priuilegium. Sexto, idem probatur, quia priuilegium actoris deuiat a iure communi, & eius regulis, priuilegium autem rei iuri communi conuenit, siquidem reus in proprio eius foro, & domicilio conueniendus est, actorque sequi debet forum rei iuxta iura vulgaria. Sed inter paria habentes priuilegia, praeferturis, qui habet priuilegium iuri communi conueniens, aut saltem magis consonum regulis iuris. notant Bald. in l. si quis in graui. §. vlt. & in l. seq. incip. qui posthumus. ff. ad Sylla. Aret. cons. 83. col. 4. Dec. in dict. cap. in praesentia. de probat. nu. 51. Ergo reus miserabilis persona habens priuilegium, quod non possit extra proprium domicilium conueniri, cum hoc sit iuri communi magis consonum, praeferendus erit actori habenti priuilegium contrarium regulae iuris communis, vt possit quemlibet ad curiam Regis vocare. Septimo haec eadem opinio deducitur ex PRAXI, & vsu, qui diu apud Hispanos obtinuit in expediendis literis regijs in fauorem viduarum, quae Regem ipsum, ipsiusque summos iudices elegerunt ad cognitionem & decisionem propriarum causarum. Dantur etenim literae regiae ad inferiores iudices, quibus eis interdicitur cognitio causarum huiusmodi, & litium, quae propriae viduarum sunt, ipsis viduis inuitis, & declinantibus inferius tribunal, ac postulantibus earum causam ad curiam regiam remitti. Quae quidem literae solis viduis dantur, non alijs miserabilibus personis, tametsi l. vnica. C. quando Imperator inter pupil. & viduam. ac leges regiae pari ratione, & iure de omnibus tractauerint. Denique in hisce legibus agitur de priuilegio miserabilium personarum, vbi ipsae personae agere velint, at si conueniantur, & vocentur ab alijs ad iudicium coram iudice inferiori, quod possint declinare hoc forum, & petere, vt apud iudices curiae causae examinentur: non cauetur in dict. l. vnica. nec in dictis legibus regijs, si recte intelligatur Caesarea responsio, dum inquit, iudicium nostrae serenitatis orauerint. Et tamen glo. inibi vult, quod possint hae personae iudicis ordinarij forum iuxta proprium domicilium declinare, & petere, quod apud curiae regiae iudices conueniantur. Sic enim visum est Accursio, ibi verbo, perhorrescunt. Quo in loco scribit Cynus, secundam illius constitutionis partem tractare casum, & speciem, in qua solum agatur, & versetur dubium, vbi persona miserabilis agere vult. non vbi ipsa in iudicium vocatur actori responsura. Nihilominus literae praedictae decernuntur in viduarum fauorem, exceptis expressim quinque casibus. Quorum primus est, vbi vidua velit hoc priuilegio, aut hisce literis vti contra viduam aliam, minorem, & orphanum. Idem ipse censerem, quoties vellet his literis vti contra pauperem, aliamue miserabilem personam. Secundus, in causis quae nondum habent aestimationem sex mille marauedinorum. Tertius, vbi causa fuerit caepta coram iudice inferiori per litis contestationem, absque fori praescriptione, & exceptione declinatoria tribunalis inferioris. Quartus, si causa criminalis sit. Quintus, vbi actum fuerit de reditibus regijs a vidua exigendis. Nam in hisce casibus non licet ei viduae, quae vocata fuerit, ad iudicem inferiorem, eius tribunal declinare. Ecce quod primus casus manifeste ostendit vsum, & PRAXIM huius opinionis, quam modo aduersus Mat. de Affl. probamus. Octauo hanc interpraetationem, & intellectum ad l. vnicam. absque vlla distinctione miserabilium personarum tenent Andr. Iser. in consuetu. Neapoli. Statuimus. rub. de offi. magistri iustitiarij. nu. 4. & seq. ipsemet Afflict. in d. lib. 1. constit. Neapol. rub. 37. & rursus nu. 21. Idem in decisio. Neapoli. 257. Sensere Ioan. Andrae. Domi. Anchar. & Francus in ca. 1. §. & idipsum. de priuilegi. in 6. optime Lucas de Penna in l. ne ad diuersa. C. de silentiar. lib. 12. post Iacobum a Bello visu, quem ad hoc expressim citat. Secundus tandem casus contingere poterit, quando vidua agens contra pupillum, pauperem, vel aliam viduam, vult vti hoc priuilegio dictae l. vnicae. & plane non poterit eo vti, quod ex praenotatis fit satis manifestum, & notant Andrae. Iserni. Matt. de Afflict. Lucas de Penna, & Iacobus paulo ante adducti. Tertius erit casus, vbi pauper agit contra viduam, pupillum, vel ecclesiam pauperem, velitque eos ad Regis curiam vocare, praetermisso iudice ordinario domicilij. Et profecto eisdem rationibus, & authoritatibus Isern. Matthae. de Afflict. & aliorum non poterit hoc vti priuilegio. Quartus casus facilime ex his deciditur, vbi pupillus agit contra pupillum: non enim poterit actor reum trahere ad curiam extra proprium domicilium, sicuti apparet ex praedictis, & notant Lucas de Penna Iacob. a Bello visu, quorum paulo ante meminimus. Quintus deducitur ab huius controuersiae rationibus casus, quoties aliqua miserabilis persona, nempe, vidua, pupillus, vel pauper vocauerit in iudicium apud iudicem ordinarium, ipsius domicilij rei conuenti, alium pupillum, viduam, vel pauperem: ipse vero reus declinet iurisdictionem illius iudicis, ac petat causam deferri ad curiam Regis. Et sane res est, vt mihi videtur, expedita, quod non sit admittenda istaec exceptio fori declinatoria, quia reus est in malitia, & actor eque priuilegiatus, elegit forum secundum ius commune, semoto quolibet priuilegio, & ideo praeferendus sit. Sic etenim visum est Iacob. Lucae. de Pen. Iser. Afflict. & alijs modo praecitatis. Nec poterit congrue exemplum aliquod huic casui aptari, nisi in viduis, quae habent ex literis regijs ius declinandi proprium forum, & proprij domicilij tribunal, quemadmodum in primo casu late tradidimus. Sexto, deinde poterit contingere, quod in eo loco vbi est curia Regis, eiusque auditorium pupillus, vidua vel pauper ad iudicium iudicis ordinarij, & inferioris vocatus nolit hoc tribunal declinare, & tamen vocatus ad curiae iudices ad petitionem actoris petat obnixe, causam ad ordinarium eius loci forum deferri. In hoc equidem casu poterit reus vti proprio priuilegio secundum Iser. nume. 14. & Afflict. nume. 34. in constitutionibus Neapol. rubr. 37. Quibus suffragatur, quod licet alioqui, vbi reus habet plures iudices ex iure communi, electio sit actoris, vt nos adnotauimus lib. 1. Vari. resol. c. 18. num. 6. attamen vbi reus habet plures iudices ex priuilegio, ipsiusmet rei est electio, non actoris. authore Bal. in l. cum clericis. C. de episcop. & cleric. quem sequuntur Afflic. in d. rub. 37. nu. 18. & Bart. Soci. cons. 94. col. 2. lib. tertio. Septimo, vbi quis habens priuilegium d. l. vni. vocaret ad curiam Regis eum, qui non haberet priuilegium declinandi curiam, nec petendi remitti causam ad proprium domicilium: tametsi habeat is priuilegium vocandi aduersarios ad curiam. Nam si reus hic velit obtinere, quod causa ad iudicem proprij tribunalis, & domicilij remittatur, profecto ex prenotatis constat, non esse hanc causam deferendam ad iudicem inferiorem, sed eam in curia examinandam esse, cum hic reus non habeat ex priuilegio duos, aut plures iudices, imo tantum vnum: actor vero habeat priuilegium eligendi iudicem, quem (vt opinor) reus minime poterit fori prescriptione declinare. Ex emplum autem huius casus non potest commode constitui in his, qui nominantur in d. l. vnic. Quibus competit ius declinandi quodcunque tribunal extra proprij domicilij forum, etiam curiae regiae iudicis. Idcirco erit perquirenda persona, quae huius conclusionis exemplo possit subseruire, ex his, qui agentes possint ad Regis curiam reos vocare, & hac ratione habeant ex priuilegio plures iudices, praecise tamen valeant apud regem, vel in proprio domicilio ab actoribus, vt rei conueniri, & ideo dicantur vnum tantum iudicem habere, quando ab alijs ad iudicium vocantur, quippe qui non habeant iudicum electionem, id vero fortassis statim constabit. Octauo, si alicuius castri, villae, vel ciuitatis communitas actio nem aliquam in iudicium deduxerit, aduersus eius dominum, & apud curiae Regis iudices, atque ipse dominus iure orphani, & minoris, aut iure viduitatis, similiue causa velit declinare regiae curiae iudicium, quo ad primam causarum cognitionem, & petat causam remitti ad forum domicilij profecto is non obtinebit, vel ex eo, quod tribunal proprij domicilij sit manifeste suspectum in causa ipsius, cuius propria est, quae inibi exercetur iurisdictio. Igitur hac in specie nec vidua, nec minor, & orphanus poterunt vti priuilegio, quo alioqui possent etiam apud curiae iudices conuenti petere, causam ipsam, quo ad primam cognitionem ad proprij domicilij iudices deferri. Ipsa vero communitas ab ipso domino eiusdem agente, ad curiam Regis vocata, etiam si dominus maior aetate sit, non poterit hoc declinare tribunal. Communitas etenim alicuius oppidi quo ad primam causae cognitionem potest a quocunque ad regiae curiae tribunal vocari, nec id declinare valet, quemadmodum vsu forensi est hactenus satis receptum. Et probatur ex l. 37. stili. Nono, vbi lis esset coepta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, non posset vidua petere, causam istam tractari in curia principis, nec ad eam referri, etiam si vidua iure minoris aetatis peteret in integrum restitutionem aduersus litis contestationem ex causa erroris, quo decepta litem contestata fuerit absque fori praescriptione, & declinatoria exceptione. Huius equidem opinionis sum ob fauorem ordinariae iurisdictionis, & quia non admodum laeditur ex hoc errore minor, etiam si Matthae. de Afflict. in constit. Neapo. rub. 36. nu. 24. contrarium responderit. Solet autem dubitari, an priuilegium hoc viduarum, & pupillorum, de quo hactenus egimus, prosit litis consortibus, & his, qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt? Qua in re maxime obseruanda est responsio Caesaris in l. vnica. C. si in communi eademque causa. Et praeterea animaduertendum, an possit commode diuidi causae cognitio, & examen, quod late tradit, & expendit Mauritius Dolanus in tract. de in integ. test. cap. 185. & sex capitibus sequentibus. eum legito. # 8 THEMA CAPIT. VIII. Clericus haeres laici, an possit ad seculare tribunal pro haereditatis rebus & iuribus vocari. SVMMARIA. -  1 Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiamsi Clericus sit institutus haeres. -  2 Clericus laici haeres litem coram seculari iudice captam cum defuncto, apud eundem iudicem prosequi tenetur. -  3 Intellectus l. venditor. ff. de iudic. & l. regiae. 57. titul. 6. parte 1. -  4 Clericus laici haeres, nondum caepta lite apud secularem cum defuncto, vocandus est pro actione haereditaria ad iudicem ecclesiasticum, Et quid iure regio partitarum? -  5 Executio instrumenti publici, an possit peti ex lege regia contra Clericum, & coram quo iudice petenda sit? CAPVT VIII. VIDI non semel disputari, possitne clericus in sacris constitutus, & laici haeres, ad iudicium fori secularis vocari, ratione illius haereditatis, quemadmodum potuisset dubio procul laicus ille, cui successit? Quam quaestionem aliquot expositis casibus, conabor examinare, quos ipse scio frequenter, discuti apud Forensia tribunalia, quorum diffinitio conclusionibus distinctis quandoque constabit. Prima conclusio huius rei examini praeuia sit insinuatio, publicatióue testamenti a laico facti, etiamsi clericus haeres sit, fieri debet apud iudi[art. 1]cem secularem. Hanc conclusionem probant Bald. & Corne. in l. omnia testamenta. C. de testam. Bald. in Auth. clericus. & in l. repetitas. C. de episcop. & Cleri. Gulielm. Benedict. in cap. Rainutius. de testa. verb. & vxorem. nume. 420. Ioan. Andr. & Abb. in cap. vlt. de fide instrum. Stephanus Aufrer. in Cle. 1. de offic. ordi. reg. 2. fallentia 11. Barbat. in c. si haeredes. de testa. nu. 10 quo in loco idem ipse adnotaui, nume. 3. est & ad hoc regia lex 4. tit. 2. lib. 5. ordin. in secunda eius parte. Nam prima pars, quae aliud respondet, deducitur a l. 13. titul. 5. lib. 3. fori, quae fuit etiam comprobata per Regem Henricum 3. in hisce legibus, quas de poenis delictorum anno domini M. CCCCI. in vrbe Taurina tulit. Secunda conclusio. Lite caepta contra laicum apud secularem iudicem, eaque pendente, si mori con[art. 2]tigerit laicus, clerico haerede relicto, iudex secularis ad diffinitionem vsque etiam contra clericum causam istam tractabit. Huic conclusioni fuffragatur, tex. in l. venditor. ff. de iudic. vbi Iurisconsultus respondet, venditorem, qui velit defendere ratione euictionis emptorem ab actione contra eum proposita, teneri defensionem hanc prosequi coram iudice, qui de Ista causa, & actione cognoscere ceperat. Quae quidem responsio locum obtinet, etiamsi venditor clericus sit, quod cautum expressim est l. 57. titul. 6. part. prima. Idem tamen iure communi quoad clericum venditorem, tenent apertissime Bald. Fulgo. & Lancelo. Dec. ac sensit Albe. in d. l. venditor. August. in l. non solum. §. quod vulgo. ff. de vsucap. optimus tex. in l. 1. C. vbi in rem act. Panor. & Anto. Burgensis in cap. vltim. num. 16. de empt. idem Abb. in c. quoniam frequenter. §. in alijs. nume. 28. & ibi Anto. Cardi. [art. 3]& Soc. num. 127. vt lite non contesta. Ancha. in reg. ea quae. de regu. iur. in 6. q 17. Bald. in Auth. clericus. 2. col. C. de episc. & Cleric. Lanfrancus Orianus in tract. de arbitris. q. 47. Pulchre Bar. Socin. consil. 91. lib. 3 versic. circa vltimam difficultatem. Qui fatetur hanc opinionem communem esse. Idem asserit Lancelot. Decius in dicta l. venditor. Eandem opinionem sequuntur dicentes, eam seruari in regno Franciae, Stephanus Aufreri. in d. Clemen. 1. de offic. ordin. regula secunda. Fallent. 5. & Gulielm. Benedi. in capit. Rainutius. verb. & vxorem nomine Adelasiam. numer. 417. Tametsi contrariam sententiam probant, & sequuntur Paul. Castr. Angel & Iacobi. in dicta l. venditor. asseuerantes, illud responsum non procedere in clerico venditore. Idem Imol. in dict. §. quod vulgo. Ioan. de Platea in l. 3. C. de iure fisci. ex authoritate Accursij ibidem, qui existimat, decisionem Iurisconsulti in dict. l. venditor. minime obtinere in fisco venditore, quod ibidem Bart. & alij adnotarunt. Imo & Angel. Aretin. in §. actionum. de actioni. numer. 19. asserit opinionem Pauli de Castro seruari in PRAXI, Ad similitudinem fisci venditoris, qui si velit defendere emptorem ab actione contra ipsum iam in iudicium deducta, poterit causam ab eo iudice eximere & eius cognitionem deferre ad propriam ac peculiarem fisci iudicem, vt probari videtur quibusdam in d. l. 3. cui ex aduerso respondetur, nihil ibi esse speciale in fisco, sicuti Bald. super eandem legem explicat: Aut nihil refert fisci priuilegium quoad alios, quibus iure idem concessum non est, secundum Burgensem in d. c. vltim. & Soc. in d. cons. 91. qui scribit, casum illum, cuius mentio fit in d. l. 3. esse maxime distinctum a d l. venditor. vbi Lancel. Dec. tenent, quoad speciem l. venditor. nihil esse in fisco speciale. quod & Socin. probare nititur. Sed & pro Paulo Castrensi adducitur authoritas Speculatoris tit. de primo, & secundo decreto. §. restat. versicu. quid si num. 24. & tamen non refert illius sententia, nec ad hanc quaestionem quidquam facit, saltem non vrget. Etenim Speculat. tradit eleganter, quod clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum vel emphyteusim. Nam hisce verbis non concedit Speculator, causam istam tractandam esse cum emphyteuta, vel feudatario clerici apud iudicem ecclesiasticum, quia propter ius, quod habet ipse reus laicus in iudicium vocatus, tractabitur apud iudicem secularem, nec poterit clericus directum dominium habens ac suscipiens defensionem rei, causam aduocare ad iudicium ecclesiasticum, quemadmodum explicat Abb. in d. cap. quoniam frequenter. §. in alijs. num. 28. quasi eo authore aliud sit respondendum, vbi clericus, vt defensor necessarius, vocaretur in iudicium ad defensionem coloni, vel inquilini qui nullum habent ius in re. Tunc enim clericus rei petitae dominus verus habens dominium vtile & directum, ad iudicium vocatur, rem propriam proprio nomine defensurus. Et ideo cum ipse tunc litiget, causa tractari debet apud iudicem ecclesiasticum. Idem tenent Anton. & alij in dict §. in alijs. Rursus & aduersus communem adduci solet, glos. in cap. clericus nullum. 11. quaestio. 1. cuius sensus in id tendit, quod quamuis clericus prestet emptori coram iudice seculari authoritatem, & defensionem, litique adsistat eam assumens, vt vere propositam contra emptorem: non ex hoc dicitur litigare coram seculari, nec dicetur de eius foro esse. Quibus equidem verbis potius probatur Communis opinio. Etenim haec lis vere tractatur contra laicum emptorem, & sententia contra eum fertur, fitque contra eum executio. Nec poterit clericus actorem cogere, vt aduersus seipsum & clericum agat, cum emptor possideat, & contra ipsum possidentem nomine, & iure proprio sit agendum. Quibus sane adducor, vt existimem iure Romanorum adhuc seclusa lege regia priorem sententiam, quae Communis est, veriorem esse, & secundum eam fore intelligendum text. in d. l. venditor. Idemque erit etiam, si lis nondum fuerit per litis contestationem coepta. Nam si actor aduersus emptorem laicum actionis formula vsus, libellum in iudicio dederit iudici, hoc sat erit, vt causa illa coram iudice seculari tractetur, & diffiniatur, etiam si clericus venditor suscipere voluerit defensionem emptoris. Quod notant in specie Bar. Socin. in d. consi. 91. & Anto. Burgen. in d. c. vlt. Licet Ang. Aret. in d. §. actionum. nume. 17. existimet, communem opinionem non aliter admittendam esse, quam si lis fuerit per contestationem caepta. Denique ipse censeo, idem esse, vbi ecclesia rem vendidisset, ac vellet emptorem defendere. Nam si emptor conueniatur apud iudicem secularem, ecclesia non poterit eius defensionem assumere ea lege, vt ad ecclesiasticum causa tractanda remittatur: secundum Ang. in d. §. quod vulgo & Alberi. in d. l. venditor. Hinc ergo constat lite caepta contra laicum defunctum apud iudicem secularem, eius heredem clericum teneri ad eius prosequutionem coram eodem iudice, ad finem vsque litis: nec posse forum istud declinare. Quod in specie tenent Imo. in l. si eum hominem. ff. de fideius. Ias. in Authen. quas actiones. num. 39. C. de sacros. eccle. Paul. Castre. Roma. Alex. & ibi Curti. Iunior. in eius addition. in l. si constante. §. vlt. ff. solut. matri. Ang. Pau. de Cast. in l. haeres absens. in princ. ff. de iud. vbi est ad hoc tex. optimus. & in l. si quis postea. ff. eo. tit. & in l. 3. C. de haere. acti. Rursus & idem tenent Barba. in c. quia V. de iudic. nu. 45. Aufreri. in Cle. 1. de offi. ordi. reg. 2. fallent. 6. Ad idem conducit admodum, quod traditur in l. 2. §. ex his. ff. de verb. obl. l. vbi caeptum. ff. de iud. c. pro posuisti. de foro compet. & quae notantur ab Ange. in l. tam ex contractib. ff. de iudic. Probatur vero haec secunda conclusio lege regia Partita. in l. 57. ti. 6. part. 1. quae in hunc sane modum vulgo circunfertur. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, en otro alguno demanda contra aquel lego, por razon de aquel auer que heredo ode danno que ouiesse fecho, tenudo es el clerigo de faser derecho ante aquel iuzgader seglar do lo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Haec autem verba, vt possint sensum iuri, & menti legislatoris conuenientem habere, sunt sic intelligenda iuxta vulgarem hanc lectionem, quod clausula illa (por razon de aquel auer que heredo) referatur ad illam, tenudo es clerigo. Quasi velit lex, clericum laici haeredem, teneri ratione haereditatis, & iure haeredis prosequi apud iudicem secularem litem caeptam, coram eodem iudice aduersus laicum illum, cui extitit haeres. Et dum lex dicit (que heredo se entiende el clerigo.) atque ibi, danno, que vuiesse fecho. scilicet, el lego. Sic etenim est regia Constitutio explicanda, tametsi subsit maxima suscipio eam esse vitio scriptorum & impressorum corruptam. Tandem Gregorius Lopez regius apud Caesarem consiliarius, vir equidem, vt in omnibus, quae vtriusque iuris exercitationem attinent, sic in hisce legib. expurgandis & elimandis diligentissimus, legem istam paucis mutatis verbis, ita legendam esse censet. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno ha demanda contra aquel lego por razon de aquel auer, o de danno que vuisse hecho, tenudo es el clerigo de hazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Verum contraria opinio placuit quibusdam quod censent, clericum haeredem laici non teneri coram iudice seculari, prosequi litem iam contra laicum cui successit, caeptam. Atque ideo erit denuo super eadem re, vel actione coram ecclesiastico iudice clericus conueniendus, cum sit a iurisdictione seculari exemptus, & tandem iure proprio litem ipsam suscipiat, ac defendat. Huius opinionis authores sunt Anton. Imol. Abb. col. vlt. Feli. col. pe. in cap. quia V. de iudic. Rota in antiquis decisio. 552. & in antiquioribus prima de foro competent. Lance. Deci. Iacobi. & Curtius Iunior in d. l. haeres absens. in prin. scribitque Iacobi. quod secundum hanc opinionem vidit iudicari, & ab ea in Practica non esse recedendum asserunt Areti. & Deci. in d. c. quia V. tametsi Aret. de eius veritate dubitet, nihilominus ego veriorem esse opinor priorem sententiam, etiam iure Communi considerato, quam & in ecclesia, ac monasterio procedere existimo eisdem rationibus. Nam quod Bald. & Salycet. scribunt in l. 1. C. si penden. appe. mors inter. tunc obtinet cum ecclesia, vel monasterium haberet ex priuilegio Papae iudices peculiares similes illis, quos fiscus habet. Aut tandem cum ecclesia, vel fiscus non succedunt iure haereditario, sed alia ex causa, nem pe ecclesia ex ingressu, & professione religionis, fiscus vero ex alia causa, praesertim quia maxime dubium est, an in fiscum transeat instantia inchoata, quemadmodum disputatur in d. l. si constante. §. vlt. & per Deci. post alios in d. c. quia V. Nec est necessaria haec argumentatio a fisco ad ecclesiam. Siquidem licet fiscus non teneatur idem forum admittere, ac sub eo litem iam caeptam prosequi, non ex hoc consequitur, idem iuris esse in ecclesia. His omnibus ipse illud adiecerim, quod litis contestatio necessaria non est, vt in vniuersalem haeredem transeat instantia iam caepta. lege si operarum iudicio. ff. de operis liber. l. si petitor. ff. de iudi. notant in specie Angel. & alij, praesertim Paul. Castrensi. in l. tam ex contractibus. ff. de iudic. textus optimus in l. defunctos. ff. de procuratoribus. Tertia conclusio, clericus haeres laici defuncti, nondum aduersus eum coepta lite, conueniendus erit apud iudicem ecclesiasticum, etiamsi vt lai[art. 4]ci haeres ad iudicium vocetur ea actione personali, vel mixta, quae aduersus defunctum actori comperebat, Hanc conclusionem ex regula iuris canonici, & ciuilis notant expressim. glo. inibi recepta in regu. is qui in ius succedit alterius. de reg. iur. in 6 glo. Archid. Dom. & Praeposit. in c. clericum nullus. 11. ques. 1. Rota in decisionibus paulo ante nominatim adductis. Abb. Anto. & alij omnium consensu in c. quia V. de iud. Quo in loco Deci. asserit num. 11. non esse in hoc dubitandum. Bar. in l. haeres absens. in princ. ff. de iudic. & ibi Iacob. de Raue. Angel. Alberi. Cynus, Fulgosius, Iacob. & alij Communiter, vt testatur Curtius Iunior. idem tenent Cynus nu. 7. Bald. Fulgosius, & Iason nu. 39. in Auth. quas actiones. C. de sacrosan. eccle. Bal. in l. 2. C. vt in poss. legator. exquibus & his, quorum hi authores meminere, constat hanc opinionem satis Communem esse. Cui non oberit Iurisconsulti responsum in d. l. heres absens. Nam intelligitur de priuilegio particulari ipsius haeredis: non de eo, quod est iure Communi concessum, aut insertum intra ius Commune, & generale. Sicuti deducitur ex glo. ibi, & in l. 2. §. legatis. eo. tit. vel Iurisconsultus tractat quando forus defuncti respectu loci in haere de mutatur, vt ibi animaduertunt Fulg. & alij. Fuere tamen apud veteres, qui Contrarium probare conati sunt, asseuerantes, clericum laici haeredem, his actionib. quae aduersus defunctum iure dantur, posse vocari vt haeredem laici, apud iudicem secularem, etiamsi laicus ea ratione nusquam in iudicium ad incipiendam litem fuerit vocatus. Hanc opinionem veteres quidam olim probarunt, vt refert gl. in d. c. clericum nullus. & Alberic. in d. l. haeres absens. qui testatur, olim Bergomi preuia disputatione, ac proposita quaestione ista, sic fuisse diffinitum ex authoritate Iurisconsulti in d. l. haeres absens. in prin. Horum sententiam sequuti sunt viri illi doctissimi, qui iussu Regis Alfonsi. 10. concinnandis, & congerendis huius regni legibus, quae opere septem partito continentur, operam dedere, quemadmodum apparet ex d. l. 57. tit. 6. Part. 1. iuxta literam, quae quandoque rem istam in forensi controuersia disputantibus aptior visa est, his quidem verbis. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno demanda contra aquel clerigo por razon de a quello que heredo, o de danno qui vuiesse hecho, tenudo es el clerigo de fazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer si fuesse viuo." Hanc literam sensim agnoscunt Ioan. Lupi in rub. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39, nu. 8. & Roderi. Xuarez in repe. l. post rem. de re iudi. vbi tract. de intellectu legis regiae de executione instrumentorum, & contractuum i. extensione ad regiam legem fol. 123. col. 4. atque item author Summae peregrine. dictione, clericus, est etenim hec lectio, vt ex his authoribus deduci videtur, maioris quidem effectus, & quae regiam decisionem vberiorem efficit ad secularis iurisdictionis authoritatem: tametsi iuri pontificio, ac denique receptissimae opinioni omnino contraria: Nec video iustam aliquam rationem, a iure pontificio deductam, qua potuerint induci regiarum legum conditores, vt hanc sententiam probarent. Idcirco iudices regios admonitos esse velim, quod in eius Praxi exactissima diligentia inquirant, & scrutentur, sit ne seruanda huiusmodi lex, & an regia maiestas velit, eam seruari, praesertim, quia prior litera iustior ac verior est, nec vnquam viderim contrariam in Praxi receptam fuisse. Et nequis hac in controuersia, & quaestione dubitare valeat, quenam sit legis regiae probatissima lectio, lectorem admoneo, regio aedicto cautum esse, Partitarum leges publice in iudicio, & in alijs actionib. seruandas fore, iuxta lectionem illam, quae typis tradita, publicam habet authoritatem ex viri doctissimi Gregorij Lopez emendationib. has etenim regia maiestas publica, & certa diffinitione muniuit. Quarta conclusio, quoties clericus laici haeres in iudicium vocatur petitione haereditatis, aliaue actione personali, aut reali, quae tamen non est haereditaria passiue, vt aiunt, tametsi ea tractetur super re ipsa hereditaria, aut eius causa, non est ad seculare tribunal, sed ad ecclesiasticum vocandus. Probatur haec conclusio in l. si fideicommissum. in prin. ff. de iud. vbi Bar. & alij, nec huic conclusioni oberit d. l. haeres absens. Nec item regia partitarum lex, quae vere nihil aliud agit, quam extendere decisionem Iurisconsulti ad clericum laici haeredem, & rationem habet illius fori, ac tribunalis, vbi defunctus posset conueniri, si viueret, iuxta Communem omnium interpretationem, que Iurisconsulto traditur. Igitur si actio aduersus clericum proponatur, non ea quae contra laicum eius antecessorem proponeretur, nec vt contra haeredem laici, eiusue in obligatione successorem, profecto in hac specie non est, cur possit clericus coram iudice conueniri. Quinta conclusio. Executio contractus & instru[art. 5]menti publici, quo laicus obligatus est ad certam pecuniae quantitatem, vel aliud simile, petenda est coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huis laici haeredem. Huius opinionis probatio ex eo constat, quod nulla fuerit vere, ac proprie captalis apud iudicem secularem, & ideo clericus non tenetur litem hac de re subire & tractare in tribunali iudicis laici. Imo pro huius contractus executione omnino est iudex ecclesiasticus adeundus, est enim necessaria causae quaedam cognitio, atque examinatio, que aduersus clericum, non est apud alium, quam ecclesiasticum iudicem expedienda, quemadmodum in specie hoc voluere Rotae iudices, quorum suffragia traduntur in d. decisio. 552. in antiquis. & decisio. 2. titul. de foro competen. in antiquioribus. Eandem opinionem (ni fallor ipse) probare videtur Rodericus Xuarez in di. extensione prima col. 4. & in extensione. 8. qui sequitur in effectu Bart. opinionem. in l. cunctos populos. nu. 29. C. de summa Trinit. & fide catho. dum is existimat, ex lege seculari, quae statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, instrumentum publicum aduersus clericum in proprio foro, hoc ipsum priuilegium habere. Huius opinionis rationem ipse Bar. rursus probat in l. de quib. ff. de legib. in re. vlt. col. cui suffragatur tex. in c. cum venissent. de eo, qui mit. in pos. cau. rei seruan. & in ca. constitutus. de in inte. restit. Lapus allegat 81. sequitur Barto. Calcane. in cons. 7. & tamen eius ratio Communi omnium suffragio refellitur, siquidem statutum laicorum etiam generale nullam agens mentionem clericorum minime est aduersus eos obseruandum, licet nequaquam tollat priuilegia, quae clericis, vel ecclesijs concessa sunt, cum statuentes nullam habeant iurisdictionem in clericos. Qua ratione, ratio Bartoli, frequentiori Consensu improbatur, vt constat ex Felino in cap. ecclesia. de constitu. numer. 81. Decio ibi, nume. 50. tradit Rochus Curti. in c. vlt. de consue. q. 11. principali. Nihilo minus ipse veram esse opinor Bar. sententiam in l. regia. lex etenim Imperatoris, aut principis iura imperij habentis, que generalis, nec damnum infert speciale clericis, aut ecclesijs, est erga clericos, etiam in foro ecclesiastico seruanda. quod probatur in c. 1. de noui ope. nuncia. & visum est Imolae in c. continebatur. de his quae fiunt a praela. sine consen. c. col. vl. Ias. in l. quotiens. C. de reivendi. nu. 24. Host. & Ioan. And. in c. vl. de solut. Ergo lex regia condita ab Hispaniarum Rege, qui apud eius subditos ius habet imperij, & quae generaliter statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, etiam aduersus clericos vim habet, quippe quae non inferat praeiudicium notabile clericis, nec directo contraria canonibus sit. Nam sub his conditionibus, & qualitatibus leges secularis principis non recognoscentis superiorem, receptae & probatae videntur a summis Pontificibus in d. ca. 1. de noui ope. nunc. c. inquisitionis. de haeret. in 6. c. 1. de iuramen. calum. c. venientes. de iureiu. Notat longe, ac late Fortu. in tractat. de vltimo sine illatione. 14. cuius, & aliorum nos meminimus in epitome de sponsa. 2. parti. c. 6. in princ. num. 20. Quod si publicum instrumentum aduersus clericum paratam habet lege regia executionem, ea executio petenda est, ac tractanda coram iudice ecclesiastico, non coram seculari: quemadmodum ex Bart. Rode. Xuarez, & Rotae decisionibus constat, nec vnquam vidi, nec audiui in contrarium actum fuisse. His accedit, quod etiamsi apud Gallos clericus cogatur a iudice seculari chirographum suum agnoscere, postquam tamen agnouerit, causa est ad iudicem ecclesiasticum deferenda, vt ipse cogat clericum soluere pecuniam debitam, sicuti scribunt & asseuerant Rebuf. super leges regias, trac. de chirogr. art. 1. nu. 5. tomo 1. & Imbert. Rupel. libr. 1. Foren. instit. c. 24. & Pyrrhus item in consue. Aurelianens. ti. de execut. instru. c. 20. Fortassis in casu, & specie huius quintae conclusionis respondebit quispiam, posse huius instrumenti publici executionem peti apud iudicem secularem, contra clericum haeredem laici, qui quidem laicus ipsum contractum sub authoritate publica gesserat. Et hec quidem sententia probabitur ex authoritate regiae Partitarum legis, cuius modo mentionem fecimus in 3. conclusione. Nihilominus hoc dubium est propter multa, & propterea quia dicta regia lex minime tractat de contractus executione, quae peculiares leges, & conditiones obtinet, propter quas, etiam si Roder. Xuarez, expressim asseueret, esse man dandum executioni contractum istum a laico factum, aduersus clericum eius haeredem apud iudicem ecclesiasticum noluit tamen concedere, eandem executionem fieri posse per secularem iudicem: tametsi Partitarum legem citauerit, & induxerit. # 9 THEMA CAP. IX. De causarum auocatione, & earum retentione: que apud curiam quandoque fit. SVMMARIA. -  1 Auocatio causarum quid sit: & cui iure competat? -  2 Metropolitanus non potest causam a suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere absque appellatione. -  3 Auditores regij, nec legatus Romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. -  4 Duces, Comites, & Marchiones non possunt causas auocare a iudicibus ordinarijs. -  5 Causa semel ad curiam delata, non redit ad iudicis inferioris cognitionem: & quid vbi appellatio non est iustificata? -  6 Retineri potest causae principalis cognitio in curia principis quandoque ex appellatione quacunque. -  7 Auocatio causae cum decreto irritanti, quid operetur: & quid si fiat motu proprio. -  8 Intel. cle. vnicae. de renun. an ea obtineat in mandato, quod datum est ad praesentandum. -  9 Auocatio causae facta ad alterius petitionem, quonam modo sit intelligenda. CAPVT IX. DIXIMVS non semel, causarum, ac litium examen apud regiae curiae iudices tractari quo ad appellationem frequentius, quandoque tamen, quo ad primam causarum cognitionem, in quibusdam casibus, quos vulgo curiae casus appellamus. Nunc vero id in controuersiam incidit, an curie iudices possint causas & lites coram iudicib. inferiorib. pendentes ad eorum tribunal euocare. Aut sane prohibere iudicib. ne de causis quibusdam cognitionem adsumere audeant, eas in curia tractaturi? Forensis equidem vsus aduocationem causarum appellat hanc prohibitionem, quam reuocationem dixit Roma. Pontifex in c. vt nostrum. de app. Et sane quo facilius appareat huius questionis solutio, & presertim auocationis, ac retentionis discrimen, vtque possint aliquot hac de re in praesentiarum adnotari, praemittam libenter quid sit causarum euocatio. Est etenim euocatio, litis pendentis coram inferiore ad principem, vel superiorem absque prouo[art. 1]catione facta translatio. Hanc ferme diffinitionem tradidit Rebuf. in tracta. de euocatio. q. 2. super leges regias Tomo 1. tametsi aliqua, vel omiserit, vel addiderit, que ipse nec omittere, nec addere constitui, quippe qui videam diffinitionem prescriptam a nobis optime deduci ex d. c. vt nostrum. de ap. & Iurisconsulto in l. iudicium soluitur. ff. de iudic. & his, quae vtrobique iuris vtriusque Interpretes scripsere. Fit autem litis pendentis euocatio propria, siquidem lis, quae nondum pendet, minime dicetur euocari c. ad dissoluendum. de despon. impub. l. decem. ff. de verb. ob. tex. in specie ista. in c. ecclesia. in 2. vt lit. penden. Hoc aunt ius auocandi causas, & lites pendentes non cuilibet iure datur, sed tantum principi, vel ei, qui libere potest quacunque in parte litis iurisdictionem iudicis tollere, & eam reuocare, denique illi, qui iudicare iusserit. Quemadmodum Iurisconsultus fatetur in d. l. iudicium soluitur. & probatur in d. c. vt nostrum. Is etenim, qui libere iudicare iussit, & cui liberum fuit causae cognitionem huic vel illi committere, & iurisdictionem dare, poterit eandem auocare, & quocunque in statu cause prohibere, quod iudex ab eo datus de causa illa cognoscat. Princeps igitur auocare potest causas apud inferiora tribunalia pendentes, ex causa tamen id ab eo fieri debet, vt iuste fiat, sicuti Pau. Castr. censet in Auth. qua in prouincia. C. vbi de crimin. agi opor. col. 1. ex quib. poterunt deduci aliquot illationes ad huius questionis vberiorem cognitionem. Primo hinc deducitur, episcopum posse auocare causam pendentem coram eius vicario, quod ita Ioan. Imo. adnotauit in c. pastoralis. col. 2. de offi. ordin. quem sequitur Rebuf. in d. tract. de euocat. q. 5. Huius opi. ea est ratio, quod episcopus solus, & libere iurisdictionem propriam eius vicario commiserit, & ideo commissionem libere poterit se reuocare, cum sit idem tribunal episcopi, & vicarij. c. 2. de consue. in 6. c. Roma. in prin. de appellat. in 6. Secundo constat ex praemissis, Metropolitanum non posse causam auocare ab episcopo eius suffraganeo, cum Metropolitanus sit iudex, quo ad episcoporum subditos tantum ex causa ap[art. 2]pellationis. capitu. Romana. paulo ante citato. Et ideo nisi ad eum appellatum fuerit, non poterit ipse causas tractare inter subditos eorum episcoporum, qui ad eius Metropolim pertinent. id ipsum notatur in cap. pastoralis. de offi. ordin. in c. 1. in princ. de foro compe. in 6. & in c. venerabilibus. in princ. de sentent. excommu. eodem lib. probaturque ea ratione, qua obtentum est, non habere quem iurisdictionem in subditos eius, qui ei subiectus sit: & ideo licet Episcopus sit subditus Archiepiscopo Metropolita. non ex hoc sequitur, quod Archiepiscopus habeat iurisdictionem inter subditos Episcopi, alias quam per appellationem. Hoc sane constat ex ratione tex. in l. Modestinus. vbi gl. & Alciat. ff. de ver. signi. Bald. in l. ex placito. C. de rerum permutatio. col. 1. Ludoui. Gome. in regu. de familiaribus. Carpin. q. 14. notant in hac specie Curtius Iunior in consilio secundo, Chassanae. in consuetudi. Burgun. rubric. 1. §. 4. versi. fui interrogatus. His accedit gl. communiter recepta in ca. 1. verb. agant. de offi. ordi. in 6. quae scribit, Metropolitanum non posse dare ordines intra dioecesim suffraganeorum, ipsius suffraganei subditis. Idem notat Fel. in dicto c. pastoralis. col. vlt. principij. de offi. ordin. Domini. per tex. ibi in capit. cum nullus. de tempo. ordin. n 6. nec ipsius Metropolitani subditis, qui non potest solenniter exercere actus pertinentes ad ordinem episcopalem intra alienam dioecesim. glo. insignis in Clementi. vlt. de priuilegijs. verbo. etiam celebrare. Plura quidem possent ad hanc rem in exemplum, & similitudinem adduci ex cap. 1. & capitu. vt litigantes. de offi. ordin. in 6. gl. & ibi Iaso. in l. eum qui. ff. de iurisd. omnium iud. glo. Abb. & Felin. in c. pastoralis. de offi. de leg. num. 6. Felin. in cap. cum ex officij. nume. 7. de praescript. & in dict. cap. pastoralis. de offic. ordi. Praesertim conducit ad hoc, quod Metropolit. non potest inter episco pi suffraganei subditos de nullitatis causa principaliter absque appellatione cognoscere, sicuti censent Philippus Francus in capitu. dilecto. de appellat. q. 27. Felin. & Deci. in cap. in literis col. vlt. de offi. delegat. Quorum opinio constat, quia iudex, qui non potest adiri per querelam, non equidem poterit de nullitate tractare principaliter absque appellatione. Archid. & Domi. in c. concertationi. super glo. verb. debitum. de appell. in 6. Metropolitanus autem non potest per querelam adiri. c. 1. de offi. legat. Ergo nec poterit is absque appellatione nullitatis causam examinare. Querela vero dicitur, quoties causa defertur ad iudicem absque appellatione, glos. Panor. & alij in c. querelam. de procurato. Corsetus in singularibus. verb. querela. Saltem proprie, licet quandoq; etiam dicatur ipsamet appellatio. gloss. in l. 3. C. quo. & quand. iudex. quandoque dicitur criminalis accusatio. gl. in cap. Maximianus. 81. dist. cuius meminere Cors. in d. verb. querelam. Fel. in c. querelam. de iureiuran. col. 1. Barb. in c. 1. col. 3. de offi. lega. Atque haec vera esse censeo, quanuis Panor. in dicto capitul. in literis. & in dict. capi. dilecto. probare conetur, & asseueret, Metropolitanum tractare posse inter subditos suffraganeorum, de nullitatis causa principaliter absque appellatione proposita: idque videtur adnotasse ex Bartol. in l. si expressim. ff. de appellatio. colum. penul. qui scribit, causam nullitatis posse non tantum examinari apud iudicem, qui sententiam pronunciauit, sed & apud superiorem l. absentem. ff. de appellationi. l. accusatoribus. & ibi gl. C. eod. titu. notatur in l. praeses. C. quo. & quando iudex. Hoc etenim verum est in superiori, qui potest adiri absque appellatione, non autem in eo, qui tantum est iudex ex appellationis causa: vt probatur in d. c. 1. de offic. legat. Sic denique Dux Marchio, vel Comes, qui iurisdictionem habet, & superior est ordinarijs iudicibus, quos Alcaldes ordinarios dicimus, non poterit causam nullitatis principaliter tractare super ea lite, quae semel apud iudicem ordinarium ab ipso populo electum coepta fuit, cum de hac causa non possit is aliter quam per appellationem cognoscere, quod satis constat, & in hac specie ita probat Petrus Nunius Auendanius in tract. de exequendis mandatis regijs c. 5. num. 4. Igitur Metropolitanus causam apud episcopum sibi subditum pendentem, non poterit auocare, idque expressim tenet Ripa in c. cum M. de constitu. num. 195. Tertio apparet, regios auditores, qui in Pintiana & Granatensi curijs iura litigantibus praeuia [art. 3]causarum cognitione reddunt, non posse causas coram iudicibus inferioribus pendentes auocare, cum regulariter non possint hi supremi iudices causas examinare, nisi per appellationem ad eos fuerint delatae. Imo quoties in quibusdam casibus, prima causarum cognitio curie iudicibus competit, speciatim excipitur, modo apud inferiorem iudicem lis minime pendeat, accepta sit. Sic etenim tradidere Montagna. & Boer. in tracta. de authorit. magni concilij. Rebuf. in tract. de euocatio. quaesti. 5. nu. 47. qui idem esse censent, quo ad supremum Regis senatum, vt tandem Regis consiliarij non possint lites apud inferiores iudices pendentes auocare absque speciali Regis consensu & decreto. textus optimus in l. solent. §. sicut autem. ibi, non autem debent inconsulto principe hoc facere. Fortassis tamen id commissum a principe, videtur supremo eius senatui absque speciali eius consensu qualibet in causa requirendo, propter tanti concilij authoritatem. Quod in magno Franciae consilio Boerius notat, in tract. nu. 157. Nec refragatur Petrus Rebuf. qui praescriptam conclusionem de causis non auocandis probat in parlamentis, non in magno consilio, nisi magni conciliarij velint euocare causas a Parlamentis. Hoc enim scribit, eis non permitti, absque speciali regis consensu. Quarto hinc iure pontificio probatur, legatum Romani pontificis, non posse causas pendentes coram iudicib. ordinarijs auocare, cum sit locus praeuentio ni inter eum, & ordinarios. c. si a sede. de praeb. in 6. notant expressim Specu. ti. de legato. §. nunc ostendendum. versic. praemissa. Abb. in c. 1. col. 2. de offi. legat. Domini. in c. 1. in prin. de foro comp. in 6. Ripa in d. c. cum M. de constitu. num. 195. Quinto de ducitur in praxi, non posse Duces, Comites, aut Marchiones, aliosue iurisdictionem [art. 4]habentes, qui sint inferiores, nec iura principis habeant causas pendentes apud, iudices ordinarios, quos Alcaldes ordinarios appellamus, auocare: quod plane constat ex eo, quod hi iudices ordinarij omnino sunt adeo firmam iurisdictionem habentes, quod etiamsi ad plebis electionem per ipsum dominum confirmentur, & constituantur, nihilominus liberum ei non est, eorum iurisdictionem impedire, aut tollere. Et ideo ante appellationem ad eum propositam, nequaquam poterit de causis pendentibus coram iudicibus ordinarijs cognoscere. Authentic. de defensoribus ciuitat. §. nulla. & §. iurisiurandi. Cuius ratione perpensa, sic visum est Paulo Castrensi in l. nemo. C. de iurisdictio. omnium iudic. quem sequitur vir doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequendis mandatis regijs, capitu. 6. numero 29. idque apud regia tribunalia est ideo receptum, vt passim auocationes istae literis sub sigillo Regis decretis, omnino prohibeantur, nisi quibusdam in locis, quorum iurisdictio militaribus ordinibus diui Iacobi Calatrauae, & Alcantarae competit: in his etenim certis olim diffinitis casibus, auocatio permissa est, quae innumeris dedit causam controuersijs, quaestionibus, & querelis frequentissime ad curiam Regis deferendis. Quod si Dux, Marchio, vel Comes, aut is qui iurisdictionem habet in oppido, causam auocare velit ab eo iudice, quem ipse solus, & libere constituit, cuique iurisdictionem propriam commisit in eo exercendam oppido, id poterit facere libenter absque vlla subditorum & iudicis iniuria, quemadmodum tenuerunt Ioan. Montagna. in dic. tracta. de author. consilij, & ibi Nicol. Boerius numer. 158. Angel. in dict. l. iudicium soluitur. ff. de iudic. poteratque multis similibus rationibus haec sententia confirmari, quam & Rebuffus probat in dicto tractat. de euocationibus. q. 5. in princ. quae sunt omnino distinguenda. His quidem praenotatis, subsequitur & alia quaestio, cuius examinatio in hoc tendit, vt inquiramus, quotuplex sit auocatio, & quot modis ea fieri recte possit? Etenim ea duplex est. Fit enim auocatio causarum quandoque expressim. Et haec expressa dicitur, quoties princeps causam coram aliquo iudice pendentem ab eodem auocat: vt probatur in dicto cap. vt nostrum. Quandoque tacite fit auocatio, nempe: vbi princeps causam coram iudice ordinario coeptam, alteri scienter delegat & committit. Ex hoc enim videtur eam a iudice ordinario tacite auocare capitul. caeterum. de rescripti. capitul. sane. de officio delegat. capitul. pastoralis. §. vltim. de rescript. Innocentius & alij, praesertim Ripa in capitu. cum M. de constitutio. num. 198. Rota in nouis. 67. Staphilaeus de literis gratiae, & iustitiae. pagin. 172. Qua in re sunt aliquot obseruanda, quae non erunt inutilia his, qui hoc in tractatu exactam adsequi velint cognitionem. Primum sane adnotari solet: causam semel ad curiam delatam, nusquam exire curiam, nisi a prin[art. 5]cipe rursus ad iudicem ordinarium remittatur. Huius opinionis vulgo citatur author Bald. in l. si vt proponis. colum. penult. C. quomodo & quando iudex. Cuius in hunc sensum meminere Ripa in d. c. cum M. de constitut. num. 198. Dec. consi. 137. num. 3. Iason in l. filiusfamilias. §. diui. num. 58. ff. de legat. 1. Idem Iason consi. 98. colum. 1. lib. 4. Dec. rursum. in c. prudentiam. de offic. delegat. §. adijcimus. & in d. c. vt nostrum. colum. 1. Hippolyt. in singul. 301. Ioan. Crottus in l. 1. §. si quis simpliciter. num. 13. de verbo. obligat. Hoc ipsum notat Bald. idem in cap. 1. §. ad haec. colum. 3. C. de pace iurament. firmand. Philippus Francus in d. cap. vt nostrum. colum. vlt. qui existimat, esse ad hoc textum singularem, in capi. pastoralis. §. praeterea. de offic. ordinar. notat & AEgidius decisione 48. Haec vero sunt Baldi verba in d. l. si vt proponis. num. 15. Nota quod causa, quae semel est in curia Romana, nunquam exibit de curia, nisi princeps deleget vel causam remittat ad ordinarium, quod est notatu dignum: Et hoc facit haec lex, nam haec causa redibit ad presidem, & praeses denuo committit. & facit de offic. ordina. cap. pastoralis. §. praeterea. hactenus Baldus, cuius eo libentius mentionem feci, quod Iason in l. voluntas. col. vlt. C. de fideicommissis. in hunc sensum eum citauerit, scribens, vide quod decidit Baldus in l. si vt proponis. in 3. colum. post Archidiaconum per eum relatum. C. quomo. & quando iudex. Quod si Papa semel delegauit causam extra curiam Romanam, quae debebat agitari in curia Romana, licet delegatio non habuerit effectum, quando delegatus mortuus sit, tamen ex quo semel commisit extra curiam Romanam, poterit a modo ordinarius de illa causa cognoscere, cessante delegato: quod nota, si est verum. Haec Iason, qui maxime hallucinatur in percipienda Baldi mente, siquidem ipse Baldus hoc tantum voluit, quod causa semel delata ad curiam poterit exire curiam, si eam princeps delegauerit, vel remiserit ad ordinarium. Quod autem delegato mortuo, causa ipsa reuertatur ad ordinarium a quo fuerat iam auocata, Baldus nec dixit, nec sensit, imo contrarium probat, dum citat text. in d. c. pastoralis. & expressim tenet paulo ante adducens Archiadiaconi authoritatem, secundum quam ipsemet Bal. in d. §. ad haec. colum. 3. respondit, causam semel a Romano Pontifice delegatam, non redire ad ordinarium, etiamsi delegatus pronunciet sententiam, quae nulla sit. Quam opinionem probarunt De ci. in d. cap. vt nostrum. colum. 1. Roma. in cons. 335. Iacob. de Nigris. in rubr. ff. de offic. eius, cui est mand. iurisd. fol. 4. colum. 2. Ripa in d. c. cum M. numero 198. Haec sane dicta sint, vt Baldi sententiam iuxta veram, ac propriam eius mentem explicemus. Quin & illud erit memoria repetendum, quod si causa fuerit ad curiam delata, per appellationem ab interlocutoria sententia, ac per Romanum Pontificem delegata, & commissa, sitque pronunciatum male appellatum fuisse, nihilominus causa nequaquam redit ad ordinarium, imo in ipsa curia expedienda est, vbi fuit decreta commissio appellationis causae cum toto negotio. Quemadmodum ex stylo & PRAXI curiae Romanae respondet Feli. in cap. causam que de rescript. num. 6. quem sequitur Ioan. Staphile. de literis gratiae, & iustitiae. fol. 171. colum. 2. verum quia Felinus testatur hanc forensem & practicam obseruationem esse contrariam iuri Pontificio, oportet expendere quidnam iure ipso esset in hac quaestione dicendum. Prima conclusio: Causa per appellationem ab interlocutoria ad curiam Romanam delata, & alicui auditori commissa, nulla facta negotij principalis mentione, si appellatio pronuncietur iniusta, redit cognitio causae principalis ad iudicem, a quo fuerat appellatum. Hoc probatur in c. vt debitus. de appellat. c. exhibita. de iudi. Ex quibus hanc conclusionem post alios probat Francus in d. c. vt debitus. numer. 40. super glo. pe. ex qua constat, iudicem ad quem fuerit ab interlocutoria appellatum, teneri eandem causam remittere ad iudicem, a quo vbi appellatio apparet iniusta. Erit autem haec remissio necessaria, si iudex in ferior appellationi detulerit. c. cum appellationibus friuolis. de appellationi. in 6. explicant Doctores maxime Francus in dicto capitulo, vt debitus. nume. 42. post gloss. ibi. Secunda conclusio. Quoties fuerit causa appellationis ab interlocutoria commissa, vna cum ipso negotio principali, non poterit iudex hic delegatus de causa principali cognoscere, si appellatio minime iustificetur, iniusteque sit appellatum. Probatur haec conclusio ex eo, quod praescripta commissio hunc intellectum habet, vt iudex hic, tunc de causa principali cognoscat, cum appellatio iusta pronunciabitur, quasi huius commissionis sit haec propria conditio, & interpretatio, secundum AEgidium a Bellamera decisio. 419. & seq. Idem de iure respondendum esse censent Rotae iudices decisio. 11. in nouis. Ioan. Staphile. de literis gratiae, & iusti. fol. 271. Feli. in dict. cap. causam quae. de rescript. nume. 6. deducto quidem argumento ex responso Romani Pontificis ibidem. & ex l. 3. ff. de legat. 1. l. non recte. ff. de fideiussor. notatis per Bart. in l. vxorem. §. testamento. ff. de legat. 3. & in l. haeredes mei. §. cum ita. ff. ad Trebell. Sed & hanc conclusionem probare mihi videtur Carolus Ruinus in consilio 114. col. 2. libro 4. tametsi Francus in dicto capitu. vt debitus. numer. 40. existimet, per commissionem istam adeo esse auo catam causam a iudice inferiori, vt delegatus possit principalem causam examinare, etiam vbi fuerit friuole & inique appellatum. Vtiturque ad huius opinionis probationem ratione textus in dicto capit. vt nostrum. Cuius superius mentionem fecimus. Tertia conclusio. Commissa, & delegata causa appellationis a principe, etiamsi appellatum fuerit iniuste, poterit iudex hic de causa principali cognoscere, quoties commissio concepta fuit in hunc modum: vt causa appellationis, & ipsum principale negocium fuerint delegata. Etenim copula, Et, quae huic formulae commissionis adscribitur, hunc effectum habet, quod causa principalis videatur commissa aeque principaliter, non eo modo, quo iure accedebat appellationis causae, & eius cognitioni. l. 1. & 2. ff. de pecul. legat. ex quibus hoc deduci potest, & ex his, quae Barto. notat in l. Titiae. §. nihil. ff. de legat. 1. Denique hanc tertiam conclusionem explicat optime Carolus Ruinus in consilio 114. lib. 4. col. 2. Quarta conclusio. Iudex, cui est a principe facta commissio causae appellationis, & principalis coniunctim, vel diuisim, habet omnino cognitionem negocij principalis, etiamsi appellatio pronuncietur iniusta, Hoc constat ex eo, quod princeps his verbis videatur causae ipsius principalis cognitionem principaliter delegare, & committere, ac denique a priori iudice auocare, licet appellatio iniusta sit. Atque ita tenet Carol. Ruinus in d. consil. 114. lib. 4. col. vlt. Quinta conclusio. Iudex delegatus, cui est commissa causa appellationis, poterit absque noua commissione cognoscere de causa principali, si appellatio fuerit iustificata. Nam & responsio summi pontificis in capit. vt debitus, non tantum obtinet in iudice appellationis ordinario, sed & in iudice delegato, cum eadem sit vbique ratio. Atque ita sensit gloss. in c. ex tenore. de foro compet. ver. terminetis. Idem expressim tenent Anto. Abb. & Imol. in dict. ca. vt debitus. vbi Dec. num. 23. & Francus nu. 43. ac Fel. in d. c. causam quae de rescrip. num. 6. fatentur hanc opinionem COMMVNEM esse, quae mihi verior videtur, tametsi Francus conetur eam improbare. Quod ante eum tentauit AEgidius a Bellamera decisio. 419. priorem tamen opinionem, quae frequentior est, etiam probarunt Innocen. Henri. & AEgidius a Bellame. in dict. cap. vt debitus. num. 47. & glos. vlt. in cap. vltim. 2. q. 6. Nam in ordinario iudice, cui competit cognitio causae per appellationem ad eum deuolutae, nemo vsquam dubitauit, siquidem is potest iustificata appellatione, causam principalem examinare: quemadmodum expeditum est in d. cap. vt debitus. ac notatur in c. 1. de foro comp. in 6. in prin. Quibus quidem praenotatis oportet adscribere, quod PRAXIS curiae Romane admiserit. Nam vbi appellatum est ab interlocutoria, & commissa fuerit causa appellationis cum negocio principali, etiamsi appellatio pronuncietur iniqua, & iniuste fuerit appellatum, nihilominus cognitio causae principalis manet apud eundem iudicem delegatum. Sic enim testantur receptum esse Fel. Staphilaeus paulo ante citati. Atque praeter hos hoc constat ex AEgi. a Bellame. decis. 37. & dec. Rotae 11. in nouis. Cuius meminit Pau. de Castr. in l. eos. C. de appellat. Quod si causa appellationis simpliciter commissa fuerit, nulla facta mentione causae principalis, tunc licet iudex hic delegatus, qui pronunciauit appellationem iniustam, & male appellatum fuisse, non possit de principali causa cognoscere, ipsa tamen causa nequaquam redit ad priorem iudicem a quo fuit appellatum: Imo manet in curia, vt ibidem examinetur, & diffiniatur ex noua, & speciali summi pontificis delegatione, quemad modum ipse deduci opinor ex praecitatis authoribus, & Rotae dec. 116. & 321, in nouis. & 612. in antiq. Bellamera decis. 129. & 520. Illud sane non est praetermittendum, cum id maxime huic congruat tractatui, & saepissime incidat in vsus forensis exercitationem, quod vbi quis ab interlocutoria sententia iudicis inferioris, appella[art. 6]uerit ad curiam, & is statim priusquam tractetur de iustitia, & rectitudine appellationis, petat totius negocij examen aduocari, & retineri apud Curiae iudices, solet plane id fieri, negociumque ipsum a iudicibus curie retinetur ad diffinitiuam cognitionem, praestito ab appellante iuramento, quo asseuerat, nullam se habere spem consequendi iustitiam apud iudicem inferiorem. Hanc conclusionem PRAXIS recepit, & in specie ista tenent Rotae iudices decis. 42. in nouis Panor. nu. 6. Imola & Francus nu. 6. c. Nicolao. de appel. Dec. in c. interposita. §. 1. eodem titu. Ioan. Staph. de literis gratiae, & iustitie. folio 172. quod minime licet iudici inferiori, qui de causa appellationis cognoscendi ius habet: non enim poterit ex causa appellationis ab interlocutoria, nisi ea fuerit iustificata, retinere cognitionem negocij principalis, nec de eo poterit tractare, etiam ex consensu litigantium. c. 1. de for. compet. in vj. quamuis sit legatus, & denique iudex qui possit adiri per viam querele, secundum Car. & Dec. in c. vt debitus. de appellat. num. 26. Domi. & Francum in d. c. 1. qui tenent, legatum non posse omissa iustificatione appellationis ab interlocutoria cognoscere de negocio principali, etiam ex consensu vtriusque litigantis, quasi decisio Romani pontificis in c. 1. de appellat. in 6. sit specialis in ipsomet principe. quod & Domi. ibi probat contra glos. in d. c. 1. de foro. compet. in 6. verbo praetermisso. quam sequuntur ibi Inno. Host. & Abb. col. penult. Praepo. col. 14. & rursus Francus sibi parum constans in d. c. vt debitus. ad fi. asseuerantes: posse legatum non iustificata causa appellationis, & omissa eius iustificatione cognoscere de ipso negocio principali, ex consensu vtrisuque litigantis, quod ipse minime probari posse iure opinor. Nam etsi Legatus possit per querelam adiri absque appellatione, id obtinet, vbi causa nondum pendebat coram iudice ordinario, quo quidem casu legatus non potest causae illius cognitionem auocare, nec de ea cognoscere, nisi per appellationem a diffinitiua, vel ab interlocutoria fuerit ad eum iure deuoluta: sicuti hoc in capite superius adnotauimus: Iure vero deuolutio, non fit, nisi appellatio ab interloquutoria iustificetur, quemadmodum probatur in d. cap. vt debitus. & in cap. 1. de appellat. in 6. Hinc denique poterit facillime percipi, si praemissa fuerint mente repetita, duplicem esse causarum auocationem, expressam quidem, & tacitam. Expressa vero aduocatio hoc habet speciale, vt quicquid ab inferiori iudice actum fuerit post ipsam auocationem, nullum sit ipso iure, licet iudex ipse nondum cognitionem habuerit auocationis, & fuerit eius prorsus inscius, & ignarus, quoties auocatio fit motu proprio principis. Sic etenim probare conantur Abb. in cap. cum M. de constit. numer. 33. & ibi Dec. colum. vlt. Abb. Imol. & Dec. in c. caeterum. de rescrip. nu. 7. & plerique alij, quorum meminit asserens: hanc opinionem COMMVNEM esse Rebuf. super leges regias. tit. de euocationibus, nu. 18. Idem asseuerat Ripa in d. c. cum M. nu. 196. qui adeo perplexis, & confusis Doctorum allegationibus vtuntur, vt mihi vtile visum sit distinctius aliquot in huius quaestionis resolutionem conclusiones exponere, quibus possit eius expedita cognitio haberi. Prima conclusio. Auocatio causae facta cum decreto irritanti, hanc vim obtinet, vt acta iudicis [art. 7]inferioris post illam, etiam ignorantis, sint omnino nulla. Probatur haec ex eo, quod clausula decreti irritantis (sic enim vulgo dicitur) ignorantes, & inscios prohibitione afficit. gloss. ibi communiter recepta in c. 1. verb. referri. de conces. praeb. in vj. tex. opt. in c. dudum. §. considerantes. Et in capit. pe. de praeb. in vj. & in cap. si postquam. eo. tit. gl. in c. si eo tempore. ver. ignoranter. de electio. in vj. Card. in Clem. 1. q. 18. de election. Anton. Imol. & Fel. col. 4. in cap. 2. de constit. Notatur in cap. si beneficia. de praeben. in vj. ex iunioribus idem tradidere Ioan. Crot. in capit. 2. 1. limitatione ad 3. nota. de constitut. in 6. idem in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. col. 26. Ex ea in cap. 2. num. 50. de constitu. Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iusti. fol. 41. In specie autem huius conclusionis primae, authores sunt Panor. Imol. Feli. nu. 18. & Dec. num. 6. in cap. caeterum. de rescrip. Ripa in dict. cap. cum M. num. 196. Abb. in cap. audita. de resti. spolia. Domi. in cap. 1. §. ex parte. de concessio. praebend. libr. 6. Ex quibus deducitur manifeste idem esse, siue clausula ista fuerit apposita motu proprio, siue ad petitionem alicuius, qui literas a principe impetrauit. Sic etenim conclusionem istam Panormit. & alij quorum modo meminimus, intellexere. Quod si is cuius causa, & in cuius fauorem causae auocatio fiat, ea nolit vti: aut eidem renunciauerit, valet, quod a iudice factum fuerit, non obstante decreto, quod irrita decernit in contrarium acta, secundum Domin. in cap. 1. d. §. ex parte. col. penult. quem sequi videntur Fel. & Dec. in d. c. caeterum. Quorum opinio satis comprobatur ex his, quae ipse tradidi in c. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 2. num. 6. Quo in loco probare conatus sum, posse quem renunciare his, quae in eius fauorem inducta sint, licet his accesserit principis decretum, quo acta in contrarium irrita decernuntur. Deinde constat principis voluntas, quae in hoc tendit, vt huius decreti vis remittatur, si eidem renunciauerit, qui id a principe in proprium fauorem obtinuit. Eadem voluntas praesumenda est in legis conditore ad hunc effectum, vt lex ab eo lata, non liget ignorantes, nec eos prohibitione, praecepto, aut poena afficiat. Siquidem optimus princeps in id debet, ac tenetur leges ab eo latas dirigere, quod magis sit iustitiae consonum. Et ideo praesumendum erit, quod ipse nequaquam voluerit propria lege eius inscios & ignaros afficere, quoties ea ignorantia culpa caret, licet decretum hoc, cuius modo vim tractamus, legi adiecerit. Hanc opinionem iure veriorem esse censent Cardin. in dicta Clemen. 1. quaest. 18. de electio. Ioan. Crottus in dicta l. omnes populi. colum. 26. & in dicto capitul. 2. prima limitatione sub 3. nota. & Andraeas ab exea in cap. 2. de constitutio. num. 50. eleganter Ludo. Roma. in consil. 330. col. 5. qui pluribus rationibus nititur hanc sententiam probare, non tantum quoad poenam legis, sed etiam quoad actus vim, quae minime tollitur per legem praescriptam, donec tempus accesserit, quo in vniuersum lex obligat, & eius ignorantia culpam aliquam praemittere videtur. De quo dubitat Fel. in d. c. 2. num. 7. limitatione. 4. Est tamen pro Romani sententia optima glos. in d. cap. 2. verb. dispendijs, quae illum text. intelligit etiam quoad vim illius actus, qui fit ex ignorantia iusta legis humanae. Secunda conclusio. Expressa causae auocatio, absque decreto facta, motu tamen proprio, reddit omnino nullum, quicquid post illam actum fuerit a iudice inferiori, etiam ignorante. Hanc opinionem tenent Panor. in d. c. cum M. de constitu. col. vltim. Imo. in c. caeterum. & in c. cum contingat. ad fin. de rescrip. Franc. nu. 8. in cap. vt nostrum. de appellat. ex illius responsi ratione. Dominic. in consi. 47. quasi haec sit maxima vis huius clausulae, motu proprio, Quam sententiam scribit COMmunem esse Petrus Rebuf. super leges regias tit. de euocatio. q. 3. numer. 19. adducens ad hoc Francum in d. c. vt nostrum. qui tamen hoc minime asseuerat. Et licet Ripa in d. c. cum M. nume. 196. videri possit quibusdam asserere, hanc opinionem communem esse. Ego existimo aliam conclusionem, cuius statim mentionem agemus, ipsum communem fecisse, sed & falsam esse hanc secundam assertionem, ipse nequaquam dubitauerim, cum nullibi in iure tantus huius motus proprij effectus probetur. Sed & plerique viri doctissimi contrarium tenuerunt, praesertim Anton. Abb. col. pen. Fel. & Dec. in d. c. caeterum. Inno. in c. 1. de conces. praebend. in 6. Praepo. in d. c. vt nostrum. col. vlt. Petr. Rebuf. in d. quaest. 3. ex quibus necessaria est scientia huius auocationis, quoad iudicem inferiorem, vt nullum sit, quod postea ipse iudex fecerit, quae quidem opinio maxima ratione fulcitur, quemadmodum apparet authoritate Iurisconsulti in l. si forte. ff. de officio praesidis. cuius meminere Roma. in singul. 58. & 572. Fel. in d. c. caeterum. nu. 11. Dec. in c. si duobus. nu. 12. de appel. Iurisdictio etenim semel data, & competens alicui, non censetur ab eo reuocata, donec ipse habuerit reuocationis cognitionem, & scientiam. Quamuis in specie Iurisconsulti in dict. l. si forte. alia est ratio congruentior, quod praeses, qui datus est successor, & si hoc sciat, vti potest iurisdictione, & potestate, donec successor prouinciam fuerit ingressus, sicuti notatur in l. meminisse. ff. de offi. proconsul. Nihilominus multa sunt, quae huic opinioni suffragantur, & persuadere possunt, scientiam reuocationis fore necessariam. capit. 2. de off. deleg. l. haec autem. §. non defendit. ff. quibus ex caus. in poss. eatur. notat Bald. in l. falsus. C. de furtis. Sic Ludouic. Roma. in dictis Singularibus asserit, collationem beneficij factam a vicario episcopi reuocato, qui eius reuocationis erat ignarus, validam esse. Cuius opinio comprobatur authoritate Calderi. consil. 4. titul. de offic. legat. Dec. in cap. si duobus. numer. 12. Felin. in dict. capit. caeterum. nume. 11. Chosmae in Pragmat Sanctio. titul. de collationib. §. idem voluit, verbo, vicario. gloss. optima in l. tribunus. ff. de testam. milit. Ias. in l. more maiorum. num. 8. ff. de iurisdictio. omn. iudi. Notat praeter hos satis in specie Rebuf. in tract. de beneficijs. titul. de simonia in resignatione. num. 34. & de publicandis resignationibus. glos. 18. num. 19. quicquid Francus scripserit in cap. dudum. de prebend. in vj. Sufficit tamen in hoc casu scientia simplex reuocationis, absque literarum praesentatione. Quod Felin. expressim notat, & omnes praecitati sentire videntur, maxime Cald. in dict. cons. 4. Idem Rebuf. in tract. de beneficijs. in tit. de forma vicariat. num. 210. quem omnino legito. Et Boerium decis. 347. col. penul. est & ad hoc text. optim. in Clem. vnica de renunciatione. Igitur ex praedictis illud superest, quod reuocatio iurisdictionis, etiamsi motu proprio fiat, non habet effectum, donec ipse, cuius reuocatur potestas, eiusdem reuocationis habuerit scientiam. quod item probatur in c. 1. §. ex parte. de concess. praebend. in 6. quo in loco. §. adijciebatur. adnotatum est, hanc regulam non esse admittendam, vbi reuocatio fieret propter delictum, hoc etenim casu ipso iure, absque vlla scientia, etiam ignorante ipso, cui data erat iurisdictio, tollitur omnino eadem, & ab ipso prorsus aufertur. Sic sane probatur in d. §. adijciatur. quem ad hoc commendarunt Roma. in Singul. 58. Felin. in dict. cap. caeterum. num. 24. Barba. in capit. nollentes. 3. colum. de officio. legat. Ioan. de Selua. in tractat. de beneficio. 3. part. quaest. 16. colum. 1. Ioann. Bertach. in tractat. de episc. libr. 4. 7. part. quaest. 31. notat Innocent. in capitul. qualiter. in 2. de accusat. optima gloss. in capitul. proposuit de conces. praebend. verbo. vacare. Cuius meminere Felin. in dict. ca. caeterum. numer. 24. & Cardinal. in consil. 114. incipit Frater Benedi. Huic opinioni accedit glos. elegans in dict. Clem. vnica, de renunciat. verb: sponte. quae illam decisionem intellexit, vbi mandatum ad renunciationem beneficij fuisset datum sponte, quasi scientia reuocationis necessaria non sit, quoties mandatum datum sit per vim & metum, in odium sane & poenam illius, qui metum intulit. Quam interpretationem probarunt inibi Abb. & Selua in dict. quaestion. 16. Nec id mirum videri debet, cum mandatum ad renunciationem beneficij debeat esse liberum, vt & ipsamet renunciatio. cap. procurator. de elect. in 6. tradit Cardin. in d. Clemen. vnica, quaest. 4. Illud vero obiter admonendum esse constitui ad huius quaestionis vberiorem cognitionem, quod Paulus Castren. in consil. 361. dubio. 4. libr. 1. existimat, non esse admittendum responsum [art. 8]Romani Pontificis in dict. Clem. vnica, in mandato, quod datum fuerit ad praesentationem alicuius clerici, aut generaliter ad praesentandum ex causa iurispatronatus. Nam secundum eum reuocatio mandati, habet vim omnino, etiamsi non habuerit eius scientiam ille, cui datum erat mandatum. Huius opinionis probatio a Paulo Castrensi instruitur ex regula quadam, quam modo praetermittam, quippe qui eam alioqui non admodum negauerim. Hanc Pauli sententiam expressim sequitur Aymon consil. 76. sensit Felin. in capitul. cum contingat. de rescript. nume. 9. dum refert illud Pauli consilium, vt existimat Lambertinus in tract de iure patronat. 2. libro. parti. prima quaest. 4. articul. 14. Ego vero, etsi videam Aymonem Crauetam in dicto consil. 76. hanc Pauli Castrensis opinionem probasse, minime, ni fallor, coactum eius quaestionis, & controuersiae decisione, quam eo in responso probare conabatur, cum ad eius veritatem necessaria non foret conclusio Pauli. Attamen negare contendam, a Felino eandem nec expresse, nec tacite receptam fuisse. Aliud etenim ex Paulo ipse deduxit, quod nequaquam vrget ad praesentis quaestionis veritatem. Deinde existimo falsum esse: quod Paulus tradidit asseuerans, decisionem Pontificiam dictae Clementi. vnicae, non obtinere in mandato ad praesentandum: non enim video vllam discriminis rationem, quae congrua sit. Sic & ipse Lambertinus opinatur, esse necessarium, quod saltem praelatus, aut is, cui praesentatio exhibenda est, habeat reuocationis scientiam ante institutionem, in quo ipse plane videtur a Paulo discedere, cum hoc ipsum sit, quod summus pontifex in d. Clem. vnica. respondit. Tandem Petrus Rebuf. in tracta. de beneficijs. in dicta forma vicariatus. num. 214. opinionem Pauli de Castro falsam esse censet. Tertia conclusio. Quoties reuocatio iurisdictionis & auocatio causae motu proprio fit, & si non afficiat ignorantem, satis tamen erit, absque solenni reuocationis exhibitione, quod iudex ipse vndecunque certam habeat reuocationis cognitionem. Hanc opinionem facilime admittent, qui praecedentem conclusionem probarunt. Sed eam etiam sequitur, & probat Felin. in dicto capit. caeterum. num. 11. & nu. 17. vbi Dec. num. 7. post Anto. & Abb. ibi qui & hoc ipsum tenuerunt. Quarta conclusio. Reuocatio iurisdictionis cum expressa cause auocatione facta ad alicuius petitionem, hanc habet conditionem, si qui impetrauit & obtinuit illam, voluerit ea vti: vnde non tollitur iurisdictio a iudice inferiori, donec fuerit per impetrantem reuocatio eidem obiecta, & exhibita. Probatur haec in cap. audita. de restitut. spoliat. vbi Abb. idem tenent Innocen. Anton. Abb. Cardin. & Felin. in d. capit. caeterum. Quorum opinio COMmunis est, vt fatetur Ripa. in dicto cap. cum M. nume. 196. Sed quod in hoc casu sufficiat, iudicem inferiorem, cuius iurisdictio reuocatur, huius reuocationis scientiam habere, conantur iure defendere Domin. in d. consil. 47. Imol. & Dec. in d. cap. caeterum. num. 8. vbi Dec. hoc ex ratione tradita per Imol. deducit additq; Ripa. in d. num. 196. hanc posteriorem opinionem receptam esse, apud curiam Romanam, vt tandem aliud sit, concedi a summo Pontifice impetranti secundum rescriptum, & secundos iudices simpliciter, aliud reuocari priorum iudicum iurisdictionem, ab eisque auocari causam. Cum in hoc posteriori casu, ex authoritate cap. vt nostrum. possit defendi, & probari, quod sufficiat scientia huius reuocationis, vt iudex non valeat vlterius de causa cognoscere, nec tractare. Nihilominus nos opinamur priorem sententiam veriorem esse, eamque magis conuenire Reipublicae vtilitati, ne illusio fiat facilime causarum, litiumque diffinitionibus. Hoc ipsum deducitur ex c. gratum. de offic. deleg. cap. super eo. in 2. de appell. vbi Praepo. notab. vlt. Archi. in cap. is qui. de procurat. in 6. Bald. in l. mandatum. col. penult. C. mandat. Idem Bald. in l. 1. C. vt lite pendent. Dec. cens. 295. col. 2. Nec Imol. in d. cap. caeterum. huic quartae conclusioni aduersatur, imo eam expressim probat. Quinta conclusio. Quamuis per literas posteriores, quibus priorum mentio fit, tacite reuocetur priorum iudicum iurisdictio, & potestas: attamen valet quicquid ab eis actum fuerit, etiam post cognitionem reuocationis, donec fuerint posteriores literae ab ipso impetrante iudicibus oppositae, & exhibitae. Huius conclusionis probatio deducitur ab omnibus ex d. cap. audita. Et est COMMVNIS omnium resolutio in dict. cap. caeterum. Atque haec dicta sint pro huius capitis breui quadam examinatione. # 10 THEMA CAPITV. X. De mandatis regijs ad executionem & obseruationem literarum, quae vulgo requisitoriae dicuntur. SVMMARIA. -  1 Iudex secularis, & ecclesiasticus mutuo sibi praestant, & praestare tenentur auxilium, in exequendis mandatis & sententijs. -  2 Iudex ecclesiasticus, an possit mittere in carcerem laicos propria authoritate? -  3 Contractus ratione, quando quis possit vbi contraxerit conueniri, late traditur. -  4 Intell. cap. Romana. §. contrahentes. de foro competen. libr. 6. -  5 Renunciatio proprij domicilij, quid in contractibus operetur? & deinde solutio in aliquem locum destinata? -  6 Iuramentum quid efficiat in hac specie quoad fori renunciationem? -  7 Iudex an possit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate? CAPVT X. NON omnibus iudicibus, quibus cognitio, ac diffinitio alicuius causae iure competit, licet, nec permissum est, quae semel diffinierint, executioni mandare, siquidem multa sunt, quae liberam hanc executionem absque alterius iudicis auxilio, & ministerio possint impedire. Atque ea ex causa illud obtinuit, vt quoties res ista in discrimen hoc inciderit, iudex, qui sententiam tulerit, aut de contractus executione cogniturus est, requirat pro exequenda sua sententia, & contractu, iudicem alium, qui personam & bona debitoris capere possit, atque executionem ipsam ad effectum deducere. Sic etenim iudex ecclesiasticus, vbi censuris iam fuerit vsus aduersus laicos, nec potuerit earum viribus sententiam exequi, requirit pro eius executione iudicem secularem, vt [art. 1]is captis rebus, & persona ipsius laici condemnati, ecclesiastici sententiam exequatur. text. vbi glos. verb. publicum. sic intelligenda in capit. 1. de officio ordin. & ibi Doctor. praesertim Panorm. Felinus & Alciatus. Oldr. cons. 89. Bal. in l. 1. C. de his qui latron. occulta Matth. de Afflict. in pro oemio constituit. Neapolitan. nu. 54. tex. opt. in c. dilecto. de senten. excommu. in 6. cap. postulasti. de homicid. cap. 2. de maled. ca. principes. 23. q. 5. c. quoniam. de officio ordin. l. episcopale. C. de epis. & cleric. c. vt officium. §. compescendi. de haereticis in 6. Ex quo tamen Archi. adnotauit, hoc verum esse in iudice ordinario ecclesiastico, quasi delegatus non possit iudicis secularis auxilium pro executione sententiae implorare, cum id speciale sit in iudice delegato ad punitionem haeresum. Haec vero Archi. opinio falsa est. Nam nihil speciale cautum ex tat in d. §. compescendi. in hoc auxilio a iudice seculari implorando, & ideo etiam iudex ecclesiasticus, ac delegatus poterit auxilium iudicis secularis implorare, pro exequenda eius sententia, cum censuris vsus fuerit, nihilque eis profecerit. text. est in huius opinionis non leue argumentum in d. c. dilecto. cuius ad hoc meminit Felin. in c. dilecta. de maiorit. & obed. notant Innocent. Ioan. Andr. & Doct. Communiter in c. significasti. de offi. deleg. vbi Abb. & Dec. atque, item Ioan. Lupi. in ca. per vestras. 2. not. §. sed est pulchra dubitatio. nu. 17. & nouissime August. Beroius in d. capit. significasti. numer. 24. ver. extra glos. fatentur, hanc opinionem esse COMmunem, quam etiam sequuntur Domi. & Francus in dict. §. compescendi. eamque passim seruari vidimus. Eadem ratione, iudex secularis quoties ea necessitas inciderit, poterit implorare iudicis ecclesiastici auxilium pro exequenda eius sententia aduersus eos, in quos ipse non habet coerctionis ius, Authen. sed hodie. C. de adulter. notat Maria. Socin. in cap. cum sit generale. num. 24. de foro compet. Qua in re illud discrimen erit obseruandum, quod iudex ecclesiasticus poterit censuris, & spiritualibus poenis compellere secularem ad auxilium hoc exhibendum. c. 2. de maled. iudex vero secularis non potest cogere ecclesiasticum, sed debet Metropolitanum adire, atque ab eo petere, quod inferiorem iudicem ecclesiasticum cogat auxilium seculari exhibere, & praestare ad executionem sententiae. Sic etenim probant Innoc. Abb. & alij in d. capit. 1. de of. ordina. vbi Alciatus num. 26. & nume. 123. scribit, hanc opinionem COMmunem esse. Idem distinxit Iaso. in l. a Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudi. num. 16. Quod si iudex ecclesiasticus sit verus & competens iudex aduersus laicos, deque eorum criminibus aliquot cognoscere possit, eosque punire, non omnino expeditum est, posse eum laicos [art. 2]capere, & in carcerem mittere. Etenim Oldrad. cons. 86. breui hac de re premissa disputatione, non satis explicat, quid sibi iure verius visum fuerit, ac tandem in eam inclinat sententiam, vt existimet, non posse iudicem ecclesiasticum in carcerem proprium mittere, nec capere laicum pro criminis alicuius punitione, quae ad ipsum pertineat, excepto haeresis crimine, in quo hoc erit & est speciale, & in alijs huic similibus criminibus. c. excommunicamus. in 2. ad finem de haereti. cap. vt commissi. eo. titu. in 6. & in Clem. 1. eiusdem rubricae. Huius opinionis ratio, vel ex eo deducitur, quod saepissime in iure sit expressum, quoties ecclesiasticus iudex, de crimine aduersus laicum cognoscit, cuius cognitio ad eum pertineat, post decretas Canonicas censuras, ipsisque minime sufficientibus ad coerctionem, tunc auxilium a seculari iudice implorandum esse, quasi non alia sit aduersus laicos iudici ecclesiastico permissa coercendi potestas, quam quae censuris constat? ea vero non sufficienti, ministerio iudicis secularis punitio est peragenda, sicuti deducitur ex cap. 1. de off. ordina. cap. postulasti de homicid. cap. cum C. laicus, de foro comp. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Auth. de mandatis princip. §. si vero canonicum. colla. 3. Quibus & alijs rationibus hanc sententiam latissime omnium conatur defendere Ioannes Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. num. 18. de donat. inter vir. & vxo. idem tenet Anch. in ca. cum episcopus. de officio ordi. in 6. quam opinionem fatentur COMmunem esse Felin. in capit. significasti. de officio delegat. Aufreri. in repetitio. clemen. 1. de officio ordin. in quaest. 5. & in tracta. de potesta. ecclesiast. super laicos in princip. Felin. tamen loquitur de iudice ecclesiastico delegato, & in ordinario contrarium probare videtur, quod statim latius explicabimus. Eandem sententiam aduersus iudices ecclesiasticos tenet Anchar. in regu. ea quae. de reg. iu. in 6. quaest. 11. qui scribit, hanc opinionem COMmunem esse, & idem fatetur Ioan. Andrae. in Specul. tit. de offic. ordin. Hanc & leges regiae admiserunt, & probarunt sepissime, praesertim l. 7. tit. 3. lib. 1. & l. 4. tit. 1. lib. 3. ordination. idem statutum est in publicis totius regni comitijs, anno M. D. XXV. Tolet. cap. vlt. Contrarium plane verius esse censent Domin. & Francus in dicto c. cum episcopus. idque multis profecto iuris Pontificij locis, ita passim probatur, vt minime congruat, ea omnia effugere velle specialis cuiusdam iuris ratione. Nam posse iudicem ecclesiasticum, qui alioqui iure de crimine cognitionem habet, laicum reum capere, & in carcerem mittere, probatur in cap. attendendum. 17. q. 4. cap. contra idolorum. 26. q. 5. cuius ad hoc ipsum meminere Roma. in Singu. 711. & Felin. in capitul. cum sit generale. de foro comp. numer. 20. qui hanc opinionem probat. Idem Felin. in d. c. significasti. colum. vltim. late Aufreri in d. Clemen. 1. q. 5. & in tractat. de potest. eccle. super laicos. in princ. ad cuius quaestionis perfectam resolutionem ipse tria esse obseruanda existimo, ex quibus constabit, quid sit hac in controuersia considerandum. Primum, vbi consuetudine legitime praescripta obtentum esset, quod iudex ecclesiasticus habens alicuius causae cognitionem aduersus laicos, posset eosdem capere, ac carceri tradere, vsus hic erit omnino seruandus. Quod Bal. notat in d. capitul significasti. & sequitur eandem opinionem Ioan. Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. nume. 26. Atque ita in aliquot Hispaniarum dioecesibus iam diu obtinuit, nec Carolus Caesar, Rex inuictissimus, hanc consuetudinem tollere, legeque propria voluit vsquam improbare, etiamsi saepius ab eo fuerit petita huius PRAXIS, & vsus abrogatio in publicis totius regni conuentibus, vt apparet ex cap. 117. legum Madriciarum anni M. D. XXVIII. & c. 2. anni XXXIIII. Secundo, quoties iudex ecclesiasticus legitime aduersus laicum criminali iudicio, vel sententiam tulerit, vel cognitionem, & examen culpae ad punitionem instituerit, iure poterit laicum ipsum capere, & in carcerem mittere, quemadmodum probatur his authoritatibus, quas vltimo loco adduximus, nec video, etiam seclusa quacunque consuetudine, contrariam opinionem posse optime defendi. Tertio, illud erit ad haec omnino notandum, quod si de executione sententiae alicuius iudicis ecclesiastici actum sit, vt laicus cogatur soluere eam quantitatem. in qua iuste ab eo iudice damnatus ciuili iudicio fuerit, tunc plane non poterit iudex ecclesiasticus, laici bona propria capere authoritate, nec ipsius condemnati personam ad rei iudicatae executionem, imo potius tenetur auxilium iudicis secularis ad hanc executionem inuocare. Sic denique sunt accipienda, quae pro communi opinione adducta fuere. Nam & leges regiae, etiam si generaliter hac de re fuerint statutae, nihilominus in hunc casum tendere frequentius videntur. Quarto, non est praetermittendum, iudicem ecclesiasticum posse clericos, qui dubio procul sunt ecclesiasticae iurisdictionis, capere, & in carcerem mittere, quoties eidem hoc iure visum fuerit, etiamsi non habeat in loco temporalem iurisdictionem, nec tenetur ad hoc auxilium brachij secularis implorare, nisi eo casu, quo eius potestas minime sufficeret ad capiendum clericum maxime rebellem, & contumacem. Hoc probatur in c. cum episcopus. de offi. ordin. in 6. & est omnium COMmunis opinio, vt interim demirer, quanam ratione Caro. Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 41. num. 66. scripserit Romani pontificis responsum in d. c. cum episcopus, quo permissum est episcopis, capere propria autoritate clericos delinquentes, & in carcerem mittere, solum obtinere, vbi episcopus habeat temporalem iurisdictionem, atque ideo in his locis, in quibus temporalis iurisdictio non pertinet ad episcopum, non posse vicarium episcopi, nec ipsum episcopum absque auxilio iudicis secularis, & eius inuocatione clericos delinquentes capere, & in carcerem mittere. Idem probare conatur Iaco. de Bellouiso in rep. c. Romana. §. contrahentes. de for. comp. in 6. num 92. prima oppositione. cuius ipse Carol. nullam mentionem fecit. Etenim admodum falsa est haec opinio, nec iure defendi potest, etiamsi alioqui soleat disputari, an possit habere familiam armatam ad executionem, & ministerium iustitiae, de quo tractauere latius Abb. Felin. Dec. & August. Beroius in d. c. significasti. de offic. deleg. Sed & apud iudices seculares idem obtinuit, vt possit vnus alterius sententiam exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. text. est hac de re celebratissimus in l. a diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iud. regia. l. 2. tit. 27. partit. tertia. Authen. de exhib. reis. §. si vero. & in Auth. vt different. sint iud. §. 1. notatur in cap. Romana. §. contrahentes. de for. compet. in 6. quod si nolit iudex requisitus suum in hoc officium, & auxilium impartiri, compellendus erit superioris iudicis, aut principis authoritate. Nam ex querela iudicis requirentis, aut priuati cuiuslibet, in cuius vtilitatem requisitio fit, debet superior iudex compellere iudicem requisitum ad executionem, quod Bartol. & omnes vnanimi consensu adnotauerunt in d. §. sententiam. quo in loco satis probatur iuxta eam lectionem, quae extat in Florentinis Pandectis, quas opera L. Taurelij nuper in publicum edidit Laurentinus Torrentinus ducalis Typographus. Sententiam (inquit Vlpianus) Romae dictam, etiam in prouincijs posse praesides si hoc iussi fuerint, ad finem persequi Imperator noster, cum patre rescripsit. Quam lectionem & Iaso. agnoscit in d. §. sententiam. col. 1. Quamobrem passim ad regia Hispaniarum praetoria querelae deferuntur iudicum inferiorum negligentiam, aut contumaciam incusantes ex eo, quod aliorum iudicum requirentium sententias, aut mandata de contractibus exequendis, mandare executioni pretermittunt. Quibus tandem querelis exanimatis, ac visis literis requisitorijs, statim summaria cognitione, nomine regio mandata decernuntur ipsis iudicibus requisitis, quibus equidem mandatis praecipitur, quod iudicum requirentium sententias exequantur, eorúmue mandata de contractibus exequendis rebus & personis debitorum captis, iuxtaleges regias tradant executioni. Quandoque autem iudex hic, qui requisitus noluit requirenti auxilium impartiri, condemnatur in expensis arbitrio auditorum, idque frequenter fit cum aliqua culpa non immunis a dolo, & malicia in iudice praesumitur. Quod si iudex requisitus iuste proprium officium, & auxilium negauerit, minime admittitur aduersus eum querela ad effectum decernendi regias literas, quibus eidem praecipiatur requirentis iudicis sententiam exequi, imo hoc ipsum expressim denegatur, quod statim ad finem huius capitis apertius probabitur. Atque ideo nunc oportet expendere, quando iudices ab alijs requisiti, teneantur ministerium, & auxilium exhibere in sententijs, & contractib. exequendis. Extat sane iuris vtriusque regula, qua constat, non posse quem ratione contractus conueniri apud iudicem illius loci, vbi contraxerit, nisi ibidem inueniatur. tex. celebris in d. c. Romana. §. contrahentes. de foro compet. in 6. quo in loco, & [art. 3]in cap. vlt. de for. compe. idem omnes tenent, & probant. Huic etiam conclusioni accesserunt Accur. & alij in l. haeres absens. §. 1. ff. de iud. late Sal. in Authen. si vero. col. vlt. C. de adulter. Ias. in l. 1. col. 2. ff. de eo, quod cer. loc. ex quo multa deduci possunt, quae sunt huic tractatui admodum oportuna. Primum hinc perpendi poterit, quod Anto. But. scribit in d. c. vlt. nume. 15. de foro comp. asseuerans, quod iudex loci contractus possit requirere iudicem eius loci, vbi habitat, quod contraxit, vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicem contractus accedere actori responsurum super contractus actione. Nam authore Butrio, iudex requisitus hoc facere tenebitur, & si fuerit contumax, ipse citatus, poterit iudex loci contractus de causa tractare vsque ad eius definitionem ac sententiam aduersus illum pronunciare. Huic opinioni accedit Panor. in c. vlt. nu. 36. Ego plane censeo eam falsam esse, quod si vera foret, satis manifeste cessaret communis omnium adnotatio, & ipsa responsio Romani Pontificis in d. §. contrahentes. cum facilime iudex loci contractus, esset huius cause iudex competens, possetque eam per sententiam diffinire, & in ea procedere, licet ipse qui contraxit non inueniatur in loco contractus. qua ratione opinor hanc sententiam Anto. & Abb. esse contrariam decisioni pontificiae, quae in d. §. contrahentes. tradita est. Sic sane Dec. in c. 1. de iud. num. 23. ver. secundo haec limitatio, ab his authoribus discedit, & de eorum opi. dubitat Fel. in d. cap. vlt. num. 21. de for. compe. tametsi potius inclinet in Anton. conclusionem, eamque videatur probare. quod Mar. Soc. in specie facit in c. dilecti. de for. comp. nu. 25. ad fi. Ripa tamen in d. ca. 1. de iud. nu. 66. scribit, hanc opin. Anto. Communi iudicio improbari, licet ipse eam sequatur, quoties iudex domicilij, non refragatur huic cognitioni. Mihi profecto placet, satis esse, quod ipse reus nolit apud hunc iudicem litigare, imo erit omnino nulla, etiam ipso tacente huius causae cognitio, modo nec tacite, nec expresse consenserit iurisdictioni. Secundo ex vera huius rei cognitione, apparet proprius intellectus & interpretatio ad tex. in d. §. contrahentes. Etenim fieri debet distinctio, an qui contraxit habeat bona in loco contractus, vel his careat possidens bona in loco domici[art. 4]lij, & habitationis. priori etenim casu, iudex loci contractus, praemissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, poterit mittere actorem in possessionem bonorum, quae reus in eo loco contractus habet, & ad hunc effectum in hoc casu, iudex loci contractus erit competens, quippe qui reo legitime citato & comparente, cognoscet de causa vsque ad diffinitiuam sententiam: eo vero contumace, procedere iure optimo poterit ad missionem in possessionem bonorum ex primo decreto. Hoc equidem operatur possessio bonorum, quam habet reus in loco, vbi contraxerat. Atque haec est prior pars text. in d. §. contrahentes. Idemque erit, quo ad secundum decretum, quemadmodum ex vera illius decisionis ratione deducitur, cum omnia haec tendant ad bona, quae sunt in loco contractus. Nihilominus Paulus Cast. in d. §. 1. l. haeres absens. num. 2. & 5. satis vrgenti ratione probat, non posse in hoc casu secundum decretum decerni, cum ad hoc requiratur propria contumacia, quae minime contingit in eo, qui non tenetur se apud illum iudicem defendere. Idem asserit Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. num. 129. Atque ita est intelligendus Iurisconsulti locus in l. Titium. §. 1. ff. de administr. tuto. a quo potuit deduci prior pars huius responsi. in d. §. contrahentes, posteriori casu, quoties non habet bona, qui contraxit in loco contractus, sed in loco domicilj, tunc iuxta Communem opinionem omnium in d. §. contrahentes. & in d. l. haeres absens. §. 1. etiamsi non possit iudex loci contractus de causa ipsa cognoscere, nec eam propria sententia diffinire, nec sit locus remissioni, poterit tamen, vbi reus citatus latitat in loco domicilij, decernere missionem in possessionem bonorum ex primo decreto, & super eius executione requirere iudicem illius loci, in quo sunt, & existunt bona. Haec enim est Communis interpretatio tex. in d. §. contrahentes. quae videtur plane illi responso admodum conuenire. Tertio subinfertur, non recte Pontificium responsum intellexisse eos, qui ab eo adnotarunt, in contractibus locum fore remissioni ad iudicem loci contractus, quoties qui contraxit latitat, nec habet bona in loco, vbi contraxit. Etenim non est haec opinio consona decisioni Romani Pontificis in d. §. contrahentes. Imo ab ea prorsus abhorret. Idcirco licet Bart. in d. l. haeres absens. §. 1. eam probasse videatur, Paulus Castre. Ange. Iacobinus, & Lancelotus ibi contrariam potius probant, iuxta interpretationem d. §. contrahentes. quam proxima illatione explicuimus, quae frequentissimo Doctorum omnium consensu recipitur. Quanuis quidam non satis questionem istam intellexerint, asseuerantes, propter maximam rei contumaciam, esse in contractibus locum remissioni, ex authoritate Bald. in l. consentaneum. C. quo. & qua. iudex. 8. notabil. qui hoc non asseruit, nec scripsit: quemadmodum admonent Lancelot. Dec. in d. l. heres absens. §. primo. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. num. 66. Quarto, illud praemissis apte conuenit, quod omnium calculis probatum extat, nempe locum fore remissioni ad locum, in quo quis priuatim, vel publice administrationem exercuit, cum agatur de reddendis rationibus. text. optim. in d. l. haeres absens. §. 1. l. 1. & ibi gl. & omnes. C. vbi de ratio cinijs agi oporteat, notant omnes in d. l. haeres absens. §. 1. praesertim Paul. de Cast. & iuniores & in d. c. vlt. de foro comp. & in cap. 1. de iudic. Quinto, hinc colligitur, quodvsus forensis passim admisit. Nam locus est remissioni in contractibus, & ad iudicem loci contractus est remissio facienda omnino, vbi qui contraxit, se submise rit foro illius loci, & proprij domicilij foro expressim renunciauerit. gl. celebratissima in l. 1. ff. si quis in ius voca. non ierit. quam omnes in[art. 5]ibi secuti sunt, & maxima cum laude, & honoris praefatione in d. l. haeres absens. §. 1. praesertim Pau. nu. 8. Iaco. Lancel. Dec. & alij, ac preter hos Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. nu. 94. & ibi Francus post alios. Panor. nu. 37. Feli. nu. 22. in c. vlt. de foro compet. vbi Anto. & Cardi. idem Panor. nu. 18. & 22. Dec. numer. 23. Ripa. num. 65. Augustus Beroius. num. 196. Alciat. nu. 52. in cap. 1. de iudic. multa Iason & Curtius Iunior in dic. l. 1. ff. si quis in ius vocat. non ier. nu. 6. Bald. in l. cum Archimedoram. C. vt in posses. legat. Baldus idem in c. praeterea. de offic. delegat. Roma. in Singul. 283. Ias. in l. 1. ff. de eo quod cert. loc. Marian. Soc. in c. dilecti. num. 39. de foro compe. qui tamen asserit, forte Contrariam sententiam esse veriorem, & tamen gl. multi sequuti sunt, quorum opinio dubio procul Communis est. Sexto subdiducitur, idem esse, vbi qui contraxit, in certo loco soluere promisit, & proprio foro renunciauit. Nam etiamsi in loco destinatae solutionis non inueniatur, erit nihilominus causae huius examinatio, & cognitio, remittenda ad iudicem loci, in quem fuit destinata solutio. Hoc enim omnes fatentur, qui proximam conclusionem secuti sunt. Constat enim locum destinatae solutionis parem, & similem esse hac in re loco contractus, cum inibi contraxisse quis videatur, quo solutionem destinauit. l. contraxisse. ff. de actio. & oblig. l. Titium. §. tutores. ff. de admi. tut. gl. communiter recepta in c. Roma. §. nec etiam. de foro comp. in 6. Notant omnes in d. c. vlt. de foro comp. Bal. Bart. & alij in l. si conuenerit. ff. de iurisd. om. iud. tradit Petrus Gerar. in singu. 6. sed & quaestionem istam, qua tractatur, an in loco solutionis destinatae quis possit, vt in loco contractus conueniri? late examinant Bart. & alij in d. l. si conuenerit. & in d. ca. 1. de iud. & in d. l. haeres absens. §. proinde. & §. vlt. est etiam textus insignis in ca. dilecti. de foro competen. Septimo, vt semel susceptam prouinciam minime destituam, non verebor amplius rem istam expendere, perpensa paulo diligentius vera ratione, qua praemissa probari solent. Nam vbi quis haberet ex priuilegio speciali forum aliud preter illud, quod iure Communi eidem competebat, quidam existimarunt priuilegij forensis renunciationem esse intelligendam, quoad illud forum, quod priuilegio, & iure speciali datur eidem, non tamen quoad forum sibi iure communi proprium, vt tandem non obstante hac renuntiatione, possit debitor effugere remissionem causae ad locum contractus, & petere causam ipsam examinari in foro iuris Communis, cui non videtur renuntiasse, argumento deducto ex l. si domus. ff. de seruit. vrb. praed. Sic sane visum est Ias. in d. l. 1. ff. si quis in ius voca. non ierit. num. 9. & Deci. in d. c. 1. num. 23. de iudi. Quibus difficilime accesserim, quippe qui plane percipiam ex hac opinione prorsus euerti, quod omnium consensu, & PRAXI iam diu receptum extat. Fori etenim praescriptio, & exceptio, quae iuxta Communem sententiam hac renuntiatione tollitur, illa dubio procul est, quae ex Communi iure competit. Nam quid quidam calumniantur, renuntiationem istam non posse intelligi, quoad forum iuris communis, quia fit haec renuntiatio in hunc modum, renuntio priuilegio fori, forum autem iure communi competens vere dici non potest priuilegio competere, facili profecto ratione tollitur, si illud caute obseruauerimus, priuilegium fori, hac in parte non adsumi pro foro, quod ex iure speciali datum sit alicui, sed pro illa fori prescriptione, que ex regula iuris Communis deducitur, qua cautum extat, reum esse in proprio domicilio conueniendum, sicuti palam probatur ex Iurisconsulto in d. l. 1. ff. si quis in ius voc. non ierit. Deinde illud non leui coniectura constat, hanc scilicet renuntiationem in hoc tendere, & ad hoc fieri, vt in ipso loco contractus, cui submissio fit, de huiusmodi controuersia, volente actore, tractetur. Nam & renuntiatio hac ex causa contractui adscribitur, Baldo authore in cap. praeterea. de offi. deleg. & in l. cum Archimedoram. C. vt in poss. legator. Igitur parum refert, quod reo competant duo, vel tria tribunalia iure communi, vel speciali priuilegio, cum actore volente sit causa examinanda in loco contractus, non apud alia tribunalia, atque ita huius opinionis, quae mihi olim placuerat, author, ac defensor est Boschus Codechanus in rep. d. c. 1. de iudic. Fol. 14. col. 4. Octauo ab eadem radice procedit quod Panorm. scribit in d. c. vlt. de for. compet. num. 37. asseuerans, praedictam renuntiationem minime valere, si ea facta sit a clerico absque proprij iudicis, & episcopi consensu. c. significasti. de foro comp. quo expressim deciditur, non posse clericum consentire absque episcopi consensu in alterius iudicis iurisdictionem, qua ratione sequuntur hanc Abbatis opinionem Feli. in d. c. vlt. nu. 22. Iacobinus in d. l. haeres absens. §. 1. col. 2. Dec. in d. c. 1. de iud. num. 23. & ibi Fel. num. 6. Quorum opinio mihi omnino placet, cum in hac specie fiat ab ipso clerico expressa renuntiatio proprij tribunalis, & consentiat ipse expressim in alienum iudicem. Quod fieri iure non potest, & ideo haec sententia maxima ratione fulcitur, & tenenda erit, quanuis Mari. Soc. in d. cap. dilecti. nu. 39. & Ripa in d. cap. 1. de iud. nume. 68. contrarium tenuerint. Nono ex prox ime traditis apparet, aliud dicendum fore, vbi clericus in locum aliquem destinaret solutionem, & in eodem postea inueniretur, posset etenim apud huius loci tribunal conueniri, ratione illius solutionis in eum locum destinatae, etiamsi absque consensu episcopi contraxisset, & solutionem destinaret. Nam haec prorogatio iurisdictionis, non fit solum ex consensu ipsius contrahentis, sed & a lege, eiusque authoritate inducitur. tex. elegans in d. c. dilecti. Ex quo hoc ipsum adnotarunt plerique, praesertim in hac specie Rip. in d. c. 1. nu. 68. & ibi Boschus Codechanus, aduersus Philippum Decium. qui num. 23. contrariam sententiam conatus est defendere. Decimo, si quis in certo loco contraxerit, & apud eius tribunal promiserit praestito iuramento, se responsurum agenti ex illo contractu, absque alia fori renuntiatione, locus erit remissioni huius causae ad locum istum contractus, quemadmodum existimarunt Ang. Pau. Castr. & Iaco. in d. l. haeres absens. §. Roma. in singul. 283. Mar. Soc. in d. ca. dilecti. de foro comp. num. 39. Ias. in l. 1. ff. de eo quod certo loco. col. 2. Fel. in c. vlt. de for. comp. numer. 22. Curt. Iunior post alios in d. lege 1. ff. si quis in ius vocat. non ierit. Ripa numer. 66. & August. Beroius. numer. 196. in d. cap. 1. de iudi. ex authoritate textus in Authen. de exhibend. reis. §. si vero. colla. 5. & in Authen. ei, qui iurat. C. de bon. author. iu. possi. Quibus in locis nequaquam hoc probatur. Idcirco erit hec conclusio, etiamsi communis sit, caute intelligenda, vt plane admittenda non sit, quoties contractus ipse iuramento praestito, fuerit confirmatus, nec iuramentum accesserit promissioni factae de respondendo, & litigando apud iudicem illius loci, in quo contraxit, is, qui iuramentum ad maiorem contractus vim adiecit. Vndecimo, ex his, quae proxime tradidimus, illud superest, quod vbi quis absque renuntiatione, & iuramento promiserit, se responsurum apud tribunal loci contractus, tunc non erit locus remissioni, sed poterit, qui contraxit, in loco contractus conueniri, si ibi fuerit inuentus, quod si in eo loco inuentus non sit, non tenebitur super eo contractu apud iudicem loci contractus respondere. Quemadmodum omnes fateri videntur, qui rem istam diligentissime ex aminarunt. Nec quicquam vrget in contrarium, quod notat Dec. in d. cap. 1. num. 23. ex Panor. ibidem num. 20. de eo, qui promisit certo in loco respondere, vel quo cunque in loco, potest enim ibidem conueniri, Nam quicquid Dec. senserit hec Panorm. sententia est intelligenda, si qui contraxerit, in eo loco, in quo respondere promisit, inueniatur, censetur enim ibi contraxisse, sicuti Panorm. ipse, & Paulus Castr. in l. si conuenerit. ff. de iurisd. omn. iud. nume. 5. fatentur, & ideo, qui simpliciter respondere promisit, certo in loco, non poterit apud tribunal illius conueniri, nec in iudicium vocari, nisi inibi fuerit inuentus. Quod est in hoc tractatu potissime considerandum, ne facile detur in contractibus remissioni locus. Duodecimo, vbi quis soluere certo in loco promisit, & in eo se praesentare, ad eum locum remissio fiet, quoties de promissa solutione tractabitur. Sic etenim censet Bal. in d. l. cum Archimedoram. C. vt in pos. lega. nu. 6. ex argumento tex. in l. fideius. §. pe. ff. qui satisd. cogant. quam opin. sequuntur Ias. in l. si conuenerit. ff. de iurisdict. omn. iud. nume. 41. Curt. Iun. in d. l. 1. nu. 9. ff. si quis in ius voc. non ier. Dec. in c. 1. de iud. nu. 23. & ibi Rip. nu. 66. Fel. in c. vlt. de for. compe. num. 22. Decimotertio, idem erit, cum quis soluere promisit, debitam pecuniae quantitatem in certo loco, & tempore, nempe in nundinis quibusdam. Nam etsi eo in loco nundinarum tempore non inueniatur, poterit ibidem conueniri, ad eumque locum remissio facienda est. Quemadmodum visum est Baldo in capitul. 1. colu. 3. de milit. vas. qui contumax est. Cuius sententiam probare videntur Iason in d. l. si conuenerit. nume. 42. Deci. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. & inibi Alciat. numer. 51. Curt. Iuni. in d. l. 1. nu. 10. fraus siquidem a promittente committitur, si ad diem, & locum constitutum non soluerit, & soluturus debitum quantitatem accesserit, idcirco praesens iudicatur, vt ille, qui dolo desijt possidere. l. is qui dolo. & l. sin autem. §. 1. ff. de rei vendic. qua quidem ratione obtentum est, quod in hac specie fiat remissio ad locum, in quem fuerit solutio destinata. Caeterum vbi causa est examinanda in loco contractus, vel solutionis destinate, iudex illius loci non poterit, etiam verbali citatione, vocare [art. 7]ad iudicium ipsum reum, extra ipsius territorium commorantem, quod probatur in Clemen. pastoralis. de re iudicat. §. desiperet. l. vlt. ff. de iuris. om. iud. licet vtrunque territorium sub eiusdem principis imperio esset, sicuti post variam disputationem responderunt, & probant Iacob. de Bellouis. in repe. §. contrahentes. de foro compe. in 6. nu. 131. Ioan. Faber. in §. vlt. instit. de poena teme. litigant. Saly. in l. omnes. §. executori. C. de epis. & cle. Fel. in c. vlt. col. 1. & 2. de for. compe. Mar. Soc. in c. postulasti. eo. ti. nume. 13. quicquid alij fuerint opinati. Quam ob rem iudex loci contractus, debet requirere iudicem domicilij, vt faciat citari, & reuocari ad tribunal contractus ipsummet reum. Sic etenim visum est praecitatis authoribus, idque Praxis forensis recepit hactenus, & in specie adnotauit Feli. d. c. vlt. nu. 22. versi. tertio fallit, quicquid alij hac in quaestione scripserint. Eadem ratione, si contractus paratam habeat executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causae remissio fieri iuxta premis sam resolutionem debet, & ea fieri debet ad requisitionem publicam, & solennem huius iudicis per iudicem ipsius loci, vbi reus domicilium habet, eritque iudex hic requisitus executor eius sententiae, & decreti, quod iudex prior super executione contractus pronunciauerit. quemadmodum & in executione latae sententiae fieri debet. l. a Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. Quod si iudex requisitus nolit exequi decretum iudicis requirentis, nec eius precibus consentire, eius superior est omnino interpellandus, ab eoque petendum est, quod cogat iudicem requisitum exequi ea decreta, que illi iudex requirens destinauerit. Hoc etenim constat ex d. §. sententiam Rome iuxta literam Codicis Florentini, in quo legitur, si hoc iussi fuerint. Est & optimus text. in c. nullus. de iure patro. l. si tutor pupillo. ff. de Auth. tutor. notat Fel. in d. c. vlt. de foro comp. col. 3. & 4. post glo. in cle. pastoralis. verb. de more. & ibi Imola & alij de sentent. & re iudicat. Salycetus in Auth si vero. C. de adulter. Anania in d. c. 1. de raptor. nume. 8. Socin. in c. postulasti. de foro compet. num. 14. Boerius decisione. 29. colum. 1. Sic passim ad regia, & suprema tribunalia deferuntur querelae aduersus iudices requisitos, qui nolunt exequi decreta requirentium: ac tandem secundum ius & eam distinctionem, quam hac de re praemisimus hoc in capite, dantur regiae literae, quibus praecipitur iudicibus requisitis, quod sententias, & mandata, ac decreta iudicum requirentium exequantur, quod paulo ante nu. 2. adnotauimus. Qua in controuersia duo praesertim considerantur: primum an casus, de quo agitur eiusmodi sit, vt iudex requirens sit proprius, & competens ad ipsius cause cognitionem. Secundum, quod ab hoc deducitur, an sit remissio facienda ad iudicem requirentem, & an is iudex rite, & recte requisierit, nempe ipsis in literis, quibus requirit, contractum inserens, ex quo pateat ius cognitionis legitimae. Quae quidem Praxis in ciuilibus, & criminalibus obtinet, atque ideo statim de remissione, quae in criminalibus fieri debet, agemus. # 11 THEMA CAP. XI. De literis requisitorijs potissimum ad criminum punitionem. SVMMARIA. -  1 Iudex, qui alteri in officio successit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. -  2 Mandatum in re necessaria, an morte mandantis expiret: & inibi intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acqui. posses. -  3 In criminalibus remissio facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. -  4 In foro conscientiae non sortitur quis forum ratione delicti. -  5 Quid de exemptis, & intel. ad tex. in c. 1. de pri. in 6. -  6 Iudex quicunque requisitus tamen tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse praeuenerit requirentem in causae cognitione? -  7 Vagabundus, an remittendus sit? & quid in criminibus leuibus. -  8 Remissio non est facienda absque summaria delicti cognitione. -  9 Fur rem furtiuam alio deferens, an sit remittendus: -  10 Remissio an fieri debeat ex diuerso principatu: & a maiori ad minus tribunal. -  11 Cuius expensis fieri debeat remissio. -  12 Haereticus, an sit remittendus. CAPVT XI. SCIO semel in forensi exercitatione controuersum fuisse, cum essent litere requisitionis solennis decretae, & iudicibus quibusdam destinatae. Contigit etenim iudicem requirentem ante harum literarum presentationem. & publicam cognitionem, mortem obijsse, vel officio publico functum, aut priuatum esse. Nam quidam existimarunt, non teneri iudicem qui modo post obitum, aut priuationem iudicis requirentis admonetur, & requiritur, easdem literas, quas requisitorias dicimus, exequi, & effectui mancipare, quasi vires harum literarum defecerint omnino, deficiente munere, & officio publico apud ipsum iudicem requirentem integrare, ad exemplum iudicis delegantis, & delegati. Cum officium delegati expiret, mortuo re integra delegante. c. gratum. de of. delega. l. & quia. ff. de iuris. om. iud. §. item si adhuc. insti. mand. l. mandatum. C. mandat. l. si quidam. C. de acti. & oblig. Nos vero Contrarium respondimus, ac [art. 1]modo idem respondemus dubio procul censentes, teneri iudicem requisitum has literas in hac specie exequi, nec posse hanc executionem effugere ea ex causa, quod iudex requirens ante requisitionem mortem obierit, vel officio publico fuerit functus. Hanc vero sententiam, ne quis eam in dubium reuocare contendat, aliquot rationibus comprobare conabimur. Primum in eius probationem adducentes tex. Iurisconsulti in l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquiren. possess. ita enim inquit Pomponius. Item si amicus venditoris, mortuo eo, prius quam id sciret, aut non prohibentibus haeredibus id fecerit, recte possessio ei tradita est. Sed si id fecerit, cum sciret dominum mortuum esse, aut cum sciret, haeredes id facere nolle, contra erit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo passim Doctores adnotarunt, mandatum ex causa necessaria non expirare, morte mandantis re integra. Nam qui vendiderat fundum, mandauit amico, vt eum traderet emptori, & tamen ante traditionem, mortuo venditore, respondit Iurisconsultus, mandatarium ignorantem mortem, vel non prohibentibus haeredibus, recte tradere emptori possessionem fundi venditi. Qua ratione praemissam opinionem Bart. & alij probarunt in d. §. vlt. glo. in l. eius qui in prouincia. §. quas vero. versi. nam & si tibi. & ibi Bar. & alij. ff. si certum pe. glo. Bar. & Albe. in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. Romana. consil. 202. Francus in c. si super gratia. de offi. delegat. in 6. Henri. in capitu. quoniam Abbas. de offi. delegat. Hyppol. Sing. 44. Bald. in l. mandatum. C. mandat. quarta oppositione. Imola. in l. cum pater. §. Maeuio. ff. de legat. 2. Quorum opinionem sequuntur, ac fatentur Communem esse Iason in l. more. num. 62. ff. de iurisd. omn. iud. Aretin. & Claudi. in d. l. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquiren. posses. Cui sententiae patrocinari videtur text. in d. ca. si super gratia. Igitur cum iudex requirens, teneatur omnino pro executione iustitiae literas iudici requisito destinare, & sic teneatur in specie, istum actum ei delegare, committere, aut saltem eius ministerio agere, manifestum fit, non cessare, nec finiri mandatum istud, per mortem iudicis requirentis, nec per officij functionem, priuatione aut amotione secuta. Haec vero ratio, etiamsi COMMVNIS sit, Com[art. 2]munique omnium consensu probetur, dubia nihilominus est. Nec enim satis iure probatur, mandatum ex causa necessaria procedens, morte mandantis non expirare, nec extingui. Siquidem in dicta l. fundi venditor. § vltimo. hoc nequaquam constat. Imo fortassis contrarium si quis diligenter obseruauerit, quid Iurisconsultus responderit. Primum equidem apparet ex eo responso, non recte tradi possessionem a mandatario, qui sciuerit mandatorem mortem obijsse: ergo dubio procul palam est, mandatum illud morte extinctum, alioqui posset mandatarius certus de morte mandatoris exequi mandatum, & possessionem tradere. Sic sane glossa in lege. sed interim. §. si vxor. versic. condictione. ff. de donation. inter virum & vxorem. expressim notant ex dicta lege. fundi venditor. §. vltimo. mandatum morte mandantis reuocari. Nam cúm mandantis mors, non inducit mandati reuocationem, minime necessaria est distinctio illa, vtrum mandatarius resciuerit mortem mandatoris, an non: quae tamen traditur in dicto §. vltimo. quemadmodum in mandatis, quae morte non extinguuntur. Probatur in lege mortis causa capimus. §. Titia. ff. de donatio. causa mort. lege si vero non remunerandi. §. vltimo. ff. mandati. not. Bartol. in lege secunda. §. sed si quis. ff. de donationib. fit tandem ex his, non probari in dicta lege fundi venditor. §. vltimo COMMVNEM conclusionem, quae tamen alibi quod ipse sciam, nusquam probata, iuris vtriusque regulam contrariam omnino habens, erit profecto facilime refellenda, nec iure poterit admitti. Nec quicquam refert, quod Bar. Angel. & Alexan. in dict. l. fundi venditor. §. vltim. & Iaso. in dicta l. eius, qui in prouincia. §. quas vero scripserint, apud Iurisconsultum alternatiuam adsumi pro copulatiua, vt mandatarius, qui mortem mandantis sciuerit, & ab haeredibus fuerit prohibitus possessionem tradere, non recte eam tradiderit, quasi mandatum modo per prohibitionem haeredum expresse reuocetur, nondum morte mandatoris extinctum. Quae quidem interpretatio, maximam vim & violentiam infert Iurisconsulti responso, in quo non temere bis alternatiua dictio continetur, iuxta propriam eius potestatem, & significationem, nisi quisquam allucinetur, omnino intelligenda, cum & in priori parte alternatiua propriam vim habeat, sicuti ab omnibus receptum est, qui fatentur, recte a mandatario possessionem traditam fuisse, cum is nondum sciuerit mortem mandatoris, etiamsi haeredum consensus expressus, vel tacitus non accesserit: Idcirco, si post mortis scientiam, etiam non prohibentibus haeredibus mandatarius rem tradiderit, non erit recte tradita possessio, secundum veram, & propriam praecitati responsi interpretationem, quicquid alij fuerint hac in quaestione commenti, sed & COMmunis conclusio adhuc non probatur in d. ca. si super gratia. de offic. delegat. in 6. Nam ea decisio specialem rationem habet, propter executionem gratiae, quae semel a summo Pontifice concessa, eius morte non finitur, imo valida manet, & ideo ne frustranea sit, executor datus, poterit mortuo Romano Pontifice, qui eam concessit, eandem executioni mandare. Nec in eo casu scientia mortis impediret gratie executionem, cum etsi executor sciuerit Romanum Pontificem mortem obijsse, nihilominus poterit gratiam ipsam exequi, secundum Communem illius capitis interpretationem. Quod non ita erit admittendum in specie iurisconsulti in d. l. fundi vendi. nisi quis velit temere a propria dictionum significatione discedere. Deinde illud est iuris constitutissimi, mandatum morte mandantis finiri re integra, etiam ipso mandatario mortem ignorante. tex. in signis. in §. recte. Instit. de mandato. l. inter. in princ. ff. mandat. notant glo. & omnes in l. mandatum. C. mandat. l. eius qui in prouincia. & ibi Alexan. & alij Communiter. ff. si certum petat. l. si quis. §. morte. ff. mandati. glo. in Clement. 1. verb. teneant. de renuncia. Idcirco non video, quid referat, aut quia ex causa in d. l. fundi venditor. §. vlti. scientia vel ignorantia mortis consideretur, si ibidem de mandati reuocatione tractaretur. Nihil enim ad mandati reuocationem pertinet scientia mortis, vt probauimus. Igitur cum a Iurisconsulto distinguatur scientia mortis ab ignorantia, plane consequitur, ab eo non tractari, nec ambigi, an mandatum in eo casu fuerit per mortem mandantis reuocatum. Hin sane fit. Iurisconsultum tantum respondisse, possessionem recte traditam fuisse a mandatario ignorante mortem mandatoris, etiamsi mandatum iam morte finitum fuerit, non tamen dominium, ad exemplum eius procuratoris, qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradiderit: transfert enim is possessionem. l. mandatum distrahendorum. ff. mandat. Dominium autem nusquam transfertur a procuratore, cuius mandatum reuo catum est, etiamsi ipse bona fide rem tradiderit minime certus de reuocatione. tex. in d. l. eius, qui in prouincia. §. quas vero. glos. & omnes in Clem. vni. verb. teneant. de renun. optimus tex. in l. Papinianus. ff. de publi. in rem actio. & in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. haec denique aduersus Communem sententiam adnotauit Petrus Stella in interpretatione dictae l. Papinianus. quo in loco a Iasone discedit, qui in dic. §. quas vero. Communem opinionem veram esse censet, etiam in reuocatione expressa, vt tandem mandatum ex causa necessaria, etiam re integra minime expiret per expressam reuocationem. Quod probat authoritate text. in d. l. Papinianus, & tamen in eo casu, res non erat integra. & ideo mandatum non potuit reuocari adhuc expresse, quia re non integra mandatum etiam expresse reuocari non potest, saltem regulariter. glo. in l. si pater. C. manda. probaturque in d. §. recte. primo responso. Et ideo non satis vrget pro Iasonis opinione locus ille Iurisconsulti. Imo Iasoni refragatur tex. in dict. l. fundi venditor. §. vlt. vbi mandatum processit a causa necessaria, & nihilominus expirat, & finitur expressa reuocatione haeredum, qui quantum ad reuocationem expressam mandati, non habent maiorem potestatem, quam mandans ipse, si viueret. l. in his. §. non debeo. ff. de regu. iur. l. cum haeres. ff. de diuers. & temp. praescript. Ergo si in di. §. vlti. potuit haeres mandatum ex causa necessaria datum, post mortem mandatoris reuocare, poterit & ipse, qui mandauit, viuens, idem agere. Quamobrem Iasonis opinio non iniuria refellitur. Ex quibus non omnino certum sit, quod ex dict. l. fundi venditor. §. vlt. secundum Communem interpretationem adduximus pro ea sententia, quam probare hoc in loco instituimus, tametsi ea opinio Communis, & receptae sententiae authoritatem habeat. Secundo hoc ipsum probatur authoritate Bart. in l. & quia. ff. de iurisd. omnium iudic. aut potius in l. more. numer. 6. qui scribit, nuntium, cui est mandatum missionis in possessionem iniunctum, & decretum, posse, mortuo mandante, eandem possessionem tradere, & illud mandatum exequi, ea equidem ratione, quod hoc in casu nulla fiat delegatio iurisdictionis, aut potestatis, sed potius excitetur officium illius, qui potestatem aut iurisdictionem habebat, alterius mandato subordinatam. Quam opinionem Bar. sequuntur Imola & Aretin. in d. l. fundi venditor. §. vlt. Angel. in l. per epistolam. ff. de acquir. haered. Feli. in c. relatum. in fine de offi. delega. Atque eandem esse Communem asseuerant Iason, & Purpurat. col. penu. in d. l. & quia. Sic denique in praesentiarum, officium iudicis iurisdictionem habentis excitatur, & requiritur ad executionem eius, quod alter diffiniuit, & pronuntiauit. Vnde nulla hoc in casu contingit, nec constituitur delegatio, quae hunc effectum habeat, vt morte delegantis expiret. Tertio eidem opinioni suffragatur textus, mihi satis elegans in Authent. vt nulli iudicum. §. & hoc vero iubemus. versi. si vero. Quo in loco apertius multo probatur conclusio haec, quam in d. l. fundi venditor. §. vlt. Quarto eadem sententia probatur authoritate Pauli, Ang. Aret. & aliorum in d. l. fundi venditor. §. vlt. qui expressim asserunt, non extingui morte mandantis, etiam re integra, mandatum, quo iudex, qui sententiam tulerit, eius executionem alteri commiserit. Par etenim ratio esse videtur, & in executionibus instrumentorum, quae iure regio paratam habent executionem: quemadmodum explicat Rodericus Xuarez in l. post rem. ff. de re iudic. in Commentarijs ad legem Regiam. Quinta ratio poterit in hunc modum adsumi ex dict. cap. si super gratia. de officio delegat. in 6. Etenim hec commissio fit ad executionem actus principalis iam perfecti, vt patet: commissio autem huiusmodi morte committentis minime extinguitur, vt Romanus Pontifex ibidem respondit: ergo & in proposita quaestione, morte, aut remotione iudicis committentis, nequaquam extinguitur. Postremo illud his accedit, quod huiusmodi commissiones, nomine dignitatis, quae nusquam moritur, fieri videntur, quemadmodum apparet ex his, quae nos latius adnotauimus in cap. requisisti de testamen. & ideo non extinguuntur morte committentis. argumento adsumpto a c. quoniam Abbas. de off. deleg. Non tamen inficior rationem istam, quoad quaestionem propositam, non omnino certam esse. Cum & potestas delegati, finiatur prorsus per mortem delegantis re integra contingentem, etiamsi delegatio fiat ratione & causa dignitatis, quam ipse delegans obtinet, nisi expressim solius dignitatis nomen foret adscriptum ex his, quae traduntur in cap. si gratiose de rescript. & in capitul. si super gratia. de offic. delegat. in 6. His ergo rationibus, ni fallor, praescripta sententia probari iure poterit, eaque potissime congruit publico iustitiae ministerio, ob varias, ac saepissime contingentes iudicum mutationes. Caeterum cum in capite proximo de causis ciuilibus actum fuerit, par est, & modo de criminalibus agere, vt in his causis explicemus, quando remissioni locus sit, & quonam pacto literae istae, quas requisitorias dicimus, sint accipiendae, & obseruandae. Illud etenim receptum est, quod ratione criminis commissi, quis forum [art. 3]sortitur, & habet in eo loco, vbi delictum commiserit, tametsi alias ibidem ex ea causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur, text. est in l. 1. C. vbi de crimi. agi opor. capit. 1. vbi glos. & omnes de raptorib. l. solent. ff. de custo. reo. gl. in l. a diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. cap. vlt. & ibi glo. de foro competen. Cuius decisionis plures rationes constitui solent, quas ipse nequaquam omittam, vel ex eo, quod necessariae sint ad intellectum eorum quae statim sunt exponenda. Primum enim maxime congruit Reipublicae, scelera eo in loco publice puniri, in quo fuerint perpetrata propter exemplum, vt qui nondum deliquerunt a criminibus abstineant, delinquentium punitione territi. l. capitalium. §. famosos. ff. de poenis. Clemen. 1. de off. ordin. capit. quapropter. 2. quaest. 7. capitul. ad liberandum. de iudae. capit. 2. de calumniatori. Quibus accedunt, quae nos ex Diuo Thoma, & Aristotele adnotauimus in c. Alma mater. in prin. num. 9. idcirco qui deliquit, est puniendus, vbi crimen commiserit. tex. optimus in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis vero comprehensorum. Et in Authen. vt omnes obediant iudici. §. hoc considerantes. l. si cui. §. vltimo. & l. vltima. ff. de accu. c. si ille 23. q. 4. Est & alia eiusdem sanctionis & instituti publici ratio, quod Respublica illa, in cuius territorio delictum est perpetratum, absque dubio speciali iniuria afficitur, vt constat, cum magistratus illius maxime offenduntur, quibus conuenit prouinciam malis hominibus expurgare, ne ab his quieta hominum vita illius Reipub. quae illis extitit delegata passim turbetur, & ideo par est, quod his iudicib. conueniat eorum criminum punitio, vt publica fiat vindicta, & denique satisfactio illi Reipublicae, quae laesa fuit, vtque in ea tutior sit inter improbos innocentia. l. 3. & l. congruit. ff. de officio praesid. capitu. factae sunt leges. 4. distinct. Tertia his adnectitur ratio ex eo, quod punitio scelerum admodum necessaria Reipublicae, facilius fit, ac commodius de criminis authore discutitur, si ea causa in loco delicti commissi examinetur, nam si alibi foret examinanda, quotidie manerent scelera impunita, propter occultam authorum cognitionem, quae difficilime posset in lucem prodire, si in loco delicti non ageretur de criminis eiusdem punitione. Quod satis constat, & notatur in d. §. hoc considerantes. in Auth. vt omnes obed. iud. Est & quarta ratio, quia iniuriam passi, & coacti eius publicam vindictam in alieno territorio prosequi, praesertim apud iudicem illius loci, cuius incolae sunt, & in quo domicilium habent delinquentes, omitterent profecto publicam istam vel priuatam accusationem, quam prosecuturi sunt multis expensis in eo loco, vbi qui iniuriam intulerunt, amicos & cognatos habent: Atque ideo parum essent tuti, nec temere incerti de iustitiae ministerio: quemadmodum & in dicto §. hoc considerantes, insinuatur. Hae sane rationes deducuntur ab his locis, que modo adduximus, earumque meminit optime Iac. a Bello visu in cap. Romana. §. contrahentes. nu. 110. de for. compet. in 6. Quibus exacte, ac diligenter praemissis plura sunt in praesenti tractatu exponenda, quae potissimum erunt conducibilia huius tractatus examini, & verae cognitioni. Primum, si praenotatae rationes considerentur, manifestum erit, in animae iudicio neminem ratione delicti forum sortiri, nec illius subditum ea ratione fieri, cuius alioqui iure non esset. Quam opinionem probant & sequuntur glos. in c. placuit. in 1. 16. q. 1. Anch. in rep. cap. postulasti. nu. 15. de for. compe. 3. opposit. Abb. & Anania col. 3. in c. 1. de rapto. & idem Abb. in cap. vltim. num. 7. & in cap. cum contingat. num. 29 & in c. si quis contra. nu. 50. de for. comp. idem Abb. in c. quod autem. de poenit. & remis. & in c. [art. 4]cum ab ecclesiarum praelatis. col. 3. de offi. ord. Rom. in Sing. 459. Rochus Curt. in capit. vlt. de consuetu. folio paruo 72. colum. 2. qui fatetur, hanc opinionem COMmunem esse, Idem asseuerant Panor. & Ananias in d. §. cap. 1. de rapto. Quorum opinio ex eo constat, quod omnes rationes superius traditae, quoad forum iudiciale, & exterius, omnino cessant in foro conscientiae & interiori, vt manifeste apparet, Oportet enim proprium sacerdotem oues sibi commissas diligenter, & interius agnoscere, vt medelam aegris adhibere valeat, quarum cura ab eius regimine pendet, ac deinde in animae iudicio tantum agitur de satisfactione eius iniuriae, quae Deo fit, & ideo de ea tractauit ille iudex, qui constitutus est in illo diuino interiori iudicio. Ex quibus, & alijs, quae a praedictis deduci poterunt, probatur isthaec COMmunis sententia, quicquid in contrarium tentauerit Palud. in 4. sent. distin. 17. q. 3. col. pen. post Hostien. in summa tit. de poenit. §. cui confitendum. versic. quinto ratione delicti. & responderit regia l. 22. tit. 4. parti. 1. Quo in loco decisum extat, posse peccatorem confiteri peccatum, quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit, si voluerit, quasi liberum sit ei, confiteri illud crimen proprio sacerdoti, vel ei, in cuius parochia delictum commiserit. Ego priorem opinionem adeo veram esse censeo, vt constanter asseuerem, teneri quempiam proprio sacerdoti confiteri crimen illud, quod intra parochiam alterius perpetrauerit. Sic sane & Andrae. Alciat. in d. cap. 1. de off. ord. num. 70. sequitur glos. in dict. cap. placuit. cui maxime suffragatur, quod non dicatur proprie alteri subditus, qui intra illius territorium deliquit, cum proprie subditus dicatur, & sit ratione domicilij & habitationis. gloss. celebris in Clem. vnic. de foro competen. verb. subditos. quam ibi Docto. probarunt, & Francus in capit. cum nullus. colum. 2. de tempor. ordina. in 6. Barbat. in c. nonnulli in princip. colum. vltim. de rescript. Felin. in cap. 1. colum. vltim. de sponsalib. Abb. in c. 1. colum. vlt. & Fel. in. capit. vltim. num. 23. de for. comp. glo. Panorm. & Fel. in c. nuper. de senten. excom. Proprie vero subditum exigi censeo a canonibus ad hanc fori, & iudicij interioris iurisdictionem ex his, quae notantur in cap. omnis vtriusque. de poenitent. & remiss. Igitur quid intersit inter iudicium animae, & tribunal exterius, hinc palam constat. Sed & multa sunt alia, quae ad hanc rem pertinent, & ideo quantum ad forum exterius pertractanda. Secundo illud est prae caeteris obseruandum, in criminibus locum esse remissioni, & delinquentem remittendum esse, ad locum delicti, vt ibi puniatur ad illius Reipublicae laesionem compensandam, & in aliorum exemplum, Probatur haec conclusio in capitu. 1. de raptor. & in Clem. pastoralis. de re iud. quibus in locis. glo. hoc ipsum adnotauit. verb. de more. textus est ad idem in Authen. vt nulli iudic. collatio. 9. §. si quis vero comprehensorum. l. si cui. §. vltim. & l. vlt. ff. de accusat. gloss. & omnes in l. a diuo Pio. §. sententiam Romae. ff. de re iudica. notatur in dict. cap. vltim. de foro competent. Idem ferme probatur in his locis, quorum meminimus ad illud constituendum, quod ratione delicti quis forum sortiatur. extat & ad hoc elegans regia l. 2. titul. 17. libro 8. ordinationum regiarum. Tertio, iure verum esse apparet, remissionem esse faciendam ad locum delicti, etiamsi ipse delinquens exemptionis priuilegium habeat. Qua de re est egregia & elegans Pontificis responsio in cap. 1. de priuileg. in 6. de cuius intellectu [art. 5]nunc est oportune tractandum. Nec enim priuilegium alicui datum etiam exemptionis, per delictum amittitur, & ideo primo est adnotandum text. in dict. capit. 1. non obtinere, quoad priuilegium exemptionis, seu iurisdictionis iure communi concessum, & sub eodem iure comprehensum, atque ita clericus ratione delicti, non poterit a iudice seculari puniri. Auth. clericus. & Authen. causa. C. de episcop. & cleric. idem erit in similibus priuilegijs, quae clarissimis viris, & militibus iure conceduntur: Sic nec locus erit praedictae decisioni, vbi priuilegium exemit quem a certa specie iurisdictionis, nempe a seculari, tunc etenim ratione delicti, non est quis per iudicem secularem puniendus: quod omnes fatentur. Idem denique erit, quoties priuilegio quis eximitur ratione personae a iudicibus ordinarijs. Nam etiamsi exemptus delictum commiserit, non poterit a iudice illo, a quo alioqui exemptus fuerat, puniri. Igitur in summa, si rem istam exacte consideremus, tunc demum erit. opus responso Romani pontificis in dict. c. 1. cum exemptionis priuilegium sit loco certo circunscriptum, quia eo casu delinquens, aut contrahens extra illum locum, etiamsi iure communi fuerit exemptus ac iuris communis priuilegio munitus, poterit puniri per iudicem illius loci, vbi deliquerit, & apud eum iudicem tenebitur ex contractu respondere, qui iudex est illius loci, vbi contrax erit. Haec quidem est huius quaestionis breuis enodatio, quae deducitur ex dict. c. 1. in princip. & in cap. tuarum. statim citando, & ca. cum capella. de priuil. Anton. in cap. vltim. de for. compet. Abb. in cap. tuarum. de priuile. Ex quibus apparet, exemptos simpliciter, non ratione certi loci, sed generaliter gaudere, & obtinere hoc exemptionis priuilegium, vbicunque contraxerint, vel deliquerint. Idem probat tex. optimus in dict. cap. 1. §. in eo. de priuileg. in 6. cui conuenit regia l. 9. titul. 9. partitul. 1. expressimque notant Anton. & Panor. in praecitatis locis. Tametsi Abb. in d. cap. vltim. num. 11. & Felin. ibi nu. 5. probare conentur responsum Pontificis in d. c. 1. in princip. esse in vniuersum accipiendum, etiam vbi priuilegium indiffinite, ac simpliciter aliquem eximeret a iurisdictione ordinaria: Nam ratione delicti hic exemptus puniri posset a iudice illius loci, vbi deliquit. Quod (ni fallor) est contra tex. in d. §. in eos. & deinde sequeretur, exemptum simpliciter, non ratione certi loci, priuilegio fere, ac omnino cariturum, vbi deliquerit, vel contraxerit extra locum illius iudicis, cui ratione priuilegij subditur. Ex quo maxime tollitur priuilegium, iusque eius remittitur. Quid enim si priuilegium exemptionis Romano pontifici tantum, non alijs iudicibus faceret subditum eum, quem exemerit? quid item si alicui iudicem submitteret, qui non haberet territorium? atque hinc sequeretur, monachum exemptum simpliciter, & subditum Abbati, delin quentem extra monasterium, non gaudere exemptionis priuilegio. Quod mihi videtur esse priuilegio contrarium, & profecto decisioni pontificiae in d. §. in eos. Posset tamen Panormitani sententia procedere, & probari, vbi exempti simpliciter, non ratione loci, sed personae, obtinerent ecclesias parochiales, aliaue officia, quorum administratio, & regimen episcopo competerent, & exemptus delinqueret, aut contraheret in his, quae ad haec officia pertinent. sicut probatur in dict. ca. 1. §. in eos. de priuileg. in 6. textus optimus in dict. cap. cum capella. eod. tit. quae quidem decisiones sunt omnino ac diligenter examinandae, vt possimus percipere, an satis fide, & ad vnguem fuerint in Hispanum sermonem transscriptae in dicta l. nona, titulo 9. part. 1. Obiter tamen erit expendendus textus in dicto capit. cum capella. ex eo etenim constat, quod cum Romanus pontifex exemerit a iurisdictione ordinarij, capellam ducis Burgundie, ipsam tantum capellam exemisse videtur, non autem personas ipsorum capellanorum. Qua ratione Alexan. in rubric. ff. de noui. oper. nunciat. nume. 26. scribit, in eo responso probari, quod vbi genitiuus potest extare restrictiue, & demonstratiue, est intelligendus potius, vt restringat, quam vt demonstret. Idem notat Anton. in d. cap. cum capella. cuius decisionem scribit singularem esse Curtius Iunior in l. si testamento. C. de impube. & alijs. Huius adnotationis hic est verus, ac proprius sensus, vt restrictio fiat iuxta propriam, & veram significationem dictionis, & ipsius pronunciantis, & loquentis mentem, atque intellectum, sic denique, vt non fiat demonstratio absoluta & generalis. Idcirco capella Ducis Burgundiae, in praedicta specie censetur exempta cum eius ministris, qua ex parte ministerio capellae operam ministri dederint, & eius officij ministerio fuerint vsi: non autem in vniuersum capellani erunt exempti. Sic denique restrictio fit secundum subiectam materiam, & ipsius pronunciantis mentem. Quemadmodum deducitur ex dict. capit. cum capella. in quo priuilegij restrictio fit ad capellam, & eius ministros hisce casibus, quibus eo funguntur ministerio, quod ad capellam pertineat. Hinc sane aperitur sensus eorum, quae Bartol. scripsit in l. cum pater. §. mensae. ff. de legat. 2. Etenim qui legat tabernam pannorum, authore Bart. non ipsas merces, quae in taberna sunt, sed ipsam tantum tabernam legasse videtur. Rursus qui tabernam hypothecae submisit, non tantum tabernam, sed & merces ipsas pignori, & hypothecae submisisse videtur. l. cum tabernam. ff. de pignori. cuius intellectum tradidere Bartol. ibi Socin. & Iason in l. qui Romae. §. Callimachus. ff. de verbo. obligat. 4. qu. Baldus & Salicet. in dict. l. cum tabernam. Antonius Fanensis in tracta. de pignoribus. 2. parte. primo membro. num. 17. Nam & haec distinctio peculiares rationes habet, quae a mente testantium, & contrahentium deducuntur, quam obseruare caute debet is, qui nolit in his controuersijs iudicandis, nec transuersum (quod aiunt) vnguem errare. His igitur constat, quanam ratione sit accipiendus hic tertius intellectus, quoad remissionem in delictis faciendam. Quae quidem remissio etiam colligitur ex Authen. qua in prouincia. C. vbi de crim. agi. opor. saltem ex eius ratione. & in Auth. vt omnes obed. iud. §. hoc considerantes. Quarto erit animaduertendum, in criminibus remissionem esse faciendam ad locum delicti, quoties a iudice illius loci fuerit petita, quod satis probatur in dict. §. si quis vero comprehensorum. Idcirco non est facienda, vbi minime fuerit petita ab eo iudice, sicuti adnotarunt Bart. Bald. & alij in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. Anania in dict. cap. 1. de raptorib. num. 8. Abb. in cap. vlt. de foro compet. col. 8. & ibi Fel. colum. 4. Guido Papae in quaestion. 102. Hippo. in pract. §. oportune. nume. 33. Quorum opinio communis est, & obtinet quantum ad necessitatem remittendi. Non enim tenetur iudex remittere reum alicuius criminis ad iudicem loci, in quo deliquerit, nisi ab eo fuerit remissio petita: poterit tamen iudex, si voluerit, ex vrbanitate remittere reum ad iudicem illius loci, vbi deliquit: vt notat Feli. in dict. capit. vltim. num. 10. idem sensit Panorm. in consil. 24. lib. 1. qui scribit etiam inducta consuetudine, quod remissio non fiat in criminalibus, posse iudicem ex quadam vrbanitate remittere delinquentem ad iudicem loci, in quo deliquerit, vt puniatur condigna criminis poena. Cuius sententia parum hodie iudicibus placuit, cum etiam petita remissione, nisi a superiori iudice cogantur, nolint remittere delinquentem, nec remissione vtuntur in ciuilibus, nec in criminalibus. Quinto, in delictis remissio fieri debet: non tamen a quocunque iudice illius loci, vbi delinquens habitat, aut commoratur. Etenim ille tantum Iudex poterit, ac debet remittere, qui ratione domicilij, aut originis, alteriúsue causae habeat iurisdictionem in ipsum delinquentem. Ita quidem existimarunt Anton. Butrius. numer. 10. Aret. col. 4. Felin. num. 9. in d. cap. vlt. de foro comp. Quam sententiam Aret. & Feli. probare conantur ex cap. 1. de priuileg. in 6. vbi constat, exemptum, qui iure ad locum delicti remittendus alioqui est, non posse remitti a iudice ordinario, a quo exemptus existit, quia in exemptum iurisdictionem non habet. Igitur necessaria est iurisdictio aliqua ex causa, vt iudex remittere possit delinquentem ad locum delicti. Sed Panorm. in dict. cap. vltim. num. 16. sequutus Calderinum ab Antonio discedit, asseuerans, remissionem istam posse fieri, & necessario exequendam esse, etiam ab eo iudice, qui nec ratione domicilij, nec ratione originis iurisdictionem habet in ipsum delinquentem. Quod poterit plane deduci ex Authent. de defensorib. ciuit. §. audient. vbi defensor, qui causam grauem audire nequit, remittit delinquentem ad iudicem, qui eum punire potest. Et preterea ratio generalis, quae continetur in dict. §. si quis vero comprehensorum, hoc ipsum suadere videtur, vt inde maxime constet, non satis iustam esse Antonij Butrij sententiam, quam item improbat Maria. Socin. in dict. cap. postulasti. num. 14. Non oberit huic opinioni inductio text. in dict. cap. 1. siquidem vel Romanus Pontifex illud responsum intellexit, vbi non sit a iudice delicti petita remissio. Qua qui dem in specie remissionem illam, quam diximus, non necessario, sed sponte, & vrbane fieri, non poterit exequi iudex ille, qui nec ratione domicilij, nec originis habeat iurisdictionem in ipsum delinquentem. Atque ita poterit defendi quod Anton. a Butrio diffiniuit. Aut tandem probari potest, praedictam decisionem esse intelligendam in exempto, etiam ratione loci, vt si is delinquat extra locum illum, puniri possit a iudice loci delicti, ad quem remittendus erit per iudicem proprium, cui iure exemptionis submittitur, non autem per iudicem ordinarium, episcopum, vel alium, in cuius est territorio, cum ab eo fuerit per priuilegium ita exemptus, quod nulla sit illius iurisdictio, nisi ratione contractus, vel delicti, sic sane hunc effectum habebit exemptio illa, licet sit restringenda. Qui quidem sensus (ni fallor) admodum congruit verbis & menti Romani Pontificis. Sexto in hoc tractatu erit item obseruandum, remissionem istam non esse necessario exequendam, nec faciendam etiam petente iudice loci vbi crimen commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauerit, quasi non sit remissioni locus in delictis, vbi iudex domicilij, vel originis sententiam de eodem crimine dixerit, & pronunciauerit. Quod notant Salycetus in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. Baldus in l. executorem. C. de execut. rei iud. numer. 27. Anania in capitul. 1. de raptorib. numero octauo, Matthaeus de Afflict. in constitut. Neapol. rub. 41. numero 12. quorum opinio potest iure defendi, vt asserit Felinus in dicto capitulo vltimo, de foro competet. nume. 11. His equidem authoribus suffragatur, quod non tantum, vbi iudex domicilij, vel originis delinquentem sententia lata condemnauerit, remissioni locus non est, sed & vbi iudex in cognitione causae praeuenerit delicti, & illius loci iudicem, eadem remissio erit omittenda, causaque tractabitur, delictumque punietur a iudice, qui prius cognoscere caeperit. Sic visum est Iacobo de Rauen. & Alberic. in l. haeres absens. §. si quis tutelam. numero octauo. ff. de iudic. Iacobo de Bellouiso in repetitione. §. contrahentes. de foro competenti in 6. numero 121. & Ancharano in c. postulasti. numer. 14. de foro competen. cum & ipse iudex domicilij, possit punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. l. seculari. §. sunt quaedam. ff. de extra. crimin. c. vltim. de foro comp. gloss. COMmuniter recepta in l. 1. & 2. C. vbi de crimin. agi opor. eamque opinionem fatentur COMmunem esse passim iuris vtriusque Interpretes, quoties ad punitionem criminis agitur per accusationem. Sic etenim omnibus, absque vlla controuersia, visum est. Illud denique disputantibus, an idem sit, quoties ad punitionem criminis agitur per inquisitionem? Et sane iure Pontificio receptum est, idem esse, vt iudex domicilij, vel originis possit inquirere de crimine a subdito extra territorium commisso, vt illum punire valeat. Quod ex eo probatur, quia ratione domicilij, vel originia est quis proprie subditus. cap. ex parte. c. dilecti. c. cum contingat. de foro compet. quibus in locis hoc probari videtur. Idem optime constat in capit. cum nullus. de tempori. ordi. in 6. Extat ergo discrimen quoad ius ciuile. Nam quidam existimant, iudicem domicilij, vel originis posse, etiam per inquisitionem cognoscere de crimine extra territorium commisso. Quam sententiam probant, & sequuntur in iudice originis Bartol. in l. si cui § vltim. ff. de accusatio. ex gl. in l. relegatorum. §. interdicere. ff. de interdict. Ioan. Bernar. in practica criminali c. 8. Bart. in l. sepulchri. ff. de sepulch. viola. Idem in iudice domicilij, ac tandem in vtroque Ant. Abb. nu. 6. & alij in d. c. cum contingat. Bart. in l. cunctos populos. num. 47. & sequen. post Cynum ibi. C. de Summa Trinitate. vbi Bal. & alij. Idem tenuerunt Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. de foro comp. in 6. nu. 117. & Bald. in cons. 313. lib. 5. idem Baldus in l. vltima. ff. de iuris. om. iud. Carolus Rui. cons. 84. lib. 4. nume. 9. quae quidem opinio COMmunis est, vt fatentur Bologn. in consil. 54. & August. Ariminensis in additio. ad Angelum de Maleficijs. §. haec est quedam inquisitio. ver. quaero, an de delictis: quo in loco Angelus hanc opinionem sequitur, & Alciatus in cap. 1. de officio ordin. num. 67. contrariam sententiam, quod iure ciuili iudex domicilij, nec originis, non possit punire crimina extra proprium territorium commissa, tenent Ioannes Andrae. in Specul. titul. de compet. iudice. Baldus in l. 1. C. de AEdilit. actio. Salicet. in l. seruos. C. ad leg. Iul. de vi. Alb. 3. part. stat. questione 19. Hippol. in l. vltima. ff. de iurisdiction. omn. iudic. num. 137. Gand. in tract. de maleficijs. quaestione 6. Quorum opinionem sequuntur asseuerantes, eam COMmunem esse Hippolytus in practica crimi. §. constante. num. 90. Thomas Grammat. decisio. Neapolit. 26. Ioan. Bernard. in pract. cap. 9. qui tamen capite praecedenti sequutus fuerat obiter in iudice originis contrariam opinionem. Horum authorum ea est ratio, quod inquisitio pertineat ad publicam vindictam, quae minime videtur competere iudici domicilij, vel originis, ex eo, quod nulla iniuria illi Reipublicae facta sit ex delicto, ac potius Respublica illa offensam patitur, intra cuius territorium delictum fuerit perpetratum. Quae tandem ratio mihi non satis sufficiens videtur, maxime siquidem interest Reipublicae, & illius rectoris, eam prouinciam malis hominibus expurgari, eiusque ciues & originarios, etiam ob scelera alibi commissa puniri, ne obtenta impunitate, in maiora prolabantur vitia, neue aliorum conciuium bene institutos animos corrumpant, & ideo expedit, vel in exilium mitti, vel alia poena hosce delinquentes affici. Quamobrem opinor priorem opinionem veriorem esse. Quod si ea vera est, vt omnes in iudicio accusationis fatentur, & iudex domicilij praeuenerit iudicem loci delicti quoad cognitionem cause, tunc non est locus remissioni. Idem asseuerat Guido Papae. q. 202. Contraria sententia placuit Alexandro in l. a Diuo Pio. §. sententiam Romae. ff. de re iudica. numer. 4. qui existimat, etiam post sententiam latam, aduersus delinquentem per iudicem domicilij, esse remittendum ipsum delinquentem ad locum delicti petente iudice, vt inibi fiat sententiae latae executio. Hoc ipsum notant Imola in l. pen. in princ. ff. de publ. iud. Fulgo. in l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Ex quibus constat, quod data praeuentione, non est facienda remissio, donec feratur sententia: qua tamen lata, erit delinquens remittendus ad locum delicti, vt ibi executio fiat. Ipse non video, quanam autoritate, vel ratione probari valeat haec opinio, nec item illa, quam ex Baldo, & alijs adduximus. Idcirco potius admitterem, quod remissio fiat, etiam ante sententiam, etiam post praeuentionem ad iudicem loci delicti, eo petente, & eodem modo post sententiam, praesertim vbi suspicio subesset, non satis aeque, nec pro criminis culpa delinquentem a iudice proprij domicilij punitum esse, aut puniendum fore. Quod si ad petitionem legitimi accusatoris, iudex domicilij coepisset de crimine tractare, mihi admodum placet, praeuentionem istam sufficientem esse, vt remissio non fiat. Septimo sunt, qui opinentur, non esse locum remissioni ad locum delicti in vagabundo, qui possit vbique puniri. Huius opinionis authores sunt Calderi. & Anania in dict. cap. 1. de ra[art. 7]ptorib. Guido Papae in dict. quaestione. 202. quibus suffragatur gloss. in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. quam Doctores frequentissimo consensu sequuntur, ex ea deducentes, vagabundum posse puniri, vbi cunque fuerit inuentus: quod textus ibidem probat. Ipse vero hanc sententiam existimo falsam esse, & ideo iuris esse certissimi censeo, remittendum esse vagabundum ad delicti locum, vt in eo publice puniatur. Sequor equidem in hoc Innocent. & Cardin. in dict. cap. 1. de raptorib. Panormit. post Anton. in dict. capitul. vltimo de foro competend. numer. 21. Maria. Socin. in capit. postulasti. eod. titul. numer. 15. Nec enim potest certa ratio constitui, quae vagabundum ab alijs in hac specie distinguat. Imo rationes, quae remissionem istam iustam efficiunt, omnino & in vagabundo iustiores, aequioresque sunt, sicuti lector quiuis facilime discernere poterit. Nec oberit huic opinioni text. in dicta l. 1. ex quo videtur adnotatum fuisse, quod vagabundus possit puniri vbicunque fuerit inuentus, quia id obtinet, quoties non petitur remissio, nec ea iure facienda est, non sic erit idem, si remissio petita fuerit periudicem loci delicti. Aut tandem ea conclusio erit intelligenda, quantum ad locum, vbi vagabundus crimen commiserit. Nam vbi inuentus fuerit delinquens, id est, vbi quis vagabundus deliquerit, ibi erit puniendus. Octauo, remissioni locus erit, eaque facienda est in criminib. grauibus, & in his, quae leuia non sint, nam in leuibus non est necessaria remissio, nec tenetur iudex delinquentem ad locum delicti remittere, sicuti tenuerunt Calder. in dict. c. 1. de raptori. Cynus in Authen. qua in prouincia. C. vbi de crimin. agi oport. Collectarius in c. postulasti. de foro compet. Quorum opinionem sequitur Capella Tolosana. 319. & fatentur COMmunem esse eam sequuti Aufreri. inibi in addit. & Panormit. in cap. vltim. de foro competen. numer. 15. Ex quibus idem erit, vbi crimina sint grauia, modo actum sit ad ciuilem poenam, & condemnationem, tunc etenim remissio non est ad locum delicti facienda quod expressim authores praedicti admonent: Quibus suffragari videtur regia l. 2. titul. 17. libr. 8. ordinat. idem notant Chassane. in consuetud. Burgundiae. rubr. 12. numero 7. & Iacobin. de Bellouiso in §. contrahentes. de foro competend. in 6. num. 112. Imola post alios in d. Cle. pastoralis. num. 64. Nono, in hoc tractatu oportet animaduertere, quod vt remissio fiat ad locum delicti, est necessaria quaedam summaria criminis cognitio, & probatio, ne alioqui quis innocens infamia [art. 8]notetur. Sic visum est gloss. in Clem. pastoralis. verb. de more. de re iudican. Oldadro consil. 124. & alijs authoribus, quorum statim mentio fiet. Omnes enim tendunt in hoc, quod remissio fieri non debet, absque delicti commissi suspitione, & cognitione summaria. quod Bald. expressim tradit in d. l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Aretin. in cap. vltim. de foro competen. numer. 20. Sunt tamen qui probare velint, hanc cognitionem summariam esse premittendam a iudice remissuro, qui requisitus est ad remissionem. quod notant Anton. Abb. num. 18. & Fel. in d. c. vlt. numer. 10. Quam opinionem nec praxis admisit, nec iure veram existimo. Nam & Bart. in l. vlt. §. 1. ff. de publica scribit, iudicem a quo remissio petitur per iudicem loci delicti, esse merum executorem, nec posse, etiam summarie, cognoscere de ipso crimine. Idem notat Iason in l. magistratibus. ff. de iuris. om. iud. colum. 1. Est ergo necessaria summaria delicti cognitio, & probatio ad remissionem, in quo omnes propemodum conuenire mihi videntur. Haec autem fieri debet a iudice loci delicti, qui remissionem petit. quod mihi videtur Bartol. in dicta l. 1. Panormitan. in dicto. capitul. vltim. numer. 18. recte sensisse & Guidonem Papae in dicta quaest. 202. Eiusdem opinionis authorem habeo, qui asserit, iudicem requisitum hanc cognitionem habere, quoties requirens eam omiserit, aut ad iudicem requisitum non transmiserit. Idem tenet Chassaneus in dicta rubr. 12. numer. 6. Ex quibus illud superest, quod modo potissime receptum est, vt iudex requirens teneatur in ipsis literis requisitorijs summatim delicti cognitionem interserere, alioqui non tenetur iudex requisitus remittere delinquentem. Nec quidquam refert, legem regiam quae 2. est titul. 17. libr. 8. ordi. exigere ad remissionem, quod reus iam fuerit a iudice requirente condemnatus. Nam id obtinet, quotiens iudex ille processit contra delinquentem absentem iuxta formam iuris, eumque propria sententia damnauerit. Nec tamen ex hoc negat regia lex, posse iudicem loci delicti statim ante condemnationem praemissa summaria quadam cognitione remissionem petere. Decimo solet controuerti hac in re, an sit remittendus fur ad locum delicti, vbi is cum re furto [art. 9]oblata, in alium fugerit locum? Nam quod non sit locus remissioni, tenent Bartol. in l. si dominum. ff. de furtis. & ibi Alexand. Bald. in l. vnica. colum. 7. C. de confe. Gonsalus a villadiego in tracta. de haereticis. quaestione 8. Angelus de Castro filius Pauli de Castro, cons. 457. inter consilia patris. 2. lib. Eandem opinionem asserit iure veriorem esse Bald. in consil. 471. lib. 3. propter nouam rei contrectationem, ex qua nouum crimen committitur, cuius ratione poterit fur puniri a iudice illius loci, in quo noue rem contrectauit, nec erit remittendus ad locum delicti. Verum quia Bald. in dicto consil. 471. scribit, hanc opinionem non esse receptam, nec seruari, & quia ipse aliquot authoribus citatis eam dubiam esse existimaui in libr. 2. Variar. solut. cap. 20. nume. 15. Nunc constanter assero, eam iure non probari, nec admittendam esse. Nam vera iniuria, proprium furtum ex illa prima fit acceptione iniqua: tametsi delictum ipsum vlterius procedat propter repetitam contrectationem, & vsum rei furtiuae. Quod quidem in hac quaestione parum vrget, cum de remissione tractemus, quae fieri debet ad locum delicti, cuius Reipublicae vere facta fuit iniuria tam publica, quam priuata. Idcirco, si quis rationes ad amussim obseruauerit, ex quibus remissio ad locum delicti fit, plane, ni ipse fallor, fatebitur, etiam in hac specie furem cum ipsa re furtiua, ad locum delicti remittendum fore. Quod Fulg. tenet consil. 149. colum. 2. idem probat Maria. Mantua apophthegmate. 303. ex posterioribus: etiam si Bartoli sententiam teneat Guido Papae in dict. quaest. 202. & asserat communem esse Nicola. Boer. in decisione 13. num. 47. sic & Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. num. 120. scribit: se vidisse communiter seruari Bart. opinionem, licet quidam eam reprobauerint. Vndecimo erit praeterea adnotandum, hanc remissionem tunc obtinere, & faciendam esse, quoties delinquens extra Romanam vrbem degit, & habitat. Nam si is Romae habitat, non est necessario facienda remissio, nec tenetur Romanus iudex hunc delinquentem remittere: vt scribit Oldra. cons. 124. asseuerans ita Romae seruatum saepissime fuisse. Mihi tamen haec conclusio videtur a sequentibus pendere. Nam siue remissio petatur eo casu, quo Romae est maius tribunal, ad illius criminis punitionem, quia locus delicti subest Romanis magistratibus, & curiae Romanae, vel eo casu, quo distincta est iurisdictio loci delicti a iurisdictione Romanae curiae, vtroque casu petenda est huius sententiae resolutio ab his, quae statim tractabuntur. Duodecimo loco sese offert frequens huius quaestionis moderamen, siquidem remissio faci[art. 10]enda non est, quoties iudex requirens, petensque remissionem, & requisitus, non sunt eiusdem imperij, nec principatus. Huius conclusionis ea est ratio, quod non sit princeps aliquis qui possit compellere iudicem requisitum ad remissionem. Non enim subest vterque iudex vni principi. Sed si alioqui teneretur iudex requisitus remittere, haec ratio parum vrgeret, cum posset cogi ab illo principe, cui iudex ipse requisitus subditus est. Et nihilominus hanc opinionem tenent Bald. in lege 2. C. de seruis fugitiui. versicul. sed nunquid. Odofre. in Authen. qua in prouincia. C. vbi de cri. agi oport. Quae quidem sententia communi totius orbis Christiani vsu, & PRAXI recepta est, vt testantur Bal. in lege 1. C. vbi de crim. agi oportet. Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. numero 113. Matthae. de Afflict. in const. Neapolit. libro 2. rubri. 3. numero 88. Chassanae. in consuetud. Burgund. rubr. 12. numero 14. Fulgosi. consilio 149. colum. 2. Nicola. Boeri. decisi. 29. & plerique alij passim praesertim Paulus Eleazar. Imola & alij in Clement. pastoralis. de re iudicata super glo. verbo. de more. Aufrerius in addition. ad capellam Tolosanam. quaest. 319. imo & apud Italos consuetudine inductum esse, quod remissio non fiat, etiam in locis quae Imperatori subsunt, asserunt Bartol. in l. qui sepulchri. ff. de sepulchro violat. Angel. in l. haeres absens. ff. de iudicijs. Felinus in dicto cap. vlt. de foro competen. nu. 11. & profecto vbi vtrique iudici communis esset Romana, & Imperatoria lex, quae remissionem fieri iubet, necessaria est consuetudo legitime praescripta ad excusandum iudicem, qui nolit remittere. Quod fatentur Pau. & Imola in d. Clemen. pastoralis. & Felin. in d. cap. vlt. nume. 11. Anania in d. cap. 1. de raptori. col. pen. At vbi lex quae remissionem fieri iubet, non afficiat eodem vinculo vnius legislatoris vtrunque iudicem, remissio non est in praecepto, nec tenetur iudex requisitus remittere, etiam seclusa consuetudine, quae necessaria est, vbi lex praecipiens remissionem ratione eiusdem legislatoris est vtrique iudici communis. Ea vero lex, quae a ratione naturali deducitur, & quae docetius vnicuique reddendum fore, in vtroque casu seruanda erit, & ideo quoties remissioni locus non est, tenetur iudex priuato laeso, & accusanti delinquentem ius reddere, & ipsum delinquentem punire, nec ab hoc iure poterit excusari consuetudine quacunque nec alia humana lege, cum & haec iniqua foret, & naturali rationi refragaretur. Sic etenim rem istam intellexere. Nicola. Boeri. in dicta decisione 29. Iason consi. 121. libr. 1. Thomas Grammat. decisio. 26. num. 3. Calder. in d. cap. 1. de raptori. sensit Abb. in consi. 24. col. 2. libr. 1. idem Abb. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 23. Aufre in d. decisio. 319. & Rochus Curt. in cap. vltim. de consue. folio paruo 17. col. 1. qui expressim asseuerant, validam esse consuetudinem; quae remissionem istam impediat & tollat, modo delictum puniri possit, & puniatur a iudice, qui ex eadem consuetudine remittere non tenetur. Igitur iudex requisitus vel remittere tenetur, vel delinquentem ipsum punire ad ipsius offensi accusationem, quod in hac quaestione ipse censeo maxime considerandum fore. Nec enim me latet, apud plerosque receptum esse, non posse delictum puniri extra locum delicti, nisi a iudice domicilij, vel originis: ita quidem tradit Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. num. 119. Panor. item in d. ca. vlt. nu. 13. & alij in dicta Clem. pastoralis. de re iudicat. Attamen est animaduertendum, quod vbi delinquens est vagabundus vere. vel ex praesumptione, quia spes est, & suspicio maxima ipsum in locum domicilij, vel originis non migraturum intra breue tempus, hic poterit puniri a quocunque iudice illius loci, vbi moram fecerit, aut per quem transit viator, quem admodum Panor. in d. nu. 13. & seq. tradit ex Spec. in tit. de competenti iudice. §. 1. versi. quadragesimo. & Antoni. ibidem tex. opt. in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. & in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis vero. Atque ita in hisce vagabundis plane admittetur, quod modo respondimus, cum possint vbique puniri. Sed & si quis deliquerit in alterius iniuriam, & a loco delicti fugerit in eum locum, a quo remissio fieri non potest, quia diuersi principatus sit, nec in eo domicilium, aut originem habeat ipse criminis author, profecto iniquum videtur, quod hic nec sit remittendus ad locum delicti, nec sit puniendus a iudice illius loci, petente offenso publicam vindictam. Nam & Docto. ipsi paulo ante citati contendunt, non valere consuetudinem, quod delinquena non remittatur a iudice, qui nec sit domicilij, nec originis, quia maneret tunc crimen impunitum, cum iudex ille punire delictum non possit, in quo conuenire mihi videntur cum Iacobo de Bellouis. & Panor. & alijs. Haec autem ratio a naturali iure deducitur, & ideo eadem est, & vbique locorum viget. Igitur sicut non valeret consuetudo impediens remissionem, vbi iudex requisitus delictum punire non potest, etiam nec valebit, vbi iudex requirens, & requisitus sunt sub diuersis principibus, quoties non potest delictum puniri a iudice, qui remissionem negat. Etenim vtroque casu, delictum manet impunitum aduersus rationem naturalem, & que nullo temporis vsu tolli potest. Quamobrem, vbi iudex requisitus, diuersi principatus est, tenetur remittere, quod omnes negant, & nos itidem eisdem accessimus, vel punire debet delinquentem, quem offensus accusat. Cui opinioni illud accedit, quod dum offensus agit ad satisfactionem iniuriae, & laesionis, quam iure naturali tenetur offendens omnino impendere: tunc illius satisfactionis debitor est, vt & pecuniae, alioqui debitae esse poterat. Nemo vero inficiabitur debitorem hunc posse, cum in fuga sit, vbique conueniri: ergo & delinquens ratione satisfactionis, poterit apud quemcunque iudicem accusari, si remissioni locus non sit ad iudicem illum, qui poterat iure ordinario ad criminis punitionem pro cedere. Et preterea tenetur quilibet princeps, seu iudex ius vnicuique petenti reddere, cum hoc sit munus iustitiae a lege naturali, quae vbique vim habet, manifeste procedens, quod si dixeris, hoc verum esse, si sit iudex competens illius, contra quem agitur, id ipse facile concesserim, modo mihi, & illud detur, in specie, quam tractamus, hunc iudicem competentem, & verum esse, cum ex culpa rei non possit offensus eum apud proprium iudicem deferre, fugitiuus etenim est. Sed etsi ad poenam criminis agatur, quae non pertineat ad offensi satis factionem, saltem eam, quae iure naturali ei debetur ab offendente, tunc erit obseruandum, an totius Reipublicae vniuersalis intersit, crimen hoc quod defertur, non relinqui impunitum. Nec enim hoc obtinebit in quibuscunque crimin ibus sed tantum in illis, quae adeo atrocia sunt, vt eorum impunitas, propter scandalum graue, exemplum insigne vel suspicionem repetendi sceleris, sit cuilibet Reipub. & denique totius orbis vniuersali detrimentum allatura. Decimotertio, illud ab eisdem authoribus in disputationem adducitur, an remissio facienda sit a iudice maiori ad minorem. Est etenim exemplum huius quaestionis passim obuium, quoties iudex loci delicti subditus est illi iudici, qui ad remissionem requiritur. Et Oldra. in d. consi. 123. respondit, non teneri hoc in casu iudicem requisitum remittere delinquentem, quia remissio fieri debet a minori ad maiorem, vel a pari ad parem: non autem a maiori ad minorem. leg. ad cognitionem. ff. quibus ex causis in poss. eatur. l. ad principem. ff. de appel. & in Authen. de appellat. in prin. idem not. Chassanaeus in consuetu. Burg. rubr. 12. num. 16. Quorum opinionem ipse intelligo, vbi iudex hic maior, vel superior poterat alioqui causam iam caeptam, a iudice inferiori aduocare ad se ipsum, aut retinere cuius cunque appellationis occasione. Nam hic iudex cum remissio petitur, vel causam auocabit, vel eandem retinebit vtcunque appellante reo ab inique petita remissione, etiamsi aequissime eadem petita fuerit. Hac equidem de re aliquod superius adnotauimus c. 4. Quod si iudex hic superior non possit causam apud iudicem inferiorem pendentem auocare, nec eius cognitionem adsumere aliter, quam per legitimam appellationem, profecto tenebitur requisitus delinquentem remittere ad locum delicti, quanuis illius loci magistratus inferiores sint, & hunc superiorem habeant. Sic denique in Hispania, si delinquens a loco delicti commissi fugerit ad locum, vbi est dux, Comes, aut Marchio loci delicti dominus, & iudex ordinarius loci delicti petierit remissionem, non poterit eam negare, nec impedire Dux ille, Comes, vel Marchio, etiamsi superior sit iudicibus ordinarijs loci, in quo delictum commissum fuit. Quam opinionem plane probare videtur Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. numero 112. & Chassanaeus in d. rubr. 12. num. 16. quo in loco repetitionem praedictam super §. contrahentes. non tribuit Iacobo a Bellouis. sed cuidam Iordano Bretio. & id fortassis recte. Nam id opus saltem non est illius celebratissimi Iacob. a Belloui, qui fuit antiquior Bartolo, Baldo, Fabro, & Sal. quorum omnium saepissime sit mentio in d. relectione. Decimoquarto, non immerito quaeritur, cuius expensis fieri debeat isthaec remissio? & Bald. in c. Nonnulli. colum. 3. de rescript. Iason in l. a diuo [art. 11]Pio. §. sententiam. columna secunda. ff. de re iud. rursus. idem Bald. in cap. 1. §. si iudex. de pace tenend. & Matthae. de Afflict. in constit. Neapol. lib. 1. rubr. 41. num. 13. in ea sunt sententia, vt opinentur, has expensas impendendas esse ab ipso accusatore, si is remissionem petierit, vel eo petente fuerit a iudice loci delicti postulata, alioqui ab ipso iudice publico, ex aerario prestandae sunt, qui remissionem petit. Primum deducitur ex argum. l. cum saepe. C. de erogatio. milit. annonae vltimum ex l. mulier in opus. ff. de captiuis & haec iure commun. At iure regio extat l. secunda. titulo 17. libro 8. ordinar. qua statutum est, has expensas ministrandas esse ab ipsomet delinquente, & ex eius bonis, si bona habeat, alioqui ab ipso accusatore, quod si neuter habeat, vnde possit has suppeditare expensas, tunc praestandae sunt ex publico aerario illius loci, vbi capitur reus sceleris author. Igitur differt a iure Communi, regia ordinatio, quae expressim tractat de remittendo eo delinquente, qui absens a loco delicti, ab eiusdem loci iudice damnatus fuerit & pronunciatus criminis author. Quod est omnino hac in re considerandum, vt hinc argumentemur, sitne idem agendum generaliter, quoties remissio fuerit in criminalibus petita. Decimoquinto superest examinare, sitne remissioni locus in crimine haeresis, & multis placuit, [art. 12]non esse remissionem faciendam, sed posse haereticum puniri quocunque in loco repertus fuerit, tametsi in eo loco nihil impium vlterius fecerit. Quam sententiam veram esse censent pluribus rationibus Paulus Eleazar. & Card. in Clemen. pastoralis. de re iudicata. §. denique. & ibi Bonifacius in §. nos tam ex superioritate. Gonsalus a Villadiego. de haereticis. quaest. 8. ad finem Guido Papae, quaest. 202. Iacobus Septimacensis in curia Pintiana regius consiliarius in institutionibus Catholicis. capitulo 2. Chassanaeus in consuetudin. Burgundiae rubric. 12. numero 17. Quorum sententiam ipse opinor vlterius esse aperiendam, ne quis in vniuersum ita eam accipiat, quod iuri & aequitati laesio fiat. Primum etenim, vbi qui Granatae crimen haeresis commiserit, & fugerit Valentiam, ibique in eodem crimine perseuerauerit, si nulla fuerit petita remissio a Granatensibus inquisitoribus, dubio procul poterit hic haereticus puniri Valentiae. Atque in hunc sensum accipienda est Communis sententia, ea quidem ratione, quia crimen haeresis, etiam Valentiae contrahitur, idcirco mirum non est, quod ibi puniatur, imo profecto iustum, & aequum. Idemque sensit glossa & fatentur omnes in capitu. vt commissi. de haereti. in 6. Cynus & alij in lege 1. ad finem. C. de summa Trinitate & fide Cathol. Quod si petita fuerit remissio, tunc sane ni fallor, ea est facienda, cum hic haereticus Granatae crimen per actum exteriorem contraxerit, & commiserit. Valentiae vero animo tantum prauo absque exteriori facto, in eadem haeresi perseueret, in hac etenim specie praecipue agitur de punienda haeresi, quae per opus exterius Granatae perpetratum in iudicium ecclesiae incidit. Nec video rationem aliquam efficacem, quae huic obstet remissioni, si ea petita fuerit: Imo huc pertinent omnes rationes, que superius traditae fuere ad remissionis iustitiam comprobandam. Nec sequitur, haereticus vbique puniri potest. quod nos fatemur, ergo non est eius facienda remissio, si petatur. Haec etenim collectio falsa est, vt apparet ex his, quae hoc in capite non semel fuere adnotata. Eadem fere ratione, vbi quis haeresis crimen publice Granatae commiserit, isque fugerit Valentiam vbi occulte idem crimen repetat, erit remittendus, si remissio petatur, ad inquisitores Granatenses. Quod expressim notant Domin. & Franc. in dicto capitulo, vt commissi. §. & contra illos. Ex quibus & illud apparet, non esse remissionem faciendam, vbi haereticus ita palam, & publice, aut ita occulte vtrobique deliquerit. Etenim praeferendus erit iudex illius loci, vbi modo capitur. Fit ergo, etiam in crimine haeresis, remissionem faciendam fore: quod notant Petrus & Cynus in lege 1. ad finem. C. de summa Trinita. Ioannes Andr. & Anch. ac Vanchellius in dicto capitul. vt commissi. cum remissio fiat in praedictis duobus casibus, in quibus & alia crimina eodem iure censentur frequentius, siquidem alioqui rara sit in alijs delictis remissio. Denique hinc apparet, quonam modo sit accipienda opinio eorum, qui censent, in crimine haeresis non esse locum remissioni, quemadmodum placuit Iacobo de Rauen. in dicta lege prima & his, quos nuncupatim in hac quaestione paulo ante citauimus. Haec de remissione sint satis, vt hinc possit quispiam percipere, quando iudex requisitus teneatur reum alicuius criminis ad locum delicti remittere. # 12 THEMA CAP. XII De petitione hereditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maxime commodus. SVMMARIA. -  1 Petitio haereditatis est iudicium vniuersale, & inibi quonam modo proponenda sit? -  2 Quae sit vera ratio, cur petitio haereditatis non datur contra titulo possidentem. -  3 Petitio haereditatis datur contra possidentem titulo acquisito post mortem testatoris. -  4 Petitio haereditatis, an detur contra possidentem titulo putatiuo. -  5 Petitio haereditatis non datur contra possidentem titulo acquisito ab eo, qui poterat petitione haereditatis conueniri. -  6 Expenditur vera interpretatio Iurisconsulti in l. 4. ff. de petiti. haeredi. CAPVT XII. IVDICIVM hoc petitionis haereditatis esse vniuersale, scribit Iurisconsul. in l. 1. ff. de rei vendic. in prin. & in l. item videndum. §. vlt. & l. sequen. ff. de pet. hered. quod licet mixtum sit partim in rem, partim in personam competens. §. quaedam actiones. institut. de actionibus l. haereditatis petitiones. C. de petit. haered. proprie tamen est in rem, qua ex parte praecipue ex possessione aduersarij constat. l. sed etsi. §. petitio haereditatis. ff. de pet. haereditatis. Idcirco in hoc tendit, vt quis declaretur, ac pronuncietur haeres, ad eumque haere[art. 1]ditatem, id est vniuersitatem pertinere. l. ex diuerso. §. 1. ff. de rei vendicat. Etenim quatenus de ipsa vniuersali actione tractabitur, ius actoris oportet metiri suo proprio iure, nempe an sit haeres, qua vero ex parte de executione huius iudicij agitur, necessum est, quod officio iudicis actori restituatur, quicquid ex haereditate reus possidet: sicuti traditur in l. licet. ff. de pet. haeredit. l. 1. §. 1. ff. si pars haered. petat. Qua ratione satis erit, libellum iudici offerre absque vlla rerum expressa mentione, quo petat quis se pronunciari haeredem defuncti, & ad eum illius haereditatem pertinere, damnarique aduersarium ad restitutionem omnium rerum ad haereditatem illam pertinentium. Sic sane ex varijs Iurisconsultorum locis tradidere Bartolus, Paulus Castren. & alij in l. 1. ff. de eden. Bart. in dicta lege licet. Abb. in capit. 2. de libel. oblat. numer. 25. & Socin. ibi num. 79. tex. optimus in l. haereditas. ff. de acquirenda haereditat. l. non possumus. ff. de petitione haereditat. Imo. in dicto c. 2. col. penult. Lanfran. in c. quoniam contra. de probatio. verb. petitiones. colu. 3. regia. l. 26. titu. 2. parte 3. Quamobrem non satis huius actionis vim percepit gloss. in dicto cap. 2. dum scribit, libellum hac in actione ita concipiendum esse. Peto talem haereditatem. Prius etenim oportet petere, quod pronuncietur haeres Sempronij defuncti. Hoc siquidem in hoc iudicio potissimum est, cui consequitur hereditatis, & rerum haereditariarum restitutio, & ideo non recte petit, qui agens petitione haereditatis, ipsam haereditatem petit, nisi prius petierit se pronunciari heredem, cum ad hoc detur hoc iudicium, vt per iudicis diffinitionem actor heres pronuncietur. Ex his satis deduci poterit, quae sit vera ratio, cur petitio haereditatis non detur contra titulo possidentem? quod constat in l. regulariter. ff. de petitione haereditatis. cuius interpretatio[art. 2]nem explicat Iason in l. 1. colum. 4. C. de inoffi. testa. Idem Ias. in §. actionum. Instit. de actionibus. num. 218. Nam hoc iudicium in hoc tendit, vt actor pronuncietur haeres defuncti, quod si reus titulum allegauerit, ex quo etiamsi actor haeres sit, nihilominus res petita ad eum non pertinebit, profecto non est, cur iudicium petitionis haereditatis amplius examinetur, ac potius erit de rei vendicatione agendum. Quo in iudicio actor probare poterit, se dominum esse rei petitae, quia eius dominium, quod defunctus habuit, in eum fuerit translatum: reus vero negabit actorem vllo iure rei dominium habere. Igitur quo ties non est tractandum, an actor sit haeres, quia hoc reus expresse fatetur, hoc agens, & allegans, rem non esse actoris, nec eius fuisse tempore mortis, cuius haeres actor dicitur, actione reali rei vendicationis, non petitione haereditatis erit agendum. Idem erit & quoties reus simul duabus vtatur defensionibus: nempe quia negat, actorem dominum esse rei petitae, vel quia defunctus eius dominium non habuit, nec in eum id transtulit, etiamsi vere sit haeres, vel quia etiamsi defunctus dominus fuerit, non tamen eius sit haeres actor ipse. Nam & in hoc casu, non est agendum, nec tractandum de petitione haereditatis. Quae denique datur aduersus eum, qui siue bona, siue mala fide putat se haeredem, & pro haerede possidet. lege regulariter. & lege pro haerede possidet. ff. de pet. haereditat. Sic sane hac actione agendum erit, vbi tantum id exanimandum est, quo ad iudicij diffinitionem, vt missam eius exequutionem faciamus, vter sit defuncti haeres actor, vel reus, vel an actor hoc ius haeredis habeat? Etenim vbi praeter quaestionem istam oporteat tractari, an res, de qua controuertitur, ad defunctum pertinuerit, vel ad eius haeredem pertineat, & sic de alio titulo, quam haereditatis, tunc actione reali, & iudicio rei vendicationis est causa peragenda, siquidem is, qui titulum pretendit, negat aduersario dominium, & ideo recte tunc competit rei vendication. lex. sed si lege. §. quod autem. ff. de petition. haereditat. lege haeredes. §. quod pro emptore. ff. famil. erciscun. §. omnium. instit. de action. ad finem. Hanc vero rationem explicuit glossa in lege haereditatem. C. in quibus casibus cessat longo tempore praescriptio. quae satis congrua est, licet Bartolus in lege haereditatis. C. de petition. haered. Idem in dicta lege pro haered. Angelus in lege Pomponius. ff. de rei vendication. Imola in lege, si is qui bona. ff. de acquirend. haered. & alibi passim iuris ciuilis Interpretes ab hac ratione discedentes aliam comminiscuntur. nec satis congruam, nec Iurisconsultorum responsis conuenientem, etiamsi Iason in dicto §. actionum. nume. ducentesimo decimo octauo scribat, eam COMMVNEM esse, ipsamque probauerit. Quid enim obsecro refert ad examinandam litigantium concertationem, & eorum iura expendenda, quod vterque titulum, & possessionem alleget, vt tandem hoc in casu non sit locus petitioni haereditatis? Nam etsi defunctus possederit, cum haec possessio in haeredem non transierit, parum vrget, vt petitio haereditatis detur contra eum, qui possidet, absque titulo pro possessore: vel cum titulo pro haerede, actor etenim probare debet semper ius, quod in iudicium deduxerit. Et ideo non interest ad dandam actionem hanc, vel illam, quod titulum alleget, & possessionem: Imo potius erit considerandum, de qua re in iudicio sit examen constituendum, & quid ad iura vtriusque litigatoris expendendum sit, perpensa petitione agentis. Hoc ipsum manifestius apparebit ex his, quae statim ad apertiorem huius controuersie cognitionem palam explicabuntur. Erit equidem ex praenotatis constituendum agente petitione haereditatis, vbi vere & proprie iudicium istud tractabitur, non teneri ad probationem dominij rei petitae, id est, non tenebitur hic actor probare, defunctum do minium illius rei habuisse tempore mortis, sed satis erit, rem illam in eius haereditate mansisse. tex. celebris in l. & non tantum. ff. de pet. her. tradit Bart. in d. l. haereditatis. & est Communis omnium sententia. Vnde maxime refert, an agatur rei vendicatione, an petitione hereditatis, siquidem agens actione reali vendicationis, tenetur probare dominium, alio qui non obtinebit, extat & aliud non leue discrimen, nam reus ab actione rei vendicationis, poterit se defendere praescriptione temporis viginti, vel decem annorum, a petitione autem haereditatis non aliter, quam triginta annorum praescriptione, quod probatur in d. l. hered. Ergo non parui refert, an sit iudicium tractandum super petitione haereditatis, an super rei vendicatione. Tertio hinc apparet, qua ratione petitio haereditatis detur contra possidentem pro possessore, & sic contra praedonem. l. regulariter. & l. pro haere de. §. vlt. & l. sequent. ff. de pet. haered. Etenim cum reus nullum possessionis titulum allegat, sed tantum possessionem ipsam, tunc nihil est inquirendum in eo iudicio amplius, quam quod actor sit haeres. Nam a reo possidente pro possessore hoc tacite. negatur, & quod res manserit, ac relicta fuerit in defuncti haereditate, huic equidem examini proprie conuenit haereditatis pet. Nec tractandum erit de dominio ipsius rei, cum reus non dixerit, se rei petitae dominum esse, aut dominij titulum habere, ex eoque rem ipsam hactenus possedisse. Quarto ex his poterit examinari, quod Bald. eleganter scripsit in l. vlt. C. de edi. di. Adr. toll. opposit. 9. dum existimat, petitionem hereditatis dari contra possidentem titulo, quem tamen acquisiuit post mortem testatoris defuncti, licet ea non detur contra possidentem titulo ante obitum defuncti, de cuius haereditate agitur, acquisitio. Hanc opi. Bald. probat ex d. l. vl. vbi constat ex vltima illius constitutionis parte, possessorium, cuius inibi mentio sit, competere aduersus habentem titulum, & ex eo possidentem, cum tamen sit iudicium illud debilius, quam pet. haere. idcirco illius edicti. iudicium competit contra possidentem, ex titulo acquisito post obitum defuncti, sicut & contra hunc competeret pet. haered. Nam alias si petitio haereditatis non daretur contra hunc possessorem, eodem iure negari deberet possessorium illud iudicium, de quo in d. l. vlt. agitur. Sic tandem opinio Bald. admittitur a Barb. in consi. 65. incipit. Clementissimi. lib. 2. qui late conatur eam defendere. Et tamen contrarium aduersus Bal. probare conatur. Salyc. Alex. Iacob. Pau. Cast. & Ias. in d. l. vlt. ad fin. Idem Ias. in d. §. actionum. nu. 218. & ibi Ange. nu. 68. Alex. in consi. 73. li. 5. qui eandem op. Bald. asseuerat Communi omnium consensu, improbatam esse in consi. 184. & cons. 186. eo. lib. vbique Communem hanc opi. sequutus. Sic & Angelus Aret. §. sed istae. de actionibus. numero 13. fatetur communem opi. quam ipse probat, esse contra Bald. & licet Curt. Iunior, dubius tamen sentauerit sententiam Bald. tueri: nihilominus aduersus Bald. est optimus textus in lege 2. §. vlt. iuncta l. haereditatis. C. de pet. haered. Ex quo deducitur discrimen elegans, & insigne, in hac materia inter emptorem haereditatis, & emptorem rerum singularium. Emptor enim haereditatis tenetur, ac conueniri poterit pet. haered. emptor autem rerum singularium, actionereali rei vendicatio. Et tamen vt differentia sit apta, praemittendum est, emptorem singularium, post mortem defuncti testatoris emisse, titulumque habuisse, cum alioqui admodum incongrua & inepta esset collatio vtriusque emptoris. His accedit text. in leg. etiam. §. 1. ff. de pet. haered. vbi datur petitio haereditatis, contra emptorem haereditatis in quibusdam casibus, que semper danda foret, si vera esset Bald. sententia. cum hic titulum post mortem defuncti acquisierit. Sic & aduersus opin. Bald. vrget ratio, quam adduximus ad probandam iuris regulam, quae docet, petitionem haereditatis non esse dandam contra titulo possidentem. Is etenim qui titulo possidet, siue eum habuerit ante obitum defuncti, siue post eius mortem, non negat actorem esse haeredem, sed contendit, eum etiamsi heres sit, non esse dominum rei petitae, & in hoc titulum allegat. Et ideo agendum erit de dominio rei, an sit penes actorem, vel reum, non de ea questione, an actor haeres sit per sententiam pronunciandus. Quod quidem iudicium actione reali, & sic rei vendicationis erit definiendum, quemadmodum paulo ante probauimus, sed & contra Bald. est optima glossa in leg penul. & vlt. ff. pro legato. Nec suffragatur Baldo text. in d. l. vlt. qui iuxta glossam ibi verb. Principalem. Ita est intelligendus, vt cum petitio haereditatis detur contra titulo possidentem, tunc ea excludatur decem annorum praescriptione, ac quoties detur contra possidentem pro haerede, vel pro possessore, tollatur triginta annorum tempore, quam interpretationem sequuntur Bar. Cyn. & Alex. ibi quae tamen ex eo non placet, quod rursus in idem incidamus dubium, cur detur inibi petitio haereditatis, seu interdictum illud contra titulo possidentem. Quamobrem ipse aliter accipio quod in d. l. vlt. decisum extat. & fateor, interdictum illud possessorium dari contra titulo possidentem, etiamsi petitio haereditatis minime tunc daretur, nec video, qua ratione possit congrue deduci argumentatio ista, non datur petitio haereditatis: ergo nec interdictum possessorium. Cum haec sint duo iudicia admodum distincta, nempe iudicium proprietatis, & possessionis, l. naturaliter. §, nihil commune. ff. de acquirenda possessione. Imo hic argumentationis modus facilime resoluitur, ex lege, is qui destinauit. ff. de rei vendicat. & his quae notantur per Bartolum in lege, in rem alienam. ff. de pignoribus columna 3. sic etenim in dicta lege vlt. detur illud interdictum possessorium contra titulo possidentem, non ex hoc sequitur dari contra eundem petitionem haereditatis, quam interpretationem Alexander longius probat in dicto consilio 73. libro 5. Et probatur, quia iudicium illud possessorium, quo ad summariam cognitionem, datur pro bonis quae defunctus tempore mortis possidebat, nec impeditur eius cognitio, etiamsi a reo allegetur & probetur titulus simul cum possessione, tametsi actor non obtinebit in eo iudicio, si ex summaria vtrinque recepta probatione constiterit, vel defunctum eam rem, non possedisse tempore mortis, vel reum eius dominium habere, etiamsi possessio tempore mortis, penes defunctum fuerit, quemadmodum in d. l. vlt. omnes frequentiori consensu tradidere. At in petitione hereditatis iudicium impeditur, si probetur titulus, qui vere sufficiens est ad translationem dominij, vel vsu capiendi conditionem, iuxta ea, quae notantur in d. lege vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. per Alexandrum & Ias. columna vlt. Nam licet ipse Alexan. & Iaso. & idem Iaso. in d. §. actionum. num ero 222. asseuerent, Communi opi. receptum esse, quod licet titulus putatiuus alioqui sufficiat ad vsu[art. 4]capionem, non tamen impedit iudicium petitionis haereditatis. Quam opi. tenent gl. in d. l. vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. ad finem. & ibi Bald. 15. opposit. Iacob. & Fulgosius colum. vlt. rursus idem Ias. in l. 1. C. de in offi. testament. numer. 10. gloss. & Bartolus. in lege Iulianus. in prin. ff. quibus ex causis maior. glos. in lege 1. in prin. & ibi Bartolus. ff. quorum bonorum. & gl. in lege haereditatem. C. in quibus causis cessat longi temp. praescrip. Et eandem opi. sequatur, & existimet Communem esse Curt. Iun. in d. l. vlt. num. 21. ipse vero contrariam sententiam veriorem esse opinor, & ideo arbitror, iudicium petitionis haereditatis impediri, si reus possideat titulo singulari, qui propter iustum errorem sufficiat ad vsu capionem rei petitae. Hanc sententiam primum mihi satis probat text. in lege. nec vllam. §. 1. ff. de pet. haere. ex quo deducitur, petitionem haereditatis dari contra eum, qui titulo possideat, modo titulus is accedat ad titulum pro possessore, quia omnino mala fides ab ipso reo allegatur, qui vere non alia ex causa possidet, quam quod sciens, rem alienam esse, & a se ipso mala fide, titulo prorsus nullo possideri, ipsam habeat occupatam. Igitur quo ties haec exceptio deficiat. & reus rem petitam bona fide possideat, titulumque habeat sufficientem ad vsucapionem, ita quidem, vt iusto errore ductus existimet, rem ad se pertinere, tunc plane regulam sequemur, quae dictat, petitionem haereditatis non dari contra titulo possidentem. Secundo vrget amplius & hic Iurisconsulti locus. Nam is dicitur pro possessore possidere, qui vt praedo possidet. text. opt. in l. pro haerede. §. vlt. & lege. nec vllam. in prin. ff. de pet. haered. Sed titulus inualidus, & nullus, tunc non impedit petitionem haereditatis, cum eo dem iure censetur, quo titulus pro possessore, sicuti probatur in d. lege. nec vllam. §. 1. ergo cum titulus sufficiens ad vsucapionem, non constituat possessorem praedonem, nec possit dici titulus pro possessore, impediet ex regula iuris, petitionem haereditatis. Tertio, vt quorundam rationem excutiamus, oportet animaduertere, ita a Iurisconsulto in d. lege. nec vllam. §. 1. requiri in possessore scientiam iniusti tituli, vt nequaquam possit congrue dici per sensum a contrario inibi probari, petitionem haereditatis non dari contra possidentem eo titulo, qui sufficiens erat ad vsucapionem. Etenim Iurisconsultus ter requirens in breui responso, scientiam iniusti tituli, & sic malam fidem, non leui iudicio id requirit responsurus idem, si possessor ignorantiam habuisset iniqui tituli, sed serio id exigit, vt plane contrarium responsurus esset, imo iam ipse respondit, vbi possessor ignorans foret, ea quidem ignorantia, quae non impediret vsucapionem. Quarto, nostram hanc sententiam apertissime tenet gl. in d. lege. nec vllam. §. 1. verb. sciens. gl. item in lege pen. & vlt. ff. pro lega. Quas expressim admisere Alex. Angel. Aret. Ias. & alij. qui aduersus Baldi opinio. scripsere, quam hac in parte examinamus. Eandem assertionem, quam & nos probamus, probauerunt Cynus colum. 1. & Corne. colum. vlt. in d. l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Paulus Castren. in d. lege. nec vllam. §. 1. Nec video quid constanter vrgeat in contrarium, cum Bart. post gl. in d. lege Iulianus. tractauerit de titulo vniuersali, qui etiam si verus esset, non im pediret agi, nec tractari iudicium petitionis haereditatis. Deinde & aduersus glo. in d. lege vlt. profecto satis perstringit ratio, quam premisimus in initio huius capitis, siquidem statim quod a reo conuento, petitione haereditatis allegatur, & probatur titulus, non est cur iudicio haereditatis petitionis diffiniatur ea causa, & controuersia. Imo conuenit, quod titulus examinetur in iudicio singulari rei vendicationis. Non negauerim opi. gl. in d. lege vlt. C. de edict. diui Adr. toll. frequentiori Doctorum iudicio probatam esse, & tamen nihilominus contendam, eam nec satis aequam esse, nec alicubi in iure probari. Quoties equidem agendum est de dominio rei petitae, non autem de vniuersalis tituli haereditatis iure, nempe, an actor haeres sit, vel reus, non iudicio haereditatis petitionis, sed rei vendicatione erit examinanda ea controuersia. Sic denique constat ex praenotatis, sit ne vera Baldi opinio in d. l. vlt. C. de edicto diui Adr. toll. Quinto, si ad amussim expendamus rationem veram, & propriam, cur petitio haereditatis non detur contra titulo possidentem, plane consta[art. 5]bit, sit ne verum quod scripsit Bart. in lege cogi. C. de pet. haere. asseuerans, petitionem haereditatis dari contra titulo possidentem, quando reus titulum habuit ab illo, qui poterat iudicio petitionis haereditatis conueniri, & ad examen forense vocari. Idem repetit Bart. in l. si rem & pretium. ff. de pet. haered. in prin. Paulus de Castren. in l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Angel. & Imola in l. si is qui bonis. ff. de acqu. hered. Iaso. in l. 1. C. de inoffi. testament. num. 10. sed contrarium eidem Bar. placuit in l. 3. §. opus. ff. de alienat. iud. mut. cau. fact. vbi probat. in hac specie, & similibus petitionem haereditatis non dari contra possidentem, titulo acquisito ab illo, qui poterat petitione haereditatis ad iudicium vocari, licet detur actio in factum aduersus hunc qui poterat petitione haereditatis conueniri, quia inique ac dolo fecit, ne aduersus eum petitio haereditatis daretur, quam opinionem sequitur Iason in d. §. actionum. num. 220. Idem Ias. in §. sed istae. eod. titu. nume. 25. Quid enim obsecro refert, ad dandam petitionem haereditatis, quod reus, qui titulo bona fide possidet, hunc titulum habuerit ab eo, contra quem poterat dari petitio haereditatis? Etenim hic reus titulo possidet, & ideo iuxta regulam iuris non est per petitionem haereditatis ad iudicium vocandus. Quamobrem opinor veriorem esse hanc vltimam sententiam. Nam & opinio Bartol. in d. l. cogi. est accipienda eo casu, quo titulus, hic pendente lite acquiritur, & procuratur, sicuti ex ipso Bartolo deducitur a multis, praesertim ab Angelo in d. §. actionum. num. 68. Atque haec sane sufficiant, quoad tituli materiam in petitione haereditatis tractandam, caetera siquidem poterunt peti a Iasone in d. §. omnium. & in d. l. 1. C. de inoff. testam. quo in loco refert Caepollam in Cautel. 133. scripsisse, petitionem haereditatis non competere contra emptorem totius, vel quotae haere ditatis, vbi bona fide est emptio facta, si petitio proponatur ad ipsum vniuersum, nempe ad haereditatem, vel quotam haereditatis partem: dari autem hanc petitionem ad res ipsas singulares ipsius hereditatis, ea quidem ratione, quod reus hic totam haereditatem, vel eius partem quotam possideat titulo iusto, nempe, emptionis, non sic res singulares, quas non videtur titulo emptionis possidere. Nam is, qui vendit haereditatem, non tenetur de euictione pro rebus singularibus ipsius haereditatis. l. 2. in princip. ff. de haered. vel act. vend. l. 1. C. de euictio. Ergo non censentur res singulares titulo emptionis possideri. Iason tamen dubius est, an haec opinio Bartholomaei Caepollae sit vera, & eam falsam esse censet Carol. Molinae. in consuetu. Parisi. titul. 1. §. 23. numer. 35. quem nos hac in parte sequimur libenter. Datur siquidem frequenter petitio hereditatis contra emptorem haereditatis, vel eius quotae iuxta distinctionem Iurisconsulti in l. etiam. §. quod si quis. ff. de peti. haered. & l. 2. C. eod. titu. & quoties ita datur, dubio procul, competit, etiam pro rebus vniuersalibus: at vbi non datur petitio haereditatis contra hunc emptorem, profecto non dabitur contra eum, nec pro rebus singularibus, quas titulo emptionis certe possidet, cum inspecto euentu, & effectu censeantur vendi res istae vniuersales, quae sub haereditate vendita continentur. Nec posset quis negare in his rebus emptorem dici possessorem cum titulo, qui possit eas legitimo tempore praescribere secundum ea, quae traduntur in d. l. 2. C. de petitio. haer. vend. Etenim censentur res omnes sub vniuersitate illa haereditatis comprehensae, atque ideo non potest iure opti. defendi, quod Caepol. in d. Cautela. 133. insigniter adnotauit. Sexto ex praenotatis deducitur vera interpreta[art. 6]tio in Pauli Iurisconsulti locum, qui extat sub rubr. ff. de petit. haered. l. 4. is ita inquit. Si haereditatem petam ab eo, qui vnam rem possidebat, de qua sola controuersia erat, etiam id, quod postea possidere coepit, restituet. Hactenus Iurisconsultus. Quidam etenim adhuc serio, & non leuiter expenso Iurisconsulti loco, existimarunt, quod proposita petitione haereditatis, si in libello sit certa res expressim, & nominatim petita, non poterit alia res in id iudicium deduci. Quam opinionem probant, & sequuntur Panormitan. numer. 25. Felin. in versicul. 6. conclusio. in capitul. 2. de libe. oblatio. Alexand. 2. colum. & ibi Iason. in l. edita. C. de edendo. Quibus suffragatur gloss. in d. l. 4. dum exponit verba illa, de qua scola, id est, propter quam solam: quasi velit Accur. illud Pauli responsum procedere, vbi actum est vniuersaliter petitione haereditatis, & petierit actor se declarari haeredem, & sibi restitui vniuersam haereditatem, & tamen ea petitio facta est propter vnam solam rem, quam tempore motae litis reus possidebat. Nam si actor petijsset, se haeredem esse, pronunciari, & sibi restitui vnam tantum rem, quam reus possidebat, tunc plane non erit reus cogendus restituere res, quas post motam litem coepit possidere. Huic etiam interpretationi accedit opinio Bartol qui in d. l. edita. 2. colum. ita scribit: Si poneremus esse actum petitione haereditatis singulariter ad vnam rem, non posset fieri emendatio, vel alia editio alicuius rei post litem contestatam, sicut in alijs singularibus iudicijs. His equidem verbis Bart. probare videtur intellectum, quem ex Pan. constituimus ad Iurisconsulti locum, quem itidem sequitur, & admittit Maria. Soci. in dicta c. 2. de libell. oblat. num. 139. illud tamen admonere oportet, ne quis existimet Alexan. ita simpliciter hanc opinionem probasse, quod ipsemet Alexan. Bart. Soc. & Iacobinus. 3. col. in d. l. edita. existimant, etiamsi vera sit opinio Panor. eam procedere, quoad condemnationem, non tamen quoad executionem. Nam etsi in sententia omissa foret condemnatio circa restitutionem aliarum rerum, quam omitti iure oportere censet Alexander, posset in executione fieri aliarum restitutio, in quo Ias. & Felin. CONtrarium praenotare videntur, & horum opinio tunc admitti deberet, cum esset ante sententiam petita condemnatio, & restitutio aliarum rerum, post litis contestationem, & in sententia tantum esset facta mentio, & condemnatio restitutionis illius rei, quae ab initio fuerat iudicio vniuersali petita. Nihilominus opinio Panormitan. pluribus displicuit. Nam authoritate Iurisconsulti in d. l. 4. contrariam veriorem esse opinantur Anton. colum. 7. Imola & Barb. colum. penult. in dict. cap. 2. de libel. obla. Fulgo. Riminal. Aretin. Socin. colum. 3. Dec. num. 25. Alciat. & Curt. Iunior. nume. 64. & Purpura. num. 25. in d. l. edita. Quorum opinio magis COMMVNIS est, & probatur in d. l. 4. Et item ex eo, quod in hoc iudicio satis sit petitio sufficiens, si actor petat se pronunciari haeredem, cui petitioni accedit officio iudicis rerum omnium restitutio, si petitor obtinuerit, sicuti in initio huius capitis probauimus. Igitur hanc opinionem secuti, censemus, proposita petitione haereditatis, vt ea proponenda est, ac praemisso libello, quo quis petit, se pronunciari haeredem, etiamsi petierit vnius tantum rei, quam reus tempore motae litis possidebat restitutionem, nihilominus posse reum cogi per sententiam, & per iudicis exequentis officium ad restitutionem omnium aliarum rerum, quas lite pendente coeperit reus possidere. Nec huic sententiae oberit Barto. opinio. d. l. edita. poterit enim hunc sensum habere, vt sit intelligenda, quando haeres institutus in re certa, petitionem haereditatis in iudicium deduxerit, eam proponens tanquam vere institutus in re certa, petens se talem haeredem pronunciari, eique eandem rem certam restitui, vt haeredi in ea re solum instituto. Non enim poterit post litis contestationem in hoc iudicio petere aliam rem, nec se pronunciari haeredem in alijs rebus, aut ad alias res consequendas. Sic etenim Bartoli verba intellexit Philippus Corneus in consil. 148. libro 4. Erit vero fortassis & hic optimus sensus, ne opinemur Bartol. contrarium fuisse Iurisconsulto in dict. l. 4. Sed & Bart. Socin. col. 3. existimat in d. l. edita posse aliter accipi Bartol. opinionem, vt ipse voluerit, non posse post litem contestatam aliam rem in iudicium deduci, quoties actor non egit petitione haereditatis, sed petit, rem quandam sibi vt haeredi Sempronij restitui. Poterit ni fallor, Bartoli distinctio, & hunc sensum pati, vt in iudicijs vniuersalibus, vbi actum sit vniuersaliter, nulla re expressim petita, superflua sit alicuius rei mutatio, aut additio, cum omnes res veniant absque aliqua rerum additione in hoc iudicium ex natura actionis: at si actum fuerit vniuersali iudicio ad vnam tantum rem, non possit fieri mutatio, nec additio alterius rei ad hunc effectum, quod iure mutationis, vel additionis de his rebus in iudicio tractetur: non tamen ex hoc negat Bart. posse ex natura actionis has res additas, in hoc ipsum iudicium venire, tametsi ratione mutationis, vel additionis, minime veniant, propter particularem modum agendi. Qua de re amplius cogitare licet. # 13 THEMA CAPIT. XIII. Quid sit obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis & causae examini se offerat, quem tertium oppositorem dicimus. SVMMARIA. -  1 Tertius oppositor, & litis defensor ad coadiuuandum admissus, adsumere debet litem in ceo statu quo erat. -  2 Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem, & conclusionem testes producere. -  3 Intell. l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & an procedat illud responsum ignorantibus legatarijs? -  4 Res inter alios acta in iudicio, alijs praeiudicat, & prodest quoad quandam praesumptionem. -  5 Sententia inter alios dicta plerunque ex propria vi, & natura nocet, & prodest omnino alijs: & ibi late intell. l. ingenuum, ff. de statu homi. -  6 Sententia lata super primogenio cum legitimo contradictore, an alijs noceat? -  7 Traditur late interpretatio text. l. saepe. ff. de re iudicat. in versic. sed scientibus. -  8 Intellectus ad text. in c. penult. de re iudica. -  9 Intell. ad text. in d. l. saepe. versic. nam etsi libertus. & inibi an sententia lata contra vasallum praeiudicet domino scienti. CAPVT XIII. SAEpissime contingit duobus in iudicio litigantibus, tertium quendam litis, & causae examini seipsum opponere & offerre. Etenim vult hic tertius, causam illam vel prosequi, vel defendere, quod multis modis accidere potest. Quorum aliquot nos hoc in loco examinabimus ea ex causa, quod passim viderimus de hac re in supremis Regis tribunalibus satis controuerti. Illud vero receptum est, diuque obtinuit, hunc tertium, qui se liti opponit, admittendum esse hoc sane modo, vt quoties is litem adsumat ad coadiuuandum reum, vel actorem, vtque ei adsistat, tunc in eo statu causam prosequatur, quo prosequebatur ipse principalis. At si ad iudicium accesserit hic tertius non ad coadiuuandum alium, sed ad excludendum vtrunque a rebus, vel a iuribus, de quibus agitur, eo quidem casu admittitur hic ad causam agendam ab initio, ita quidem, ac si ab alio coepta non esset, omniaque sunt cum hoc repetenda, nec tenetur hic tertius causam in eo statu adsumere, quo ea quidem erat inter ipsos duos, cui medius hic accedit. tempore oppositionis. Haec distinctio summa denique est totius huius tractatus, & tamen habet adeo dubias & frequentes quaestiones, vt operaeprecium sit eam explicare paulo diligentius, maxime ad veram interpretationem eorum, quae Bartol. Innoc. & alij. hac de re hactenus tradidere. Prior vero distinctionis pars probatur in c. vlt. vt lit. pend. in 6. sic enim ibidem respondetur: sane si ad defensionem ipsius litis aliqui quorum intererit, petierint, admitti eos in illo statu, in quo ipsam inuenerint, decernimus admittendos: Hec ibi: ex quibus manifestum sit, non esse tertium admittendum, vt nouum statum causae consequatur, si ipse accesserit ad defensionem alterius, qui iam causam fuerat prosecutus, Imo tenetur, etiamsi defensio eius intererit, in eo statu causam prosequi, in quo erat tempore oppositionis. Atque ita visum est Felino in c. cum super. nu. 15. de re iud. Baldo in Auth. nunc si haeres. ad fin. C. de litigio. Ancha. in regu. ea, quae de reg. iur. in 6. q. 17. Angelo Aret. in l. si perlusorio. col. 2. ff. de appel. Ang. Perus. in l. si suspecta. col. 2. ff. de inof. test. Inno. & alijs in d. c. cum super. quorum statim mentio in specie proponenda est ad ea, quae ex hac conclusione deducenda sunt. Idem ex d. c. vlt. adnotauit Sebastianus Vantius de nullitat. titu. quis possit dicere de nullitate. nu. 25. Extat exemplum huic oppositioni de venditore, qui tenetur de euictione, nam hic opponit se saepissime liti, & controuersiae motae contra emptorem super re vendita. l. venditor. ff. de iu d. l. a sententia. & d. l. si perlusorio. ff. de app. idem erit in legatarijs defendentibus scriptum haeredem in lite, quae ad testamentum rescindendum aduersus ipsum proponitur in d. l. si suspecta. Sunt & alia multa exempla praesertim ex l. saepe. ff. de re iud. Auth. tunc si haeres. C. de litigio. l. Paulus. ff. de procur. l. si pariter. ff. de liberali caus. c. 2. de procura. in 6. c. vt circa. de elect. in 6. Clem. constitutionem de elect. Igitur quoties venditor ad iudicium accedit defensurus emptorem, contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis. Quod & de similib. exemplis dubio procul respondendum erit, qua ratione plura deduci poterunt, quae sunt in praxi maxime notanda ad rectum iustitiae ministerium, & vt calumnijs occurramus, que facilime contingunt in his oppositionibus, cum plerunque fiant potius iniuria, & malitia, quam iure. Primum ex his colligitur, hunc tertium oppositorem, (nam & hac frequentissima locutione vtar) posse in hac defensione allegare, & probare omnia, quae principalis nec allegauit nec probauit, si ea sint ad causae defensionem conducibilia. Quod expressim voluit gloss. inibi communi omnium consensu recepta in d. l. si suscepta. in prin. cui similis in c. 2. de procur. in 6. Idemque fatentur omnes qui statim adducentur ad sequentem conclusionem. Etenim nemo ex eis dubitauit, hanc opinionem veram esse, quoties tertius hic oppositor vult allegare, & probare intra diem a iudice, vel a iure datum principali ad allegandum & probandum. Secundo hinc apparet, sitne verum, quod quidam opinantur existimantes: posse hunc tertium oppositorem, quem rei & causae defensorem diximus, probare, allegare, & testes producere in iudicio post publicationem, ac denique eo quidem tempore, quo non posset reus ipse principalis, si ignorauit testes produci, & causam agi. Sic enim censet Bart. in d. l. si perlusorio. ff. de appella. quem sequuntur Panor. num. 7. Felin. nu. 18. in c veniens. in 2. de restit. & Matth. de Afflict. decisione 235. quibus accedit ratio ex l. saepe. ff. de re iudicat. & l. a sententia. ff. de appella. nam si huic defensori ignoranti non praeiudicant acta, cum ipso reo principali, nec eius transactio, vt ibidem probatur, profecto nec nocebunt taciti consensus ipsius rei, qui ex eo constant, quod finita sit dilatio, facta sit conclusio in causa, & testium publicatio. Contrariam vero sententiam probant, & sequuntur Inno. & Anto. nume. 18. in d. c. cum super. Ang. Areti. in d. l. a sententia. col. 3. Angel. Perusinus in d. l. si suspecta. colum. 2. Quorum sententia ex eo mihi videtur iure procedere, quod hic defensor adsumere debeat litem, & causam in eo statu, in quo versatur, quemadmodum probatur in d. c. vlti. vt lit. pend. li. 6. siquidem ipse vult iudicium a reo coeptum prosequi, & defendere. Nec ipse video, qua ratione possit contrarium probari, cum hic defensor causae & litis examini assistat reum ipsum defensurus propter praeiudicium, quod sibi imminet, si reus ipse condemnetur: Atque ideo veram esse censeo hanc opinionem Innoc. & sequacium, quae in PRAXI satis recepta videtur apud suprema huius regni tribunalia: In quibus passim obtentum est, quod defensor hic admittatur ad litem, & causam suscipiendam in eo statu, in quo erat tempore oppositionis. Nec oberunt ea, quae Barto, & alij tradidere authoritate Iurisconsultorum in d. l. saepe. & in d. l. a sententia. Nam vbi tertius hic defensor non potest reum principalem excludere a defensione causae, quia omnino ad illum, non ad hunc defensorem pertinet causae defensio saltem primo loco, tunc profecto sententia lata in ea causa huic tertio etiam ignoranti praeiudicat, non equidem iure, & viribus rei iudicatae, quae possit aduersus istum, cum quo lis nondum est acta, opponi, aut executioni mandari, sed ideo quod reo principali victo, immineat iure damnum huic tertio. Cuius rei exemplum traditur in venditore, qui de euictione tenebitur. Et enim huic, etiam ignoranti nocet sententia lata contra emptorem in re vendita, non equidem in vim rei iudicatae, quae possit aduersus ipsum opponi, aut executioni mandari, sed in hoc quod emptor poterit aduersus eum agere de euictione, & obtinebit in his casibus saltem, quibus non tenetur emptor venditorem requirere, vt adsumat litis, & causae defensionem. Hoc equidem praeiudicium venditori fit ex sententia lata contra emptorem, etiamsi ipse venditor ignorauerit litem cum emptore tractari. Nec poterat venditor emptorem rei venditae possessorem a defensione litis excludere, tametsi teneretur iure auxilium ferre, & defensioni causae incumbere propter euictionem. In hac denique specie agitur causa cum possessore rei petitae, quo victo, res ab eo auocatur, & traditur actori vincenti, nec poterit venditor, etiam ignorans litem tractari, executionem istam impedire. Igitur venditor volens emptorem defendere, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis, nec erit admittendus ad ea probanda, quae non posset reus ipse principalis allegare, nec probare, quod item deducitur a Iurisconsulto in l. venditor. ff. de iudic. cuius intellectum & nos attigimus superius capitul. 8. num. 3. sic & huiusce conclusionis poterit aliud exemplum opponi ex d. l. si suspecta. ff. de inoffic. testam. Haeres enim scriptus in testamento primus, & principalis defensor est, quo victo, etiam ignorantibus legatarijs, in hoc eis praeiudicium fit, quod non poterunt legata consequi a victore, quippe qui non fuerit grauatus, nec iussus soluere legata, atque item in eo, quod testamentum sit per sententiam latam cum legitimo contradictore rescisum. Sic denique his praeiudicat sententia regulariter, tametsi causam ipsam agi, & tractari cum haerede scripto prorsus ignorauerint, quemadmodum deciditur ex dict. l. si suspecta. l. Papinianus. §. vlt. l. qui repudiantis. §. fina. ff. eod. titul. l. a sententia. & l. si perlusorio. ff. de appellat. text. ad hoc in specie insignis. in l. si superatus. ff. de pignoribus. notant Imol. in dict. l. si perlusorio. Alexand. in dict. l. saepe. numer. 82. quod statim tractabitur in versicul. secundo praenotandum. Notat expressim Paulus in dict. l. saepe. num. 5. Idcirco vbi legatarij velint adsistere haeredi scripto, & eidem in defensione causae auxilium impertiri, tenentur causam, & litem adsumere eo in statu, in quo est tempore oppositionis, nec quicquam eos adiuuat, quod ignorauerint hactenus causam cum haerede scripto tractari, cum & eis ignorantibus noceant, quae in iudicio cum haerede scripto acta fuerint saltem regulariter, nec propter eorum ignorantiam actor, qui litem instruxit cum eo, qui ab eo solum vocandus est ad iudicium, hoc grauamen pati debet, quod propter oppositionem legatariorum cogatur retrocedere, & ad initium litis redire, qua ratione ad amussim obseruata non potest huic quaestio ni conuenire, quod Bartol. & alij tradidere, distinguentes scientiam ab ignorantia. Nam Iurisconsultus in dict. l. saepe. ita est intelligendus, vt ignorantia prosit alteri, qui primas habebat eiusce litis defensiones, cuiq; primo loco, non litiganti competebat ius defendendi litem illam. Huic enim ignoranti non praeiudicat sententia, scienti vero praeiudicat, ea quidem ratione, quod qui habet primam litis, & causae defensionem, & patitur alium causam agere & defendere, videatur consentire, quod causa illa per illum tractetur, & sententia sibi praeiudicium inferat, quippe qui poterat primam litis defensionem adsumere, cum in ea tractandum erat de iure, quod ipse habuit ex persona agentis, vel habet modo. Est etenim satis ad hoc praeiudicium, quod in ea lite omnino tractetur de iure huius tertij, qui ad causam vocatus non est, & tamen patitur eam tractari, cum posset repellere ab eius defensione eum, qui causam agit & defendit. Igitur scientia in hac specie requiritur ad hoc, vt praesumamus consensum huius tertij in hoc, quod causa per alium tractetur in eius praeiudicium: At vbi tertius non posset repellere a iudicio ipsum principalem defensorem, sed tantum poterat eum adiuuare, eique adsistere propter proprium commodum, ac peculiarem vtilitatem, tunc nihil ei nocet scientia, nec prodest ignorantia. Non enim nocet scientia, vt sententia lata ei praeiudicium inferat ex ratione scientiae, cum res inter alios acta sit, vt probatur in dict. l. saepe. versicul. nam scientibus. Nec prodest ignorantia, quoties sententia ius facit inter alios, quia lata est cum legitimo contradictore. Haec enim omnibus nocet, quibus iure sancitum est nocere, & inter quos ius facit, etiam ipsis ignorantibus. Haec latius tetigimus quoad quaestionem istam, vel ex eo quod Matth. de Afflict. in d. q. 235. male intellexerit Ang. opinionem in d. l. si suspecta. Caeterum vt haec materia, quae satis difficilem habet resolutionem, & practicis est admodum obuia, rectius examinetur, oportet aliquot hic expedire ad interpretationem Iurisconsulti in d. l. saepe. cuius examini praemittendum est: sententiam inter quosdam dictam, & pronunciatam regulariter alijs nocere, & pro desse quo ad qualem praesumptionem, oritur enim etiam inter alios quaedam praesumptio in fauorem illius, pro quo lata fuit. Hanc opinionem manifeste deduxerunt gloss. Bartol. & Docto. in l. si duo patroni. versic. habiturum. ff. de iureiurand. Anton. Abb. & Felinus in capitul. penult. de re iudicat. gloss. in cap. interrogatum. 3. quaest. 5. & in c. dilectus. in 2. ver. dantes. de simon. Alex. in d. l. saepe. nu. 70. optime Ias. in d. l. si duo patroni, quale vero sit hoc preiudicium, aut quanta sit haec praesumptio, arbitrio boni viri relinquendum est, quod mihi admodum placet, & notat Panormit. in dict. cap. penult. colum. 2. Nam & gloss. opinionem simpliciter probat Socin. in l. 1. ff. de excep. rei iudicat. praesertim haec sententia erit admittenda, quo ad illos, qui aliquam videntur habere in causa communionem, etiamsi eis non praeiudicet sententia quantum ad exceptionem rei iudicatae, vt quoad cohaeredes, compatronos, & his similes, sicuti constat in dict. l. a sententia. in princ. & in dict. l. si duo patroni. vbi Iason & Alexan. in dict. l. saepe. Ita hanc opinionem intellexere, & Curt. Iunior in l. admonendi. ff. de iureiurand. nume. 59. Nec placet mihi Bart. interpretatio in l. admonendi. num. 45. dum opinatur, ex sententia inter alios lata, oriri quo ad alios praesumptionem quandam, quae efficiat semiplenam probationem. Hoc etenim falsum est, non enim tantum effectum isthaec praesumptio inducit, atque ita a Bartoli opinione discessere Aret. in cap. causam quae. 4. colum. de testi. idem Aretin. in consil. 165. col. 2. in repet. d. l. admonendi. nu. 242. Imol. in dict. l. si duo patroni. Carol. Mol. in consuetud. Parisiensib. titul. 1. §. 5. num. 38. Quorum opinio communis est, quemadmodum asseuerat Ferd. Loazes in repet. l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. num. 329 siquidem & Alexan. ipse in d. l. saepe. nu. 71. satis dubitat, an vera sit opinio Bartol. Quae non est, vt constat ex praemissis, temere admittenda. Secundo praenotandum erit, saepissime contingere sententiam latam, ius inter alios facere, & alijs prodesse, ac nocere propria vi, & natura eiusdem absque aliqua scientia accidenti. notant Panor. in d. cap. penultim. numer. 34. Alex. in dict. l. saepe. num. 109. Quod comprobatur ex his, quae paulo ante scripsimus ad intellectum. d. l. si suspecta. Nec enim dubium esse potest, in aliquot casibus sententiam esse huiusmodi qualitatis, & conditionis, vt cum vno lata multis alijs praeiudicet, vel prosit, nempe vbi lis tractatur cum legitimo contradictore, a quo aliorum ius in eadem re deriuatur, & oritur, & qui primus obtinet in ea controuersia partes. In hac etenim specie sententia lata, facit ius quoad omnes, etiamsi nec litigauerint, nec vocati fuerint ad iudicium, nec scientiam litis controuersae habuerint. Probat hanc conclusionem text. in l. 1. §. vlt. & l. seq. ff. de liber. agno. Etenim, vt ibi respondet Iurisconsul. sententia lata in causa filiationis inter patrem & filium, omnibus alijs nocet, & prodest, quibus ex ea radice ius alioqui competit. Actum siquidem est cum legitimo contradictore, nempe patre, a quo causa filiationis in omnes alios deriuatur, ac procedit, & ideo mirum non est, si caeteris, etiam non vocatis, nec scientibus prosit, & praeiudicet, sicuti constat in d. §. vlti. cuius ad hoc praeter Doct. ibi meminere Bald. in cap. nihil. col. 3. de electione. Iason in rubr. ff. de re iudicat. glo. & omnes in cap. penul. eod. titul. conuenitque huic decisioni regia l. 19. titul. 22. part. 3. quod si lis acta non fuerit cum patre, quem ista causa praecipue, & primo loco tangit, & quem aliorum ius consequitur, sed cum aliquo ex transuersa linea, sententia non praeiudicat alijs agnatis vel cognatis, quosque principaliter tangit negotium quoad eo rum causam, nec prodest, vbi actum sit de priuato commodo cuiusque eorum. text. optimus in l. duobus. ff. de liber. cau. l. 1. & l. patronum. ff. si lib. ingen. esse dicat. Notant Bald. in l. res inter alios. C. qui. res iud. non nocet. Abb. in dict. cap. penult. num. 18. Alexan. in dict. l. saepe. num. 60. Quorum resolutio in hoc etiam tendit, vt nihilominus in hac specie, quo ad ius publicum, quoad munera scilicet publica, sententia omnibus alijs prosit, & noceat, quoties causa fuerit examinata, quantum ad hoc publicum commodum. l. eum qui. §. in popularibus. ff. de iureiur. Idem erit in causa illa, in qua tractatur, an quis sit filius legitimus alicuius an spurius, secundum eosdem. Erit & huiusce conclusionis aliud exemplum in causa ingenuitatis, in qua sententia lata cum legitimo contradictore, facit ius quoad omnes alios omnino. textus est celebris in l. ingenuum. ff. de stat. homi. & in l. diui. §. 1. ff. de libera. cau. gloss. in dict. cap. penultim. Legitimus vero contradictoris dicitur, qui verus est dominus serui, vel verus patronus liberti. gloss. insignis, communiter recepta in l. cum non iusto. ff. de collus. de teg. Igitur si quis contendat se liberum esse, aut ingenuae conditionis, & ea lis tractetur cum vero domino, vel patrono, & sic cum contradictore legitimo, sententia in ea causa lata, qua fuerit pronunciatus ingenuus, vel libertus, liber, aut seruus, omnibus alijs proderit, vel nocebit. Cuius rei ea est potissima ratio, quod ex iure illius, qui hac in controuersia cum seruo, vel libero litigauit, ius itidem omnium pendeat, & deducatur, cum ille fuerit, aut dicatur fuisse, & esse verus dominus vel patronus, cuius domini aut patronatus ratione hic seruus vel ingenuus allegatur, vel asseritur liber, ingenuus, seruus aut libertus. Haec sane ratio summe notanda est ad huius quaestionis verum intellectum, qui amplius ex hoc constat, quod sententia lata non fuerit contra absentem, nam in eo casu non facit ius inter alios, quae praesumitur absens condemnatus potius ex contumacia, quam ex iure, & iustitia. l. qui repudiantis. §. vltim. ff. de inoff. testam. Bart. & alij in dict. l. ingenuum. Bald. in l. 2. colum. 3. C. quib. res iudicat. non nocet. l. praeses. C. de pignor. tradunt Bartol. in l. si superatus. ff. de pignor. & Abb. in dict. cap. penultim. nume. 21. de re iudicat. quod & regia Partitarum lex sensim probare videtur. Est & locus elegans apud Iurisconsultum in l. diui fratres. §. 1. ff. de libe. caus. cuius mentionem statim agemus. Idem notat Mathesi. nota. 25. probatur simili ratione ex l. vlt. iuxta communem eius interpretationem. C. de legibus. tradunt Abb. & alij. in cap. in causis. Fel. in cap. cum Bertholdus. nume. 23. de re iudic. Alex. in l. apud Iulianum. §. vtrum. col. vltim. ff. ad rebel. text. item singularis in l. si perlusorio. § vlt. ff. de appel. Alex. con. 84. col. 1. lib 3. Hippol. Sin. 4. & Boerius decisi. 79. nu. 4. ex quibus ita equidem praenotatis, pauca libet deducere, quae forsan amplius aperient huiusce quaestionis obstrusam difficultatem. Primum etenim constat ex his, quod si lis tractetur super statu alicuius, & is pronuncietur seruus, vel libertus illius, qui cum eo litigat, haec sententia nocebit, victo quoad omnes, qui dixerint, & allegauerint, illum seruum esse, quibusque satis sit, quod ille sit seruus, aut libertus, nec refert, sitne seruus litigantis, aut alterius. Cuius conclusionis est manifesta ratio, siquidem hic qui modo vtilitatem ex re iudicata capere vult, id tantum contendit, quod victus sit seruus, vel libertus illius, cum quo lata est sententia, nec petit victum in seruitutem, aut libertinitatem, sufficit enim ei, quod seruus sit, vel libertus. Quae quidem qualitas iam constat, cum constet, victum per sententiam seruum, aut libertum pronunciatum, fuisse illius quidem, a cuius iure qui modo agit iure optimo, deducit propriam intentionem quae in hoc tendit, quod ille sit seruus, aut libertus alicuius, eiusque conditionis & status homo. Sic ex contrario si quis per sententiam fuerit pronunciatus liber, aut ingenuus, haec sententia proderit ei, quoad omnes, & nocebit omnibus, qui eum esse seruum, aut libertinum dixerint, nisi probare velint, alterius quam victi seruum vel libertinum fuisse. Tunc etenim sententia ista non censetur lata cum legitimo contradictore, & ideo non nocebit omnibus, nec procedit, quoad omnes, etiamsi satis sit, quoad modo litigantes victorem libertinum vel seruum esse, nec referat, si libertus, vel seruus Titij aut Sempron. Secundo apparet, sententiam pro ingenuitate latam, non nocere alteri, qui victus non fuit, vbi hic allegat, victorem esse proprium seruum, aut libertum. Etenim in hac specie non est sententia lata cum legitimo contradictore. Quamobrem non nocebit ei, qui ius a seipso deducit, non a victo. l. duobus. ff. de lib. caus. l. 1. & l. patronum. ff. si liber ingenuus esse dicatur. l. cum non iusto. ff. de collu. detegend. gloss. in l. cognitio. §. 1. ff. de liber. cau. verb. nec varie. notat Alexan. in d. l. saepe. ff. de re iud. nume. 65. Sic sententia, qua quis pronunciatur seruus aut libertus Titij, non ei nocebit, quoad alios, qui ab eodem Titio ius non habent, nec ab illius Titij iure propriam intentionem probare contendunt, imo petunt victum in propriam seruitutem, aut libertinitatem, seu ius patronatus. Quod satis constat ex ratione superius tradita. Tertio colligitur hinc, nihil referre ad Iurisconsulti responsum in dict. l. ingenuum. quod quis agat de libertate contraria seruituti, vel de libertate contraria ingenuitati. Nam siue quis pronuncietur liber, & ingenuus in controuersia de seruitute, aut in controuersia de libertinitate, obtinebit decisio elegans Iurisconsulti, in d. l. ingenuum. Quemadmodum tenent Imol. Anton. Felin. num. 10. & alij in dict. cap. penult. idem Imol. & Alex. in d. l. saepe. num. 56. Doct. in l. 1. ff. si liber inge. esse dicatur, tam etsi Innoc. in cap. causam quae. in 2. qui silij sint legit. 2. col. existimet, sententiam latam pro ingenuitate in ea controuersia, in qua agitur, an quis sit libertus, & sic de libertinitate, & ingenuitate, non nocere omnibus, nec quoad omnes prodesse. l. duobus. ff. de lib. cau. l. 1. & in l. patronum. ff. si liber. inge. esse dicat. Quae quidem responsa tantum abest, vt probent Innocentij opinionem, quod contrariam potius praemiserint. Sed & tex. in. d. l. ingenuum. palam Innocentio aduersatur, cum & inibi Iurisconsultus idem sentiat, ac responderet plane, vbi quis libertinus esse diceretur. Quod si quis rationem paulo ante a nobis expositam pensitet diligentius, percipiet facilime, iure non probari distinctionem Innocentij, cum & si tractetur, an quis sit libertus, & is pronuncietur liber & ingenuus, iudicium hoc & sententia nocebit omnibus, & proderit quoad omnes, qui dixerint, illum libertum fuisse illius, qui per sententiam fuerit victus: his vero non nocebit, qui voluerint probare, illum libertum esse alterius, cum quo lis tractata non fuerit. Sic denique Innocentij distinctio improbatur, imo frequentiori Doctorum calculo improbata est, vt ipsemet Alexan. fatetur post Anton. in dict. capit. penultim. de re iudic. Quarto ex his deducitur, quanam ratione sit accipiendum, quod hac in re passim adnotari solet, dum ita Iurisconsulti responsum in d. l. ingenuum. accipitur, vt procedat, quando pronunciatur quis ingenuus, ac secus sit, si pronuncietur seruum potentis non videri, vel absoluatur a petitione seruitutis. Quasi tunc sententia non noceat alijs quam ipsis litigantibus. nec prosit. Ad hoc adducitur tex. insignis. in l. diui fratres. §. 1. ff. de liber. cau. cuius authoritate hoc ipsum tenuerunt Panormit. in d. cap. penult. nume. 19. Alexand. in d. l. saepe. nu. 56. Alber. in dict. l. diui. §. 1. Decius in consil. 445. nu. 38. Bald. in d. l. ingenuum. & in dict. l. 2. col. 2. C. quibus res iudic. non nocet. Ego vero conabor paulo vrgentius Iurisconsulti sensum explicare, eo praesertim, quod viderim non semel ex eo non recte intellecto, quaedam in PRAXIM deduci, quae maxime censeo aliena esse ab eius integro sensu, & intellectu. Primum etenim illud constituam, quod negari nequit, nempe quod vbi causa status agitur absente, & contumace illo, qui contra libertatem contendit, non esse pronunciandum quem ingenuum, sed in hunc modum sententia concipienda est, vt seruus illius non videri pronuncietur, quia absente altero, non satis est cognitioni datum, vt quis ingenuus esse pronuncietur in graue quidem praeiudicium, cum fortassis alioqui seruus ob alterius contumaciam liber pronunciaretur. Et hoc obtinet, vt inquit Iurisconsultus, quando quis petit aliquem in seruitutem. Quod si quis asserat se libertum, & ingenuum, & altero contumace cognitio cause tractetur, non est pronunciandus ingenuus, nisi magne adsint pro libertate probationes, atque ideo tutius est cognitionem circunduci. Ita sane Vlpianus in dicta l. diui fratres. distinguendum esse censet, qui docet, qua forma concipi debeat sententia in causa status pronuncianda, cum is petit alterum in seruitutem, vel a quo quis asserit in libertatem se ipsum contumax est. Priori etenim casu non oportet pronunciari quem ingenuum nec liberum, sed erit satis, etiamsi cognitio non fuerit circunducta & absolutio ab instantia data, imo sit processum ad cognitionem quod pronuncietur seruum petentis non videri: posteriori autem vbi cognitioni locus datus fuerit, & ideo sit omnino pronunciandum, poterit actor pronunciari ingenuus, si hoc ipsum euidentes probationes suggerant, alioqui circunduci tur cognitio, differturque in aliud tempus oportunius. Igitur ex hac Iurisconsulti decisione constant plura, primum quod ea sit admittenda, vbi proceditur ad cognitionem altero absente, & contumace, quo quidem casu, siue quis pronuncietur ingenuus, siue liber, non nocet haec sententia omnibus, sed tantum ei, cum quo lata fuerit, quemadmodum superius tradidimus ex communi omnium fere opinione. Secundum, quod ipso actore contumace, qui petebat reum in seruitutem, non est pronunciandus reus ingenuus, sed eo modo sententia concipienda est, vt pronuncietur, seruum illius non videri. Et idem erit, quoties quis petit se pronunciari ingenuum, & asserit se liberum reo contumace, nisi probationes libertatis fuerint euidentes. Ita enim Iurisconsulto placuit, a cuius mente ipse deduxerim, posse vtroque casu pronunciari reum, vel actorem ingenuum, si ipse hoc petat, & probationes euidentes ingenuitatis in iudicium adduxerit. Tertio constat, non esse seruandam sententiae formulam a Iurisconsulto praescriptam, quo ties lis agitur absque contumacia presentibus actore, & reo. Nam tunc necessario est pronunciandus quis liber, vel seruus, ingenuus, vel libertus. Quandoquidem ea formula fuit a Iurisconsulto excogitata, vt lis diffiniretur certo modo, quae propter contumaciam alterius deficiente iusta status cognitione, non poterat iure ordinario diffiniri. Quarto mihi iure verum esse videtur, sententiam latam iuxta formulam Iurisconsulti nocere illi, contra quem lata fuit, & denique eius successoribus, & haeredibus: non tamen alijs, etiamsi hi velint probare, & in iudicium deduxerint, quod ille, de cuius statu agitur, sit seruus, vel libertus illius, qui contumax victus fuerat. At si pronuncietur, quis ingenuus, omnibus his tam victi successoribus, quam alijs nocet sententia, vt paulo ante tradidimus. Postremo illud mihi probatissimum videtur, quod sententia lata contra contumacem in causa status, ea tamen formula, vt quis ingenuus pronunciatus fuerit propter euidentes probationes, nocere omnibus, & prodesse quo ad omnes, ac si lata foret praesente vtroque litigante. Quod mihi probare videtur ipse Iurisconsultus in dicta l. diui fratres. alioqui parum discriminis esset inter eas formulas pronunciandi, quas ipsemet inibi tanta iudicij integritate tradere conatur. Idcirco communis interpretatio ad legem ingenuum. Cuius paulo ante meminimus ex Bar. ibi, & in l. qui repudiantis. C. de inoff. testa. vera est, nisi constet latam fuisse sententiam ingenuitatis contra contumacem propter euidentes libertatis probationes: quasi tunc cesset omnino ratio, quae mouit Iurisconsultum in d. l. qui repudiantis: vt Accursius inibi verbo: non creditur. visus est insinuare. notat Panorm. in d. c. pe. num. 20. post Bart. in l. si superatus. ff. de pig. & fortassis constitutio diuorum fratrum, cuius mentio fit a Iurisconsulto ad intellectum, & distinctionem illius responsi in d. l. qui repudiantis. §. vlt. & l. sequ. Similis admodum fuit distinctioni expositae in d. l. diui fratres. vt hinc magis aperiatur huiusce difficultatis integra resolutio. Quinto colligitur ex praenotatis, an responsio Iurisconsulti in d. l. ingenuum. obtineat in sententia, quae lata fuerit super aetate alicuius. Nam Panorm. in c. cúm dilecti: col. vlt. de elect. existimat, idem esse in sententia, quae lata fuerit super aetate: vt tandem ea omnibus praeiudicet: sicut sententia lata super ingenuitate, quod mihi non placet. Nec enim video rationem vrgentem. ex qua haec sententia lata super aetate similis sit illi, quae fertur super ingenuitate. Cum diuersa sit omnino ratio, si recte pensitemus quae hoc in capite scripsimus ad rationem Iurisconsulti in d. l. ingenuum. licet Panor. in d. c. pen. num. 20. propriam repetat opinionem. Tertio, hoc in tractatu potissime discutiendum erit, an sententia lata super maioratu, vel primogenio: aut super eius bonis contra ipsum legitimum possessorem noceat ei, qui post ip[art. 6]sum vocatur ad illud primogenium? Nam quidam expressim asseuerant, hanc sententiam alteri non nocere, nisi & is fuerit vocatus ad causae examinationem, vel eius litis scientiam habuerit. Huius opinio. authores sunt Andr. Iser. in c. si vasallus. si de feudo fuerit controuer. int. domin. & agnat. vasalli. & ibi Matth. de Afflict. nu. 20. Franci. Curt. in tract. de feud. par. vlt. q. 9. Felin. in cap. vlt. num. 5. de maiori. & obedient. Dec. eleganter in consil. 445. num. 29. Aluarot. in d. ca. si vasallus. colum. vlt. quam opinionem testatur Communem esse Dec. in dicto numer. 29. cui accedit conclusio Bartol. in lege filius familias. §. diui. ff. de legat. 1. nume. 9. vbi is scribit, sententiam latam super re prohibita alienari contra prohibitum, non nocere illi, qui ad eam vocatus est post illius obitum: nisi citatus & is fuerit. argum. dictae l. saepe. His etiam suffragatur, quod vocatus ad primogenium post obitum possessoris, non accipit illud tanquam haeres defuncti, nec eius personam representat, nec ab eo ius habet, sed a primo huius maioratus institutore: quemadmodum constat, & nos olim tradidimus in ru. de testamen. 3. par. nu. 26. Igitur opinio ista maxime iure probatur: quam & habere aequitatem Alexand. fatetur in dicto §. diui. col. 3. dubia tamen plerisque visa est, haec sententia Iserniae. Et ideo ex aduerso sunt qui existiment, sententiam istam nocere ei, qui ad primogenium vocatur post obitum illius, qui per sententiam victus est. ita sane tenuerunt Angel. Imol. Cuma. Alex. Iason Crottus, Ripa. num. 60. Ferdinand. Loazes, num. 308. in dicto §. diui. Alexand. consil. 86. colum. 2. & consi. 156. col. 1. lib. 2. consil. Quorum ea est concors sententia, vt tandem iudicium actum, & diffinitum aduersus institutum haeredem, vel aduersus prohibitum res alienare, & rogatum alteri restituere, noceat ipsi substituto, & fideicommissario, etiamsi non fuerit citatus ad causam. Idem probat Alex. in d. l. saepe. num. 99. Fel. in d. cap. penul. de re iud. num. 16. Fatentur hanc sententiam communem esse Ripa. & Loazes in d. §. diui. His adstipulatur Bartol. quem inibi sequuti sunt Angelus & Roman. in l. in diem. ff. de aqua pluuia arcend. asseuerans, non esse citandum substitutum ad causam, quae cum haerede instituto tractatur super rebus, quae substituto restituendae sunt ex voluntate testatoris. Est & ad idem text. optimus in l. ex contractu. ff. de re iudicata. quo in loco respondet Iurisconsultus, sententiam latam contra institutum nocere substituto, etiamsi is ad iudicium vocatus non fuerit. Idem probatur in l. 1. §. denunciari autem. ff. de ventre inspi. Etenim lis illi tantum denuncianda est, secundum Iurisconsultum ibidem, qui primum locum obtinet in successione, non his, qui substituti sunt, nec his, qui spem obtinendae haereditatis, etiam ex testamento habuerint. Conducit ad hoc tex. in l. si patroni. §. vlt. ff. ad Trebellium. qui probat iuxta quendam intellectum sententiam latam contra haeredem nocere fideicommissario, etiam non citato. Hoc ipsum constare videtur ex eo, quod ad iudicium, & litis examinationem tantum vocandus est ille, quem negotium tangit principaliter, non autem sunt illi citandi, quos in quandam consequentiam litis diffinitio potest attingere, quibusúe nocere, aut prodesse poterit. glossa est insignis, & inibi ab omnibus recepta in l. de vnoquoque. ff. de re iudicata. cuius omnes praecitati authores meminere, & praeter eos idem Iason, in l. si quis nec causam. ff. si certum petatur. nume. 7. Idem in l. decem. numer. 37. ff. de verbo. obligation. Idem in consi. 111. col. pen. lib. 1. Fel. in c. exhibita. col. 1. & 2. de iud. & praeterea optime Curt. Iun. consi. 23. ad finem. Sed & hanc partem tuetur ratio quedam, cuius examen hoc in cap. tractauimus. Nam sententia lata cum legitimo defensore, & eo, qui primas, ac potiores habet defendendi partes, nocet omnibus his, etiam nec citatis, nec scientibus, qui a iure victi, & condemnati ius proprium deducere conantur, & coguntur. d. l. si suspecta. in princ. & §. vlt. l. qui repudiantis. dicta. l. ingenuum. & ei similes. Sed possessor primogenij legitimus est huius litis defensor, & is qui primo loco vocatur ad bona maioratus, vt constat. Nam & hunc principaliter negotium tangit, & post eum vocati eodem iure admitti contendunt. Igitur eisdem nocere debet sententia, quemadmodum & prodesset, si lata fuisset pro ipso possessore, aut legitimo defensore. Etenim licet sequens in gradu, & possessori proximus vocatus fuerit a primo maioratus institutore: ea tamen vocatio pendet ab eo iure, cuius alter primus, ac legitimus defensor est, & ideo quanuis non habeat proximior in gradu ius ab ipso priori, legitimo defensore, damnum patitur ex sententia lata legitime super illo iure, cuius primus, ac legitimus & principalis defensor alter est, quique damnatus fuit: argument. dictae l. si suspecta. & si. Quamobrem mihi potius placet posterior opi. quam existimo magis Communem esse, quicquid Decius dixerit. Sunt vero qui censent, hanc assertionem ita intelligendam esse, vt sententia lata cum hoc legitimo contradictore valeat, etiamsi alij, quorum intersit, non fuerint citati: tamen non praeiudicet his, qui post ipsum legitimum defensorem vocati fuerint ad feudum, vel ad primogenium, nisi & hi sciuerint, causam tractari. Sic etenim placet Alexandr. in consilio 86. colum. 2. & consilio 156. libro secundo eidem Alexandro in dicta l. decem. & in dicta l. de vnoquoque. Iasoni in dicto consilio 111. columna vltima. Fabro in §. licet. institu. de adopt. Curtio Iuniori in dicto consilio 23. columna penultima. Et est Communis opinio, teste Iasone in dicta l. decem. numero 42. qui tamen ab ea (ni fallor) iure discedit, non enim potest sibi constare tot doctissimorum virorum sententia, si & hi semel improbata Iserniae, Bartoli, & sequacium opinione, contrariaque admissa, in hanc vere inciderint interpretationem, vt existiment, sententiam latam cum legitimo, & primo defensore validam esse, non tamen nocere his, qui post illam eodem iure, & titulo vocantur: etenim praeterquam, quod de hoc nemo vsquam dubitauit, nec potuit iure dubitare, siquidem manifesti iuris est, nec potuit negari sententiam istam ei nocere omnino, cum quo lata est, & qui litem prosequutus eius defensionem ad condemnationem, & summum euentum vsque accepit, vt plane hinc constet, tot iuris disputationes, & controuersias in cassum toties agitatas fuisse, dubio procul haec Communis restrictio tollitur authoritate Iurisconsulti in dicta l. ex contractu. ff. de re iudicata. ex quo loco omnes authores, qui posteriorem opinionem sequuti sunt, probationem eius adsumpsere, & tamen inibi sententia nocet, & praeiudicat substituto, etiam nec citato, nec scienti litem tractari. Sed & hoc vrgentius ostenditur, siquidem in specie, & casu l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & l. ingenuum. ff. de statu hominum. Sententia omnibus alijs nocet, quos negotium tangit, etiam non citatis, etiamsi & hi non habuerint scientiam litis controuersiae, quemadmodum superius in hoc ipso capitulo probauimus. Imo & in hac quaestione expressim contra communem hanc restrictionem tenuerunt Imola in dicto §. diui. col. 2. & Alexan. in dicta l. saepe. nume. 99. asseuerantes, nocere sententiam istam sequentibus, & post victum vocatis, etiamsi nec fuerint citati, nec scientiam habuerint motae controuersiae. Atque ita ipse idem probauerim libenter, minime admittens opinionem illam, quam Iason in dict. l. decem. communem esse censet, nec enim hactenus satis percepi, quonam iure possit eadem opinio nomen, & titulum communis consensus habere. Cum & Alex. in dicta l. saepe. potius contrariam sequatur. Non oberit huic assertioni responsio Iurisconsulti in d. l. saepe. quia vbi scientiam requirit alterius, vt ei noceat sententia contra alium lata, profecto minime tractat de his sententijs, quae ex propria vi, & natura praeiudicant alijs, quemadmodum statim explicabitur, his igitur ita praescriptis superest eiusdem Iurisconsulti distinctionem exponere. Nam tractaturus Marcellus, an sententia inter alios dicta in iudicio, noceat, vel prosit alijs, quadam eleganti distinctione vtitur, inquit enim, sententiam inter quosdam latam alijs scientibus causam agi quandoque nocere, alijs vero, etiam scientibus minime praeiudicare. Huic distinctioni statim primo loco aptat Iurisconsultus exemplum de duobus haeredibus ex eodem testamento vnius quidem debitoris. Nam si alter condemnetur, alteri etiam scienti, hec sententia non nocet, cui exemplo & aliud adnectit, quod facilimum est, & vtrunque eodem modo explicat regia l. 19. tit. 22. parte. 3. sic denique prius ponuntur exempla quae conueniunt posteriori distinctionis membro. Priori autem eius parti statim quasi regulis quibusdam constituuntur exempla, in quib. sententia inter alios dicta, alijs scientibus causam tractari nocet. Primo quidem vbi quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit sequentem agere patiatur: etenim in hoc casu ratione tanti consensus eius, qui poterat rei defensionem adsumere, & alium a priori saltem defensionis loco repellere, sententia ei praeiudicat. text. est in d. l. saepe. & in ca. pen. de re iud. Sed in specie traditur exemplum de debitore, qui passus sit, creditorem tractare litem super proprietate pignoris. Nam haec sententia praeiudicat, & nocet ipsi debitori, cui vere competit huiusce quaestionis defensio. Ita sane patet in dicta l. saepe. iuxta communem & vulgarem lectionem, quae itidem constat in ipsis Gregorij Haloandri Codicibus. At in Florentinis Pandectis, quae nuper opera Taurelli typis traditae fuere, non subijcitur hoc exemplum, imo potius alterum de creditore, qui patitur causam super proprietate pignoris agi, & tractari cum debitore. Nam sententia in hac lite lata praeiudicat, ipsi creditori. Atque haec est Pisana litera, vt fatetur Accursius in dicta lege saepe. Prior vero litera probata fuit a multis, quam tamen falso Pisanam esse censet, glossa in dicto cap. penult. Regia vero l. 19. paulo ante adducta manifeste recipit, & admittit Pisanam lectionem. Idcirco agendum est de vtriusque exempli veritate. Primum equidem exemplum mire conuenire videtur regulae a Iurisconsulto traditae, cum debitori proprie, vere, ac primo loco competat actio, vel defensio super pignoris proprietate. Et ideo si creditor agat, vel defendat causam in lite mota super proprietate pignoris sciente debitore, sententia lata contra eum, debitori praeiudicat, & nocet. Non enim potest cre. ditor inuito debitore super hoc iure agere, nec defendere, tametsi possit creditor inuito debitore agere, & defendere causam super iure pignoris, & sic actione hypothecaria, in quo quidem exemplo potius est constituenda actio ipsius creditoris, quam defensio: cum non satis apte possit dici, creditorem vocatum ad iudicium super re pignori data posse defendere ius pignoris, nisi ab eo tractetur de proprietate illius, & an debitor tempore dati pignoris fuerit illius dominus, & eius proprietatem habuerit. Et nihilominus haec est distinctio magis recepta Doctorum consensu, vt creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore, bene tamen eo nolente, & refragante possit agere hypothecaria, & tractare litem super iure pignoris, in qua controuersia palam agitur, an res fuerit tempore dati pignoris in bonis debitoris. l. ante omnia. ff. de probatio. l. si superatus. ff. de pignor. Satis etenim est creditori, vt obtineat in hypothecaria, quod probet, rem fuisse in bonis debitoris tempore contractus. dict. leg. si superatus. in principio. leg. & quae nondum. §. quod dicitur. ff. de pignoribus. licet non probet, ipsum debitorem, tunc temporis dominium rei habuisse. Igitur quoties lis cum creditore agitur sciente debitore, super ipsius rei proprietate, & dominio, tunc sententia lata praeiudicat, & nocet debitori propter regulam Iurisconsulti. Quod si lis tantum tractetur super iure pignoris, & creditor velit probare, & allegauerit, rem in bonis debitoris fuisse: non tamen tractauerit, an vere fuerit illius, & sub eius dominio, non nocebit etiam scienti debitori sententia lata contra creditorem. Ita equidem primam hanc lectionem conantur, & communem sensum defendere Zasius in d. l. saepe. colum. 7. idem lib. Singularium intellectuum ca. penult. iuxta veterem eius operis editionem, quasi debitor in priori casu possit repellere creditorem a iudicio, & habeat primam eius litis defensionem posteriori vero non possit creditorem repellere a iudicio, & ideo ei non noceat scientia litis motae, nec sententia super ea lata. Quod autem obiter diximus, posse creditorem agere hypothecaria, & esse eidem satis, quod probet, rem illam tempore obligationis fuisse in bonis debitoris, nempe ab eo possideri bona fide, nec esse necessariam dominij probationem: tunc obtinet cum agitur contra eum, qui absque titulo rem possidet, vt ex pressim adnotarunt, Barto. in l. si ab eo. ff. de pigno. & in l. rem alienam. colu. 1. ff. de pigno. actio. Bald. in l. mater. colu. 1. C. de rei vendicat. & in l. cum res. C. si res aliena pignori data sit. Cornaeus in consil. 288. lib. 4. Anto. Fanensis in tracta. de pignor. 3. membro. 2. partis. nu. 60. Tandem Barto. in d. l. saepe. colu. 2. existimat, sententiam latam contra creditorem, preiudicare debitori scienti, & tacenti, quoties ipse creditor agit Hypothecaria aduersus possessorem, qui ex eo per sententiam iudicis defenditur, & absoluitur, quod probauit dominium illius rei sibi, non debitori competere. Quo quidem in casu necessarium est, quod debitor sciuerit, non solum litem tractari cum creditore, sed in ea lite controuerti de dominio ipsius rei. Idem erit vbi creditor rem possidens actione reali conuenitur, & sciente debitore condemnatur. Nam & tunc nocet debitori haec sententia, quasi secus sit authore Bar. si creditore agente reus fuerit absolutus ex eo, quod creditor non probauit dominium debitoris, nec rem in eius bonis fuisse tempore obligationis, vel ex alia causa, quae non probat, nec conuincit, reum illius rei petitae dominum esse, aut eius dominium habere. Ita plane Bart. rem istam explicat. Cuius opi. tenere, & probare videntur Pau. de Cast. Ang. Imo. nu. 19. & Zasi. in d. l. saepe. col. 7. & in d. c. pen. Anto. & Abb. nu. 8. in d. c. quanuis. de re iud. Quorum sententia communis est, vt fatetur Carol. Mol. in consue. Parisi. titul. 1. §. 31. numero 20. Ceterum aduersus hanc communem sententiam plura vrgent, que difficilime tolli poterunt. Primum etenim, quod in hac specie debitor non potest impedire creditorem agere hypothecaria, vel rem sibi datam in pignus eodem iure defendere, & ea ex causa de dominio debitoris tractare, si id fuerit ei visum ex pedire. l. si conuenerit. in 2. ff. de pignor. action. l. de accessionibus. ff. de diuersis & tempor. praescript. lege, cum notissimi. C. de praescription. triginta vel quadraginta ann. Ergo huic exemplo non conuenit regula tradita per Iurisconsultum in dicta l. saepe. in priori eius membro. Imo ea deficiente concedendum erit, sententiam latam contra creditorem agentem hypothecaria, vel rem pignori datam defendentem etiam praemissa quaestione dominij, non nocere debitori scienti. Secundo huic rationi accedit, quod defensio rei datae in pignus, quo ad ius pignoris, cui adhaeret regulariter, & ad maiorem, ac certiorem victoriam, dominium debitoris primo spectat ad ipsum creditorem, quam ad debitorem: vt constat. Et ideo non obtinet ratio Iurisconsulti in dicta l. saepe. Tertium, quod rem istam amplius aperit, exeo deducitur, quia communis conclusio nullibi in iure probetur. Etenim: si ea alicubi probatur, ea probatio colligitur ex dicta l. saepé. iuxta vulgo receptam literam, quae tamen falsa & imposititia est: cum in Pandectis Florentinis, quae olim erant Pisanae, priori regulae, aut membro aptetur exemplum de creditore, qui patitur debitorem litigare super re sibi data in pignus: nec vlla mentio fit eius exempli, quod vulgo traditur, & adhuc in Noricis Pandectis a Gregorio Haloandro probatur. Idcirco aduersus communem sententiam expressim tradidere Cuma. & Alexand. in d. l. saepe. num. 88. & Carolus Molinae. in d. §. 31. num. 19. & seq. sententiam latam contra creditorem super dominio, quod debitor habere asseuerat in re pignori data, non nocere ipsi debitori etiam scienti causam de dominio propriae rei cum creditore tractari. Quam opinionem ipse veriorem esse censeo, cum & litera Pisana, quae constat ex Pandectis nuper Florentiae excusis, eandem probet Hanc vero lectionem, quam Pisanam, & Florentinam dicere vere possumus, admittendam esse alia expuncta censent Alber Cuma. & Alex. in d. l. saepe. Henri. in d. c. pen. de re iudic, Carolus Mol. in d. §. 33. nu. 19. eandem probat regia partitarum lex. 19. titu. 22. parti. 3. cuius authoritas maximam probationem exhibet his, qui lectionem Pisanam defendere conantur. Quibus etiam suffragatur text. in l. ab executore §. alio. ff. de appell. ibi tamen de praesente, vel absente creditore respondetur, quod in dicta l. saepe. de sciente, vel ignorante distinguitur. Sic sane regia. l. 4. titulo 23. parti. 3. transcribens verba Iurisconsulti in dicto §. alio. de sciente, & ignorante illa interpretatur. Ex quibus apparet, sententiam latam contra debitorem super dominio rei creditori datae in pignus, nocere ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. Hoc etenim probatur aperte in d. l. saepe. iuxta literam Pisanam, & tenent omnes, qui proxime citati fuere ad eiusdem literae probationem, praesertim regia lex conclusionem istam manifestam facit. Ea vero est intelligenda in proprio pignore, nempe cum res traditur ipsi creditori reali traditione in pignus. Nam si quis agere velit rei vendicatione ad rem istam, ipsum creditorem conuenire primo debet, & ad iudicium vocare, quia defensio, & actio pro hac re primo loco, & praecipue ad creditorem spectat. l. serui nomine. ff. de vsucapionibus. Proprie autem dicitur pignus, cum res ipsa traditur creditori. l. si rem alienam. §. proprie. ff. de pignor. actio. Idcirco huic exemplo aptissime conuenit ratio Iurisconsulti in d. l. saepe. vel ex eo, quod prima, & principalis rei defensio, vel pro re actio proprie competit creditori, non debitori. Atque ita locum Iurisconsulti interpretatur regia lex: atque item Raphael Cuma. & Alexand. in dicta l. saepe. nume. 89. ex quibus Alexand. scribit, non ita respondendum fore in re hypothecae iure creditori obligata; non tamen ei tradita. Etenim in hac specie sententia lata contra debitorem, etiam creditori scienti non nocet, nec praeiudicat, tametsi Cumanus admodum dubius tentauerit contrarium insinuare. Non oberit text. in l. si superatus. ff. de pignor. Quo in loco apparet, sententiam latam contra debitorem super pignore non nocere creditori, quia vel locus ille est intelligendus, vbi creditor ignorauit litem tractari cum debitore super dominio pignoris, secundum glo. & communem, vel quoties sententia simpliciter lata fuerit non conuincens, nec ostendens, dominium rei tempore obligationis victoris fuisse. Tan dem in summa, vt quaestionem istam absoluamus, ex ipso Iurisconsulto deducimus, tunc demum sententiam inter alios latam, alijs nocere, cum tria concurrunt, simul, non alias regulariter. Primum scientia illius cui nocere debet sententia, oportet enim quod is sciat causam agi, & tractari. Secundum, quod huius litis, & controuersiae defensio, & actio primo loco, & praecipue, ac directe spectet ad illum, non ad litigantem, etiamsi eius intersit victoriam obtinere. Tertium, quod in hac lite tractetur de iure, & dominio litigantis, a quo, velut ab authore proprio constat ius, vel dominium ipsius qui patitur, litem istam cum alio tractari. Haec manifeste colliguntur ex verbis Iurisconsulti quemadmodum optime probat Carolus Molinaeus, in dicto §. 31. numero 18. Imo ex his opinor ipse, hanc tantum regulam a Iurisconsulto tradi in dicta l. saepe. a versic. Sed scientibus. ad versicul. Nam & si libertus, cum omnia exempla inibi tradita pertineant ad rationem istam, quam veluti regulam constituimus, vt constat in exemplo creditoris, & debitoris, soceri, aut vxoris, & mariti, venditoris, & emptoris, locus autem Iurisconsulti hic equidem est, vt statim probemus, que modo diximus. Sed scientibus sententia, quae inter alios data est, obest, cum scilicet quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit, sequentem agere patiatur, veluti si creditor debitorem experiri passus sit de proprietate pignoris, aut maritus socerum, vel vxorem de proprietate rei in dotem acceptae, aut possessor venditorem de proprietate rei emptae. Et haec ita ex multis constitutionibus intelligenda sunt, cur autem his quidem scientia nocet, superiorib. vero non nocet, illa ratio est, quod cum scit coheredem suum agere, vel conueniri prohibere illum, quominus vti velit propria actione, vel defensione vtatur, non potest: is vero, qui priorem dominum defendere causam patitur, ideo propter scientiam praescriptione rei, quanuis inter alios iudicatae, summouetur, quia ex voluntate eius de iure, quod ex persona agentis habuit, iudicatum est. Hactenus Marcel. Iuriscon. vel Macer. lib. 2. de appella. ex Florentinis Pandectis, quae in eo tamen exemplo creditoris, & debitoris a vulgata lectione differunt. Ex quibus apparet, in tribus exemplis traditis a Iurisconsulto, quibus constat regula quae dictat, scientibus aliquando nocere sententiam inter alios datam, eam tantum rationem adduci saltem, vt necessariam, & efficacem proponi, quod quis patiatur priorem dominum, quem sequentem appellat, de iure ipso tractare, quod ex eius persona habuit. Quo fit, non esse satis, vt res inter alios acta, alteri noceat, quod possit quis prohibere causam illam ab alio tractari in iudicio. Hoc enim non sufficit, nisi de eo iure tractetur, quod quis ab eo habuit, qui causam agit, vel defendit. Denique Iurisconsultus (nisi & ipse fallor) censet satis esse, vt sententia inter alios data, alijs non noceat, etiam scientibus, quod non possit quis agentem, vel defendentem prohibere actione, vel defensione vti. Attamen vt haec sententia noceat, non deducitur ex contrario rationem vnicam, imo amplius requirit, quod tractetur de iure illo, quod his qui scit, & patitur, causam agi, habuit ab agente, vel defendente, & quod primum sibi actio, vel defensio competat. Haec enim apparent ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti, qui & hoc ipsum rursus repetit in vltima parte illius responsi, dum is inquit: nullum tamen praeiudicium patior, quia nec ex eo iure, quo Titius victus est, vendico, nec potui Titio interdicere, quominus suo iure vtatur. Haec inquam verba, vt sententia noceat, per coniunctionem requirunt, & exigunt duo. Primum, quod possim ego interdicere alteri, ne vel actione, vel defensione vtatur, quia mihi competit primo loco defensio, aut actio. Secundum, quod in ea lite tractetur, de iure, quod ipse ab altero litigante habui, & obtinui. Imo haec duo ad vnum rediguntur, si exacte intelligantur. Etenim vbi tractatur de iure, quod in me Titius transtulit, possum ipse Titio interdicere, ne pro eo iure agat, vel defendat primas obtinens litis, ac defensoris partes, tametsi me inuito possit liti, & cause assistere, quia plerunque eius maxime interest. Vnde aperitur mihi verus intellectus Gregoriani responsi in c. pen. de re iud. cuius hic est context. Quanuis regulariter alijs non noceat res inter alios iudicata: ei tamen, qui cum sibi primum de ea re actio, vel defensio competebat, sustinuit sequentem agere, ac illi etiam, qui passus est, eum a quo causam habuit experiri, est praeiudicium generatum. His equidem verbis, etiamsi videatur multis, duos casus a regula exceptos esse, vnicus tamen casus, & vnica tantum exceptio continetur, quae deducitur a Iuriscon. in d. l. saepe. versi. sed scientibus, cuius mentem manifeste collegit, ac deduxit breui quadam sententia Gregorius 9. & ideo is eundem sensum, ac eandem interpretationem patietur, quam paulo ante Iurisconsulto aptauimus, siquidem prior exceptio per posteriorem apertior fit in hunc sane modum, vt in vtraque exceptione praeiudicium ex sententia inter alios data constituatur illi, qui primas habens actionis, vel defensionis partes passus est, alium, a quo ius, & causam, ac dominium habuit, de eo iure tractare, quod in ipsum iam transtulerat. Hoc enim in priori exceptione probatur ex eo, quod fit mentio illius, qui de ea re, cuius actio, vel defensio priori loco competebat, sustinuit sequentem agere. Sequens autem hic intelligitur secundum Iurisconsult. in d. l. saepe. author, a quo quis causam habuit. Idem in secunda exceptione apertius traditur, & constat ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti in d. l. saepe. a quo deducitur omnino Gregoriana decisio. Alioqui si quis existimet, priorem exceptionem a posteriori distingui, & eam sufficere simpliciter ad hoc, vt sententia inter alios data, alijs praeiudicet, multa profecto probabit, quae admodum aliena sunt a vero Iuriscon. sensu, & ab his, quae ex alijs vtriusque iuris responsis palam deduci possunt. Superest nunc hinc adnotare, quonam sensu accipiendum sit, quod ab eodem Iurisconsulto traditur in d. l. saepe. in versic. nam & si libertus. inquit enim Macer. Nam & si libertus meus me interueniente seruus, vel libertus alterius iudicetur, mihi praeiudicat. Communis etenim interpretatio hoc denique probat, vt sententia lata in hoc casu contra libertum praeiudicet patrono scienti litem istam tractari cum eius liberto, quem sensum admisit regia lex 19. titu. 22. part. 3. eundem tenuerunt glo. Ang. Bar. Imol. & Docto. communiter, vt fatetur Alexan. in d. l. saepe. numer. 90. Abb. in c. cum super. de re iud. col. 6. Anto. in d. c. pen. nu. 7. Idem Anto. qui asserit, esse hanc opinio. Communem apud iuris ciuilis professores in d. c. cum super. nu. 16. q. 3. fatetur hoc ipsum Ang. Are. in l. a sententia. colu. 4. ff. de appellatio. a quibus libentissime discedam, quippe qui non possim mihi persuadere aliqua ratione hanc eorum opinionem veram esse, & ideo nisi lex regia, quae in hoc regno seruanda est, eam probasset, etiam in Praxi contenderem, contrariam veriorem esse omnino. Primum etenim constat, huius causae defensionem, cum libertus alicuius ab alio petitur in seruitutem, principaliter pertinere ad ipsum libertum, consequenter autem ad patronum l. principaliter. in 2. C. de liber. caus. Ergo tunc non potest obtinere regula Iurisconsulti. in dict. l. saepe. ex qua respondit, sententiam inter alios datam, alijs nocere, quoties is, cui primo eius causae defensio competebat, passus est sequentem agere, vel defendere. Nam in hac specie ipsi liberto primum competebat huius causae defensio, igitur non nocet ex eo capite patrono, nec nocere potest, etiam scienti sententia lata contra libertum. Secundo nec alia ratione poterit quis ex Iurisconsulto Communem opinionem deducere, cum patronus illud ius, super quo conuertitur, minime habuerit a liberto, tanquam ab authore. Imo potius libertus obtinet libertatem a patrono, & ideo prorsus alienum est a Iurisconsulto, quod sententia lata contra libertum super seruitute, vel libertinitate noceat patrono, etiam scienti. Deinde tertio apparet, falsam esse communem sententiam, si ad amussim obseruemus veram interpretationem. text. in d. l. saepe. quam paulo ante tradidimus. Quib. tandem fit, non posse iure defendi opin. Communem, & ideo respondendum est, sententiam latam contra libertum super seruitute, vel libertinitate non nocere ipsi patrono, etiam scienti. Quemadmodum tenent Alex. in d. l. saepe. nu. 90. & ibi Zasius, idem Zasius lib. 2. Sing. intelle. cap. 27. Carol. Molinaeus in d. §. 31. num. 23. Quibus & alia ratio accedit, quod patronus non potest prohibere libertum eandem causam prosequi, & tractare l. inuitus. ff. de fideico. lib. Huic etiam opin. aduersus communem suffragari videtur Inno. in c. cum super. de re iud. scribens, sententiam latam contra subditum alicuius, aut eius vasallum, domino scienti nocere, quo ad possessionem: non tamen quo ad proprietatem. Cuius distinctionis posteriorem partem sequuntur Panor. & alij in d. c. cum super. vbi glo. verb. non noceat, authoritate tex. Eandem opi. probat, quam itidem tenent idem Abb. in c. auditis. 5. colum. de praescript. & est communis opinio, secundum Fel. in d. c. cum super. colum. 5. & Alex. in d. l. saepe. num. 91. & nume. 102. Idem fatentur Imola in ca. penul. de re iud. nu. 12. & Panorm. in d. c. cum super. nume. 17. & Felin d. c. auditis. num. 25. Tametsi contrarium velit tenere Imola in d. l. saepe. & in d. ca. pen. asseuerans, etiam quo ad proprietatem hanc sententiam domino scienti nocere. Idem praemittere, ac tenere videntur Doct. in c. 1. §. si vasallus. 3. si de feu. fue. contro. inter dom. & agna. vasa. & in c. 1. §. 1. de inuest. & alienat. facta. & in cap. vnico. de controuers. inter vasal. & alienum de beneficio. Communem tamen sententiam & Zasius sequitur in dict. l. saepe. fol. 7. Nec poterit congrue responderi Decretali, cum super, nisi quis sequutus Imolam dixerit, in eo casu non praeiudicare domino sententiam, quia is fuerit ignorans. Quod tamen falsum est. Nam data ignorantia nec praeiudicium fieret in possessione, nec in proprietate: Imo posset quandoque dominus executionem huius sententiae impedire, ne fieret in eius praeiudicium. Qua ratione regia lex Partitarum, quae probat in d. l. 19. sententiam latam contra vasallum praeiudicare domino scienti, est interpretanda secundum hanc Communem distinctionem, vt non praeiudicet, quoad proprietatem. Caeterum, quod domino praeiudicium fiat quo ad possessionem data eius scientia, si non appellauerit, probare conantur. gloss. Innocen. & omnes in d. c. cum super. Quorum opinionem fatetur communem esse Panor. & Fel. ibi Imol. in dict. cap. pen. Alex. in dict. l. saepe. & denique omnes, qui & praecedentem asseuerant frequentiori calculo receptam fuisse. Quam etiam sequitur Bellamera decisione 712. Huius sententiae probatio adsumitur ex responso Romani Pontificis in dict. capit. cum super. Quo tamen in loco non apparet, an tertius ille, qui non fuit expressim condemnatus, possideret, imo potius deducitur, eum non possedisse tempore sententiae, & tamen quia eius intererat, non transferri possessionem in ipsum victorem, ex eo forsan, quod ab eo difficilius quam a reo condemnato eam obtinere, & euincere posset, auditur appellans ad impediendam sententiae exequutionem, quae maximum eidem praeiudicium inferret, si statim omnino fieret. Huic interpretationi accedit ratio quaedam. Nam in dict. capit. cum super. etiam tertio sciente, & non appellante, scribit Papa, sententiam mandandam esse exequutioni, tamen absque eius preiudicio. Quod equidem maximum ei fuerit, si possessione propria per eam exequutionem priuaretur. Et preterea, quod in eo casu sententia, nec quoad possessionem praeiudicet, ex eo deduci poterit, quod Romanus pontifex vtitur ad eam decisionem regula iuris: res inter alios acta, alijs non nocet. Nec vtitur aliqua exceptione deducta ex d. l. saepe. vnde cum haec regula domino, etiam scienti patrocinetur, consequens est, non nocere, nec quoad possessionem sententiam latam contra subditum, & vasallum. Quibus tandem rationibus aduersus communem tenuerunt. Car. Abb. & Fel. nu. 12. in d. c. cum super. Idem Abb. in con. 3. q. 10. 2. lib. & consi. 89. col. vlt. lib. 1. Bal. & idem. Abb. in c. veniens. in 2. de testib. Caro. Mol. in d. §. 31. nu. 28. Panor. in c. auditis. de praescript. quorum opinio, nisi refragaretur regia Partitarum lex, mihi iure probabilior videtur, praxique iuxta aequitatem & rigorem commodior. Sed & in quaestione de liberto, & patrono parum vrget Pro communi tex. in d. l. saepe. versic. nam & si libertus. Cum in ea specie sententia lata contra libertum, ideo noceat patrono, quia patronis in iudicio, quod cum liberto agitur, interuenerit, id est, ipsius liberti ius, & causam defenderit, sicuti verbum Iurisconsulti intellexere. Io. vetus Interpres in d. l. sepe. Innoc. Ioan. And. & Abb. nu. 18. in d. c. cum super. Alex. in d. l. saepe. nu. 90. sed & Zasius in d. c. 27. & in d. l. saepe. censet, non esse necessariam defensionem patroni. Sed satis esse vt ei noceat sententia, quod interuenerit, id est, praesens fuerit liti. Nam haec significatio propria est ex Cicerone, & alijs, & sequitur Carol. Mol. in d. § 31. nu. 23. omnes tamen qui aduersus communem sententiam stant, & eam improbarunt, in hoc conueniunt, quod existimant, non sufficere solum patroni scientiam, & profecto absurda est, & ab interpretatione latina, atque a Iurisconsulti mente admodum aliena interpretatio, si dictionem illam: me interueniente: accipitur me sciente, cum in eodem responso toties de scientia plane Iurisconsultus meminerit. Quemadmodum Zasius censet, tametsi ex Iurisconsulto Martiano in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. quibusdam videri possit, communem significationem congruam esse, maxime iuxta sensum, & lectionem Pisanam, quam de creditore, & debitore probauimus superius, in quo est obseruandum in d. §. alio. interuenientem ad differentiam absentis, sic praesentem significari. Et ideo ipse potius sequor opinionem Communi contrariam, etiamsi communis regia lege Partitarum recepta sit. Nec incongruit priori Iurisconsulti responso exemplum hoc de liberto & patrono, etiam iuxta hanc interpretationem, imo eidem aptatur. Quia sicut in prioribus exemplis scientia cum concursu aliarum rationum, operatur hunc effectum, quod preiudicet sententia inter alios lata propter quendam tacitum consensum in litis examine, ita & ipsa defensio, vel praesentia patroni in ipsius causae examine arguit, & ostendit quendam consensum quem praestare videtur patronus, vt & de ipsius iure tunc per iudicem decernatur. Quemadmodum Alex. & alij explicarunt. Idcirco mirum non est, si sententia in ea causa contra libertum data, ipsimet patrono praeiudicet. Atque haec sufficiant pro breui quadam Iurisconsulti interpretatione. Ex quibus opinor ipse, priorem partem dicti responsi secus legi, & tradi ex Pandectis Noricis Greg. Haloandri industria in publicum emissis, quam ex Florentinis, in quibus lectio eadem est, quae modo vulgo circunfertur. At apud Noricum codicem ita legitur. Saepe constitutum est, res inter alios iudicatas, alijs non praeiudicare. Quod tamen quandam distinctionem habet. Nam sententia inter alios dicta, alias quibusdam etiam scientibus non obest: quibusdam vero etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hactenus prior pars, in qua dictio etiam, quae primo loco apposita est, faciliorem sensum, & integriorem efficeret, nisi posterius distinctionis membrum dissideret. Et nihilominus ego ita legendum esse censerem, etiam vtroque codice refragante. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam scientibus obest. Quibusdam vero, etiam scientibus, si contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Vulgo etenim, & in Pandectis Florentinis ita praescripta distinctio legitur. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam, etiam scientibus obest. Quibusdam vero, etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hinc denique constat, propter praeiudicium, quod iuxta distinctionem Iurisconsulti hoc in loco a nobis examinatam, ex sententia inter alios dicta, deducitur aduersus alios, & ne sit necessaria scientiae probatio, frequenter in praxi peti regias literas ad hoc, vt is, qui non litigat, certior fiat litis pendentis, & status causae ad eum effectum, quod ei praeiudicent acta, & sententia eo quidem praeiudicio, quod iure, & legib. ea ex causa irrogatur. Nam si hic tertius a litigantibus non accesserit ad iudicium, nec causam fuerit prosecutus, patietur ex sententia damnum, & praeiudicium illud, quod ex Iurisconsulti responso in d. l. saepe. imminet alijs ex sententia inter alios dicta. Et licet Paulus Castrensis, & Alex. in l. seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. quendam alium effectum ex citatione deducere conentur, mihi profecto is non placet, & ideo Iurisconsulti deci sio in d. §. 1. etiam obtinebit, vbi legatarij fuissent ad causae examinationem citati, nec tamen ipsi defensionem eius acceperint existimantes, haeredem, cui prima iure defensio competebat, testamentum, & eius vires absque vlla collusione, fraude, vel culpa, & iniuria defensurum, ac iudicem recto iuris tramite eandem causam proprio iudicio diffiniturum, qua ratione nec scientia litis noceret legatarijs in specie tradita per Iurisconsultum ibidem, sicuti contra Paulum optime probat Alex. inibi. post Ange. & Imol. in d. l. si perlusorio. ff. de app. # 14 THEMA CAP. XIIII. Rursus de eademre, ac de tertijs oppositoribus, quonam modo sint admittendi? SVMMARIA. -  1 Sententia lata contra praesentatum, electum, vel institutum: an praeiudicet praesentanti, electori, vel conferenti? -  2 Intellectus. cap. cum olim. de caus. poss. & prop. -  3 Minor, qui se liti opponit ad coadiuuandum, an possit restitui in integrum ad probandum? -  4 Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem, vel reum, aut vtrumque a re petita exclusurus, non cogitur adsumere litem in statu quo versatur: & tamen non potest impedire diffinitionem eius inter actorem, & reum, nec differre. CAPVT XIIII. CVM proxime tractauerimus, interpretationem Iurisconsulti in d. l. saepe. par nunc est inquirere, an ex eo responso possit diffiniri ea quaestio, quam plerique ad vnguem videntur examinasse, quando sententia fertur aduersus beneficij ecclesiastici possessorem super eo beneficio ex ea causa, quod quod illud ei contulerat, non habuerit ius conferendi, Quaeritur numquid sententia lata in hac lite contra illum, cui est collatum beneficium, praeiudicet illi, qui contulerat super iure conferendi, cuius causa lata fuerit? Et hanc sententiam praeiudicare collatori, quantum ad possessionem, [art. 1]non quoad proprietatem, si sciuerit is causam hanc super eo iure tractari, conantur probare, & tenere Cardin. per tex. ibi. in cap. cum olim de cau. poss. & proprie. Imol. Panormi. num. 23. Fel. nu. 11. in cap. penul. de re iudica. idem Feli. in c. ad petitionem. de accusat. num. 18. Angel. & Alex. in d. l. saepe. nu. 54. Lambert. in tract. de iure patro. lib. 2. par. 2. q. 11. art. 9. Bald. in l. si siue. C. ad Velleia. col. vlt. horum vero authorum eadem est concors sententia, vt idem sit dicendum in sententia lata contra electum, vel contra praesentatum ex defectu iuris praesentandi, aut eligendi, vt praeiudicet praesentanti, & eligentibus. Ita etenim prae caeteris adnotarunt Imol. Panorm. Felin. & Caesar Lambertinus in praecitatis locis. Apud quos est & alia omnino recepta opinio, vt e contrario sententia lata super iure eligendi, conferendi, vel praesentandi contra electorem, collatorem vel patronum praeiudicet praesentato, electo, vel ei, cui beneficium collatum fuerat. Sic sane praedicti autores quaestionem istam diffinierunt authoritate gloss. in c. cupientes. §. caeterum. verb. nullum praeiudicium. de electio. in 6. & in c. hoc quippe. 3. q. 6. ver. his amotis. Sed & prior conclusio probatur ab his autoribus ex ratione tex. in d. l. saepe. qua in parte ponitur exemplum de creditore & debitore, vt sententia lata contra creditorem super proprietate pignoris, noceat debitori scienti, quasi visus sit debitor permittere, quod creditor super pignoris proprietate causam tractet. Sic etenim & in hac specie, qui contulit beneficium videtur permisisse illi, cui contulit, causam agere, vel defendere super iure conferendi. Quam rationem adeo falsam esse censeo, vt plane demirer, cur ea tot viris, eisdemque doctissimis placuerit. Nam & si collator beneficij iure ipso collationis permiserit illi, cui beneficium contulit, quoad illud beneficium, & quo ad effectum defendendi rem sibi collatam, agere & tractare de iure conferendi, non equidem par est, nec poterit ratione persuaderi, eidem permisisse, quod de iure conferendi in vniuersum ageret, causamue de ea re tractaret, praesertim quia is, cui beneficium fuit collatum, quantum ad illius defensionem primas partes a iure habet, ad illius causae defensionem, & examen, cum tractetur de re, quae ad ipsum vere pertinet, nec possit collator eidem interdicere huius causae defensionem & prosecutionem. Qua ratione, & quia in c. supra proximo exemplum illud debitoris, & creditoris impugnauimus, non satis placet Communis opinio, quam ipse falsam esse opinor, etiam ex eo, quod dispar est ratio huius quaestionis, & exempli de debitore, siquidem collator beneficij non transtulit ex collatione ius conferendi in ipsum, cui beneficium contulit, tametsi debitor in creditorem tradito pignore transtulerit rei possessionem, & ius ipsam defendendi, pro eaque agendi. l. serui nomine. ff. de vsucapio. Multo minus suffragatur communi sententiae text. in d. l. saepe. ver. nam & si libertus. propter eius verum intellectum, cuius & nos meminimus in c. praecedenti. & praeterea sententia lata contra libertum, etiamsi iuxta communem intellectum noceat patrono scienti, id equidem praeiudicium illam tantum causam, quae in iudicium deducta est, attinet, ita quidem vt illius liberti patronatus amittatur, non si in praesenti casu, in quo agitur de iure conferendi, quoad vnum tantum beneficium, & traditur, sententiam collatori nocere in vniuersum, quoad quasi possessionem conferendi caetera beneficia. Ea vero decisio, quae adducitur ex c. cum olim. potius est contra communem, vt inibi adnotauit Panor. Romanus etenim pontifex expressim asseuerat, rem inter alios actam, alijs non nocere, eamque regulam aptat illi responsioni, in qua [art. 2]agitur de sententia lata in possessione, vt Doct. fatentur. Igitur & in possessione admittenda est regula ipsa, qua ipsius responsi, & Decretalis author vtitur in hunc modum, vt sententia lata inter canonicos illos, & Archidiaconum in fauorem ipsius Archidiaconi, cui episcopus dignitatem contulerat, non noceat canonicis, quoad episcopum, cum quo res acta non est. Et quamuis summus pontifex saluam fecerit canonicis causam proprietatis, id ex eo factum est, quod constiterit ipsismet canonicis litigantibus, quasi possessionem iuris conferendi penes episcopum esse, & ideo cum ex actis visum fuerit, nullum ius habere canonicos, quo ad possessionem, responsum est, saluam eisdem manere causam proprietatis, non tamen ex eo ipsis negatur ius agendi quo ad possessionem, interdicto vnde vi, si voluerint aduersus episcopum allegare, se expoliatos possessione conferendi fuisse, quod Panormitanus in dict. capitul. cum olim. fatetur. Ego vero vlterius animaduertendum censeo, quod in dicto capitul. cum olim. lis, & causa tractabatur inter eos, qui contendebant se habere ius conferendi, & illum, cui episcopus contulerat, qua in controuersia sententia lata fuit pro eo, cui contulit episcopus beneficium, ea quidem ex causa, quod canonici non erant in possessione iuris conferendi, & subdit Romanus pontifex, eam sententiam, cum inter alios dicta sit, non pro desse episcopo, nec nocere canonicis, quo minus super proprietate iuris conferendi aduersus episcopum possint agere, si velint ius suum in iudicium deducere. Ex quibus plura sunt obseruanda ad huius quaestionis veram resolutionem. Primum, quod dubio procul, cum lis tractatur inter electum, praesentatum, vel eum, cui est collatum beneficium, & eos, qui ex contrario contendunt se habere ius conferendi, praesentandi, vel eligendi, sententia lata in fauorem electi, praesentati, vel instituti nocet aduersarijs omnino quoad illam presentationem, electionem, vel institutionem, quia ab instituto, praesentato, vel electo victi fuerunt. Hoc etenim constat in dict. capit. cum olim. de cau. possess. & proprieta. Secundum, quod ea sententia etiam his victis & condemnatis non nocebit, nec proderit praesentanti, instituenti, vel eligenti victorem, quo ad causam proprietatis, quemadmodum probatur in eodem capit. cum olim. Tertium, imo nec quoad ius possessionis, vel quasi, si velint qui victi fuere agere interdicto vnde vi, secundum Panorm. in d. c. cum olim. tametsi non fuerit reseruata causa possessionis a Romano pontifice ibidem, quia constiterat, episcopum fuisse, & esse in quasi possessione iuris conferendi ex eo, quod eam dignitatem his iam contulerat, acquiritur enim quasi possessio praesentandi, conferendi, vel eligendi ex vnico actu, qui est & fuit effectum sortitus: textus optimus in capitul. consultationibus. de iure patrona. gloss. celebris in capitul. si vero eod. titul. vbi Panormit. & alij Calderi. consilio 12. de iure patrona. Abb. in consil. 54. libr. 1. consil. Abb. idem capitu. 1. de reli domib. late Dec. consilio 129. & consilio 149. colum. 2. Ripa in capitulo cum ecclesia. de causa possessio. & propriet. num. 91. Ioan. Milis. verb. Patronus ex vnica praesentatione. Soc. consil. 258. libr. 1. col. 1. Alexan. consil. 74. libr. 4. colum. 3. & ibi Carol. Molinae. Rochus de iure patronatus. verbo competens. quaestio. 14. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Caesar Lambert. de iure patronat. 2. lib. 1. part. 3. quaestio. principali, articul. 11. idem asseuerant Ripa, & plerique alij ex praecitatis: praesentatio vero electio, vel collatio pertinet ad eum, qui est in quasi possessione horum iurium, cum sit fructus ipsius quasi possessionis: text. insignis in dicto capitul. consultationibus. de iure patronat. conducit ad idem text. in capitul. querelam. de electio. & in dicto capitulo. cum ecclesia, est & hoc apud omnes adeo receptum, vt plurima hinc deduci soleant potissimum, quod praesentatus ab eo patrono, qui est in quasi possessione, praeferendus sit praesentato a vero patrono, interim dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus, & sic erit instituendus, modo ante institutionem & post praesentationem non pronuncietur sententia in causa proprietatis aduersus possessorem: quemadmodum notant Innocent. & Abb. in dicto capit. consultationibus. Rochus in dict. verb. competens. quaest. 19. Dec. in consil. 127. Ripa in dict. capit. cum ecclesia. colum. penultim. Card. & omnes in d. capit. consultationibus. Panormit. in dict. cap. querelam. 2. colum. latissime Lambertin. in dict. 3. quaestio. principali. articu. 1. optime Rota in antiquis. quaest. 575. Dinus in regu. 1. de regul. iur. in 6. quaestione 7. gloss. in pragmat. sanct. titul. de pacificis posses. verb. inquirant. §. ordinarij. Abb. in cap. nihil. colum. 5. de election. Ioan. de Selua in tract. de beneficio. 2. parte. quaest. 7. & q. 12. Ex quibus duo constant, primum, quod in dict. cap. cum olim. Archidiaconus ille non esset dignitate priuandus, etiamsi canonici in causa proprietatis obtinuissent aduersus episcopum sibi competere ius conferendi. Secundum, quod Romanus Pontifex noluit reseruare canonicis expressim ius quasi possessionis. quia praesumpsit, eos minime acturos ad possessionem, cum ipsismet litigantibus cum Archidiacono ab episcopo instituto, probata esset satis quasi possessio ipsius episcopi. Quarto est omnino obseruandum, quid respondendum foret, si in specie proposita in dict. c. cum olim. fuisset tractata lis, non cum ipsis canonicis, qui ius conferendi contendebant habere, sed inter archidiaconum ab episcopo, & alium a canonicis in eadem dignitate institutum vel electum, atque pronunciatum fuisset pro instituto ab episcopo, & profecto iuxta Communem opinionem, si causa esset agitata scientibus canonicis, noceret eis sententia, quoad possessionem: at vero secundum eam opinionem, quam nos nitimur defendere, nequaquam noceret eis, etiam scientibus sententia, quoad possessionem, tametsi saluo eorum iure nihilominus sententia mandaretur executioni aduersus victum, & victori tradenda foret possessio dignitatis, aut ipse in ea defendendus esset, si eam obtineret, absque vllo tamen praeiudicio iuris conferendi, vel eligendi, quod canonici habere contendebant, etiam quoad quasi possessionem. Et haec quidem quantum ad praenotatam, ac propositam controuersiam. Nunc vero maxime oportet expendere, quod proxime diximus, nempe sententiam latam contra electores, patronos, vel collatores super iure eligendi, praesentandi, vel conferendi, nocere ipsi electo, praesentato & instituto, qui sciuerit causam super eo iure tractari. Nam etiamsi haec sit communis opinio, falsa itidem est, nec iure probatur. Quod facilime apparebit, si quis examinare velit exceptiones singulas, quae in dict. l. saepe. & in dict. cap. penultim. de re iudic. constituuntur ab illa regula: res inter alios dicta, alijs non nocet. Non enim actio, vel defensio super his iuribus primo loco competit electis, praesentatis, vel institutis, imo potius electoribus, patronis, vel collatoribus, qui minime possunt impediri ab alijs, ne litem hanc prosequantur. Deinde non agitur in hac lite de re, vel iure, quod in alios litigantes transtulerint, cum in neminem per electionem, praesentationem, aut collationem ius eligendi, praesentandi, vel conferendi transmiserint. Nec huic casui commode aptari potest, etiam secundum communem intellectum. text. in dict. l. saepe. versicu. nam & si libertus. Quibus equidem rationibus fit, non posse communem opinionem defendi ex illis exceptionibus, quae traduntur in dict. capit. penultim. & in dict. l. saepe. Vnde haec quaestio erit examinanda, & decidenda ex ipsa regula iuris, quae docet, rem inter alios actam, alijs non nocere, nec prodesse, & ideo sententia lata contra patronum, vel collatorem, vel electores super iure eligendi, conferendi, vel praesentandi, non nocet, nec praeiudicat praesentato, electo vel instituto etiam scienti, & ignoranti litem ea de re tractari, quamuis ea sententia lata fuerit super possessione: est siquidem hic institutus, electus, vel praesentatus ad iudicium vocandus, & cum eo causa iterum agenda ad hunc effectum, vt eius institutio, presentatio vel electio pronuncietur nulla ea ratione, quod qui eum elegerunt, presentarunt, vel instituerunt, nec habuere potestatem eligendi, praesentandi, vel conferendi, nec erant tunc in quasi possessione praesentandi, eligendi, vel conferendi. Nam vbi sententia lata contra electores, institutores, vel patronos super iure eligendi, praesentandi, vel conferendi, tantum concernit proprietatem, nec ex ea conuincitur, ipsum victum, & condemnatum non possedisse tempore collationis, electionis vel praesentationis, dubio procul minime nocebit praesentato, instituto, vel electo, cuius titulus ex eo tantum canonicus & iustus censetur, quod datus ei fuerit ab eo, qui erat tunc in possessione iuris eligendi, conferendi, vel praesentandi, quemadmodum paulo ante probauimus. Caeterum hoc eodem tractatu illud est memoria repetendum, quod in proximo capite adnotauimus asseuerantes, tertium oppositorem, qui ad coadiuuandum, & defendendum alterum ad iudicium accedit, non posse testes producere post publicationem. Etenim ea conclusio [art. 3]vera est, nisi tertius hic defensor sit minor, & petat in integrum restitutionem. Nam ea petita, & concessa, vbi eius intersit, litigantem principalem non vinci, nec condemnari, poterit hic minor admitti post publicationem, & conclusionem causae & litis, ad producendum testes, & ad ea, quae ipse reus principalis nec producere, nec agere posset. Quemadmodum expressim deducitur ex gloss. in l. si parentes. C. de euictio. verbo. ex persona. vbi Petrus a Bella Pertica idem asseuerat. Meminit eiusdem gloss. Anchar. in reg. ea quae. de regu. iur. in 6. 17. q. & notat Matth. de Afflict. decisio. Neapolitana. 15. quae insignis est, & singularis. Est tamen quoad eius praxim obseruandum, quod ea opinio erit recipienda, quoties minor accedit ad iudicium alium defensurus ratione proprij commodi, vel praeiudicij, sicuti constat in specie tradita in dict. l. si parentes. & fortassis haec restitutio erit petenda iure regio intra quindecim dies a publicatione testium, quod lege Madricia statutum est in vniuersum, quandoquidem restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies, a die publicationis testium. Quod si dixeris, hoc verum esse, quoad ipsos principales, & primos litigantes: non autem quoad tertium hunc defensorem. Respondeo, secundum ea, quae fuére in praecedenti capite adnotata, hunc defensorem admittendum esse ad allegandum ea, quae allegare, & probare omisit principalis reus, intra tamen id tempus quod a iure, vel a iudice ipsi reo datum sit, alioqui sequeretur, huius causae examen, & diffinitionem impediri propter tertij defensoris oppositionem. Quod falsum esse probauimus. Nec habet hic defensor maius priuilegium, quam ipse reus, quem conatur defendere, & quamuis ex proprio priuilegio hic defensor restituendus sit, ea quidem restitutio postulanda est intra diem illam, intra quem foret a reo principali postulanda, si ipse minor esset. Pari namque censura, & iure sunt discernendi reus principalis, & tertius defensor, ita quidem, vt si maiores sint, lege maiorum, si minores, lege minorum iudicentur, nec minor defensor possit ea agere, quae reus principalis etiam minor minime agere potuisset. Haec obiter exponimus lectorem admonentes, hanc quaestionem diligentiori forsan examine indigere. Quod si quis exactius distinguens, quae diximus proximo capite aduersus Bartol. & alios, existimauerit, nostram hac de re sententiam tunc obtinere, cum huic tertio defensori, etiam ignoranti praeiudicat res inter alios acta, quemadmodum & nos palam sensimus, quasi secus sit, vbi huic tertio defensori non nocent inter alios acta, non equidem refragabimur, nec recusabimus examen subire, etiam huius controuersiae, an tertius defensor cui, vel ignoranti, vel scienti non nocent acta inter alios, teneatur litis defensionem adsumere in eo statu, quo lis versatur tempore oppositionis? Et profecto cum hic tertius defensor ratione propriae vtilitatis, & commodi velit iudicium subire ad defensionem ipsius rei, vel actoris princip aliter litigantis, qua ex parte defensio haec tractatur in tutelam alterius, qui causam ab initio fuerit prosecutus, non aliter admittenda est, quam secundum ipsius litis statum, & ideo non poterit hic tertius defensor producere testes post publicationem, nec allegare post conclusionem in causa, ea, quae litigator principalis in medium proferre minime posset. Alioqui multis pateret fraudibus aditus, nec vsquam lites finirentur, quibus incommodis obuiam ire constituit Romanus Pontifex in dict. cap. 2. vt lit. penden. lib. 6. quo in loco adeo regularis posita est diffinitio, vt plane, & hunc casum omnino contineat. Nec quicquam in contrarium vrget, quod sequeretur huic tertio defensori maximum praeiudicium, quoad eius incommoda, quae manifeste constant, si reus ipse, vel actor principalis victus in iudicio fuerit, ac sententiae executio sit effectui tradenda. Nam huic tertio defensori nihilominus saluum manebit ius appellandi ad proprij iuris defensionem, vel impediendi executionem in hisce casibus, in quibus sibi non nocet res inter alios acta, siquidem non nocebunt ei acta cum principali reo, vel actore, nisi quae vel ipso sciente, vel defendente in iudicio fuerint tractata, ex eo quidem tempore, & statu, a quo sciuerit causam agi, vel defensionem adsumpserit, quod in capite sequenti latius disputabitur. Hactenus de tertio diximus oppositore, qui ad iudicium accedit, reum, vel actorem defensurus, & ideo de alijs nunc erit agendum. Nam quandoque quis sese offert iudicio, & litis examini petens, actorem vel reum ab actione, vel defensione omnino excludi ex eo, quod ea actio, quae in iudicium deducitur in specie aduersus reum ab actore, sibi non illi competat, & idem de defensione proponens. Etenim in hac specie, quoties actio, vel defensio huic tertio, non actori, nec reo competit, illi sunt a iudicio excludendi, ne id prosequantur in praeiudicium huius tertij, cuius prima est & principalis actio, vel defensio, quemadmodum traditur in l. Titia. ff. solut. matrimon. & tunc non tenetur hic tertius litem adsumere eo in statu, quo versatur. Imo repetenda omnia ex integro sunt, quod Bartol. communiter receptus scribit in l. si perlusorio. ff. de appellation. quo in loco admonet, non posse a iudicio excludi eos, quos res ipsa, & si non principaliter, consequenter tamen tangit, quo minus iudicium ipsum prosequantur in eorum praeiudicium, vel vt adsistant principali eius causae actori aut defensori. Idem in d. l. si suspecta. ff. de in off. testa. probatur. & in l. a sententia. & in l. si perlusorio. ff. de appella. l. si pariter. ff. de liber. cau. Authent. tunc si haeres. C. de litigio. Quandoque tertius opponit se liti, quae inter alios tractatur, nec defensurus reum, nec actorem, sed in hoc, vt contendat, actionem ab actore propositam, non esse iustam, nec dignam, vt pro ipso feratur sententia, imo rem ab actore petitam, sibi dandam esse, ac tradendam, reumque condemnandum ad hoc, vt huic tertio, [art. 4]non actori tradat, & restituat rem petitam. Huius thematis exemplum frequentissimum est, cum Titius agit aduersus Caium actione reali ad fundum, & ea lite pendente, Sempronius se obijcit vtrique petens, Caium reum esse condemnandum ad restitutionem rei petitae per Titium, vt sibi, non Titio fiat restitutio. Quaeritur tandem, an hec oppositio Sempronij processum causae pendentis inter Titium, & Caium impediat, eo quidem pacto, vt non possit ea lis diffiniri, donec etiam ius, & dominium huius tertij examinetur? & Baldus in capi. 1. §. duo. de. pace tenen. & eius violator. col. 1. existimat, hanc oppositionem Sempronij omnino impedire diffinitionem litis inter actorem, & reum, donec constet de iure huius tertij oppositoris, qui non tenetur causam in eo statu adsumere quo versabatur tempore oppositionis, & ideo, vt Bald. sentit differenda est litis diffinitio, donec appareat de iure Sempronij tertij oppositoris. Quia responsio Iurisconsulti in l. si is a quo. ff. de rei vendicat. tunc tantum obtinet, cum duo reali actione diuersis iudicijs eandem rem ab vno reo petunt, non vbi pendente lite super actione reali, Tertius seipsum liti obijciat, petens, actorem ab ea reali actione excludendum fore, ac reum ipsum condemnandum, vt Tertio huic oppositori rem petitam tradat, ac restituat: ex Innocent. qui in cap. veniens. el 2. de testib. Hanc opinionem probare videtur, dum secundum intellectum explicat ad. dict. l. si is a quo. Hoc ipsum & Alexand. asseuerat in addi. ad Bart. in d. l. si is a quo. Nos vero contrarium iure respondendum esse censemus, asseuerantes, Tertium oppositorem, quoties non accesserit ad defendendum reum, audiendum quidem esse, ita tamen, vt nullo equidem momento impediatur litis examen, & diffinitio inter actorem & reum, quoad ipsorum praeiudicium, & commodum. Quam opinionem probare non dubitabimus ex ipsa ratione Iurisconsulti in dicta l. si is a quo. Nam si executio minime impeditur in fauorem eius, qui prius sententiam obtinuit, propter nouam alterius rei vendicationem eiusdem rei, eadem ferme ratione non est impedienda litis diffinitio ad decisionem eius iudicij, quod prius de eadem re coeptum fuerat. Huc etiam pertinet textus in l. penultim. ff. de petitio. haereditat. & quod notat expressim Angelus in dicta l. si suspecta. colum. 2. scribens, non posse Tertium, qui contendit habere ius rei vendicationis, & eo vtitur, se opponere liti, & controuersiae super eadem re per alium motae ad impediendum processum iudicij prioris, & eius diffinitionem, cuius sententiae author est Innocent. in d. c. cum super. colum. 3. quem sequuntur Doctor. ibi praesertim Anton. numer. 14. & Bellamer. num. 11. Quibus accedit elegans decisi. Rot. 4. in anti. titu. de iudi. cuius & Felin. meminit in d. capitul. cum super. numer. 17. ea etenim decisum extat, non esse im pediendam diffinitionem, neque examinationem litis, quae inter duos tractatur, ex eo, quod Tertius seipsum opponat, & petat rem litigiosam sibi dari, non actori, & alleget, vtrumque actorem scilicet, & reum, nullum ad eandem rem ius habere: Imo inter actorem, & reum lis diffinienda est absque illius Tertij praeiudicio, qui nihilominus admittendus erit ad proprij iuris probationem, absque laesione illius status, in quo causa inter actorem & reum versatur. Non oberit quod ex Innocentio traditur in dict. capitul. veniens. nam ipse agens de intellectu Iurisconsulti in d. l. si is a quo. duas conatur ei aptare interpretationes, quarum priorem sequuti sunt ibidem Hosti. Ioan. Andrae. Henricus, Antoni. numer. 10. Cardin. versicul. oppono ad idem, & Bellamera. nume. 4. & 5. posteriorem, vt incongruam omittentes, & fere falsam eam esse professi, ex qua Baldus & Alexand. deducere conati sunt propriam sententiam, quam modo nos palam improbamus. Igitur vt summatim agamus, constanter asserimus distinctionem hanc, vt quoties tertius accedit ad iudicium, reum vel actorem defensurus propter propriam vtilitatem, admittendus sit, in eo statu, in quo causa tractatur, litem ipsam prosequuturus absque vllo praeiudicio iudicialis ordinis, inter actorem & reum hactenus seruati: at si tertius accesserit ad iudicium, non equidem defensurus actorem, nec reum, sed vel eorum alterum exclusurus ab actione, vel defensione causae, aut tandem vtrumque a re petita, admitti debeat ad allegationem & probationem propriae intentionis, ita tamen, vt propter hanc oppositionem nulla in parte differatur diffinitio litis inter actorem & reum, quoad eorum preiudicium, presertim vbi tempore huius oppositionis conclusum fuerit in causa, vel facta sit testium publicatio. Etenim tunc ipse admitterem tertium ad allegandum, & probandum absque praeiudicio publicationis, conclusionis, & diffinitionis ipsius litis inter actorem, & reum. Atque ita non semel vidi pronunciari, & pronunciaui ex collegarum iudicio, in hoc regio Granatensi praetorio. Quod aequitati potissime conuenit ob frequentes has oppositiones, quae plerunque dolo, & fraude fiunt, non alia ex causa, quam quod reus timens iustissimam condemnationem, diem differri velit. Sed & non admodum huic nostrae opinioni extraneam probationem exhibet, imo fortassis valde conuenientem decisio text. in leg. non idcirco. ff. de iudic. Non idcirco iudicis officium impeditur, quod quidam ex tutoribus, post litem aduersus omnes inchoatam, Reipublice causa abesse caeperunt, cum praesentium, & eorum, qui non defenduntur administratio discerni, & aestimari possit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo apparet, iusta ex causa litis, quae cum pluribus agitur, quo ad quosdam diffinitionem suspendi, & quo ad alios statim expediri. # 15 THEMA CAP. XV De illo, qui a sententia lata inter alios appellat, quia eius intersit. SVMMARIA. -  1 Tertius appellans causam exponere debet, quae appellationem ipsam iustificet. -  2 Tertius, cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies a tempore scientiae. -  3 Is, cui, etiam ignoranti, sententia inter alios lata nocet, non potest tertio prouocare. -  4 Venditor quando appellare possit a sententia lata contra emptorem? -  5 Clausula, appellatione remota: an noceat tertio? & traditur late intellect. capitul. super eod. de officio delegato. -  6 Litigiosa res quando vere ac proprie dicatur? -  7 Sententia lata inter alios, an sit exequenda directo contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente? -  8 Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiae, quando appellare possit: & an prouocare valeat a sententia. -  9 Tertius, an possit impedire trium sententiarum exequutionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad cle. primam. de re iudicata. CAPVT XV. ALIO condemnato is, cuius interest, appellare poterit, authore Iurisconsulto in l. ab executore. §. alio. ff. de appel. c. cum super. de re iud. c. super eo. de offic. delegat. l. a sententia. ff. de appellatio. regia l. 4. & 7. titul. 23. part. 3. notatur in cap. veniens. in 2. de testib. & in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. [art. 1]Haec tamen appellatio admitten da non est, nisi ex iusta causa, a sententia, inquit Martianus inter alios dicta, appellari non potest, nisi ex iusta causa. text. in d. l. a sententia. & ibi Bartolus. Probat idem textus singular. secundum Abbatem ibi colum. 1. & Card i. in dicto capi. cum super. ibi rationabiliter. notat Matthes. nota. 123. ex quo frequentissime deducitur, hanc appellationem a tertio proponendam expressa causa, etiam si alioqui non sit causa ex primenda in appellatione a sententia diffinitiua. Etenim vbi appellatio proponitur contra regulam iuris, propter praesumptionem doli, non aliter admittenda est, quam si expressa causa iustificetur. gloss. celebris in capitul. Romana. §. si autem. de appellationi. in 6. cuius praeter Doctor. ibi, maxima cum laude meminere Abbas. & Deci. in capitul. consuluit. el 2. de appellation. idem Abb. in capitul. ad consultationem. de re iudicat. colum. vlt. & ibi late Felin. numero 19. Decius in capitul. 3. colum. vltim. de appellati. Sed an sit huius causae probatio necessaria ad impediendam executionem sententiae, inferius oportuniori loco disputabitur. Igitur appellatio admittenda est, quae per tertium proponitur a sententia inter alios dicta. Quae quidem appellatio quando que necessaria est, nempe cum sententia omnino huic tertio praeiudicat iuxta distinctionem textus in dicta l. saepe. quando que vtilis, cum sententia saltem quo ad praesumptionem quandam alteri nocet, vt scribit post alios Angel. Aret. in d. l. a sententia. colum. 2. & maxime Bart. ibi num. 5. interdum etiam est appellatio vtilis, quia executio sententiae inferet tertio praeiudicium, aut damnum aliquod, vt probatur in dicto capitu. cum super. & ibi notat Imola post alios. 2. columna textus optimus in dicto capit. super eo. de offi. delegat. & in dicto capitul. veniens. in 2. de testib. haec denique distinctius intelliguntur, si articulatim rem istam in summa explicauerimus. Nocet equidem omnino sententia tertio, qui non litigauit, plerunque ex propria natura, & vi, quemadmodum tractauimus superius in cap. 13. & 14. & in hac specie necessaria est ad effugiendum hoc praeiudicium appellatio tertij, [art. 2]cúm alio qui sententia effectum habeat rei iudicatae, si ab ea non fuerit appellatum. Poterit tamen tertius in hac specie appellare, & tenebitur intra decem dies a tempore propriae scientiae computandos: non autem a tempore sententiae, nec ab eo die, quo reus, vel actor principalis sciuerit, eam latam fuisse, quod expressim respondet, & fatetur Alex. in l. saepe. ff. de re iudica. numero 82. Nam tempus datum ad appellandum currit a tempore, & die scientiae. text. & ibi Alberic. in l. ab eod. C. quomod. & quando iudex. l. 1. §. vlt. & ibi Ang. ff. quando appella. sit. Andr. Tiraquel. libr. 1. de retract. §. 9. glo. 2. nume. 42. & §. 35. gloss. 4. num. 9. & Paul. in l. iudicibus. C. de appella. l. 1. C. de tempore ap. pella. c. concertationi. de appella. in 6. glo. in c. ab eod. sub eodem ti. & ibi Doctor. glo. Imol. & alij in Cle. 2. eo. tit. l. 2. part. 3. l. 1. ti. de appell. lib. 3. ord. Hanc opin. Alexandri quandoque opinatus sum, non omnino veram esse, ea sane ratione, quod in proposito casu sententia noceat alijs etiam ignorantibus & non citatis, & sic ex natura rei, quod in dicto cap. 13. ostendimus, & ideo non videtur eis appellatio permissa eo tempore, quo sententia in rem transierit iudicatam, illo non appellante, qui legitimus est causae defensor ad aliorum omnium, etiam ignorantium praeiudicium. Deinde sententia in hac specie alijs nocet, & praeiudicat, nisi lata fuerit contra contumacem. l. qui repudiantis. §. vlt. ff. de inoff. testamen. & l. si perlusorio. §. fina. ff. de appellat. vel per collusionem, aut iniuriam. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. & dict. l. a sententia. Igitur cúm lata fuerit sententia aduersus praesentem, nec colludentem, nec per iniuriam iudicis, ea nocebit omnino alijs, quos negotium tangit, etiam ignorantibus, & absque vlla distinctione scientiae, & ignorantiae, quo ad appellationem, & tempus, ac diem appellandi. Nihilominus veram esse opinor Alexan. sententiam, quae probari poterit multis rationibus. Primo ex regula iuris, cuius modo meminimus, qua constat, tempus appellandi currere & computari a tempore scientiae, etiam his, quibus iure ordinario sententia nocet, & qui speciatim ea condemnantur, cum quibus iudicium fuerit agitatum, nec enim congrua est, aut sufficiens argumentatio ista. Sententia nocet tertio, etiam ignoranti. Ergo eidem currit tempus datum ad appellandum ante scientiam. Falsa equidem est haec collectio, & manifesté conuincitur. Nam ei, qui litigat, & cum quo sententia fertur, ac iudicium tractatur, sententia nocet, etiam ignoranti eius pronunciationem, & examen, a tempore scientiae poterit is appellare intra diem a iure constitutum, quod modo probauimus. Secunda his accedit ratio, quae ex eo deducitur, quod aequius sit, ac iustius, tempus appellandi currere a die scientiae ipsi tertio, qui non litigauerit, quam ipsi reo principali, cum quo iudicium actum est & lata fuerit sententia, dies autem appellationis, a tempore scientiae computatur ipsis litigantibus: ergo maiori ratione eadem dies a tempore scientiae computari debet tertio, qui per sententiam condemnatus non est. Tertio plurimum huic opinioni Alexandri patrocinatur, quod culpa illius, qui per sententiam damnatus fuit, commissa in omissione appellationis, saltem hunc effectum habet, quod tertius, cui iure illa sentetia nocet ex natura causae, possit ab eadem appellare intra diem appellandi, a tempore scientiae computandum. Haec etenim ratio constabit plane, si conati fuerimus tradere propriam, ac veram interpretationem Iurisconsulti in dict. l. si seruus plurium. §. 1. vnde poterit etiam lector attentius perpendere, an ex eius examine possit aliquid aduersus Alexand. sententiam deduci. Hec enim sunt Iurisconsulti verba: Si haereditatis iudex contra haeredem pronunciauerit, non agentem causam, vel collusorie agentem, nihil hoc nocebit legatarijs. Quid ergo, si per iniuriam fuerit pronunciatum, non tamen prouocauerit, iniuria ei facta non nocebit legatarijs: vt & Sabinus significat. Haec Iulianus, iuxta lectionem communem, quae a Pandectarum Florentinarum litera tantum in eo differt, quod in his non collusorie, sed lusorie, legitur. Barto. etenim ita hunc locum explicat, vt existimet, distinguendum esse vltimum casum ab alijs, ita quidem, quod sententia lata contra haeredem contumacem, vel colludentem, ipso iure absque appellationis necessitate, minime praeiudicet legatarijs, quibus permissum erit, non obstante rei iudicate exceptione agere ad legata aduersus victorem ipsum: lata vero sententia contra haeredem scriptum ob iniuriam ipsius haeredis, qui iudicem ad praue, & iniuste pronunciandum prouocauerit, nec deinde appellauerit, praeiudicet quidem legatarijs, vt non possint contra victorem agere ad legata, quia ipse tutus est rei iudicatae exceptione. l. si superatus. ff. de pignor. quasi ratio differentiae manifesta sit ex hoc, quod in primis duobus casibus haeres victus, fuerit in dolo, & ideo subueniendum est legatarijs propter dolum haeredis, etiam contra victorem. l. si per lusorio. §. vltim. & l. a sententia. ff. de appellationibus. in vltimo vero casu tantum contigerit culpa haeredis: atque ob id aduersus ipsum haeredem, non contra victores sit legatarijs subueniendum. Ita sane hanc Bartoli opinionem video etiam admitti authoritate Iacobi Arenaei, Alberic. num. 5. Cumani in 2. lection. & Iasonis in d. §. si haereditatis. Imo Iason asseuerat, cum Barto. transire communiter alios. Vnde posset hinc adsumi aduersus Alexandrum non leuis authoritas, siquidem haerede scripto non appellante intra diem iure praefinitum, legitimus haeres victor, tutus est, etiam contra legatarios exceptione rei iudicatae, nec culpa haeredis in omissione appellationis tribuit ius aliquod, quo possint legatarij subterfugere rei iudicate exceptionem. Rursus aduersus Bart. quidam opinantur, hos tres casus pares esse, parique responso a Iurisconsulto diffiniri in d. l. si seruus plurium. §. 1. vt tandem sententia lata contra haeredem, qui fuerit in culpa prouocando iudicem ad iniquam sententiam, & in omissione appellationis, ipso iure non noceat legatarijs, absque vlla necessitate appellandi. Quemadmodum ex eo loco adnotarunt. gloss. verb. non nocebit legatarijs. 2. intellectu. Imola. Paulus Castrensi. Cuman. in 1. lectione. Alexand. & Aretin. in dicto §. 1. quorum est concors sententia in hoc, quod & aduersus victorem agere possint legatarij ad legata, & docere vim, ac potestatem testamenti, non obstante rei iudicatae exceptione, quasi culpa haeredis, qui appellare potuit, & non appellauit a sententia iniqua, non debeat nocere legatarijs: imo fere sit par contumacia, vel collusioni. Fateor ingenue, mihi non satis placere hanc opi. quippe qui videam, a Iurisconsultis contumaciam, & collusionem attendi potissimum ad defensionem ipsorum legatariorum, vt illis res inter alios acta, non noceat. dict. l. si perlusorio, & l. a sententia. l. qui repudiantis. §. vlti. & ff. de collusi. de tegend. l. 1. & l. pe. Deinde quia Ias. sat est dubius an opinio Bart. probetur in d. l. si superatus. hac in controuersia ipse censerem non omnino admittendam fore Bart. sententiam, neque item eam, quae eidem contraria est. Idcirco existimo, quoties haeres scriptus, fuerit in culpa, quia non prouocauerit a sententia inique, & per iniuriam lata, cum appellare potuisset, sententiam latam contra haeredem scriptum legatarijs nocere, ne possint agere contra victorem, si ab ea intra tempus legitimum a die scientiae computandum non appellauerint, quod si legitime appellauerint, poterunt legatarij causam ipsam pro sequi, vim, & valorem testamenti probaturi, vt sententia lata, periudicem appellationis reuocetur. Hanc opin. tenent Accursius in dicto §. 3. in verbo. non nocebit. in primo intellectu. & ibi Cuman. in 1. lectio. probaturque isthaec interpretatio Communi omnium consensu vt testatur eam sequutus Alex. in d. l. saepe. ff. de re iudicat. numer. 83. vnde constat, qua ratione defendi possit, quod paulo ante post Alexan. respondimus asseuerantes, posse tertium appellare a sententia, que eidem ex natura causae, etiam ignoranti nocet, intra decem dies a tempore propriae scientiae. Hinc colligitur, posse quandoque ab hac sententia appellare eum, qui causa cognita condemnatus est, non tamen tertium, cui ex natura cause ipsa sententia nocet. Nam vbi tertius sciuerit, hanc sententiam latam fuisse prius, quam ipse principalis per eam condemnatus, contingere poterit, prius excludi ab auxilio appellationis lapsu temporis ipsum tertium, quam eum, qui per sententiam damnatus fuerit, tametsi appellante postea principali reo, possit tertius appellationem ipsam prosequi, alio inuito, & non prosequente, sicuti mihi probat etiam in hac specie Iurisconsultus in d. l. a sententia. versi. idem rescripsit. Secundo ex his constat intellectus ad leg. si perlusorio. & ad l. a sententia. ff. de appellatio. Quibus conuenit regia. l. 4. & 7. titul. 23. par. 3. dum in his responsis permittitur legatarijs appellare a sententia lata contra haeredem scriptum super viribus testamenti. Hactenus etenim explicuimus, quo tempore sit haec appellatio proponenda, & modo adijcimus, non aliter his legatarijs permissam esse appellationem, quam ipsimet haeredi scripto permissa sit, & ideo, si [art. 3]haeres tribus sit damnatus sententijs, aut ea, quae non patitur appellationem, profecto legatarij non poterunt in ea specie appellare. Et licet quibusdam placuerit, tertium ignorantem posse tertio prouocare, quod statim tractabitur, illud verum est, vbi sententia non nocet tertio ignoranti, sed scienti. iuxta distinctionem. l. saepe. ff. de re iudicat. at vbi sententia inter alios lata, alijs etiam ignorantibus nocet ex natura causae, tunc (ni fallor) non poterit tertius, cui sententia nocet, tertio prouocare, nec item ab ea sententia, quae prouocationem excludit. Huius opinionis ratio est, quia sententia in presenti quaestione iure ordinario ex natura sua nocet, etiam ignorantibus, non ratione scientiae ipsius litis, & ideo licet quo ad tempus appellandi consideranda sit scientia sententie, vt diximus, non tamen quo ad hoc, vt propter ignorantiam appellationem patiatur, & admittat, quam ipsemet reus principalis proponere intra vllum diem, nec potuit, nec potest. Ignorantia siquidem, vel scientia non inducit in hoc casu tertio praeiudicium, & ea ratione parum ad rem istam vrget, quod tertius ignorauerit, aut sciuerit litem hanc tractari inter heredem scriptum, & legitimum. Idem persuaderi poterit ex eo, quod haeres legitimus, qui causam contra testamentum cum haerede scripto, eodemque legitimo contradictore tractauerit, quique ad huius cause examen non tenebatur vocare ad iudicium legatarios, sententiam obtinens vltimam exceptionem habeat rei iudicate aduersus ipsos etiam legatarios ignorantes. l. si superatus. ff. de pigno. cuius in c. 13. meminimus latius. Ergo apparet, non esse admittendam horum legatariorum appellationem, obstante rei iudicatae exceptione, cum ab ea sententia, quae in rem transierit iudicatam, appellatio minime iure sit permissa. l. 1. ff. de re iud. vbi Iason. 1. & 2. col. cap. quo ad consultationem. de re iud. l. eleganter. §. si post. ff. de cond. indeb. gloss. in cap. non solum. §. innouata. de appellatio. in 6. Ex quibus deducitur, rem iudicatam perpenso effectu dici, quoties a sententia nequit appellari. Quod tradidere etiam Abba. & alij in rub. de re iudic. Roma. consil. 334. Bart. & Paul. Castren. in l. litigatoribus. C. de appellatio. & ibi gloss. Hoc ipsum & alia ratione comprobatur: Regulariter etenim sententia lata contra haeredem scriptum, nocet legatarijs, etiam ignorantibus, tribus exceptis casibus, nempe cum sententia lata fuit per collusionem, aut contra contumacem, vel per iniuriam, non appellante haerede, cum posset appellare d. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. Sed in hac quaestione sententia lata est contra haeredem praesenten, non colludentem, nec appellare omittentem, data facultate appellandi, vt constat. Ergo legatarijs omnino nocet exceptione rei iudicatae propter iuris regulam. Tertio deducitur vera interpretatio Iurisconsulti in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. l. si parentes. C. de euictio. l. 4. titul. 23. parte 3. quibus in locis statutum est, posse venditorem propter damnum, quod sibi ex euictione imminet, appellare a sententia lata contra emptorem, eo non appellante. Hoc equidem ita est accipiendum, vt venditor appellare possit ab illa sententia, a qua emptor appellare potuit: non au[art. 4]tem ab illa, quae etiam emptore appellante transiret in rem iudicatam, quia nullam admittit appellationem. Ergo vbi emptor tertia est condemnatus sententia, a qua non licet prouocare, profecto nec ipse venditor poterit appellare, quod satis probatur his rationibus, quas modo explicuimus. Nec in hoc casu venditor minor poterit beneficio restitutionis in integrum ad appellandum admitti, ex eo, quod emptore appellante a prima, & item a secunda sententia, nulla laesio ex omissione appellationis venditori contingit, & ideo cessat restitutionis in integrum auxilium, nec erit admittenda opinio. gloss. in dicta l. si parentes. cuius mentionem fecimus in capitulo proximo. numero 3. fortassis & in venditore, qui appellare vult a sententia lata contra emptorem eo non appellante, illud non temere respondebitur, hanc appellationem proponendam esse a venditore priusquam aduersus emptorem sententia transierit in rem iudicatam, id est, intra decem dies, ab eo die, quo emptor sciuerit, sententiam contra se latam fuisse. Atque pro ista interpretatione obseruandum erit, sententiam latam contra emptorem venditori, etiam ignoranti nocere, quoad exceptionem rei iudicatae, vt is non possit cum victore iterum examen causae repetere. Nam, etsi possit venditor propter periculum euictionis, emptorem defendere, & liti assistere, atque a sententia lata contra emptorem appellare, vere tamen causae huius defensio ad emptorem pertinet, qui ex contractu venditionis rei dominium acquisiuit, quod venditor in eum transtulit, & denique possessionem, cuius causa solus ipse ab actore vendicante rem ad iudicium est reuocandus. l. in rem. ff. de rei vendic. atque ideo finito iudicio cum emptore, dubio procul finita est rei vendicationis causa. Nec poterit suscitari ad venditoris petitionem, cum is omne ius, quod habuit, in emptorem transtulerit. Vnde licet possit defendere emptorem, & eo non appellante appellare: id tamen obtinet, modo sententia nondum transierit in rem iudicatam cum emptore. Hoc itidem probatur, quia sententia lata contra emptorem directe quidem, & ex natura, ac propria vi, non nocet venditori, nec ei preiudicat, siquidem in ea tractatur de dominio rei petitae, & de eius traditione, ac restitutione: res vero petita, nec quo ad dominium, nec quo ad possessionem ad venditorem pertinet. Igitur non fit eidem damnum, nec praeiudicium ex sententia directe, sed indirecte, quia de euictione tenetur. Non oberit quod paulo ante diximus de legatarijs, qui dissimilem causam in hac controuersia habere videntur. Nam legatarij directe, & ex natura propria patiuntur damnum ex sententia lata contra haeredem scriptum, cum testamentum, in quo legata relinquuntur, pronuncietur irritum, falsum, vel inofficiosum, quam ob rem mirum non est, quod hi appellare possint infra decem dies a tempore propriae scientie, etiam post elapsum ipsi victo tempus appellandi, cum ipse appellare potuisset, & id omiserit, agitur sane in hac lite de iure, & iustitia ipsorum legatariorum, qui contendunt se ius habere, causa, & titulo testamenti, quod ius in neminem hactenus transtulerunt. Amplius tamen inquiramus huius dissimilitudinis rationem, vt minime cogamur argumentationem admittere a legatarijs ad venditorem. Legatarij etenim iure tuti sunt, non obstante rei iudicatae exceptione, quoties sententia lata fuerit per collusionem, nam poterunt agere contra victorem ex testamenti causa, & titulo. Venditor autem in hac specie non potest agere contra victorem, cum tutus sit ab incommodo euictionis, vt constat Item non obstante rei iudicatae exceptione, poterunt legatarij agere contra victorem ad legata: vbi sententia lata fuit contra contumacem: at venditor non poterit tunc causae examen repetere, quia de euictione non tenetur. l. si ideo. ff. de euictio. capitul. vlti. de empt. scripsimus & nos libro 3. variarum resolutio. capitul. 17. numero 9. quod si & in hoc casu venditor de euictione teneretur, posset profecto vti aduersus ipsam sententiam his auxilijs, & remedijs, quibus, & eodem pacto, ac modo, poterat ipse reus principalis vti, quemadmodum sensere gloss. & Doctor. in dicta l. ab executore. §. alio. verbo. poterit. Quoties vero haeres scriptus a sententia lata contra ipsum potuit appellare, & appellationem omisit, tunc legatarij poterunt appellare, cum & quibusdam visum fuerit etiam in hoc casu eos seruari illae sos ipso iure, sicuti superius commemorauimus. Nec tamen idem admittendum est in venditore, nisi & is appellauerit intra decem dies, a tempore quo emptor sciuerit, latam fuisse sententiam. Dispar equidem ratio est inter venditorem, & legatarios, quibus aduersus sententiam subuenitur etiam in his casibus, in quibus ab ipso haerede scripto consequi potuissent legata, propter collusionem, vel culpam: quemadmodum traditur in dicta l. si seruus plurium. §. primo. ff. de lega. 1. Venditori vero minime permitteretur appellatio, nisi vbi eius intererit propter euictionis periculum. gloss. & Doctor. in dicto §. alio. in verbo. poterit. Denique pensitatis rationibus his, opinamur, venditorem non esse admittendum ad appellandum, quoties sententia ipsa contra emptorem transierit in rem iudicatam, etiamsi teneatur de euictione, quandoque in hoc casu, quod explicuimus olim in dicto capi. 17. numero 9. tametsi vbi venditor sit minor, restitui possit ad appellandum, si emptor appellare potuit, & id agere omiserit, quia venditor ipse in hoc laesus fuerit. glo. insignis in dict. l. si parentes. quae ita est intelligen da, vt procedat, quoties appellatio, quae vel ab emptore, vel venditore proponi potuit, ab ipsis, vel eorum altero fuit omissa. Quarto, si ad amussim omnia, quae hoc in capite tradita fuere, examinentur, maxime conuenit expedire rationem, & intellectum Pontificij responsi, quod nobis exponitur in capitulo super eod. de officio delegati. Ex eo siquidem deducitur, clausulam illam, appellatione remota, quae solet plerunque delegationibus ac commissionibus adscribi, tantum vim obtinere inter ipsos litigantes, reum scilicet, & actorem: non autem quo ad tertium, qui se liti, vel executioni opponit, sicuti adnotarunt Abbas Baldus, Barba. Felinus, Decius & alij in dicto cap. super eod. Francus in cap. pastoralis. 7. quaest. de appella. colum. penu. Corsetus in Singularibus, verb. clausula. in primo, & verbo. appellatio. in primo. Bartol. in l. 1. §. interdum. ff. a quibus appella. non liceat. numero 4. quorum opinio communis est, quam sequuntur Fel. in cap. veniens. in 2. nume. 5. de testi. Curt. Iunior consi. 179. nume. 6. Rebuffus super leges regias par. 1. tracta. de literis obliga. articu. 1. glo. 10. nu. 11. Bald. per illum tex. in l. cum filius. ff. de mili. testam. Iason in l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. columna vltim. Sebastianus Vantius de nullitatibus. titul. quis possit dicere de nullitate. numero 15. Decius in cap. sua. colum. 2. de appel. Felin. in cap. qualiter. in 1. num. 13. de accusa. Antoni. in c. vt debitus. nu. 14. de appell. Sed si rationibus agendum est, idem probatur, quia rescriptum principis non porrigit vim. & effectum, nisi in hos, cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. leg. prima. ff. de const. princip. Decretalis vero Pontificis responsio hanc conclusionem non omnino in vniuersum probat, cum in ea permittatur appellatio, non obstante clausula, appellatione remota illi, cui nec ignoranti, nec scienti praeiudicat sententia lata per iudicem illum delegatum, & denique illi, de cuius iure, nec actum est in eo iudicio, nec potuit agi ex eo, quod delegatus ille iudex mandatum non habuit, siquidem ius illud tertij maxime distabat a iure litigantium, quod adeo manifestum fit ex illius capitis lectione, vt nihil sit hac in disputatione euidentius. Etenim commissa fuit delegato causa inter duos de iure, & quasi possessione praesentandi contendentes, vt delegatus ipse ecclesiam ordinaret, appellatione remota ad praesentationem eius, quem constiterit ius praesentandi habere, qua quidem delegatione iudex nullam habuit potestatem tractandi, nec iudicandi de iure institutionis, vt satis probat ille tex. & fatentur palam Innocen. & alij. idem vlterius aperitur, quia sententia illius iudicis episcopo ignoranti non praeiudicat, sicuti constat, nec item scienti, nam si ratione scientiae praeiudicare posset, id contingeret propter distinctionem Iurisconsulti in dicta leg. saepe. ff. de re iudica. & summi Pontificis in capi. penul. eod. ti. at illae decisiones quo ad vllum earum casum, minime conueniunt liti, & causae, quae de praesentatione tantum tractabatur inter patronos in dicto capitulo super eod. Ergo non potuit sententia lata ab illo iudice episcopo, etiam scienti praeiudicare, sic Innocen. ipse & Bellamera ibi numer. 5. fateri plane videntur, ea quae tractantur, & traduntur in ca. cum super. de re iud. de scientia, & ignorantia, nequaquam aptari, nec conuenire posse illi quaestioni, quae in d. c. super eo. a summo Pontifice diffinitur. Quod si ex aduerso dixeris, in specie proposita in dict. cap. super eo. institutionem factam a delegato, sciente, & non contradicente episcopo, ad quem iure illa pertinebat, validam omnino esse, quemadmodum notant Innocen. Panorm. Imola colum. 2. Deci. colum. 4. Felinus colum. vl. in dicto cap. super eod. Caesar Lamber. de iure patrona. 3. par. 2. libro quaest. 2. art. 2. nume. 17. argumento sumpto ex cap. si seruus. 54. distinc. vbi probatur, valere ordinationem serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino, & non reclamante, quasi in fauorem diuini cultus taciturnitas illa haberi debeat pro consensu. At idem tendit elegans Panormita. opinio in disputatione incip. Augerio 2. dubio, vbi asserit, institutionem factam ab Episcopo patrono non praesentante praesente tamen, & tacente, validam esse, nec posse rescindi ex eo, quod fuerit facta patrono non praesentante: contra cap. decernimus. 16. quaest. 7. capi. illud. de iure patrona. & idem erit, vbi Episcopus beneficium contulerit patrono sciente, & non reclamante statim, etiamsi absens fuerit tempore collationis & institutionis, quod late probat Caesar Lamberti. in d. art. 2. nu. 20. Hoc ipsum non admodum refragatur, etenim etiamsi vera sit praescripta interpretatio Innocentij, & aliorum ad d. c. super eo. profecto ea non procedit, vt ipsi fateri videntur ex scientia litis, vel sententiae, quae fertur super quaestione controuersa de praesentatione, & ideo non est cur hic aptemus materiam & tractatum illum, an sententia lata inter alios, alijs scientibus noceat, sed obtinet ex eo, quod episcopus sciens, delegatum institutionis & ordinationis ecclesiae actum exercuisse, & fecisse, illi non contradixerit, quasi fauore ordinationis ecclesiae, ea taciturnitas censeatur consensus. Nam si iudex ille delegatus per sententiam pronunciasset, praesentationem ad actorem, vel reum pertinere, & iussisset, eam ab eo fieri, vt ipse institueret, quamuis episcopus notitiam habuisset huius sententiae, nec ab ea intra decem dies appellasset, dubio procul posset postea tempore collationis, & institutionis delegato refragari, & eius institutioni contradicere, imo fatetur Decius in d. c. super eod. nu. 8. posse appellare episcopum intra decem dies a tempore ipsius collationis, cui non videtur consentire, licet statim taceat. Caeterum Lector candide, etiamsi responsio haec sufficiens esset, vt probaremus in d. c. super eod. sententiam a iudice delegato latam minime preiudicium facere alteri etiam scienti, nihilominus libere proferam, quae ipse mecum excogitaui, ad ea maturius intelligenda, que Panormita. Imo. & alij commenti sunt. Nam eorum sententia tam falsa est, quam a mente, vero sensu, & iudicio Innocentij, quem eius authorem laudauere, prorsus aliena Horum vltimum deduxit eleganter AEgidius a Bellamera in dicto c. super eo. nume. 5. qui existim at Innocentium non hoc diffinijsse, quod posteriores ex eo adnotarunt: verba Innocentij haec sunt. Sed quid si non appellat ordinarius? teneret quod fit a delegato, imputet enim sibi, quod sciuerit, & non contradixerit, cum distinctione tamen, vt notatur de re iud. cum super. Contra supra de rescrip. ex parte decani. secundum nos non habent locum istae obiectiones. Hactenus Innocentius, qui hoc voluit, quod istae obiectiones de negligentia appellandi ab institutione a delegato facta, & quae nulla erat, non haberent locum in hac controuersia, quia huic delegato, nec fuit commissa institutio, nec cognitio ipsius causae ad institutionem pertinentis, & ideo etiamsi episcopus sciret delegatum fecisse institutionem, nec contradiceret, non ex hoc consensisse videretur institutioni, que nulla fuerit, nempe ab eo facta, qui nullam habuit potestatem instituendi. Atque ita Ioannes Lignianus, AEgidius num. 5. & Card. in d. c. super eo. expressim tenent, in eo casu institutionem factam a iudice delegato, nullam esse, nec praeiudicare episcopo, etiam scienti, & non contradicente, quo minus possit ipse postea contradicere, & petere rescissionem eiusdem, vel ea non obstante instituere, ipse etenim Romanus Pontifex in d. cap. super eo. fatetur, solum illi delegato commissam esse causam, & controuersiam de iure praesentandi: non autem de iure instituendi, nec potest ille delegatus de eo iure tractare, si de institutione, & potestate instituendi esset inter duos atrox contentio, cum causa ista non sit illi commissa, qua ratione aliquot a Doctoribus in d. c. super eo. etiam ex ipso Innocentio notantur, quae si exacta diligentia fuerint examinata, non ita certa, & vera censebuntur, vt ipsimet authores fuere opinati, siquidem Inno. fatetur per illam commissionem, quae facta fuit inter duos litigantes, Romanum Pontificem nullam gratiam delegato fecisse, sed tantum eidem commisisse, vt de iure eam controuersiam inter litigantes diffiniret, vnde nullam illi iudici dedit potestatem instituendi, nec conferendi beneficium ac sacerdotium illud, de cuius presentatione tractabatur. Deinde constat, in his, quae sunt grauis praeiudicij, scientiam & taciturnitatem non sufficere ad consensum. l. filiusfamilias. §. inuitus. ff. de procur. l. sicut. § non videtur. ff. quib. mod. pig. vel hypoth. solua. etiamsi qui tacet sit praesens, vt inibi probatur, & est Communis omnium opinio, de qua modo non vacat longius disputare, nam tradidere latissime glo. Abb. & Fel. in c. nonne. de praesumpt. Barto. & Iason nu. 68. in l. quae dotis. ff. solut. matr. gloss. in c. is qui tacet. de regul. iur. & in l. qui vas. §. vetare. ff. de furtis. Decius in cap. cum M. nume. 23. de constitutio. Bald. Imola. Alexan. & Ripa colum. 1. in l. 2. §. voluntatem. ff. solu. mat. & plerique alij. Huic rationi & alia poterit accedere. Haec enim institutio nulla est, quia fit, vt omnes fatentur, ab eo, qui non habet potestatem instituendi, ergo non est necessaria appellatio, nec videtur huic institutioni nullae consentire, qui ex ea patitur praeiudicium, quanuis non appellet. l. 1. C. quando prouoca. non est necess. vbi gl. l. 1. C. si a non compete. iudice. l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Clem. pastoralis. & Clem. prima eo. titu. notatur in l. si expressim. ff. de appell. & in cap. in primis. 2. q. 1. & in cap. 1. de re iud. Quamobrem libenter a Decio ipse quaesierim, vnde deducit in hac quaestione, valere institutionem episcopo sciente, & non appellante. Nam si ex ex deducitur, quod taciturnitas habeatur pro consensu, nullibi cautum extat, quod decem dies, & sic tempus iure datum ad appellandum, itidem dentur ad contradicendum: Imo tenetur quis boni viri arbitrio statim post scientiam, cum primum poterit contradicere, ne videatur ex scientia, simul & patientia consensum tacitum, & a lege praesumptum praestitisse, sicut quoties quis ob praesentiam & taciturnitatem presumitur consensisse actui, non poterit regulariter intra decem dies contradicere ad effectum, quod consensus ille tacitus, & praesumptus irritus maneat & in dissensum potius accipiatur. At si Decius dixerit ex eo deduci institutionem praedictam validam esse non appellante episcopo, atque inde adsumi consensum tacitum in sententiam iudicis delegati, cap. quoad consultationem. de re iudicat. tunc vrget aduersus hanc rationem, huius sententiae defectus, quia nulla est, & ideo ex omissione appellationis non consequitur tacitum consensum illius, cui praeiudicat. Quarto contra Panormita. Imol. & sequaces adducitur iure optimo argumentatio quaedam. Nam vel episcopus post factam a delegato institutionem, habuit eius notitiam, vel paulo antequam ea fieret, aut eo tempore, quo facta est sciuit, delegatum velle instituere, eumque institutionis actum exequi. Priori casu, satis obtentum est, etiamsi posset quis actum impedire, non videri consensisse, quamuis taceat, & non contradixerit: notant expressim Bartolus in l. quo enim. §. 1. ff. rem ratam haberi. l. procurator. in fine. ff. eod. tit. Felin. in d. c. Nonne. de praesumptio. num. 12. & seq. post Panormit. ibi num. 4. Ergo episcopus non videtur consensisse in ipsam institutionem ex taciturnitate. Nec item in posteriori casu, non enim tenetur qui scit, etiamsi possit actum impedire, accedere ad agentes, & contradicere, ac impedire illum, cum possit eam contradictionem in tempus sibi vtilius, & oportunius, lege non refragante differre, seclusa fraude, quae ex qualitate actus, temporis, loci, ac personarum presumi arbitrio boni, ac discreti viri poterit, praesertim vbi ea taciturnitas tendit in alterius captionem, quod mihi videtur posse deduci ex traditis a Panormit. in d. capit. Nonne. num. 1. & col. 3. Felino ibi numer. 12. & 13. Decio in dicto cap. cum M. de constitut. numer. 23. & iuris ciuilis decisione in l. 2. C. si res aliena. pignor. data sit, & l. 9. titul. 13. part. 5. Constat igitur, non posse recte consensum episcopi scientis, & tacentis in hac specie constitui, cum nulla vsus fuerit fraude, qui contradictionem in aliud tempus optimo forsan consilio differt. Huic vero conclusioni, quam probauimus secuti Lignianum Cardi. & Bellameram, non oberunt in contrarium adducta. Primum etenim parum vrget text. in dicto cap. si seruus. 54. dist. quia duo in ea specie contingunt, & considerantur, quae minime nostrae quaestioni conueniunt, vnum equidem est propter libertatis fauorem, quae inducit, vt seruus pignori datus, sciente creditore, & tacente manumissus, non possit postea per ipsum creditorem iure pignoris peti, cum censeatur ex scientia & patientia ius pignoris remisisse. l. 1. C. de remis. pignor. Alterum a fauore religionis constat, eius enim gratia, qui tacet, ac sciens non repugnat, consentire videtur. Authent. si seruus. C. de episco. & cleri. notat vtrumque Iason in dicta l. quae dotis. ff. solut. matr. num. 84. cui etiam adstipulatur status ille maximae dignitatis, quem sacris initiatus profitetur, & cui seruilis conditio potissime indecens est, & contraria. In hac vero specie nihil est, quod fauori tribui possit, imo potius odio haberi debet hic actus, qui tot canonibus deferentibus ius instituendi episcopis aduersatur. capitu. quamuis. in princ. & ibi Ioan. And. Dom. & alij de praebend. in 6. gloss. in clemen. 2. de offic. ordina. Abb. in cap. vltim. de confirma. vtili. idem Abb. in c. si quis contra clericum. de foro compet. col. 3. gloss. item in c. 1. verbo processus. de rescript. lib. 6. Nam ita facile consultum esse poterat ordinationi ecclesiae, si praesentatus a patrono institueretur, ab episcopo, sicut, si ab ipso iudice delegato institueretur: & fortassis facilius & dubio procul multo melius. Quod vero traditur ex Panor. in d. disp. Augerio. licet non omnino placeat Fel. in c. cum Bertholdus. de re iudic. nu. 12. & multis rationibus dubium sit: tamen admitti poterit, vt ipse Panor. scribit, quoties institutio facta est praesente, ac tacente patrono. Primo quia patronus, qui facilime ob praesentiam potuit dissentire & impedire actum illum institutionis, videatur consentire, ne alioqui praesumamus tacuisse fraude, & dolo, vt illuderet episcopo instituenti, iuxta eam rationem, quam paulo ante deduximus ex l. 2. C. si res alie. pign. da. sit. Secundo hoc probatur ex eo, quod collatio beneficij facta praesente & tacente illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illam impedire, valet omnino secundum Tancred. Archi. & Praepo. in cap. si seruus. 54. distin. Imol. Abb. & Doct. in capit. ex ore. de his quae fiunt a maiori parte cap. Quorum opinio verior est, & frequentiori authorum consensu recepta, vt asseuerat eam sequutus Paulus Paris. in consil. 76. num. 14. lib. 4. qua de re latius tractauere Felin. in d. c. cum Bertol. & Lamber. in d. q. 2. articu. 2. Tertio quia qui potest actum impedire, si praesens sit, & taceat, consentire videtur. l. fideiussor. §. pater. ff. de pignorib. notant Barto. & omnes in dicta l. quae dotis. prae caeteris Ias. ibi nu. 76. Abb. & Fel. in d. c. nonne. notatur in l. Caius. ff. de pigno. actio. tradit Alex. in cons. 1. lib 3. nu. 7. Quod si institutio facta sit patrono absente, sciente tamen nec contradicente, non valet ea collatio beneficij, imo poterit patronus eidem contradicere, ac praesentare ministrum ad ecclesiae ministerium intra quatuor, vel sex menses a iure sibi datos, quemadmodum Card. respondet in clem. 1. de supp. ne. praela. num. 11. cuius opinio, quicquid Caesar Lambert. scripserit, potius placet, & probatur ex his, quae de tacito consensu, ac praesumpto modo tradidimus ad intellectum. c. super eo. quo factum est, vt possimus hinc colligere, quod inibi non tractatur de sententia, quae alteri noceat scienti vel ignoranti, atque ideo conclusio ex eo adnotata de effectu clausulae, appellatione remota, non omnino constat eius authoritate quo ad tertium, cui sententia nocet ex natura causae scienti vel ignoranti, aut ratione scientiae iuxta distinctionem. l. saepe. de re iud. & tamen fatemur clausulam, appellatione remota, minime obtinere vim & effectum, quoad tertium, cui sententia inter alios lata, non nocet etiam scienti, item nec quoad illum, cui sententia nocet ratione scientiae, secundum distinctionem. l. saepe. nisi dixerit quispiam, etiam huic nocere clausulam istam, vbi ipse sciuerit, iudicem de causa cognoscentem appellatione remota iudicatorum: ex his, quae in vltima huius capitis parte tradentur. Sed nec illis nocebit appellationis priuatio, quibus sententia ex natura causae, & propria vi nocet etiam ignorantibus, quoties condemnatus, & victus per sententiam curauit aut causam praebuit, quod clausula illa, appellatione remota: commissioni, & delegationi causae adijceretur. Alio qui fortassis haec clausula etiam nocebit his, quibus ex natura causae, iure ipso, etiam ignorantibus nocet sententia, quod suaderi poterit multis rationibus, quae deduci possunt ex his, quae hoc in capite, & praecedentibus explicuimus. Potissimum id mihi satis applaudit, nocere clausulam istam venditori, qui velit appellare a sententia contra emptorem lata, vt effugiat euictionis periculum. Sic etenim quaestionem istam diffinire constituimus aequo animo laturi, si quisquam certius aliquid, iureque probabilius hac in re excogitauerit. Quinto admodum huic tractatui conuenit examinare, an sententia inter alios lata praeiudicet omnino illi, qui post litem coeptam rem emerit de qua quaestio erat, cui controuersiae & altera praemittitur, sit ne res litigiosa, & litigiosi vitio affecta ex eo, quod in iudicio fuerit petita? Conueniunt enim omnes, rem effici litigiosam per solam citationem, quoties ea petitur actione reali, agiturque de dominio, aut quasi dominio, directo vel vtili. quod manifestum est in Auth. litigiosa. C. de litigios. nec in hoc vlla est contentio inter iuris vtriusque Interpretes: tametsi olim iure Codicis necessaria fuerit litis contestatio ad vitium litigiosi. l. 2. C. eod. tit. Denique nunc in varias itum est sententias super eo, an res efficiatur litigiosa, quoties petitur actione personali, & ad rem ipsa actio personalis proponitur? Quibusdam enim placuit, rem nusquam effici litigiosam, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali, vt actione ex empto, quae ad rem emptam contra venditorem in iudicium adducitur. Huius opinionis authores sunt Petrus a Bella Pertica. Iacob. Butricar. & Faber in dict. Authent. litigiosa. Bartol. in l. 1. Cynus Alber. Bal. & Angel. in l. 2. C. de litigios. Innocent. & Ioannes Andr. in capitul. cum M. de constituti. idem Ioan. Andrae. Abb. numero septimo, & Henric. optime colum. 4. in capitul. ecclesia. vt lite pendent. Ferrari. in practica titu. de forma libelli in actione reali. numer. 81. Specul. titul. de appellatio. §. nouissime. in versicul. verum generaliter est. Matthaeus de Afflict. in constitut. Neapolita. rubric. 41. numer. 14. versicu. & si lite pendent. Bald. in l. 1. C. communi diuid. numer. 6. Vitalis in tractat. clausularum. titu. appellat. pend. colum. 2. Paul. Parisius in capitu. dilectae. numer. 11. & sequent. de exceptioni. Roma. in consil. 270. qui asserit hanc opinionem communem esse, idem Roman. in l. quanquam. §. 1. numer. 5. ff. de aqua pluu. arcend. scribit, eandem in consulendo maximam habere authoritatem. Cui suffragatur text. in dict. Authent. litigiosa. & in Auth. de litigiosis, in princip. collatio. 8. vbi statutum est, tunc dici rem litigiosam, cum de eius dominio causa tractatur, & ideo si personalis actio proposita fuerit ad rem, non erit res litigiosa, siquidem de dominio rei eo in iudicio minime disputatur. Huic authoritati accedit & alia ex eadem constitutione de litigiosis. §. Ab hoc autem. inibi etenim respondit Imperator, rem non dici litigiosam, quoties ad eam actum sit actione hypothecaria. Prior tamen ratio tollitur, si obseruemus diligenter, Nouellam constitutionem in hoc a veteri iure discessisse, quod ad vitium litigiosi in ipsa re constituendum exigat tantum citationem ex actione reali, cum olim esset necessaria contestatio litis. Ergo noua constitutio in actione reali tantum in hoc veterem abrogat, quod citatio sufficiat, veteri lege requirente contestationem litis, atque ideo in actione personali nihil noui statuit Iustinianus Caesar, & ea ratione ab antiquis legibus petenda erit huiusce quaestionis diffinitio: posterior vero authoritas maxima ratione refellitur, quia in actione hypothecaria vitium litigiosi non est necessarium, nec quicquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota & pendente, rem emerit, quae in eum hoc onere aeris alieni transfertur, secundum omnes contrariae opinionis authores, qui ita respondere conantur Nouellae constitutioni. Sed si possit plurimum interesse ipsi creditori agenti hypothecaria, quod res efficiatur litigiosae propter plures, & maximi momenti effectus, nihilo minus voluit IVSTINIANVS, non constitui vicium hoc, nec contrahi quo ad rem hypothecae obnoxiam, quia res ipsa transit cum onere in quemcunque possessorem. Nec refert quoad vitium litigiosi, quod sit hypotheca specialis, vel generalis, imo multo magis libera est hypotheca generalis a vitio isto, quam specialis, quod ipse Iustinianus fatetur in d. §. Ab hoc autem. versicul. Ex quo iam claret, qui ita legendus est, ex quo iam claret, quod generales hypothecas multo minus litigiosi vocabulo volumus contineri. Sic etenim legitur ex Codice Graeco nouellarum, & ex latina Haloandri interpretatione, vt obiter mirer, cur vulgo absque vlla ratione, & contra mentem legislatoris legatur. Multo magis litigiosi vocabulo volumus contineri. Est ergo ratio altera, quae vitium istud excludit a re hypothecae titulo obligata, quia hypothecaria actione non agitur de dominio, nec ad dominium rei obtinendum, sed in effectu actio tendit ad debitam pecuniam consequendam. Vnde vbi actio personalis deduceretur in iudicium, ad dominium rei obtinendum, nempe actione ex empto, profecto per litis contestationem res ipsa litigiosa efficitur authoritate l. 2. C. de litigio. quae in hoc nullo modo Nouella constitutione abrogatur, qua ratione quoties actione personali petitur dominium rei, vel directum, vel vtile, sequuta litis contestatione, res ipsa efficitur litigiosa: secundum gloss. in l. quanquam. §. 1. verb. iudicium. ff. de aqua plu. arcen. & inibi Bart. Cuman. Imola Roma. & Barba. in addit. ad Bartol. eundem Bart. & Alex. in scholijs. l. 3. in §. vlt. ff. de litigio. Angel. in Authent. de litigio. colum. 2. Imol. Dec. & Rip. super gloss. vltim. in capitu. cum M. de constitutio. Salicet. in l. 2. C. de litigio. Rauenam in titul. vt lite pendent. nihil innouetur. Petr. Iacob. in pract. titul. de litig. optime idem tradit & probat Iason in consil. 43. libr. 1. idem Imol. & Felin. colum. vltim. in capit. dilectae. de exceptionibus, & rursus ipse Imola in capit. ecclesia. in 1. vt lite pendente. 2. colum. quorum sententia mihi potius applaudit, quippe quae & verior sit, vtiliorque ac conducibilior praxi, & iudiciorum authoritati, propter effugiendas, ac vitandas litigantium calumnias. Sed & ipse Iason in dict. consil. 43. colum. vltim. scribit, temerarium esse ab hac vltima opinione in iudicijs discedere. His vtcunque praemissis est adnotandum, sententiam latam inter alios, nocere omnino, & exequendam esse aduersus illum, qui rem litigiosam, eoque vitio affectam emerit. quod probat [art. 7]ex ratione l. vltim. C. de litigio. Barto. in l. 1. §. vltim. ff. de litigio. idem Bartol. & Salicet. in d. l. vltim. Paul. Castrens. in dict. l. quanquam. §. 1. Bald. in l. 1. C. commun. diuid. expressim Bartol. in l. 3. C. de pignorib. numer. 23. Rodericus Xuarez in repet. l. post rem. ff. de re iud. post octauam ampliationem legis regiae. col. 5. Matthae. de Afflictis in constitut. Neap. libr. 2. rubr. 41. nume. 10. quorum sententiam veram esse censet Angel. in dict. Authent. de litigiosis. col. 2. vbi emptor sciuit tempore venditionis rem illam litigiosam esse, vel super ea tractari litem in iudicio. Alioqui vbi is bona fide ignorans emisset rem, non est contra ipsum sententia exequenda. Ego sane non probo hanc Angeli opinionem, quoties vere res litigiosa est, cum haec transeat, ac transmittatur cum litigiosi vitio in quencunque tertium possessorem, etiam ignorantem, tametsi propter ignorantiam is non sit aliqua poena multandus. l. vltim. C. de litigiosis. qua probatur, rem litigiosam quoad poenam vendentis, vel transferentis, & quoad ipsum vitium ipsiusmet rei transmitti, etiam in ignorantem. Igitur si propter vitium litigiosae rei sententia mandari potest executioni, contra tertium possessorem, nihil refert an fuerit is ignorans tempore emptionis. Hoc ipsum probatur, quia vbi res efficitur litigiosa, non potest eius status mutari in praeiudicium agentis, quoad iudicij ordinem, & examinationem causae, nec potest litis cursus impediri, duriórue fieri actoris conditio. l. vltim. ff. de litig. l. 2. C. eod. titul. tex. optimus in dict. l. quanquam. §. 1. Sed & generaliter, etiam vbi res litigiosa non efficitur per citationem, nec per contestationem, si tamen ea per reum alienetur lite pendente, poterit executioni mandari sententia lata cum alienante contra ipsum, in quem translata fuerit, si ipse sciuit tempore translationis litem ea super re pendere, vel super aere alieno exigendo, ac soluendo ex bonis alienantis. Quasi ea alienatio, propter motam litem & scientiam ipsiusmet emptoris omnino praesumatur facta in fraudem sententiae, & eius exequutionis, nec sit necessaria tunc actio reuocatoria ex titulo de his, quae in fraudem creditorum. Probat hanc conclusionem text. in l. chirographis. §. vlt. ff. de administrat. tutor. Cuius authoritatem veram esse contendunt Bald. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marit. idem Bald. in l. certa forma. C. vt in poss. le. & idem rursus in l. executorem. C. de execu. rei iudicat. numer. 26. Paulus de Castro. Vincentius Herculanus. num. 43. Iason num. 10. Zasius colum. 3. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. & licet Bart. in l. 3. C. de pigno. num. 23. omnino huic opinioni aduersetur, ea tamen maximam authoritatem habet, vt tandem admittenda sit propter vtriusque, vendentis & ementis dolum, in praeiudicium iudicialis authoritatis commissum. Imo ex hac opinione non incongrue constat, & traditur vera conciliatio inter vtriusque iuris autores & interpretes, dum ex his quidam censent, sententiam latam contra debitorem, posse mandari exequutioni aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit, etiam absque reuocatoria cognitione & sententia, quod tenet Cynus in l. 1. quest. 9. C. de alienat. iu. mu. caus. fact. quemadmodum Bart. & omnes existimarunt. Sed contrarium placuit Bartol. in dict. §. super rebus, ad finem, & ibi Alexand. idem tenet Bart. in dict. l. 3. C. de pignorib. num. 23. idem in l. si quis missum. §. iudex. q. pen. ff. de damno infecto. & profecto haec est sententia, quae magis iure probatur, & frequentiori Doctorum suffragio recipitur, vt tandem prius oporteat agi reuocatoria ex titulo de his, quae in fraudem creditorum, & reuocata ipsa alienatione, tunc fiet executio in ea re, que per fraudem fuit alienata. §. item si quis in fraudem. Instit. de actionib. l. 1. §. necessario, vbi Bart. ff. si ventris nom. muli. in poss. Quibus in locis probatur, necessario esse prius praemittendam, ac tractandam ipsam alienationis reuocationem. Hoc etenim verum est, vbi alienatio fuit facta nondum mota lite, & sic in fraudem creditorum, quod si ea facta fuerit pendente lite, & sic in fraudem iudicialis authoritatis, poterit tunc admitti opinio, quae Cyno ab omnibus tribuitur, nec erit necessaria reuocatio alienationis, vt possit fieri executio contra tertium possessorem, qui rem ipsam emit pendente lite, & sciens litem pendere: quemadmodum Baldus paulo ante citatus, non semel diffiniuit. Erit igitur satis in hac specie, quod petatur executio probata rei alienatione, & scientia ipsius emptoris, & tamen quidquid Paulus ac Vincentius Hercul. senserint, ad hunc effectum, vt recta via fiat executio contra tertium possessorem, ipse opinor fore necessarium, quoties actione personali agitur ad solutionem aeris alieni, quod probetur scientia litis pendentis, & inopiae debitoris, id est, quod emptor sciuerit, debitorem non habere aliud in bonis, vnde possit creditori satisfacere, si fuerit condemnatus, nam ex hoc, quod alienatio fit a debitore pendente lite, non potest colligi fraus contra executionem futuram, cum ea fieri possit in alijs rebus quas ipse possidet. Nec item sufficeret scientia inopiae debitoris, si emptor ignoraret, litem pendere, cum ex hoc tantum deducatur fraus contra creditorem, non tamen contra iudicem, nec in praeiudicium authoritatis iudicialis, aut executionis. Quod verum esse opinor, etiamsi Paul. Castrensis, & Vincentius num. 46. senserint, satis esse probari scientiam, quod debitor aliam rem in bonis non haberet, vnde posset creditori satis facere, quamuis non probetur scientia litis pendentis. Sed si actione personali actum sit ad rem aliquam petendam, & eius traditionem, quamuis iuxta receptiorem sententiam non efficiatur res ipsa litigiosa, quod modo disputabamus, nihilominus alienatio facta lite pendente, data litis scientia ipsius tertij possessoris, vt facta in fraudem iudicis & executionis iudicialis, non impediet tacite reuocata eadem alienatione absque nouo iudicio executionem fieri contra ipsum tertium possessorem, ex his, quae modo tradidimus sequuti Baldum in d. l. ob maritorum. Hinc etiam deducitur congrua (ni fallor) interpretatio ad tex. in Auth. de litigiosis. §. ab hoc autem. Nam si creditor aduersus debitorem agat, no impeditur debitor lite mota, etiam rem speciali obnoxiam hypothecae alienare, vt inibi decisum extat, nec ad est huic rei vicium litigiosi, quamuis actum fuerit hypothecaria ad eandem rem, & tamen si debitor non habens alias res, vnde creditori satisfaciat, rem istam alienauerit lite mota in eum, qui sciuerit, litem ea de re tractari, & inopiam debitoris, profecto sententia lata contra debitorem mandabitur executioni contra tertium possessorem, quia haec alienatio facta est in fraudem creditoris simul & iudicis, atque ideo Baldi opinio in hac specie admittenda est, cum probetur omnino in opia debitoris. Nec oberit tex. in d. §. ab hoc autem. quia in eo casu non fit alienatio in fraudem, praesertim vbi ex precio rei alienatae soluitur aes alienum, vt inquit ibi Iustinianus, qui non facta solutione ista respondet, saluam superesse creditori actionem hypothecariam. Quod si non posset fieri executio contra tertium possessorem, in quem per fraudem fuit translata res ipsa hypothece obnoxia, oporteret iterum creditorem agere nouo iudicio, & actione hypothecaria, ac praemittere debitoris excussionem, ex quo deterior fieret eius conditio, per alienationem lite pendente factam, cum re non alienata, fieret directo executio in ipsa re petita, vel possessa tempore alienationis ab ipso debitore. Igitur fraus fit in hoc, & idcirco congruum est ita Iustiniani responsum interpretari, vt nulla calumnia sit in perniciem litigantium bona fide admittenda. Maior ac iniquior fraus fit, vbi pendente lite super actione hypothecaria contra tertium possessorem, ipse reus inops, nec habens rem aliam in bonis, quae possit sufficere ad iudicatae rei executionem, si vt possessor, qui dolo desijt possidere condemnatus fuerit, rem ipsam transtulerit in eum, qui scit litem motam esse. & inopiam ipsius rei conuenti. Etenim si non potest directo fieri exequutio contra istum nunc possidentem, absque nouo libello, & absque nouae litis examine, dubio procul ex fraude communi tam alienantis, quam eius, in quem fit alienatio, deficit rei iudicatae authoritas, quae in hoc potissimum fallitur, quod inanis est, & ideo iterum sunt omnia repetenda contra istum tertium possessorem, qua ratione aequissimum est, posse sententiam executioni mandari aduersus tertium possessorem directe, cum & in hac specie maxime obtineat ratio Bal. in d. l. ob maritorum & aliorum, qui eum sequuti fuere. Illud vero libenter addiderim, posse tertium possessorem, in quem translata est res litigiosa, vel pendente lite, appellare a sententia illa, quae directe praeiudicat eidem, quo ad exequutionem, modo appellet intra decem dies, priusquam sententia transeat in rem iudicatam, aduersum illum, qui fuit condemnatus. Non enim vicium litigiosi, nec fraus litis pendentis causa deducta ac praesumpta, priuat tertium possessorem iure appellandi a sententia, intra tamen illud tempus, quo potuisset ipse condemnatus appellare, & quo nondum sententia in rem iudicatam transierit contra condemnatum ipsum. Quemadmodum & de venditore diximus. Hactenus ergo de sententia inter alios lata, quae alijs nocet ex propria vi & natura causae, vel ex vicio, aut fraude propter litem pendentem, aut ratione cuiusdam praeiudicij euictionis causa [art. 8]imminentis. Nunc vero agendum erit de sententia inter alios lata, quae nocet alijs ratione scientiae iuxta distinctionem Iurisconsulti in d. l. saepe. Etenim vbi condemnatus appellare potuit, & appellare omisit, tertius iure appellare poterit intra decem dies a tempore, quo sciuerit sententiam latam. Quod probatur ex his, quae statim dicemus, & quae diximus in hoc capite de his, quibus sententia inter alios lata nocet ex natura causae, sensere Angelus Perusinus, & Ang. Aret. in l. ab executore. §. vltim. col. vlt. ff. de appellatio. Quid autem, vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio appellare non licet, an possit tunc tertius, cui ratione scientiae nocet sententia, appellare. Et sane si tertius hic in prima instantia, vel in secunda, vel in vltima, prius tamen, quam sit in causa conclusum, sciuerit litem cum alio tractari, non poterit appellare ab illa sententia, quae iure transierit in rem iudicatam ex eo, quod tertia non potest admitti appellatio, alio qui si tertius ignorauerit litem tractari vsque ad causae conclusionem in vltima instantia, cum eo tempore non potuerit ius proprium ad defensionem in iudicium adducere, poterit appellare, quamuis condemnatus non potuerit tertio appellare. Sic denique ex Innocentio ibidem adnotarunt Panormit. num. 26. Felin. post alios num. 10. in capit. cum super. de re iudicata. Bartol. Imol. & Angel. Aret. in l. a sententia. col. vltim. ff. de appellationib. atque ita erit accipiendum, quod communi consensu receptum est, nempe regulam illam, qua non licet tertio prouocare, procedere ac obtinere quoad condemnatum, non tamen quo ad tertium, qui condemnatus non est: secundum eosdem, & Dec. in cap. sua. colum. 2. de appella. ipse vero Innocent. Panorm. Felin. Dec. Bartol. & Imol. illud tantum exigunt, vt tertius appellare non possit a tertia sententia, quod sciuerit is causam tractari ante illam vltimam sententiam. Ang. Aret. addit, esse necessariam scientiam istam ante conclusionem causae. Scribit tamen Bar. in d. l. saepe. 5. & 8. q. damnum illud & praeiudicium, quod ratione scientiae sententia inter alios lata infert alijs, omnino tolli & vitari, si quis accesserit ad iudicium, & fuerit protestatus, se minime consentire in illius causae examinationem, & quod nullum sibi paretur praeiudicium. Eandem opinionem probant Angel. Cuman. Imol. & Alexand. ibi numer. 109. Anton. col. vltim. Abb. in cap. penult. de re iudic. nume. 8. vbi Imol. & Fel. num. 15. idem tenuerunt. Imo sufficit protestatio extraiudicialis, sicuti responderunt Angelus, Imola & Alexand. in d. l. saepe. & idem Imola & Felin. in d. c. penult. asserit tamen Imol. quem Alex. & Fel. sequuntur, hanc protestationem debere notam fieri iudici, vel parti aduersae, quoties his constat scientia protestantis. His non temere praemissis, mihi iure certius videtur, in hac quaestione, quam tractamus, satis esse, quod ante sententiam vltimam, & tempore, quo potuit tertius hac protestatione sibi praecauere & consulere, sciuerit causam tractari cum alio, & hactenus tractatam fuisse, etiamsi sit iam conclusum, quod videntur Innoc. Bart. & alij apertissime sentire. Hinc aptissime deducitur interpretatio vera Clementinae constitutionis primae de re iud. qua decisum extat, tres sententias conformes tradendas fore omnino executioni, non obstante [art. 9]nullitatis exceptione in contrarium obiecta, quae facta executione, nihilominus examinatur. est etenim ea decisio admittenda, quoad condemnatum, non tamen quoad tertium, qui ratione proprij preiudicij, aduersus ipsam sententiam vltimam nullitatem allegat, vel se opponit executioni, ad eam impediendam: sic sane visum est Ioan. Andr. ibi in gloss. verb. contra se. quem sequuntur Cardin. quaest. 4. Bonifacius col. 7. & alij ibidem Fel. in capitu. veniens. in 2. de testib. num. 11. Alexand. & Iason col. vltim. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudic. idem Felin. in c. cum super. de re iudica. num. 18. Roma. in Singula. 291. Rota in antiquis. 441. & Dec. in c. sua. num. 10. de appell. quorum opinio COMmunis est, vt fatetur eam sequutus Felin. in c. qualiter. in primo de accusa. num. 31. & constat ex traditis per Sebastianum Vantium de nullitatibus, titul. quis possit dicere de nullitate, tametsi contrariam sententiam veriorem esse censeat Gulielmus & Barba. in d. Clemen. 1. vbi Zenzelinus & Imol. hanc opinionem vltimam sequuntur, vbi tertius certior fuit de omnibus tribus sententijs: primam vero, vbi nullam cognitionem, nec scientiam habuit duarum sententiarum, quae ante tertiam latae fuerunt. Ego vero absque vlla distinctione opinor veram esse communem opinionem, quoties sententiae nec ex natura causae, nec ratione scientiae tertio nocent, etiam scienti. Etenim tunc, nec est necessaria ab his sententijs appellatio, nec nullitatis exceptio, sed tantum oportet, quod tertius vtatur regula iuris, ex qua, res inter alios acta, alijs non nocet. Nec potest hoc esse alicui controuersum. At si tertia sententia ita nocet tertio, quod ab ea nequit appellare, quia tertia est, nec licet ei tertio prouocare, profecto non poterit impediri ab ipso tertio huius sententiae executio, propter nullitatis obiectionem. Haec etenim conclusio palam probatur ex ratione ipsius Clementinae constitutionis, quae ex hoc constat, quod tertia sententia non possit quo ad executionis effectum impediri ratione nullitatis ab eo propositae, cui sententia ipsa, vt tertia nocet, & cui ea ex causa appellatio iure interdicitur. Igitur qui iuxta proxime traditam resolutionem, non poterit vt tertius, tertio prouocare, nec poterit executionem sententiae impedire nullitatis causa. Verum si tertius appellare potuisset a sententia, quae illi nocet, & id facere praetermiserit, aut neglexerit, dubio procul impediet executionem sententiae nullitatis exceptione. Ex quibus constat, opinionem Imolae & Zenzelini non satis iure probari, nisi secundum ea, quae in proxima quaestione tradidimus, sic denique apparet, quonam pacto Communis opinio defendi possit, & tandem haec sunt obseruanda, quo ad intellectum regiarum quarundam legum, quae de sententiarum executionibus eandem fere rationem habere videntur, quam Romanus pontifex in dicta Clementin. prima, non admodum obscure insinuauit, de quibus alias longius tractabimus. # 16 THEMA CAP. XVI. De tertio, qui vult executionem sententiae inter alios latae impedire. SVMMARIA. -  1 Tertius, qui executionem sententiae impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. -  2 Non est admittenda contradictio illius, qui se opponit executioni ad eam impediendam, quoties calumnia praesumitur ipsius opponentis. -  3 Intellectus l. is, a quo. ff. de rei vendicatio. -  4 Intellectus l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudicat. & eorum, quae Bart. ibi scripsit. -  5 Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus a iudice, qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. CAPVT XVI. AGITVR saepissime de sententijs iudicialibus exequendis, cum in rem transierint iudicatam, aduersus eos, qui expressim fuere condemnati, cui tamen executioni frequenter tertius aliquis obuiam ire conatur, eam impedire volens, & asseuerans, se ipsum condemnatum non fuisse nec victum, & praeiudicium graue pati, ex ipsius sententiae executione. Idcirco par est, vt & rem istam summatim explicemus illud praemittentes, quod vbi sententia nocet tertio, quo ad plenum preiudicium ex natura causae, vel ratione scientiae, aut alio quouis pacto, nec possit tertius appellare, non est cur tractetur, an ipse possit executionem impedire, cum minime sit ad hoc admittendus, ex his, quae latius scripta fuere in capitul. proximo, & notatur in l. saepe. ff. de re iudicat. & in cap. cum super. eod. titul. Iam enim est sententia, etiam quo ad tertium, translata in rem iudicatam, atque ideo eius executio impediri non debet. Tota igitur versatur controuersia in ea specie, in qua sententia lata inter alios, alijs non praeiudicat, nec iure nocet. Nam vbi praeiudicat & nocet, tunc vel potest tertius appellare, & eo casu executio suspenditur, aut non potest appellare, & executio suspendi non debet. Quamobrem contingere poterit quod tertius velit impedire executionem sententiae, quae rei iudicatae authoritatem habet contra condemnatum, duobus casibus, primo (inquam) vbi sententia huic tertio nullo pacto iure nocet, secundo, quoties ea nocere iure potest, & nocet: potuit tamen tertius appellare, & appellauit, licet victus appellare [art. 1]non potuerit, aut non appellauerit. In his tandem casibus vtcunque sit, qui velit impedire sententiae executionem, docere debet summatim & intra breue tempus, quod sibi damnum fiat ex illius sententiae executione, alioqui non est admittendus: quemadmodum probat text. elegans in capit. veniens. in 2. de testib. & ibi Panormitanus & Felin. idem Fel. in c. praeterea. colum. penult. de testib. cogen. probatur idem in l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudic. & est COMMVNIS opinio, ita tamen intelligenda, vt sufficiat semiplena probatio, nec sit necessaria probatio integra, secundum Innocent. & omnes in dict. capitul. veniens. vbi Felinus numer. 13. hoc ex omnium traditione deducit. Idem Felin. in dict. capit. cum super. numer. 16. de re iudic. quo fit, vt quoties tertius a sententia inter alios lata velit appellare, & executionem impedire, non sit illi satis, iustam appellandi causam exponere expressim in appellatione, sed oportet illam probare statim intra breue tempus, saltem summaria, & semiplena probatione, quod si tantum appellet, nec impedire conetur executionem, satis erit, causam in ipso appellationis libello proponere, quae appellationem ipsam iustificet. Verum quoties praesumi possit calumnia tertij appellantis, & se opponentis executioni, tunc non est admittenda eius appellatio, nec oppositio, sicuti constat ex cap. suscitata. de in integrum restitu. glo. Abb. Fel. & Dec. in cap. super [art. 2]eo. de offic. delega. verbo. tenebit. Felin. in cap. vlt. colum. vlt. de calumniatori. Card. & Fel. nu. 10. in cap. veniens. in 2. numer. 10. de testibus. Card. in Clement. 1. q. 4. de re iudica. Abb. & alij in d. cap. suscitata: quorum est communis opinio. Scribit tamen Panormitanus in d. cap. super eod. hanc calumniae praesumptionem tolli, si tertius offerat proprij, ac grauis praeiudicij probationem statim, &, (vt aiunt) in continenti, tunc etenim probatio ista recipienda est, & interim ad breue illud tempus differenda executio, quia calumniae praesumptio cessat. Haec Panormitani sententia probatur in capit. interposita. in princip. de appellat. idem repetit Panorm. in d. cap. suscitata. nu. 7. text. optimus in ca. literas. de restitu. spolia. versi. praeterea. l. si is, a quo. in princ. ff. vt in possess. legat. Innocen. in cap. post electionem. de concessio. praeben. idem Abbas & Decius 2. colum. in dicto capit. interposita. Non me latet, quibusdam visum fuisse, quod praesumptio calumniae non tollatur per oblationem probationis praesentis & statim faciendae: authoritate gloss. in dicto cap. suscitata. verb. sententiae. vbi Imola. column. 3. Antonin. Corsetus in Singular. verb. exceptio. tamen gloss. predicta non omnino probat hoc, imo potius idem quod Panormita. ex ea deduxit, vt constat in priori eius parte, a qua quidem opinione, & si tentauerit post recedere, non tamen expedite, ac deliberate discessit. Sic denique licet opinio Panormit. dubia sit, dum is scribit, exceptionem quamlibet, quae legitima sit, admittendam esse, si offeratur eius probatio statim, etiamsi lege, vel statuto nulla sit alioqui exceptio admittenda. Nam Alexan. hanc sententiam improbat consil. 94. libr. 4. cui pro Panormitan. respondet Decius in capitulo ex parte. in 2. colum. 4. de officio delegat. nihilominus, vbi plena probatio, & integra offertur statim, & in continenti, ipse opinor, tolli ex hoc calumniae sus picionem, quae profecto saepissime tolli non poterit ex probatione semiplena, quod eleganter admonet Felinus in dicto capitul. veniens, in 2. numer. 10. de testibus. qua in re multum erit tribuendum boni viri, ac discreti iudicis arbitrio, non tantúm circa probationis qualitatem, sed & circa tempus ipsum, intra quod fieri debet: quemadmodum Panor. in d. c. veniens. docet. nu. 11. & post eum alij praesertim Fel. nu. 15. Sed & si tertius docere velit, adhuc probatione integra graue praeiudicium sibi imminere, si sententia executioni tradatur, & ea ex causa eam impedire, admittendus non est, quo ties is ante sententiam sciuerit, causam & litem tractari inter victorem & victum, sic etenim censent rem istam intelligendam fore Antonin. Abb. & Fel. numer. 10. in d. cap. veniens. in 2. de testibus. Nicol. Boer. decisi. 79. col. 1. qui alios authores citat. Horum autem sententia non est ita indistincte intelligenda, fortassis etenim male plerunque intelligitur. Nam vel sententia illa, de cuius executione agitur, & aduersus victum authoritatem habet rei iudicatae, alteri praeiudicat ratione scientiae, & in hoc casu, vt superius adnotauimus, tertius appellatione proposita, si eidem permittitur, impediet executionem in praeiudicium eiusdem tertij, non obstante scientia, vel nocet alteri sententia ex natura causae, & non est tractandum de impedienda eius executione, cum etiam aduersus tertium ignorantem transierit in rem iudicatam. Quod si sententia tertio non nocet iure, nec praeiudicat, parum refert, quod is sciuerit causam & litem tractari, quia etiam scienti non infert iure sententia praeiudicium aliquod, & ideo quoties in executione huic praeiudicium immineat, aut aliqua laesio contingere possit, est admittendus ipse tertius ad impediendam executionem, non obstante scientia litis, & causae. Igitur opinio Antonij, Abb. Fel. & aliorum tunc erit admittenda, cum tertio praeiudicat sententia ratione scientiae, & ex eadem causa non est eidem appellatio permissa. Ita equidem authoritates vtriusque iuris ab his authoribus ad ducte, plane sunt intelligendae, quandoquidem in hac specie constitutae sunt. His tandem praenotatis, vtar hac in quaestione communi fere omnium distinctione, quam tantisper aperiam, iuxta praxim, quae mihi ex vsu forensi visa sit expeditior. Est etenim species quedam & casus admodum frequens, cum aduersus alicuius rei possessorem pronunciatur sententia de eadem re actori restituenda, & tamen qui pendente ea lite, eandem rem ab eodem possessore petierat, ac nondum obtinuerit, impedire vult prioris sententiae, & rei iam iudicatae executionem. Hoc sane casu, non impeditur executio, nec impediri debet, licet cautio danda sit ipsi possessori, cum ab eo res aufertur, quod si secundus petitor fundum aut rem euicisset, eam praestabit, aut indemnem ipsum reum constituet. textus celebris in l. is, a quo. ff. de rei vendication. & l. sequent. quae Iurisconsultorum responsa sic intellexere Innocentius, Abbas, Antoni. Cardin. Felinus numero 8. Areti. & alij in dicto capitulo veniens. in 2. de testibus. Bart. Alexand. & Iason. colum. penult. & final. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicata. Felinus, post alios ibidem in dicto c. cum super. colum. 4. Quo fit, vt si post sententiam, quae transierit in rem iudicatam coeperit tertius agere contra victum, aut se opponat executioni, executio differenda non sit, nec item cautio praestanda, imo sine vlla cautione fiet executio contra possessorem in re petita, & aget tertius contra victorem rei vendicatione, aliaue actione sibi competenti, quod probatur in dicta l. is a quo. Et tenent Innocen. Imola, Antonin. & Felinus in dicto capitulo. cum super. columna 4. idem Felinus in dicto capitulo veniens: numero 8. vbi Aretinus. numero 3. scribit, hanc opinionem Communem esse, quam omnes sequuntur ibi, vt fatetur Felinus numero 9. eandem probarunt Imola, & Angelus Aretin. in l. a sententia. ff. de appellat. Alexand. & Iason colum. vlt. in dicto §. super rebus. sensit gloss. in dicto cap. cum super. verbo. interpositam. in fine. Quod si tertius hic executionem velit impedire asseuerans, eius maxime interesse, illius rei petite possessionem non transferri in duriorem aduersarium, sibi imputet, qui prius non egerit ad illam rem obtinendam contra priorem possessorem, a quo iuste, iuris ordine seruato, & absque vlla fraude aufertur. Sed & si subesset aliqua suspicio fraudis futurae, circa illius rei possessionem, vt denique hic nouus actor, etiam obtenta victoria, frustraretur, posset tunc cogi, qui rem obtinuit ex sententia cautionem arbitrio iudicis praestare, ex qua saluum sit ius illius, qui modo agere vult, & agit quanuis Iurisconsultus in dicta leg. is a quo. hanc posteriorem dubitationem minime tractauerit. Nam & Panormitanus in dicto capitulo veniens. numer. 6. expressim scribit, ac sensit Bald. ibi, columna 2. etiam in casu, quo duobus eandem rem petentibus, qui prius vicerit, regulariter obtinere debeat rem ipsam in executionis iudicio, posse tertium impedire executionem, propter duriorem causam, ex mutatione possessoris contingentem. argument. capitu. Pisanis. de restitut. spolia. nisi & huic timori fuerit satis cautione succursum. Haec Panormitanus, a quo Fel. dissentit num. 9. existimans: satis esse cautionem praestari, siquidem ipsa tutam efficit futuri iudicij executionem. Ego vero perpensa Iurisconsulti mente, atque eius ratione ad amussim examinata, existimo, non omnino improbandam esse Panormitan. sententiam, quam iudex prudenti vsus arbitrio poterit admittere, si viderit iuxta probationem summariam periculi, & iuris, quod in ea re habere contendit secundus actor, non esse satis tutam, aut aequam executionem sententiae, quae lata fuit aduersus possessorem. Idem perpendendum erit ad hoc, vt cautio detur ad tutelam eius, qui post sententiam latam, quae in rem transierit iudicatam, impedire vult executionem, paratus agere statim, aut tandem agens ad eandem rem sibi tradendam, quod caute debet examinari, & post examen decerni. Sed si tertius post latam sententiam ante executionem agat contra victum possessorem, postea tempore executionis cautio prestabitur a victore, quod respondit Chassanaeus in consuetudinibus Burgundiae. rubric. 5. §. 3. columna 7. atque ita obtinebit etiam in hoc casu Iurisconsulti responsio in d. l. is, a quo. Secundus casus tunc constituitur, cúm res ipsa, quae a duobus petitur, vacat, nec est in alicuius potestate, quo ad possessionem, in hoc etenim casu admittendus est, qui velit impedire executionem, & docere, quod eius intersit, illius rei possessionem victori non tradi, quia facilius eam obtinebit vacantem, quam si alicui tradita fuerit. textus optimus in dicto capitulo veniens. vbi Innocentius & omnes hoc expressim tenuerunt. Est & argumentum textus in lege vltima. C. de edicto diui. Adrian. tollend. notant Barto. Alexand. & Iason in dicto §. si super rebus. Felinus post alios in dicto capitulo cum super. numer. 11. Barto. in l. penultima. ff. de petitione haereditatis. quorum opinio Communis est. Tertia solet tradi species, quando tertius, qui contendit impedire executionem sententiae, asseuerat, rem petitam esse penes ipsum, & se possessionem eius habere. Etenim hoc in casu, dubio procul non est sententia executioni tradenda, cum hic tertius rei petitae possessor nondum fuerit victus ab eo, qui petit executionem. Alio qui non fieret executio contra victum, sed contra ipsum tertium, qui nusquam litigauerit, nec victus fuerit. Probatur hoc d. ca. cum super. de re iudic. & in l. a diuo Pio. d. §. si super rebus. idem constat ex regula iuris, res inter alios acta, alijs non nocet. l. saepe. &c. penul. de re iudicata. Quartus casus saepissime contingit, quoties lis fuerit tractata super actione personali, sententiaque executioni tradatur in rebus, quae victor asserit, esse ipsius victi, & condemnati. Etenim in hac specie facilius executio impeditur ab eo, qui allegat, & statim probare vult, se dominum esse illarum rerum, vt constat in dicta l. a diuo Pio. §. si super rebus. vbi gloss. verb. fiat. Bart. & omnes Innocen. & alij in dict. cap. veniens. Regia l. 3. titul. 27. part. 3. probatio au[art. 4]tem dominij huic tertio incumbit, quoties ipse non possidet, eo autem possidente, praesumitur dominium apud ipsum manere, & ideo incumbit probatio in contrarium ipsi petenti executionem. gloss. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marito. Barto. Paul. Imo. Alexand. Iaso. & omnes in d. §. si super rebus. idem Bartol. in l. is cui. §. bonorum. ff. vt in poss. legat. Ioan. Faber in l. 1. C. de priuileg. fisci. Haec vero praesumptio, possidentem, & contradictorem defendit, si simul allegauerit, se possessorem & dominum esse, quasi necessaria sit dominij allegatio: ex Bar. in l. si rem alienam. 2. colum. ff. de pignorat. actio. Salicet. in l. certi iuris. C. locat. eodem Bart. in l. cum quid. ff. si cert. peta. colum. vlt. Alexan. num. 13. & Iason. num. 8. in d. §. si super reb. Baldo in l. etiam. colu. 3. C. de execut. rei iudicat. argumento deducto a Iurisconsulto in l. si adulterium cum incestu. §. idem Pollioni. ff. de adult. Sed huic distinctioni ac resolutioni illud obijcitur, quod secundum eam poterit fieri executio sententiae latae contra debitorem in bonis, & rebus ab alio possessis, modo victor probare velit, res illas vere esse debitoris victi, & illum dominium earum habere, & tamen gloss. in dicto §. si super rebus. verbo fiat. expressim tenet, contradictorem, qui se opponit executioni, eam impedire iure tantum possessionis, quam ipse obtinet, etiamsi non dixerit, se dominum, & victor velit propter debitorem victum dominum esse, quam opinionem ex l. vltim. C. si per vim, vel alio modo. sequuntur Bartol. & Doctor. communi omnium consensu, vt fatetur Iason num. 9. & Zasius in d. §. si super. colum. 2. not. Faber in d. l. 1. C. de priuileg. fisci. Innocen. & Abb. col. vlt. in d. c. cum super. Est etenim maxime iniquum, quod quis iudicio summario priuetur possessione alicuius rei, & ideo in hoc iudicio exequutionis sententiae inter alios latae, satis est ad impediendam executionem, quod tertius contradictor, qui se opponit executioni, alleget, & probet se possidere, vt possessione minime sit priuandus ex summaria probatione dominij, donec ordinario iudicio conuincatur, qua ratione aliquot hic exponam, ex quibus constabit huius questionis non incongrua diffinitio. Primum, vbi contradictor possidet, & allegat se dominium illius rei habere, probatio incumbit victori petenti executionem, quod victus dominus est illius rei, secundum communem. Secundum, si contradictor possessionem tantum allegauerit, & vere possideat, victor probare poterit, dominium illius rei esse penes ipsum debitorem victum. Quod Bartol. & omnes fatentur, & ea probatio necessaria est, quoties contradictor asseuerat, rem illam nec iure dominij, nec iure possessionis ad victum pertinere. Siquidem ipso victo non possidente, nulla est iuris, nec facti praesumptio, pro dominio ipsius, etiamsi possessor non dixerit, se dominum esse. Tertium his aptari debet, quod vbi contradictor possidet, & nec allegat proprium dominium, nec fatetur, nec negat victum dominum esse, imo tantum asseuerat, se rem illam possidere, necessaria est probatio saltem summaria, qualis conuenit iudicio executionis, de dominio victi debitoris, cum hoc non praesumatur altero possidente, secundum communem. Quartum tribus his conclusionibus accedit omnino, etenim in his probato summarie dominio victi debitoris, executio fieri debet in hunc modum, vt victor mittatur in possessionem, vel quasi possessionem ipsius dominij, & actionis in rem, quae potest, & poterat victo competere, vt ea actione iudicio ordinario aduersus possessorem agat, & ita fit haec missio absque preiudicio ipsius possessoris, & contradictoris, quemadmodum eleganter docet Bal. in l. etiam. colum. 3. C. de execu. rei iud. Haec enim missio fieri potest, licet contradictor, qui possidet, non fateatur dominium victi debitoris, vt contra Bar. in dict. §. si super. vltim. q. tenent idem Bal. in d. l. ob maritorum. 2. colum. Paul. Castrensis Alex. nu. 12. Vincent. Hercul. col. vlt. & Ias. num. 12. in d. §. si super. post Cuma. ibi text. optimus. in l. si finita. §. si de vectigalibus. ff. de damno infecto. Quintum fere deducitur eisdem rationibus. Nam vbi contradictor, qui possidet & se opponit executioni, fatetur, debitorem victum rei petitae, quo ad executionem dominum esse, & tamen probat se possidere, & allegat iustam possessionis causam, erit facienda executio eodem modo absque praeiudicio possessionis, licet non probet iustam possidendi causam, cum ea praesumenda sit, si allegetur. Quod sentit Bart. in d §. si super. in fi. & Ale. ibi nu. 12. Sextum maiorem dubitationem habet, scilicet, cum contradictor fatetur, victum debitorem dominum esse rei illius, & tamen allegat se possidere, & vere possidet nullam exponens causam, nec titulum iustae possessionis, videtur sane praesumendam fore possessionem iniquam ex ratione textus in capitulo cum dilectus. de causa possess. & ideo executio fieri debet, etiam quo ad possessionem, ita quidem, vt huic tertio res auferatur, non obstante contradictione, quod sensit Bal. in d. l. ob maritorum. & probari quodam modo potest in dicta l. a diuo Pio. §. penultimo. tametsi Alexand. in dicto numer. 12. visus sit huic opinioni sensim refragari. Septimum, ex his constat plurimum interesse, quod possideat rem ipse contradictor, an ipsemet de bitorvictus. Etenim ex praemissis conclusionibus patet manifeste discrimen hoc, quod Bart. & omnes post eum tradidere in d. §. si super rebus. Octauo, hinc colligitur, contradictorem, qui se opponit executioni asserentem, sese possidere, & rem in depositum, aut locationem debitori dedisse, teneri ad huius possessionis probationem, quia res in potestate debitoris victi reperitur. Nono ipse opinor, parum referre, quod contradictor tertius asseuerans possidere, alleget item, se dominum esse, vt dominus praesumatur, quo ad impediendam executionem efficacem, & rem ipsam defendendam. Nam siue dominus praesumatur, siue non, sed tantum iustus possessor, necessaria est saltem summaria probatio dominij apud ipsum debitorem, vt possit fieri missio in quasi possessionem actionis realis debitori competentis. Et fortassis hoc erit obseruandum, quod necessaria sit maior probatio, vbi contradictor praesumitur dominus, quam vbi de dominio nulla est praesumptio, atque ita intellige quae paulo ante adnotauimus ex Baldo in dicta l. etiam. Alexand. & alijs in dicto §. si super. authoritate Iurisconsulti in §. idem Pollioni. Decimo ex his constat, an sit verum, quod Ioannes Faber scribit in l. 1. C. de priuileg. fisci. ad finem. quo in loco probat, non esse admittendum contradictorem ad impediendam executionem in re, quae a debitore victo possidetur, licet ipse contendat se habere ius ad possessionem euincendam, & in ipsa possessione, quia nec possidet, nec allegat se possidere. Etenim vera est opinio Fabri, ea ratione, quod non sit impedienda executio, nisi contradictor probare velit dominium, aut possessionem, & summatim probauerit, in hac vero specie, nec dominium, nec possessio probatur. Et ideo hic tertius aget interdictis possessorijs oportuno loco, & tempore, nec impediet sola intercessione possessionis, quam non habet, executionis iudicium. Sic sane & opinionem Fabri sequitur Imbertus Rupellan. lib. 1. forens. Inst. c. 55. Illud tamen hac in quaestione libentissimé quaesierim, num tertius contradictor possit se opponere executioni coram ipso iudice requisito, aut coram mero exequutore, vel teneatur accedere ad iudicem requirentem, vel illum, cuius mandato executio fit, vt apud eum in[art. 5]tercedat ex causa iusta, ne fiat executio in eius graue praeiudicium? Quidam enim existimant, hanc intercessionem, & oppositionem proponendam esse coram iudice requirente, & illo, qui executori mero commisit executionem, cum merus executor, non possit exceptiones admittere, nec de eis iudicare iuxta ea, que traduntur per Bartolum & Doctor. in dicta l. a diuo Pio. in princip. & in capitul. pastoralis. §. quia vero. de offic. delegat. quo in loco glo. Panor. & alij hanc controuersiam tractauere, quae modo non est a nobis latius disputanda, siquidem id tantum agimus, quod frequentissimo omnium consensu traditum extat, nempe coram mero exequutore non esse proponendas exceptiones, quae impediant executionem, sed apud illum iudicem, qui de causa cognouit, & ipsam sententiam praemissa cognitione, actore, & reo vocatis ac praesentibus tulerit, atque ita video quibusdam placuisse, a quibus ipse discedo libenter, quippe qui existimem, iniquum esse, quod contradictor, qui summatim probare vult ius, quod in re habet: & quod impedit exequutionem, teneatur ad iudicem requirentem accedere, cum forsan is longe absit a loco exequutionis. Nec enim hic tertius contradictor eidem iudici se submisit, nec ab eo condemnatus est, nec iure sententia ei nocet. Qua ratione satis illi erit, si coram ipso executore contradixerit, & allegauerit res, & bona in quibus fit exequutio propria esse, nec debere fieri in his executionem. Hoc probari videtur in d. §. si super rebus. vbi Iurisconsul. hanc summariam cognitionem defert ipsi executori, vt tandem is cognoscat, quibus in rebus sit facienda executio, ille vero executor dubio procul is est, qui a iudice pronunciante sententiam, & qui de causa cognouerit, ad executionem requiritur, vt constat ex §. sententiam Romae. Nec enim negare quisquam poterit, de ipsomet executore tractare Iurisconsultum in dicto §. si super rebus. de quo & tractauerint in dicto §. sententiam Romae. Huic rationi accedit & alia, quam Bartol. communiter receptus explicat in dicta l. a diuo Pio. in princ. num. 6. scribens, executorem sententiae ab alio latae, & cui executio tantum commissa est, posse cognoscere de quaestione ista, quibus in rebus sit facienda executio. Alioqui facilime iniuriam posset facere executor cuilibet tertio contradictori, qui non ita facile potest ad iudicem requirentem accedere. Illud est postremo admonendum, nullam iniuriam fieri huic summariae cognitioni, si contradictionis, & oppositionis, quae a tertio fit, copia detur aduersario, eique fiat editio, vt eo respondente intra breue tempus probatio fiat eius iuris, quod contradictor allegat ad impediendam executionem, vt supersedeatur in eadem, quod deducitur ex capit. veniens. in 2. de testibus. Nec enim fit ex hoc iudicium plenarium, sicuti probat textus in Clemen. saepe. de verbor. signific. Haec denique obtinent & in oppositionibus quae per tertium fiunt in his regnis executioni instrumentorum publicorum, nam quoties non habent contra tertium instrumenta publica paratam executionem, poterit profecto tertius quilibet contradicere, ac se opponere, quemad modum & executioni sententiae, & rei iudicatae. Quod probatur ex his, quae superius adduximus. Sed an instrumenta publica habeant paratam executionem contra tertium singularem successorem, tradit optime Rodericus Xuares in rep. l. post rem. ff. de re iudica. prima limitatione ad legem regiam. # 17 THEMA CAP. XVII. De illo interdicto, quod practici apud Hispanos, interim, appellant. SVMMARIA. -  1 Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto, vti possidetis. -  2 Sententia lata super hoc interdicto, vere, ac proprie inter locutoria est. -  3 Hoc interdictum omnino requirit possessionem, & quae possessio requiratur. num. 5. ac num. 6. -  4 Summaria tantum cognitio est ad huius interdicti pronunciationem necessaria. -  5 Possessio ciuilis an sufficiat ad obtinendum in hoc interdicto? -  6 Interdictum hoc an sit concedendum possessori, cui resistit iuris Communis praesumptio? CAPVT XVII. FORENSIS vsus hactenus optimé lector, obtinuit, vt pendente lite, & exposito principali libello, iudicique oblato, petatur ab eodem iudice, quod dum ipsa causa & controuersia diffinitur, & interim pendet actor, vel reus defendatur, minimeque turbetur in ea possessione, quam tempore motae litis obtinebat, atque ita frequenter pronunciari constat, praesertim apud suprema Castellanae Reipublicae tribunalia. Haec vero Interlocutio, licet similis videri possit inter dicto vti possidetis, maxime tamen ab eo distat. Cuius rei ratio consi deratur ex hoc, quod interdictum vti possidetis, quandoque principaliter proponitur, quandoque lite pendente super proprietate in iudicium deducitur, ac vere possessionem respicit, de eáque, & super ea pronunciandum est. Ita quidem Iurisconsultus scribit in l. 1. §. hoc interdictum. ff. vti poss. Hoc interdictum de soli possessore scriptum est, quem potiorem praetor in soli possessione habet, & est prohibitorium ad retinendam possessionem. Subdit deinde, inter litigatores ergo quoties est proprietatis controuersia, aut conuenit, vter possessor sit, vter petitor, aut non conuenit. Si conuenit, absolutum est, & ille possessoris commodo, quem conuenit possidere, iste petitoris onere fungitur. Sed si inter ipsos contendatur, vter possideat, quia aleruter se magis possidere affirmat: tunc si res soli sit, de cuius possessione contenditur, ad hoc interdictum remittentur, hec Vlpianus, ex quo in §. huius autem. & in §. est igitur. apparet, hoc interdictum retinendae possessionis, etiam nulla lite pendente posse decerni, ne quis turbetur in possessione. Notant gl. ver. de proprietate. & ibi Doctor. in §. retinendae. Instit. de interd. hoc autem nostrum interdictum non eo tendit, vt sententia super possessione feratur, nec in eo agitur, vt diffinitiue pronuncietur quis possessor, nec est necessarium, litem super proprietate pendere, vt peti possit, sed hoc tantum agitur, vt lite pendente, quia vere sit in possessione, minime in ea turbetur, absque preiudicio iuris litigantium tam in possessione, quam in proprietate, ne contingant inter litigantes offensae, rixae, vel iniuriae. Quamobrem pronunciatur interlocutio quaedam, que iubet, pendente lite absque praeiudicio possessionis, & proprietatis, actorem, vel reum in ea possessione defendi, quam tempore motae litis obtinebat, ac prohibetur aduersarius ei vim super ea possessione inferre, eumque turbare, exponiturque expressim ipsius possessionis qualitas, ne incertum sit hoc interdictum. Cuius equidem praxis origo deduci solet a Iurisconsulti responso in l. aequissimum. ff. de vsufructu. quo decisum extat, iudicis officio incumbere, ita rem componere inter litigantes, vt ad arma, & contentionem priuatam minime accedant, eiusque responsi ratione tradidere multa post alios. Curtius Senior in consil. 60. Paulus Parisius consil. 168. lib. 4. Crottus consi. 10. num. 9. his accedit. text. in l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. qui probat, oportere summatim tractari de possessione libertatis, vel seruitutis, vt constet, quis actor sit, quisue reus, & quid sit lite pendente agendum. Est & elegans hac de re Iacob. Butrigar. sententia in l. incerti. C. de interdict. qui praxim istam in specie docuisse videtur. Bald. item in l. vltim. num. 10. C. de edict. diui Adria. tollen. versi. tertio praemitte. Lanfrancus in rubric. de caus. & proprietat. colum. 9. versi. prima conclusio. Sed & eius interdicti, quo modo vtimur, & quod vsu iamdiu probatum est, meminere Paul. Cast. in consi. 3. incip. In causa, que vertitur coram domino vicario potestatis Pergami. lib. 2. Capicius in Neapol. decisio 13. & 55. ac iterum decisio 189. & 209. idem apud Gallos passim pronunciatur, vt tradidere Aufrer. in stilo Parlamenti. titu. de causa nouitatis. & Massuerus vir maximae apud Francos authoritatis, in practica. titul. de possessorio. Ita enim is scribit. Partibus auditis consueuerunt partes petere recredentiam pendente lite, & interdum, & potissime in materia pascuorum, in qua agitur de magno commodo, vel incommodo, consueuit Curia ordinare, quod testes examinentur sub certo, & breui numero, quorum attestationes recipientur, vt valeant tam super recredentia, quam super principali. Earundem tamen attestationum non fiet publicatio, quousque inquaesta fuerit facta, super principali negotio. Hec Massuerus, quae etiam colliguntur ex Aufrerio in d. tit. de causa nouitat. Est profecto pulchra, & insignis pontificia Decretalis responsio, quae forensem istum vsum aequissimum, ac iustissimum, facit in c. cum venissent. de inst. quo in loco extat inter locutoria sententia ad hoc, vt lite pendente ille defendatur in possessione, penes quem est ipsa possessio atque ibi Inno. Abb. col. penult. Car. Imo. & alij hoc ipsum adnotarunt. Quod si propriam vim huius interlocutionis quis spectet, aptissime eam interdictum dicere poterit, vel ex eo, quod prohibeat turbari lite pendente possessionem illius qui tempore mote litis possidebat. Nam interdicere significat prohibere, ac vetare, quemadmodum ex quibusdam testatur Iustinianus in §. summa. versicu. sunt tamen. Instit. de interdict. & nos idem probauimus in c. Alma mater. 2. relect. par. §. 1. At si eiusdem Iustiniani authoritas recipiatur, dum asserit, interdicta etiam proprie dici restitutoria, vt tandem omnia prohibitoria, & restitutoria interdicta appellentur, quasi inter duos dicta, vt in eodem §. summa. versi. vlt. constat. poterit haec practica interlocutio interdictum dici, quasi inter duos dictum: tametsi haec sit potius allusio vocabuli seu vocis similitudo, quam vera dictionis etymologia, quod & de testamento idem Iustinianus explicuit in prin. Inst. de test. est & hac in re quod non immerito sit obseruandum ad praesentis tractatus expeditiorem intellectum. Nam interdictum proprie dicitur, quo praetor aliquid iubet, vel vetat non perpetuo, sed ad tempus, donec pleniori iudicio de iure petitorij queratur, quasi interim dictum. Quemadmodum ex Iulio Paulo lib. 5. senten. ti. de interdictis adnotauit Andrae. Alciatus lib. 3. pareg. ca. 15. idque & testimonio Ciceronis probat ad Herennium lib. 2. c. 2. inquit enim is: verum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus cum voles refellemus, in praesentia haec interdicere, non alienum fuit. Haec Cicero. apud quem interdicere Alciatus interpretatur interim dicere, Non tamen est praetermitten dum, locum istum aliter legi, nempe hoc modo, hec interserere, & a quibusdam, haec interim dicere. Sic enim ex Petri Victorij castigatissimis codicibus legitur. Id vero, quod Alciatus adnotauit ex lib. 5. sententiarum Iulij Pauli, potius est ex interpretationib. Anniani viri spectabilis, qui Alarici Gothorum Regis iussu Codicem Theodosianum, Institutiones Caij, & Pauli sententias in epitomen deduxit. Hinc denique vulgus appellat hanc interlocutionem, Interim, aut entre tanto. Ad cuius ampliorem cognitionem plurima sunt explicanda, ex quibus facilius quiuis percipiet vim, & vtilitatem huius forensis vsus, qui potissimé conducit ad sedandas plurium litigantium molestas contentiones. Primum ex his apparet, sententiam hac de re latam, proprie, ac vere interlocutoriam esse, cum [art. 2]ea pronuncietur, vt effectum habeat lite pendente, donec super proprietate, vel possessione lis ipsa principalis fuerit diffinita. Quod expressim notat Paul. Castrensi. in d. con. 3. col. 2. idem probatur in d. c. cum venissent, ac fatentur omnes, qui huius forensis vsus meminere. Praesertim hoc apparet, quia haec interlocutio ab ea ratione procedit, quod lite pendente nihil sit innouandum. Atque ita in formula huius interdicti Hispani his vtuntur verbis: Entre tanto, que este pleyto se vee. ydetermina diffinitiuamente: sin periuyzio del derecho de las partes en possession, y en propriedad. Quibus item verbis vtuntur Neapolitani teste Capicio in dicta decisione. 55. vlti. colu. & 189. nu. 11. Quo fit, vt hoc interdictum, hoc enim nomine appellabo, quod vulgo, Interim, O entre tanto, dicimus, habeat locum, & obtineat in causa, & lite possessorij, in qua de possessione agitur. Est etenim ratio manifesta, quia si haec interlocutio tantum habet effectum, donec feratur sententia diffinitiua, lite pendente, absque praeiudicio possessionis, & iuris actori, vel reo pro ea competentis, deducitur euidenter, hoc remedium, vel auxilium esse itidem admittendum in lite & controuersia possessorij iudicij, cum per id nullum praeiudicium sententiae ferende in eodem iudicio diffinitiua fiat, nec ei quidquam obstet. Quod palam ostendit Paulus Castrensis in d. consi. 3. col. 1. idemque praemittunt omnes practici, quorum modo meminimus ad hoc interdictum iure probandum. Secundo, cauere debet omnino qui petit hoc interdictum, ne asseueret, se expoliatum possessione fuisse ante litem motam, aut possessionem [art. 3]eo tempore penes aduersarium esse. Nam hoc interdictum quatenus est simile interdicto vti possidetis, possessionem requirit, nec datur nisi possidenti. l. 1. §. huius interdicti. ff. vti posside. maxime quia rationem habet ab eo iure, quo prohibetur quid lite pendente nouari, & ideo tenetur probare agens hoc remedio, se possidere nunc, aut saltem possedisse tempore mote litis, & ab alio turbari eam possessionem. Siquidem hoc sufficeret, tam etsi in proprio, ac vero interdicto, vti possidetis, probanda sit praesens possessio, & turbatio. Haec sane admonitio fit, & colligitur ex Aufrerio in d. stilo. ti. de causa nouitat. Io. Fabr. in §. retinendae. num. 27. institut. de interd. Petro Rebuffo 3. tomo super leges regias ti. de materia possessorij articu. 1. in princ. & art. 2. gloss. 3. versi. cauere tamen debet impetrans causam nouitatis. Quod ad interdictum autem vti possidetis, quod diximus, traditur a Bar. in l. 1. §. vlt. ff. vti posside. glo. & Doctor. in c. licet causam. de proba. gl. in l. extat. ff. quod metus cau. late Alexand. in consil. 88. lib. 5. colum. 1. qui tradit esse necessariam ad interdictum vti possidet. possessionem tempore litis contestatae. ex Bar. & alijs probat. text. in §. quorum inst. de interd. quod si rationem nostri interdicti consideremus, profecto necessaria est, & sufficit probatio possessionis tempore motae litis, vt qui eo tempore possidebat, lite pendente defendatur in possessione. Idem ipse censeo, quo ad interdictum vti possidetis, nam satis erit, quod eo agens, possideat tempore litis motae, vel turbationis in possessione, praesumitur enim & tempore litis contestationis possidere, vt tandem obtinere possit. Atque ita intelligo, quae Alexand. adducit, & adnotauit in d. cons. 88. & suffragatur text. in d. c. licet causam. & in d. §. retinendae. & in d. l. 1. ff. vti pos. quod & inferius tantisper repetam. versic. duodecimo. Tertio erit hoc in tractatu obseruandum, quod ad pronunciandum hoc interdictum praemittenda est summaria causae cognitio, cum alioqui, si de principali interdicto vti possidetis, ageretur, esset adhibenda plenaria causae cog[art. 4]nitio. est ad hoc elegans text. in d. c. cum venissent. de instit. cui accedit l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. notat Bart. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiur. in specie fatentur hoc ipsum Paulus Castrens. in d. consil. 3. & alij practici iuniores, quorum paulo ante mentionem fecimus. Nam & Massuerus in d. tit. de possessorio. num. 24. testatur, semper hoc caueri & decerni, vt in hoc interdicto summatim procedatur, breui numero testium, & intra breue tempus. Nos eadem vtimur cautela, quippe qui mandamus, examinari quinque testes producendos a reo, & quinque ab actore, ac deinde alios quinque ex officio ea de re & causa interrogari a commissario tabellione, quos ipse elegerit & cognouerit, testimonium plenius ac verius super controuersa quaestione dicturos. Quartum ex praemissis deducitur, probationem istam summariam, si reproducatur, aut praesentetur, quo ad principale ius litis, fidem facere, atque ei dandam esse authoritatem, etiam sine noua examinatione & ratificatione testium, quia licet summaria sit, fuit tamen probatio ista facta parte praesente, vel citata, non autem ea absente, quod eleganter Paulus de Cast. admonet, & notat in dict. consil. 3. 2. libr. colum. 2. maxime nume. 7. Imo quoties considero quantum momenti tribuat vsus, & quasi possessio in acquisitionibus iurium & rerum, & hanc probationem fieri pendente iudicio principali, esseque admodum connexam eidem, mihi maxime persuadeo, huius probationis testes, etiam absque expressa reproductione, cum sit satis tacita ipsa praesentatio sufficiens, plurimum conducere ad iuris principalis, de quo litigatur, probationem. Quintum est praeterea aduertendum, quod probationes factae ad hoc interdictum, non sunt quo ad solennitatem, vt plenariae iudicandae, nec censendae? non enim sunt seruanda ea, que iure in plenarijs requiruntur. Vnde non fit publicatio earum probationum, nec testium, sicuti satis est vsu forensi obtentum. Sextum ad haec accedit, quod in hoc summario iudicio non est concedenda in integrum restitutio minori, vel similibus personis ad probandum, si intra diem & terminum eis praefinitum nihil probauerint, nullamue probationem fecerint, aut quae necessaria sunt ad obtinendum hoc interdictum minime probatione iusta, & sufficienti ostenderint, & in iudicium deduxerint. Hoc sane multis adductis similibus disputat in specie Anton. Capicius in Neapolita. Decisio. 13. vbi testatur, in regio Neapolitano praetorio bis fuisse hoc in casu negatam restitutionem, quam nec peti, nec concedi vsquam ipse vidi hoc in Granatensi auditorio, tametsi minor laesus in iudicio possessorio, quod principaliter tractatur, sit restituendus. gloss. in l. 1. C. si de momen. posses. notant Docto. praesertim Bald. in l. 3. C. qui person. legit. standi in iudicio habeant. Quibus adde Tolosa. decisionem q. 106. & Mauricium de restitutione capit. 273. qui & Aufreri. in d. q. 106. idem tenuerunt & ex antiquioribus optime Bart. Bald. colum. vltim. & Salicet. in dict. l. vnica. C. si de momen. poss. Ias. in l. 1. nu. 10. ff. de iurisdictione omnium iudicum. idem Ias. in Authen. sacramenta puberum. nu. 57. vt interim mirer, cur idem Mauricius c. 114. dubitauerit, & c. 247. contrarium probauerit asseuerans, id passim determinari. Septimo est in eadem quaestione obseruandum, non esse hoc in iudicio summario admittendos defectus aduersus testes productos, saltem vt fiat eorundem defectuum, & obiectionum probatio, quemadmodum deducitur ex c. veniens. in 2. de testib. cuius authoritate adnotarunt ibi Ioan. And. Abb. Imol. co. 3. Fel. num. 13. post Ant. & alios, quod in causa summariae cognitionis, maxime vbi agitur de praeiudicio, quod possit per sententiam diffinitiuam tolli, non admittitur reprobatio testium, nec est admittendus quis ad probandum defectus contra testes, ab eodem obiectos. Idem probant Roma. in Sing. 388. Lanfran. Orianus in c. quoniam contra. de proba. verb. testium. num. 83. simili fere ratione, quo ad legem Toleti latam de restitutione agrorum communium alicuius ciuitatis, statuit idem regia l. 4. tit. 3. li. 7. ordin. cuius meminit ad hoc Petr. Auendanius in tracta. de exequendis mandatis. c. 4. nu. 14. In specie autem huius nostri interdicti, non tractatur, quis debeat possidere adhuc lite pendente, sed quis debeat esse in possessione lite pendente. Aliud vero est possidere, aliud in possessione esse. l. si quis ante. ff. de acq. poss. presertim, quia per diffinitiuam sententiam reparatur hoc praeiudicium. Sic denique in materia nostri interdicti respondit iuxta praemissam opinionem Ant. Capicius in Neapolit. decis. 55. scribens, ita fuisse in supremo illius regni tribunali pronunciatum. Ex quo ipse libenter infero, quod vbi summatim tractetur de praestandis alimentis, & expensis litis alicui lite pendente, erit circa testium reprobationem & similia seruandum, quod modo de hoc interdicto explicuimus. Nam & haec causa incidens est, ac summarie tractari solet. & ideo si testes ad summariam cognitionem fuerint producti, non sunt admittendi aduersus eos vlli defectus, vt saltem probatio adiectionum minime fiat. Octauo ad huius rei faciliorem diffinitionem, & vt quiete ac tranquille litigantes ius suum prosequantur, praxis obtinuit in hoc regio, ac supremo tribunali, quod si ab interlocutione huius interdicti causa pronunciata, fuerit supplicatum, nulla detur in hoc supplicationis iudicio ad probandum dilatio. Satis enim est ad summariam cognitionem semel datam fuisse dilationem ad probandum, Alioqui esset huius cause examen omnino plenarium, & ordinariae cognitioni simile. Nono, vbi ad huius interdicti pronunciationem producerentur in iudicio instrumenta, & scripturae aliquot, non est admittenda contradictio, nec accusatio falsitatis ad impediendam interlocutionem istam, quae summatim pronunciari debet super hoc interdicto, quemadmodum expressim tradit Massuerus in practi. titul. de possess. numer. 25. nisi secundum eum esset aliqua euidens suspicio, quae facilime posset examinari. Quod si ageretur in iudicio de possessorio interdicto vere, ac principaliter, tunc admittendi forent defectus, & obiectiones contra testes, atque earum probatio. Nam etiamsi causa possessoria sit summatim expedienda, nihilominus admittuntur obiectiones contra testes, & earum probatio: authore Bart. in Extrauag. ad reprimendum. verb. summarie. Aret. in d. c. veniens. 7. & 8. col. de testib. tex. optimus in cap. praesentium. de testib. in 6. versic. testes. Decimo est optime inquirendum, an ad effectum obtinendi in hoc interdicto lite pendente sufficiat possessio illa ciuilis, que traditur in l. clam possidere. §. qui ad nundinas. ff. de acqui. pos. [art. 5]Et profecto hanc possessionem non sufficere, quo ad istum effectum, tenent Gui. Pap. qu. 552. Rebuff. super leges regias. 3. Tomo. titu. de possessorij materia. art. 2. gloss. 2. & gloss. 3. & tamen hi authores loquuntur, quo ad consuetudinem Regni Franciae, vbi non potest agere quis ad possessionem, vt ipsi dicunt, ex causa nouitatis, quae est similis nostro interdicto, contra eum, qui per annum & diem possederit, etiam naturaliter, ac de facto. Quod & Ioan. Fab. not. in d. §. retinendae. Sed & Massuerus in practica tit. de possessorio. num. 43. versi. item pro sola. tradit, non sufficere ad causam nouitatis detentationem, imo requiri possessionem ex supradictis, vt ipse intelligo ciuilem & naturalem. Ego vero animaduerto, hoc ideo procedere, quia alter, contra quem agitur, est in possessione naturali, quae ab eo non est reuocanda, lite pendente, sed erit agendum contra illum interdictis ordinarijs & possessorijs, nempe vnde vi, aut vti possidetis. Hoc enim dictat ratio, quae ex litis pendentis priuilegio deducitur. At si quis habeat ciuilem possessionem tantum, nondum nactus naturalem, poterit hoc interdictum petere pendente lite aduersus eum, qui non est in rerum corporali possessione. Exemplum traditur in possessione, quae ex lege Galliae, & vsu transfertur in haeredem absque apprehensione, atque ita rem istam intellexere idem Gui. Papae in q. 552. colum. 2. Paul. Paris. consil. 41. lib. 1 colum. 4. ver. nec audiendi sunt. quem sequitur And. Tiraq. in tracta. le mort saisit le vif. part. 6. declaratione 9. quod erit itidem obseruandum ad l. 45. Tauri, cuius ipse memini aliquot eius interpretationes exponens lib. 3. variarum resolut. cap. 5. Sic sane, quicquid Massuerus scribat, ipse etiam detinentem tantum aliquam rem defenderem hoc interdicto pendente lite, potissimum ex ratione Iurisconsulti in l. Attilius. & ibi Paulus Castren. ff. de donatio. & l. officium. ff. de rei vendica. quia hoc interim dictum non tam respicit propriam & veram possessionem, quam statum illum rei, qui erat tempore motae litis, aut paulo ante. Quod perpendere diligentissime debet quicunque hac in controuersia interlocututus sit, & propriam publica authoritate dicturus sententiam. Solet enim varia hac in re contingere quaestionum disputatio. Vndecimo est animaduertendum, hoc interdictum, quo in praxi vtimur, obtinere vim, vt lite pendente vtatur quis possessione, quam habet, nec in ea turbetur, etiamsi contra eum pro parte aduersa sit praesumptio iuris communis. Ita equi[art. 6]dem in iure pascendi, & eius quasi possessione in alieno praedio, quod liberum presumitur ab hac seruitute. Notat eleganter Ant. Capicius. decis. Neapolit. 189. asseuerans, sic in illo regio praetorio pronunciatum fuisse. Cui sententiae suffragatur, quod optime not. Panormit. in c. 1. vt lite pend. col. 1. vbi scribit, non esse quem turbandum lite pendente in possessione, quam habet, etiamsi ei resistat iuris communis praesumptio, citat Panormit. ad hoc Innoc. ibi, & asserit, Doctores cum eo communiter transire. Haec enim. sunt eius verba. num. 8. hoc ipsum probari videtur ex text. in dict. capitul. 1. & rursus authoritate Inno. in c. cum venissent. col. 3. de restit. in inte. qui sensit, sufficere possessionem absque bona fide, vbi agitur interdicto vnde vi aut interdicto vti possidetis. Verum opinioni, quam tradit Ant. Capi. obstat tex. in ca. cum personae. de priuil. in 6. qui probat, non esse quem defendendum in possessione, quam habet refragante praesumptione iuris communis, donec praescriptionem sufficientem probet & legitimam, nisi ostenderit & exhibuerit titulum saltem idoneum ad praescribendum. Ergo qui iuris Communis presumptionem in sui fauorem habet, eo iure vti poterit, etiam aduersus possessorem, nisi titulus idoneus ad praescribendum fuerit exhibitus. Cui authoritati respondet Capicius eam intelligendam fore, vbi tantum agitur absque summaria probatione possessionis, quod si probetur summatim possessio, tunc inquit, non erit locus decisioni text. in dict. c. cum personae. Imo poterit ex hac summaria cognitione decerni hoc interdictum. Hanc interpretationem sic idem author confirmat, vt tandem asserat, text. illum procedere, pendente iudicio ordinario, nondum praemissa cognitione summaria possessionis. Quae quidem interpretatio mihi non omnino placet. Nam in d. cap. cum personae. §. penult. & vlt. satis praemittitur, non sufficere possessionem absque probatione tituli, vtcunque ad praescriptionem idonei, quoties praesumptio iuris communis obstat possidenti. Idcirco tria, vel quatuor hac in dubitatione exponam, vt tandem possit vera resolutio deduci. Primum, vbi de iuribus ad principem iure communi pertinentibus agitur, & quoties pro principe praesumptio iuris est, tunc sane non est locus huic interdicto ex summaria possessionis probatione, nisi probetur titulus aliquis, qui valeat elidere, saltem ad effectum huius interlocutionis, praesumptionem iuris communis. Etenim Rex nusquam litigat sine possessione in his, quae sibi, vt Regi summo iure conceduntur, vt scribit Petrus Rebuffus in dicto tracta. de materia possess. arti. 2. gloss. 2. num. 26. & seq. cui accedit quod nos tradidimus lib. 1. variarum resolut. c. 16. num. 11. Secundo oportet animaduertere, quod & si praesumptio iuris communis sit contra possidentem, & agentem hoc interdicto, & requiratur titulus ad iustificandam possessionem iuxta responsionem Pontificis in dict. cap. cum personae. erit satis sufficiens titulus aliquis praesumptus, qui robur addat ipsi possessioni. text. optimus in dict. capitul. cum venissent. de institut. ex quo id notat Panormitan. 2. colum. & Francus in dicto capitul. cum personae. §. vlt. colum. 1. Tertio, quoties contra possidentem est praesumptio iuris communis simplex quidem, vt in iure pascendi, de quo tractat Neapolitana decisio, opinor non esse negandum hoc interdictum, quod vetat lite pendente mutari possessionem. Hoc apertius fiet, si quis obseruauerit ea, quae ipsi adnotauimus libr. primo variarum resolutio. cap. 17. num. 7. Non enim censeri debet sufficiens ad perturbandam quasi possessionem alterius lite pendente, praesumptio illa iuris communis, quae cuiusque rei priuatae libertatem fouet, & defendit a reali vel personali seruitute. Quarto non sic respondendum erit, vbi possidenti resistit valde vehemens iuris communis presumptio, quae publice authoritati fauere, ac patrocinari videtur, sicuti constat in exemplis traditis a summo Pontifice in cap. 1. de praescript. in 6. & in dicto cap. cum personae. Sed fortassis quispiam ita constanter conabitur defendere hanc vndecimam conclusionem, vt plane asseueret locum esse huic interdicto etiam in hoc casu, quasi pontificia decisio in d. cap. cum personae. non obtineat lite pendente, quo ad istam interlocutionem. Qua ratione admonendum censeo, etiamsi haec admittatur opinio, perpendendam esse possessionem, eiusque antiquitatem & adminicula, vt non temere pronuncietur aduersus iuris communis praesumptionem. Duodecimo merito hac in controuersia quaeritur, quid sit agendum, vbi vterque litigator probauerit, se possidere tempore motae litis, & possedisse. Oritur enim dubium, cui probationi sit standum, & sane regulariter ille praeferendus erit, qui antiquiorem possessionem probauerit. c. licet causam. de probatio. tradidere Bart. in l. si duo. in princip. colum. 2. ff. vti possidet. idem in l. 1. colum. penultim. C. eod. tit. Bald. in l. ordinarij. colum. 4. C. de rei vendicatio. Paulus Castrensis in dicto consil. 3. col. 3. Multa, quae sunt in hac quaestione consideranda, vt iudex percipiat, quae probatio sit potior ad hoc interdictum, explicarunt eleganter Dec. numer. 9. & Augustinus Beroius numer. 54. in dicto capitulo, licet causam, & an sufficiat probari, olim quem possedisse, vt praesumatur tempore litis motae possidere ad effectum huius interlocutionis, ipse scripsi in reg. Possessor. de regul. iur. in 6. 2. parte. §. 1. numer. 4. Nam in corporalibus satis est probare possessionem certi temporis, & proximi ante litem motam, vt censet Ioan. Faber. in §. retinendae. num. 23. instit. de interdictis. & in rebus corporalibus etiam sufficiet possessionis probatio, quae tempore turbationis obtinebatur, vt hinc praesumatur possessio tempore motae litis, & contestationis, quod in regio Neapolitano praetorio receptum esse asseuerat Matth. de Afflict. decisione 394. nisi alter probauerit, se medio tempore possedisse. # 18 THEMA CAP. XVIII. De testibus hoc in loco traduntur aliquot, quae prae oculis habere debent iudices. SVMMARIA. -  1 Testis an sit repellendus a testimonio ob vilem eius opinionem, & infamiam facti? -  2 Qui clericus esse non potest, an sit admittendus in testem contra clericum in criminalibus? -  3 Inimicus a testimonio repellitur: & quonam modo haec conclusio sit intelligenda? -  4 In causa & lite vniuersitatis, an sit admittendus in testem qui est eiusdem vniuersitatis? -  5 Obiectiones contra testes admitti poterunt, etiam in causa appellationis, etiam contra testes ante sententiam productos. -  6 Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis: & quid vbi agitur de nobilitate, quam hidalguiam dicimus? -  7 Testis an possit interrogari de his, quae ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur? -  8 Traditur late intellectus l. nullum. C. de testibus. an possit iudex etiam delegatus testem etiam exemptum, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit? CAPVT XVIII. IN OMNIBVS equidem contentionibus, quae iudicum sententijs sunt omnino diffiniende, adeo testium fides vrget, & instruit iudicantis animum, vt oportune Iurisconsultus admonuerit in l. 3. ff. de testib. potissime aduertendum esse, quibus testib. sit adhibenda fides, atque ideo in eo responso commemorat multa, quae solent, & debent explorari diligentissime. Idem admonet regia l. 28. titu. 16. part. 3. tradit Bald. in l. testium. col. 3. & 4. C. de testib. Certum autem quae considerare debet iudex in testibus & eorum fide, breuiter tradit Ioann. Bessianus in consuetudinibus Auerniae, capit. 8. articul. 7. multa etiam ad haec congerit Augustinus Beroius in cap. licet causam. num. 32. de probationib. potissimum integer testis esse debet immunis ab infamia, a macula & suspicione. text. optimus in cap. 1. de exceptionib. cap. testimonium. de testib. regia lex 8. titul. 16. partit. 3. Quam ob rem non grauabor, quaedam hic adnotare, quae solent frequenter in discrimen adduci, vt libere quid ipse sentiam, quidue in iudicio probarem, apertissime exponam. Primum video a pleris que aduersus testem obijci, vilem eius opinionem & aestimationem, quae tamen non procedit ab infamia iuris, sed potius ab infamia facti, que deducitur ex eo, quod homines grauitate & moribus insignes, opinionem quandam improbitatis de aliquo con[art. 1]ceperunt, ob aliquod eius crimen, vel quia fecerit ea, quae fieri non solent ab his, qui integris moribus operam dederunt. Haec enim est facti infamia, quae dubio procul detrahit authoritati, & fidei cuiusque hominis. Qua ratione testimonium eius, qui ea est affectus, aliquantulum minuitur. text. celebris in cap. licet. versic. quidam vero. de probatio. quem ibi commendarunt Panorm. Baldus, Felin. & Decius col. 5. idem adnotarunt Abb. colum. 4. & Felin. numer. 12. in capit. testimonium. de testib. ex hoc admonentes, non esse dandam fidem in causis grauibus, & maximi momenti ac praeiudicij, his testibus, qui etiamsi non repellantur a testimonio, propter infamiam iuris: laborant tamen infamia facti, & haec, quamuis non repellat quem a testimonio in causis ciuilibus ferendo. gloss. in l. 3. §. duae causae. ff. ad Carbo. & in cap. testimonium. verb. in hoc casu. paulo ante citato. Tamen propter dubiam eius fidem efficit, vt in criminalibus, & coniugalibus controuersijs & his similibus, non sit quis testis idoneus, idemque respondendum erit, etiam in aliquot causis ciuilibus, in quibus de re graui, & maximo praeiudicio tractetur, quod latius examinauimus in epitome ad quartum librum Decretalium. secunda parte capitu. 8. §. 12. numero 8. Secundo, illud etiam iudicibus ecclesiasticis exponimus, quod fortassis perpensa frequentissima iuris pontificij Interpretum sententia, in errorem labi quenquam permittet. Scripsit etenim Fabianus Papa epistola 2. ad episcopos Orientales, non esse testem idoneum in criminali causa contra sacerdotem eum, qui clericus non sit, nec clericus esse possit. Ex quo Panormita. & alij communiter in dict. capit. 1. de excep. & Doct. in cap. ipsi apostoli. vbi a Gratiano Fabiani Decretum adducitur. 2. q. 7. collegerunt in criminalibus aduersus clericum, non esse admittendum in testem, eum, qui tale patiatur corporis vicium, quod a promotione, & sacerdotio repellat. Quam opin. sequitur Hippolit. in pract. causa. crimi. §. nunc videndum. nu. 52. eamque communem esse fatentur Fel. & Dec. in d. cap. 1. ac defendit ipse Dec. tametsi Felin. fatis dubitet, nec ausus sit omnino eam improbare. Sed si verum sensum canonum & legum mente repetamus, ipsamque rationem cuiusque ambiguitatis moderatricem, & interpretem, plane fatebimur, hanc opinionem communem non omnino veram esse, vel non ita intelligendam, vt ex aliquo corporis vicio, absque vlla animi labe contingenti, fidem cuipiam detrahamus. Constat etenim in testib. illud potissime esse considerandum, quod integrae sint fidei. d. l. 3. & l. 1. ff. de testib. fides autem nullam patitur laesionem ex corporis maculis, aegritudinibus & vicijs, sed ex animi labe, eiusque detrimentis, atque ideo non ex hoc minus integer quis testis erit, quod vicium corporis habeat impediens ordinis ecclesiastici statum: Igitur Fabianus Papa constituens, non esse laicos admittendos in testimonium criminis contra clericum, scripsit, nec item eos, qui clerici esse non possint, cum satis esset, priorem regulam constituere, siquidem is, qui clericus non est, siue clericus possit esse, siue non possit eo insigniri ordine, admitti non debet contra clericum in criminalibus ad testimonium, cum criminaliter agitur secundum communem in c. tam literis. de testibus. Si vero clericus sit, & nihilominus patiatur corporis vicium, quod ab initio impediret eum ordinem, profecto non video, cur hic sit a testimonio repellendus in causa criminali, quae contra clericum criminaliter agitur, nisi vicium id corporis ex aliquo crimine, aut aliqua equidem animi labe contraxerit. Sic etenim est interpretanda Fabiani Papae responsio, quam non ita exacte gloss. & Doct. ibi intellexisse videntur. Tertio, iudex diligenter expendere debet ipsius testis affectum, vt ex amore vel odio eius fides dubia sit omnino. Praesertim est obseruandum, an testis sit inimicus illius, qui eius testimonio conuincendus est, quod Iurisconsultus admo[art. 3]net in l. 3. in princip. ff. de testib. l. 1. §. quaestionum. ff. de quaestio. Authen. de testib. §. si vero quis dicat. quae quidem suspicio minime tollitur per reconciliationem, quoties nuper ea contigerit, non enim statim post reconciliationem est idoneus iudex, aut testis, qui modo erat inimicus, cum adhuc sit dubium, an remanserint quaedam reliquiae odij. Quamobrem expectandum est, vt amicitia longo tempore sit confirmata, & sint obliterata, & obliuioni tradita omnia inimicitiarum vestigia. textus est celebris in cap. accusatores, in 2. & ibi glos. 3. quaest. 5. glo. in cap. per tuas. in 1. verb. inimicitias. vbi Anania. col. 3. & Felin. col. vltim. de simonia. Innocent. in cap. cum oporteat. colum. vltim. & ibi Panorm. colum. 2. Anania. colum. 3. Felin. num. 4. de accusatio. Roman. in singul. 319. Iason in l. apertissimi. C. de iudic. colum. 2. Hippolit. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaestionib. numer. 4. Anania & Bologuinus consil. 17. Aymon consil. 9. colum. 2. libro 1. & plerique alij, quorum meminit Andrae. Tiraquell. in libello de caus. cessante. 2. part. limitation. 16. numer. 7. ex quibus apparet, hanc esse communem opinionem, cui obijcitur tex. in l. athletae. §. dat remissionem. ff. de excusat. tuto. vbi nuper reconciliatus inimicus, non excusatur a tutela. Huius sane loci authoritate coacti fuére Ananias, & Felin. in d. cap. cum oporteat, fateri, non omnino certam esse communem opinionem, imo textus in d. cap. accusatores. intelligendum fore de eo inimico, qui nondum est reconciliatus, est tamen inimicitia nuper contracta, quod nec mihi placet, nec poterit iure satis probari. Idcirco existimo, inimicitiam a tutelae munere omnino excusare, nisi tutor sit testamento datus, tunc etenim non excusatur quis a tutela, etiam propter capitales inimicitias, quia qui tutorem Titium filijs dat, quamuis Titius fuerit ei inimicus, visus est omnem prorsus inimicitiae labem ac radicem a se quidem abijcere: eaque reconciliatio praesumenda est vera, atque immunis ab omni suspicione, vel ex eo tantum, quod proprios filios, & eorum patrimonium ei commendarit. Quamobrem, quo ad ipsum testatorem reconciliatio amicitiae integra est, & ab omni libera suspicione, ideoque non est, cur tutor aliquam excusationem iuste praetendere possit ob capitales inimicitias. Qua ratione perpensa existimarem ipse, mortuo inimico, nuper tamen reconciliato, non posse a tutela filiorum eius excusari quem ob inimicitias, quae reconciliatione simul & morte obliteratae omnino videntur. Nec est in hac specie ratio illa admittenda, propter quam inimicus olim nuper tamen reconciliatus repellitur a testimonio, etenim cessat, vt opinor, quia fides detrahitur testimonio ob veteris & pristinae inimicitae radicem. Sic denique Iustiniani locus in §. inimicitiae. instit. de excusat. tutor. dum ex eo probatur, non excusari quem a tutela propter inimicitias capitales, vbi reconciliatio contigerit, est intelligendus, etiamsi reconciliatio paulo ante facta fuerit, quod si post scriptum testamentum capitalis inimicitia orta sit, aut prior est testamento, sed ea causa is tutor testamento datus esse videatur, vt eo onere & negocijs vexetur, aliud erit dicendum. Nam excusabitur is a tutela propter capitales inimicitias. quod probat tex. in d. l. athletae. §. dat remissionem. ff. de excu. tuto. quem titulum eleganter e Graeco in latinum transtulit Anto. Augustinus, vir omnium consensu insignis eruditionis & diligentiae. Quarto iudices admonendi sunt, ab eadem affectionis ratione procedere distinctionem illam, qua passim vtuntur aduocati asseuerantes, non esse admittendos in testes, vbi de pascuis publicis & communibus agitur, incolas, ciues, & oppidanos, illius vrbis, villae, aut oppidi, cuius [art. 4]nomine vniuersitatis de iure pascendi contenditur, quasi secus sit, vbi de eiusdem vrbis iurisdictione, & territorio ad eam exercendam controuertitur, nam in hac posteriori specie, ciues & oppidani legitimi testes sunt, Prior huius distinctionis pars probatur authoritate Guidonis Papae. quaestio. 573. & Speculat. titul. de testibus. cuius meminit eum secutus Ioan. Bessianus in consuetudinibus Auerniae. capit. 28. articu. 4. Quibus suffragatur, quod communi omnium consensu diffinitum est, in l. parentes. & in l. omnibus. C. de testib. in causa vniuersitatis non esse testem idoneum eum, qui sit de ipsa vniuersitate, vbi tractatur in ea lite de iure vniuersitatis, quodvnicuique priuatim commodum vel damnum infert. Idem notant Bald. consil. 443. & cons. 445. lib. 5. Bart. in l. in tantum. §. vniuersitatis. ff. de rerum diuisione, quorum opinio Communis est, vt fatentur Dec. in cap. insuper. de testib. & Bald. in d. consil. 445. nume. 9. Franciscus Curtius in tracta. de testib. in capit. quando testes repellantur ratione affectionis. col. penult. Albericus in tract. de testib. eodem capite, & eadem colum. optima glo. in eius ratione in l. sicut. ver. non debetur. ff. quod eiusque vniuers. nomi. tradunt omnes in dict. capit. insuper. & in cap. cum nuncius. de testib. Gerardus a petra Sancta in Singu. 24. Crottus in tracta. de testib. numer. 131. atque in hac specie vbi agitur de pascuis, & nemoribus, expressim hanc opinionem probant Bald. in dicta l. parentes. colum. vltim. Felinus late in dict. capit. insuper. nume. 6. & ibi Dec. colum. 2. Curt. & Alberic. in dicta colum. penul. Stephanus Aufreri in tracta. de reprobation. testium. nu. 91. Alexand. consil. 68. lib. 2. num. 14. Bartholom. Caepola de seruitutibus capitul. de seruitute iuris pascendi. num. 18. Quorum opinio dubio procul communis est, & eadem probat posteriorem distinctionis partem, nam vbi de territorio & iurisdictione tractatur in iudicio, admitten di sunt ciues, & oppidani, quia in vniuersitatem commodum ipsum defertur, non in singulos ipsius vniuersitatis: quod & idem Guido Papae notat quaestione 193. Baldus in d. consil. 445. num. 9. & omnes paulo ante citati post gloss. in dicto §. vniuersitatis. & in l. idonei. ff. de testib. text. optimus in l. sed si hac. §. qui manumittitur. ff. de in ius vocando. Qua ratione quoties de pascuis ageretur ab vniuersitate in hunc sane modum, vt vniuersitas contenderet de pratis quibusdam, non ad vsum publicum singulorum, sed ad locationem pascuorum pro annuo precio in publicum aerarium conferendo, esset ciuis, & oppidanus in ea causa testis legitimus & idoneus, quod Bal. respondit in cap. tertio loco. num. 4. de probation. & sensit optime Caepola in dict. num. 18. Hinc denique constat vera interpretatio ad l. regiam. 18. titul. 16. part. 3. qua probatur, in causa vniuersitatis admittendum esse in testem quemlibet ex ciuibus & oppidanis. Est etenim intelligenda ea constitutio secundum distinctionem modo propositam. Quin & ipse admonendum esse censeo, etiam in huius distinctionis posteriori membro, fidem testimonij non omnino integram esse. Iudex etenim aequissime arbitrabitur in hoc, quia negari non potest non carere testem affectione, vbi pro iure & honore patriae, aut eius oppidi, cuius vicinus est, testificatur, atque ita admonuerunt Arch. in c. 1. 14. q. 2. Fel. & alij in d. c. insuper. & fere omnes, quorum modo mentionem fecimus. Ant. But. in c. cum nuncius. de test. Dec. in d. ca. insuper. num. 7. Alex. in cons. 43. nume. 23. lib. 4. tradit eleganter idem Alex. in d. cons. 68. libr. 2. nu. 15. Nec refert quicquam, quod vtilitas illius iuris, aut rei, de qua in iudicio agitur, non sit singulorum, sed ipsius vniuersitatis, siquidem affectio ex hoc non cessat penitus, imo ad est propter publicum, & communem ipsius Reipub. cuius testis membrum, & pars est, euidentem vtilitatem. Quinto non erit ab hoc tractatu omnino alienum, quod plerunque controuertitur de tempore, quo admittendae sunt aduersus testes obiectiones in appellationis examine, aut in secunda, tertiáue instantia, cum in prima aut secunda fuerint omissae. Etenim iure communi aduersus [art. 5]testes sunt obiectiones, & vicia proponenda ante sententiam cap. 1. de exception. id est ante conclusionem in causa, capit. cum dilectus. de fide instrum. capitul. auditis. de procurato. Idem adnotarunt Abb. & omnes in dict. cap. 1. de exception. Imo & hae obiectiones fieri debent ante publicationem regulariter, non post, iuxta distinctionem traditam a Romano pontifice in cap. praesentium. de testib. Regia vero lex, omni equidem casu permittit, posse aduersus testes opponi crimina, vicia & defectus, statim post testium publicationem intra sex dies, sicuti diffinitum extat lege 16. ex legibus, quae de iudiciali ordine apud Madritum statutae fuere. Hoc ipsum fere olim & regia lex diffinierat. l. 1. colum. 3. titul. 4. lib. 3. ordin. Ex quibus apparet, qualiter in his regnis sit intelligendum, quod iura pontificia hac de re statuerint. Quod si aduersus testes, quorum publicatio facta sit, non fuerint oppositae exceptiones, aut obiectiones aliquot, ac lata fuerit sententia, solet dubitari, possint ne in examine causae appellationis contra eosdem testes, aut in secunda instantia vicia, alijue defectus obijci, ad eorum elidendum testimonium, fidemque repellendam? Et sane Andraeas Isernia in constit. Neapolitanis libro secundo. constitutione vltima. nu. 6. & Guido Papae decisione Delphinatus. 500. tenuerunt, non esse admittendas in appellationis causa reprobationes testium, qui dixere testimonium in prima instantia, & ante sententiam. Horum rationes facilime poterunt expendi, sed ea maxime vrgere videtur, quod ante sententiam data fuerit tacite vel expresse dilatio ad reprobationem testium, vt constat in d. c. praesentium. & in constitutionibus regijs, & ideo qui intra eam dilationem non obiecit aduersus testes exceptiones, quas sibi competere existimabat, non est postea admittendus, cum fuerit finita dilatione exclusus. Hoc ipsum amplius ac fortius vrget, si consideremus, dilationem ante sententiam dari ad reprobandum testes, qui tunc producti fuerint, atque item in appellationis cognitione aliam denuo dari, ac repeti, ad opponendum exceptionem contra testes, qui tunc post appellationem testimonium dixerint, qua ratione constat, opinionem istam iure veriorem videri, eamq; receptam fuisse in Neapolitano praetorio, asseuerat Matthaeus de Afflict. decisione 266. nihilominus contrariam sententiam probare conantur gloss. in d. cap. 1. de except. verbo. per sententiam. & inibi Panorm Fel. colum. 2. & idem Panor. in cap. super eo. de testi. Matthaeus de Afflict. in d. constitutione vlt. nume. 13. Quam opinionem seruari in regno Franciae testatur Guido in d. quaest. 500. ex eo quidem, quod appellatio restituat, ac reponat causam in eum statum, quo erat tempore litis contestationis. l. per hanc. C. de tempo. appella. c. cúm Ioannes. de fide instru. notatur in l. ita demum. C. de procur. que quidem ratio non admodum iuuat, cum ad reprobationem testium ante sententiam productorum, non sit quis admittendus post eam diem, quae tacite, vel expresse a lege, vel iudice datur ad id agendum, nec quicquam referat, appellatum esse, siquidem ea appellatio vim habet, quantum ad probationem iuris principalis, de quo in ea lite agitur: non aunt quo ad ea, quae circa testes, aliaue accessoria, in prima instantia fuerint tractata & discussa, ex ratione text. in Cle. vlt. de appellationibus. tandem Fel. in d. ca. 1. de except. col. 2. ex gl. inibi adnotauit, posse post sententiam in causa appellationis opponi aduersus testes exceptiones etiam eas, que ante sententiam fuerunt obiectae, nec tamen fuit probatio inducta, sed potius omissa. Ego vero illud esse constitutissimum opinor, quod post sententiam in appellationis cognitione non poterunt obijci defectus, aut vitia contra testes ante sententiam productos, si velit quis id agere post testium publicationem intra diem illum, qui datur ad reprobandos, adnotandos testes. Nam ea dilatio datur ad impugnandum testes productos in ipsa secunda instantia, quorum tunc publicatio fit, non autem ad eos reprobandos, qui ante sententiam fuerant producti, quorumque testimonia eo tempore sunt iuxta iuris ordinem publicata. Deinde scio receptum esse apud hoc Granatense tribunal, posse in secunda instantia post appellationem vel supplicationem proponi aduersus testes productos, & examinatos ante sententiam exceptiones & obiectiones, in ipso tamen libello, quo grauamina sententiae explicantur, & exponuntur, vt tandem probatio fiat harum exceptionum intra dilationem datam, ad ipsa grauamina probanda. Atque ita praxis admisit opinionem gl. Abb. & aliorum, quae sic intellecta maximam aequitatem habet. Sexto prae caeteris obseruare debent Practici, in hac Castellani Regni Republica lege receptam esse Canonistarum sententiam, & opinionem, qua diffinitum est, non esse in causa appellationis testes admittendos super eisdem interroga[art. 6]tionib. & articulis, qui dati fuere ad testium examinationem in prima instantia ante sententiam, nec super eisdem directo contrarijs, extat etenim de hoc regia l. 4. tit. 11. lib. 3. ordinat. & §. 26. in legibus de Madrid. iure pontificio hoc apertissime constitutum est in Clementina 2. de testibus. quo in loco glo. commemorat, contentionem veterem inter Canonistas, & iuris ciuilis Interpretes, qui contrarium probare conati sunt, non satis vrgentibus authoritatibus. Nam & Canonistarum partem optime tutatur authoritas Iustiniani, dum rationem quandam praemittit in Auth. de test. §. si vero deducens. siquidem inibi prohibet testes recipi super eisdem articulis, & directo contrarijs post publicationem, quemadmodum responsum est in d. Clem. 2. in priori eius parte. & in c. fraternitat. de test. vbi Anton. Imola, & Fel. col. 2. existimant, adeo veram esse Canonistarum opinionem, vt eadem in vtroque foro admittenda sit. Idem fatetur Lanfranc. in ca. quoniam contra. de probatio. verb. testium. nu. 60. qua in re illud est cauendum, non ex hoc censeri prohibitam productionem testium super his, quae fuerunt in prima instantia allegata, & tamen testes non fuere super his allegationibus examinati. Nam poterit quispiam in appellationis causa testes producere ad probationem eorum, quae ante sententiam allegauerit, & que sunt contraria his allegationib. directo, quas eius aduersarius in iudicium deduxerit, modo non fuerint testes de his interrogati, nec examinati, secundum Card. Inno. & Fel. nu. 34. in c. cum Ioan. de fide instru. per text. ibi & id satis est iuri consonum. Illud vero solet a quibusdam in discrimen adduci, sit ne regia lex seruanda, & opinio item Canonistarum in his causis & iudicijs, in quibus de nobilitate agitur, quam nos Hispani dicimus Hidalguiam. Etenim consultus hac de re Cesar inuictissimus Carolus V. primus huius nominis Hispaniarum Rex in totius regni conuentu apud Madritum anno 1537. l. 124. respondit, simpliciter, seruandam fore veterem legem regiarum ordinationum, ex quo quidem responso quibusdam visum est, totam controuersiam diffinitam fuisse, vt tandem, etiam in his causis omnino sit vetus lex ad vnguem seruanda. Quibusdam vero placuit, adhuc controuersiam istam sub iudice quidem esse, nec responso Madritio diffinitam fuisse, cum illud tantum fuerit responsum a rege, quod vetus constitutio seruetur, quae nihil de causis nobilitatis statuit. Et sane, si mentem, & proprium intellectum legis Madritiae velimus expendere, constabit, id ea sanctione institutum esse, vt etiam in hisce nobilitatis causis vetus constitutio seruetur. Nec in his admittantur testes in secunda instantia super his interrogationibus, & articulis, super quibus testes fuere ante sententiam examinati, nec super directo contrarijs, tametsi in hoc regio Granatensi praetorio contrarium passim admissum sit. Recipiuntur etenim testes post sententiam primam, & examinantur super eisdem articulis, & directo contrarijs, etiamsi quidam ex regijs auditoribus opinentur, non omnino integram fidem adhibendam esse hisce testimonijs, propter suspicionem, quae vel ex corruptione, vel aliunde post publicationem priorum testium iure praesumi potest, & nihilominus potuit vsus forensis hinc originem ducere, quod causae ac controuersiae super his nobilitatibus ad statum hominum pertinere videantur, ob libertatem illam, quae a muneribus personalibus, & indictorum, ac super indictorum collatione nobilibus lege Hispana vere competit: cause autem status, libertatis inquam & ingenuitatis pares fere censetur causis matrimonialibus & criminalibus. l. non distinguemus. §. idem Iulianus. vbi glo. ff. de arbit. In causa vero matrimoniali testes admittuntur post publicationem super eisdem articulis, & directo contrarijs. text. & ibi Panor. in c. sicut ex literis. de sponsal. vbi glo. vlt. communiter recepta. text. optimus & ibi post alios Fel. in c. series. de test. idem Fel. in c. fraternitatis, eod. ti. nume. 9. post Soc. ibi nume. 64. Bald. in Authent. nunc si haeres. colum. 1. C. de litig. etiamsi agatur de probando impedimento ad matrimonium impediendum, quod nondum contractum est. gl. & communis in capitu. primo. de consang. & affi. notant Abbas & alij in capitulo iurauit. colum. 2. de probatio. idem erit. & in causa monachatus. gloss. in c. praesens. 20. q. 3. verbo patrem. cuius meminit Fel. in dicto ca. fraternitatis. numer. 9. atque item in causa criminali: secundum Socin. in eodem c. fraternitatis. nume. 80. sensit Barto. in l. 1. §. vlt. num. 3. ff. de quaestio. Quibus equidem & multis similibus forsan persuaderi potuit ob causae grauitatem, & maximum eius discrimen posse recipi, & admitti testes super eisdem articulis, & directo contrarijs post publicationem, & in appellationis examine, quod si foret in his regnis recepta opinio illa, quam sequuti sunt iuris ciuilis Interpretes, parum vrgeret huius rei difficultas. Nam & Bald. in c. 1. nu. 12. si de inuestitu. inter domin. & vas. lis oriatur, existimans sententiam Canonistarum errorem quendam esse, nihilominus testatur in curia Romana pronunciari sententiam absque testium publicatione, ne impediatur receptio, & examinatio testium post sententiam, & in causa appellationis super eisdem articulis, & directo contrarijs. Septimo sese nobis offert non inutilis quaestio, siquidem receptum est vsu forensi, non esse cogendos testes respondere de his, quae aduersus eos obijciuntur ad eorum testimonium elidendum, & tamen verum est, non posse testem interrogari, nec ipsum teneri ad respon[art. 7]dendum super his interrogationibus, per quas turpitudo ipsius testis detegitur ex ratione text. in capitul. quis aliquando. §. non tibi dico. de poenitentia distinctio. 1. De his vero, ex quibus nulla constat ipsius testis turpitudo, interrogari potest, & respondere tenetur, sicuti constat ex gloss. in capitu. quaerendum. 2. quae stion. 7. gloss. recte intellecta in capitu. cum causam. in 1. verbo de causis. de testibus. quam Panormitan. & alij frequentissimo consensu sequuntur, vt asseuerant Fel. ibi num. 10. & Alex. in l. si duo patroni. §. idem Iulianus. ff. de iureiurand. columna vltim. Quam ob rem ex officio iudicis passim interrogatur testis, an sit consanguineus, & cuius aetatis sit, poteritque interrogari, an sit inimicus litigantis, quia inimicitia potest contingere absque culpa & turpitudine ipsius testis, secundum Ioannem Andrae. Henric. Felin. & communem in capitulo inquisitionis. §. tertiae. de accusation. vbi gloss. hoc sensit. Hinc igitur rationem habet, quod praxi extat obseruatissimum, & deinde aperitur sensus gloss. eiusque veritas in cap. 1. de exceptio. verbo confessi. quae non satis constanter scribit, testem posse interrogari, an crimen commiserit, quod obijcitur ad euertendam eius testimonij fidem, & addit, nusquam vidisse hoc fieri, mirum etenim non est, id non fieri, cúm esset iniqua, & iniusta ea interrogatio, etiamsi crimen sit publicum, vel sit ipse testis eius causa publica nota insignis, quem vulgo dicimus infamatum, quod ex Innocentio in capitulo 2. de confess. quidam adnotarunt, presertim Imola & Fel. numero 10. in dicto cap. cum causam. quod si nihilominus fuerit interrogatus, & responderit, erit repellendus a testimonio. Bald. in dicto §. idem Iulianus. in fine. Henric. Aret. colum. 2. & alij in dicto §. tertiae. Haec vero huiusce quaestionis resolutio deducitur ab ea conclusione, quam passim Theologi, & iuris Pontificij professores fatentur, & praemittunt asserentes, teneri quem iure diuino & humano, etiam de proprio crimine respondere, quoties iure fuerit interrogatus, alio qui posse responsionem subterfugere, & recusare, Sic sane visum est Innocentio in dicto. c. 2. de confess. & ibi Doctoribus. Thome. 2. 2. q. 66. art. 1. & quaestion. 76. art. 1. Dominico a Soto in relectione de secreto membro 2. quaest. 7. Martino ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. quaest. 3. Corol. 64. quam opin. & nos probauimus libr. 1. var. resolu. ca. 3. nu. 2. Octauo ex eo, quod diximus, iudicem constanti & cauto iudicio debere obseruare, quae nam sit testibus fides adhibenda, oritur & illa dubitatio, num possit iudex punire testem, qui in eius testimonio ferendo aliquod crimen commiserit, nempe periurium, falsitatem, aliudué simile? Nam in eo iudice, qui habet in testem ipsum alio qui iurisdictionem ordinariam, satis est manifestum, posse ab eo puniri testem, qui [art. 8]vacillat, varius est, aut falsum dixit in testimonio. Is autem iudex, qui nullam in testem iurisdictionem alioqui habet, adhuc poterit eadem vti punitione. textus est celebris in l. nullum. C. de testibus. pertinet & ad idem. l. 2. & ibi Bald. C. de sportulis. l. si quis forte. §. si quos. ff. de poenis. Regia. l. vltima titulo 16. parte. 3. etiamsi sit iudex delegatus, quod probatur secundum Bart. & alios in d. l. nullum. & in cap. super his. de poenis notant glo. in Clement. 1. de offic. delegat. in glos. prima. glo. item in l. quaesitum. ff. de testibus. Bald. Abb. & Dec. in cap. praeterea. de offic. delegat. Speculat. titu. de teste. §. 1. vers. quid de delegato. Quibus obijcitur tex. in l. diuus Pius. ff. de falsis, & ibi Bart. ex quo Iurisconsulti loco probatur quibusdam, haec incidentia crimina in iudicio non posse puniri ab eo, qui iurisdictionem alioqui non habet ordinariam. Quamobrem sunt qui censeant, priorem sententiam veram esse in delegato principis: posteriorem vero in delegato inferioris a principe, qua distinctione vsi fuere Panorm. & Anania in cap. 1. de crimine falsi. colum. penult. Fel. in cap. praeterea. de offic. delegat. Iason in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisd. colum. penult. Et est haec distinctio frequentiori suffragio iuris vtriusque Interpretum recepta, eiusque primus author fuit Ioan. Andr. in addi. ad Specula. in d. § 1. versicu. quid de delegato. qui eam in hunc sensum accepit, vt delegatus inferioris a principe, nullo modo, valeat testem in hac specie punire, sed teneatur eum puniendum ablegare & mittere ad iudicem ordinarium. Non me latet Iasonem in d. §. qui mandatam non satis expresse hanc distinctionem tradidisse. Imo apparet, maxime dubium esse in huius quaestionis diffinitione, sicuti & post eum Iacob. de Nigris ibidem anxie dubitat, & tamen quia Iason fere vltimo loco Ioan. Andr. opinionem retulerit, eum huiusce distinctionis authorem tetuli. Quo fit, vt delegatus principis punire possit hoc crimen non iudicio, nec poena ordinaria, sed extraordinaria tantum, quippe qui obiter, & incidenter valeat hanc punitionem exercere. Sunt tamen, qui & in quocunque delegato, etiam inferioris a principe, opinentur, posse admitti quo ad poenam extraordinariam priorem sententiam: cuius opinionis authores libenter ipse fecerim, & adduxerim eos, qui priorem partem sequuti sunt, & Salice. in d. l. nullum. Fulgosi. & Curt. Iuniorem nume. 14. in d. §. qui mandatam. quorum sententiam veram esse censerem in eo delegato, qui non haberet iurisdictionem ita restrictam, vt ei sit interdicta punitio criminalis. Nam vbi delegatus sic datus sit, vt nullam habeat puniendi crimina potestatem, profecto non poterit is punire testem huius criminis reum. Atque ita forsan est accipiendus locus Iurisconsulti in dicta l. diuus Pius. quemadmodum voluere Angelus in l. quoties. C. de iudic. & Hippolyt. in l. 1. §. praeterea. numero. 34. ff. de sicarijs. Igitur delegatus a principe, poterit quo ad poenam extraordinariam vti hac punitione, quae conceditur, & permittitur ab Imperatore in dict. l. nullum. Et idem erit, vt quidam opinantur, in delegato inferioris a principe, modo non sit ei interdicta criminalis punitio. Sed & locus erit huic punitioni, etiamsi testis sit speciali priuilegio exemptus a iurisdictione illius iudicis, coram quo testificatur: quod Felin. scribit in cap. verum. colum. 3. de foro competen. Ex ratione text. in cap. 1. de priuileg. in 6. modo testis non sit clericus, & ecclesiasticae iurisdictioni ratione ordinis subditus: hic etenim non poterit a seculari iudice puniri, etiam si coram eo inferendo testimonio crimen commiserit, sic sane authoritate illius generalis constitutionis, quae traditur in cap. si diligenti. de foro competent, & in cap. 1. de clericis coniuga. in 6. tenuerunt Innocent. Hostien. Ioannes Andrae. Anton. Panormitan. numer. 18. Fel. in colum. 3. post alios in d. cap. verum. Paulus Castrensis in d. l. nullum. Ioannes Bernardus in pract. crimin. cap. 87. Iason in dicto §. qui mandatam. colum. penult. Doctor. in cap. dilectus. de poenis. & in cap. 2. de crimin. falsi. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Matt. de Afflict. decisione 230. col. 1. eandem sequitur Bar. in d. l. diuus Pius. ff. de falsis. etiamsi gl. Cynus. Bal. & Sal. in d. l. nullum. Freder. consi. 93. contrariam opinionem fuerint professi, eamque seruari, & passim admitti apud Gallos, asseueret Guliel. Bened. in cap. Raynutius de testam. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. numero 434. Sed & hac in re Matthaeus de Afflictis in Neapolitana decisione 219. tradit in regio illius regni praetorio diffinitum fuisse, cum apud ecclesiasticum iudicem laicus quidam falsum testimonium dixisset in causa matrimoniali, locum esse praeuentioni, ac potuisse iudicem secularem huius criminis punitionem exequi, si in cognitione delicti iudex laicus praeuene it ecclesiasticum, qui non poterit in hac specie inhibere laicum huius criminis cognitione, & punitione. Cuius decisionis authorem citat Baldum in dict. l. nullum. colum. 2. & in l. 1 col. vltim. C. quomodo & quando iudex, qui satis abest ab huius controuersiae diffinitione. Nam in dicta l. nullum. tractat de duobus iudicibus diuersi fori, quorum vnus ex commissione alterius testem examinauerat, & nihilominus ipse opinor, veram esse praecitatam decisionem in hunc sane sensum, vt iudex ecclesiasticus non possit inhibere laicum iudicem iam praeuenientem huius criminis punitione, licet etiam ipse valeat, quo ad poenam extraordinariam procedere contra ipsum testem, quod ipse Matthaeus de Afflictis fatetur in dicta decisio 219. quasi viri illi doctissimi, qui illius decisionis authores fuere, palam senserint, posse iudicem ecclesiasticum inhibere laicum hac cognitione, quoties ipse ecclesiasticus praeoccupauerit huius incidentis criminis examinationem. Illud vero existimo, non esse dubitatione dignum, quod potest contingere, vbi testis clericus falsum apud iudicem secularem dixerit, nullo modo debere admitti inhibitionem iudicis ecclesiastici, quo ad examinationem, & cognitionem ac diffinitionem causae principalis, quae apud iudicem secularem tractatur. Haec etenim erit diffinienda a iudice laico, nec eius examen suspendi debet propter causam, quae ab ecclesiastico iudice super punitione falsi testimonij aduersus clericum testem expeditur, & examinatur. quod Baldus notat in lege 1. columna vltima. C. quomodo & quando iudex. & eleganter Frederi. consil. 93. incipienti factum, quod proponitur. quin & ipse iudex laicus ad effectum pronunciandi sententiam iustam in ipsa principali causa, & lite poterit plane cognoscere, an clericus falsum dixerit testimonium, quod omnes fatentur. # 19 THEMA CAP. XIX. De instrumentorum fide traduntur multa, quae cum practicis, tum theoricis erunt fortasse conducibilia. SVMMARIA. -  1 Originale, & authenticum, qua in significatione hac in parte accipiantur? -  2 Protocolum quid sit? & vnde originem habuerit? & inibi de matricibus, ac matricula. -  3 Instrumenti publici fides, an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur? -  4 Exemplum, & exemplar, quonam modo differant? -  5 Tabellionis officium, an sit vile: & an infamis possit illud obtinere? -  6 Spurius poterit esse tabellio & decurio. -  7 Nobilis hidalgus tabellionis officio constitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. -  8 Clerici & monachi an possint esse tabelliones. -  9 Prima ac potissima authoritas instrumenti ex eo deducitur, quod eius author fuerit a principe tabellio constitutus. CAPVT XIX. HIS, qui iudicia libus controuersijs instruendis, & diffiniendis operam dare conantur, frequentissime obuium est, quae nam fides iure scripturis, & instrumentis, data sit, & quanam forma eisdem vti debeant ad authoritatem, & fidem conciliandam, vt iudicibus persuaderi possit, vera esse, quae hisce passim enunciantur. Idcirco non grauabor, imo facturum me operae pretium existimo, si quaedam hac de re paucis tradidero, quae possint esse compendio ad huius tractatus praxim & examen, de quibusdam dictionibus vsu maxime receptis aliquot praemittens. Passim etenim mentio fit instrumenti originalis, praesertim a gloss. in l. 2. ff. de fide instrumen. Dicitur autem originale instrumentum ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus, & omnium exemplarium, quae inde deduci ac traduci possunt, quod probatur in capit. 1. de fide instrum. & alijs multis locis maxime in dicta l. 2. ff. eo. ti. l. 4. & l. Pomponius. ff. famil. ercis. c. ieiunium. 76. dist. tametsi nullibi mentio huius dictionis fiat, quam in hac significatione communis recepit vsus. Tertullianus equidem libr. de carne Christi, originalia instrumenta appellat ea testimonia, quae probant Christi, quo ad humanam, & veram carnem, originem, ita enim inquit. His opinor consilijs, tot originalia instrumenta Christi delere, Marcion ausus est, ne caro eius probaretur. Haec Tertullianus. Sed & originale instrumentum dicitur scriptura authentica in d. c. 1. & in d. l. 2. de fide instru. atque in his locis, quae modo adduximus, ea profecto ratione, quod Authenticum dicatur id, quod ipsimet authoris sit, & ab eómet authoritatem habeat, non aliunde, sicuti explicat optime Guliel. Budae. in commentarijs linguae Graecae. Fol. 683. Qua ratione Authenticum significat, quod certum authorem habet, & idcirco instrumenta authentica dicuntur illa, quae certam & iustam authoritatem ac fidem habent, nempe ipsiúsmet certi authoris. Sic Cicero Epistola ad Atticum. 187. li. 9. & rursus lib. 10. epist. 200. vsus est aduerbio, ἀυθεντικῶσ, quasi ex certa fide, certoque authore. Nam authentes, Grece ἀυθεντης. idem quod latine author significat, tametsi Theodorus Gaza asseueret in libro de mensibus. veteres latinos non fuisse vsos hac dictione secundum hanc significationem, quae quidem huius dictionis propria est, vt ea significetur is, qui propria manu aliquid patrauerit, ac fecerit, & tamen ipse Budaeus, & Alciatus libr. 2. parerg. cap. 46. probare conantur ex Cicerone, & alijs maxime Iurisconsultis, etiam apud veteres eam significationem receptam fuisse, vt Authenticum dicatur, quod certam fidem, & authorem habet, idcirco dicimus Iustiniani Nouellas authenticas, quod certam fidem habeant, & sint ex ipsomet Graeco originali ad literam traductae. Igitur authenticum instrumentum ex prima, & propriori interpretatione, dicitur ipsum originale, quod sit ipsiúsmet primi authoris, ab eoque, ac non aliunde fidem habens. Deinde dicitur etiam authenticum instrumentum omne illud, quod certam, & indubitatam habet fidem. Hinc denique deducitur vera interpretatio text. in d. l. 2. & in cap. 1. de fide instrumen. Nam licet multoties exempla fidem faciant, & indubitatam habeant authoritatem, distinguuntur tamen ab authenticis scripturis, secundum priorem significationem, quia haec originalia, & ipsius authoris sunt, illa vero aliunde consequuntur authoritatem, & fidem iuxta ea quae traduntur in capit. cum P. tabellio. & capitul. vltim. de fide instrumento. Aut tandem scriptura authentica, dicitur ipsum originale, quia frequentius ipsius fides certa est, & indubitata, propter primi authoris signum, subscriptionem, & literam, etiamsi quandoque aliunde conquisita, & conciliata fide exempla, quia legitimam habent authoritatem, non regulariter, nec frequentius, sed certis quibusdam casibus, authentica dicantur a iure & eius Interpretibus. Sic & in ca. 2. de fide instrumen. authentica scriptura dicitur illa, que originalis & ipsiusmet authoris, licet ob aliquot causas non habeat iustam, nec legitimam authoritatem. Fit item in hoc tractatu a nostris mentio de protocolis tabellionum, & a Iustiniano in Authentic. de tabellionibus. §. illud quoque. collatio. 4. vbi gloss. & Barto. in l. Gallus. §. idem credendum. ff. de libe. & posthu. olim siquidem protocolum significauit quandam in chartae capite notam, signumque, quo videlicet artifice, quoue tem pore ea confecta fuerit, cum Comitis sacrarum largitionum nomine, vt constat in d. §. il. lud quoque Nunc vero haec dictio traducta est ad iudicem, memorialemque tabellionis scripturam, qua in Codice aliquo gesti actus substantia breuiter adnotari consueuit, vt extendi deinde, atque absolui possit, quemadmodum tradit Viglius in §. nihil. insti. de testa. Quidam sane hanc distinctionem interpretantur, vt protocolum duplici l. dicatur. prima rei gestae concinnatio, a colla Graeca dictione, quae dicitur latine gluten. alijs placuit, proto colum simplici l. dici, quasi primam membranam, aut primum orationis, seu scripturae membrum, quia Κῶλον membrum significat, atque ita Hermolaus in Plinium libro 13. capitul. 12. interpretari videtur protocolum, quasi primam membranam, aut primam chartam, vt & Macrocolum longam chartam ex Plinio in d. c. 12. & Cicerone libr. 13. episto. ad Attic. Vulgo protocolum etiam regestum dicimus, quod latine quandoque aliud nomen habet, nam & matrices dicuntur protocola, id est, prima scriptura matrix appellari potest: quia inde traducuntur aliae, & ab ea originem atque authoritatem habent, sicuti apud Suet. in August. c. 94. Palma matrix dicitur, a qua, velut a matre palmites alij procedunt, apud Columellam vbi de columbis tractat, ita legitur lib. 8. cap. 8. Nam & octies anno pullos educat, si est bona matrix. Rursus eodem c. nec minus in agros emittant matrices, quae ouis, vel pullis incumbant. idem Columella eodem lib. 8. cap. 2. & 3. & Marcus Varro libro 2. de re rustica capit. 4. matrices gallinas appellat eas, quae ad progenerandum aptae sunt. Sic & Tertullianus libr. 4. aduersus Marcionem appellant Hierosolymam matricem religionis. Eadem sane ratione, matrix dicitur vrbs, quae est prouinciae, & aliarum vrbium caput, vt & ecclesia matrix, quae aliarum princeps est. capit. sacrorum. 63. distinct. cap. ex transmissa. de praescrip. Clem. 1. de sentent. excommu. c. 1. de praescript. Clem. 1. §. 1. de priuileg. & in alijs plerisque iuris Pontificij locis adnotarunt Budaeus in l. obseruare. ff. de offic. procon. Andrae. Alciat. lib. 2. dispunct. cap. 23. idem in adnotationibus in tres libros Codicis, qui in specie tradidere, vrbem matricem dictam fuisse a Graecis metropolim, quia mater sit aliarum vrbium, caput prouinciae, prima ciuitas, atque item illa, vnde Coloniae deducuntur. Idcirco metropolis haec ciuitas dicitur, quae mater est aliarum. capit. de his. 12. distinct. lege 1. C. de metropoli. Berito. libr. 11. Fit & metropolis mentio a Iurisconsulto in dicta l. obseruare. Hinc & Cato de originibus scribit, metropolis fuit Anxur, nunc Tarracena & Egesippus libro 3. de excidio Hierosolymitano, de Antiochia inquit, vrbs ea Syriae sine retractatione prima, ideo que metropolis habetur. Sic etenim se habet metropolis ad Coloniam, vt mater ad filiam, quod ex Thucidide, & Suida Budaeus eleganter explicat. Metropolis autem dictio Graeca est a Μητρος κὰι πόλεος, id est, a matre, & ciuitate concinnata, vt obiter error Isidori manifestus sit, qui libro 7. etymolog. capitulo 12. cap. cleros. 21. distinctio. opinatur, Metropolitanos dictos esse a mensura. Matrices etiam apud Tertullianum in libr. de fuga in persecutione dicuntur libelli, in quibus Caesareo fisco pensitantes descripti continebantur, quos libellos beneficiarij, id est, Imperiales ad exigenda tributa ministri obtinebant, quod Rhenanus ibidem exponit. Hinc matricula per diminutionem apud Cassiodorum variarum libro 11. eadem significatione paulo deflexa pro libello, in quo series, & ordo quorundam hominum continebatur. Idem probatur in l. matricula. C. de agenti. in rebus. libro 12. Alberi. aliorum locorum meminit ex Codice Iustiniani in dictionario. verbo. matricula. in de matriculati, & immatriculati, quibus dictionibus & nos Hispani passim vtimur, tametsi Podrones appellentur libelli, in quibus pensitantes tributa describuntur. Atque haec de matricibus sint satis. Modo veluti per transennam expendamus locum apud Caesaream constitutionem in l. eos qui. C. de aquae ductu. lib. 11. cuius haec sunt verba, Eos qui aquae copiam vel olim, vel nunc per nostra indulta meruerint, eius vsum aut ex Castellis, aut ex ipsis formis iubemus elicere, nec earum fistularum, quas matrices vocant, cursum, aut soliditatem attentare. Hactenus Imperatores Valentinianus, Theodosius, & Arcadius in l. 4. ti. 2. libr. 15. Codicis Theodosiani, quem nuper Ioannes Tilius Engolismensis typis tradidit. Dicuntur etenim fistulae matrices, quae caeteris maiores sunt in ipsis aquae ductibus, & ex quibus in minores fistulas distribuitur, ac deriuatur aqua, ita etiam Hispani cloacas immundiciarum, quae maiores sunt, & quae minorum immundicias recipiunt, vt eas in flumen deferant, Matres appellamus. Quamobrem fallitur Andrae. Alcia. dum existimat in d. l. eos. non matrices legendum, sed mastos. Non enim satis huius dictionis vim expendit, quippe qui asseueret, non conuenire fistulis dictionem istam, nec quod matrices appellentur, atque ideo suspicatus est Codicem vulgarem corruptum esse, cum & in ipso codice Theodosiano, a quo Iustinianus dictam constitutionem deduxit, eadem sit litera, quae & in vulgatis Codicibus passim legitur. De his autem Protocolis, & originalibus fit mentio in cap. quoniam contra. de probation. vbi Panorm. & alij. tex. item est de hoc in cap. pen. de fide instrum. vbi Abba. & Fel. est & regia. l. 9. titu. 19. part. 3. quae appellat haec protocola registros, & statuit hoc ipsum, vt tandem scriptura illa, quae primum est a Tabellione confecta, & scripta, & quae penes ipsum manere debet, protocolum appelletur, quod etiam adnotarunt Bald. in l. nostram. colum. 2. C. de testam. Barto. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. late Fel. in d. cap. quoniam contra. notab. 7. Paulus Parisius consi. 28. lib. 2. num. 21. Vnde tenetur Tabellio protocolum hoc, seu registrum penes se ipsum seruare, ac retinere, quem admodum constat in dict. cap. quoniam contra. & in Authen. de Tabelli. §. illud. & in d. l. 9. Et ideo si Tabellio non confecerit protocolum, nec seruauerit, punitur arbitrio iudicis: secundum Bald. in rub. C. de fide instru. nu. 28. imo iure regio debet non tantum subscribere Tabellio huic protocolo, sed & quolibet anno signum proprium adijcere his, quae eodem anno in protocolo scripta fuerint. l. 31. anno M. D. xxv. & l. 86. anno. 534. quarum posteriori, quod de quolibet anno diximus, in specie cautum extat, priori vero generaliter statutum est sub certa poena, quod Tabellio signum proprium adijciat protocolis. Quod si aliqua scriptura producatur in iudicium, cuius protocolum confectum non sit, aut semel factum non [art. 3]reperiatur, non debet haberi fides instrumento, quod notat Bald. in d. rubr. C. de fide instru. num. 20. qui hoc intelligit verum esse, vbi contractus factus fuerit in scriptis. idem tenuerunt Roman. consi. 174. colum. 4. Dec. in d. cap. quoniam contra. num. 51. qui sequuntur Bald. opinionem, quam ipse falsam esse censeo, quippe qui existimem fidem habendam instrumento, cui alioqui iure fides habenda est, quanuis non appareat proto colum seu archetypum, nec probet, qui instrumentum producit, illud esse casu aliquo perditum, etiamsi in scriptis fuerit contractus gestus. Hanc sententiam opinor in praxi admittendam fore, & hactenus receptam esse. Nam ea scriptura, quae conscripta est ab ipso met Tabellione protocoli authore, coram quo res acta est, & ab eodem tradita, proprio signo signata originalis, est dubio procul non exemplum. l. vnum. & ibi gl. ff. de testa. Bart. Alexan. & Ias. in l. si quis. §. praetor ait. ff. de eden. Bart. Bal. Sal. Alexand. Ias. & Dec. in Authen. si quis in aliquo documento. C. de eden. atque inibi Purpurat. & Curt. Iunior. Ant. colum. vlt. in c. 1. de fide instru. Fel. in cap. vlt. eod. titul. 2. fall. Abb. Card. & Fel. colum. 2. in c. Alber. de testibus. Bart. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. optime Carolus Molin. in consuet. Parisi. titu. 1. §. 5. num. 42. & ideo Tabellio, qui semel dedit iustrumentum proprio signo signatum alicui, non tenetur, nec debet regulariter idem iterum ei dare, cum potest ex repetita editione imminere praeiudicium, vt in instrumento crediti, nisi iudicis authoritate, & parte citata, quemadmodum idem Carolus explicat ex Bart. Alber. Alexan. & Ias. in d. §. Praetor ait. Idem traditur in arte notariatus 2. tomo cap. de refectione. notat post alios Dec. in cap. 1. de probat. num. 54. Quibus satis profecto constat, huic instrumento quod esse originale probauimus, fidem dandam omnino esse, licet non appareat protocolum, cum hoc sit originale. non exemplar. Huius opinionis author est Nicolaus de Matarellis, cuius meminit Bald. in d. rubr. C. de fide instru. quem ipse simpliciter sequor. Nec quicquam in contrarium vrget text. in Auth. de tabellionib. §. illud. quia specialis est constitutio, quo ad vrbem Constantinopolitanam, vt ipse Nicolaus scribit, vel ex eo, quia licet ibidem tractetur de forma & solennitate protocoli, vt absque ea nihil probet, non tamen responsum est, nec statuitur, non esse habendam fidem instrumento semel solenniter dato a Tabellione, ex causa, quod protocolum non appareat. Idcirco licet Bald. opinionem sequuti etiam sint Alexand. in consil. 175. libr. 7. num. 4. Paulus Castren. in consi. 125. colum. vlt. lib. 2. & scripserit Roma. in d. consil. 174. colum. vlt. Hanc opinionem ita receptam esse, vt non habeat contradictorem, vt eius verbis vtar, ipse nihilo minus duo, vel tria in hac ipsa quaestione libenter respondebo. Primum, vbi non est actum de contractu in scriptis celebrando, nec in scriptis factus fuerit, iuxta ea, quae in l. contractus. C. de fide instrumento. traduntur, omnino fidem facere, instrumentum ab ipsomet authore notario traditum ac signatum eius sigillo, etiamsi protocolum non reperiatur, nec probetur perditum fuisse, potuit enim multis casibus protocolum perdi, & ita praesumi potius debet, quam quod detrahatur fidei eius instrumenti, quod est originale, & solenniter confectum. Hanc opinionem Bald. ipse, quique eum secuti sunt, fatentur veram esse, & ideo Communis erit censenda. Idem repetit Bald. in cons. 464. lib. 4. Secundum, etiam vbi actus in scriptis praecesserit, iuxta tradita in dict. l. contractus. fides habenda est huic instrumento, quod ab ipsomet notario traditum fuerit, etiamsi protocolum non appareat, nec probetur a producente instrumentum eius amissio. Hanc opinionem nos aduersus Bal. & communem probamus secuti Paul. Cast. in d. l. contractus. col. vltim. Tertium constat, quod vbi producens instrumentum haberet protocolum, aut praesumeretur id esse apud ipsum, cogendus erit, petente aduersario protocolum exhibere, praemisso iuramento, aut probatione, quod illud habeat, etenim aequissimum est hoc fieri, vbi ille, contra quem instrumentum producitur, allegat illud falsum esse, & ad hoc petit protocolum. Hanc sententiam deduximus ex his, quae notantur in cap. contingit. & in ca. G. perpetuus. de fide instru. & c. 1. de probat. l. 1. §. edenda. ff. de edendo. Nam cum alter instrumentum producat, & econtrario eius fides ex ipsomet instrumento, vel ex eius protocolo, quod idem est, impugnetur, tenetur illud edere, qui produxit. Sed & in hac specie adnotauit Carol. Mol. in Alex. cons. 175. lib. 7. tametsi contrarium responderit Ferrariensis in practica rubric. de forma opponendi contra instrumentum. §. dignoscitur. num. 6. De tabellione autem, quod is teneatur omnino exhibere protocolum, quoties de fide instrumenti controuertitur nemo negat, nec vsquam negauit. Quarto erit obseruandum, maximam subesse suspicionem, & praesumptionem falsitatis contra instrumentum, quod producitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis, eiusdem anni, & mensis, qui conscripti sunt in instrumento, & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. Quis enim non videt, multum ex hoc instrumentis similibus fidei detrahi, nisi probetur, aut appareat ex ipsis protocolis detractam fuisse vel fraude, vel casu partem aliquam, in qua potuerit huius instrumenti mentio contineri? Quinto & illud hinc deducitur, ex proxima causa, ac suspicione, vel ex alia praesumptione, tabellionem torqueri posse, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti, nisi ipse probauerit casu, vel alias protocolum perditum fuisse. Quod notant Bald. in rubr. C. de fide instrum. num. 28. Lanfrancus Orianus in c. Quoniam contra. verb. instrumentorum productiones. col. 5. de probationib. De exemplaribus scribit Bart. in l. Sempronius. ff. [art. 4]de lega. 2. Exemplar ab exemplo distingui ex eo, quod exemplar sit scriptura ipsius authoris & principalis, a qua transcribitur alia, quae exemplum dicatur. quod Bart. adnotauit ex d. l. Sempronius. quo in loco tradit Iurisconsultus, vnius testamenti factas esse duas scripturas exemplarij causa. Nec tamen probatur ibidem, exemplar dici originale, sed, quod vnius testamenti fiat duplex scriptura exemplarij causa, nempe, vt duo instrumenta sint ad facilius probandam testamenti seriam ipsius originalis exemplaria. Huic deinde Barto. opinioni refragatur tex. in c. 1. de fide instru. quo in loco exemplar dicitur ipsa scriptura traducta ex originali. Eadem significatione vsus est Plinius lib. 6. c. 29. Iuba, inquit, qui videtur diligentissime prosecutus haec, omisit in hoc tractatu, nisi exemplarium vicium est, Berenicem alteram. Idem docet Valla libr. elegantiarum. 6. c. 33. qui haec duo passim confundi, quo ad significationem probat. quod etiam conatur ostendere Corasius in l. humanitatis. C. de impub. & alijs. nu. 16. Sic & Plinius in epistolis: exemplar, inquit, testamenti quanquam mendosum, misi tibi. Plancus item in epistolis ad Ciceronem, Exemplar eius chirographi, misi tibi. De exemplo autem, quod ea dictio scripturam traductam ex originali significet, plura sunt testimonia, praesertim in l. 2. ff. de fide instru. l. 1. §. si quis duobus. ff. de bonorum posses. secun. tabulas. l. 2. ff. de edendo. Cicero ad Atticum. Epistolam ad me Caesaris ostendi eam, cuius exemplum ad te antea misi. Idem Cicero ad Atticum lib. 7. epistola 141. Caesaris literarum exemplum tibi misi, Quibus locis satis apparet, has duas dictiones eandem significationem habere, nec omnino certum esse, quod Bart. ad distinctionem earundem tradiderit, tametsi alia ratione possit harum vocum significatio considerari. His tandem praenotatis, oportet rem istam radicitus excutere, quandoquidem non leuis est, sed potissimum locum nacta sit in forensibus concertationibus, & ideo primum caput authoritatis, quae instrumentis adhibenda est, ab ipsomet tabellione constat: nempe a publica persona, quae Reipublicae delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta, quo quidem fit, vt maximo conatu Reges, & alij Reipublicae rectores sint admonendi, non esse quosuis homines huic muneri praeponendos, eosque potius seligendos, qui aetate, moribus, & fidei integritate sint probatissimi. Qua in re non raro fallimur, sed frequenter propter preces falsas, aut varijs affectibus inuolutas, quae magno cum Reipublicae malo, principibus offeruntur, atque ita saepissime indigni publicis magistratibus, & officijs praeficiuntur culpa eorum, qui hisce falsis suggestionibus, vel incertis operam dedere: non autem ipsorum principum, qui non possunt ipsimet tot hominum sibi subditorum mores pernoscere, & [art. 5]inquirere. Olim apud Graecos, authore AEmilio Prob. in vita Eumenis: honorificentius fuit scribarum officium, quam apud Romanos, hi enim mercenarios existimant, at Graeci ad id munus neminem admittunt, nisi honestis natalibus, fideque & industria cognitum, quod necesse sit, eos omnium consiliorum esse participes. Et quamuis AEmilius non de tabellionibus, sed de scribis principum ac nobilium, quos secretarios dicimus, tractauerit, nihilominus eius authoritas non admodum est ab hoc instituto aliena, cum & tabelliones publicam habeant authoritatem, eisque fides omnino sit absque alio testimonio adhibenda, scribas autem, quos manuenses, item latini dixere, maximo in honore fuisse constat apud veteres Iatinos & Hebraeos ex Liuio, & alijs. quemadmodum tradit Tiraquel. de nobilitate cap. 34. num. 37. Et sane cum tabellionibus hodie merces non tam pro opera, quam pro industria & publico authoramento constituta sit, non videntur tabelliones pro ignobilibus habendi, quod ex Ciceronis diffinitione li. 1. de officijs adnotauit And. Alc. in l. mercis appellatione. ff. de verb. signifi. tametsi in contrarium induxerit tex. in l. vniuersos. C. de decurio. lib. 10. Vniuersos, inquit, Imperator, decuriones volumus a tabellionum officijs temperare. Haec Constantinus Augustus, vt inscribitur in Codice Iustiniani. Quo in loco Accursius, & alij notant eius constitutionis eam esse rationem, quia vile officium sit tabellionatus, vt & procuratoris officium, quod eadem ratione interdictum est decurionibus. l. si quis procurationem. C. eo. tit. de decurionib. lib. 10. a quibus ipse plane dissentio, nec enim existimo his authoritatibus probari, tabellionis officium esse vile. Extat etenim in Codice Theodosiano libro 12. ti. 1. l. tertia constitutio Constantini Augusti ad Mechilium Hiliarianum Correctorem Lucaniae, & Brutiorum hisce verbis conscripta. Vniuersos decuriones volumus a tabellionum officijs temperare. Nemo autem ad decurionatum vocatus excusare se poterit, eo quod fuerit tabellio, cum & huiusmodi homines, si sint idonei, vocari ad decurionatum oporteat, lex enim, quae decuriones a tabellionum officijs voluit submouere, ad decurionatum tabelliones vocari non prohibet. Hactenus Caesarea constitutio, ex qua palam est, tabelliones viles non esse, alioqui non permitteret lex, eiusmodi homines in decuriones eligi & adsumi. Eligitur ergo tabellio in decurionem, nec poterit vtroque munere vti, nec decurionis officio fungens tabellionis munus poterit exercere. Hec siquidem est Caesarum mens, quae etiamsi iusserit, decuriones a tabellionis officio abstinere ea ex causa, quod tabellionis officium non sit dignum viris decurionib. non ex eo sequitur, tabelliones viles esse simpliciter, sed respectu, & collatione facta in dignitatem decurionatus. Quanuis ex d. l. vniuersos, contrarium deduxerint Bald. in cap. post cessionem col. 2. de proba. Oldra. consil. 75. Angel. consil. 284. Andrae. Tiraquellus de nobilitate. cap. 30. numer. 9. qui tamen optime tollit rationem illam, qua plures vtuntur asserentes, tabelliones seruos esse publicos ex l. non aliter. ff. de adoptionib. l. 2. C. eod. tit. l. 2. ff. Rempub. saluam fore. §. cum autem. Instit. de adopt. Sunt enim serui Reipublicae, non autem serui, qui libertate, & ingenuitate carent, sed qui proprio munere seruiant Reipublicae, aut sane, quod Tiraquel. probat, in dictis locis non fit mentio de tabellione, vt falso interpretatur Accursius, sed de seruis ipsius Reipublicae, qui serui publici dicuntur, in quibus dominium seruitutis habet Respublica, vt in l. 1. C. de seruo Reipub. manumis. iuncta eiusdem tituli rubrica. Quod vero decisum extat in d. l. si quis procurationem. C. eod. titul. de decurionibus. ad hoc pertinet, vt decuriones procurationem patrimonij alieni non accipiant, nec fiant aliorum famuli, ac fere serui, quorum munus est dominotum patrimonium procurare. Vile etenim est decurioni alterius patrimonium titulo procuratoris, quem vulgo mayordomo dicimus, procurare. Quasi Reipublicae sit ignominiosum, haec agere ipsius decuriones, tum propter vilitatem officij tantae dignitati contrariam, tum ex eo quod non libere publica negocia expedit is, qui alieno est subditus priuatim ministerio, quod & in hac Castellana Republica satis est decurionibus interdictum. Extat tamen dicta l. si quis procurationem, multo fidelius typis tradita in Codice Theodosiano. tit. 1. lib. 12. l. 92. Si quis, in quit, procurationem facultatum suarum curiali crediderit esse mandandam, totius dignitatis exceptione depulsa, patrimonium eius, quod crediderat curiali, proscriptio fiscalis inuadat. Ille vero, qui immemor libertatis, & generis infamissimam suscipiens vilitatem, existimationem suam seruili obsecundatione damnauerit, deportationis incommodo subiungetur. Hec in Codice Theodosiano: ex quo deducitur, qua poena sit puniendus, qui decurionem procuratorem rerum suarum constituerit, & qua ipsemet decurio suscipiens eam procurationem: tametsi Accursius ex breui vulgatae constitutionis editione scripserit, illum puniendum arbitrio iudicis: vulgata vero constitutio, hunc exilij poena puniendum esse diffinierit. Hinc denique fit, vt mature, ac exacto iudicio sit deligendus is, qui tabellionis officio est praeficiendus, & cui publica decernitur authoritas ad omnium fere controuersiarum certam diffinitionem. Idcirco plane demiror, quanam ducti ratione viri doctissimi ausi fuerint in hunc labi manifestarium errorem, vt opinentur, infamem posse tabellionem creari: cuius sententiae authores censentur Bartol. in l. 1. C. de manda. prin. Aymon in cons. 163. num. 1. Ioan. Lup. in c. per vestras. de donat. inter virum & vxor. nota. 3. §. 9. nume. 8. quibus & hi adiungi solent, qui existimant, hoc officium esse vile. per text. in d. l. vniuersos. notant Oldrad. in consil. 75. Abb. in cap. sicut. col. 3. ne clerici vel monachi. Quod an probetur in d. l. vniuersos. paulo ante tradidimus. Sed & si daremus, hoc officium tabellionum non esse tanti honoris, quanti sunt alia publica officia, profecto negare iuste possemus, & liberrime negamus, esse officium vile. Deinde opinamur, non esse infamem ad tabellionis officium eligendum, nec posse iuste, nec iure eligi, si sit infamis infamia iuris. tex. est insignis in lege regia partitarum, quae secunda est titu. 19. partit. 3. hoc ipsum probatur authoritate gloss. in l. 2. §. miles. verb. Sacramento. de his, qui notantur infamia, quae asserit, infamiam iuris efficere quem ab officio publico alienum. cuius gloss. praeter Doctor. ibi meminere plures, praesertim Panorm. in c. sciscitatus. de rescrip. col. 3. & tamen nemo poterit negare, tabellionis officium esse publicum, non priuatum, etiamsi dignitas non sit: cum tabellio authoritate publica vtatur. ca. cum dilectus. de fide instrum. notatur in c. cum P. tabellio. eo. tit. vbi hoc fatentur omnes, & probabitur inferius. Sed quo manifestius rem istam exponamus, expressim & in specie aliquot conclusiones subijciam, quia ex varijs interpretum sententijs video, non satis quaestionem hanc examinatam fuisse. Prima conclusio. In famis non potest esse Amanuensis, scriba, seu notarius principis, quem vulgo Secretarium dicimus. tex. & ibi Bart. ac Salicet. in d. l. 1. C. de manda. princip. l. laudabile. C. de aduoca. diuer. iud. & ibi Aret. Bartol. in l. eadem. §. hac lege. ff. ad legem Iuliam repet. quorum opinio Communis est, vt apparet ex his, quos modo citaui, & alijs, quos commemorat And. Tiraquel. in tracta. de nobilitate. c. 31. numer. 8. ex quibus probatur, hoc munus esse dignitatem, propterea, quod ipsius principis secreta maximo cum honore tractet: quod manifestum fit ex his, quae de scribarum honore paulo ante diximus. Secunda conclusio. Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & praetorijs: non enim licet infamibus curiam principis ingredi, praesertim ad munus aliquod exercendum. Bald. in rub. de offic. iud. ante finem. idem in l. reum criminis. in fine. C. de procura. textus optimus in l. sed & milites. §. sed & ignominia. ff. de excusat. tutor. notat in specie ista Ioannes Lupi. in dicto §. 9. num. 8. Tertia conclusio. Infamis non potest esse tabellio publicus: id est, publica constitutus authoritate ad aliquod officium exercendum iure tabellionis. notat Bartol. in d. §. hac lege. quem sequuntur Abb. in c. cum dilectus. num. 7. de fide instrument. Fel. in c. fraternitatis. de haered. col. 1. probat hanc conclusionem gloss. in l. 2. §. miles. cuius modo mentionem fecimus. notat Alexand. in d. cons. 80. lib. 2. num. 2. Quarta conclusio. Infamis infamia iuris (de hac etenim hactenus loquimur) non potest esse tabellio, etiam ex his, qui non sunt a Republica constituti, vt hoc officium publice exerceant. Hos vulgo dicimus regios tabelliones, qui nec sunt publici, nec de collegio, aut numero publicorum. Hanc vero conclusionem proponimus contra Bart. in d. §. hac lege. quem caeteri, quaestionem istam tractantes, probare, & sequi videntur, & expressim Calde. in consil. 2. de fide instrum. eamque probare conabimur authoritate regiae legis partitarum: & ea profecto ratione, quae manifeste ostendat, nullam esse discriminis rationem inter hanc, & proximam assertionem, quo ad ipsius rei substantiam. Huic etenim tabellioni aut fides est publica adhibenda ex potestate, & vi tabellionis, aut non. In posteriori casu non est cur de eius infamia disputemus, si is nullam habet publicam authoritatem, cuius ratione sit eius testimonium publice admittendum, vt probatio publica. Priori vero casu non possum non mirari Barto. iudicium alioqui acre, subtile, & omnibus numeris limatissimum. Nam fides, quae tabellioni adhibetur, authoritatem publicam habet ex eo, quod a principe fuerit creatus tabellio, cuius officium ex eo solo publicum est, etiamsi non sit constitutus in collegio tabellionum alicuius vrbis, aut loci: siquidem regius est tabellio, & huic propter tabellionis officium fides est, vt tabellioni, adhibenda: nec hic a priuatis eum rogantibus, quod aliquod conficiat instrumentum, ad praestandam authoritatem publicam alicui contractui, nullam con sequitur potestatem tabellionis, vt constat: & ideo, si qua publica fides huic instrumento danda est, ea profecto non a priuatorum consensu, sed a publico tabellionis officio, regia beneuolentia eidem commisso, vim & robur habet: vnde sicut infamis non potest esse tabellio in collegium publicorum tabellionum alicuius ciuitatis receptus: ita nec poterit esse regius tabellio. Quo fit, vt liberrime decernerem, infamem creatum a rege tabellionem, etiamsi nondum sit receptus in numerum alicuius vrbis, non esse verum, nec legitimum tabellionem, nec esse adhibendam fidem eius instrum entis, nisi Rex principis potestate infamiam illam tolleret. Deinde quid obsecro confert ratio Bartoli ex eo deducta, quod possint priuati rogare, & adire tabellionem infamem, vt conficiat instrumentum alicuius contractus, & sibi proprio consensu praeiudicare? Etenim haec ratio obtineret, vbi ipse priuatus, contra quem producitur instrumentum, fateretur se rogasse illum tabellionem, vt conficeret illud instrumentum eo modo, quo conscriptum est, aut conuinceretur per testes. Et tunc non est necessaria fides publica instrumenti, nec tabellionis: quod si negaret instrumenti fidem, & diceret id falsum esse: profecto non probabit contra eum instrumentum factum ab infami infamia iuris: quemadmodum contra Bart. admonet Abb. in dict. cap. cum dilectus. de fide instrument. num. 8. Quinta conclusio. Instrumentum confectum a tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. Hanc conclusionem ex eo probamus, quod hic infamis non possit exercere officium istud tabellionatus: quemadmodum probatur ex gl. in d. l. 2. §. miles. ff. de his, qui notant. infamia. verb. Sacramento. Sic sane Bart. in d. l. eadem. §. hac lege. nu. 4. quique eum secuti sunt: nempe Panor. in d. c. cum dilectus. Card. & Fel. ibi col. pen. idem Felin. post alios in d. c. fraternitatis. Bald. in l. in exercendis. nu. 7. C. de fide instru. hanc conclusionem veram esse censent in tabellione principis, & in eo qui authoritate publica constitutus est ad id munus exercendum in aliquo loco, & receptus sit in tabellionum eius loci numerum & collegium. Nos vero hac in parte consideramus, plurimum referre, quod infamis sit creandus tabellio: hic enim nullam consequi debet a Republica authoritatem: & ideo iure probantur, & procedunt que modo adnotauimus: vel quod tabellio verus, quique habuit hanc a Republica authoritatem, infamis efficiatur ipso iure, & iuris infamia. Nam hic interim dum a Republica tolleratur, eiusque infamia latet, & occulta est, nec officio priuatur per sententiam, imo eo vtitur authoritate publica: propter communem errorem videtur esse censendus eo iure, vt sit ei adhibenda fides, eiusque instrumentis. l. Barbarius. ff. de offi. Praetor. & ideo hanc quintam conclusionem ego veram esse opinor, quoties infamia iuris est publica, & idcirco publice constat, ob eam infamiam ipso iure priuari tabellionem vsu, & exercitio officij, quicunq; sit ipse tabellio. quod eleganter scribit Bald. in l. 1 C. de sum. Trinit. & fide Catholica. nu. 6. quem Feli. sequitur in d. c. fraternitatis. & in d. c. cum dilectus. col. pen. Quibus accedit glo. in Authen. de tabellio. §. pen. verb. documentis. quae vtitur responso Iurisconsulti in d. l. Barbarius. quo ad tabelliones, qui iure sunt eodem munere priuati. cuius gloss. meminere plures per Felin. citati in dict. c. fraternitatis. notat idem Calder. consil. 2. de fide instrum. Igitur vbi tabellio est infamis infamia iuris & publica, cuiusque ratione officio, & munere priuatur, eius instrumentis non est fides adhibenda. Fatentur tamen omnes, instrumenta confecta ante infamiam istam, vim & authoritatem habere. Innocen. Anton. & Felin. num. 12. in dict. cap. fraternitatis. Bartol. in l. ad testium. §. 1. ff. de testa. & est Communis opinio, quae iure omnino probatur, cum eo tempore, quo instrumentum confectum est, & authoritatem suscepit publicam, nulla fuerit labe notatus ipse tabellio. Hinc deducitur, fidem esse adhibendam instrumentis illius tabellionis, qui cum infamis esset, creatus fuerit tabellio, eius tamen infamia occulta est. Nam propter communem ac publicum errorem. & titulum huius muneris a Republica, vel principe concessi, eius est scripturis adhibenda fides: secundum Specul. & Ioan. And. in titul. de instrument. editio. §. restat. versic. quid si is, qui non est notarius, qui existimant hoc esse verum in eo, qui vere creatus est tabellio, licet aliquo ex vicio fuerit is titulus nullus: non autem in eo, qui nusquam fuit tabellio. Nam huius instrumentis non datur fides, etiam si communi hominum opinione censeatur tabellio. Idem tenent Paul. & Imola in l. ad testium. §. 1. ff. de testam. col. 1. sensit Bartol. in l. Herennius. ff. de decurio. optime Feli. in d. c. fraternitatis. col. 2. de haeret. & Calde. in dict. consil. 2. de fide instr. Alex. cons. 80. col. 2. lib. 2. Sexta conclusio. Licet infamia facti aliqua ex parte detrahat instrumentis alicuius tabellionis ea laborantis, eorumque fidem publicam minuat: nihilominus infamis infamia facti potest conficere instrumenta, nec officij exercitio priuatur, etiam si publica sit. Hanc conclusionem tenent Panormitanus & Felin. in d. ca. cum dilectus. num. 40. de fide instru. quorum opinio multis probari poterit, sed eo maxime, quod infamia facti non priuat quem dignitate, nec officio publico, quod omnes fatentur in d. l. 2. §. miles. Septima conclusio. Infamis infamia facti, quae ex criminibus oritur, non debet a principe, nec a Republica tabellio constitui, licet ipsius constitutio ex hoc semel facta, irrita non sit. Posterior conclusionis pars ex eo deducitur, quod infamis infamia facti nullibi censetur a iure indignus officio isto tabellionatus, qui dignitas non est: licet minor tunc detur fides. Prior pars probatur, quia multo maior est authoritas tabellionis, cui soli creditur, quam testis. capit. cum Ioannes. vbi late tractant Abb. & Felinus de fide instrument. Testis autem infamis infamia facti non admittitur in his, quae grauia sunt & ardua, quemadmodum ipse probaui in epitome ad 4. Decret. 2. par. §. vlt. c. 8. num. 8. quo in loco etiam asseueraui, quacunque in causa diminui arbitrio iudicis fidem testis infamis infamia facti: qua in re secutus sum Panormit. & alios in cap. testimonium. de testib. Igitur par est, non esse ad tabellionis officium, quod authoritatem publicam habet, admittendum infamem infamia facti. Primum ex his deducitur, quanti facienda sit argumentatio quorundam, quos sequitur Ioan. Lup. in cap. per vestras. 3. notab. §. 9. num. 5. qui censent, posse quempiam, non obstante nota, & infamia, esse tabellionem, qui tamen non poterat esse testis. Sic etenim argumentantur, vt dissoluant aliquot, quae eorum opinionibus obijci solent, cum tamen haec argumentatio aut differentia satis leuis sit, & omnino iuris rationibus aduersa. Quis enim non videt, eum repellendum esse a tabellionis officio, qui a testimonio propter vicium, vel infamiam repelli poterat? Secundo constat, spurios posse tabelliones esse, non quia infamis potest esse tabellio, sed quia spurius non est infamis infamia iuris, nec etiam infamia facti, quae oriatur ab eius moribus im[art. 6]probatis, ac potius ob culpam parentum quadam ad peculiares effectus a iure afficiatur nota, quae dicitur a multis infamia facti. Hanc conclusionem ipse veram esse opinor indistincte secutus Cald. in consil. 2. de fide instrum. siquidem Angel. in consil. 274. Alex. consil. 80. lib. 2. col. 2. Tiraquel. de nobilitate c. 34. nu. 26. & c. 15. nu. 15. probare conantur & tenent, spurium non posse tabellionem esse ad acta iudicialia, & publica conscribenda: tametsi fateantur posse esse simplicem tabellionem ex Bar. opinione in d. §. hac lege. cuius superius meminimus. Idem notat Ioan. Lup. in d. §. 9. nu. 7. quorum ea est ratio, quod spurius infamis sit. Quam rationem falsam ipse opinor esse, vere, (ni fallor) intelligens, spurium esse infamem quadam infamia facti, quae potius a culpa progenitorum, quam ab ipsius moribus procedat. Quod tradit multis authoribus citatis Andr. Tiraq. in d. c. 15. nu. 14. hanc vero infamiam iure canonico, & ciuili a multis dignitatibus expellere ipsos spurios constat, non tamen alicubi legitur, eos indignos esse tabellionis munere, & his similibus. Qua de re pulcher est Iurisconsulti locus in l. spurij. ff. de decurio. vbi spurij non censentur indigni decurionatus dignitate: imo permissum est, eos posse ad eandem admitti. Idem constat in l. generaliter. §. spurios. ff. eod. titul. Nec quicquam vrget in contrarium hic posterior locus, dum Iurisconsultus respondet. Quod si spurius habeat competitorem legitime natum, is sit praeferendus spurio Nam haec responsio aequissima est, & in hoc tendit, vt melior eligatur ad eam dignitaten, ad quam posse spurium eligi nulla dubitatio est: vt ipse Iurisconsultus fatetur, qui hoc ipsum plane negasset, si spurius infamis foret, eaque dignitate indignus: & esset alius eligendus omissis competitoribus itidem spurijs, nec essent spurij admittendi ad petitionem, & electionem decurionatus. Tertio ex praemissis discuti & examinari potest, quod quidam adnotarunt, asserentes, Nobilem, quem vulgo hidalgum, dicimus, & qui liber est a solutione tributorum, & censuum, [art. 7]quos soluere tenentur plebei, & populares villani, reipublicae, & principi, cogendum esse cum plebeis contribuere, si tabellio sit, & officium tabellionis exerceat alibi, quam apud ipsum principem, eiusque curiam. Huius opinionis authores sunt Guido Papae q. 90. Aymon consil. 163. lib. 1. Ioan. Mauricius in rep. l. vnicae. C. mulieres quo loco. pagina 243. Tiraquel. de nobilitate. cap. 31. nu. 9. non alia ratione, quam quod tabellionatus sit vile officium, & infame. Haec etenim sententia mihi falsa videtur, nec iure probari poterit: cum hoc officium vile non sit, nec infame: nec vllibi vsquam constet, priuilegia nobilitatis ex eo perdi, & amitti, quod nobilis tabellio sit. Quam ob rem ipse opinor, hidalgum etiam, si tabellio sit, non esse cogendum contribuere cum plebeis ad solutionem tributorum, & superindictionum, quae principi soluendae sunt a plebeis. Sed & idem respondendum est in procuratoris officio, quo si nobilis, & hidalgus vtatur, non priuatur nobilitatis, & hidalguiae priuilegijs, etiam vbi hoc officium exerceat apud ea tribunalia, quae sunt extra curiam principis & Regis. Etenim officium hoc, etiam si vile sit, cum exercetur extra principis curiam, non tamen priuat quem nobilitatis priuilegijs quoad contributionem & solutionem tributorum, cum hoc priuilegium non tam pertineat ad publicum decorem nobilium, quam ad ipsorum immunitatem, exemptionemque ab onere soluendi tributa. Quin & receptum est in Hispania his in locis, quibus nobiles hoc vtuntur priuilegio immunitatis, eaque tributorum exemptione, minime cogi nobiles ad solutionem, etiam si artem aliquam exerceant moechanicam, & ex his, quae nobilitati derogant: quarum Tiraquellus late meminit in dict. tract. de nobilitate ca. 30. & seq. tametsi priuilegijs quibusdam, quae moribus, vel iure nobilibus conceduntur, propter publicum decorem ipsius dignitatis, non debeant honestari, nec gaudere nobiles, qui vili funguntur officio. Igitur quod de pro curatore nobili modo respondimus, non est ab vsu forensi alienum: siquidem non semel vidimus, fabros lignarios, eiusmodique artifices, probata ipsorum nobilitate, quam Hidalguiam dicimus, pronunciari a solutione, & contributione subsidiorum regalium immunes: licet Guido Papae q. 89. & q. 388. & q. 399. Chassanae. cons. 64. col. pen. Tiraquel. in d. c. 30. nume. 3. tenuerint nobiles exercentes extra curiam regis officium procuratoris, cogendos esse ad solutionem regalium subsidiorum, & priuari nobilitatis priuilegio. Quod post omnes alios, omniumque latissime tractat ipse Tiraquellus. Sed & idem probare conatur Ioan. Mauric. in d. l. vnica. pagin. 242. nec tamen ex hoc negamus, officium procuratoris extra principis curiam esse vile: cum & infamis esse possit procurator. §. vltim. & ibi gl. instit. de excep. notant post alios Iason in rubric. C. de procurat. nume. 6. & Tiraq. in d. cap. 30. quem legito. Quarto, ex his perpenditur ratio eorum, qui censent, clericis interdictum esse tabellionis officium, ex eo, quod vile sit, nec deceat ordinem clericorum, ob eorum insigne ministerium. [art. 8]Hac etenim ratione plerique vtuntur, praesertim Abb. in c. sicut. colu. 3. ne clerici, vel mona. quae tamen non est omnino sufficiens: vt constat ex proxime traditis: atque ideo ea erit vera ratio, ne clerici se immisceant negocijs, & muneribus. quod probatur in d. cap. sicut. Nam clericus tabellio poterit esse apud iudicem, & forum ecclesiasticum secundum Hosti. Anton. & Abb. in d. c. sicut & Florent. 3. part. tit. 13. cap. 2. §. penult. text. optimus in c. 1. de postul. & est Communis opinio, sic sane accipienda, vt obtineat in clericis non dum sacris ordinibus insignitis. Nam clericus in sacris ordinibus constitutus, vt ipse reor, non poterit extra Romanam curiam in foro, ac tribunali publico tabellionis officium exercere, etiam si non habeat beneficium ecclesiasticum: quemadmodum deducitur ex authoritate Cardina. in d. c. sicut. & Alberti Trotij in tractat. de vero & perfecto clerico. lib. 2. c. 54. num. 9. dum ipsi asserunt, clericum in sacris constitutum non posse tabellionis officium exercere, idque verum esse indistincte in his, licet in alijs clericis distinctio quaedam fieri possit. Sed gloss. Abb. col. 3. Ioan. Andr. & Ant. in d. c. sic tenuerunt, clericum in sacris constitutum etiam extra curiam Romanam posse vti hoc officio in foro ecclesiastico, si non habeat beneficium ecclesiasticum, vnde possit digne sibi alimenta ministrare. Quasi ea sit receptior sententia & distinctio, quod clerici siue in sacris, siue in minoribus constituti, beneficium ecclesiasticum habentes, non possint hoc officium exercere extra Romanam curiam, etiam in foro ecclesiastico: qui vero beneficium non habuerint, etiamsi sint sacerdotes, eo vti possint in foro ecclesiastico. Ego vero hac in controuersia, vt modo coeperam exponere, quo distinctior sit eius diffinitio, tres vel quatuor constituam conclusiones. Prima Clericus in sacris constitutus, etiam beneficium ecclesiasticum habens, poterit apud curiae Romanae ecclesiastica tribunalia tabellionis officium exercere. quod Panormit. & alij in d. cap. sicut. propter summi Pontificis consensum tacitum, & tantae curiae dignitatem concessum esse fatentur. Secunda conclusio. Clericus sacris ordinibus insignitus, etiam si beneficium non habeat ecclesiasticum, non poterit officium tabellionis exercere, adhuc in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hanc conclusionem probamus ex dicto capit. sicut. vbi Cardin. eam tenet. & paulo ante citatus Albertus Trotius. Nec quicquam impedit eius prohibitionem, quod inibi constituatur poena priuationis beneficij ecclesiastici, si quis contrarium fecerit. Nam ea constiturio non omnino praemittit, eius prohibitionem intelligendam fore in clericis, habentibus beneficium ecclesiasticum, sed ea vtitur poena: quia frequentissime contingit, sacerdotes habere beneficia ecclesiastica: & quia vult summus Pontifex beneficio ecclesiastico priuari eum, qui sacris donatus ordinibus tabellionis officio operam dederit, si illud habeat: quod si illud non habuerit, alia erit nihilominus poena puniendus. Hanc opinionem asserimus veram esse, contra Panormit. & alios, qui voluere, posse sacerdotem non habentem beneficium ecclesiasticum, tabellionis officium exercere apud quaecunque tribunalia ecclesiastica. Quorum sententia vera erit in curia Romana publice, & extra curiam in negocijs ecclesiasticis, quae priuatim, & non in foro publico expediuntur. Quod etiam licebit sacerdoti beneficium ecclesiasticum habenti. Tertia conclusio, quae communis est: Clericus, etiam in minoribus constitutus, habens ecclesiasticum beneficium, vnde possit congrua sibi alimenta exhibere, non poterit vti tabellionis officio, etiam in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hoc enim munus proprie laicis conuenit, aut clericis, qui aliunde non possunt sibi alimenta exhibere. Hanc opinionem tenent Hostien. Anto. & Abb. in d. c. sicut. col. 3. vnde constat, clericum in minoribus constitutum, qui non habeat beneficium ecclesiasticum, posse officium tabellionis exercere coram iudice ecclesiastico, etiam in eius publico tribunali. Quarta conclusio. Clericus in minoribus non habens beneficium ecclesiasticum, poterit esse tabellio etiam apud secularia tribunalia publice. Nec hoc prohibetur aliquo canone: atque ideo admittendum erit, nisi lex, vel consuetudo aliud induxerit: atque ideo lector poterit hoc in loco repetere, quae nos adnotauimus inferius c. 33. ver. clerici autem primae tonsurae. Ex contrario tamen poterit laicus esse tabellio in foro, & tribunali publico ecclesiastico: quod communi omnium consensu receptum est teste Ripa in capit. 2. de iud nume. 120. etiam in causis ecclesiasticis. Quod si Sacerdos tabellionis officio vtatur, & aliquod instrumentum confecerit, erit ea scriptura publica, & valida, eique fides adhibetur, si alioqui vere tabellio erat: licet male faciat, huic officio iure sibi interdicto se immiscens: quemadmodum voluere Bar. in l. vniuersos. C. de de curi. lib. 10. Io. And & omnes in d. c. sicut. Deci. in l. in ambiguis. §. non est nouum. ff. de reg. iu. idem in d. c. 2. nu. 7. idem in consi. 17. quae quidem opinio Communis est, vt fatetur Alex. eam secutus in l. Praetor. §. his etiam. ff. de eden. quam & Hypp. sequitur in rub. ff. de fideiu. nu. 121. scribens ex ea, posse sacerdotem scribere, officio tabellionis vsum, testamentum, in quo pater eius instituatur haeres: quod prius notauerat Bar. in cons. 61. & haec quidem vera sunt ante publicum huius officij interdictum: siquidem instrumentum a sacerdote tabellione confectum, posteaquam publice fuerit interdictum exercitium tabellionatus, nullum est: secundum Bar. in d. cons. 61. Ancha. & Abb. in d. c. sicut. Ias. in l. 1. §. huius studij. ff. de iusti. & iure. col. pe. Sed si praesbyter tabellio non sit, publica creatus authoritate, scriptura ab eo confecta priuata erit, non publica. quod Dec. explicat in consi. 120. Monachus vero adeo prohibetur iure tabellionis officio vti, quod instrumentum ab eo conscriptum absque licentia Abbatis, est nullum ipso iure, sicuti ex c. 1. & ca. sed nec. ne clerici vel monach. notat in specie Dec. in d. c. 2. de iudici. nu. 8. tametsi monachus possit post professionem complere, & signare instrumentum, quod ante monachatum in eius protocolo conscriptum fuerat ab eodem, vel ipsius authoritate, & coram ipso a contrahentibus in conuentionem perfectam deductum: glo. insignis in c. vt officium. §. verum. de haereticis in 6. quae singularis est, secundum Francum ibi Flori. in l. repet. ff. de fide instrument. quam alij plerique miris laudibus efferunt, & sequuntur praesertim Ab. & Felin. in c. fraternitatis. de haered. col. 2. Iaso. in l. 1. §. huius studij. ff. de iust. & iur. colum. pe. Dec. in d. c. 2. num. 8. de iudi. Bal. in l. 2. colu. vlt. C. de sen. & interlo. omn. iud. Felin. in c. consuluit. de iudae. idem in c. cúm I. & A. de re iudic. colum. 5. Ioan. Bernard. in pract. criminali. c. 53. Chassanaeus in consuetu. Burgund. rubri. 1. §. 6. num. 22. Haec sane latius, quam fortassis instituto conuenire quibusdam videbitur, ex eo tractauimus, quod prima ac potissima instrumenti publici authoritas ex hoc constet, quod sit conscripta ab eo, qui vere tabellio sit, authoritate publica constitutus, & in id munus electus. cap. cum P. tabellio. de fide instrumen. Authent. de tabellionibus in prin. regia lex. 1. titu. 18. part. 3. tradidere optime Fel. num. 18. & Dec. nu. 16. in c. 1. de fide instrum. Qua ratione forensi vsu apud regia tribunalia receptum est: vt si quando, producto in iudicium instrumento, obiectum sit, illud non esse publicum, nec authenticum: quia non sit a publico, & vero conscriptum tabellione: qui illud produxerit, teneatur probare, id a vero & publico, saltem communi aestimatione, tabellione conscriptum fuisse, regia lex 115. titul. 18. particu. 3. cuius meminit, eleganter Roderic. Xuares in l. post rem. ff. de re iudicat. in 2. parte legis regiae. folio. 143. & idem iure communi probat Aymon in tract. de antiquitate temporis. 3. parte capitu. vidimus. num. 2. notat Innocent. in cap. veniens. colu. 2. de verborum significat. At vbi contra publicum instrumentum opponitur, illud falsum esse, tunc qui opponit, probare tenetur falsitatem: alioqui praesumitur pro instrumenti publici authoritate, quod ex pressim diffiniuit regia itidem lex 116. titulo 18. particu. 3. etenim sicut in priori casu publica authoritas non praesumitur: ita nec in posteriori delictum est praesumendum. Prior huius argumentationis pars latissime traditur a Iasone in l. Barbarius. nume. 45. ff. de off. praet. & Alciato, de praesumpt. regul. 3. praesumptio. 13. num. 15. qui communem secuti opinionem probant, adeo hoc verum esse, vt etiamsi communi errore & opinione tabellio ille officium exercuerit, nihilominus instrumentum sit nullum, careatque publica authoritate: quod ipse intelligo, si aduersus hunc communem errorem constet, illum non fuisse creatum tabellionem, alioqui indubio, dum contrarium non probatur, satis erit probari ab eo qui producit instrumentum, quod eius author communi opi. censebatur eo tempore tabellio, & publice eo vtebatur officio: quemadmodum regia lex manifestissime decreuit: & multis probari poterit, quae a Iasone, & alijs traduntur. Eiusdem aunt argumentationis posterior pars constat, quia pro instrumento publico praesumitur. ca. ad audientiam. de praescript. l. si quis decurio. C. de falsis. l. cum precibus. C. de proba. & ideo qui allegat falsum esse instrumentum, illud probare debet. Authoritas autem publica tabellioni a principe dari debet: quod omnes fatentur in d. c. cum P. tabellio. notant Bal. & alij in l. 1. C. de emancipa. liber. Iason in l. imperium. nu. 27. ff. de iurisdict. om. iu. regia l. 3. tit. 19. part. 3. Ioann. Lup. in introductione c. per vestras. de don. inter vir. & vxo. nu. 20. & an Duces, Comites, Marchiones & alij inferiores, habentes iurisdictionem in ciuitatibus, villis, & oppidis possint tabelliones constituere, & eligere, ac creare, tradit Innocen. & alij in d. c. cum P. late Petrus Auendanius in tract. de exequend. mand. regij. c. 10. Qua de re tractauere regiae leges 3. tit. 19. part. 3. l. 1. titu. 18. lib. 2. ordin. l. 7. titu. 1. lib. 7. l. 23. titu. 2. eodem libro ordin. l. 6. titu. 13. libr. 3. l. 8. & l. 10. titu. 2. libr. 7. ordin. Sed & de apostolicis tabellionibus, ac notarijs, quanam ratione, & forma vti debent proprijs officijs in hisce regnis, & quod in rebus ac negotijs secularibus, & prophanis minime conficiant publica instrumenta, est regia lex insignis praeter alias in pragmaticis Regum Catholicorum folio 196, id que iure iustissimum esse probare conatur Ioann. Faber in l. sciendum. C. de donati. & Ioannes Lupi. in dict. rubr. de donation. folio 3. sed & Rebuff. super leges regias in tractatu. de literis obligat. articu. 2. glo. 1. nu. 37. multa hac de re tradit, tametsi contendat, iure probari posse contrarium. Quibus ad de Rupellanum lib. 1. forensium insti. c. 7. # 20 THEMA CAP. XX. Rursus de authoritate publici instrumenti, quae oritur ex his, quae vt solennia eidem accedere debent. SVMMARIA. -  1 Nomen domini, an sit necessario inscribendum initio cuiusque instrumenti publici? & de nomine Imperatoris. -  2 Annorum domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei, & mensis in quo confectum fuerit. -  3 Locus est expressim commemorandus in publicis instrumentis. -  4 Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. -  5 Tabellionis subscriptio item necessaria est. -  6 Publicum instrumentum, quod testibus reprobari possit. -  7 Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum, etiam aduersario suffragabitur. -  8 Instrumenta publica, quo tempore litis sint proferenda. -  9 Publicum instrumentum, quam fidem faciat inter extraneos, a quibus confectum non est. CAPVT XX. PRAETER publicam tabellionis authoritatem sunt & plura necessaria, quae instrumenti publici solennia censentur, sine quibus minime consequitur publicam, & Authenticam fidem: quorum ea hoc in capite prosequar, quae potissima sunt ad scripturarum, quas tabelliones conscribere solent, vim, & robur legitimum, ne ab his, contra quos producuntur in iudicium, valeant crebris obiectionibus improbari. Primo etenim quibusdam placuit, fore necessarium, quod in quolibet instrumento publico initium adsumatur a nomine domini, his equidem verbis. In Dei nomine. gloss. in Auth. vt praeponatur nomen Imperat. eius constitutionis authoritate, quae minime hoc probat: cum inibi hoc tantum scriptum sit, quod illa solennitas conficiendi instrumenti statim post illam constitutionem seruetur prima indictione, quae tunc authore Deo appetit: atque ita, non esse necessariam inuocationem domini, tenent Bal. in prima constitutione Codicis col. pen. Abb. & alij in c. 1. de fide instr. quorum opinio communis est, vt fatetur Alcia. lib. 6. Parerg. c. 6. Secundo, nomen Imperatoris praeponendum est instrumento publico, quemadmodum probat tex. in d. Authen. vt nomen impe. & id in locis, quae imperio subsunt. Nam in his, quae summo pontifici, quo ad temporalia, subijciuntur, nomen ipsius Papae est apponendum, secundum Abb. in prooemio Gregoriano col. 5. & in d. c. 1. quo in loco idem omnes adnotarunt. Idem ipse dicerem de nomine Regis, qui alteri in temporalibus non est subditus. Et tamen hec solennitas consuetudine, ac moribus & forensi vsu est antiquata, atque ideo nullum est periculum quo ad vim instrumenti, quod omittatur: tametsi Panor. in consi. 53. lib. 2. probare conetur, hanc consuetudinem non omnino validam esse, nisi sit immemorialis, aut tacito consensu principis inducta. Nam ipse non tanti facio hanc solennitatem, vt opiner, non posse tolli consuetudine saltem quadraginta annorum, & fortassis ordinaria: imo hanc sufficere libenter asseuerauerim: quicquid hac de re late Barb. disputauerit in rep. rub. de fide instr. nu. 43. De in dictione autem, an sit eius mentio necessaria in instrumento, idem respondendum esse arbitror, quemadmodum ipse tradidi lib. 1. Variar. resolu. c. 12. nu. 7. Tertio, illud est necessarium, quod in instrumentis apponatur annus Domini. gloss. in cap. inter dilectos, de fide instrument. verb. indictionis, quod iure non requiritur, nec probatur: [art. 2]sed potius consuetudine. gloss. in dicta Authen. vt praeponatur nomen Imperat. quam sequuntur Abb. in prooemio Gregori. colum. 5. Abbas Fel. & Dec. col. 2. in dict. cap. 1. de fide instru. & licet Barb. in rubr. eiusdem tituli in rep. nu. 42. secutus Specula. teneat, necessariam esse mentionem in instrumentis ipsius anni domini, in quo id confectum fuerit, & id iure probari. Ego duo censeo esse hac in re notanda. Primum, satis esse, quod consuetudine fuerit haec solennitas inducta: vt ea omissa instrumentum sit nullum. Nec enim poterit controuerti: imo constitutissimum est, mentionem annor. domini maximi esse momenti, vt constet, quo tempore sit confecta scriptura: deinde apparet, instrumen tum esse nullum, si omissa fuerit in eo solennitas consuetudine tantum inducta, modo ea sit maximi momenti non leuis, quod tradidere Alex. in rub. ff. de noui ope. nuncia. col. 6. Dec. in d. cap. 1. de fide instr. col. 2. Soc. consi. 2. lib. 3. co. 1. igitur nullum erit instrumentum, quod fuerit scriptum omissa mentione annor. domini, sic denique in praxi receptum est, nec vidi vnquam hac de re ambigi, cúm alioqui maxima posset contingere incertitudo cuiuscunque iuris, quod esset scriptura probandum. Potissime hoc obtinet in his Hispaniarum regnis, in quibus lege regia satis cautum est, non valere instrumentum publicum, in quo non sit facta mentio annorum domini, quod expressim traditur in l. 54. & l. tertia titulo 16. parte tertia. Secundo erit obseruandum, in quacunque scriptura publica necessarium esse, quod fiat in ea mentio annorum domini, aut saltem alio signo habeatur ratio eius temporis, in quo ipsum instrumentum confectum est: vt constet eius dies, quae ad rei cognitionem omnino est necessaria. Sic sane apud veteres tempus significabatur per Olimpiadas, per Consules: & nunc Romae plerunque significatur per annos Pontificatus ipsius summi Pontificis. De quo multa diximus & explicuimus alias li. 1. var. resol. c. 12. Quarto eadem ratione adscribi debet instrumentis publicis dies, quo ipse tabellio rogatus fuerit instrumentum conficere. l. 1. §. editiones, & ibi glo. ff. de edendo. gl. per tex. ibi in d. Auth. vt praepo. nomen Imperat. gl. in d. c. inter dilectos. gl. in l. generali. C. de tabular. lib. 10. Quarum est Communis opinio ab omnibus ferme recepta & probata regia l. 54. & 111. tit. 18. par. 3. Mensis autem mentio necessaria est, vt dies confecti instrumenti certa sit: alioqui vbi dies certa foret absq; mensis expressa mentione, omitti mensis posset: vt dies Sancti Ioannis Baptiste: dies natiuitatis dominicae, & his similes. notant Bart. & alij in l. si quis. §. si initium. nu. 23. ff. de eden. Fel. & Dec. in d. c. 1. de fide instr. col. 3. quibus adde Rom. sing. 238. & Barba. in d. rub. de fide instru. num. 68. Quinto necessarium est, quod instrumentis publicis fiat mentio loci, in quo fit contractus, vel actus ipse, qui in instrumento continetur. gl. in d. l. generali. tex. & ibi glo. ver. censeretur in c. Abbate sane. de re iud. in 6. text. opti. in l. optimam. C. de contrahen. stipul. & est Communis opinio. que traditur per Abb. Fel. & Dec. 3. col. in dict. c. 1. & probatur in c. quoniam contra. de probat. atque in d. l. 54. tit. 18. part. 3. Id vero adeo iure obtinet & procedit, vt considerata diligentius authoritate publici instrumenti, animaduersa fide, quam ex se ipso habet, & producit: item pensitata eius in certudine, quam haberet, si locus & tempus confecti instrumenti deficerent, quot & quantis falsitatibus, hominumque dolis, & malicijs locus pateret, multisque alijs mature perpensis, vere ac iure sit respondendum non valere consuetudinem, imo iniquam esse, quae induxerit, absque his duabus solennitatib. & requisitis valere instrumenta, quemadmodum expressim voluere Rota in antiquis, decisione. 440. De. 3. co. in d. c. de fide instr. Stephanus Bertrand. in cons. 275. lib. 3. col. 4. Roma. in l. in illa. ff. de ver. obl. col. 10. tametsi Barb. in d. rubr. nu. 69. ab hac opinione discedat: & dubitent Alex. in l. de pupillo. §. qui nunci. ff. de noui oper. nuncia. num. 10. & Feli. in dicto capitu. 1. col. 2. Sexto, quanuis certum sit, requiri publicis in instrumentis, quod testes sint praesentes eidem actui, [art. 4]de quo instrumentum conficitur. l. contractus. C. de fide instr. notatur in d. c. quoniam contra. & scripserit Accursius in d. l. generali. eorum subscriptionem exigi: receptius tamen est, ac iure verius, satis esse, quod eorum nomina inscribantur regulariter absque subscriptione: notant Panor. & Docto. in d. c. 1. maxime Fel. nu. 14. & Deci. num. 12. probat gl. in Auth. de instrum. caut. & fide. §. sed & si instrumenta. verb. adijciatur. & in Authen. de haered. & falci. §. si vero absunt. verbo, quantum. Paul. de Castro in dicta l. contractus. col. 3. idem in consi. 325. lib. 1. incip. Non multum videtur. Matthaeus de Afflict. Rub. in constitut. Neapolita. 79. Capicius in decisione Neapol. 29. quorum opinio Communis est, secundum Barb. in rub. de fide instrum. num. 93. & Dec. in d. cap. quoniam contra. numer. 18. & probatur in d. l. 54. & 111. titu. 18. part. 3. vnde constat intellectus gloss. in d. c. 1. & in c. post cessionem. de probatio. quae hac in re idem fere responderunt, quod glo. in d. l. generali. Erit igitur satis, quod nomina testium inscripta sint a notario in instrumento, etiamsi subscriptio fuerit omissa secundum communem in d. ca. post cessionem. Et licet iure communi sufficiant duo testes: gloss. communiter recepta in d. c. 1. de fide instr. tamen in his regnis sunt necessarij tres. dicta regia l. 54. l. 1. tit. 9. lib. 2. Fori, quibus & illud adijcitur, quod in Pragmaticis Regum Catholicorum statutum est folio 190. qua lege sancitur, necessariam fore ipsorum contrahentium subscriptionem in instrumentis publicis: quanuis ea iure communi necessaria non sit: vt Panor. & omnes tradidere in d. c. 1. de fide instrum. Septimo, ad valorem, & robur publici instrumenti necessaria est ipsius tabellionis subscriptio. tex. in Auth. de instr. caut. & fide. Item & ipsius signum, quo ipse tabellio vti solet: quod iure necessarium esse probat glos. authoritate illius constitutionis in d. Auth. §. sed & si instrumen. text. opt. in l. vlt. C. de assessorib. tenent Panor. col. 4. Fel. ac Decius post alios in d. ca. 1. de fide instru. Card. & Fel. col. 2. in c. penu. eod. ti. Barto. in l. si quis. §. si initium. ff. de edend. in repe. nu. 32. idem Bart. In prooemio. ff. num. 6. optime Nicolaus Boer. decisio. 37. num. 10. Petrus Rebuffus in tract. de nominationib. q. 10. nu. 11. & sequent. maxime num. 17. & 18. penes quos omnes illud constitutissimum videtur, hanc solennitatem potius consuetudinis iure, quam lege scripta inductam esse: & eius omissionem vitiare instrumentum, quorum vltimum probat regia l. 54. ti. 18. part. 3. Haec sané sunt, quae potissime obseruari debent, quoties de authoritate publici instrumenti tractandum erit: vt possimus deprehendere, an ipsum instrumentum deficiat ratione alicuius defectus: cum multa, iure atque consuetudine sint necessaria pro virib. his, que publicis scripturis conceduntur. Quod si publicum instrumentum omni ex parte perfectum sit, quod ad ea, quae sunt ei iure solennia: saepe controuertitur, an testibus possit improbari, quo ad eius fidem, nempe, vt probe[art. 6]tur, rem non ita contigisse, vt ipse tabellio profitetur, & testatur: quam equidem quaestionem tradidere glos. & omnes in c. cum Ioan. de fide instru. verbo, quodlibet. glo. in §. item verborum. institut. de inutilib. stipul. & in l. in exercendis. de fide instrumen. & in cap. tertio loco. de probatio. duabus tamen conclusionibus absoluitur. Prima conclusio. Instrumentum publicum, etiam cui fuere plures testes inscripti, poterit duobus tantum fide dignis, omnique exceptione maioribus, quo ad eius seriem, improbari, licet hi testes non sint ex illis qui descripti sunt in eodem instrumento. Probatur haec conclusio in d. cap. tertio loco. & in l. optimam. C. de contrahend. stipu. & intelligitur, siue ea probatio fiat directe, siue in directe, quod omnes fatentur: quibus ea suffragatur ratio, quae ab authoritate deducitur tabellionis, a quo instrumenti fides pendet. cap. ad audientiam. de praescription. Is autem tabellio vnus est, & ideo quanuis sit eius authoritas publica, non debet duobus integris testib. praeferri. Quamobrem, licet Doctores frequenter hoc committant arbitrio iudicis, haec conclusio vera est, secundum Inn. Ioan. Andr. Anton. Calderi. Abb. nu. 13. Fel. nu. 35. in d. ca. cum Ioan. Cynum, & Sal. in d. l. in exercendis. Imolam in l. 1. §. si quis neget. ff. quemad. testa. aperian. Zasium lib. 2. singulari. respons. c. 23. quorum opinio Communis est, vt fatetur Dec. in d. c. tertio loco. nu. 11. Secunda conclusio. Instrumenti publici fides tollitur, & quidem maiori ratione per duos testes in eodem instrumento descriptos. tex. in c. tam literis. de testib. & est Communis opinio secundum Fel. in d. c. cum Ioan. nu. 46. Has vero duas conclusiones, multis additis ex iure Communi & regio, longius tractauimus, & examinauimus lib. 2. varia. resolut. c. 13. nu. 10. & 11. quo lectorem mittimus: quippe, qui eadem saepius repetere omnino grauamur. Instrumenta autem publica, & aliae scripturae ad hoc, vt fides eisdem adhibeatur in iudicio, sunt producenda, & exhibenda coram ipsomet iudice. c. cum dilectus. de fide instru. adeo quidem, vt non sufficiat ea coram notario & testib. exhiberi. quod probari videtur in c. contingit. & in cap. accepimus. de fide instru. late Fel. in ca. quoniam contra. q. 1. de probatio. nos item idem adnotauimus lib. 1. var. resol. c. 1. nu. 5. Atque ibidem traditis libenter adijcimus aliquot, quae huic tractatui maxime conueniunt. Primum illud est obseruandum, in eo instrumento, quod plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus continentia, esse omnino, & in[art. 7]tegre iudici exhibendum, vt ipse totum legere possit, si velit: aduersario aunt copiam tantum esse dandam, aut editionem facien dam illius capitis, quo producens vti velit. tex. & ibi. gl. communiter receptae in d. c. contingit. tradunt Alex. & Ias. in l. argentarius. §. edi. ff. de edend. Fel. in c. 1. de probat. nu. 29. & ibi Dec. nu. 62. regia lex. 113. titu. 18. par. 3. text. insignis in c. cum personae. de priuileg. in 6. notat Fel. in c. 1. col. 4. de libel. oblat. Sed si ille, contra quem instrumentum producitur, petierit illud sibi integre edi, vt illius aliqua parte vti possit, vsus forensis obtinuit, hanc editionem integram minime negari posse, idque aequissimum est, ac deducitur ex gl. in l. 1. §. editiones. verbo, die & consule. ff. de eden. quam inibi Doct. approbant Bal. item & Alex. in l. 1. col. 4. C. vt quae desunt aduo. iud. suppleat. Dec. post alios in d. c. 1. de proba. nu. 35. idem Dec. in c. cum venerabilis. de exceptioni. nu. 22. idem in ca. 2. nu. 21. de fide instr. Matthesi. notab. 79. Secundo, est hac in re adnotandum, quid iure respondendum sit, quoties qui produxit instrumentum in iudicio, existimans id conducere admodum in eius vtilitatem, animaduerterit sibi nihil illud prodesse: ac tandem poeniteat eum productionis, & petat instrumentum tolli ex actis iudicialibus, sibique restitui, & tradi. Et sane Azo in l. 1. §. edenda. ff. de edendo. vbi glo. verb. quis vsurus. censuit posse proferentem in iudicio instrumentum, illud auferre, ac petere: nec esse cogendum, iditerum exhibere petente aduersario, vt instrumenti prolati exemplum sibi detur. Huic vero sententiae illud plane refragatur, quod scriptura semel in iudicium prolata, ex quo qui protulit semel vti eadem voluit, Communis est vtrique litiganti: quemadmodum notatur in l. si vteris. C. de fide instr. & in d. §. edenda. Igitur postquam ea communis est effecta, non poterit, qui protulit, poenitere in praeiudicium aduersarij: qua ratione licet ipse, qui protulit instrumentum in iudicio, possit poenitere, & asseuerare se nolle vti eodem, atque ita vtilitati pro prie renunciare: aduersarius tamen nihilominus potest eodem vti, & petere sibi eius exemplum ex hiberi: quemadmodum apud Delphinates vsu forensi receptum esse, testantur Guido Pap. q. 243. & Rupellanus lib. 1. foren. insti. c. 46. ad fi. Nec oberit huic praxi tex. cum gl. in d. §. edenda. cum ex eo illud tantum probetur, non esse edendum aduersario instrumentum illud, quo alter vti noluit: etenim nihil inibi respondetur de instrumento, quo quis semel vti voluit, & ea ex causa illud protulit in iudicio: licet post modum poenituerit, quod Bald. sensit in d. §. edenda. Tertio non est a practicis praetermittendum tempus, statusue cause, in quo sunt scripturae proferendae. Nam iure communi sunt instrumenta in iudicio [art. 8]proferenda ante conclusionem causae, & vsque ad eam proferri possunt. c. cum dilectus. de fide instr. idem probat regia lex 6. ti. 11. lib. 3. ordi. cui conclusioni plures intellectus tradidere Fel Ab. & alij in d. c. cum dilectus. Bar. & omnes in l. admonendi. ff. de iureiur. Quibus omissis, quid modo iure regni, & praxi obtentum sit explicabimus. etenim regia lex Madricia. 8. statuit, scripturas, & instrumenta esse in iudicium proferenda intra viginti dies a tempore litis contestationis, quoties a reo sunt proferenda. Nam actor tenetur ea proferre simul cum ipso libello actionis proposite. quod in eisdem Madricijs constitutionibus l. prima cautum extat: & haec in prima instantia: siquidem in secunda sunt instrumenta producenda, priusquam interlo quatur iudex super probatione & dilatione ad probandum: imo statim cum ipso libello supplicationis, & responsionis ad eandem: nisi iuramento praestito, qui instrumenta producit, attestetur ea dudum comperisse, nec prius etiam diligenti praemissa inquisitione potuisse habere eorundem cognitionem, tunc etenim poterunt ante predictam interlocutionem proferri. l. 22. 23. & 24. in eisdem legib. Madricijs. quibus illud statutum est, posse post diem a lege constitutum, scripturas in iudicium proferri praestito iuramento, quo constet, ea instrumenta nouissime reperta fuisse, nec potuisse prius reperiri, facta diligenti hac de re inquisitione. Ita sane d. lex 8. expressim explicat. Hodie tamen receptum est, posse instrumenta quelibet ab actore vel reo proferri in iudicium quocunque litis tempore, vsque ad cause conclusionem, quae fuerit facta, vt statim diffinitiua pronuncietur sententia, etiam nullo praestito iuramento: que quidem praxis iuri communi conuenit, & legi regie quae paulo ante nominatim citata fuit: nempe l. 6. ti. 11. lib. 3. ord. & l. 1. ti. 4. eo. libr. 3. ord. Nec in hoc vlla potest contingere dubitatio, aut controuersia: quae tamen frequentissime contingit, vbi instrumenta proferuntur post conclusionem in causa. Sunt etenim qui censent, ea esse admittenda, etiam post conclusionem in causa: vbi qui ea profert in iudicium, iurat nouissime ea fuisse reperta, nec prius in eius cognitionem ea venisse, facta tamen diligenti inquisitione. Sic sane intellexit Pontificium responsum in dicto cap. cum dilectus. Bart. in l. admonendi. nume. 3. ff. de iureiurand. quem sequuntur Docto. ibi maxime Iason in rep. numer. 58. Baptista de. S. Seuerino col. 20. Curt. Senior col. 21. Purpurat. numer. 8. & praeter hos Abb. & Imola in dict. cap. cum dilectus. Fel. in cap. pastoralis. nu. 9. de ex cept. quorum opinio communis est, secundum Ripam in dict l. admonendi. num. 48. eamque sequitur Matthesilla. notabil. 57. Et licet Fel. in dicto ca. cum dilectus. dubitet, & plerique alij a Bart. discesserint: quibus regia lex patrocinatur in d. l. 24. quae tunc admittit iuramentum istud, & instrumenta nouissime reperta: cum nondum sit in causa conclusum, etiam quo ad interlocutionem, quae ad probationem faciendam pronunciatur: nihilominus Bartol. opinio plurimum authoritatis habet ex capitulo pastoralis. de exceptio. & adeo recepta est apud regia tribunalia, vt nihil sit in hac forensi concertatione frequentius: tametsi viderim saepissime locum ex hoc fieri multis fraudibus, dolis, & litigantium calumnijs, vt tandem admonendi iudices sint, caute haec inst rumenta post conclusionem in causa fore admittenda: quae passim absque vllo iuramento ante causae conclusionem admittuntur. Quibus profecto constat, Bartol. sententiam admodum receptam esse, eamque iure probari, conatur multis ostendere Rodoric. Xuares allegatione quinta, facilius tamen admittitur, quoties est conclusum in causa ad eam sententiam, quae nec appellationem nec supplicationem admittit: quod Paulus de Castro adnotauit in dicta l. admonendi. numero 26. quem alij secuti sunt: & nos passim hoc ipsum obseruamus. Nam si tractetur, an sint admittendae scripturae post conclusionem causae, secundum eam opinionem, quae a Bartolo traditur, saepissime inquirimus, sit ne reuisionis instantia, vt tunc facilius ea opinione vtamur, ac denique difficilius, si sit prima prouocationis instantia. Est tamen hac in re omnino adnotandum, esse necessarium mandatum speciale ad praestandum hoc iuramentum: speciale inquam, vt procurator iuret nomine domini, & in eius animam (quod aiunt) illa instrumenta nouissime a domino reperta fuisse, nec potuisse prius eorum cognitionem habere, facta diligenti per eum inquisitione. Atque ita in hoc Granatensi Praetorio anno M. D. L generali Decreto diffinitum fuit, & id iure quidem. Nam ad iurandum, speciale mandatum necessarium est: cum iuramentum nomine alterius est praestandum, & exhibendum, quod nec negari poterit, nec alicubi est controuersum: vt nos longius probauimus in capitulo quamuis pactum. de pactis in 6. prima relectionis parte. §. quinto. numer. 8. Quod si in hac specie oportet iuramentum fieri super diligentissima inquisitione instrumenti a domino praemissa & super noua ipsius instrumenti cognitione, ac inuentione ipsi domino contingenti: manifestissime consequitur, necessarium esse speciale mandatum ad hoc. Mandatum veró ad iurandum de calumnia, etiam speciale in certa causa, sufficiens non esse ad hoc, multis probatur, & praesertim ex eo, quod ratione huius mandati non licet iurare aliud, quam quod dominus principalis nulla vtitur, nec vtetur calumnia, nec malicia in eo iudicio. Huc etenim tendunt omnia huius iuramenti capita. Sed si mandatum speciale ad iurandum de calumnia sufficeret in praesenti specie: profecto satis esset iurare in animam Domini, quod instrumenta non proferuntur in iudicium ex calumnia, nec ex malitia, hoc non sufficit, vt constat: igitur non est sufficiens speciale mandatum ad iurandum de calumnia, vt possit pro curator nomine domini iuramentum id facere, ac praestare, quod necessarium est ad presentationem instrumentorum, quae fit post conclusionem in causa, vn de constat, mandatum ad iurandum de calumnia, nec sufficere ad hoc, nec ad id extendi. Nec quicquam refert, consuetudine receptum in plerisque locis fuisse, vt ea extensio fiat: siquidem ea consuetudo iniqua est ac pernitiosa, in contemtumque religionis iuramenti, & diuinae reuerentiae; ideóque non valet, nec est admittenda. Nam procurator, qui iurat in animam domini, instrumentum istud nouiter repertum fuisse, asseuerat vt certum, quod apud ipsum incertum est: etenim absque speciali iussu domini non potest ipse in eius animam asseuerare, nouissime eum habuisse instrumenti cognitionem, ergo de hoc est incertus. Asseuerare autem maxime cum iuramento, vt certum quod est incertum, temerarium est, & contra iuramenti religionem. His accedit alia ratio, qua constat, a lege requiri, & exigi hoc in specie iuramentum, quod obliget ad periurium ipsum principalem, cuius nomine proferuntur instrumenta, & lis tractatur. Hoc autem iuramentum absque speciali mandato, si forsan falsum iuratum sit, non obligat dominum, nec eum constituit reum periurij: quia ipse non mandauit, nec iussit hoc iuramentum eius nomine fieri, quod satis planum est, ergo non sufficit iuramentum istud, si fiat absque omnino speciali mandato. Alioqui si permitteretur iuramentum in hoc casu, absque mandato speciali, vel ex mandato illo dato ad iurandum de calumnia: lex equidem fragilis esset, ipsaque iuratio non sufficiens, nec cauta neque Christianae institutioni conueniens. Quo fit, vt in hac ipsa specie, & questione minime sit satis, quod procurator habeat mandatum cum libera potestate, & ad praestandum nomine domini quodcunque iuramentum: quia haec clausula nullum effectum habet in iuramentis, in quibus de animae obligatione tractatur, atque itidem de eius periculo, & ideo speciale mandatum necessarium est: vt notatur in c. vlt. de iura. calum. lib. 6. Sed & si haec obseruanda sint regulariter, non tamen diffiteor, plerumque arbitrio boni viri, & aequissimi iudicis ad mittenda fore instrumenta absque hoc iuramento, & seclusa in integrum restitutione, post conclusionem in causa ad pronunciationem eius sententiae, qua totalis diffinienda est, & a qua nec appellare, nec supplicare licet, si ea instrumenta palam actori, vel reo suffragantur, remque de qua controuertitur, manifestam efficiant. Nec enim aequum est, propter actoris, vel rei negligentiam eorum ius omnino perire: atque ita non semel vidi, hoc admissum fuisse, quo iuris viri antistites possent in Reipublicae vtilitatem iustitiae ministerio famulari & obsequi. His vero illud, veluti coronidem, libenter addiderim, publicum instrumentum erga omnes esse aeque publicum, non tantum eos, inter quos res ipsa acta est, eorumue haeredes, & successo[art. 9]res, sed etiam quoscunque extraneos: ita tamen vt publica instrumenta, etiam inter quoscunque extraneos, probent se ipsa: id est, rei taliter gestae fidem faciant: quod notant Bartol. in lege, cum lite mortua. colum. 1. ff. iud. solui. idem Bartol. in l. 2. colum. 2. & ibi Baldus colum. 3. Ange. Salicet. colum. 1. Dec. numero 51. C. de edendo. Dec. in capitulo 1. numero 24. de fide instrum. Bald. in rubr. C. de fide instrum. colum. 2. versic. sequitur videre. tametsi haec ipsa publica instrumenta extraneis non praeiudicent, nec noceant, sed tantum his, inter quos confecta sunt, eorumque haeredes, & ab his causam habentes: cum res inter alios acta non noceat, nec obliget, nec faciat ius inter alios. l. si vnus. §. ante omnia. ff. de pact. & rubr. C. res inter alios acta. notat in specie Franciscus Curtius in tractatu Feudo. 2. parte 2. partis. quaestione 6. & eleganter Carolus Molinaeus in consuetud. Parisiensi. titulo 1. § 5. numero 8. # 21 THEMA CAP. XXI. De publica fide instrumentorum, quae non originalia, sed exemplaria sunt. -  SVMMARIA. -  1 Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. -  2 Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. -  3 Instrumentum publicum, qua forma, & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui? -  4 Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali? -  5 Quibus praeiudicet exemplum solenniter traductum ex originali? -  6 Exemplo creditur, & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. -  7 Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quandoque facit, etiamsi de solennitate traductionis non appareat, quod late disputatur. -  8 De priuilegij exemplatione. CAPVT XXI. HACTENVS de his tractauimus publicis instrumentis, quae ab ipsomet tabellione conficiuntur, & originalia sunt: idcirco nunc subijciam aliquot, que pertinent ad ea instrumenta, quae exemplaria vulgo dicuntur. Qua in re, vt facilius quaestio ista valeat expediri, praenotandum est, non posse tabellionem alteri committere confectionem instrumenti, nec posse per alium instrumentum conficere. tex. in Auth. de tabell. §. nos igitur. l. [art. 1]generaliter. C. de tabular. lib. 10. l. contractus. C. ist. tit. nempe de fide instrumentorum. & in Aut. de fide instrumentorum. §. pe. Etenim cum ipsemet tabellio testimonium eius actus, quod proprijs sensibus cognouerit, exhibiturus sit, id minime poterit agere per alterius cognitioniem. Et tamen receptum est, tabellionem impeditum posse committere alteri confectionem instrumenti, etiam non a tabellione, modo ipse rei gestae praesens sit, & subscribat ipsi instrumento, idque proprio signo signauerit: Et idem erit, quo ad traductionem alicuius instrumenti ex eiusdem tabellionis protocolo: siquidem potest eam alteri committere, modo scripturam cum protocolo conferat, eique subscribat proprio apposito signo: quod deducitur ex l. vlt. §. sin autem dubius. C. de iure delib. l. 5. titul. 19. part. 3. adnotarunt Cardinalis in c. cum P. de fide instrumentorum. Panormitan. in cap. inter dilectos. eodem tit. num. 7. vbi Felinus per tex. ibidem Abbas in cap. quoniam contra. nu. 32. Fel. & Dec. ibi num. 47. Bart. in l. diuus. §. item senatus. ff. de falsis. Paul. Ange. Alex. & Iason in l. quaedam. §. 1. ff. de eden. Matth. Afflict. in constit. Neapo. lib. 1. tit. 73. num. 37. Paul. Paris. consil. 12. nu. 122. & cons. 28. nu. 27. li. 2. cons. Montaluus in l. 7. titul. 8. libr. primo. fori. qui asseuerat, hanc opinionem vsu receptam esse apud Hispanos. Oportet vero duo in huius praxis obseruatione admonere. Primum non esse praecise necessarium impedimentum tabellionis, etiamsi eius fiat obiter mentio a praecitatis authoribus. Nam & absque impedimento poterit hoc fieri, quod modo adnotauimus: cum idem sit, aliquid scribi manu mea, vel manu alterius subscriptione mea, secundum omnes authoritate illius text. in d. c. inter dilectos. Fit igitur ex his manifestum, hoc instrumentum esse originale, non exemplar. Est & ad idem praemittenda iuris vtriusque regula, qua diffinitum extat, non esse adhibendam fidem in iudicio exemplis instrumentorum, nec exemplaribus. text. in capit. 1. de fide instrumen. l. 2. ff. eod. tit. adeo, vt Pan. & alij conentur in d. cap. 1. probare, etiam ipsum [art. 2]supremum principem non posse adhibere fidem exemplaribus: quia negatio praeposita in d. c. 1. verbo, possumus. precisam inducit necessitatem. idem adnotarunt Roma. singul. 716. Iason in l. Gallus. in princip. col. 4. ff. de libe. & posthu. Felin. in capitulo cum olim. num. 12. de re iudic. qui Panor. sententiam eadem sequuntur ratione. Id vero, quod obiter de negatione diximus, constat ex gl. celebratissima in reg. 1. de regul. iur. in 6. cuius ipse veram, ni fallor, interpretationem tradidi in capitu. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 4. num. 4. & numer. 10. ex quibus ego censeo, haec verba: non possumus: apposita in d. capitu. 1. de fide instr. nullam tollere ipsi principi potentiam, nec vllam ei per legem inducere necessitatem praeter eam, quae ipsi principi incumbit ex lege naturali, seclusa lege humana & positiua: cum princeps non possit legem sibi dicere, a qua non liceat recedere. l. digna vox. C. de legib. capitulo innotuit. de electione. quod eleganter & in hac specie probat Fortuni. in l. Galius. in principio colum. 16. & sequenti. Quamobrem poterit princeps lege lata constituere iustis ex causis, fidem adhibendam fore exemplaribus, & idem poterit facere ac decernere consilio, & iudicio prudentum, non equidem lege constituta generali, sed in aliqua lite, ac controuersia, etiam in praeiudicium alterius, modo id iustis ex causis fiat: quemadmodum sensere Panormitanus & alij in dicto capitul. 1. de fide instrument. Quod si fiat in aliquo instrumento per tabellionem confecto mentio alterius scripturae, nempe mandati procuratorij, quod ab eodem fuerit tabellione scriptum, haec commemoratio vt originalis, & authentica fidem facit, iuxta formam, & seriem ibidem relatam: si vero coram alio tabellione confecta est scriptura ista, cuius mentio fit, exemplum censebitur, nec authoritatem habebit originalis scripturae. quod probatur in Authent. si quis in aliquo documento. C. de edendo. tametsi presumptio non leuis oriatur pro veritate huius actus & instrumenti, sicuti colligitur ex decisione AEgidij a Bellamera. 58. cui adde ad intellectum illius constitutionis, que in d. Authen. si quis in aliquo documento. traditur praeter Dec. & alios ibi col. vlt. Carolum Mol. in consue. Parisiensibus. tit. §. 5. numero 44. & Soc. Iuniorem consilio 57. libro 1. His vero praemissis, constat, iure ipso Pontificio, & Caesareo quandoque fidem publicam adhibendam esse instrumentis exemplaribus, praesertim vbi tabellione ipso mortuo, vel aegritudine impedito, ex ipsius protocolo exemplaria deducuntur: quae originalia, & Authentica instrumenta vere dici poterunt, modo ea seruentur in traductione, quae iure statuta sunt. c. [art. 3]cum P. tabellio. de fide instru. ex cuius responso, & his, quae inibi traduntur, multa necessaria sunt. Primum est, necessaria iudicis ordinarij authoritas: vt in d. c. cum P. probatur secundo, quod haec traductio fiat ad petitionem eorum, quorum interest: quod constat in d. c. cum P. tabellio. & in l. si quis ex argentarijs. §. pertinere. ff. de edend. Tertio quod is, cui haec traductio a ludice committitur, sit tabellio: tex. iuncta ipsius capitis supra scriptione in d. c. cum P. Quarto, quod in hoc instrumentum traducit, nihil addat, nec detrahat protocoli scripturae. textus in eodem capitu. cum P. tabellio. ibi fideliter. Quinto exigitur ab eadem decisione, quod traductio fiat in publicam formam. Sexto, id potissime necessarium est, quod tabellio, qui confecit instrumentum in protocolo, sit morte, vel aegritudine perpetua impeditus, aut saltem eo impedimento effectus, quod longi temporis moram occupet. Bart. in l. quaedam. §. nihil. ff. de eden. tex. in d. c. cum P. Septimo, sicut & de hoc impedimento, ita & de fide, integritate, ac fama ipsius tabellionis iudex examinare tenetur summario iudicio testes, ita quidem quod de fide protocoli minime dubitetur: atque ita omnes adnotarunt in d. c. cum P. Octauo, est item maxime necessarium, quod ad istam traductionem instrumenti citentur hi, quorum interest, & quos negocium id tangit: secundum communem in d. Auth. si quis in aliquo documento. C. de eden. & in c. Alberic. de test. idem tradit asseuerans, hanc opinionem Communem esse Matth. Afflict. in costit. Neapol. lib. 1. tit. 73. nu. 58. late Nicol. Boerius decis. 36. quib. oportet addere quaedam, ad interpretationem regiarum quarundam constitutionum. Primo est obseruandum, quod in traductione instrumenti, ex protocolo tabellionis mortui, vel impediti conficienda, etiam. si regulariter iudicis authoritas necessaria sit: tamen ea non requiritur, nec omnino exigenda est, vbi donatarius, legatarius, vel haeres ipsius tabellionis habeat protocola, sitque itidem publica authoritate notarius, & traducere vult, & traducit ex protocolo instrumentum: quemadmodum tenent Panormit. in d. c. cum P. tabellio. Bart. per text. ibi in l. si quis ex argentarijs. §. 1. & in l. quaedam. §. nihil. ff. de edend. Quibus tamen responsis id tantum probatur, quod haeres argentarij cogitur edere instrumenta: vt ipsemet argentarius cogeretur. Et ideo non satis probatur ibidem Bart. & Panormit. sententia, contra quam & necessariam esse in hac specie iudicis authoritatem, atque item alia quae modo commemorauimus ex dict. ca. cum P. tabellio. tenuerant Specula. titu. de instrumentorum editione. §. ostenso. numer. 15. & §. instrumentum ergo. numer. 15. & ibi Io annes Andr. in addit. Ioannes Andrae. Anton. Cardin. & Imol. eius responsi authoritate in dicto capitulo cum P. tabellio. Paulus Alexander & Iason in dicta l. si quis ex argentarijs. §. cogentur. ff. de eden. Baldus Angelus & Pau. in dicta l. quaedam. §. nihil. quorum opinio Communis est, iureque satis defenditur ac probatur. Verum ad Panormitani sententiam est adnotanda lex regia. 55. titul. 18. part. 3. vt partim eam admitti obseruemus. Nam vbi tabellio impeditus legitime, veroque impedimento, committere velit alteri confectionem instrumenti publici, eius protocolo deducendi, poterit hoc plane agere, & hac vsus commissione alter tabellio absque iudicis authoritate: huius etenim nulla mentio fit in praecitata lege: traducet ex protocolo, quod ei traditum fuerit a delegante ipsum publicum instrumentum, propria ipsius traducentis suscriptione, & signo instructum, & confectum, mentione tamen praemissa eius commissionis, quae ipsi tabellioni traducenti facta fuit ab altero tabellione impedito. Hoc ipsum plerunque apud Hispanos admittitur in tabellione, qui alteri authoritate regia succedit in officio publico. Etenim hic successor ex protocolis praemortui tabellionis traducit absque iudicis authoritate, alijsque solennitatibus, publica instrumenta, eaque propria subscriptione, pro prioque sigillo ad publicam authoritatem conficit. Secundo est animaduertendum, quod mortuo tabellione, aut eius publico munere in alium translato, iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo consignare, itaque consignata tradere ipsi successori recepto ab eo iuramento, quod caute, integre, ac bona fide officio vtetur in traducendis publicis instrumentis ab eisdem protocolis, quod expressim statutum est in d. regia lege. 55. titul. 18. part. 3. ad fi. cui fere conuenit pragmat. constitutio Regum Catholicorum, fol. 37. l. 42. Tertio, etiam si iure communi hoc non sit necessarium: attamen iure regio, quo ties ex protocolo tabellionis defuncti ac praemortui, eius successor authoritate publica in officio, transscribit instrumentum, si duo testes ex scriptis in protocolo vixerint, ac nondum mortui fuerint, debent vocari, instrumento transcripto subscribere. regia lex in d. l. 55. ad finem. Id vero mirum non est: cum ea traductio fiat absque iudicis authoritate. Sed in Republica, & Regno Neapolitano traductio instrumenti fieri non potest ex protocolo tabellionis praemortui, nisi eidem traductioni subscripserint duo testes ex his, qui fuere scripti in protocolo. textus optimus in constitutionibus illius regni libro primo, titul. 73. in ea l. quae incipit Baiulos. Quod si contingat ad confectionem alicuius instrumenti publici rogatos fuisse duos tabelliones, an sufficiat vnius subscriptio tantum altero scribente, quaestionis est, quam optime tradit Nicolaus Boerius decis. 25. Praeter haec, quae de traductione instrumenti ab ipso protocolo scripsimus, accidere solet, quod petatur solennis ac publica traductio publici [art. 4]instrumenti: non ab ipso protocolo, sed ab ipsa scriptura originali, que data fuit ab ipso primo tabellione, fitque haec petitio, vt propter eius vetustatem, aliudue periculum, similemue causam ab alio tabellione in nouum exemplar & Authenticum reducatur. Quod plane fieri potest, & iure permittitur, modo ea seruentur in hac traductione, quae statim explicabimus. Primum considerandum, quod requiritur iusta causa, vt fiat haec exemplatio, tex. elegans in c. vlt. de fide instru. Secundo, haec exemplatio non aliter fieri debet, quam si fiat ex eo instrumento publico, quod probaret omnino, ac fidem faceret, essetque originale: sicuti constat in d. ca. vlt. quasi aliud dicendum sit in exemplo, etiam solenni: cum exemplo exempli credendum non sit, etiam si solenniter traducatur. Bal. in l. in bonae fidei. col. 3. C. de reb. cred. & iureiu. Cin. Alber. Bal. & Pau. in l. sancimus. C. de diuersis rescrip. Alex. cons. 138. nu. 4. lib. 1. Corneus cons. 24. colum. 4. lib. 4. Carol. Molinae. in consuetud. Parisiensib. tit. 1. §. 5. num. 34. idemque apud Gallos seruari asseuerat Ioan. Rupel. lib. primo forensium institutionum. cap. 46. qui tamen scribit, quoties protocolum & originale, saltem iureiurando asserentis, probetur deperditum, posse authoritate iudicis traduci exemplar ab alio exemplari rite & solenniter confecto, vt ei detur fides, quae primo exemplari iure dari debet. Bartol. tamen in Auth. si quis in aliquo documento. 2. col. probare conatur, posse iuxta formam traditam in d. c. vlt. adsumi exemplum ab alio exemplo solenniter exemplato & traducto, fidemque ei adhibendam fore, quem sequuntur Card. & Felin. in dict. cap. Albericus. col. 2. de testib. Cu. cons. 158. Curt. Iunior in dict. Authen. si quis in aliquo. num. 41. qui tamen numer. 40. post ipsum Bart. fateri videtur Baldi opinionem communem esse, quam aduersus Barto. Decius sequitur in d Authent. si quis in aliquo. num. 30. Vere tamen poterit procedere, & admitti opinio Bar. vbi traductio primi exempli facta fuit, seruata iuris forma, & inter eos qui vocati fuerunt ad eam traductionem & exemplationem. Etenim inter eosdem, & contra eos, cum quibus, eisue legitime citatis, primum instrumentum solenniter fuit exemplatum, & contra eorum haeredes, poterit hoc primum exemplum authore iudice exemplari, vocatis, & inuitis ipsismet, eorumue haeredibus: nisi aliquam habeant iustam causam contradicendi. Nam primum exemplum solenniter exemplatum, quo ad eos, qui vocati legitime fuerint, Authenticum est, & vim habet originalis: atque ideo nihil impedit, quin ex iusta causa iterum traducatur authoritate iudicis, & exempletur, praesertim inter eos, & quo ad eos, qui praesentes fuere, & consenserunt, aut non contradixerunt primae traductioni, quod Bartol. sensisse videtur, & explicat eleganter Carolus Molinae. in dict. §. 5. numer. 35. Tertio exigitur ad solennem exemplationem vocatio, & citatio eorum, quorum interest: quod notant Innocent. & alij in dict. capitul. vltim. de fide instrum. Bald. in l. sancimus. C. de diuers. rescript. Bartol. & alij maxime Purpurat. & Curtius Iunior in dict. Authent. si quis in aliquo documento. Dec. consil. 36. Nicolaus Boeri. decisio. 37. late Carolus Molinae. in dict. §. 5. numer. 37. qui optime hanc quaestionem de exemplatione instrumenti examinata numero 33. Abb. item in capitul. 4. colum. 2. & ibi Felin. column. penultim. de fide instrument. idem Felin. post antiquiores in dict. capit. vltim. qua ratione fit, vt exemplum solenniter traductum, illis tantum praeiudicet, qui vocati fuere ad hanc traductionem, & his, qui horum iura obtinuerint, secundum Innocent. [art. 5]Abb. & Imol. in dict. capit. vltim. alijs autem non praeiudicat, nec quoad eos fidem facit: quod praecitati authores notant, & iure probatur, ac defenditur a Carolo Molin. in dict. §. 5. num. 37. tametsi quandam praesumptionem inducat pro proferente adhuc contra illum, qui vocatus non fuerit ad traductionem, quemadmodum de sententia inter alios lata diximus hoc libro capitul. 13. num. 4. ex Panormitan. in capit. penultim. quaest 3. de re iudicat. explicat diligenter ipse Carol. num. 38. qui hac in re multum defert iudicis arbitrio, & probat, hoc exemplum adeo praesumptionem tantum facere, vt non faciat semiplenam probationem, nisi eo casu quo constaret, originale perditum fuisse, aut non extare penes ipsum producentem, nec potuisse ab eo reperiri praemissa diligenti inquisitione. Etenim in hac specie probationem semiplenam facit exemplum solenniter transcriptum, contra eum, qui vocatus non fuit ad istam exemplationem: siquidem habet hoc exemplum testimonium Authenticum publicae personae, attestantis diligenter vidisse ac discussisse originale Authenticum integrum, non viciatum talis tenoris, prout in exemplo describitur: quod testimonium procedit a tabellione, qui testis publicus est: & ideo semiplenam probationem facit. Hanc sane conclusionem optime tradit ipse Carol. in d. nu. 38. & nu. 40. Nam quod Bar. scribit in l. admonendi. ff. de iureiur. num. 32. ex mente gl. in l. sicut iniquum. C. de fide inst. & in l. 2. ff. eo. scilicet, exemplum a tabellione absque alia solennitate traductum, facere semiplenam probationem, si qui profert illud, dixerit, originale fuisse perditum: quod & Fel. sequitur, in d. c. vl. col. vlt. non est ita plane admittendum: Oportet equidem, quod iudex magna cum animaduersione omnium circunstantiarum, rem istam expendat: sicuti deducitur ex his, quae tractantur ab Alb. & Ias. in d. Auth. si quis in aliquo. 1. & 3. col. & post eos, a doctissimo Carolo in d. §. 5. nu. 53. atque ita erit in praxi opinio Bart. examinanda, non sane vt ab eo traditur, sed multis instrumenti, sigilli & tabellionis qualitatibus expensis a iudice, qui diligenter obseruabit, an iuramento, vel testib. possit probari, aut sit probata originalis scripture amissio, extinctione. Quib. adijcienda sunt quae notat Fel. in c. sicut. 12. colum. de re iudicat. Poterit tamen exemplatio instrumenti originalis fieri absque autoritate iudicis, a solo tabellione, consensu partium, vt ipsis tantum, vel eius successoribus praeiudicet. Bart. communiter receptus in d. Auth. si quis in aliquo documento. co. 1. modo partes consentiant expresse, vel tacite exemplo iam transcripto, & traducto tanquam conformi cum originali, & verae traductioni, ex mente Bar. in d. Auth. si quis in aliquo documento, & ibidem Aret. atque Imol. in d. c. vlt. Caroli Molinaei in d. §. 5. nu. 56. Nam dum Bart. & Dec. requirunt in hac specie consensum expressum: Imola & Aret. tenent, sufficere tacitum: est intelligenda eorum controuersia, vt non sufficiat consensus simplici exemplationi: sed sit necessaria tacita, vel expressa approbatio exempli iam traducti, tanquam veri, & concordis cum originali, quod ipse Carolus notat. Quandoque tamen exemplo fides adhibetur, nondum viso protocolo, nec originali, tunc videlicet, quando exemplum reperitur inter acta iudicij, & processus, traductum ab ipso originali [art. 6]apud iudicem producto, per ipsummet causae notarium, ad integrum originalis tenorem. Sic etenim visum est Angelo & Alexand. in dict. Auth. Si quis in aliquo documento. & Iacobino in l. 2. ff. de fide instrum. quod verum est, vbi ex mandato iudicis, eiusque authoritate parte ad hoc vocata, fuerit exemplum illud traductum ex originali. Abb. & Dec. col. penult. in capitul. quoniam contra. de probation Felin. ibi nume. 50. idem Fel. in capitul. cum in iure. de off. deleg. numer. 6. ex quibus mihi videtur haec opinio Communis, quae probatur in pragmatica. 42. capitul. 7. ex constitutionibus pragmaticis Regum Catholicorum. Satis tamen erit, quod iudex ad petitionem producentis iubeat notario dare producenti originale instrumentum, facta prius eius exemplatione: modo haec petitio, vel iussio iudicis sit cognita parti aduersae, quae non contradixerit. Quemadmodum deducitur ex mente Doctorum, quorum modo memini. Atque ita in hoc Granatensi praetorio saepissime fit, cum aliquod originale instrumentum profertur in iudicium. Nam petitur statim a producente, darique solet vocato aduersario eoue citato: manente tamen apud notarium exemplo eiusdem scripturae. Quod eleganter explicat Guido Papae quaestione 471. Sed & propter antiquitatem fides adhibetur exemplo, licet non constet in eius exemplatione illa fuisse seruata, quae iure exiguntur ad solennitatem exempli: sicuti tenent Hostien. Ioan. Andrae. Antonin. Imola, & Felin. dicens, hanc opinionem Communem esse in capitul. Albericus. de testib. col. vl. Doct. in d. Auth. si quis in aliquo documento. presertim Ias. col. 3. & Dec. fallentia 7. idem Dec. cons. 36. col. 2. & in cons. 445. col. 3 Guido Papae. q. 118. & q. 404. Iason in l. 2. nume. 5. C. de testament. idem consil. 114. colum. 3. lib. 1. Florian. in l. 2. ff. de fide instrument. Cuman. consil. 158. col. 2. Aret. cons. 39. col. pen. late, & optime Aymon in tracta. de antiquita. tempo. 4. parte. capit. vidimus in genere. numer. 12. Carolus Molinae. in consuet. Parisiens. titu. 1. §. 5. num. 59. quibus accedit ea ratio, qua constat. In antiquis propter difficultatem probationis, sufficere leuiores probationes, nec necessario exigi plenas. l. penul. ff. de probatio. cap. cum causam. eod. titu. cap. veniens. in 1. de testib. vbi tradunt omnes, & Socin. consil. 187. col. 6. versic. secunda ratio. lib. 2. Dec. cons. 42. num. 2. Alex. cons. 12. lib. 1. Bald. in Authen. quas actiones. col. vlt. C. de sacros. & in probatione nobilitas, quam nos Hispani dicimus Hidalguiam. Est idem egregia constitutione decisum in pragmaticis Anno M. CCCCXCII. § perosi el Abuelo. Vnde & in exemplaribus instrumentis antiquis admittenda videtur opinio Communis, quam etiam sequitur Paulus Paris. consil. 04. nu. 43. lib. 1. alijque plures, quorum ipse, & paulo ante citati meminere. Caeterum, quia hac in questione plerique dubitant & controuertunt, quantum temporis requiratur ad constituendam hanc antiquitatem: & quae solennitates possint tempore praesumi ad authoritatem instrumenti exemplaris, conabimur plures distinguere casus, ad faciliorem huiusce controuersiae intellectum. Primus etiam constituitur, quoties reperitur exemplum antiquum, non tamen constat, an fuerit tabellio, qui id ex originali traduxit, nec constant aliae solennitates, nec denunciatur in ipso exemplo, quod fuerit tabellio qui scripsit. Et profecto non video, quod in hoc casu sit admittenda Communis opinio: nec est adhibenda huic exemplo fides: antiquitas equidem potest coadiuuare eam probationem, quae aliqua est, non tamen inducere de nouo in totum probationem, quae nulla est. Quod notant Corneus cons. 19. col. vlt. lib. 2. Dec. cons. 36. num. 8. quamuis faciat hoc exemplum aliquam praesumptionem ex loco scilicet, vbi repertum est, ex multis alijs circumstantijs. Quod ipse colligo ex his quae Doctores hac in re tradidere, & Carolus Molin. in d. §. 5. num. 59. Secundus casus contingit iuxta praecedentem, vbi in eo exemplo enunciatur, esse tabellionem eum, qui scripsit. Et tunc est videndum, an praesumatur titulus tabellionis, & quod vere fuerit tabellio propter antiquitatem. Quam quaestionem late tractat Aymon in d. tract. de antiquitate temporis. cap. vidimus. in 3. totius operis parte. Nam vbi cum antiquitate temporis, simul adessent alia adminicula: nempe Communis opinio, & fama tabellionatus: dubio procul sufficeret hoc ad praesumendum tabellionatum. Quemadmodum constat ex traditis late per Aymonem ibi. Praesertim quia & sola communis fama tabellionatus, etiam absque temporis antiquitate, sufficit ad inducendam istam praesumptionem: sicuti probauimus hoc libr. c. 19. nu. 9. & quamuis Aymon censeat, Innocent. in c. veniens. de verb. signif. quem frequentissime alij ex nostris secuti sunt, exigere simul ad hanc praesumptionem communem famam cum temporis antiquitate, Ego tamen ex ipsius Innocentij verbis opinor, sufficere in hac specie temporis centum annorum antiquitatem, vt praesumatur qui confecit scripturam tabellio ex simplici enunciatione. Idem notat Bal. in Auth. quas actiones. col. vl. C. de sacros. eccl. Ias. in l. Barbarius. 3. lim. ff. de of. pret. Alex. consil. 101. col. 3. lib. 7. Soc. cons. 187. colu. 4. lib. 2. & plerique alij, quorum opinio Communis est, vt fatetur Aymon in d. c. vidimus. eandem opinionem tenet Matth. Afflict. in decis. Neapol. 245. & 251. Dec. in d. cons. 36. & in c. 1. de fide instru. col. 6. vers. quidquid tamen sit. Eritque isthaec opinio admittenda, caute tamen, cum nulla subsit suspicio falsitatis, doli, aut corruptionis. Quin & hac ratione diligenter obseruata, opinor ipse, sufficere ad hanc praesumptionem, arbitrio discreti iudicis, minorem antiquitatem, quam ea quae sit centum annorum: scilicet, vt sufficiant octuaginta, vel septuaginta anni: cuius equidem temporis difficilima est probatio tabellionatus ex titulo, vel Communi opinione, & fama: quod arbitrarium erit, vt probat Carol. Molin. in d. §. 5. num. 64. Tertius casus tunc proponi poterit, cum reperitur exemplum antiquum, transscriptum a notario & tabellione notae fidei, absque vlla tamen solennitate, & eius enunciatione. Et profecto hoc exemplum propter antiquitatem non facit plenam fidem. Praesumptio etenim, quae oritur propter antiquitatem, tollitur per ipsum exemplum, quod exhibetur, in quo apparet, illa requisita non interuenisse: quod in specie adnotarunt Paul. Castr. cons. 81. col. 3. lib. 2. incipit, in causa, quae vertitur. & cons. 202. col. 2. lib. 1. Alex. consil. 1. col. penul. lib. 4. Guido Papae in q. 118. Dec. apertissime in d. Auth. si quis in aliquo documento. Fallentia 7. & cons. 445. num. 68. Ias. in l. 1. col. 5. vers. quinto limita. & ibi Dec. nu. 7. C. qui admitti. Matth. Afflict. in decisione Neap. 107. quos sequitur Carolus Molin. in d. §. 5. nume. 61. & sequenti. Verum quia Franciscus Are. cons. 36. col. vlt. tenet Contrarium, & eum sequitur Aymon in d. c. vidimus. nu. 18. scribens, huic exemplo propter antiquitatem adhibendam esse integram fidem: & praesumendum esse, omnia solenniter acta fuisse: respondendum erit, huic exemplo absque dubio dandam esse fidem, quo ad semiplenam probationem: quod fatetur Carolus Molin. in d. §. 5. nu. 62. Quin & plena fides huic exemplo dabitur, vbi fuerit ab eius confectione & traductione lapsum tempus triginta annorum, cum vsu & possessione illius iuris, quod in eo continetur: quemadmodum Aymon obseruauit in d. numer. 18. cui suffragatur text. in capit. peruenit. de empt. cuius meminere plures, maxime Imola ibi col. 4. Felin. in c. sicut. de re iudicat. num. 30. idem Felin. in capitul. Albericus. de testib. colum. 2. & in capitul. illud. numer. 6. de praesumptio. Alciatus de praesumpt. reg. 3. praesumpt. 10. num. 7. Bald. in tractat. de praescript. 1. part. 3. partis princip. q. 10. Ripa in l. 1. ff. solut. matrim. numer. 104. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 80. colum. 2. Didacus a Segura in l. Imperator. ff. ad Trebel. num. 62. & seq. quorum ea est concors & Communis sententia, quod vbi agitur de magno alterius praeiudicio, praesumatur solennitas extrinseca ex antiquitate temporis triginta annorum, non minori: per text. in dicto cap. peruenit. ex quo palam constat, cum antiquitate temporis simul ibidem contigisse possessionem, & vsum illius actus, de cuius solennitate tractatur. Quod si in hac specie, de qua disputamus, non contigerit quasi possessio, non sufficient triginta anni: imo erit necessaria antiquitas centum annorum, vt sine solennitatum renunciatione adhibeatur fides antiquo exemplo, transcripto ab eo tabellione, qui fuerit notae fidei, & hoc sane quo ad fidem plenam videtur intelligendum secundum Aret. & Aymonem: tametsi videam, Contrarium a multis probari, atque ideo existimem, posteriorem hanc sententiam Aretini caute recipiendam fore in praxi, diligenter examinatis ipsius rei circumstantijs. Quartus subijcitur casus, vbi exemplum est antiquum, transcriptum a tabellione notae fidei, & in eo enunciantur solennitates requisitae a iure, vt quia ipse notarius refert, se hoc exemplum traduxisse mandato iudicis, parte vocata, & examinato diligenter instrumento originali: & in hac specie opinor omnium consensu receptum esse, quod propter antiquitatem huic exemplo adhibenda sit plena, & integra fides. Cum haec verba enunciatiua sint propter se, & principaliter prolata in eo actu, in quo ex eius conditione verisimile est, enunciata interuenisse. Sic denique communem sententiam interpretatur Carol. Molin. in dicto §. 5. num. 61. argumento text. in capitu. bonae memoriae de elect. notat in specie Stephanus Bertrand. consil. 40. lib. 1. ex his. quae traduntur a Bart. in l. admonendi. ff. de iureiur. nu. 30. & Bal. in l. emancipationes. C. de fide instrum. Curtius Senior cons. 76. col. 2. Dec. cons. 375. Sed in hoc quarto casu ipse non exigerem necessario antiquitatem centum annorum, nec septuaginta, nec adhuc quinquaginta, imo libere arbitrarer, sufficere antiquitatem quadraginta annorum ex eo, quod a tabellione notae fidei enunciantur solennia, quae iure requisita sunt: quibus enunciationibus multum est credendum, secundum omnes in l. cum aliquis. C. de iure deliberand. in c. cum causam. de proba. & in cap. Albericus. de testibus. Anton in cap. cum dilectus. de succes. ab intest. & Iasonem in l. admonendi. numero 224. in repetitio. Quintus casus oportune traditur, cum antiquum exemplar reperitur, cui omnes solennitates deficiunt. Etenim dubium est, an propter antiquitatem temporis praesumantur omnia, quae iure solennia sunt, interuenisse, & Philip. Corn. in consil. 304. col. 8 lib. 3. vers. quod & secundo videtur. idem in cons. 24. colum. 5. versicul. vidi etiam. lib. 4. eleganter scribit, non inesse tantam vim & potestatem antiquitati temporis, vt omnia prorsus, quae iure solennia sunt. praesumantur in exemplatione interuenisse. Cuius opinio mihi admodum placet, plane intellecta, tametsi Aymon in d. c. vidimus. nume. 20. non satis explicuerit Cornei sensum & opinionem, quae ab eodem Corneo in hunc modum accipitur, vt exemplo antiquo fides adhibenda non sit, quoties non apparet authorem originalis tabellionem fuisse: nec item ipsum exempli traductorem: nec constat de citatione, nec de man dato iudicis, nec de alijs solennitatibus: quo quidem casu non video cur reprobari valeat Cornei sententia saltem quoad plenam fidem, item quo ad semiplenam: tametsi multum possit conducere exemplar hoc ad coadiuuandam arbitrio iudicis aliam probationem. Sextus casus a proximo, quo ad eius speciem, paululum deriuatur, quoties non est dubium de fide vtriusque tabellionis: quia constat saltem Communi opinione, eos tabelliones fuisse, & tamen deficiunt aliae solennitates requisitae in d. c. vlt. de fide instrum. tunc sane propter antiquitatem temporis non magis presumitur, aliquot solennitates exemplationi accessisse, quam omnes: & ideo praesumitur exemplum solenniter transcriptum fuisse. Nec est potior ratio pro praesumptione vnius, quam pro praesumptione aliarum omnium solennitatum: quod in specie adnotauit Aymon Sauillianus in d. c. vidimus. num. 20. cuius opinio est intelligenda iuxta ea, quae modo diximus in tertio & quarto casibus. Septimum deinde constituimus casum, vbi praeter defectum aliarum omnium solennitatum, quae praesumendae sunt, secundum, tertium & quartum casum, deficit authoritas tabellionis, qui confecit originale: non enim constat, nec Communi opinione, nec fama, illum suisse tabellionem, nec id enunciatur in traductione huius exempli facta per tabellionem notae fidei, & opinor non prod esse exemplum istud etiam ex antiquitate temporis ad plenam fidem, cum deficiat authoritas, quae potissima est ipsius originalis: nec praesumptio ita grauis inducenda est ex temporis antiquitate, vt constituamus eum tabellionem fuisse, qui ab alio tabellione minime enunciatur talis. Non enim foret omissa ea enunciatio, si tabellioni traducenti constaret, vtcunque tabellionem fuisse, aut eo titulo subscripsisse illum, qui originale instrumentum confecerit, quamuis non inficiabor, hoc exemplum probationi adminiculum exhibere, quemadmodum diximus hac in quaestione versicul. primus. Octauo, suboritur & alia facti species, vbi in exemplo traducto absque requisitis a iure enunciatur tabellio, qui originale instrumentum consecit, & traductio fit a tabellione notae fidei. Etenim propter antiquitatem faciet hoc exemplum fidem, secundum ea, quae tradidimus in secundo casu. Nono, quoties exemplo deficiunt solennia, & praeterea qui confecit originale, item qui traduxit exemplum, non probatur tabellio, saltem Communi opinione & fama, sed sola nunciatione, maxima est suspicio authoritatis & fidei, atque ideo plena non dabitur huic exemplo fides, nisi ex antiquitate temporis centum annorum, aut fere huic simili: cum tot defectus non sint sola temporis antiquitate supplendi: licet opiner, arbitrio iudicis, minoris temporis antiquitatem sufficere ad praesumptionem, vel probationem semiplenam. Quod iudex perpendere debet varijs ex circumstantijs: ex quibus erit examinandum, sitne tantum tribuendum temporis antiquitati, vt tabellionis vtriusque authoritas ex sola enunciatione, ac deinde solennia iuris praesumantur in exemplatione interuenisse. Decimo, id libere admonemus iudices, hac de re iudicaturos, praesumptionem scilicet istam, quae ex antiquitate temporis oritur, diminui vel augeri ex eo, quod omnia que iure solennia sunt, exemplationi deficiant, vel aliquod eorum interuenerit, aliquod defecerit. Quod manifestum fit: quia fortior exigitur coniectura, vt plura, quam vt pauciora, & faciliora praesumamus. Est & in hoc tractatu maxime adnotandum, quod exemplar deductum ab originali priuilegio au[art. 8]thoritate solius iudicis, & notarij, fidem integram habet, vbi ex eo nullum praeiudicium alicui fit in specie: quia non repuiritur alicuius citatio, secundum communem in Auth. si quis in aliquo documento. C. de edendo. Regia tamen lex. 114. tit. 18. part. 3. exigit praeter notarij autoritatem in exemplatione priuilegij sigillum Regis, vel alicuius domini inferioris, habentis publicam iurisdictionem. Solet autem in priuilegijs & illud contineri expressim, quod detur fides illius exemplari transcripto, authoritate tabellionis publici tantum: quam equidem clausulam ipse censeo intelligendam esse absque alicuius laesione graui. Nam vbi ex priuilegio damnum graue alteri fieret, profecto, vt exemplar eius admittendum sit, secundum iuris regulam, necessaria est iudicis authoritas, & citatio illius, cui in specie preiudicat. Clausula siquidem praedicta in dubium vocatur, & adducitur nondum viso exempli originali, sed tantum ipso exemplo transcripto absque iuris solennitate. Poterit etenim in contrarium negari clausula illa, cum de ea non aliter apparet, quam ex instrumento exemplari, cuius est iuxta iuris Communis sanctiones dubia fides & authoritas. Qua ratione consulerem, vt in exemplatione cuiuscunque priuilegij interueniat iudicis authoritas, & tabellionis notae fidei, ac vocetur is, cui in specie praeiudicat. Quod si nulli fiat praeiudicium in specie, non erit alicuius vocatio necessaria, licet admodum vtilis sit ea citatio, quae per edictum generaliter fiat. # 22 THEMA CAP. XXII. De fide & authoritate priuatae scripturae. SVMMARIA. -  1 Quo nam modo fiat a testibus recognitio priuatae scripturae? -  2 Chirographum plene probat, quoties constat scriptum, vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius, contra quem producitur. -  3 Quot testes sint necessarij ad priuatam scripturam. -  4 Testium subscriptorum recognitio an sufficiat ad probationem priuatae scripturae? -  5 Priuata scriptura quo ad hypothecariam, an sit publico instrumento posteriori praeferenda? -  6 Priuata scriptura quando semiplene probet? -  7 Epistola recognita probat: & quid si non fuerit recognita? -  8 Libri rationum, quam probationem faciant? -  9 Sigillum publicum vel priuatum quando probet. CAPVT XXII. QVanuis publico instrumento fides sit omnino adhibenda, etiam mortuo tabellione, qui illud confecerit, ac mortuis testib. qui illius confectioni praesentes fuerint. ca. vlt. & pen. de fide instr. notat Dec. per text. ibi in c. 2. eo. tit. col. 1. regia l. 55. tit. 18. par. 3. scriptura tamen priuata non probat, nec fidem facit l. instrumenta. l. rationes. l. exemplo. C. de prob. Authen. si quis. C. qui potiores in pig. habe. Auth. de instru. caut. & fide. §. vero quisquam. collat. 6. tex. singu. in d. c. 2. Ad cuius quaestionis, & tractatus veram diffinitionem praenotandum est, sufficientem fore probationem, vbi scriptura priua[art. 1]ta producitur, si testes etiam duo, etiam non subscripti deposuerint de tenore priuatae scripturae, ac de contentis in ea asserentes, eam rem gestam fuisse, ac contigisse eo pacto, quo scriptura ipsa enarrat. Hoc etenim ipsum est, rem gestam probari ordinaria probatione, ac legitima per testes, quemadmodum praemittunt Abb. 2. col. Imo. & omnes in d. c. 2. arg. l. in exercendis. C. de fide instru. notat Bar. in Auth. & si contractus. C. de fide instru. cuius verba multum commendat Baptista de S. Seueri. in l. admonendi. conclusi. 10. ff. de iureiurand. Fol. 7. Quandoque tamen testes non deponunt de contentis in scriptura, sed quod viderint illam scriptam, vel subscriptam a partib. aut ab eo, contra quem producitur: & haec est propria testium recognitio, de qua statim multa dicturi sumus: probaturque ex glo. & Bart. in d. Auth. & si contractus. Alex. consil. 123. nu. 5. lib. 1. & consi. 181. libr. 2. & consi. 76. lib. 3. col. 1. Hippo. in rub. C. de probationi. nu. 299. Non enim est satis testes vtcunque legitimos dicere, se certo scire, illam esse scripturam manu Titij scriptam, nisi dixerint, hoc scire, quia viderunt illam per Titium scribi, quod ex mente eorundem authorum constat, & Socin consi. 274. col. 10. lib. 2. Alex. consi. 150. lib. 5. col. 5. Aret. consi. 64. Paulo Parisi. consi. 55. nu. 13. lib. 4. Ripa in d. l. admonendi. nu. 104. idem probat regia l. 110. titu 18. parte 3. Primum igitur vnica sit de chirographo in hunc modum concepta conclusio. Priuata scriptura, quae chirographum est, fidem plenam facit, si probetur, eam ab eo contra quem producitur, scriptam aut subscriptam fuisse. Probatur haec [art. 2]conclusio in l. scripturas. C. qui potio. in pign. habeantur. idem notat glo. communiter recepta in d. c. 2. quae sensit idem esse, quoties scriptura priuata scripta sit ab aliquo extraneo, mandato tamen illius, qui per eam obligatur, licet ipse non subscripserit: quod tenent Imol. nu. 8. & Felin. num. 5. in dicto c. 2. hoc ipsum intelligentes, verum esse, quando testes deponererent, ac testificarentur, chirograhum aut scripturam illam priuatam scriptam fuisse a Sempronio mandato Titij testibus ipsis praesentibus. Idem notat Roman. consil. 204. & probatur lege regia 114. & 118. alias 119. titulo 18. parte 3. Roman. tamen. & Imola, ac Felin. exigunt in hoc casu, quod testes subscripserint dicentes, & scripto asseuerantes, illam scripturam fuisse a Sempronio scriptam mandato Titij. Idem tradit Ripa in d. l. admonendi. nu. 105. scribit vero ipse, tunc adhuc exigi comparationem literarum ipsius Sempronij scribentis, aut qui illam scripsit, cuius opinio in hoc aduersatur Imol. in dicto nume. 8. & Ioann. Baptistae a Sancto Seuerino in dict. l. admonendi. conclusio. 17. & 18. qui expressim voluere, scripturam istam priuatam modo, & authoritate praedicta comprobatam, fidem plenam facere absque alia literarum comparatione: quemadmodum & ipsa gloss. sensit in dict. cap. 2. atque ita regia lex erit intelligenda secundum ea, quae ab Imola, Roma. & Fel. traduntur, & inferius examinantur. versi. 4. Probatur vero, priuatam scripturam ab eo, contra quem producitur, scriptam fuisse, vel subscriptam, per eius propriam confessionem, & recognitionem. d. l. scripturas. part. 1. l. Publia. ff. depositi. l. cúm de indebito. ff. de proba. & lege regia 118. aut 119. ti. 18. part. 3. quemadmodum ipse latius tradidi in lib. 2. varia. reso. c. 11. nu. 4. quae hoc in loco non repeto, cum eadem in his, que publica fecerim, repetere minime constituerim. Secundo hoc ipsum poterit constare, si testes subscripti, vel inscripti, aut qui praesentes fuerint dum scriptura conficiebatur, eandem recognouerint ea quidem recognitione, cuius paulo ante meminimus ex glo. & Bart. in dict. l. & si contractus. & deinde accesserit literarum comparatio, quod omnes fatentur: Testium autem numerus requiritur ex tribus, qui testificentur, se vidisse illam scripturam scribi ab eo contra quem producitur, licet ab eo subscripta non fuerit. text. in Authen. de instrument. cautela, & fide. §. si quis igitur. & di. l. scripturas. quandoque maior numerus requiritur, iuxta distinctionem traditam in l. vltim. & Authentic. ibi[art. 3]dem addito. C. si certum petat. Nec requiritur, quod hi testes sint masculi: vt apparet in dicto §. si quis igitur. notant in specie Felin. in dicto cap. 2. de fide instrumen. 2. col. idem in ca. quoniam. 3. fallentia. de testib. Ripa, post Iasonem in dict. l. admonendi. nume. 104. Hic igitur secundus probationis modus erit satis expeditus: in quo conueniunt omnes, vt fatetur Ioannes Baptista in dicta l. admonendi. conclusione 4. regia vero lex. 118. titul. 18. parte 3. insinuat, duorum testimonium sufficere. ad cuius legis interpretationem est obseruandum, quod Spec. titul. de instru. editione. §. nunc dicendum. scribit, iure canonico sufficere in priuata scriptura duos testes, quicquid sit de iure ciuili. Imo & idem esse iure ciuili probare conatur Alexan. in consi. 181. col. 2. lib. 2. nisi contractus excedat libram auri. l. vlt. C. si certum petat. Authen. de instr. cautel. & fide. §. si quis igitur. Quo in loco §. vltim. probatur alioqui sufficere duos testes. Nihilominus ipse video, nullam in hoc debere constitui differentiam inter ius canonicum, & ciuile: secundum Panor. & Fel. col. 2. in d. c. 2. de fide instrum. qui post alios ibidem. Bart. in d. l. scripturas. Baptista de S. Seuerino, Ripa, & Ias. nu. 88. indistincte requirunt tres testes ad comprobationem priuatae scripturae, quoties non deponunt, nec testificantur de veritate contractus: sed quod illa scriptura fuerit per Titium scripta. horum equidem opinio communis est: que tamen in d. §. si quis igitur. non probatur: cum inibi tractetur de contractu excedente libram auri. Nec item in d. l. scripturas. quia ea constitutio in alia est constituta specie, de qua paulo postacturi sumus. Idcirco verior est opin. Alex. asseuerantis sufficere duos testes in contractu non excedente libram auri. Regia vero lex eo amplior est, quod in qualibet priuata scriptura censet, satis esse, quod duo testes ad eius comprobationem testificentur respondentes, eam scriptam fuisse ipsis praesentib. ab eo, contra quem producitur in iudicium, aut ab alio eius mandato, & accesserit literarum comparatio iuxta ea, quae in hoc vers. secundo respondimus. Tertio probatur, scripturam priuatam, quae subscriptionem habet obligati, subscriptam fuisse ab eo, contra quem producitur testimonio trium testium eidem subscriptorum, proprias subscriptiones recognoscentium, qui testificantur, illam ab [art. 4]eo subscriptam fuisse: nec in hoc casu requiritur comparatio literarum, cum habeat subscriptionem partis, & testium: sicuti notant Bart. in d. l. admonendi. communiter ibi receptus: & in d. ca. 2. de fide instr. text. optimus in d. l. scripturas. & in Auth. de instr. caut. & fide. §. si quis igitur. & seq. Sic neque in hac specie sufficit sola comparatio literarum, secundum Abb. nu. 5. Imol. nu. 10. Fel. col. 2. Dec. 3. in d. c. 2. Alex. in d. l. admonen. nu. 31. quod ratione probatur: quia constat idem esse, quod scriptura priuata, alterius scripta manu, subscripta sit a Sempronio, contra quem producitur, vel sit eiusdem Sempronij manu scripta, licet ab eo subscripta non sit. text. in d. l. scripturas. in parte prima l. cum antiquitas. §. cum autem. C. de test. notat Bar. in l. cum tabernam. §. idem quaesijt. ff. de pig. Rom. consi. 303. Fel. in d. c. 2. nu. 7. Regia l. 31. tit. 13. par. 5. sola vero comparatio non sufficit, quando chirographum est scriptum ab eo, contra quem producitur propria manu, & subscriptum a testib. Auth. de instru. caut. & fide. §. sed si quis. Igitur nec erit sufficiens in presenti casu, quando fuit subscriptum a partib. simul & a testib. atque ita ipse veram esse censeo Abb. & aliorum sententiam: tametsi contrarium teneant Ant. in d. c. 2. & Bart. in l. at si contractus. C. de fide instr. Quarto comprobatur authoritas & fides priuate scripture, scripte ab eo, contra quem producitur, non tamen ab eodem, sed a trib. testib. subscriptae, per eorundem testium recognitionem, & simul literarum comparationem. Bart. in d. l. admonend. nu. 26. Abb. 3. col. Fel. 1. Dec. 2. in d. c. 2. Rip. in d. l. admonen. nu. 10. scribens, hoc ipsum tenere gl. Bar. & Communem in d. Auth. at si contractus. probat idem gl. in d. §. si quis igitur. cui tandem opin. maxime refragatur tex. in d. §. sed & si quis. dum ibi respondetur, satis esse ad probationem huius scripture, quod testes proprias subscriptiones recognouerint, & eis testimonium exhibuerint. Quamobrem licet in hac specie non sufficeret sola literarum comparatio, ad probationem huius priuatae scripturae: sufficit tamen trium testium subscriptorum recognitio: & ideo aduersus Bar. opin. est authoritas gl. in d. c. 2. Io. And. Host. & Imo. ibi nu. 7. eiusdem Imo. & Roma. in l. nuda ratio. ff. de don. Rom. Alex. nu. 31. Curtij Iunio. nu. 35. Iaso in rep. nu. 88. in d. l. admonend. qui fatetur, hanc opin. Communem esse, quam & Alexan. sequitur in consi. 181. colu. 1. & 2. lib. 2. idem consi. 239. nu. 6. quae quidem opinio fortiori ratione procedit iure regio ex d. l. 119. titu. 18. part. 3. nec pro Bart. vrget aliqua congrua ratio in hoc casu, in quo testes ipsi subscripserunt, nec possunt falli in propriarum subscriptionum recognitione. Scio tamen receptam fuisse a plerisque Bar. opi. a qua non esse recedendum in iudicando asserunt Aret. consi. 66. & Soc. consi. 274. lib. 2. col. 9. atque ideo existimarem, posse procedere sententiam eiusdem Bar. vbi testes non fuere subscripti, hoc etenim casu sola ipsorum testium recognitio non est sufficiens absque comparatione, nec probat, etiamsi a parte sit scriptura subscripta. Nam sicut possunt falli testes in scriptura, ita & in subscriptione. Quod constat in d. §. sed & si quis, vbi requiritur subscriptio testium recognoscentium, vel testimonium aliorum, qui de tenore rei gestae testificentur, id est, ita compositam fuisse scripturam. Denique in hoc sensu, & in hoc casu, quem de testib. non subscriptis exposui, opinor ipse Bart. opin. intelligendam fore, quem ad. intellexere optime Corneus in cons. 58. fol. 2. li. 3. Cur. Iun. in d. l. admonendi. nu. 35. ver. tertius casus, qui asserit, Bar. optime loqui secundum hunc sensum, & ab omnibus probari, quanuis qui Bart. opinionem secuti sunt, quique ipsam reprobarunt, ni fallor ipse, non satis distinxerint praedictos duos casus, ad defensionem Bart. siquidem qui ab eo discessere, etiam in hoc secundo ac posteriori, casu ipsius conclusionem falsam esse opinantur. Etenim Baptista de S. Seuer. in d. l. admonendi. conclu. 9. qui Bart. sequitur in hoc vltimo casu, citat Roma. Imo. & alios a Barto. in eadem specie discedentes: quibus ad amussim expensis arbitror in priori exemplo, & casu, facilimum esse improbare Barto. opinionem. Quia data subscriptione testium, parum refert, priuatam scripturam ab eo, contra quem producitur, scriptam vel subscriptam esse: nisi quod ex subscriptione maior praesumptio oritur: secundum Abb. in d. c. 2. versi. secundus casus. At in posteriori casu veram esse censeo Barto. sententiam: possunt etenim testes frequenter decipi in recognitione scripturae priuatae, per alium non per ipsos subscriptae aut scriptae ipsis praesentibus: sicuti Bart. admonet in d. Auth. at si contractus. & in d. l. scripturas. C. qui pot. in pign. habe. Haec vero, quae hactenus tradidimus, obtinent in actione personali, vel vbi agitur contra ipsum in priuata scriptura contentum, aut eius successorem. Nam vbi agitur hypothecaria contra tertium possessorem, & adducitur priuata scriptura [art. 5]habens priorem hypothecam, contra instrumentum publicum habens posteriorem: non praefertur agens ex priuata scriptura, etiamsi fuerit recognita per eum, qui ex ea obligatur, nisi etiam simul recognita sit a trib. testib. qui eidem subscripserunt. Quemadmodum extat elegans decisio l. scripturas. C. qui pot. in pig. hab. cui conuenit regia lex 31. tit. 13. part. 5. Quibus omnino sunt ex earundem constitutionum mente, & sensu aliquot aptanda, quae oportune subseruiunt huic tractatui. Primum illud constat, exigi ab eadem lege tres testes masculos, ita quidem, vt non sufficiant foeminae. Hoc etenim probatur in d. l. scripturas. ex qua idem adnotarunt Bal. ibi Dec. in d. c. 2. de fide instru. dicens, hanc opin. Communem esse, quam idem Dec. defendit in c. 3. col. 2. de testibus. idem Dec. & ibi Caro. Mol. in l. 2. ff. de reg. iu. num. 32. eandem sequuntur Cremensis singulari. 145. Hippo. singu. 611. Catellianus Cotta in memorabilibus dictio. mulier regulariter. Eandem opinionem fatetur Communem esse Andrae. Tiraquel. in legibus connubialib. l. 9. nu. 54. etiamsi ipse ac Fel. in d. c. 2. & in dicto cap. 3. post alios, quorum meminere, ab opinione Baldi conentur dissentire. Quibus ipse responderem, communem sententiam admittendam fore tantum in casu & specie dicte l. scripturas. in 2. parte. Secundo requiritur ab eadem constitutione subscriptio partis praeter subscriptionem testium: secundum Soc. in consi. 274. lib. 2. col. 10. & Anto. Fanensem in tract. de pignor. 5. par. 2. membro. nu. 47. qua in re considerans priorem illius legis partem opinor satis esse, quod scriptura sit a partib. subscripta, vel scripta: aut ab alio, mandato tamen illius, qui ex ea obligatur. Quod constat ex his, quae paulo ante explicuimus. Etiamsi Socin. & Fanensis non satis explicent difficultatem istam. Tertio necessarium erit, quod tres testes eidem scripturae priuatae subscripti recognouerint proprias subscriptiones. Bald. in d. l. scripturas. Socinus in d. consil. 274. column. 10. Antoninus Fanensis in dict. membro 2. nume. 47. quibus suffragatur, quod si in actione personali, & vbi per scripturam priuatam non fit praeiudicium instrumento publico, hoc requiritur secundum praemissam distinctionem, multo magis idem erit necessarium, vbi per priuatam scripturam praeiudicatur publico instrumento, Atque ita vera videtur interpretatio Bald. licet Paul. Castren. in consil. 134. incipi. in causa ser. Ludouic. libr. 1. teneat hanc trium testium subscriptorum recognitionem non esse necessariam: quia dict. l. scripturas. in 2. parte etiam praemittit, scripturam priuatam esse recognitam a parte: & statuit, quod licet absque alijs adminiculis tunc contra recognoscentem probaret: non tamen probat contra tertium habentem ius hypothecae ex publico instrumento, nisi priuata scriptura habeat trium testium subscriptionem: eorundemque virorum. Quasi differat in hoc hypothecaria ab actione personali. Eundem intellectum sequitur idem Paul. in l. comparationes. C. de fide instr. nu. 3. qui itidem in d. consi. 134. in prin. asserit, hypothecam priorem duob. tantum testib. probatam, praeferri posteriori. Quod non est satis expeditum, praesertim propter regiae legis authoritatem: nam lex. 31. tit. 13. par. 5. expressim probat contrarium. Et ideo inde maximum deducitur argumentum pro intellectu Bal. Soc. & Fanensis contra Paul. de Castr. a quo & ipse libenter dissentio, & opinor regiam constitutionem esse intelligendam, & interpretandam ex his, quae hoc in loco adduximus ad intellectum d. l. scripturas. Poterit tamen hypotheca prior ex priuata scriptura probari, & admitti contra instrumentum publicum, vbi qui habet instrumentum publicum fatetur, priuatam illam scripturam confectam fuisse a parte tempore illo, cuius scriptura meminit. Nec hoc potest dubium videri. Idem erit quoties priuata scriptura ante confectionem publici instrumenti fuerit lecta, recognita, & intellecta per tres testes in ea scriptos, etiamsi subscripti non fuerint. Etenim in hoc casu priuata scriptura praefertur quo ad hypothecam instrumento publico, quemadmodum notant Bal. in consi. 198. lib. 1. 2. col. & Baptista. de S. Seuerino. in repet. d. l. admonendi. conclusione. 13. & 14. Hinc sane constat, qua ratione distinguenda sit probatio priuatae scripture contra ipsum per eam obligatum, eiusue successorem, ab illa probatione, quae ratione prioris hypothecae necessaria est aduersus tertium possessorem alicuius rei hypothece supposite. Et fortassis quispiam opinabitur non temere, satis esse ad posteriorem effectum, quod priuata scriptura sit recognita per tres testes masculos eidem subscriptos, quamuis non sit a parte subscribente recognita: quasi d. l. scripturas. in 2. parti. non exigat partis subscribentis recognitionem, nos tamen paulo ante in versic. haec vero. contrarium respondimus asserentes, necessariam fore ipsius partis recognitionem, simul & trium testium masculorum, & eidem scripturae subscriptorum. Quam interpretationem ex eo probamus, quod secundum Paul. de Cast. in d. l. comparationes. & in d. consi. 134. l. praedicta scriptura. in 2. par. praemittat priuatam scripturam fuisse recognitam a part. ac praeterea id ipsum comprobamus: quia vbi non agitur de praeiudicio instrumenti publici, nec de praeiudicio tertij, sed tantum contra ipsum in eadem priuata scriptura obligatum, dubium est, & maxime controuersum, sit ne satis sufficiens probatio per recognitionem trium testium subscriptorum absque comparatione literarum: sicuti hoc in capite tradidimus, vers. quarto comprobatur. Ergo vbi agitur ex priuata scriptura contra tertium habentem instrumentum publicum, dubio procul non debet sufficere trium testium subscriptorum recognitio, etiamsi testes masculi sint, qua de re censeo maturius deliberandum fore. Caeterum illud est in vniuersum obseruandum in ea quaestione, qua queritur de authoritate, ac fide priuatae scripturae, quod priuata scriptura semiplenam probationem inducit, quoties adiuuatur comparatione literarum[art. 6] tantum, vel testium non subscriptorum recognitione: atque ita est intelligenda gl. in d. l. admonendi. que asserit, priuatam scripturam inducere semiplenam probationem. Nam id verum est, vbi ea coadiuuatur aliquo auxilio comparationis, vel recognitionis testium: secundum Bar. ibi, nu. 26. Baptistam de S. Seuer. consi. 9. Abb. in d. c. 2. de fide instr. col. 3. & Fel. ibi col. 4. Quorum opinio quo ad semiplenam fidem & probationem Communis est, teste Ripa ibi nu. 113. etenim licet Barto. & quidam alij existimauerint, quandoque plenam probationem facere scripturam priuatam aliquo auxilio munitam arbitrio iudicis: contrarium tamen tenent Imo. in d. c. 2. nu. 10. Ias. in d. l. admonendi. nu. 89. quod verius est. Quod si priuata scriptura, quae chirographum dicitur, (nam hactenus de hac egimus) nullo munita sit adminiculo, licet non faciat probationem semiplenam, praesumptionem tamen inducit: cum non sit verisimile, quemquam falsam confecisse scripturam, eaque vti. Ita visum est Bartol. in d. l. admonendi. num. 26. quem sequuntur ibi Alexand. colum. 10. Fulgosi. Paul. de Castr. & Ias. num. 89. post Alberic. 2. col. Item Anton. Imola & Abb. 3. colum. in d. c. 2. de fide instr. Quorum opinio communis est, secundum Cur. Iuniorem in d. l. admonendi. num. 36. & Carolum Molin. in consue. Parisien. §. 5. nu. 11. qui plures huiusce opinion. authores adducit. Eius sane constat effectus potissimus ex eo, quod caeteris probationibus paribus ille obtinebit, qui praesumptionem in eius fauorem habet. gl. communiter recepta in l. si duo patroni. in prin. ff. de iureiur. cui addo ipse Imo. in ca. 2. de in integrum restitutio. super glo. versi. in damnum. Haec tamen opinio Bart. dubia videtur Curtio Iuni. in d. l. admonendi. numer. 36. & falsa Curtio Seniori ibidem folio 12. colum. 4. versi. ego solus. Carolo Molinaeo in d. §. nu. 11. Decio in d. c. 2. nu. 8. & 9. authoritate text. illius, dum tractatur de scriptura priuata nullo communita adminiculo, respondet etenim Roma. Pontifex, hanc non habere robur alicuius firmitatis. Quamobrem mihi non admodum placet communis sententia. Haec diximus de priuata scriptura, quae chirographum appellatur, multisque alijs nominib. dicitur: nunc paucis agam de epistola, de libro rationum, ac de sigillo. De epistola illud sit absque controuersia, quod recognita per scribentem probat contra ipsum l. publica. ff. deposi. fatentur Panormitanus & omnes in d. c. 2. de fide instru. quod si negata fue[art. 7]rit, tunc comparatione literarum facta diligenter iuxta l. comparationes. C. de fide instrum. probabit plene. Nam in hac specie sola comparatio literarum facit plenam fidem: secundum Bar. in l. nuda ratio. ff. de dona. col. vlt. eundem in dict. l. admonend. nu. 30. cuius opinio communis est, vt fatentur Felinus in d. cap. 2. num. 17. & Dec. numer. 16. Ripa in d. l. admonendi. nume. 132. & ibi Curt. Iunior. num. 41. quam & Alexan. sequitur in consi. 58. nu. 1. & consi. 114. libr. 7. idem asserit, eam veriorem esse in d. l. admonen. nu. 38. Mihi tamen haec sententia non placet quo ad plenam probationem, & fidem: non enim video iuris canonici, vel ciuilis congruam authoritatem, nec vrgentem rationem, quib. hoc probari possit: idcirco potius contrariam opinionem admitterem, quam sequuntur Panor. in d. cap. 2. nu. 8. Iason. in d. l. admonendi. nu. 139. & Curt. Iunior nume. 41 eandem Panorm. sententiam sequitur Alex. in consil. 76. numero 8. lib. 3. quamobrem iudices admoneo, hac in re non ita liberum eis superesse arbitrium: imo debere omnino caute circunstantias perpendere, vt communem opi. sequantur. De literarum vero comparatione vltra Bart. in dict. l. admonendi. nu. 24. Alex. Iasonem alios ibi, Pau. de Castr. in d. l. comparationes. post Bald. & alios, lector poterit multa examinare ex his, quae traduntur per Dec. consi. 615. Matth. de Afflict. decisio 181. Paul. Paris cons. 55. lib. 4. col. 2. Hipp. in rub. C. de probatio. nu. 297. Zasium libr. 2. singulari. respon. c. 25. quibus adde regias leges 117. 118. & 119. ti. 18. part. 3. De libro rationum receptum est, eum probare contra scribentem. l. quaedam. §. nummularios. ff. de edendo. vbi gl. Bart. & alij, idem Barto. & Doctor. in d. l. admonendi. nu. 27. Carolus Mo[art. 8]linae. in consuetudi. Parisi. titulo 1. §. 5. nume. 18. quod si dubitetur de scribente librum rationum, ad comparationem acceditur, quae sola in hoc casu fidem facit: quemadmodum Barto. communiter receptus opinatur in dicta l. admonendi. num. 29. Qua in re aduertere debet iudex, an haec communis opinio sit seruanda: sicuti de epistola diximus: examinare siquidem debet negotij omnes circunstantias diligenter, de quo Alex. tractat in d. consi 76. nu. 8. li. 3. Pro vero scribente liber rationum non probat plene l. rationes. & l. exemplo. C. de probat. glo. in dict. cap. 2. & in Clem. 1. §. primo, ver. rationum. de vsuris. quorum opinio communis est vt constat ex Barto. & alijs in d. l. admonendi. & Doctoribus in dicto cap. 2. & in d. §. primo, quandoque tamen ex libro rationum deducitur probatio semiplena concurrentibus alijs adminiculis, quandoque praesumptio quaedam: quod iudex obseruare debet exactissime, vt inde possit arbitrari, quid iure diffinire valeat. tex. optimus in dict. l. rationes. l. instrumenta. C. de probat. tradunt late Bart. in dicta l. admonend. nu. 27. Iason. num. 111. in repet. Curti. Iunior. nu. 38. & Ripa ibi num. 114. Abb. Imola Felin. num. 21. Decius num. 17. in d. c. 2. de fide instrumen. Carolus Molinae. in dicto §. 5. num. 18. quandoque tamen libro rationum datur plena fides pro ipso scribente, vbi hoc sit moribus, & consuetudine inductum ex causis certis ac iustis, ob vtilitatem publicam commerciorum Bald. & Salicet. in l. exemplo. C. de probationib. late Deci. in cap. 1. num. 29. de probatio. argu. tex. in capitul. cum dilectus. de fide instru. quae quidem consuetudo non est temere admittenda, sed tunc demum, cum aliquot ex causis ac circunstantijs iustificetur: & plane tunc adhuc manebit liberum iudicis arbitrium, vt possit hac in controuersia iure, & equitate quid iustum fit decernere: quod & post alios adnotauit Ioan. Oldendorpius in tracta. de actionib. classe prima. 8. actione. Sed sigillo extat tex. in dicto capitu. 2. qui expres[art. 9]sim probat, scripturae priuatae fidem adhibendam fore, vbi illa sit munita sigilli authentici authoritate. Quo in loco glo. scribat, eam decisionem non procedere in sigillo priuato. Quia priuatum sigillum non magis operatur, quam subscriptio priuata, quae indiget recognitione Bart. Alberi. & alij per tex. ibi in l. si procuratorem. ff. de procurat. l. fideiussorib. §. pater. ff. de pignorib. imo ex Panor. & alijs in d. ca. 2. oportet probare, quod sigillum fuerat appositum ex voluntate illius, qui dicitur sigillasse. Nam licet ipse Panormita. voluerit, quod priuatum sigillum presumatur appositum voluntate ipsius cuius est, & idem notauerit Bald. in l. 1. ff. quem admo. testam. aperi. & in dict. l. si proocuratorem. 3. quaest. tamen vbi priuatus recognoscens proprium sigillum, negauerit fuisse id eius voluntate impressum, adhuc non videtur haec suffi ciens, & plena probatio: authore Alberico in d. l. ad finem. & in dicta l. si procuratorem. 2. colum. argum. l. 1. §. sed ne furandi. C. de latina liber. tollen. & cap. tertio loco. de probatio. Nisi quis negaret sigillum illud esse proprium, & postea conuictus diceret non fuisse impressum eius consensu: hoc etenim casu fidem faceret sigillum contra ipsum. arg. tex. in Auth. contra qui propriam. C. de non nume. pecu. quod Carolus Molinae. notat in d. §. 5. nu. 12. qui censet, posse multis ex coniecturis presumi, sigillum appositum fuisse voluntate & consensu illius, cuius est: praesertim cum agitur de sigillo publico, & Authentico, quod solet publica authoritate tradi, & committi viro probo ac fide digno, vt ab eo diligentissime custodiatur. & nomine committentis imprimatur: aut tandem in loco publico diligenter seruatur, vt ibi literae sigillentur publica fide: posset tamen Abb. opinio quo ad sigillum, etiam priuatum obtinere, vt inde praesumptio quaedam iudicis arbitrio vrgens adsumatur. Nec vbi constat de sigillo est necessaria subscriptio, nisi aliud consuetudine fuerit, vel legibus institutum: sicuti Felin. & Dec. tradidere id dicto cap. tertio loco. colu. 1. quibus adde quae notat Rebuffus in tract nominationum. quaest. 10. numer. 20. & Alexand. in l. quae dotis. colum. vlt. ff. soluto matrimon. qui tenet eandem opinionem, quam Antoni. & Dec. in dicto capitu. tertio loco. tenuerunt, eam intelligentes, quoties agitur contra ipsum sigillantem. Nam alioqui praeter sigillum necessaria est subscriptio notarij. secundum Speculat. titul. de instrumen. editione. §. instrumentum ergo publicum. Felin. in capitul. post cessionem. numer. 7. & 9. vbi vtranque conclusionem probat. notant Rebuffus in dicto numero 20. Guido Papae. q. 175. & quaest. 481. & haec est communis opinio Doctor. in dicto capit. post cessionem. & in dicto capitulo tertio loco. vbi est tex. pro Antonij, Decij & Alexand. conclusione. Quod sigillum dicatur Authenticum praeter alia, quae traduntur in dict. cap. 2. explicat Rebuffus super leges regias parte prima titul. de literis obligatorijs articul. 1. glo. 7. Speculat. titulo de procurato. §. Ratio autem formae. versicu. item quod non est sigillum. Bart. in dicta l. procuratorem. text. optimus in l. 114. tit. 18. part. 3. quibus adde gloss. Abb. Francum, & Dec. in c. significauit. de appellat. In hac regia Castellana Republica regium sigillum cancellario eius custodi committitur: est etenim in huius sigilli custodia maxima equidem authoritas. l. 13. tit. 18. part. 4. l. 1. titu. 8. lib. 2. ordina. quód & in regno Franciae, atque in Neapolitano fit: vt constat ex Philippo Probo in scholijs ad Cosmam in pragmat. Sanctione. titulo vltimo verbo, duximus, & Matthaeo decision. Neapol. 21. nume. 9. & decisio. 253. vbi probat, sigillum regium esse substantiam regiarum literarum: idem voluit Andrae. Isernia in c. 1. de prohi. feudi alienat. per Lotharium tex. optimus in l. Tribunus. §. vlt. ff. de testament. milita. # 23 THEMA CAP. XXIII. Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem a quo. -  2 Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. -  3 Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. -  4 Notorius defectus iuris-an impediat reuocationem attentatorum. -  5 Confessio in ciuilibus & criminalibus an impediat appellationem? -  6 Appellatio an possit tolli a principe, vel lege humana? & inibi de citatione, -  7 Attentata non reuocantur, quoties appellatio non habet effectum suspensionis. -  8 Appellatio, an admittatur a sententia lata in iudicio possessorio? -  9 Attentata non reuocantur, vbi appellatum est a sententia lata super agris communibus, iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. CAPVT XXIII. PON tantum his iudicibus, qui appellationum cognitionibus praefecti sunt, sed & his, qui primo loco causarum controuersias diffinire debent, necessarius omnino est tractatus hic de attentatorum reuocatione, vt interim hac dictione vtar, illis sane, vt iuxta iuris regulas iudicium inferiorum executionibus vel deferant, vel eorum temerarias innouationes propria interlocutione improbent. His vero vt compertum habeant, qu1a nam ratione appellatione pendente abstinere debeant ab executione rei per eos iudicatae. Idcirco iure constitutissimum esse censemus, attentata pendente appellatione ante omnia esse reuocanda. l. ex illo. l. minime. C. de appel. l. 1. C. de bono. possess. secundum tab. l. 1. nil nouari appel. penden. c. an sit. de appell. ca. bonae memoriae. de confir. vtili. vel inuti. l. sciendum. ff. de app. recipi. est etenim per appellationem suspensa iurisdictio iudicis, qui sententiam pronunciauit. c. super eod. in 1. de appellat. c. vt debitus. ca. ad haec. in 1. eodem titul. quibus con[art. 1]stat quo ad illam causam, de qua pronunciatum est, suspendi per appellationem iudicis pronunciantis iurisdictionem, & ideo iudex non potest appellatione pendente quicquam nouare. Nam si ab eo appellatio recepta est, interdicta est illi nouatio: quia recepta est appellatio, si vero non est recepta, itidem interdicitur, ne praeiudicium fiat ei, quo ad deliberetur, an recipienda sit. text. insignis in d. l. 1. in princip. ff. nil nouari appel. pend. His accedit, quod sententia per appellationem extinguitur, inspecto & considerato praesenti statu. l. 1. §. vlt. ff. ad Turp. & suspenditur, si futurum statum causae, eiusque euentum consideremus. c. venientes. de iureiur. explicant optime, gl. Ioan. And. Abb. Imol. & Doctor. ibi gloss. in d. §. vlt. Abb. 2. col. Bal. & alij in rub. de appel. Alexan. in l. 1. col. 1. ff. de re iud. Vnde non poterit interim sententia executioni mandari: praesertim, quia ea executio esset in offensam iudicis, ad quem prouocatum est, & ipsius iudicij, atque in damnum & iniuriam appellantis, quemadmodum tradidere Alex. in consil. 99. col. 3. lib. 5. Card. & Francus in cap. bonae memoriae. de appella. text. optimus de suspensione iurisdictionis iudicis, a quo appellatum est in l. 26. tit. 23. par. 3. quibus tandem fit, vt hec sit iuris vtriusque regula, qua probatur, attentata esse ante omnia reuocanda: cuius examen ad vtiliorem forensium quaestionum expeditionem, aliquot expositis interpretationibus subire constituimus, quo facilior sit huiusce tractatus cognitio. Prima igitur sit interpretatio, quod attentata pendente appellatione sint omnino reuocanda per ipsum iudicem, ad quem fuerit prouocatum, id etenim probat text. in c. non solum de app. in 6. secundum Ioan. And. & Communem ibi, quamuis & ipsemet iudex, a quo appellatum est, idem possit agere, etiamsi ipse attentauerit: quasi eius officium possit implorari ad ea reuocanda, quae fuerint lite pendente innouata. text. in c. cum teneamur. de appell. vbi Praepo. & Dec. c. Sollicitudinem. eod. tit. quibus constat quod primo loco diximus, vbi nouatio non fit ab eodem iudice, & si ab eodem iudice fiat. est text. elegans in c. venientes. de iureiuran. ad finem. Cuius ad hoc meminere Francus & alij in d. c. venientes. Barbat. in c. vlt. col. 2. de libel. obla. tex. item ad idem in c. 2. de matr. contract. contra. interdict. eccle. iuncta glo. quam existimat singularem esse Panor. ibi, & Corsetus in singularibus verb. appella. num. 5. Nam vtraque pars huius intellectus authoritatem habet a praedicta decisione. Idcirco in summa deducitur, iudicem, a quo appellatum est, posse reuocare, quae ab eodem, vel a partibus nouata fuerint appellatione pendente. Secundo praescripta regula est ita intelligenda, vt prius omnino constet, appellationem intra decem dies temporeue legitimo propositam fuisse. text. est in d. c. non solum. vbi gl. & omnes. ad idem text. in c. Romana. §. si vero. de appel. in 6. notat Spec. tit. de appella. §. pen. vers. sed pone. & id adeo verum est, quod non sufficit, hoc probari per confessionem partis aduersae quo ad effectum reuocandi attentata: sicuti extat elegans Rote responsio. 190. in nouis, quam sequitur Francus in d. c. non solum. Tertia interpretatio in hunc modum colligitur, nam attentata reuocantur ante omnia, non solum ea quae fuerint attentata post appellationem propositam, sed & ea, quae attentata sunt [art. 2]ante ipsam appellationem, & post sententiam eo tempore, quod datur a iure ad appellandum, & intra quod condemnatus appellare potest. quod probat text. insignis in d. c. non solum. in parte prima, quem commendant Francus, & Doctor. ibi & esse incognitum iuris ciuilis professoribus testatur Ant. Corset. in singularibus verb. Appellatio. in princ. idem probat text. in l. & post. ff. de transact. gl. in l. ex iudiciorum. ff. de accusatio. verb. secuta. quam dixere singul. Bald. in c. quaerenti. de offic. deleg. Paulus Castrensis in l. eius qui. §. si cui. ff. de testam. idem in l. sequ. & scribit communiter receptam esse Alex. in l. 3. §. si seruus. ff. de acquir. poss. qua ratione constat intellectus ad text. in d. l. eius. §. vlt. & in l. qui a latronibus. ff. eod. tit. l. 15. titul. 1. part. 6. & omnium, quibus damnati ad mortem testari prohibentur. Etenim vbi damnatus ad mortem appellatione pendente obierit, ac testamentum fecerit, valet sane ipsum testamentum: quod expressim respondetur in d. l. qui a latronibus. §. vlt. & in d. l. 15. titu. 1. part. 6. Idem profecto erit, vbi damnatus ad mortem testamentum fecerit, & mortem obierit eo tempore, quo poterat appellare. Nam licet sententia ipso iure irroget infamiam, atque statim operetur effectum executione legis absque executione iudicis, & idcirco trahitur, si fuerit confirmata in ipsum tempus sententiaeprioris, id verum est, quoties sententia viuo condemnato confirmatur, transitque in rem iudicatam, & in his, quae semel non fuere sortita effectum. Quasi secus sit dicendum, vbi condemnatus ante confirmationem sententiae mortem obierit, aut actus iam fuerit semel perfectus, effectumque habuerit: text. optimus iuncta gl. in l. furti. in princ. ff. de his qui notan. infam. quo in loco traditur de dicto testis, & testimonio eius, qui pendente appellatione testimonium dixerit: condemnatus tamen ex eo delicto, quod lata sententia infamiam inducit. idem notant Bald. & Fel. in c. super eo. de testib. idem Bald. in c. dilectae. de except. quorum opinio Communis est secundum Alex. in l. 1. col. 2. ff. de re iud. cui adde quae ipse scripsi in Epitome in quartum Decretalium. 2. parte. c. 8. §. 1. num. 7. Illud tamen obiter erit hoc in loco adnotandum, quod in excommunicationis sententia dispar est huius conclusionis obseruatio: siquidem licet excommunicatio lata post appellationem sit nulla. capitu. per tuas. de sentent. excommu. lata tamen post sententiam intra tempus datum ad appellandum valet mero iure, ac ligat. gloss. celebris verbo appellatum. in cap. venerabilibus. §. Porro. de sentent. excom. in 6. etiam si postea fuerit legitimo tempore appellatum. Quam opinionem sequuntur Doctor. ibi communi consensu contra Ioannem Monachum, vt fatentur Domi. col. vltim. & Francus col. 3. commendat Feli. in c. quoad consultationem. num. 26. de re iudicata. 15. col. ver. quinta conclusio. tradit non esse reuocandam executionem sententiae, quae facta fuerit intra decem dies datos ad appellandum, si postea non appelletur: licet non debeat sententia mandari executioni, donec omnino transierit in vim, & authoritatem rei iudicatae, nempe lapso tempore, quo potuit secundum ius appellare: proprie siquidem dicitur sententia res iudicata, quando ab ea non potest appellari, quod gloss. notat communiter recepta in dict. cap. non solum. verb. innouata. quam commendant, & sequuntur Abb. & iuniores col. 2. in rub. de re iudicat. Dec. in rub. de appella. col. 1. textus optimus in dict. cap. quoad consultationem. cuius ad hoc meminit Iason in l. 1. col. 3. ff. de re iudic. & id verum est irreuocabiliter: nam reuocabiliter etiam quandoque dicitur improprie res iudicata, sententia illa a qua appellari potest. l. litigatoribus. C. de appella. gloss. Bartol. Paul. & alij in l. 1. ff. de re iudi. id vero, quod de excommunicatione diximus, lata intra decem dies datos ad appellandum, etiam adnotauit gloss. verb. innouata. in dict. c. non solum. & est Communis opinio, vt fatetur Domin. in consil. 99. col. 1. probatur etenim in d. cap. venerabilibus. §. Porro. Quarto, haec reuocatio attentatorum tunc demum locum habet & fieri debet, cum petita fuerit, priusquam in causa appellationis litis contestatio expresse, aut tacite fiat super [art. 3]principali apud iudicem superiorem: alioqui vbi super principali fuerit in appellationis causa vtrinque facta litis contestatio absque petitione reuocationis attentatorum, iudex superior agere debet, ac tractare de reuocatione, aut confirmatione sententiae, non de reuocatione attentatorum, etiamsi ea post hanc litis contestationem petatur. Huius opinionis author est Bald. in cons. 245. lib. 2. quem secuti sunt Iason, col. 3. & Vincentius Herculanus. col. 8. in l. 1. ff. de noui oper. nunciat. Guido Papae. cons. 4. & cons. 124. col. 3. Vitalis in tracta. clausularum. titul. Nil nouari appellatione pendente. colu. 3. versicu. & caueat. Matth. Afflict. decis. Neapolita. 352. & decis. 98. quibus suffragatur Speculat. opinio in titu. de appellat. §. nouissime. ad fin. quem refert & sequitur Bartol. in l. 1. ff. nil nouari appella. penden. Scribit etenim Speculator, caute petendam esse reuocationem attentatorum: ita quidem vt non petatur simul cum reuocatione sententiae. Nam si in eadem petitione litis contestatio fiat, non reuocantur ante omnia ipsa attentata, nisi dictum fuerit, pete ante omnia reuocari attentata. Qua ratione constat, Speculatorem eiusdem sententiae esse, cuius Bald. authorem adduximus. Igitur quoties appellator dixerit sententiam iniquam fuisse, & ea ex causa reuocandam fore, nec petierit attentata reuocari ante omnia, & aduersarius responderit sententiam fuisse iuste latam, ac confirmandam esse, & super hoc fiat conclusio causae absque eo, quod petatur, ante omnia reuocari attentata: non poterit postea eorum reuocatio peti, quasi iam sit litis contestatio facta super principali re. Huic etiam opinioni accedit, quod licet expoliatus ante omnia sit restituendus, tamen si super petitorio, & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi, ante omnia cum priuilegio causae expoliationis. textus in cap. 1. de restitu. spoliat. quem Iason pro Baldo inducit in d. l. 1. Sed text. ille non probat, quod Iason ex eo deducit, essetque ea conclusio admodum dubia, ac denique falsa, cum etiam lite contestata super petitorio principaliter, possit vsque ad conclusionem in causa, qui egit petitorio, agere possessorio recuperandae cum priuilegio praelationis causae, vt ante omnia expoliatus restituatur. Probat ergo textus in dict. capit. 1. quod agens interdicto vnde vi, si consentiat reum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quod discutiatur dominij, ac proprietatis causa: sicuti ex eo text. adnotauit Paulus Castren. in l. si de vi. ff. de iud. Dec. consil. 84. num. 2. Ripa in l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de acquiren. posses. nu. 165. & ibi Aret. col. 8. post alios. vnde manifestum fit, non probari opinionem Baldi in dict. cap. 1. Sed & pro Baldo considerandum est, quod appellans eligendo viam ordinariam super iustificatione vel reuocatione sententiae latae, renunciare videtur reuocationi attentatorum, & eius petitioni, quemadmodum colligitur ex his, quae tradit Bald. in l. 2. C. de execut. rei iudica. dum tractat de executione instrumenti guarentigij, atque haec sunt quae Baldo suffragari videntur. Ex contrario tamen aduersus Baldum est elegans decisio Rotae 57. & 185. in nouis, quae palam asserit posse peti reuocationem attentatorum, vsque ad conclusionem in causa. Nam qui appellat & petit sententiam reuocari vt iniquam, non ex hoc renunciat iuri, quod appellationi adhaeret, & quo sunt attentata reuocanda ante omnia: imo idipsum sensim, ac tacite petit, quod nihil appellatione pendente nouetur. Quod non ita est in agente petitorio, qui missam facere videtur quaestionem possessionis, que a proprietate distinguitur. dict §. nihil Commune. Eandem opinionem Rotae probat Francus in dict. capitu. non solum. citaturq; ad idem Ioan. Monachus in c. cupientes. de electio. in 6. nu. 155. qui hoc tantum adnotauit, quod reuocandum sit quicquid appellatione pendente attentatum fuerit quacunque parte litis, etiamsi post conclusionem in causa fiat ipsa nouatio: nec tamen concedit reuocationem attentatorum ante litis contestationem posse peti, postquam in principali causa fuerit litis contestatio expresse vel tacite praemissa. Nihilominus Ioan. Andr. Dom. Ancha. & alij in d. c. non solum. dum aliquot rationibus vtuntur aduersus opinionem. Specu. itidem sentiunt, falsam esse sententiam Baldi. Asseuerant etenim, satis esse in eodem libello peti sententiae latae, & attentatorum reuocationem, nec esse impedimento litis contestationem, vt reuocentur attentata, cum censeatur litis contestatio facta sine praeiudicio reuocationis attentatorum, quae fuit petita, nec oportet in specie peti, quod ante omnia reuocentur attentata: imo satis erit peti simpliciter reuocationem attentatorum. Idem fere voluerunt Raphael, & Ange. Aret. in l. 1. ff. nil nouari appell. pend. Salic. in l. 3. C. de appel. tenentes, posse simpliciter in eodem libello peti reuocationem sententiae principalis, & attentatorum. Denique horum authorum mens eo tendit, vt litis contestatio super principali grauamine facta censeatur absque praeiudicio reuocationis attentatorum. Sic sane opinor Rotae sententiam iure veriorem esse. Nec vidi vnquam hac dere controuerti: nisi eo casu quo litis status proximam habet atque expectat vltimam causae diffinitionem: tunc etenim non inconuenit, omitti reuocationem attentatorum, eiusque tractatum, & cognitionem: cum statim sit diffinitiua, & vltima sententia pronuncianda. Quinto haec reuocatio attentatorum fieri debet, etiamsi appellanti obijciatur notorius defectus iuris in principali causa, etiam in causa, quae super ecclesiastico beneficio tractatur. textus optimus in c. si constiterit. de accusa. cuius authoritate hanc opinionem probarunt Anton. [art. 4]& Francus 7. differentia in c. bonae memoriae. de appell. idem Francus in c. ad decimas. de restit. spolia. in 6. 4. colum. Dec. in c. ex parte. in 2. de rescript. col. vlt. Vnde fortiori ratione idem erit respondendum in profanis rebus, & temporalibus: vt scribit Alexand. in consi. 99. lib. 5. nume. 9. vbi Carolus Molin. testatur, eius opinionem Communem esse. Quamobrem licet alioqui sit satis dubium, an agenti interdicto vnde vi, obstet notorius defectus iuris quoad proprietatem, & frequentius in eam sit itum sententiam, vt minime fiat restitutio beneficij ecclesiastici propter notorium defectum tituli: & idem esse quoties agitur de restitutione alicuius rei temporalis & profanae, modo in hoc casu simul constet. expoliantem dominum esse: quod nos explicuimus in epitome ad quartum Decretalium. 2. parte c. 7. §. 5. nu. 10. Tamen vbi agitur ad reuocationem attentatorum, non obstant hi defectus eam petenti: quasi maioris sit priuilegij ac fauoris attentatorum reuocatio, quam interdictum vnde vi. Sed vbi lis tractatur super ecclesiastico beneficio Contrarium placuit Rotae 55. in nouis & eisdem decis. 14. & decis. 348. in antiquis, Oldrado consil. 1. Imolae in d. c. bonae memoriae. col. 3. cum beneficium ecclesiasticum non possit possideri absque Canonica collatione: sitque necessarium aliquo colore saltem canonici tituli possessionem iustificare: iuxta glos. illam celebratissimam in cler. vnic. de cau. poss. & proprie. cuius intellectum & examen satis in eius probatione varij tradidere ibi Card. Imol. & Bonifa. Lanfran. in rubr. de cau. poss. col. 8. Abb. in capit. in literis. col. 5. de restitu. spo. glo. in pragmat. sanctio. titul. de pacificis possess. §. ordinarij. verb. inquirant. Rebuffus in tracta. de pacificis posses. num. 32. Aufreri. in capella Tolos. 15. Dec. in c. cum causam. de probat. Selua, de beneficio. 1. parte. q. 7. colum. 4. Bellamera consil. 10. Rubeus cons. vl. colum. 2. Rota in nouis 408. & 421. Aymon consil. 93. Ludouic. Gomesi. in reg. de triennali poss. qu. 27. & q. 28. & in reg. de non iudicando iuxta formam supplica. q. 5. Gulielmus Cassadorus. decis. 4. & 8. de restit. spoliat. & decis. 3. eod. tit. Martinus Azpilcueta in ca. accepta. de restit. spol. oppo. 2. intell. 6. & oppo. 8. in princip. & oppo. 10. ex quibus plerique fatentur, opinionem gloss. Communem esse, praesertim gl. in pragmat. Sanct. Anto. Rube. & alij. Cui rationi facilime quis respondebit, si obseruauerit hanc opinionem gl. non esse admittendam, vbi quis expoliatur lite pendente. Siquidem huic agenti ad restitutionem ex ea ratione, quod pendente lite nihil sit nouandum, non poterit opponi defectus tituli colorati, vt vulgari dictione interim vtamur, etiamsi posset alioqui opponi iuste, notorius defectus proprietatis & iuris: quod notant in specie Rota 14. in nouis. Aufrerius in d. dec. 15. idem in Clem. 1. de off. ordi. reg. 2. fallentia 24. ad finem. Rebuffus dict. tract. de pacificis poss. nu. 32. & in concordatis Galliae. tit. de Annatis. verb. possessionem. & Martinus Azpilcueta in dict. 2. oppo. 6. intellectu. inducens ad hoc rationem tex. in c. cum venissent. de institut. Ex quo illud etiam conatur probare, quod vbi agitur ad reuocationem attentatorum, & vt nihil pendente lite nouetur, non potest obijci abiuratio spontanea beneficij ecclesiastici. Sed in eo capite potius agitur, vt lite pendente nihil nouetur, quam de reuocatione attentatorum. Nec constabat ibidem notorius defectus proprietatis: vt idem egregius Doctor admonuit, & nihilominus ipse verum esse opinor, non posse opponi defectum tituli colorati agenti ad reuocationem attentatorum, etiamsi expeditum foret, posse aduersus eum opponi notorium defectum proprietatis. Qua ratione fit, vt non omnino huic quaestioni quam tractamus conueniat in specie authoritas. gl. in d. clem. vni. de cau. pos. & proprie. Idcirco Rotae opinio poterit comprobari ex eo, quod appellantis non intersit, attentata reuocari, vbi notorius obstat illi iuris defectus in ipsa causa, & quaestione principali appellationis, vnde audiri non debet. c. cum super dere iud. Nec oberit text. in d. c. si constiterit. nam ibidem non aderat notorius defectus proprietatis: cum probationes & sententia per appellationem suspendantur, quoad effectum notorij, & quo ad alios effectus, secundum notata in c. in praesentia. de renunc. Imo etiam in rebus temporalibus idem erit, nec attentata reuocabuntur, si notorius sit defectus iuris ipsius appellantis. quod notant Guid. Pap. q. 213. idem Guido cons. 4. nu. 3. & cons. 69. col. pen. & consil. 124. col. 3. Afflictis decis. 98. optima gl. in l. 1. verb. fiat ei. ff. nil nouar. appel. pend. Quamobrem licet opinio contraria frequentiori Doct. consensu fuerit probata, nihilominus haec posterior admittenda videtur, saltem ad hunc effectum, vt non fiat reuocatio attentatorum in fauorem, & ad petitionem appellantis, sed iudex ex officio suo tradat beneficium sequestro: vt deducitur ex mente Rotae in d. decis. 14. in nouis. notant Cassador. dec. 3. titu. de restitut. spoliat. & Matth. Afflict. decis. 352. idemque admittendum videtur in rebus profanis ac temporalibus. Sexto est omnino ad huius quaestionis & tractatus examen obseruandum, non esse attentata reuocanda ante omnia in hisce casibus, in quibus appellatio iure non est admittenda: sicuti notat glos. communiter recepta in d. c. non solum. de appellat. verb. casibus. vbi est text. hac dere apertissimus, cuius conclusionis ea est manifesta ratio, quod tunc appellatio nullum operatur effectum, nec suspensiuum, nec deuolutiuum regulariter, vt constat, & ideo non est cur de attentatis reuocandis tractetur. Casus autem quibus appellatio iure prohibetur, poterit lector colligere ex Speculat. tit. de appellatio. §. in quibus. Hipp. in l. vnica. C. de raptu virginum. num. 138. Nicello in concordia glossarum, concordia 6. & Roberto Maranta in ordine iudiciorum. 6. parte. cap. de appellatione. numer. 269. Regula siquidem iuris est, quod appellatio admittatur semper, nisi specialiter sit iure prohibita. gloss. in l. qui restituere. ff. de rei vendicat. quae singularis est secundum Francum in rubric. de appellat. colum. 5. commendant Dec. in capitul. Romana. de appella. colum. 4. Bald. in capit. pastoralis. de appella. colum. 3. Idem Bald. in l. vnic. C. si de momen. possessione. colum. 2. Nam & in criminalibus appellatio admittenda est, secundum Bartol. in l. qui vltimo supplicio. ff. de poenis. notatur ex gloss. in dicta l. 1. ff. nil nouari appellatio. pendent. & in dict. capitul. non solum. & ideo vt ibidem apparet, non est sententia mandanda executioni interim dum appellari potest, quod & Felin. Communem omnium opinionem tradit in capitul. quaerenti. de offi. deleg. Abb. & alij in capitul. 2. de re iudica. etiam in crimine laesae maiestatis humanae: cum & in eo admittenda sit appellatio. gloss. & ibi Aretin. in l. Pantonius. §. rei perduellionis. ff. de acquirend. haered. Dec. in dicto capitulo cum sit Romana. §. vltim. Ioan. Igneus in quaestione, an Rex Franciae recognoscat superiorem. 17. & 18. special. dum allegat. l. 2. C. quorum appellatio. non recipian. Ludouicus Carreri. in practica criminali in princip. numero 85. contra Roma. in dict. l. Pantonius. §. rei perduellionis. Quod adeo verum est, vt & in crimine haeresis admittendam esse appellationem scripserit Bald. in l. 3. C. de summa Trin. Cuius opinio falsa quidem est, vt probatur in capitul. inquisitionis, vt de haeretic. in 6. & fatetur ipsemet Baldus hoc iure canonico verum esse, non tamen iure ciuili: qua in re fallitur, cum in hoc haeresis crimine minime sit facienda distinctio hac in quaestione inter ius Canonicum & Ciuile, idque in tanti criminis detestationem institutum est, quod Iacobus Septimancensis doctissime tractat in Catholicis institutionibus capitul. 6. explicat & repertorium inquisitorum verb. appellare. In alijs vero criminibus, quia id obiter attigimus, non praetermittam hanc controuersiam compendio quodam diffinire aliquod propositis conclusionibus ad eius resolutionem. Prima conclusio. Conuictus simul & confessus non auditur appellans, nec a iudice, qui senten[art. 5]tiam pronunciauit, nec ab eo, ad quem prouocatum est, quae quidem conclusio in criminalibus & ciuilibus, iure admittenda est, ac iure procedit text. & illic omnes in l. 2. C. quorum appel. non recip. Angel. Aret. in tracta. de maleficijs. verb. praesente Caio. Imol. & idem Angel. Aretin. qui fatetur hanc opinionem Communem esse in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Abb. & omnes in capitul. cum speciali. §. porro. de appellatio. vbi Dec. itidem asserit hanc opinionem communem esse: quam late tradit Ludo. Carrerius in practica criminali in princip. Hinc sane iudices, qui criminum punitioni praefecti sunt, quandoque torquere solent reos etiamsi crimen probatum sit, vt tandem reus confiteatur delictum, sitque vere conuictus & confessus, & ideo eius appellatio non sit admittenda: quod fieri posse Bald. sensit, ac tenet in l. obseruare. num. 9. C. quo. appell. non reci. Quo in loco tex. probare videtur eandem opinionem, quippe qui responderit, negandam esse appellationem ei, qui conuictus testibus, formidine tormentorum territus crimen fuerit confessus. Igitur permissum est iudici legitime conuictum tormentis subijcere: cum alioqui lex illa foret perniciosa, nec posset in vsum & praxim deduci. Idem tenuerunt ipse Baldus in l. 1. num. 9. C. de iura. calum. & Thomas Gramma. voto 1. col. 1. Quibus profecto illud potissimum refragatur, quod tormentis locus non est, vbi crimen alijs probationibus apparet: sed tunc demum iudices his vti debent, cum alijs probationibus delictum non probatur. text. in l. diuus Pius. & l. edictum. ff. de quaestio. capitu. illi qui. 5. q. 5. gloss. in summa 15. q. 6. adnotarunt passim iuris vtriusque interpretes, praesertim Gandinus in tracta. de malefic. rub. de quaest. in princip. Ang. Aret. in tract. de malefic. verb. fama publica. q. 2. Paul. in l. si quis in hoc genus. C. de epis. & Cler. Albe. in d. l. 2. C. quor. appel. non reci. Francis. Brunus in tracta. de indicijs, & tortura. q. 5. ver. sexto. Ludo. Carreri. in d. practica in princip. num. 188. Caute siquidem iudices vti debent quaestionibus & tormentis, cum plerumque multa mala ex his contingant, & saepissime torqueatur innocens, vt appareat nocens: & cum quaeritur, an sit nocens, cruciatur, & innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas, non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur. Torquet etenim iudex accusatum, ne occidat nesciens innocentem, ac fit tunc frequentissime, vt per ignorantiae miseriam, tortum, & innocentem occidat, quem, ne innocentem occideret, torserat. Haec, & multa pie & eleganter aduersus tormentorum vsum scribit diuus Augustinus lib. 19. de ciuitate Dei. cap. 6. vbi Ludouicus Viues hoc ipsum inuentum alienum esse a Christiana pietate censet. Sed & Valerius Maximus lib. 8. cap. 4. refert quaestiones, quibus aut creditum non est, aut temere fuit habita fides. Nos vero non adeo improbamus tormentorum & quaestionum vsum, etiam in Christiana republica, modo iudices caute legitimis indicijs praecedentibus optimo zelo veritatis inquirendae hisce quaestionibus vtantur. Sic plerisque visum est Baldi opinionem falsam esse, & ideo non esse licitum, conuictum legitime torquere, vt confessus delictum appellare nequeat. Asseuerat idem Bald. sibi parum constans in l. qui sententiam. C. de poenis. vt refert Curtius in tracta. de indicijs & tortura in dict. q. 5. num. 16. eum sequutus: mihi tamen hoc non scribit Baldus. Sed idem tenuerunt Angelus, & illic Ioan. Igneus in l. & si certus. ff. ad Syllania. Augusti. Arimin. in additio. ad Angel. Aret. in dict. verb. fama publica. Andrae. Isernia in constitutionibus Neapolitan. tit. de homicid. & damnis clandestinis. numer. 33. quae quidem opinio Communis est, vt fatentur eam sequuti Hippolit. in l. 1. ff. de quaestio. num. 11. idem Hipp. in cons. 51. nu. 51. & in pract. §. nunc videndum. nu. 25. Lud. Carr. in d. pract. criminali. in princ. nu. 188. falso tamen citatur huius opinionis author Cynus in d. l. 2. C. quor. app. non reci. & in l. vlt. C. de quest. cum in his locis hanc quaestionem minime attigerit, ex quib. apparet, praxim istam qua iudices quidam vtuntur, dubiam admodum esse. Quamobrem duo vel tria in hac controuersia sunt obseruanda. Primum, posse conuictum testibus, torqueri ad detegendos socios, & participes criminis, in casibus, quibus potest interrogari de socijs criminis. Secundo illud sit certissimi iuris, teneri reum legitime conuictum sub mortalis culpae reatu, si a iudice interrogetur, etiam in tormentis respondere, an crimen commiserit. Nam etiamsi inique torqueatur, iuste tamen interrogatur, & ideo tenetur respondere iuxta Innoc. & Communem in c. 2. de confes. S. Thomam 2. quae. 69. artic. 1. Tertium itidem quibusdam placet, opinionem Baldi equam esse, ac licite posse admitti, quoties iudex ex circumstantijs viderit, reum ita conuictum esse, vt Reipub. expediat, statim non admissa prouocatione publice puniri, & ipsum inique ac per calumniam nolle confiteri veritatem, vt appellatione proposita differat iustam sceleris punitionem. Sic etenim rem istam docte & resolute Mart. Azpilcueta distinxit in c. inter verba 2. q. 3. corolario, 64. ad fin. Tametsi ob frequentem quorundam iudicum in puniendis criminibus audaciam, ne dicam saeuitiam temerariam, non auderem omnino Baldi sententiam probare, quae tunc falsa est, & manifeste iniqua, cum iudex non alia ex causa torquet conuictum, quam vt appellationis auxilium auferat. Nihilominus fatebor quandoque, etiamsi raro, conuenire, publicis sceleratissimorum hominum punitionibus, Baldi opinionem caute admitti, praesertim in his criminibus, quae enormia, & grauissima sunt: vt scribit Matthaeus Afflictis in constitutionibus Neapolitan. lib. 1. rubrica 27. num. 59. Caeterum admissa Baldi sententia queritur, quid dicendum vbi legitime conuictus torquetur, & negat crimen commisisse. Nam quidam opinantur, eum absoluendum fore, quia probationes legitime fuerint per hanc negationem excluse, atque purgatae, vt peculiari huius quaestionis verbo vtar: quemadmodum adnotauit ex gloss. inibi Alb. scribens hanc esse Communem opinionem in l. edictum. ff. de quaest. idem Alb. in rub. C. eod. tit. nu. 9. facit etenim necessitas fidem, quae tum a corporibus, tum ab animis nascitur. Nam & verberibus torti, & igni fatigati quae dicunt, ea videtur veritas ipsa dicere, & quae a perturbationibus animi fiunt, dolore, cupiditate, iracundia, metu, quia necessitatis vim habent, afferunt authoritatem & fidem, vt Cicero scribit in Topicis ad Trebatium. Cuius meminit gl. in d. l. edictum. Eandem opinionem in hac specie probare ac tenere conantur Caepol in cons. criminali. 32. dubio 9. Hippol. in practica. §. nunc videndum. num. 26. Idem Hippo. in d. l. edictum. idem in singulari 262. Ex contrario adducitur gloss. in l. 1. C. de quaestio. quae tamen parum vrget: quia non tractat de tormentis ipsius rei accusati, sed testium. Nam licet probationes integrae & legitimae non reddantur debiles propter negationem testium, qui torquentur: non ex hoc sequitur, idem esse in negatione ipsius rei principalis: adhuc tamen est obseruandum, quod gloss. in d. l. edictum. nulla lege probatur, vt fatetur Alb. ibi & in d. ru. nu. 9. sed & huius posterioris opinionis authores esse videntur Alex. in addi. ad Bart. in l. vnius §. reus. verb. nec confitetur. ff. de quaestionib. Thomas Gramma. cons. 12. nu. 24. & Hippol. in sing. 108. qui expressim asseuerant, conuictum vrgentibus indicijs, aut legitimis probationibus posse condemnari ad mortem, & poenam ordinariam, etiamsi in tormentis, vel extra tormenta negauerit, se crimen illud commisisse, de quo in iudicio accusationis tractatur. Hi vero probare volunt eorum sententiam authoritate tex. in l. qui sententiam. C. de poenis. ex qua illud tantum deducitur, posse quem legitimis probationibus conuictum damnari poena supplicij corporalis, & ordinaria: quamuis non fateatur ipse conuictus crimen commisisse, & ad hoc ipsum eius legis meminere Bald. & Felin. in capitul. ad nostram. de probation. vrget tamen haec equidem ratio: quia si legitimis probationibus quis conuictus sit, & poterat ex his iuste poena ordinaria damnari, non erit ex hoc absoluendus, quod aliqua ex causa tormentis, & quaestionibus fatigatus noluerit crimen confiteri. Etenim hoc nullibi in Iure probatur, atque ideo & hanc vltimam opinionem veram esse censent Andrae. Isernia in c. 1 §. publici latrones. de pace tenenda. Paris de Puteo in tracta. de syndicatu, ad finem capit. quidam latro tortus, & Matth. Afflict. in constit. Neapol. lib. 2. rubr. 10. num. 28. Vnde fit, vt iudex omnino expendere debeat probationes ipsas, earumque; vim, & authoritatem, an sit legitime, plene, & integre probatum delictum. Atque haec dicta sint de prima conclusione, quam conatur Dec. euertere, vbi qui fuit confessus, & conuictus aliquam causam exponit appellans, ex qua iustificet appellationem ipsam, nempe si dixerit, confessionem fuisse factam ex errore, ac testes ipsos falsum testimonium dixisse, quae denique non sunt vero consona, nec vera praesumuntur, & ideo iudex ad amussim, & diligenter cauere debet, ne quem temere morti tradat, atque item ne sceleratissimos homines appellantes admittat. Secunda conclusio. Confessus tantum, etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandum admittitur. tex. opt. in d. c. cum speciali. §. porro. & in c. Romana §. sin autem. de appel in 6. vbi Io. And. Dom. & Fran. Abb. & Doct. communiter in d. §. porro. Capella Tolosana, & ibi Aufre. num. 176 quorum opinio Communis est, & ita intelligitur, vt procedat, quoties confessus nullam exponit causam expressim, quae appellationem iustificet. Nam si causa expressa fuerit, admittenda est appellatio, & suspendenda executio, secundum eosdem. Tradit late Nicell. 6. concor. gloss. col. 3. Nam vbi a iure prohibita est appellatio, nihilominus est admittenda, si causa iusta expressim fuerit in appellatione dicta glos. insignis. in d. §. sin autem. verb. mandetur. quam sequuntur illic omnes, & Dec. in c. 3. & in c. consuluit. in 1. de appel. notat Bart. in l. a sententia. ff. de appel. Cuma. con. 60. Lanfran. in clem. dispendiosam. de iud. col. 3. Vnde apparet, quá nam ratione possit procedere quod notauit gl. in d. §. porro. & plerique alij tenentes admittendam esse appellationem eius, qui ex propria tantum confessione damnatus fuerit. Imo quibusdam placet in aliquot criminibus non esse admittendam appellationem, siue quis fuerit tantum confessus, siue conuictus, quasi alterum sufficiat ad executionem sententiae, vt statim non obstante appellatione ea fieri possit, quod probare videtur tex. in d. l. 2. C. quorum appellatio, non recip. cui conuenire videtur regia lex hac dere satis expressa in l. 16. ti. 23. par. quae isthaec crimina commemorat, latius tractat rem istam Lu. Carr. in dict. practica in prin. Quacunque tamen in causa qui ex confessione damnatus fuerit, etiamsi non audiatur appellans a iudice interiori, audiendus tamen est a superiori ad quem appellauit, quod gl. notauit in d. §. sin autem. verb. mandetur. quam sequuntur Doct. ibi Fel. in c. significasti. in 1. de homi. col. 2. idem Fel. in c. ad abolendam. de haer. Abb. in c. pastoralis. in prin. & illic iuniores, de appellat. Vsus tamen forensis apud Hispanos, & fere toto in orbe Christiano hactenus obtinuit, vt in criminalibus, quoties corporalis poena est infligenda, appellatio minime admittatur ad executionem impediendam. l. 101. stili. siue quis damnetur ex propria confessione, siue testibus fuerit tantum conuictus, quem vsum ipse probare nequeo, nec opinor, probari iure posse. Idcirco iudices admoneo, vt priusquam exequantur criminales sententias cautissime singula expendant: poterit enim contingere, quem falsis testibus conuictum fuisse, aut iniquissima, ac crudeli admodum quaestione inductum, & coactum esse crimen de se falsum fateri: cuius rei veritas forsan apud appellationis iudicem constare poterit, & tamen si manifestum sit, damnatum ad mortem, vel aliam poenam, iuste & vere conuictum esse, non est differenda executio appellationis iniquae causa & praetextu. Non negamus a lege humana, vel priuilegio principis appellationem, & ius appellandi tolli [art. 6]posse. Nam hoc probatur in c. 1. de rescrip. c. pastoralis. de appell. c. super quaestionum. §. si vero. de off. deleg. l. 1. §. interdum. ff. a quibus appell. licet. & cap. super eod. de off. delegat. Regia lex 13. titu. 23. part. 3. ad finem. ex quibus haec constat communis omnium adnotatio. Cui tamen obijcitur, quod appellatio, defensio sit, ca. omnis oppressus. 2. q. 6. c. suggestum. de appel. l. 1. ff. de appe. defensio autem tolli non potest a principe Cle. pastoralis. de re iudic. ad fi. qui quidem locus manifeste probat, citationem a principe tolli non posse: quia ea est naturalis defensio, ac iure naturali instituta, cuius authoritatis passim mentio fit, praesertim a Car. ibidem Abb. & alijs in c. 1. de caus. poss. & propri. Fel. & Deci. in ca. ex pare. 2. col. 2. de off. deleg. Fel. in c. cum olim. co. 9. de re iud. Dec. in rub. de appell. col. 4. gl. in extrauag. Rem non nouam. de dol. & contu. Hippo. in l. vnic. C. de rapt. virg. numer. 91. Oldrado consi. 43. Socino in consi. 164. lib. 2. & consil. 87. lib. 3. in difficultate sexta. & Fortunio in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. colu. 137. Igitur nec appellatio qua ex parte defensio est, tolli debet, nec potest a principe vtcunque supremo. Huic sane rationi quidam responderunt, non esse par ius appellationis & citationis: siquidem citatio defensio est iuris naturalis: & ideo non potest tolli a principe. Appellatio vero defensio est non iuris naturalis, sed humani, & positiui: atque ideo poterit a principe tolli. Huius responsionis authores sunt Abb. in c. dilecti. col. 4. de exceptio. Angel. Aret. in l. 1. vl. notab. ff. de appellat. idem Angel. in d. §. interdum. Dec. in rubr. de appellat. column. 4. Ripa in capitu. primo de rescriptio. columna 3. Nos vero rationem, ac responsionem istam non refellimus: sed admittimus eam apertius perstringentes. Opinamur etenim, citationem iure naturali inductam esse, qua ex parte necessaria est ad defensionem innocentis, & vt ius suum vnicuique reddatur: denique ad iustitiae ministerium. Nam iustitia ratione naturali ministranda est a quocunque principe, alioqui tyrannidem exercebit princeps is, qui ius suum vnicuique non reddiderit. Quod adeo probatissimum est, vt negari absque maxima iniuria minime possit: ergo quoties citatio, causae cognitio, & alia his similia sunt necessaria, vt ius suum vnicuique reddatur: itidem haec ratione naturali sunt premittenda, nec a principe vtcunque summo remitti poterunt. Nonne obsecro princeps, qui reum sibi delatum, inauditum, absentem, ac non citatum damnaret, dubio procul se periculo imminenti exponeret damnandi innocentem? Poterat enim absens legitime se forsan defendere: atque ideo cum necessaria sit absentis citatio ad effugiendam temerariam condemnationem, vocandus omnino absens erit etiam a principe summo, cum alioqui iuste damnari nequeat absque maximo periculo, & temeritate mortalis criminis, quod committeret princeps, qui sic inauditum iudicaret. Quod si posset, forsan absens nullam habere legitimam defensionem, interim tamen dum hoc principi certissimum non est, periculo peccandi mortaliter se committit: & ideo peccat, mortalique culpa irretitur. Idem ipse in appellationis defensione censerem. Opinor etenim, tunc appellationis ac prouocationis defensionem a ratione naturali omnino deduci, iureque naturali censeri institutam, quoties ea foret necessaria perpensis negotij, ac litis circumstantijs, & qualitatibus ad ius suum vnicuique reddendum, & ad iustitiae verum ministerium. Fateor equidem non ita posse frequenter constitui necessariam, ac praecisam istam defensionem in appellatione: sicuti constituitur facilime in citatione: vtcunque tamen sit, idem erit in vtroque casu, vbi par contigerit necessitas: Vnde possunt aliquot corolaria deduci, quae magis nobis aperiant vtriusque defensionis vim, & potestatem. Primum hinc apparet, posse a principe, lege vel speciali iure, atque item a Republica citationem tolli, quae iure humano post conclusionem causae necessaria est ad sententiam pronunciandam. Etenim tunc nulla est alleganda defensio: & ideo potius ea citatio iuris est positiui, & humani, quam naturalis, quemadmodum in specie tradit eleganter Matthae. de Afflict. in decisione Neapolit. 283. Secundo item constat, posse principem citationem tollere in his actibus, quos ipse agere absque iniuria potest libere, etiam sine causa, & in alterius praeiudicium. Nec enim citatio tunc impedire potest principis liberam voluntatem. quod expressim adnotarunt Soc. in d. consil. 164. lib. 2. & alij quos refert, & sequitur Aymon Sauillianus consi. 5. colum. 2. Qua in re lectorem admoneo, vt diligenter & caute perpendat exempla, & themata, quae sunt huic conclusioni praemittenda. Tertio, colligitur verus intellectus ad textum in cap. 1. de causa possession. & proprietat. Nam illic nulla tollitur a principe potestas, nec significatur, in eo deficere potestatem aliquam diffiniendi quidquam aduersus inauditam partem ex verbo possumus, praemissa negatione. Lex siquidem humana nullam in ducit principi praecisam necessitatem: sed potius materia subiecta, qua ratione a iure naturali necessitatem inducit ipsimet principi, eadem ostendit, principem nihil posse aduersus inauditum, & non citatum diffinire, quemadmodum in specie locum istum explicat Fortunius in d. l. Gallus. ff. de lib. & posth. in prin. co. 16. Quarto, ex his deducitur intellectus clausulae illius, quae frequentissima est in Romana curia adsupplendos quoscunque defectus: vt per eam defectus citationis minime suppleri videatur, quod expressim notat Staphile. de literis grat. & Iustit. fol. 145 & optime Ludo. Gome. in tracta. vtriusque signaturae. nu. 68. Quinto, probari poterit ex praenotata conclusione, posse principem appellationem tollere, vbi litis alicuius, etiam grauis diffinitionem committit iudici ea in re peritissimo & integerrimo. Etenim iudex ipse procedere debet citatis his, quos negocium tangit, eorumque defensionibus auditis: quod iure naturali necessarium est. At vbi re diligentissime discussa, & examinata iudex ipse sententiam dixerit: non est profecto ratione naturali appellatio necessario admittenda, cum lites non debeant esse immortales, imo Reipublicae conueniat, easdem cito diffiniri. c. finem. de dolo & contumacia. Sexto infertur. Sanctissime quibusdam legib. quandoque appellationem tolli propter negotiorum qualitatem, quae non patitur iuxta Reipublice bene institutae vtilitatem, executionem sententiae appellatione proposita impediri. Septimo illud est manifestum, plerunque temere & sine vlla causa tolli a principe appellationem, non examinatis prius negotijs, & iudicis qualitatibus: quod fieri iuste non potest. Appellationis etenim defensio non est a principe tollenda, nisi ex causa: secundum And. Iserniam & Matt. de Affli. in Neapolitanis constitutionibus in prooemio. q. 10. Octauo apparet item, sancte ac religiose in religionibus monachorum appellandi vsum sublatum fuisse. Nam etiamsi possit accidere, monachum aliquem iniuria laesum affligi a piae lato: tamen multa damna ex appellationibus sequerentur, quae religionis neruum, & decus potissimum macularent. Sic etenim in specie probat Dominicus a Soto libr. 5. de iusti. & iure. q. 6. art. 3. Effectus autem huius clausulae, appellatione remota: tradidere glo. & Docto. in ca. pastoralis. in princ. de appellat. & in cap. 1. de rescrip. Anto. & Imol. in cap. 1. de his, quae fiunt a maior. part. cap. Praeposi. & Dec. in cap. vt debitus. colum. 4. de appellation. quibus adde Nicellum in concordia 6. glossarum. fallentia. 68. Fel. in c. significauerunt. de except. colum. penult. glo. in capitu. vltim. de haeret. in 6. verb. figura. Iaso. in §. in bonae fidei. de act. num. 55. & in l. omnes populi. col. 3. ff. de iust. & iur. gl. in Clem. saepe. verb. mandamus. de verb. sign. Fel. in c. pen. de accusatio. Septimo, vt propositam hoc in capite attentatorum materiam prosequamur, constanter, & ve[art. 7]re asseueramus, non tantum reuocationem attentatorum praetermittendam esse, quoties appellationi locus non sit, sed & vbi appellatio iure admittitur, quo ad effectum deuolutionis causae ad iudicem superiorem: modo ea appellatio non habeat effectum suspensionis, ex qua iurisdictio iudicis a quo appellatum est, interim cesset, & suspendatur. Hoc etenim plerunque poterit contingere, quod appellatio admittenda sit quo ad deuolutionem, non tamen quo ad suspensionem, quemadmodum adnotarunt Philippus Francus & alij in d. c. pastoralis. in princip. de appell. nu. 6. & ibi Imol. col. 3. tex. singularis in cap. pastoralis. §. praeterea. de offic. delg. ex quo id adnotarunt Panormitan. illic & alij. Idem Panormitan. in dicto capi. pastoralis. de appell. colum. 3. Nam ex eo suspenditur iurisdictio iudicis a quo, in dict. §. praeterea. per appellationem, quae non erat admittenda quoad effectum suspensionis, quod Romanus Pontifex ex certa scientia ipsam appellationem ad eum effectum admiserit, causamque alijs iudicibus diffiniendam delegauerit. Sed & huic septimo intellectui adstipulatur omnino ratio euidens: siquidem appellatione pendente nouata ideo reuocantur, quia nouari nihil potuit pendente appellatione, eaque nouatio iure improbatur, ne fiat iniuria iudici superiori, cui deferendum est. Igitur vbi ius ipsum permittit nouationem istam, quia non suspendit iurisdictionem iudicis, a quo fuit appellatum, profecto non est cur de reuocatione attentatorum tractetur. Cui opinioni aliquot exempla non verebimur aptare, quo res ista fiat euidentior: eam etenim probat Andrae. Tiraquellus in tract. le mort. 6 part. declaratione 6. numero 7. Primum equidem exponitur exemplum in iudicio possessorio adipiscendae, vel recuparandae, in quo appellatio admittenda non est quo ad ef[art. 8]fectum suspensionis. l. vnic. C. si de momen. poss. licet admitti debeat quo ad causae deuolutionem, sicuti probare conantur Bar. in l. 2. ff. de appe. recip. num. 6. Panorm. in c. cum ad sedem. de restitut. spoliat num. 30. & in consi. 55 lib. 2. Angelus in consil. 107. Aufrer. in capell. Tolosana vltim. Quam opinionem in praxi receptam esse testantur Matthae. de Afflict. decisio. 269. & Rebuffus super leges regias trac. de sententijs exequendis art. 5 gl. 3. eandem opinionem sequuntur Bal. in l. 2. C. de epis. audien. nu. 22. Arch. in §. de possessione. 2. q. 6. Rip. in c. saepe. de resti. spoli. num. 3. Paulus Parisius consi. 108. nu. 20. lib. 1. qui scribit, hanc opinionem communem esse, idem fatetur Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum parte 6. c. de appellatione, nume. 294. quam probare videtur tex. in c. ei qui. §. de possessione. 2. q. 6. & in d. l. vni. C. si de moment. poss. quam ad hoc expressim inducit illic Albericus. Nec tamen diffiteor, plerisque placuisse, hac in re constitui discrimen inter ius Pontificium, & Caesareum, vt secundum illud in iudicio possessorio omnino admittatur appellatio, quoad vtrum que effectum, suspensionis, & deuolutionis, secundum istud minime admittatur, nec ad effectum deuolutionis. Sic etenim placuit gl. in c. 1. de caus. poss. cuius opinio Communis est, vt constat ex Dec. consil. 28. & Nicello in 6. concordia glossarum, fallentia 5. & 6. Ripa in d. c. saepe. numer. 3. eamque sequitur Practica Ferrariensis in forma libelli expoliate possessionis, & plerique alij, quorum meminere Dec. qui eos sequitur in d. consil. & Paulus Parisi. superius citatus. col. 2. Ipse vero controuersiam istam opinor diffiniendam omnino esse tribus conclusionibus. Prima conclusio. Iure pontificio a sententia lata in iudicio possessorio appellatio admittenda est ad vtrumque effectum suspensionis, & deuolutionis. Hanc conclusionem secuti sunt hi, quos primo loco citauimus: quam esse communem fatetur Panorm. in dicto c. cum ad sedem. & post eum in hoc sensu Nicellus in dict. concordia sexta, eandem sic intellexere Afflict. d. decisi. 269. Bald. consi. 321. lib. 3. idem Bal. consi. 379. li. 1. & consi. 141. eo. lib. nu. 1. & probatur expressim in Cle. vni. de sequaestr. posses. & fruct. qua decisum est, non esse quem priuandum possessione post vnam sententiam in iudicio possessorio contra eum lata. Haec eadem conclusio iure regio satis constat: siquidem prima sententia lata in iudicio possessorio regulariter pendente appellatione vel supplicatione, minime mandatur executioni, quod apparet in l. 28. earum legum, quae Madritiae dicuntur. Ex hoc patet, falsum esse quod Gozadinus cons. 50. nume. 4. & Aufrer. in dict. capella Tolosana vltim. asseuerant, tenentes, iure pontificio appellationem a sententia lata in iudicio possessorio non habere effectum suspensiuum, sed tantum deuolutiuum. Etenim contrarium probatur in dict. Clem. vnic. vbi Imol. colum. vlt. post Lapum hoc ipsum tenet. Nec Cardi. ibi quicquam suffragatur Aufrerio, & Gozadino, nec item alij authores ab eis citati, quippe qui nequaquam tenuerint, nec probauerint, quod ipsis adscribitur. Alioqui nulla esset differentia inter ius pontificium, & Cesareum: quam tamen omnes constituerunt. Secunda conclusio. Quamuis iuxta veterum quorundam opinionem, quae apud iuris ciuilis professores communis olim fuit, & adhuc esse quibusdam videtur, appellatio in iudicio possessorio iure Caesareo nullum effectum habeat, post Bartolum tamen receptum est, frequentiori consensu appellationem istam admittendam fore quo ad effectum deuolutionis, licet executio sententiae minime impediatur. Hanc conclusionem probamus his authoritatibus, quarum paulo ante mentionem fecimus. Nam & veterem illam opinionem, cuius passim mentio fit, ita intellexere Panormit. Barto. Bal. Paulus Parisius Matthae. de Afflictis, Aufreri. Ripa & plerique alij: Vt tandem opinemur, hanc sententiam Communem esse: quod & Robertus Maranta palam asseuerat, illud adijciens, quod vbi causa proprietatis non potest breuiter expediri & tractari, tunc appellatio a sententia lata in possessorio habet etiam effectum deuolutiuum & suspensiuum, quae momentanea non est: atque ita hanc conclusionem nouam esse censet. Ipse vero falsam opinor ex eo, quod super ipso possessorio facilime possit lis finiri, & expediri apud iudicem appellationis, quae saltem habuit effectum deuolutiuum, ex quo poterit grauamen per executionem sententiae illatum breui manu reparari. Tertia conclusio. Non tantum iure ciuili, sed & pontificio appellatio admittenda non est ad suspensionis effectum ab ea sententia, quae fertur in iudicio possessorio ex constitutione vltim. C. de edict. diui Adrian. tollen. Huius opinionis author est Bald. in consi. 141. numer. 1. lib. 1. idem Bald. in consi. 203. lib. 4. Nam quod iure ciuili non admittatur haec appellatio asserit Bar. communiter receptus in d. l. vlt. col. fin. tex. optimus in l. quisquis. C. quorum appell. non recipi. gl. item in d. l. vlt. verb. missus est, late Andrae. Tiraquellus in tract. le mort. parte 6. declaratione 6. Idem esse respondendum iure pontificio Bal. ex eo censet, quod nullibi sit eo iure contrarium statutum: & praeterea quia fauore testamentorum & haereditatum vacantium hoc iudicium possessorium summarie debeat expediri, nec omnino sequatur aliorum conditionem iudiciorum, quae de possessione plerumque tractantur. Sed & si hoc dubium iure pontificio cuipiam videatur, illud obsecro consideret, quam facile sit iniquis appellationib. legitimos ac veros defunctorum haeredes possessione rerum haereditariarum interim iniustissime fraudare. Quamobrem Bald. existimat, etiam in hac specie differendam esse sententiae executionem, quoties appellans causam aliquam exposuerit, quae iusta videri possit ad appellationem omnino admittendam. Hinc constat, qua ratione vsu forensi obtentum fuerit in hoc regio praetorio, quod minime fiat reuocatio nouatorum, seu attentatorum appellatione pendente ab ea sententia, quae lata fuit super missione in possessionem bonorum in fauorem haeredis, iuxta d. l. vl. C. de edi. diui Adri. tol. etiamsi iure regio sit admittenda appellatio ad effectum suspensionis a sententia lata in iudicio possessorio. Sic denique mihi non placet, quod quidam opinantur, censentes, non esse in hac quaestione discrimen aliquod inter ius canonicum & ciuile, imo vtroque iure admittendam esse appellationem a sententia lata in iudicio possessorio, eo tantum casu, quo grauamen non possit per sententiam in petitorio iudicio pronunciandam reparari: sic etenim placet Angelo in consilio 46. cuius opinionem veram esse existimat Oldendorpius in libello de iure & aequitate, titulo duodecimo. Nam ex ipsis iuris pontificij, & Caesarei responsis & constitutionib. manifesta est ea differentia, quam hoc in loco nos tradidimus Tametsi iure Caesareo sit recipienda omnino appellatio in iudicio possessorio, vbi grauamen non possit tolli per sententiam latam super petitorio iudicio secundum communem. Eadem ferme ratione regia lex diffiniuit, post duas sententias conformes, latas in iudicio possessorio, non esse admittendam supplicationem illam, quae lege regia fit ad ipsummet Regem, data idonea cautione: & sub fideiussoribusde soluendis mille, ac quingentis nummis aureis Castellanis, si fuerit confirmata sententia lata in auditorio regis, a qua extitit supplicatum l. 28. in legibus Madritijs. Est etenim ratio huius constitutionis potissimum procedens ab his, quae iure ciuili statuta sunt circa appellationem, que praeponitur a sententia lata in iudicio possessorio. Pari sane iure, lege itidem regia, quae lata fuit anno M. D. xlj. decretum est, non esse admittendam quo ad effectum suspensiuum, supplicationem a sententia regij, ac supremi praetorij, qua fuerit pronunciatum, mortuo possessore primogenij, quis sit in possessionem eiusdem mittendus, secundum ipsius maioratus institutionem. Fit enim huius sententiae executio non obstante supplicatione propter momentaneam ipsam possessionem, quae statim mortuo possessore transfertur iure regio in legitime vocatum ad primogenium. l. 45. Tauri. Nec debet diu vacare occupatione, ac reali apprehensione, praesertim quia non tam agitur in hoc iudicio summatio de ipsa possessione, quam de detentione, vt inquit ipsa lex. Detentio siquidem magis momentanea censetur, quam ipsa possessio. l. 3. §. vltim. ff. de acquiren. possess. iuncta l. non solum. §. quod vulgo. ff. de vsucap. & nos paucis tradidimus in regula possessor. 2. part. in prin. num. 2. de regul. iuris. in 6. Idcirco quod in l. vnic. C. de momenta. possessione traditur, apitus congruit detentationi, quam possessioni: vt ipse Angelus sensit in d. consi. 46. licet vere sit etiam de possessione intelligendum. Caeterum licet a sententia lata in iudicio possessorio appellatio non sit admittenda: tamen si appelletur in hoc iudicio ab inordinato processu, erit nihilominus locus appellationi: secundum Baldum in cap. ex conquaestione. colum. 1. de restitu. spoliat. Bart. in l. 2. colu. 2. ff. de appell. recip. Iasonem in l. 1. nota. 3. ff. de bonor. possess. secundum tab. & Catel. Cott. dictione appellari. Idem erit quoties lata fuerit sententia in iudicio possessorio circa possessionem ipsam restituendam, & ipsius rei fructus perceptos. Nam licet appellatio non sit admittenda, qua ex parte sententia possessionem tangit: tamen recte proponitur, & est recipienda, quatenus sententia ipsa condemnat possessorem ad fructus restituendos: quod notant Bal. in d. l. vnic. C. si de moment. poss. Bar. in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Matthae. de Afflict. in decisi. Neapo. 77. ad fi. ex quib. sententiae executio suspenditur. Igitur ex his manifestum fit, quandoque appellationem admittendam esse, nec tamen ex hoc reuocanda fore innouata pendente appellatione: vt constat in hoc primo exemplo. Secundum huius conclusionis exemplum aptissime traditur ex lege regia, quae Toletana vul[art. 9]go nuncupatur, quae iudices ipsos instruit, qua forma & modo procedere debeant, in eo iudicio, quo summarie agitur, vt ciuitatibus, & oppidis restituantur agri, qui cum communes essent, publici, & ipsius Reipublicae quo ad dominium vniuersale, occupati fuere a priuatis quibusdam propria authoritate, aut absque titulo iusto, quo solent similes agri iure obtineri. Etenim a sententia lata in hoc iudicio possessorio iuxta formam a lege praescriptam, recipienda est appellatio a iudice superiori: quia effectum habet deuolutionis: est tamen sententia tradenda executioni a iudice, qui eam pronunciauit. tex. est in l. 5. ti. 3. li. 7. ordi. Cuius intellectum diligenter explicat Petrus Auend. in tract. de exequendis literis regijs, c. 4. nu. 12. Fit ergo, vt in hac specie licet recipiatur appellatio, minime tamen reuocentur attentata pendente appellatione. Tertium exemplum itidem est facile iure regio. Nam licet olim fuerit controuersum & frequentiori sententia diffinitum, admittendam esse appellationem a sententia, quae pronunciatur super executione instrumenti publici, & guarentigij secundum ea, quae traduntur a Roderico Xuares in l. post rem. ff. de re iudica. parte vltima. quaest. 6. Ho die tamen lege 64. Tauri. sancitum est, appellatione non obstante finiendam fore, ac peragendam executionem ipsam: tametsi appellatio sit recipienda quo ad effectum deuolutionis. Vnde in hac etiam specie appellatio effectum habet deuolutionis, non tamen suspensionis: & ideo nouata pendente appellatione reuocanda non sunt, nec reuocantur remedio attentatorum. Admittitur vero appellatio a iudice, ad quem fuit prouocatum, vt prior sententia reuocetur, vel confirmetur: cuius equidem quaestionis cognitio summarie tractatur, ita quidem, vt inuito, ac remittente ipso, contra quem pronunciatum est, nusquam admittatur aduersarius ad probationem. Quia semel executioni tradita sententia, apud iudicem appellationis agendum est, an iuxta formam a lege regia praescriptam fuerit facta executio. Lex autem regia semel tantum & intra decem dies probationem admittit: Id circo non aliter est instrumentum mandandum executioni, quam eadem forma seruata. Qua ratione quoties qui appellat allegans non fuisse factam executionem secundum regiam constitutionem, grauamen hoc ex eisdem actis, non ex nouis erit diffiniendum: quia si iudex facto potius, quam iure processit, reuocanda est eius executio eodem modo nulla expectata probationis iustificatione. quod adnotare videntur Bald. Salyce. & Iason, nu. 9. in l. si pacto quo poenam. C. de pact. text. optimus in l. 1. §. 1. ff. si muli. ventris nomi. glo. insignis in l. minor. in prin. ff. de euictio. vbi est tex. cuius plerique meminere: praesertim Alexand. in l. de vnoquoque. ff. de re iudic. colum. penu. & in l. quod iussit. colum: 9. eodem ti. Ioannes Baptista in tract. de debitor. suspe. & fugiti. quaest. vltim. Bertrandus in consi. 87. in noua parte. Felin. in c. qualiter. in primo, de accusat. colum. 7. Hinc etiam fit, vt ille, contra quem mandata est executioni sententia, lata super instrum enti publici executione, admittatur ad probationem, si ea vti velit, etiam aduersario refragante: potest enim proprio iure renunciare. Quod si sententia in hac specie lata, non fuerit executioni tradita, non erit, qui appellauit, admittendus ad probationem altera parte contradicente, in cuius gratiam tunc, dum instrumenti executio facta omnino non est, negatur alteri probatio in appellationis iudicio: atque haec praxis frequentissime recepit. # 24 THEMA CAP. XXIIII. Rursus de reuocatione attentatorum tractantur multa. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. -  2 Attentata post appellationem ab interlocutoria, quo ad legem ipsam, etiam ante inhibitionem nulla sunt, & irrita. -  3 Inhibitio non aliter operatur effectum, quam si fuerit canonice facta, & quae dicatur canonica. -  4 Attentata per tertium, non sunt ante omnia reuocanda. -  5 Attentata post appellationem extraiudicialem an sint ante omnia reuocanda? -  6 Nullitatis quaestione pendente, an sit aliquid nouandum? & an attentata sint ante omnia reuocanda? -  7 Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter? -  8 Succumbens in causa appellationis, vel deserens eam, an possit agere de nullitate, & nullitatis causam prosequi? CAPVT XXIIII. HACTENVS quidem multa explicuimus, quae potissimum conuenire videntur satis frequenti quaestioni, quae de reuocatione attentatorum in iudicijs agitur. Nunc vero eandem prosecuti materiam libenter & alia tradere conabimur, maxime de reuocatione eorum, quae post appellationem a sententia interlocutoria, & ab actu extraiudiciali nouata fuerint. Nam & de hoc sepissime controuertitur in summis curiarum tribunalibus. Extat sane de appellatione ab interlocutoria tex. elegans in c. non solum. §. 1. de app. in 6. quo decisum est, attentata post appellationem ab interlocutoria non esse reuocanda, donec fuerit appellatio ipsa iustificata per probationem, id est, probetur vera causa appellandi. Nisi nouatio fiat post canonicam inhibitionem, factam & decretam a iudice appellationis. Haec vero constitutio est in specie intelligenda, traditis aliquot interpretationib. ad eius praxim & forensem vsum. Meminit vero huius constitutionis eleganter Rota in nouis, 234. cuius meminere Panor. in c. 1. col. 3. & Imo. ac Dec. num. 11. in c. 1. de appell. Primo quidem, prior pars huius decisionis obtinet, etiamsi appellatio ipsa fuerit proposita ab [art. 1]interlocutoria, quae fuit pronunciata in articulo, & quaestione admodum connexa principali controuersiae, & causae. Nam & in hoc casu nouata pendente appellatione non sunt reuocanda, donec probetur vera & iusta causa ipsius appellationis. Siquidem in hoc distinguitur appellatio a diffinitiua, ab appellatione, ab interlocutoria: quia prior appellatio statim absque vlla iustificatione habet effectum suspensiuum omnino, nec est necessaria iustificatio causae, vt suspensa censeatur, & vere sit suspensa iurisdictio iudicis, a quo prouocatum est. Posterior autem appellatio exigit necessario causae expressam mentionem, vt iustificetur, & eius probatio, vt omnino suspensa sit ad effectum reuocandi attentata iurisdictio iudicis inferioris, qui sententiam pronunciauit. Alioqui, si haec differentia tantum seruanda foret in appellatione ab interlocutoria, quae lata est in articulo non connexo causae principali, profecto nimis restringeretur insignis responsio Pontificis in d. cap. non solum. §. 1. praesertim, quia secundum Panor. in c. super eo. in 1. de appella. post glo. ibi & Chosmam in prag. sanctione. ti. de causis. §. & ne sub vmbra. versi. interponi. iurisdictio iudicis, a quo appellatur a sententia interlocutoria, pronunciata in articulo, etiam non connexo causae principali, suspenditur interim pendente appellatione, quo ad ipsum adhuc principale negotium. Ergo si nulla foret constituenda differentia inter appellationem a diffinitiua, & appellationem ab interlocutoria quo ad reuocationem attentatorum: consequeretur admissa Abb. sententia, non esse admittendam decisionem pontificis, in d. capitul. non solum. nec ei locum esse: cum ex quacunque appellatione ab interlocutoria maneret suspensa iurisdictio iudicis, a quo prouocatum fuit, & ideo essent ante omnia reuocanda ea, quae post appellationem fuere nouata. Sed hoc apertissime refellitur, ex ea, quam constituimus, differentia. Nam etiam, si appellationis causa, suspensa sit iurisdictio iudicis inferioris: id vero ita est accipiendum, vt haec suspensio omnino fiat statim, & vere, atque cum effectu per appellationem a diffinitiua: non tamen per appellationem ab interlocutoria. Etenim suspenditur iurisdictio iudicis inferioris per hanc appellationem, non equidem statim, vere, nec cum effectu, sed in euentum quo probata sit appellationis causa, & sub ea conditione. Quod constat in d. c. non solum. §. 1. Nec tamen admittimus opinionem Panorm. potius etenim contrariam probamus, asseuerantes, per appellationem ab interlocutoria pronunciata in eo articulo, qui est connexus quaestioni principali, suspendi iurisdictionem iudicis, quo ad ipsum negotium principale: non tamen vbi interlocutoria sit pronunciata in articulo, non connexo principali quaestioni. Nam per appellationem ab hac interlocutoria, non suspenditur iurisdictio iudicis, quo ad principale negotium, nec tenetur iudex, a quo prouocatur, eidem supersedere: quemadmodum tenuerunt Anton. Imola, Francus, & Dec. in d. c. super eo. idem Dec. in c. ad haec. in 1. & in c. bone. eodem titu. columna 4. Quibus in locis scribit, hanc opin. Communem esse. Qua ratione, quoties interlocutoria fuit lata in articulo non connexo, sed separato a questione principali, nouata pendente appellatione, non reuocantur, etiamsi probetur vera causa appellationis, nisi nouatio fiat super eo articulo, in quo prouocatio facta fuit. Quod nos deducimus ex vero sensu, & intellectu eorum, quae modo adnotauimus. Extat igitur regula iuris, quod attentata post appellationem ab hac interlocutoria non reuocantur, donec de veritate causae appellandi constiterit, adeo vt etiam auxilium brachij secularis interim peti possit, secundum Frede. consi. 163. col. 2. Secunda igitur constat interpretatio ad textum in d. c. non solum. in hunc sane modum, vt nouata pendente appellatione ab interlocutoria, etiam ante inhibitionem, & probationem [art. 2]grauaminis, sint nulla, & irrita quo ad legem, quae certa est, & cui vere apparet iustitia appellationis. tex. & illic Panorm. in c. super quaestionum. §. vlt. de offi. delega. tametsi quo ad nos, qui sumus incerti, sit expectanda probatio grauaminis, & causae appellationis, idipsum tenent Card. & Barba. in d. §. vlt. Francus, & Praeposi. in c. consuluit. de appella. numer. 2. Francus in d. c. non solum. Dom. in c. concertation. de appella. in 6. idem Dom. in c. quoties episcop. 2. q. 6. vbi est text. opt. Rota item in nouis 11. tametsi Dec. in d. cap. consuluit. colum. vlt. disputet, & probare velit, haec attentata ipso iure valere, licet sint postea probata causa grauaminis reuocanda, & loquitur non solum in attentatis post appellationem ab interlocutoria: sed & in his, quae nouata suerint post appellationem a diffinitiua. Nos vero Communem opinionem sequimur, & text. in d. c. non solum. qui reuocationem exigit, etiam in attentatis post appellationem a diffinitiua, ita interpretati sunt, vt reuocatio fieri debeat, quatenus de facto fuere innouata. quod not. Lap. alleg. 1. & fatentur iuniores in d. c. consuluit. Tertio est prae caeteris obseruandum, inhibitionem illam, quae necessaria est, vt nouata post appellationem ab interlocutoria statim ante omnia reuocentur, si post inhibitionem fuerint atten[art. 3]tata, canonicam esse oportere: vt probat text. in d. c. non solum. Canonica vero inhibitio dicitur, quoties ea facta fuit praeuia causae cognitione ad hoc, vt appellatio sit recipienda ex causa probabili, secundum Inno. & ibi Fel. nu. 14. in c. dilectus. in 2. de rescript. tex. optimus in c. Romana. §. quod si obijciatur. de appellat. in 6. quod fieri debet citata parte. tex. in eo c. Roma. §. si vero. Dom. & Francus in d. c. non solum. Rota in nouis, 412. Fel. in d. c. super quaestionum. §. vlt. qui testificatur, se vidisse hoc ipsum a practicis seruatum fuisse. Haecenim est inhibitio Canonica iuxta Communem omnium sententiam, cui adde Rotam, 11. in nouis, & idem tractantem Vitalem in tract. clausularum. c. nil nouari appellatione penden. versi. superest nunc videre. Quarto, Haec inhibitio canonica, vt nouata reuocentur, tanti est effectus, quod reuocatio fieri debet, etiamsi is, qui appellauit, postmodum appellationi renunciauerit: quemadmodum notant Lapus, & Dom. in c. concerta. de appella. in 6. colu. 1. Rota in nouis, 130. idem Lapus allega. 1. ad fi. & Fran. in d. c. non solum. §. illa. 1. not. etenim via nullitatis haec reuocatio fieri poterit, licet contrarium velit Rota pri. in nouis. quod forsan vsus forensis admisit. Quinto idem erit, etiamsi post inhibitionem non probetur veritas causae appellationis, & pronuncietur male appellatum. Nam reuocari debent ea, que fuerint nouata pendente appellatione post inhibitionem, quod aperte probat tex. in d. c. non solum. §. 1. & inibi notat Ioannes Andrae. & Rota in nouis. 412. licet posset huic inductioni responderi, quod nouata post appellationem ab interlocutoria, & post inhibitionem canonicam, reuocentur statim ante omnia, priusquam constet veram esse appellandi causam: non tamen postea quam apparuerit, eam iniustam & falsam fuisse. & hoc forsan sensit gl. in d. c. non solum. verb. reducendum. versic. redeundo. Verum generaliter est in hoc tractatu considerandum, attentata tunc esse ante omnia reuocanda, cum nouatio fit a iudice, vel ab aduersario: non tamen vbi nouatio fit a tertio, [art. 4]qui non litigat. Etenim nouatio ista non reuocatur per hoc auxilium lege pontificia, & Caesarea decretum. gl. celebris in d. c. non solum. verb. reducendum. gl. in l. creditor. ff. mand. verb. non posse. Panor. in c. pro illorum. col. 3. de praeb. idem Abb. in c. bonae. col. pen. de appel. Bal. in c. super quaestionum. de offic. deleg. col. 2. idem Bald. in l. vlt. in princ. col. vlt. C. de appel. Fel. in c. cum super. col. 3. de re iud. Praepo. & alij in d. c. bonae. col. 6. quidquid scripserit. Bald. Nouel. de dote. 12. par. col. antepen. nec etenim probat Contrarium tex. in c. ex parte A. de testi. quia fit inibi reuocatio attentatorum ex eo, quod tertius habuit causam a iudice nouante & attentante, sicuti perpendunt Imol. in d. c. ex parte. & Praepo. in d. c. bonae. & tandem fatetur id verum esse Nouel. authoritate glo. in d. c. non solum. verb. reducendum. Haec vero de appellatione iudiciali. Nam in appellatione extraiudiciali attentata ea pendente non reuocantur ante omnia, sed pendent ex futuro euentu: quia reuocantur, cum probata fu[art. 5]erit vera causa appellandi, vt denique sit idem quod in appellatione a sententia interlocutoria, est ad hoc gloss. illic ab omnibus fere recepta in d. c. non solum. Idem tenent Abb. in cap. cum nobis. col. 5. de elect. Francus post alios in c. bonae. de appellat. vbi Praeposi. scribit, hanc opinionem communem esse, quam etiam sequitur Guido Papae cons. 138. probat text. in c. cum inter. de electione. Nec vrget in Contrarium text. in d. c. bonae. quia in eo casu probata fuit veritas causae appellandi ad reuocationem attentatorum, quanuis ad appellationem ipsam iustificandam satis fuit, probare, appellationem propositam fuisse ex causa verisimili & probabili. Quod tamen non sufficit ad effectum, vt reuocentur attentata, tametsi Abb. & Dec. ibi existiment, in appellatione extraiudiciali ad reuocationem attentatorum sat esse, appellatum fuisse ex causa verisimili, & probabili. Nos etenim Innocent. sequuti opinamur. text. in d. ca. bonae. esse ita interpretandum, vt modó explicuimus. Nec tamen dubitamus, attentata post appellationem extra iudicialem nulla esse statim, quo ad legem, si vera sunt, quae superius tradidimus de attentatis post appellationem iudicialem ex Abb. in c. consuluit, de appel. Postremo in hac attentatorum materia oportet admonere, etiam nihil esse nouandum pendente nullitate. Nam sententia, quae dicitur nulla, non est executioni mandanda, & ideo quae fuerint attentata pendente lite super nullitate sunt re[art. 6]uocanda ante omnia: quod deducitur ex Bart. in l. 1. C. quando prouo. non est necesse. num. 18. idem fere voluerunt Bald. in Auth. quae supplicatio. ad finem. C. de precib. imperat. offer. Ias. in l. 1. nu. 1. C. de bonorum posses. secundum tabulas. tametsi Bal. post Innoc. in c. cum in iure. de off. deleg. censeat, attentata pendente nullitate non esse ante omnia reuocanda, licet nihil debeat nouari pendente nullitate, sic etenim Bald. in d. Auth. quae supplicatio. Ex Inno. adnotauit. idem Vitalis in tracta. Clausularum. c. nullitate pendente. Ang. & Imo. in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Rota in nouit. 280. authoritate. text. in l. vlt. C. de ordi. cognitio. idem late probat Francus in cap. dilecto. q. 10. de appel. scribens, non impediri executionem sententiae ex eo, quod super nullitate ipsius lis pendeat principalis, sitque de ea principaliter actum, quod ex Innocentio in d. c. cum in iure. Angelo & alijs in d. §. condemnatum. adnotauit asseuerans, non posse Contrarium ex Bartoli conclusione deduci: & veram esse opinionem Innocentij. Cui tamen responderi poterit, quod illic suberat suspicio maxima, nullitatem calumniose tractari. Vnde mirum videri non debet, non fuisse ante omnia reuocata, quae fuerunt pendente nullitate attentata. Quamobrem priorem sententiam probare videntur Paul. & Alexand. in d. §. condemnatum. & Salyc. in l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. Tandem in hac quaestione adnotandum erit, quandoque nullitatem per exceptionem opponi ad impediendam executionem, & in hac specie, an executio impediatur, tradidere Barto. Alex. Ias. & Ripa post alios in d. §. condemnatum. idem & nos forsan paulo post summatim tractabimus. Etenim hic casus non omnino conuenit propositae dubitationi, quia iudex executor de exceptione ista cogniturus est, teneturque super ea tacite, vel expressim sententiam dicere. Quandoque principaliter agitur de nullitate ad rescisionem sententiae vel eius actus, qui nullus esse censetur, tunc sane opinor magis receptum esse, nihil fore nouandum pendente hoc iudicio, donec finita sit nullitatis causa. Huius opinionis authores sunt Bart. Paul. Alex. & Ias. quorum modo meminimus. Quod si nouatio facta fuerit ante inhibitionem iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata reuocanda ante omnia: reuocabuntur tamen omnino, si fuerint post hanc inhibitionem attentata, sicuti visum est Paulo Castrensi in d. Auth. quae supplicatio. & Francisco Ripae in d. §. condemnatum. nu. 28. idem sensit Vantius de nullitatibus c. quot, & quibus modis. nu. 30. licet Contrarium teneat Rota in d. decis. 280. in nouis. quam pro ipso falso citat Francis. a Ripa cum expressim Rota responderit, non esse reuocanda ea, quae etiam post inhibitionem fuerint attentata. Quod sequitur Francus in capit. dilecto. de appellat. num. 43. atque ita multa poterunt conciliari, quae passim in vtranque huius dubiae quaestionis partem solent adduci. Est igitur non alienum a nostro instituto inquirere, quó nam modo nullitas principaliter, aut incidenter in iudicio tractetur, siquidem passim hoc practicis contingit, & tunc potissime dubitatur, cum aduersus sententiam ita quis conqueritur: dico sententiam nullam esse, & si qua est, appello. Etenim esse hanc nullitatem deductam principaliter, non incidenter: voluerunt Bartolus in l. si expressim. ff. de appellat. num. 3. & illic Imola colum. 6. Iacobus Butriga. l. 1. C. quando prouocar. non est neces. Anchar. in Clement. 1. colum. 4. de appellat. Iason in l. Titiae. textores. §. 1. ff. de legatis 1. Francus in c. dilecto. de appellationib. quaestio 48. & q. 58. idem Iason in l. 1. colum. 3. ff. de iustitia & iure. Quorum opinio Communis est, secundum Decium in dict. capitul. dilecto colum. vltim. Alexand. consil. 2. lib. 3. num. 14. & Sebastian. Vantium de nullitatibus. capitul. quot, & quibus modis nullitas proponi possit. num. 12. tametsi Salycet. post gloss. ibi in dict. l. 1. C. quando prouo. non est necess. & Lanfrancus in cap. quoniam contra. de probatio. versi. interlocutoriae. num. 59. Contrarium probare conentur, asserentes in praescripta specie nullitatem deduci non principaliter, sed incidenter. Alijs vero modis in iudicium deducitur principaliter nullitatis causa: vt constat ex Bart. Franc. & Sebastiano Vantio in locis modo commemoratis, habetque haec disputatio nonnullos maximi momenti effectus. Nec ambigi poterit, tunc causam nullitatis deduci principaliter: cum dicitur sententia, vel actus nullus, eiusque rescisio petitur absque vlla mentione appellationis, quod omnes fatentur, nec de hoc quisquam hactenus dubitauit. Sed & si verum omnino foret, attentata pendente nullitatis quaestione principaliter tractata, non esse ante omnia reuocanda, quod superius diximus, attamen vbi nullitas principaliter deducitur simul cum appellatione, sunt reuocanda ante omnia, que fuerint nullitate pendente attentata propter appellationis priuilegium, quemadmodum fatentur Cuma. in d. l. si expressim. Francus in dict. cap. dilecto. q. 9. num. 25. & Sebastianus Vantius in dict. cap. quot modis nullitas proponi possit. num. 34. Verum praeter alios effectus, qui constant ex hoc, quod nullitas tractetur principaliter, vel incidenter, ille potissimum a nostris commemoratur qui traditur in d. l. 1. C. quando pro. non est necesse. & in c. dilecto. de appella. in cuius examine non pretermittam initium sumere a Bartol. in d. l. si expressim. nu. 10. ff. de appel. is etenim scribit, quod vbi nullitas fuerit incidenter tractata, quia condemnatus simpliciter appellauit, & deserta sit appellatio: poterit iterum causa nullitatis non obstante desertione proponi, & examinari. Nam per desertionem videtur renunciatum illi nullitati, quae suberat incidenter appellationi: non autem illi, quae principaliter ac distincte poterat in iudicium adduci. text. opt. in dict. l. si expressim. ex quo idem erit, si is qui appellauit, fuerit in causa appellationis victus. Quam opinionem Barto. sequuntur Doct. communiter, praesertim Panor. in d. c. dilecto. nu. 9. Franc. in q. 58. ibidem Imo. in d. l. si expressim. nu. 16. Socin. cons. 10. vlt. col. lib. 4. sed quia Bart. idem vult, vbi deserta fuerit appellatio, quae fuit in hunc modum proposita. Dico sententiam nullam, & si qua est, appello, oportet rem istam vlterius explicare: siquidem sub hac forma inest nullitas, & tractatur principaliter. Est igitur distinguendum, an appellans in causa appellationis fuerit victus, ac succubuerit: an deserta sit ab eodem appellatio. Priori etenim casu plane procedit distinctio, vt iterum agi non possit de nullitate, quae principaliter deducta est in iudicium. l. 2. C. si ex falsis instrum. l. vl. C. de fide instrum. poterit tamen agi de nullitate, vbi ea sub appellationis nomine incidenter tractata, & examinata fuerit, quod probare videtur text. in Clem. 1. de re iud. Ea etenim quae summatim, & incidenter fuere examinata, poterunt etiam finito eo examine, iterum principaliter tractari. ca. veniens. in 2. de testib. nec sententia lata in principali praeiudicat, incidenti, de quo non fuit premissa plena causae recognitio, l. a Diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iud. l. pen. ff. de his, qui sunt sui vel alieni iuris. l. si quis a liberis. §. meminisse. ff. de liber. agnos. Atque ita distinctionem istam in hac specie admittendam esse censent Barto. in d. l. si expressim. nu. 3. & in l. 1. C. quando prouoc. non est necess. col. pen. Panor. & alij. nu. 9. in d. c. dilecto. de appell. & illic optime Fran. q. 48. nu. 115. Imol. & alij in d. l. si expressim. Quorum opinio Communis est, eamque idem Fran. probauerat q. 46. nos vero idem asseueramus ex his etiam, quae in simili quaestione responderunt Alex. cons. 76. li. 2. nu. 4. Dec. cons. 96. lib. 1. Fel. in c. ea quae. co. 1. de re iud. Huius autem distinctionis posterior pars tunc obtinet, cum simpliciter iudex superior pronunciat, male appellatum fuisse. Nam si pronunciauerit, male appellatum fuisse, & optime iudicatum, etiamsi nullitas incidenter, & obiter in iudicium accesserit, in eoque fuerit examinata, non erit locus vlterius eandem principaliter prosequendi, si ab hac vltima sententia non sit prouocatum, quemadmodum voluere Ioan. Lignianus in Clem. si appellationem. vlt. col. de appellat. Panorm. in capitu. dilecto. num. 10. Imol. num. 10. col. 4. ver. item aduerte. & ibi Fran. q. 48. nu. 116. idem Imol. in d. l. si expressim. num. 9. licet Anton. in d. c. dilecto. contrarium senserit. Quod si deserta sit appellatio, tunc iterum est distinguendum. Nam vbi incidenter in causam appellationis accesserit nullitas, quod regulariter fit, l. Cornelia Pia. de iure patronat. l. quaedam mulier. ff. famil. ercisc. l. si is quem. C. de lib. caus. tunc deserta ipsa appellatione, censetur deserta & ipsa nullitas, quae appellationi accedebat. Poterit tamen principaliter iterum nullitas deduci in iudicium. text. optimus in c. licet. de sentent. excommun. in 6. id ipsum probari commode potest ex capit. concertationi. de appellat. in sexto. tenet expressim Dec. in capitul. cum sit Romana. de appellatio. nu. 27. non tantum in appellatione extraiudiciali, quod Panormit. ibi probat, sed etiam in appellatione iudiciali contra eundem Panormitanum, tametsi Francus inibi conetur, in vtraque appellatione defendere, causam nullitatis appellationi accedentem ex iuris interpretatione, deserta appellatione, desertam itidem censeri, vt tandem non possit vlterius in iudicium deduci. Idem asserit Guido Papae cons. 38. numer. 9. Quibus suffragatur Bald. in l. 1. C. de sentent. praefecti praeto. quem Francus idem sequitur in capit. interposita. §. ille denique. 4. q. de appel. scribens, quod qui renunciat expressim appellationi, censetur etiam renunciare nullitati, quae ipsi appellationi iure accessoria est. Locus autem Baldi falso citatur a Franco, & ideo negatur eius authoritas a Dec. scribit etenim id Bal. in l. 1. num. 1. C. de sentent. ex peric. recitan. Sed & hoc ipsum verum est, nec propositae conclusioni aduersatur. Nam appellatione deserta, item & ipsa nullitas deserta est, quae venit accessorie in causam appellationis: & ideo nullitas principalis, ac principaliter poterit in iudicium iterum deduci: sicuti idem Francus explicat in dicto capitulo dilecto. q. 57. ex Baldo in l. tale pactum. §. qui prouocauit. 13. quaest. ff. de pactis. Imola in dicta l. si expressim. num. 16. & Speculatore, titul. de sententijs. §. iuxta. colu. penult. versic. quid ergo, si appellatur a sententia nulla. Hoc ipsum etiam sensit Barto. in d. l. si expressim. num. 10. quem multi sequuntur. Et his accedit ratio satis vrgens ex his, quae proxime tradidimus. Nam vbi iudex, ad quem prouocatum est, pronunciat male appellatum, non tollitur prosecutio nullitatis principalis, & quae principaliter in iudicium deduci potest: licet actum sit in examine appellationis de nullitate incidenti, & accessoria ipsi appellationi. Ergo idem erit fortiori ratione, vbi appellatio, cui accessit nullitas incidenter, fuerit deserta. Verum, vbi nullitas simul cum appellatione principaliter in iudicium ad ducitur, & deserta fuerit appellatio, maior contingit controuersia: siquidem placuit quibusdam, tunc deserta appellatione, non esse vlterius locum prosequendi nullitatem, quasi commune sit tempus appellationis prosequendae, & ipsius nullitatis examini, ac diffinitioni. Huius sane opinionis authores sunt Innocent. in cap. saepe. de appel. Bald. in l. qui testamento. ff. de excusa. tuto. Salicet. in l. 1. C. quando prouocare non est neces. hoc deducens ex gloss. ibidem. & Cuma. in d. l. si expressim. col. 3. a quibus libenter dissentio Contrariam opinionem secutus, atque ita existimo, in hac specie deserta appellatione, nondum finitam esse instantiam ad prosequendam nullitatem iam in iudicium deductam, quae non restringitur his limitibus, quibus appellatio iure censetur restricta. Etenim appellatione deserta, hoc ipsum iure constat, statum causae esse iudicandum, ac si non fuisset appellatum: non tamen ex hoc praeclusa est via nullitatem ipsam probandi, & prosequendi. Sic denique in specie opinionem hanc, quam nos probamus, probauere Bartol. in d. l. si expressim. num. 10. & ibi Imol. num. 16. Panormit. in dict. capit. dilecto. num. 9. & ibi Francus. q. 58. Socinus consil. 10. col. vlt. lib. 4. quorum opinio mihi Communis videtur, ac frequentiori suffragio interpretum probata. Idcirco censeo, eam tutiorem esse, & seruandam fore, quamuis qui priori loco fuere citati contrariam sequantur. Non enim video locum aliquem iuris canonici, vel ciuilis, vbi eorum sententia probetur, praesertim, quia causa nullitatis ita principalis est in hoc casu, vt ipsa causa appellationis, quod superius probauimus. # 25 THEMA CAP. XXV. Quando nullitatis obiectio impediat sententiae executionem, presertim eius, que vel tertia est, ac ceteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. SVMMARIA. -  1 Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiae, nisi trium sententiarum conformium. -  2 Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionem trium sententiarum conformium. -  3 Tres sententiae conformes, etiam in criminalibus, executioni mandandae sunt. -  4 Nullitas procedens a defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. -  5 Tres sententiae quando dicantur conformes, & rursus. nu. 6. -  6 Sententia vltima, quae aliquid praecedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis? & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne liceat tertio prouocare. -  7 Pendente restitutionis in integrum lite, an sit locus executioni trium sententiarum conformium? -  Traduntur & in hoc capite plures intectectus ad clem. 1. de re iudicat. CAPVT XXV. PROXIMO in capite attigimus, an pendente nullitatis causa sit aliquid nouandum, possitue nouari, & obiter praemisimus, quandoque executionem sententiae impediri per nullitatis exceptionem: id vero hac in parte latius examinare constituimus ex eo, quod passim practicis obuium sit, & ad cuiusdam regiae constitutionis intellectum maxime conducat. Constituenda igitur est conclusio quaedam in hunc sane modum. Sententiae executio nullitatis exceptione non aliter impeditur, quam si ea probari, expedirique summarie, atque intra breue tempus possit. Nam cum sententia transierit in rem iudicatam, & eius executio sit summatim agenda, nihil est admittendum ad eam impediendam, quod altiorem indaginem requirat. l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. Idcirco conclusionem istam iure veram esse opinantur Rot. iudices decisio. 280. in nouis. Bart. & omnes in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Bald. in l. ab executore. num. 7. C. quorum appellat. non reci. Franc. in capitul. dilecto. de appellat. q. 10. Matth. Afflict. decisio. Neapolita. 283. textus optimus & illic Doctor. in l. vltima. C. si ex falsis instrument. quam opinionem Communem esse testantur Alexand. in consilio 33. num. 9. libr. 1. & Sebastianus Vantius in tractatu de nullitatibus, capitulo quot, & quibus modis nullitas proponi possit, numero 32. Idem fatentur Alexander, Iason, & Iuniores in dicto §. condemnatum. colum. 1. & 2. praesertim Franciscus a Ripa. Quibus ad de Rebuffum parte 1. super leges regias. titu. de sent. execut. artic. 7. gloss. 10. num. 4. qui num. 8. asserit, in regno Franciae non posse nullitatem proponi, nec tractari absque appellatione. Eandem legere quispiam poterit in tractat. de supplicationibus, artic. 7. gl. prima, vbi tradit, an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiúsue supremi senatus: pungitque ibidem, an id iure communi probari possit. Ex his apparet, quanam ratione intelligendus sit text. in dict. §. condemnatum. l. si expressim. ff. de appell. c. 1. de re iudic. clem. pastoralis. eo. titul. l. 1. C. quando prouo. non est necess. l. 1. C. si a non comp. iud. quibus probatur, sententiam nullam non habere vires nec effectum sententiae, nec esse mandandam executioni. Id enim verum est, modo summarie, & statim probari valeat ipsa nullitas: secus autem respondendum erit, quoties hec exceptio longius examen requirat. Huic vero conclusioni est & altera subijcienda, quae manifeste dictat, non esse impediendam executionem trium sententiarum conformium, per exceptionem nullitatis. Haec constat in Clem. 1. de re iudic. cuius decisio eam rationem habet, quod latis trib. sententijs, quae sunt sibi ipsis conformes maxima oriatur calumniae praesumptio aduersus volentem exceptione nullitatis earum executionem impedire. Etenim vehemens admodum est praesumptio pro illa sententia, quae per appellationem, aut supplicationem suspendi non potest, iuxta ea, quae traduntur in c. in praesentia. de renun. & in cap. quoniam contra. de probat. Sic regia lege sancitum extat, sententiam in secunda instantia reuisionis latam apud suprema regis tribunalia, tradendam fore executioni, non obstante nullitatis exceptione, aliaue oppositione quacunque. l. 25. tit. 3. lib. ordin. 2. & l. 44. in pragmaticis Regum Catholicorum. Idem adnotauit Guido Papae. q. 50. scribens, non impediri executionem apud Gallos sententiae latae in parlamento principis, etiam in prima instantia, per exceptionem nullitatis. Quia illa adhuc pendente supplicationis iudicio executioni tradenda est, more, atque vsu forensi eiusdem regni. Regia vero lex apud nos hoc ipso aequissima est, quod ea sententia non possit per appellationem, aut supplicationem suspendi. Sed & in eo casu, quo sententia prima, lata in praetorio Regis, mandando foret executioni, non obstante supplicatione, quae admittenda est absque praeiudicio executioni sub cautione idonea peragendae: item & in eo similiter casu quo secunda sententia sub eadem cautione traditur executioni non obstante supplicatione secunda, quae ad ipsum Regem proponitur, de quibus tantisper tractaui. c. 23. nu. 8. posset optime admitti vsus ille forensis, cuius Gui. meminit in d q. 50. vt minime impediatur executio sententiae per exceptionem nullitatis. Potissimum hoc placet, quia in praetorio principis, quoties nullitas opponitur contra processum ipsum in prima, vel in secunda instantia, ex eo, quod ordo iuris non fuerit seruatus, etiam si iam sit conclusum in causa, admittitur opponens nullitatem ad allegandum, & probandum intra certum diem, vt fiat reparatio eorum, quae videntur minus solenniter facta fuisse, & habentur rata ea omnia, quae acta sunt iuris ordine non seruato, aut quandoque iterum repetuntur, iuxta gloss. & illic Docto. in l. mutari. ff. de procu. notant in specie ista, & expressim Matthae. Afflict. decis. 262. col. vlt. & Guido Papae in d. q. 50. Quibus illud est adijciendum. Plures posse contingere defectus in ea cognitione causarum, quae apud suprema principum tribunalia expeditur, ex quibus non debet ita facile censeri processus nullus, ac si factus esset apud iudicem aliquem inferiorem: quemadmodum Rebuff. tradit in dict. tractat. de supplicationibus. articul. 7. in glo. prima, qui alios allegat, praesertim Innocentium & Felinum in capitul. in causis. de re iudicat. Afflict. decis. 283. Parisi. consilio 218. libro primo. Regia vero constitutio & Clementis Papae responsio sunt non ita in distincte intelligendae, sed aliquot expositis interpretationibus ad earum expeditiorem intellectum, facilioremque praxim, vt vere appareat, quando nullitatis exceptio impediat executionem trium sententiarum conformium, aut eius, quae vltima est in regio praetorio, quaeque supplicationem non admittit. Primum igitur sunt qui censeant, aduersus tres sententias conformes admittendam esse nullita tis exceptionem ad impediendam executionem, vbi nullitas ipsa notoria est, & euidens ex actis. Huius opinionis authores sunt Oldra. [art. 2]consil. 106. Bald. in l. 1. C. ne liceat tertio prouoca. Card. & Boni. in d. Clem. 1. de re iudica. Francus in c. dilecto. de appella. q. 52. Corneus consil. 204. 2. libr. Imol. in l. de pupillo. §. qui opus. ff. de noui oper. nunciat. Domini. consil. 24. Iason consil. 44. col. 1. libr. 3. Gratus consil. 72. cons. 80. & consil. 85. col. 1. rursus idem Domini. consi. 95. col. 1. text. optimus, & illic Felin. in c. inter caeteras. de re iudic. Ias. in l. 1. nu. 8. ff. de noui oper. nunciat. idem Iason. in lege si is, ad quem. colum 3. ff. de acquiren. haeredita. Curtius Senior consi. 59. col. 6. Curti. Iunior in l. sub praetextu. C. de transactioni. Alcia. libr. 1. de verb. signifi. colum. 21. Aymon in consi. tertio colum. 1. Ioan. ab Amicis in consi. 128. quorum opinio Communis est, cui videtur suffragari text. in l. veteres. ff. de itinere, actuque priuat. Ex quibus (vt proprie tot authorum mentem explicemus) constat, non idem respondendum fore, vbi nullitas quae obijcitur, offertur cum probatione statim, & in continenti, vt aiunt, assumenda: & quae hoc modo offertur: nam etiam hac nullitate ita opposita, non impeditur executio trium sententiarum conformium: vt resoluunt Alex. Iason & apertius Ripa in leg. 4. §. condemnatum. num. 15. ff. de re iudic. alioqui si nullitas, que obijcitur atque offertur cum probatione ipsa, statim & in continenti assumenda, impediret executionem trium sententiarum conformium, profecto parum vtilitatis induceret dict. clemen. constitutio, ac fere nullam vim maiorem tribuisset tribus sententijs conformibus quam vni, quae transisset iam in rem iudicatam, iuxta ea quae in initio huius capitis adnotauimus. Vnde opinio quorundam, qui dubitarunt, admittendam fore exceptionem notoriam & euidentem nullitatis contra tres sententias conformes, ad impediendam earum executionem, vt dubitare visus est Imol. in d. Clem. 1. col. 4. Ro. in singul. 291. & iuniores quidam in d. §. condemnatum. est accipienda in hunc sensum, vt procedat, quoties nullitas non est notoria ex actis, sed aliunde. Atque haec item sunt maximi momenti ad intellectum regiae constitutionis, tametsi Gu. Papae in d. q. 50. senserit, non esse impediendam executionem sententiae latae in regio praetorio, quoties ea est executioni mandanda cautione data, pendente adhuc supplicatione, propter exceptionem nullitatis, quae euidens sit ex actis. Secunda constat interpretatio, vt admittenda sit nullitatis exceptio ad impediendam executionem trium sententiarum conformium, quoties executio semel facta, minime posset retractari, quod notant Card. in dict. Clem. 1. col. 2. Bald. in l. si feriatis. ff. de arbitr. Roma. in singu. 291. Paulus de Castr. Alex. Ias. & Ripa. nume. 21. in d. §. condemnatum. ex Cyn. & Bald. in l. ab executione. C. quorum appe. non recip. Tertia nihilominus constituitur ad eandem constitutionem conclusio, secundum quam, in poenis, quae postmodum reuocari ac retractari pos[art. 3]sunt, etiam in criminalibus causis, & quaestionibus tertia sententia primis conformis, non obstante nullitatis exceptione tradi debet executioni. Hanc conclusionem exponit glo. in d. Clem. 1. communiter inibi recepta, ver. quamuis. Ex qua & illud solet saepissime adnotari, quod licet alio qui dictio, Alius, implicet similes causas, & qualitates, cap. sedes. de rescript. gl. in l. si fugitiui. C. de seruis fugitiuis, tamen si adijciatur dictioni vniuersali, complectitur quascunque etiam dissimiles qualitates, sicut eiusdem gloss. memores responderunt Imol. ibi Panor. in consil. vlt. lib. 1. Soc. consil. 3. col. vlt. lib. 3. atque ita Romae sententia pronunciatum fuisse, asserit Ludo. Gome. in reg. de triennali. q. 2. & licet Fel. in d. c. sedes. col. 7. & Iason in l. si vnus. in fine principij. ff. de pactis. videantur dubitare, an vera sit praedicta communis adnotatio. Decius tamen in d. c. sedes. eam defendit, vt saltem procedat iuxta materiam subiectam, & perpensa diligenter ratione legis, & ipsius dispositionis, de cuius interpretatione tractabitur. Quarto animaduertendum est, non esse necessarium ad effectum dictae clementinae constitutionis, quod tres conformes sententiae latae fuerint successiue absque alterius dissimilis media pronunciatione, cum satis sit, eas latas fuisse in eadem causa, secundum Panorm. & Barb. declaratione decima, in d. clem. sicuti nec sufficeret vna sententia lata simul a tribus iudicibus, vt illic explicat Boni. col. 2. Quinto est eadem cle. constitutio intelligenda etiam in tribus sententijs interlocutorijs. Nam tradentur executioni, si fuerint conformes non obstante nullitatis exceptione. glo. ibi communiter probata in d. clem. 1. Alex. in rub. ff. de re iudic. Fel. in eadem rub. col. 5. Rota in nouis. 113. Abb. in c. causam matrimonij. de offic. deleg. col. 2. tametsi alioqui regulariter appellatione sententiae intelligendum est diffinitiua, non de interlocutoria. gl. Abb. & Felin. in c. cum olim. de testibus. glo. item in l. 1. §. Biduum. ff quan. appell. sit. Obtinet ergo haec quinta conclusio propter eandem rationem, quae deducta ab eiusdem constitutionis mente plane probat, idem esse respondendum in sententijs interlocutorijs, quod & in diffinitiuis, praesertim quia & verba ipsius constitutionis id ipsum significant, dum in parte prima simpliciter sententiae meminit, in secunda vero expresse de diffinitiua respondet. Sexto illud in controuersiam venit, an tres sententiae conformes sint exequendae, an differenda earum executio propter exceptionem nullitatis obiectae a tertio, qui non litigauit, nec fuit per eas condemnatus. Quam quaestionem superius examinauimus. c. 15. num. 9. Septima his accedit non omnino aliena, imo satis concinna interpretatio, vt executio suspendi debeat, si aduersus tertiam sententiam alijs omnino conformem obiecta sit nullitatis exceptio, ex eo, quod iudex, qui eam pronunciauit, non habuit iurisdictionem ad cognitionem causae, nec ad eius diffinitonem: quasi hic defectus ad eo sit potens, quod impediat trium sententiarum conformium executionem, quemadmodum in specie ista tenuerunt Anch. & Abb. [art. 4]in d. cle. 1. de re iud. Dom. in consil. 24. col. 5. Fel. in c. ea quae. col. 2. de re iud. idem in c. pastoralis. col. 4. de exceptio. nouiores in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Alex. in consil. 77. numer. 8. lib. 2. Bald. in l. generaliter. colu. 1. C. de episcop. & cler. Roma. consil. 42. & consil. 115. Paul. Castr. consil. 99. lib. 2. Hippo. in singul. 10. idem in l. vlt. numer. 49. ff. de iurisdict. om. iud. Ludo. Gome. in tract. vtriusque signaturae. nu. 75. quibus adstipulatur gloss. in signis in Clemen. vnica. de sequest. pos. & fruct. verb. non obstante. Quam sequuntur illic Card. Abb. & Imol. ex ea notantes, sublata nullitatis exceptione, non censeri sublatam illam, quae a defectu iurisdictionis procedit. ad idem est optima gloss. in c. in nostra. verb. momenti. de procurat. & in simili glo. in c. exceptionem. verb. condemnandus. de except. & alia in c. super eo. de crim. fal. tradit Barb. in c. iurauit. CCL. 3. de proba. qua ratione regia lex. 2. tit. 15. lib. 3. ord. quae statuit, exceptionem nullitatis opponendam esse, aut de nullitate agendum fore intra sexaginta dies á tempore latae sententiae, erit fortassis intelligenda, vt procedat in alijs nullitatibus, non in ea, que a defectu iurisdictionis oritur. Et quanuis visum fuerit quibusdam, hanc regiam Constitutionem diem istam praefigere allegationi nullitatis contra sententiam, vbi agitur per actionis viam de nullitate, quasi perpetua sit exceptio nullitatis, vt obijci possit per exceptionem nullitas quocunque tempore. Ego contrariam sententiam potius probarem ex mente legis, & ideo existimo, exceptionem nullitatis contra sententiam, iure regio non esse admittendam post sexaginta dies. Quod poterit multis comprobari, sed praecipue, quia vbi exceptio principalem vim habet ab actione, nec consistit in puris exceptionis viribus, perpetua non est, imo perit perempta ipsamet actione: sicuti ex l. vlt. ff. rem ratam haberi. & l. pure. §. vlti. ff. de doli exceptio. deducere videntur Bart. in l. 2. ff. de exceptio. Alex. Paul. & Ias. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiurand. Paulus in l. Titia Seio. §. vlt. ff. de legat. 2. Fel. in c. si autem. colum. 5. de rescript. vbi hoc sensere Abb. & alij. Sed & eleganter idem explicant Decius ibi, & Socin. in dict. l. 1. ff. de exceptio. idem in l. qui agnitis. num. 16. ff. eod. titul. quasi secus sit, quoties exceptio solis exceptionis viribus innititur, nullam vim principalem accipiens ab actione. dict. l. pure. §. vltim. Is enim, qui potest agere actione illa principali, a qua exceptio potissimum vires accipit, nec agere vult intra tempus datum ad agendum, non poterit postea vti exceptione illa, quae omnino & potissime oritur, ac vim habet ab actione sibi iure concessa. Vnde minor laesus non poterit per exceptionem restitutionis in integrum beneficium consequi, nec obtinere, si intra diem a lege datam ad eam petendam, omisit eo auxilio agere, atque illam petere. Quod Paulus Castrensis Alexan. & Iason notant in dict. §. si minor. Atque haec obiter dicta sint ad regiae legis intellectum. Caeterum contra hanc septimam interpretationem solet deduci authoritas gloss. in dict. clemen. 1. de re iud. verb. pendere. quam inibi sequuntur Card. Imol. & Bonifacius. colu. 8. Corset. in repertorio verb. fori competentia. Barb. in rubr. de foro competen. Constat enim ex dicta glo. tres sententias conformes mandandas fore executioni, etiam si obijciatur nullitas, quae oritur a defectu iurisdictionis ipsius iudicis, qui sententiam diffinitiuam pronunciauit post appellationem iuste ab interlocutoria propositam, quam iustam & rectam fuisse pronunciatum est a iudice superiori. Attamen vtraque opinio iure defendi potest. Nullitas siquidem quae oritur a defectu iurisdictionis, tunc impedit executionem trium sententiarum conformium, cum nullam vnquam iurisdictionem is iudex habuit ad eius causae cognitionem, vel diffinitionem, quippe qui ab initio iurisdictione omnino caruerit: atque ita est admittenda gloss. in dict. Clement. vnic. de sequestra. poss. & fruct. At vbi iudex iurisdictionem ab initio habuit, quae postmodum aliqua ex causa defecit, aut elisa est, tres sententiae conformes erunt tradendae executioni, non obstante nullitate, quae hac ex causa oriatur, quemadmodum probat gloss. in dict. Clement. 1. de re iudicat. sic etenim quaestionem istam diffinire videntur Angelus, Aretinus in §. appellantur. institu. de exceptio. colum. 7. Alexand. in dict. consil. 77. numero octauo, & sequenti. Franciscus a Ripa in dict. §. condemnatum. numero 25. Id vero procedit ex mente gloss. & Doctorum quoties tempore vltimae sententiae iurisdictio non erat omnino extincta, nec elisa, sed suspensa, & elidibilis ex futura iudicis superioris pronunciatione, vt in exemplo gloss. constat. Et ideo si iurisdictio semel ab initio vere data, & competens iudici tempore sententiae fuerit iam extincta, & elisa, quia pronunciatum est, bene appellatum ab eo fuisse, erit nulla sententia ex defectu iurisdictionis, poteritque nullitas haec opponi ad impediendam executionem trium sententiarum conformium, quemadmodum ex praemissa resolutione apparet, & Alexan. ind. consilio 77. optime probat. Idemque Angelus & Ripa post glossam palam asseuerant & optime Paulus Parisius consili. 109. libro 4. colum. 2. scribens, Aduersus tres sententias conformes non posse ad impediendam earum executionem opponi nullitatem procedentem a defectu iurisdictionis, quoties iudex iurisdictionem habebat, exceptione tamen elidibilem. Hinc sane deducitur, posse impediri executionem trium sententiarum conformium, & vere impediri per exceptionem nullitatis ex eo procedentis, quod sententia lata fuerit a iudice delegato per rescriptum impetratum ab excommunicato. Rota in antiquis 21. & Felin. in capitulo exceptionem. columna quarta, de exceptioni. Octauo loco predicta constitutio intelligenda est, & intelligitur, vbi tres sententiae verae sunt conformes, non autem vbi duae sententiae sint latae in principali, & tertia super desertione appella[art. 5]tionis. Nam in hac specie non obtinet responsio Pontificis in d. Clem. 1. imo poterit opponi exceptio nullitatis aduersus has tres sententias, vt impediatur earum executio. Quod notant Rota in antiquis 417. Roma. in singu. 291. Oldr. consi. 106. Ex quibus apparet, non esse duas sententias conformes, quarum altera lata est super desertione appellationis a priori sententia proposite. Et idem de tribus sententijs respondendum erit, sicuti respondet de duabus Corne. in consi. 14. & in consi. 38. col. 2. lib. 4. & Aymon Sauillia. consi. 183. col. 1. Nono, ex proxima interpretatione adhuc expendi, & examinari poterit, quod Rota scribit in antiquis 424. existimans, non dici tres sententias conformes, quoties latis duabus sententijs conformibus, tertia fertur, quae pronunciat illas duas nullas fuisse, ac demum pronunciatur quarta quae reuocat tertiam, & confirmat duas quae primo latae fuerunt. Eandem opinionem tenuerunt Roma. in singu. 291. & Aymon in d. consi. 183. nu. 3. dubius tamen. Vnde in hoc casu non erit admittenda constitutio d. Clemen. 1. imo poterit executio impediri, praesertim, quia licitum est appellare a quarta sententia, quatenus tertiam super nullitate latam reuocat, vt fatetur Aymon, qui negat, ab eadem appellari posse, qua ex parte duas primo latas confirmat, & est eis conformis. Huic opinioni principali accedit, quod ad hoc, vt sententiae dicantur conformes, oportet in omnibus, & omnino conformes esse, sicuti eadem Rotae decisio manifeste sentit. Contrariam opinionem possumus ex eo probare, quod non est necessarium ad impediendam appellationem, quod tres sententiae sint omnino conformes. Satis etenim erit, in aliquo articulo eas esse conformes, vt in illo admittenda non sit appellatio, quod not. Pau. Cast. in consi. 163. lib. 2. Alex. cons. 77. col. 1. lib. 2. Dec. in consi. 385. Curt. Iuni. in consi. 30. col. 1. Qua ratione cúm in nostra quaestione sint tres sententiae conformes in principali articulo, consequitur plane, earum executionem non esse impediendam, etiamsi a quarta sententia fuerit appellatum super nullitatis quaestione. Hanc tamen controuersiam ita dirimere conabimur, vt quoties a secunda sententia fuerit appellatum, & quia in eam appellationem adhuc nullitatis causa venerit, atque ideo iudex tertiam sententiam pronunciauit, quae duas praecedentes nullas fuisse declarat, si ab hac tertia demum appellatur, eaque reuocata fuerit, & primae confirmate, profecto negari non possit, in hac specie tres esse sententias conformes, nec admittendam fore nullitatis exceptionem ad impediendam earum executionem, quanuis ab hac quarta sententia possit appellari ea ex parte, qua de nullitate diffiniuit, & ad eum effectum, quod nullitas possit iterum examinari. Quod si latae fuerint duae sententiae in principali conformes, a quibus appellatum non sit, sed tantum aduersus eas proposita fuerit actio, vel exceptio nullitatis, & feratur sententia, que pronunciat, eas nullas fuisse, & ab hac iterum appelletur, & pronuncietur sententia reuocans primam, & declarans, duas sententias primas validas fuisse, easque confirmat: tunc (ni fallor) locus erit decisioni Rotae. Non enim sunt istae tres sententiae conformes super principali. Idque probatur ex eo, quod iudicium, in quo de principali agebatur, finitum erat per duas sententias, a quibus non extitit appellatum, nec de principali quaestione agi potest, donec actum, & finitum sit iudicium secundum, in quo tantum de nullitate controuertitur. Idcirco licet quarta sententia confirmet primas, non pronunciat super principali, super quo iam ex tincta erat quaestio, sed quia non obstante nullitate in hac quarta sententia reuocatur secunda, & pronunciatur primas validas fuisse, ideo primae confirmantur, id est, censentur liberae a nullitatis vitio. Decimo, non incongrue quaeritur, an illa sententia dicatur alteri conformis, quae illam confirmat, adiecto tamen aliquo moderamine, aut sane aliqua declaratione adscripta, quae aliquid priori sententie addat? Et quibusdam pla[art. 6]cet, non posse dici, has sententias conformes, quia posterior aliqua ex parte diuersa est a priori, quod notat Cynus in leg. 1. C. ne lice. tertio prouocare. quo in loco eleganter Angelus asseuerat: posse tertio appellari a sententia, quae nouum grauamen infert, quippe que condemnet reum in id, de quo priores sententiae minime tractauere, idem probant, & sequuntur, Bartol. Socin. consilio 39. colum. 3. lib. 4. versic. capio tertium. Philippum Fran. in cap. directe. de appellat. nume. 6. Aymon in dict. consil. 183. ad fin. & Robertus Maranta in tract. de ordina. iudicio. part. 6. numer. 270. ca. de appellatione. Qua opinione passim apud suprema Regis tribunalia vtuntur aduocati supplicantes a sententia, quae reuisionis dicitur, & secundo loco actis iterum visis ab auditoribus regijs pronunciatur, quoties ea priorem sententiam confirmat aliqua declaratione, moderatione, vel adiectione apposita. Etenim ab hac noua supplicatur, adiectione authoritate Angeli. Ego vero, quoties poterit ex sententijs deduci, eas in aliquo conformes esse, quo ad hanc partem, opinor, non esse admittendam appellationem, nec supplicationem, nec fore impediendam executionem harum sententiarum, si ea fieri commode potest pendente appellatione super noua tertiae, vel vltimae sententiae adiectione, qua in re omnes mihi conuenire videntur. At si tractemus, sitne admittenda appellatio, vel supplicatio ab hac tertia, vel vltima sententia quantum ad adiectionem, censeo veram esse opinio. Angel. vbi super illa noua adiectione non fuerit in priori instantia nec in primis sententijs actum tacite, vel expresse, sed tantum in vltima instantia per sententiam fuerit diffinitum, quod in dicta noua adiectione continetur. Sed si noua vltimae sententiae adiectio tacite, vel express e fuit in primis instantijs & sententijs tractata, examinata, & diffinita: non video qua ratione locus sit opinioni Angeli, quia non potest vere dici vltima sententia prima super ea re, sed proprie vltima: Atque ita, Angel. ipse in ratione, qua vtitur, hoc ipsum sentit, & ideo caute opinio Angeli est admittenda, & cautius inquirendum est, an exempla, & species contingentes conueniant eius vnicae rationi. Quamobrem ipsius Angel. verba hoc in loco adscribam. Hanc (inquit) legem limita, quod non liceat tertio prouocare (subaudi, nisi per tertiam sententiam inferatur nouum grauamen) quia tunc ab illo grauamine nusquam extitit appellatum, ergo est opus appellatione. Pone exemplum: Si iu dex in tertia sententia condemnauit victum in expensis omnium causarum, de quibus expensis non fuit habita consideratio per iudices primarum causarum, poterit etiam appellari ab ista tertia sententia pro expensis factis in dicta tertia lite, quia de illis non est iudicatum nec primo nec secundo, & ideo potest appellari, quia semper est prima. Haec Angelus, cuius exemplum, & rationem libet altius expendere. Nam vbi expensae fuere petitae ab initio litis, nec fuit facta condemnatio, nec absolutio, si hactenus super expensis non est lata sententia nec absoluens, nec condemnans, & modo fertur sententia, in tertia instantia, quae condemnat in expensis trium, omniumque iudiciorum praecedentium, non constat sibi Angelus, dum concedit, hanc sententiam esse primam super expensis, & ab ea posse appellari ratione expensarum tertij iudicij, cum & ea prima sit, non solum in expensis tertij iudicij, sed & in expensis priorum iudiciorum, vnde perpensa ratione Angeli, licebit appellare ab vltima sententia, etiam propter expensas primi, ac secundi iudicij. Nam vbi petitae sunt expensae, & iudex omisit earum condemnationem, non censetur absoluisse ab expensis, imo iure omissa est earum condemnatio secundum Antoninum Imolam & Felinum, in capitu. significauerunt. de exceptionibus. colum. 2. per legem 1. C. si ad versicu. rem iudicatam glo. intellectum, quem Communem esse fatetur illic Albericus. Idem notat & repetit idem Imola in capitulo vltimo colum. vltim. de exceptionibus, & poterit comprobari ex traditis a Felin. in c. cúm inter. de re iud. nu. 15, Igitur vtcunque exemplum Angeli consideretur, apparet super omnib. expensis esse hanc primam sententiam. Quod si dixeris, per omissionem condemnationis expensarum censeri victum ab eis absolutum, idque Panormit. voluit in dicto capitulo, significauerunt. 3. colu. tunc posset opinio Angeli quo ad exemplum defendi, quia haec vltima sententia prima est super condemnatione expensarum tertij iudicij, & tertia super alijs expensis, in quibus primas sententias tacite absoluentes reuocat. Et tamen ex hoc sequeretur, quod vbi prima & secunda sententia expressim de expensis vel condemnando, vel absoluendo meminerint, ac item tertia idem fecerit, poterit appellari a tertia ratione expensarum vltimae instantiae, in quibus est prima non tertia sententia. Quod nusquam vidi admissum fuisse, nec opinor in praxi admittendum fore. Etenim frequentissime vltima sententia condemnauit in expensis vltimae instantiae, primis sententijs absoluentibus, vel condemnantibus, & sicut in principali non admittitur appellatio, nec supplicatio, ita nec ratione harum expensarum, de quibus ab initio iudicij actum est generaliter, quia petita fuit condemnatio expensarum. Verum vbi expensae ab initio non fuere petitae, vsque ad tertiam instantiam, in qua fit condemnatio expensarum omnium praecedentium iudiciorum, eandem & maiorem difficultatem habet opinio Angeli. Quia si appellatio admittenda est ratione expensarum vltimae instantiae, eodem iure foret admittenda, quo ad expensas praecedentium iudiciorum, cum in omnibus lata sit vnica tantum sententia super petitione in vltima instantia proposita, quae prima esse videtur. Vnde Angeli exemplum, vbi expensae ab initio petitae fuerunt, & super eis est facta semper pronunciatio expressa, non est in praxi admittendum, nec vnquam, quod meminerim, fuit admissum, cum super omnibus expensis praesentibus, & futuris facta sit petitio, nec potuit fieri condemnatio super expensis vltimae instantiae ante sententiam in ea latam. Alioqui semper liceret appellare a quacunque sententia, ratione expensarum vltimi iudicij, aut denique supplicare, quoties appellatio vel supplicatio alioqui admitteretur, si vltima sententia prima censeretur super expensis. Quod si in prima, & in secunda instantia non fuerit facta condemnatio expensarum petitarum ab initio, profecto nulla est ratio, quae potius permittat appellationem ab vltima sententia ratione expensarum vltimae instantiae, quam secundae, iuxta Panormit. sententiam, aut quam primae, cum & de his vnica tantum sit lata sententia, secundum opinionem Imol. Et idem erit, quoties non fuere petitae expense vsque ad tertiam instantiam, quo fit, non satis sibi constare Angelum ipsum in eius exemplo. Idcirco si eius opinio in expensarum specie admittenda est, quae fortassis admitti potest, vbi nulla est facta expensarum petitio vsque ad tertiam instantiam, aut secundum opinionem Imol. quoties petitae fuerunt, & tamen omissa est condemnatio, non tantum erit admittenda, quo ad expensas vltimae instantiae, sed etiam quo ad omnes. Vndecimo, praedictae clementinae constitutioni aptari potest & alia interpretatio. An sit recipienda seruam daque, vbi latae sint tres sententiae, quarum prima condemnat in centum, secunda in octuaginta, tertia in sexaginta aureis? Barbat. in consilio 10. libro 1. colum. tertia, existimat has sententias tres esse, & conformes in minori summa, capitu. 1. de arbit. in sexto. idem sentiunt Zenzelinus, & Card. in dict. Clemen. 1. nume. 2. quorum opinio, etiamsi vera sit, tunc obtinebit, cum ille, cui preiudicat diminutio quantitatis, consentit expresse aut tacite sententiae latae in minori summa, & denique omnibus, quo ad illam minorem quantitatem, alioqui non potest horum authorum opinio admitti ex his, quae ipse tradidi. lib. 2. vari. resol. c. 2. Duo decimo, licet alioqui frequentiori sententia re[art. 7]ceptum sit, executionem sententiae impediri pendente lite super restitutione in integr. l. vnic. C. in integrum restitutio. postulata ne quid noui fiat. Innocen. gloss. Abb. & omnes in c. suscitata. de in integr. restitutio. Rota in nouis. 379. Capel. Tolo. & illic Aufrer. quaestio. 54. Paulus Parisiensis consilio 109. colum. vltim. libro 4. Imol. Cuma. & Alexand. in lege 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. vbi Iason numero 26. & Rip. numero 30. fatentur, hanc opinionem Communem esse contra Bartolum ibi. Qua de re optime Ripa tractat, & Rota in nouis 446. Attamen aduersus tres sententias conformes, vt earum executio impediatur, non poterit obijci, quod super restitutione in integrum lis pendeat. Baldus in l. vnic. colum. vltim. C. ne liceat tertio prouo. Alexand. in dict. §. condemnatum. colum. vltim. cuius opinio quandoque Rotae seruata & admissa fuit, quando que contraria, vt asserit Cassad. decisi. 1. de in integrum restitu. Nam contrarium tenet Salycet. in dict. l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. & Capell. in dict. quest. 54. Mihi vero potius placet opinio Alexand. propter praesumptam a iure calumniam, praesumptione ad modum vrgenti, quae in hac specie sufficit. dic. c. suscitata. Item quia sententia principis mandatur executioni propter summam eius authoritatem, etiam pendente lite super restitutione in integrum aduersus eam petita. Sicuti secundum alium intellectum ex dicto c. suscitata. deduxerunt Innocen. & Doctor. ibi, Alexand. Iason, & Rip. in dicto §. condemnatum. Vitalis in tract. clausula. c. nil nouari restitutione in integrum pendente. Aufrer. in dict. quaestio. 54. Corset. in singu. verb. in integrum restitu. Capitul. in Neapolita. decisio. 53. Quin & opinioni Baldi refragatur quod notant gl. & omnes, maxime Bal. Iason & Dec. in l. postquam liti. C. de pactis in glo. vlt. & tamen ex eadem resolutione respondebitur. Decimotertio, etiamsi non impediatur trium sententiarum conformium executio per obiectionem nullitatis, impeditur tamen ratione solutionis expensarum, & fructuum, si condemnatus allegat, & probat inopiam, ex c. Odoardus. de soluti. disputatque Cassa. deci. 11. ti. de rescrip. & nos in simili multa scripsimus lib. 2. var. reso. c. 1. nu. 9. Decimoquarto, praedict. Clemen. responsio non solum obtinet in tribus sententijs conformib. sed & obtinebit in duabus conformibus sententijs, a quibus ex lege per principem lata non est permissa, nec licita prouocatio, quod Paulo Parisi. placet in cons. 109. nu. 15. lib. 4. post Bal. in l. vlt. colum. vlt. C. de sentent. & interlo. om. iud. qui idem tenent, quo tiesprouocatio a duab. conformib. tollitur per statutum hac de re validum. # 26 THEMA CAP. XXVI. De recusationibus iudicum, eorum praesertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eliguntur, vt in eius summis praetorijs ius vnicuique reddant. SVMMARIA. -  1 Quid iura ciuilia de recusationibus iudicum statuerint. -  2 Recusatio iudicis quo tempore sit proponenda? -  3 Iure regio, quo tempore recusari debeant iudices summi praetorij, & auditores. -  4 Minor & ecclesia, an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. -  5 Intellectus ad tex. in capitu. si contra vnum. de officio deleg. in 6. & quid agendum, quoties vnus ex pluribus iudicibus delegatis recusatur. CAPVT XXVI. ETIAM si nulla humana lex hac de re fuisset in specie statuta, optime lector, ratio ipsa facilime ostenderet eorum iudicia nobis fugienda, omnibusque modis auertenda fore, quos propter odium, inimicitiam, aliamue causam suspectos habemus, aut tandem iuste opinamur, maxime amicos esse, & propensos hisce, qui nobiscum aliqua de re controuertunt. Idcirco equissimo consilio factum est, vt nemo cogatur equum ferre iudicem, qui sibi sit aduersus, suspectus, & inimicus. c. quod suspecti. 3. q. 5. l. apertissimi. C. de iudic. Qua de re multa tradidere iuris vtriusque interpretes: potissime Speculator, & e iunioribus Stephanus Aufrer. in tract. de recusationibus. Lanfran. in c. quoniam contra. de probatio. verbo recusationes. Praeposi. in c. postremo, de appella. & Ioan. Ferrarius in tractatu de recusationibus iudicum: a quibus poterit quispiam plura petere ad hunc tractatum pertinentia, nos etenim pauca hoc in loco tradere constituimus in ea quaestione, qua quaeritur, quo tempore litis sit proponenda recusatio aduersus iudices regios, qui summis pretorijs assistunt de omnibus totius regni grauaminibus iudicaturi. Iure ciuili, quoties iudex ordinarius recusatur, & censetur suspectus, non tollitur ab eo iurisdictio, imo poterit ipse de causa cognoscere adiuncto sibi simul episcopo loci, quem socium [art. 1]debet adsumere ad eiusdem causae cognitionem & diffinitionem, Auth. si vero. C. de iudic. Moribus tamen receptum est, quod iudex recusatus recipiat sibi socium non episcopum loci, sed alium quempiam bonum, & candidum virum, ad obscurandam, quae de ipso oborta est, suspicionem. Quemadmodum testantur Paulus Castren. Salycet. Bald. Iason & alij in d. Auth. si vero contigerit. Dec. in c. cum speciali. in prin. de appellat. colum. 2. & Alexan. in consi. 12. lib. 6. colum. 1. quemadmodum ab aliquibus refertur, qui tamen simpliciter disputat de intellectu authenticae constitutionis, quae diffiniuit, episcopum loci adsumendum esse in socium a iudice recusato, lex vero regia 22. titu. 4. part. 3. expressim probat Communem totius orbis Christiani interpretationem, atque ita fit, vt passim iudex secularis recusatus adsumat sibi socium virum aliquem doctum, & integrae opinionis, nec adsumitur episcopus loci, sicuti frequentissime fit, nec vsquam hac in re vlla contigit forensis disceptatio. Eodem iure ciuili nulla est necessaria mentio causae ad iudicum recusationem in ipso libello recusationis, sed satis erit, iudicem ipsum dici suspectum cum iuramento, quod ea recusatio calumniose non proponitur gl. communis in d. l. apertissimi. quam opini. sequuntur, ac fatentur communem esse Panor. in c. si quis contra. nu. 12. de foro comp. in repe. LAnfran. in d. c. quoniam contra. verb. recusationes. col. 2. Aufre. in tract. de recusationibus, nu. 3. & Dec. in d. c. cum speciali. in prin. Imo regia lex 22. titu. 4. part. 3. addit, hoc iuramentum tunc esse necessarium, cum petitur ab aduersario, vel iudice, non alias. Quamobrem, etiam iure communi maxime dubium est, quod scribit Carolus Ruynus cons. 6. lib. 4. nu. 5. & 6. asseuerans, non esse satis iuramentum hoc praestari ab ipso recusante, sed exigi praecise, quod feratur a iudice, vt recusatio teneat, sicuti late conatur ipse probare, tametsi praxis contrarium admiserit. Sufficit etenim, & id iure satis certum est, iuramentum istud ab ipso recusante fieri, & praestari in ipso libello recusationis, etiamsi a iudice non fuerit delatum. text. optim. in l. vlt. C. de iudicijs. Recusatio autem proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur, ne per alterius exceptionis obiectum videatur quis in iudicem consensisse, [art. 2]& ideo ipsum recusare non valeat. l. apertissi. mi. C. de iudic. Authen. offeratur. C. de litis contestat. cap. cum speciali. de appellat. gloss. optima, & illic communiter approbata in capit. pastoralis. de exceptio. verbo. protestatae. gloss. in cap. inter monasterium. de re iudic. quam dicit esse ordinariam. Iason in l. si conuenerit. ff. de iurisdictio. omnium iudic. notant idem Iason in l. apertissimi. C. de iudic. nume. 11. Bartol. & alij in l. non videtur. in 2. ff. de iudic. idem Bart. & illic Alexand. & omnes in l. quidam consulebant. ff. de re iudicat. col. 2. quam opinionem scribunt communem esse Are. colum. 6. & Deci. num. 24. in cap. 1. de iud. Fel. optime in dict. c. inter monasterium. numer. 4. Etenim is, qui alias exceptiones opponit, petere videtur a iudice super illis sententiam, & pronunciationem, atque ideo consentire videtur in eius iurisdictionem. l. sed & si susceperit. de iudic. ff. & in d. ca. inter monasterium. Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, & is non habuerit prius eius causae scientiam, poterit post litis contestationem praestito huius ignorantiae iuramento iudicem recusare, quod in recusatione aequissimum est. argu. tex. in c. insinuante. de offic. deleg. praesertim quia & aliae exceptiones, quae iure sunt ante litis contestationem proponendae, admittuntur post litem contestatam, etiamsi prius fuerint ortae, modo ipse reus post litis contestationem, earundem cognitionem ac scientiam habuerit. text. op. in c. pasto. de excep idque expressim probat gl. in l. error. verb. facti. C. de iuris & facti ignoran. cuius opinionem sequuntur Bart. & Doct. ibi communiter, vt fatetur illic Iason nu. 16. eandem tenuerunt Salic. Alexan. & alij in l. ita demum. C. de procurato. Anton. Abb. & caeteri in dicto cap. pastoralis. vbi Dec. num. 18. fatetur hanc opinionem Communem esse: quam & Felin. ibi probat nume. 20. etiamsi contrarium tenuerit glo. vlt. ibidem. & gloss. in l. qui procuratorem dat. §. 1. ff. de procu. verb. omiserit. Paulus Cast. in d. l. ita demum. Idem in l. exceptionem. C. de proba. colum. vlt. Ang. in l. de die. §. si seruus. ff. qui satisdare cogant. late Areti. in c. 1. colum. 2. de accus. qui hanc sententiam veriorem esse censet. Cui suffragatur regia lex 8. in legibus Madritijs, tametsi priorem opinionem probauerit l. 1. titu. 8. lib. 3. ordi. Et vere quoties potest aliqua negligentia imputari excipienti, satis aequa est posterior opinio. quod Alexan. in l. si mulier. colum. vlt. ff. soluto matrimo. & Carolus Ruynus consilio 6. numer. 9. lib. 4. tenuerunt. cum alioqui equior sit communis sententia, potissimum in exceptionibus maximi preiudicij, atque ita passim seruatur, imo etiam post litis contestationem, & diem datum iure regio ad opponendas quascunque exceptiones & post sententiam interlocutoriam, qua vtraque pars ad probandum admittitur, allegantur, proponuntur, ac recipiuntur nouae exceptiones, & aliae quaecunque absque vllo discrimine de hisque parte petente intelligitur sententia, probationis, vt manifestum fit his, qui praxim optime tenent. In recusatione autem illud est absque vlla controuersia, quod admittitur quo ad iudicem ordinarium inferiorem, in quacunque parte litis proponatur. Nam si absque vllius causae expressione iure ciuili, solo tantum iuramento praestito recusatio admittitur, nec est necessaria probatio causae, vt diximus, mirum non erit, quod ea in quacunque parte litis admittatur, etiamsi ante litis contestationem orta fuerit. Vbi vero est necessaria expressio, & probatio causae, tunc sane poterit controuerti, ac disputari quod modo tractauimus, & erit iure satis constitutum, admittendam esse post litis contestationem causam recusationis, quae ante orta fuit, & tamen nunc accessit ad cognitionem recusantis. Sic & post conclusum in causa recusatio admittitur, etiam vbi causa probanda est, modo ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis conclusionem. text. in c. insinuante. de officio delegat. cuius argumento tenet hanc opinionem Felin. in d. c. pastoralis. num. 17. & ibi Dec. num. 9. idem Fel. in d. c. insinuante. nu. 15. Francus in d. c. cum speciali. num. 22. de appellatio. post Imolam. in c. iudex. de offi. deleg. in 6. contra Dominici distinctionem ibi. Sed & si causa suspicionis orta fuerit ante conclusionem in causa ad hoc, recusatio proponi poterit post conclusionem in duobus casibus. Primo, vbi causa suspicionis ita notoria est, quod nullam probationem exigat, tunc etenim indistincte proponi poterit, secundum Imolam, Francum & Fel. in praecitatis locis, quanuis alioqui recusationis causa, quae probanda sit, & probatione indigeat, non sit admittenda post conclusionem causae, & litis, vt notant Ioan. Andrae & Imola. nu. 19. in c. 2. de ordine cognitio. Domi. in d. ca. iudex. quia post conclusionem cause probationi locus non est. c. cum dilectus. de fide instr. Secundo, quoties causa recusationis orta ante conclusionem causae peruenit postea in cognitionem recusantis, quemadmodum notat Franc. in d. c. cum speciali. nu. 22. nam in hoc casu poterit proponi recusatio, & causa recusationis probari, vt ipse asseuerat. Huius autem opinionis disputationi est premittendum, quod exceptio vtcunque dilatoria si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit, gl. communiter recepta verb. de nouo. in dict. c. pastoralis. glossa per text. in dicto cap. insinuante glo. & Bald illius text. authoritate in l. 2. C. de consortibus. eiusdem litis. gloss. in cap. exceptionem. de exceptio. tradunt Abb. Fel. & Dec. in dicto capit. pastoralis. Abbas & Fel. in dict. cap. insinuante. Iaso. in dicta l. error. C. de iuris & fact. ignorantia, numero 17. idem Iason in d. l. ita demum. de procurator. 2. colum. Atque ita idem erit in recusationis causa, quod paulo ante tractauimus etiam post conclusionem in causa, quanuis excepta recusationis propositione, quibusdam placeat, non admitti post conclusionem in causa exceptionem illam quae orta fuerit post ipsius causae conclusionem. capit. cum dilectus. de fide instrument. c. auditis. de procurat. Anton. Abb. & Fel. nume. 16. in d. cap. pastoralis. Quasi conclusio in causa praecludat omnino viam oppositioni exceptionis cuiuscunque, que probationem exigat, etiamsi orta sit post conclusionem in causa. Atque haec opinio magis communis est, tametsi Dec. in d. c. pastoralis. nu. 9. existimet, exceptionem ortam post conclusionem causae, opponi, & debere admitti, etiamsi probationem exigat: Cuius opinio admittenda est in praxi, quoties a sententia statim pronuncianda nec appellari, nec supplicari potest. hoc etenim dictat aequitas illa, quae deducitur a ratione tex. in dict. c. pastoralis. Nihilominus secundum opinionem Communem regulariter iudicam dum est, nisi in exceptione recusationis quae iuxta opinionem Imolae, Felini, Decij, & Franc. potest proponi & probari post conclusionem in causa, si orta fuerit tunc. Sed vbi exceptio ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius excipientis, communiter receptum est, non posse proponi, vt probatio eius admittatur post conclusionem in causa: Quanuis conetur contrarium probare Roder. Xuares allega. 5. cuius opinio suffragatur illi sententiae, quam de recusationis causa dixit Philippus Francus in d. ca. cum speciali. Nam & in causa recusationis, vt diximus superius, quaedam est peculiaris ratio a caeteris exceptionibus distincta, ex qua facilius fit eius receptio post conclusionem in causa, quam aliarum exceptionum. Et adhuc mihi videtur dubia opinio Franci, & non omnino conueniens opinionibus, hac in re frequentissime receptis. Iure autem regio, quoties recusatio proponitur contra iudices, qui apud suprema Regis tribunalia reddunt ius litigantibus, quique auditores vocantur: quia probatio causae requiritur, statutum est in hac materia de recusationibus per pragmaticas huius regni constitutiones Catholicorum Regum Fernandi & Elysabeth, recusationem post conclusionem in causa esse admittendam, & probari posse testibus, alijsque legitimis probationibus, si recusationis causa fuerit orta post conclusionem litis: in quo pragmatica constitu. conuenit cum opinione Imo. Franc. Fel. & Dec. cuius meminimus in versic. sic & post conclusionem. Quod si recusationis causa orta est ante conclusionem litis, etiamsi post eandem conclusionem, qui iudicem recusare vult, eius cognitionem habuerit, non est admittenda ex ea causa recusatio post conclusionem in causa, vt probari causa possit testib. sed tantum iuramento ipsius iudicis recusati: quod eisdem constitutionibus respondetur: eaque responsio constat iure Communi ex conclusione Ioan. Andrae. & Imolae in d. cap. 2. de ord. cognit. nume. 19. & Dom. in d. ca. iudex. de offic. deleg. in 6. quorum mentionem superius fecimus. Nam probationi locus non est, bene tamen iuramento iudicis recusati: quia iuramenti delatio non est proprie nec vere probatio, & potest quacunque parte litis fieri, maxime in causa recusationis, que non est principalis, nec principaliter examinatur, sed incidenter, ac summarie. Siquidem in causis summarijs iudex potest post conclusionem in causa exigere iuramentum, & interrogare litigantem, etiam ad petitionem aduersarij. gl. in Clemen. saepe. verb. interrogabat. de verborum significat. quam illic sequuntur Card. Imol. & Georgius Natan. Francus in c. 1. de confess. in 6. & in c. 1. de iuramen. calum. eod. lib. Hippol. in l. 1. §. si quis vltro. num. 66. ff. de quaestioni. & Alexand. in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. col. 3. Denique opinio Philip. Franci in d. c. cum speciali. predicta regia constitutione refellitur, dum ipse Francus opinatur, iudicem posse recusari post conclusionem in causa, si causa recusationis ante litis conclusionem orta, post eam fuerit nota ipsi recusanti, & super hoc admittendam fore quamcunque ordinariam probationem, quod manifeste contrarium est legi regiae, qua passim vtimur. Ceterum illud queritur, an sit locus recusationi iudicis, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, traditaque tabellioni, vel actuario, vt pronuncietur. Et Rupel. lib. 1. foren. Inst. c. 48. scribit, non esse admittendam hanc recusationem: cum iam res sit iudicari coepta: & nihilominus eam quotidie apud Hispanos admittimus, illud fortassis apud Gallos frequentius est, ac denique vtilius ad tollendas tot calumnias, quibus in iudicum recusationibus passim litigantes vtuntur. Hoc tamen anno Domini 1554. Regis edicto cautum est, non posse regios auditores, nec eorum quenquam recusari post 30. dies a die, quo acta processus fuere publice relata, & visa per eosdem iudices ad sententiam pronunciandam, & litem diffiniendam. Frequenter vero est in quaestione, an minor, vel ecclesia recusans iudicem, regiumque auditorem ex ea causa, quae orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam conclusionem,[art. 4] petitque admitti ad probationem cause per testes, petita ad hoc restitutione in integrum sit admittendus, vel admittenda concessa predicta restitutione ad probationem ordinariam causae? Et profecto videtur multis rationibus non esse hanc in integrum restitutionem concedendam Primo ex l. Auxilium. §. sexaginta. ff. de minorib. vbi minor non restituitur aduersus lapsum temporis dati ad accusandum, cuius authoritatis meminere Bart. in l. 1. §. nunciatio. ff. de noui operis nunc. colum. vlt. Bald. in l. cúm quidam. §. si pupillo. ff. de vsur. Atque idem erit in dilatione data ab homine, vel iudice ad accusandum: quia licet Iurisconsultus in d. §. sexaginta. tractauerit, & responderit de die data a iure: eadem videtur ratio in die dato a iudice. Nec enim restituendus erit minor ad accusandum post diem a iudice datam, sicut, nec restitueretur post diem datam a lege, quod notat Aret. in c. licet. de accusatio. num. 11. vbi Fel. colum. 2. tenet eandem conclusionem, quam nos adnotauimus ex dict. l. auxilium. §. sexaginta. Quin & Bald. in l. vltim. num. 5. C. in quibus caus. in integ. restit. non est necesse, hoc ipsum verum esse censet, etiam si minor velit accusare patris occisores. quam opinionem reprobat Ioannes Mauricius in tractat. de in integr. rest. c. 160. ex eo, quod alioqui maxima contingit laesio filio, cui foret imputandum, si patris occisi mortem non vlcisceretur, & homicidium puniendum non curaret. His accedit, quod & generaliter ad cuiusque criminis accusationem restituitur minor post tempus datum ad accusandum, si constet summarie de laesione, & sic delictum posse probari secundum Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. col. vlt. Abb. in c. auditis. col. penul. de in integ. restit. AEgidium a Bellamera in decis. 38. Igitur non potest minor restitui ad recusandum iudicem regium praesertim auditorem post diem lege regia constitum ad hoc. Secundo huic opinioni patrocinatur, quod minor non est restituendus ad opponendum crimina, vel defectus contra electum. gloss. in Clem. 2. verb. grauiora. de procura. Specula. in tit. de in integ. restit. §. quis autem. vers. sed pone. Abb. in d. c. auditis. col. penul. Felin. in c. fraternitatis. de testib. num. 6. Cardin. in Clem. 1. q. 14. de in integ. restit. Fel. in d. c. licet. col. 2. de accusat. Aretin. in l. 1. C. de in integ. rest. Praepo. in c. pen. col. vlt. de desponsat. impuber. Ioan. Lupi. in c. per vestras. §. 26. nu. 9. de donat. int. virum & vxor. Quo fit, vt pari fere ratione non sit concedenda minori restitutio ad recusationem iudicis proponendam. Tertio eidem opinioni accedit regia lex, quae statuit, minorem non esse restituendum ad opponendum defectus & exceptiones contra testes: sic etenim cautum extat l. 16. inter Madritias constitutiones, quae satis iure comprobatur ex proxime dictis, vt ipse Ioan. Lupi. adnotauit. Quarto, ex eo, quod retractus legalis iure sanguinis, non sit admodum fauorabilis, sed fortassis odiosus: itidem iure regio decisum est, non esse minorem in integrum restituendum ad retrahendum post tempus a lege datum. l. 7. tit. 7. lib. 5. ord. idem iure Gallico probat late Andr. Tiraquellus de retract. lib. 1. §. 35. gloss. 2. scribens, id inductum fuisse ea ratione, quod ius hoc retrahendi sit odiosum: tametsi iure Communi non sit neganda in hac specie in integrum restitutio. c. constitutus. de in integr. restit. quibus adde Ioan. Mauritium in tracta. de in integrum restitutione. c. 290. & c. 398. Quinto, in eiusdem opinionis probationem adduci & illud poterit, quod minor non est restituendus ad opponendas exceptiones dilatorias post diem a lege datum ad eas obijciendas. secundum Innoc. in c. coram. de in integr. restit. Card. in Clem. 1. eod. tit. q. 15. Alexand. in additio. ad Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. ff. de noui oper. nuncia. Capicium in Neapol. decisi. 13. Igitur cum recusatio iudicis sit exceptio dilatoria, vt probat glos. in d. c. pastoralis. cuius nos superius meminimus, videtur quidem, non esse minorem restituendum ad eius propositionem. Huius tamen Innocentianae opinionis ratio ea est, quod exceptiones dilatoriae sint modici praeiudicij, & ideo restitutio negari possit. l. scio. ff. de in integ. resti. vt hinc possit lector expendere, quantum ponderis habeat haec quinta ratio ad quaestionem de recusatione iudicis. Vidi tamen non semel, sed frequentissime Contrarium in hoc regio Granatensi praetorio seruatum fuisse, admissosque minores, & ecclesias, aut Rempublicam beneficio restitutionis in integrum, ad probandas post conclusionem in causa recusationis causas, quae ante eiusdem litis conclusionem orte fuerunt. quam opinionem aliquot rationibus comprobat Io. Mauritius in tract. de in integ. restit. c. 253. ex eo potissimum, quod durum sit coram suspecto iudice litigare. d. l. apertissimi. C. de iudic. Nec minori obesse debet, quod causam concluserit absque obiectione & recusatione iudicis propter causam, quae tunc aderat & orta erat ante litis conclusionem, nam hoc inconsulte praetermisisse minor censetur, quód ea in re fuisset diligentius bonus paterfamilias versaturus, vt cum semper subsistat eadem suspicionis causa, debeat simili ratione minor restitui. Denique haec posterior opinio receptior est, tametsi multis rationibus prior probari videatur. His vero libenter adiecerim id, de quo semel scio dubitatum in causa ecclesiastica, quae per querelam illate violentiae a iudice ecclesiastico delata fuit ad hoc regium Granatense praetorium. Etenim iure pontificio, quoties recusatur iudex de causa ipsa recusationis, cognoscunt [art. 5]iudices quidam arbitri a litigantibus electi, qui si compererint iuste recusari iudicem, non poterit is de causa cognoscere. text. in c. cum speciali. in princ. de appellat. c. si quis contra clericum. de foro competen. c. suspicionis. de offic. deleg. c. iudex ab apostolica. eod. titul. in 6. vbi gloss. & Doct. communiter. atque idem iure Ciuili statutum erat in quodam casu. d. l. apertissimi. C. de iudic. Ea etenim constitutio diffiniuit, arbitros eligendos esse, quoties iudex delegatus recusatur. Sed si causa fuerit delegata pluribus iudicibus cum clausula, quod si non omnes, & vnus ex eis recusetur, non sunt arbitri eligendi ad tractandam causam recusationis, sed collegae, qui non recusantur, de eadem poterunt, & debent de causa cognoscere. text. elegans in c. si contra vnum. de offi. deleg. in 6. Quaeritur tandem, an idem sit respondendum, vbi causa pluribus iudicibus delegatur cum clausula, & eorum cuilibet. Et sane quibusdam fortassis videbitur idem propter eandem rationem, quae expressa est in d. c. si contra vnum. Siquidem ad collegam recusati ratione dictae clausulae debet cognitio causae pertinere: quae quidem ratio itidem obtinet, quoties causa pluribus committitur cum clausula, & eorum cuilibet. Nam vno ex iudicibus impedito, qui de causa coeperat cognoscere, alter de eadem cognoscere poterit. c. cum plures. de of. deleg. in 6. Nos vero contrariam sententiam rationibus aliquot conabimur instruere, imo quod eligendi sint arbitri: & primo, quia in d. cap. si contra. in specie scribitur, secus esse in alijs iudicibus, qui dati non fuerint cum dicta clausula, quod si non omnes. Hi autem dantur sine illa, vt constat: imo cum alia clausula differenti. Igitur non erit in his iudicibus, de quibus agitur, seruanda eadem responsio. Secundo est animaduertendum, quod iudicibus datis cum clausula, & eorum cuilibet, competit iurisdictio in solidum, nec est necessarium, simul eos de causa cognoscere, nec possunt simul eam examinare: siquidem vnus tantum ex eis potest de causa cognoscere, idcirco dum iste impeditus non est, caeteri non possunt causam ipsam tractare, quia carent iurisdictione. Ergo non poterit vti iurisdictione quo ad recusationem: quia non dum apparet, alium impeditum esse, qui vere coeperat iurisdictionem exercere. Quod si semel pronunciatum fuerit, iudicem illum esse suspectum, tunc poterit alius iudex ex collegis causam ipsam examinare. dict. cap. cum plures. Tertio ad idem conducit plurimum maxima ratio discriminis. Nam in priori clausula omnes iurisdictionem habent, & ideo mirum non est, quod de vnius recusatione cognoscant caeteri: In posteriori autem non habent omnes iurisdictionem ab initio actualem, sed tantum is qui ea vti coeperat. Quarto, in casu prioris clausulae omnes simul in eodem loco de causa cognoscunt, ideo cum simul procedant, par est, & congruum, quod ad recusationem collegae non nominentur arbitri. At in posteriori clausula saepe contingit, iudices esse diuersorum locorum, atque ea ratione esset maximum inconueniens. Quod si iudex Salmanticensis delegatus recusaretur, esset huius recusationis causa deferenda ad collegam, qui esset Toleti, aut Zamorae. Quinto, & aliud accedit argumentum ab absurdo & inconuenienti, quod si dentur tres iudices cum clausula, & eorum cuilibet, & recusetur vnus, esset maximum discrimen quis ex collegis tractaturus sit recusationis causam, cum vnus posset eam examinare, & fortassis vellet quilibet ea vti iurisdictione: ac item qui literas obtinuit, vellet eligere vnum iudicem, eiusque aduersarius alium. Quod si dixeris hanc electionem pertinere ad eum, qui iudices delegatos impetrauit, nihilominus facilime alter electum iudicem recusaret, vnde sequeretur maximum discrimen litis, quae dilatio esset apud alterum litigantem facilima. Deinde & sexto, collega electus ad recusationis causam, dubio procul pronunciaret iudicem recusatum suspectum esse, vt solus ipse cognosceret de causa, cuius cognitio alioquod ad ipsum non pertineret. Quod videtur non omnino conueniens iuris, & iustitiae executioni. Sic denique haec opinio probari posset, quae tamen adhuc dubia videbitur quibusdam, qui re diligentius examinata, poterunt dexterius hanc quaestionem diffinire. # 27 THEMA CAP. XXVII. De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. SVMMARIA. -  1 Victus condemnatur in expensis victori, etiam si absque dolo, temere tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniae praestiterit. -  2 Victus, etiam in criminalibus, victori condemnatur in expensis. -  3 Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. -  4 Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem vim praeter ius Commune? -  5 Condemnatio expensarum, tunc fieri debet, cum fuerint petitae. -  6 Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat? CAPVT XXVII. EXTAT vtriusque Iuris regula, qua instruimur victum esse victori condemnandum in expensis. c. calumniam. de poenis. ca. olim. in 2. de priuileg. capit. finem litibus. de dolo & contuma. l. properandum. §. sin autem alterutra. C. de iudic. regia. l. 8. tit. 3. [art. 1]& l. 7. titul. 22. part 3. Quibus in locis ad hanc condemnationem frequentius notatur calumnia litigantium, ita quidem, vt haec malitia causa sit huius condemnationis, quae in fauorem victoris fit, ad reprimendam litigantium calumniam. Proprie vero calumnia in animo consistit, & ex dolo oritur, eaque in hac specie contingit, vt per fraudem aduersarius ne lite vexetur. Et nihilominus huic regulae locus erit, etiam vbi quis absque dolo, temere tamen litigauerit, inconsulte quidem, ac nullo adhibito consilio. probat text. in l. eum quem temere. ff. de iud. & in d. §. sin autem alterutra. notant Pan. & Doctor. in dict. capitu. calumniam. Barto. & alij in dict. §. sin autem alter utra. Lanfranc. in capit. quoniam contra. de probatio. ver. expensae. colum. 3. Quid autem sit temeritas, deducitur ex l. 1. in fine. ff. de eo per quem factum erit. capit. nullum. 30. q. 5. vnde constituitur prima declaratio ad praescriptae regulae intellectum. Secunda eadem ferme ratione traditur interpretatio, vt tandem victus victori condemnandus sit in expensis, etiam si ab initio litis iuramentum de calumnia praestiterit. Bartol. & omnes. in d. §. sin autem. Bartol. in l. 1. §. 1. ff. ad Turpi. Bartol. in d. l. eum, quem temere. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. nume. 21. Socin. in reg. 231. Lanfranc. in dict. verb. expensae. num. 8. qui asserit, hanc opinionem Communem esse: idem fatetur Abb. in dicto capit. calumniam. quam & Totus Mundus sequitur, vt testantur Salice. in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. in fine. & Iason in dicto §. sin autem. num. 11. etiamsi Contrarium probauerit gloss. in dict. cap. finem. & in capitul. in primis. 2. q. 1. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. quarum opinio expressim lege regia 7. titul. 22. part. 3. authoritatem iuris habet, quia illic idem statuitur, quod est vsu forensium frequentissimo abrogatum. Nec vidi vnquam hac de re controuerti, imo passim victus arbitrio iudicis condemnatur in expensis, etiam si praestiterit iuramentum de calumnia. Tertio haec ipsa regula obtinet, etiam apud iudicem arbitrum: nam & is condemnat victum victori in expensis. Hostien. in summa tit. de arb. §. qualiter ad effectum. versi. sed nunquid potest. Speculat. eod. titul. de arbitris. §. vltim. versicu. sed cum. & Iason in dict. §. sin autem. argum. l. 1. ff. de arbitr. Quarto eidem regulae locus erit non tantum in ciuilibus causis, sed etiam in criminalibus. tex. in d. §. sin autem. adiuncto initio eiusdem le[art. 2]gis. l. penultim. C. de fructi. & liti. expens. Bartol. in dict. l. 1. in princ. ff. ad Tertul. gloss. in ca. finem. de dolo & contuma. Henri. in dict. cap. calumniam. Iason in dict. §. sin autem. colum. 7. Quorum opinio Communis est, secundum Aretin. & Felin. in cap. accedens. de accusat. Hipp. in sua practica. §. superest. & in l. patre. ff. de quaestio. num. 18. & Nicellum in concordia glossarum. 47. licet Lanfranc. Oria. in d. c. quoniam contra. verb. expensae. colum. 1. teneat Contrarium, & disputet late Anania in d. c. accedens. Est etenim passim receptum, in criminalibus reum victum condemnari in expensis absque vlla ferme exceptione. De expensis ratione contumaciae factis nulla est dubitatio: nam in his dubio procul iure fit condemnatio. glo. in cap. cum dilecti. de dolo, & contu. quae vltima est. & illic Bald. gloss. item in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. vbi text. hac de re opt. Quinto, haec condemnatio expensarum fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. Etenim non expectata diffinitiua pronunciatione, iudex poterit condemnare victum in expensis in ipsa interlocutoria sententia. gloss. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. Bald. Salic. & Paul. in l. sancimus. C. de iudic. Iason in dict. §. sin autem alterutra. nume. 19. scribens, hanc opinionem Communem esse. Quod si iudex velit condemnationem istam differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere, & si non fuerit appellatum ab interlocutoria, non poterit postea appellari a condemnatione expensarum, quae ratione interlocutoriae fit in diffinitiua, secundum Abb. & Dec. in cap. saepe. cap. vlt. de appellat. Sexto, condemnatio expensarum tunc iure omittenda est, cum quis habuit iustam litigandi causam. text. in l. qui solidum. §. etiam. ff. deleg. 2. & illic omnes. gloss. communiter recepta in d. cap. finem litibus. & in d. §. sin autem. late ibi Iason gloss. in c. sacro. de sentent. excom. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. & in c. 1. de electio. in 6. Regia l. 7. tit. 22. part. 3. quamuis in dubio praesumptio sit contra victum, quod non habuerit iustam litigandi causam. gloss. in dict. c. calumniam. & in Authent. generaliter. C. de episcop. & cler. tenent Bald. Salicet. & Iason in d. §. sin autem alterutra. Bald. & Salicet. in Authent. nouo iure. C. de iudicijs. sensit Abb. in dict. cap. finem litibus. nume. 22. tametsi gloss. ibi. hac in re variauerit. Sed & Panormitan. in dict. capit. calumniam. asseuerat, hanc opinionem Communem esse. Haec vero sexta declaratio non tantum procedit in prima instantia, sed & in causa appellationis: nam & in ea non fit condemnatio expensarum aduersus eum, qui habuit iustam causam litigandi: vt notant Abb. & omnes in dict. cap. finem litibus. contra gloss. inibi. Minor tamen causa excusat ab hac condemnatione expensarum in prima instantia, potius quam in causa appellationis, quemadmodum post alios tradit Dec. in cap. vt debitus. de appellat. num. 21. sicut & minor causa excusat reum, potius quam actorem: vt idem Dec. scribit in l. qui in alterius. ff. de regul. iuris. Iudices vero, qui Romae in Rete pretorio ius reddunt litigantibus, semper condemnant victum victori in expensis, etiam si is habuerit iustam litigandi causam, nisi ea iusta causa oriatur ex prima sententia pro eo lata, & secunda sententia pronuncietur ex nouis allegationibus, vel probationibus: vt fatetur Ludo. Gome. in reg. de annali possess. q. 41. Haec tamen sexta declaratio non est admittenda, quoties expensae debentur iure actionis. Nam ab his non excusat iusta causa litigandi. glos in dict. §. oportet. quae singul. est secundum Bald. in cap. breui. de iureiur. & Iasonem in dict. §. sin autem. colum. 2. Est & similis gloss. in l. 3. §. si rem. ff. de leg. 3. quam dixit notab. Iason in §. actionum. de actio. num. 52. commendant Are. & Alex. in l. venditores. ff. de verb. oblig. tradit late Hippol. in d. l. patre & marito. ff. de quaest. num. 25. quo fit, vt qui de euictione tenetur ex contractu venditionis, passim condemnetur in expensis, etiam si iustam habuerit litigandi causam. Idem erit, vbi expensae debentur ratione contumaciae: in his etenim fit condemnatio, etiam si contumax habeat iustam litigandi causam. gl. in d. c. finem litibus. in princ. Salic. & Iason in d. §. sin autem. col. 3. quia hae expensae debentur propter primam citationem. gl. in c. 1. de dolo, & contu. in 6. & in summa 4. q. 5. notant Lanfranc. in d. c. quoniam contra. num. 33. verb. expensae. gloss. in c. querelam. de procurat. & illic Abb. idem Abb. & Felin. nu. 15. in d. c. quoniam contra Hipp. in d. l. patre. num. 43. Abb. & Fel. in c. 2. de accu. Quo in loco Fel. existimat, vocatum ad iudicium tribus dilationibus vnica voce datis, & in tertia comparentem non teneri ad expensas primae, nec secunde dilationis, earúmue ratione factas. Ego tandem opinor, quod licet iusta causa litigandi non excuset ab expensis, quae ratione contumaciae debentur: tamen ab eisdem excusabit iusta causa non comparendi in iudicio ad diem vsque praefinitam. argum. gloss. in cap. 1. de dolo & contum. in 6. & l. contumacia. & l. quaesitum. ff. de re iudic. & c. querelam. de procurat. Sunt etiam qui opinentur, hanc condemnationem expensarum, quae fieri debet aduersus temere litigantes, non esse omittendam propter iustam litigandi causam, si cum iuris Communis regula conueniat speciale alicuius vrbis statutum, [art. 4]& municipalis lex, quae dictet, victum victori condemnandum esse in expensis. Ea siquidem lege victus qui iustam causam habuit litigandi, eisdem in expensis condemnabitur. Huius opinionis authores fuere. Bar. in d. l. 3. §. si rem. ff. de legat. 3. Abb. in c. vnic. 3. col. de plus petitio. gloss. in Authen. de exhib. reis. ver. causam. quam dixere singularem esse Cremensis in singul. 121. & Corsetus in singular. ver. poena. 1. l. 1. quam opinionem fatentur Communem esse Hippol in d. l. patre vel marito. nu. 29. & idem in sing 207. & Ludou. Gom. in cap. 1. num. 218. de constitu. in 6. a quibus alij citantur, qui huic sententiae accesserunt. Et his suffragatur, quod statutum seu municipalis lex idem disponens, quodius Commune, addit speciale vinculum, & maiorem vim iuri Communi. textus optimus in cap. 2. de praeben. in 6. qui de consuetudine tractat. Eiusque meminere plures, maxime Barb in cap. consuluit. de offic. deleg. num. 32. idem in cap. 1. de rescrip. num. 65. notant Bartol. in l. 1. in princip. ff. ad leg. Falc. Bar. in d. §. si rem Abb in c. vltim. de obseruat. ieiunij idem Abb in c. cum ven ssent. de institutionib. & alij. quorum meminit Gome. in d. cap. 1. num. 220. idem voluit Aretin. in cap. 1. de rescript. Haec tamen conclusio non probatur in d. cap. 2. cum consuetudo. cuius illic mentio fit, non sit conformis iuri Communi, quod eo tempore statutum erat, imo contraria: vt constat. Et praeterea non est conueniens, nec iure satis receptum, quod lex a principe statuta, postquam semel recepta fuerit, ex eo speciale vinculum habeat, praeter alias leges, quod sit diu moribus, & consuetudine idem obseruatum. Idcirco aduersus hanc conclusionem Barto. in d. l. 1. ff. ad legem Falcid. tenent inibi Imola, & Alex. in princip. col. penultim. gloss. celebris. verb. facti. quam Ancha. eleganter defendit in dict. capitul. 1. de constitutionib. libr. 6. text. optimus vbi Panormit. idem notat in cap. 1. de cognat. spirit. & est argumentum ex capit. cum aliquibus. de rescrip. in 6. quam opinionem fatentur Communem esse Felin. in cap. 1. de rescript. numer. 15. & Ioan. Crotus in d. cap. 1. de constitutionib. in 6. colum. penul. qui hac de re late disputat. Sed & in specie opinionem Bart. in d. §. si rem. quo ad condemnationem expensarum reprobant Matthesilla. nota. 80. Alexand. in l. properandum. §. sin autem. colum. 2. C. de iud. & ibi Iason latius. col. 2. & 3. Bald. in l. terminato. C. de fruct. & liti. expens. & Carolus Molinaeus in consil. Alexand. 183. libr. 5. ad finem. Eandemq; sententiam ipse veriorem esse censeo asseuerans, etiam extante statuto, vel lege municipali, vt victus victori condemnetur in expensis, non esse condemnandum in his eum, qui iustam habuerit litigandi causam. Quod si vera foret opinio Bartol. minime esset admittenda quo ad leges regias, quae iuris Communis, non statutorum, nec legum municipalium iure censentur. Tunc sane posset opinio prior obtinere, quando statutum aliquid adderet iuri Communi. Cuius rei exemplum in hac materia traditur, quoties statutum, quod victus victori condemnetur in expensis, non dirigit verba in ipsum iudicem, sed potius inducit obligationem quandam ipsius victi, aut eam victori tribuit: sic sane, victus teneatur victori ad expensas, vel victor expensas petat, & obtineat a victo. In hac etenim specie, licet causa iusta excuset victum ab expensis, poterit tamen victor expensas petere a victo, etiam si iudex earum condemnationem omiserit: quasi actionem victor habeat ad eas petendas, quemadmodum Matthesi. existimat, & post eum idem adnotarunt Alexand. in d l. 1. col. penulti. ff. ad legem Falcid. idem in d. §. sin autem alterutra. Felin. in dict. capitul. 1. de rescript. idem Felin. in cap. significauerunt. de exception. colum. 3. atque ita est haec quaestio diffinienda. Nec omnino certum est, Bart. opinionem in d. §. si rem. communem esse, cum constet multos iuris vtriusque Doctores contrariam tenuisse, quorum mentio fit in praecitatis locis. Septimo, tunc fit condemnatio in expensis, cum fuerint petitae, alioqui iudex non tenetur victum victori condemnare in expensis. gloss. ordinaria. in capitu. vltim. de rescript. illic communi[art. 5]ter recepta. notant Abb. & Felin. in capitul. significauerunt. de exception. Alexand. & Iason in dict. §. sin autem alterutra. numer. 30. idem Iason in l. vniuersa. C. de precib. Imperat. offerend. colum. 1. Corset. in singul. verbo, expensae. & Hippolit. in singul. 684. Iudex vero, si velit, poterit condemnare victum victori in expensis factis post litis contestationem, etiam si non fuerint petitae. gloss. in dict. capitul. finem litibus. Bartol. & illic alij in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. Dec. in capi. saepe. de appellat. colum. vltim. Iason in dict. §. sin autem. colum. 9. argum. l. AEdiles. §. sciendum. ff. de aedilit. edict. uo tamen tradit Iason in dicto §. sin autem alterutra. quae practicis iure, ac merito videbuntur dubia. Primum, quod sit satis, peti ab actore, vel reo ferri sententiam pro se, vt iudex teneatur condemnare victum in expensis: & id voluit Bald. ibi. Alterum quidem, quod post latam sententiam eodem die poterit victor petere condemnationem expensarum ex ratione. l. Paulus. in prima. ff. de re iudica. Haec etenim, sicut nec illud, quod adnotauimus ex glo. in dict. c. finem litibus. non video in praxi recepta fuisse. Sed si quis expensarum condemnationem petierit, eaque fuerit a iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum. l. vltim. C. quando prouocare non est necesse. Quae tunc obtinet, cum aduersarius appellat a sententia: quia si victus non appellauerit, potest victor a sententia prouocare, qua ex parte omissa fuit condemnatio expensarum, vt eas obtineat: quemadmodum ex d. l. vltim. adnotarunt eius reationem obseruantes Antonin. Abb. & omnes in capit. significauerunt. de exceptio. & idem erit, quoties appellat victus a sententia, in eo, in quo ipsi praeiudicat, non in alijs: tunc etenim eadem ratione, cum appellatio non suspendat sententiam, nec deferat causam ad iudicem appellationis quo ad omissam condemnationem expensarum, quae ipsi victo vtilis est, non contraria: sicut Panormit. & Felin. colum. 2. asseuerant in dict. c. significauerunt. idem Abb. in capitul. cum Ioannes. colum. vltim. de fide instrumen. poterit victor ea ex causa prouocare. Caeterum haec vera sunt, vbi omissa fuit expensarum condemnatio, quia iudex non videtur ab eis absoluere victum, quod notauimus in c. 25. num. 6. Attamen, si iudex in sententia absoluerit expresse ab expensis, tunc sane necessaria est appellatio victoris, alioqui transiret quo ad expensas sententia in rem iudicatam, etiam aduersario simpliciter appellante, atque ideo permissa est in hac specie appellatio a sententia ratione expensarum, nec locum habet d. l. vltim. sicuti probare conantur contra Panor. ibi Ant. Imol. & Felin. colum. 2. in d. c. significauerunt. authoritate illius c. iuncta interpretatione gl. 2. idem Imol. in vlt. de except. colum. vltim. Sed & vera sunt in expensis, quae officio tantum iudicis mercenario petuntur, quasi secus sit in expensis, quae iure actionis debentur: has etenim poterit victor petere, etiam lata sententia, quae transierit in rem iudicatam, & omiserit expensarum condemnationem. text. optimus in l. 4. C. depositi. notant Imol. & Roma. in l. si tertius. §. Celsus. ff. de aqua pluuia arcend. sensit gloss. magna in capitul. finem litibus. de dolo & contuma. cuius conclusionis exemplum patet in expensis, quae debentur ex contractu, & vere sunt conuentionales. Item, vt quidam opinantur, idem erit in expensis, quae debentur ratione contumaciae. Siquidem expensae ratione victoriae, siue fuerint factae ante litem contestatam, siue post, debentur officio iudicis. Quae vero causa contumaciae fiunt ante litis contestationem, debentur actionis iure, quae autem postea factae fuerint officio iudicis, secundum communem in d. cap. finem litibus. & Ripam in d. §. hoc autem iudicium. numer. 82. atque ita est intelligenda gloss. magna in eodem c. finem litibus. quae asseuerat, expensas factas ante litis contestationem iure actionis deberi. Octauo est omnino hac in re obseruandum, expensas, in quibus victus victori condemnatur, taxandas esse a iudice secundum qualitatem [art. 6]litigantium ex proprio quidem arbitrio, vt tandem praemissa taxatione victor iuramentum praestet, se vere impendisse quantitatem illam, quae per iudicem fuerit diffinita. gloss. magna in dicto capitulo finem litibus. & in capit. 1. §. 2. de electio. in sexto glos. in c. dilecti. de fo. competenti. & inibi Panormitan. & Doct. tex. optimus in capit. olim. de iniur. Abb. in cap. vltim. de his, quae vi metúsue causa fiunt. Iason in l. si quando. C. vnde vi. num. 20. post alios, quorum ipse meminit. idem probat regia lex 1. tit. 18. libr. 3. ordi. Nam cum hoc iuramentum sit de veritate, non de affectione, oportet praecedere iudicis moderamen ipsum iuramentum, & haec de iudicialibus expensis: nam de extraiudicialibus qualiter probari debeant, tractant gloss. & Doctor. in dict. capit. dilecti. glos. in l. vnic. verb. subtilitatem, & illic late Rebuffus. C. de sentent. quae pro eo, quod interest. # 28 THEMA CAP. XXVIII. De his rebus, quae in dotem dantur aestimatae. SVMMARIA. -  1 Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiam si precium in arbitrium alterius conferatur. -  2 Aestimatio, an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quod dos restituatur eodem modo, quo data fuit? -  3 Clausula, quod res restituantur eodem precio, quo fuerint aestimatae, an impediat, venditionem fieri per aestimationem. -  4 Intellectus l. si aestimatis. ff. soluto matrimonio. -  5 Quid operetur clausula, ex qua datur electio quo ad res vel aestimationem marito, vel vxori? -  6 Aestimatio quarundam rerum dotalium tacite a iure constituitur. -  7 Aestimatio absque certa quantitate, an faciat emptionem? -  8 Inopia mariti, an impediat praesumi emptionem ex aestimatione? -  9 Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & inibi intellectus ad l. 16. tit. 11. part. 4. -  10 Traduntur alij tres casus, in quibus aestimatio non facit emptionem, & explicantur. CAPVT XXVIII. EX multis dotalibus instrumentis quae apud regia tribunalia passim in iudicio producuntur, plura vidi, in quibus res in dotem traduntur, aestimatione quadam ad nummorum certam quantitatem diffinitae: eaque ratione non infrequens contingit dubitatio, an res ita in dotem traditae sint matrimonio soluto restituendae omnino, vel an sit satis, quod restituatur earum rerum aestimatio, aut praecise ad huius solutionem teneatur ipse maritus, & eius haeredes? Qua in re illud est maxime adnotandum, aestimationem rerum dotalium emptionem, & venditionem const tuere & efficere. text. celebris, qui hanc conclusionem probat indubio, vbi aliud non fuerit ex[art. 1]pressum in l. quoties. C. de iure dotium. gl. in l. si inter virum. C. eod. titu. l. plerunque. ff. eod. l. ex conuentione. C. de pact. Quo in casu expresse apparet contractus dotis, & subintelligitur contractus venditionis. argumen. l. singularia. ff. si certum petatur. atque ita hanc opinionem, quae Communis est, sequuntur plures, maxime Socinus consil. 56. lib. 1. versicu. septimus casus. Rubeus in consilio quinto. Soc. Iunior in consilio 141. lib. 1. Alexand. consil. 156. num. 1. lib. 6. & alij, quorum meminit Tiraquellus libr. 1. de retract §. 1. gloss. 14. num. 20. tex. in signis in l. 16. & 18. tit. 11. part. 4. notat Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commodati. colum. 2. Qua quidem regula constituta, sunt aliquot in practicis exemplis examinanda, quae amplius aperient huius tractatus difficultatem. Primum etenim constat, hanc opinionem veram esse, etiam vbi ab initio dantur res in dotem absque certa aestimatione, pacto tamen expresso, quod hae res aestimentur per arbitros ad id electos, atque ita dantur res in dotem aestimatae illa aestimatione, quae fuerit per arbitros diffinita, nec illi arbitri eam aestimationem diffinierint. Nam censentur datae res illae aestimatae ea aestimatione, quae facit emptionem ad precium illud, quod tempore traditionis res illae iuste valebant. Fit enim in hoc casu aestimatio ab ipsa lege, quemadmodum eleganter in hac specie respondet Socin. in consil. 56. lib. 1. col. penult. huius opinionis authorem allegans quendam ex iunioribus in l. aestimate. ff. soluto matrimo. is vero est Bald. Nouellus, quem citat. & sequitur Bart. Soc. in consil. 60. lib. 3. quasi fauore dotis arbitris non arbitrantibus, locus sit arbitrio boni viri. l. 3. C. de dotis promis. l. cum post. §. gener. ff. de iure dotium. de quo statim latius versic. septimo. Secundo apparet ex his, quod si praecesserit dotis promissio in certa quantitate, & secuta fuerit rerum quarundam traditio pro dote promissa: illae res censentur aestimatae illa aestimatione, quae facit emptionem, quemadmodum visum est Bart. Soc. consil. 69. lib. 4. colum. penultim. quem sequitur Soc. Iunior in d. cons. 141. col. 2. Tertio, quod mihi fortius & audacius dictum esse videtur, eidem Socino in dicto consilio 69. columna penultima placet. Quod si priori marito fuit promissa dos certae quantitatis, & deinde secundo, ac posteriori marito sit promissa dos absque certae quantitatis mentione, & res quaedam pro dote tradantur huic posteriori marito simpliciter, censentur datae pro quantitate priori viro promissa, & aestimatae illa aestimatione, quae emptionem facit. Quia dos data priori viro, indubio videtur etiam posteriori promissa. l. diuus. & l. dotem. ff. de iure doti. l. pen. §. vxor. ff. solut. matr. l. cum maritus. §. Titius. ff. de pact. dota. Cynus in Auth. sed quamuis. 3. quaest. C. de rei vxor. actio. Bartol. in disputatione incipien. quaedam mulier habens amplum patrimonium. hac etenim ratione Socinus ipse vsus est ad huius conclusionis probationem. Quarto adeo verum est, aestimationem rerum dotalium indubio emptionem efficere, ac venditionem, vt id etiam obtineat, quoties datis rebus in dotem, eisdemque estimatis, apposita fue[art. 2]rit clausula haec, quod soluto matrimonio res illae tradantur, & restituantur his modis & formis, quibus datae fuerat. Nam haec verba hunc sensum habent, vt integra fiat dotis restitutio, quoad praetaxatam aestimationem. Sic tandem opinatur Antonin. Rubeus in consil. 5. cui refragari videtur text. in l. si inter virum. C. de iure dot. l. vltim. vbi Baldus, Fulgosius, & Salycetus. C. de pact. dotali. l. si aestimatis. ff. solut. matrimo. Quibus in locis probatur, rerum dotalium aestimationem non efficere venditionem, vbi adijcitur in contractu clausula illa, quod soluto matrimonio illae res in dotem datae restituantur sub eisdem pretijs. Nihilominus istae clausulae differre videntur, cum haec posterior magis aperiat mentem contrahentium, a quibus actum esse par est, & praesumi potest, quod matrimonio soluto fiat earundem rerum restitutio, non quo ad aestimationem, sed praecise quo ad ipsasmet res. Idcirco prior clausula maxime distincta videri poterita posteriori, de qua vlterius hoc in capite tractabimus nu. sequen. Sed ex contrario constitui debet conclusio, quae primam ad praxim, & vsum forensem distinctius deducat in hunc sane modum. Rerum dotalium aestimatio non efficit venditionem, nec emptionem constituit, quoties deduci potest ex pacto contrahentium expresso, vel tacito, estimationem factam fuisse ad alium effectum, non vt venditionem efficeret. Probat hanc conclusionem text. in l. si aestimatis. ff. solu. matr. & fatentur omnes vtriusque iuris interpretes, qui quaestionem istam tractatuere: presertim Socinus in d. consi. 56. libr. 1. text. optimus in d. l. si inter virum. C. de iure dot. & illic. omnes hoc ipsum adnotarunt. Quod apertius explicabitur traditis aliquot illationibus, que hanc controuersiam attingunt. Primo ex hoc patet, aestimationem rerum dotalium non efficere emptionem, vbi adijcitur huic aestimationi, quod soluto matrimonio restitu[art. 3]antur vxori pro eodem pretio, quo fuere aestimatae. text. singularis in dict. l. si inter virum. & inibi Bald. Bartol. Salycet. & alij post glo. & Cynum text. optimus in l. vlt. ff. de pact. dotali. cuius aestimationis effectus est, quod soluto matrimonio res ipsae aestimatae, si extant minime diminutae, aut nulla ex parte deteriores, restituendae sunt vxori. At si deteriores fuerint effectae culpa mariti, tenebitur is ad aestimationem praefinitam in contractu, sicuti probatur in dictis locis, & est communis omnium interpretatio. Tenetur tamen maritus in hac specie de culpa leuissima, secundum Paulum de Castro in dicta l. si aestimatis. ff. solut. matrimonio. numer. 3. tametsi res istae dotales nihilominus sint, de quarum periculo propter praescriptam aestimationem maritus tenetur, si id contigerit ob culpam eius etiam leuissimam, vt ipse Paulus existimat. Idem repetit Paulus ipse in l. pen. §. mancip. ff. solut. matrimo. qui vtrobique censet, maritum non teneri nec ad res, nec ad aestimationem in hoc casu, si res perierint, aut deteriores fuerint effectae absque ipsius vlla culpa, idem notant gloss. vlt. & Salycet. in dicta. leg. si inter virum. quam sequitur asseuerans, communiter receptam esse. Soci. in dicto consi. 56. col. 2. lib. 1. cum alioqui regulariter maritus pro rebus dotalibus teneatur de dolo, lata culpa, & leui, non de leuissima. l. etiam. §. 1. & illic omnes. ff. solu. matr. Vnde infertur ad intellectum tex. in d. §. mancipi. quo in loco Iurisconsultus scribit, maritum teneri de periculo rerum dotalium aestimatarum, vbi ipsi aestimationi adiecta fuit clausula praedicta, quod res soluto matrimonio pro eodem pretio restituerentur vxori. Est etenim intelligendum, maritum teneri de culpa leuissima, non tamen de periculo absque eius vlla culpa contingenti. Regia vero lex 20. titu. 11. part. 4. cum hoc Iurisconsulti responsum in linguam, & sermonem Castellanum traduceret, non tam dictae clausulae, quam pacto expresso tribuisse videtur, maritum teneri de periculo rei datae in dotem: vt eadem regia constitutio fortassis sit intelligenda, quo ad periculum absque vlla culpa mariti contingens. quod & regia l. 18. eod. ti. in vltimis verbis sensisse videtur: non quo ad culpam leuissimam. Hinc etiam constat interpretatio huius clausulae, quae ita concipitur, vt res dotales aestimatae, soluto matrimonio pro eodem pretio vxori restituantur, est etenim hic verus sensus. Quod si res illae tempore matrimonij soluti valeant idem pretium, quo fuerunt aestimatae, sit satis easdem vxori restitui, si vero res sint minoris valoris propter culpam, etiam leuissimam mariti, teneatur is ad aestimationem praefinitam in contractu, quod notat Paulus Castrensis in dicto §. mancipia. Quod si absque culpa viri res perierint, vel factae sint deteriores, aut ratione temporis earum valor fuerit minor absque vlla rerum lesione, satis erit easdem res vxori restitui, & tradi a viro, qui non poterit inuita vxore res easdem sibi retinere soluta aestimatione. Huius autem periculi ratione maritus in hac specie consequitur commodum illud, quod partus ancillarum, alioqui ad vxorem pertinentes, ipsius viri efficiuntur, nec eos tenebitur restituere vxori matrimonio soluto. Partus autem intelligo matrimonio constante editos. tex. insignis in d. §. mancipia. secundum communem intellectum. Nam Iurisconsultus nihil aliud ad effectum istum exigit, quam periculum marito incumbens ex clausula superius tradita, licet regia lex 20. titu. 11. par. 4. exigat, quod maritus receperit in se periculum rerum dotalium aestimatarum absque venditione, quo ad earum interitum vel diminutionem. Quin & eadem lex sensit, partus ancillarum dotalium ad virum pertinere, si editi fuerint matrimonio constante, quoties ipse periculum ancillarum, etiam non aestimatarum, in se susceperit, quo ad interitum, vel quo ad diminutionem tantum. Cuius decisionis aequissima ratio est, & deducitur a responso Iurisconsulti in dicto §. mancipi. Sed & fortassis pactum hoc expressim ita conceptum maiorem vim, & potestatem obtinebit, quam tacitum, quo ad hoc, vt maritus teneatur, etiamsi absque vlla eius culpa etiam leuissima res dotales perierint, vel fuerint deteriores effectae. Secundo deducitur ex dicta principali conclusione, aestimationem non facere emptionem, quoties adijcitur pactum, quod res aestimatae soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc ex[art. 4]titerint, habita tamen ratione augmenti, & diminutionis boni viri arbitratu. tex. optimus in dicta l. si aestimatis. quem Paulus Castrensis & alij sic inibi interpretantur, & Socinus in dicto consilio 56. colum. 2. libro 1. Huius autem clausulae ille potissimum constat effectus, quod res illae, si soluto matrimonio extant, etiam apud tertium, quia nondum perierunt, restituendae sunt vxori, ab eaque peti poterunt ipsemet res, aut earum iusta eius temporis aestimatio, vt Pau. Castr. post alios explicat in d. l. si aestimatis. & est Communis opinio. Etenim cúm dominium non sit vere translatum, imo matrimonio soluto sit penes ipsam vxorem, quia aestimatio non fecit emptionem, poterunt res istae ab vxore vendisari, arg. l. quod si fundus. ff. de fundo dotali. Sic sane in hac specie propter vim, & potestatem praescriptae clausulae, si tempore matrimonij soluti res extantes sint maioris aestimationis, hoc augmentum cedit lucro mariti, modo non sit augmentum intrinsece contingens, Si vero sint minoris aestimationis extrinsece ob culpam, etiam leuissimam mariti, damnum hoc marito incumbit, & propterea consequitur commodum traditum a Iurisconsulto in dict. §. mancipia. Nec tenetur maritus de diminutione, aut interitu absque vlla eius culpa contingenti, secundum Paulum de Castro in d. l. si aestimatis. & Saly. in d. l. si inter virum. C. de iure doti. Tertio colligitur, adhuc estimationem rerum dotalium emptionem non efficere, si pactum sit, quod res ipse matrimonio soluto restituantur. Etenim in hoc casu idem respondendum erit, quod in praecedenti, etiamsi non fuerit adiecta clausula illa, habita ratione augmenti, & diminutionis, quia haec censetur tacite subintel lecta, quemadmodum sensit Paul. de Castro in d. l. si aestimatis. num. 5. & tenet Socinus in dic. consi. 56 versicu. quartus casus. lib. 1. idcirco ea, quae proxime diximus, erunt & in hoc casu repetenda. His vero praenotatis est adnotandum, quod licet alioqui res dotalis non possit a marito alienari, etiam consentiente vxore, vt Institu. quibus alienare licet, in princi. & per totum. ff. de fundo dotali, attamen in his tribus casibus fundus dotalis poterit alienari a viro consentiente vxore, quamuis soluto matrimonio vxor petere valeat aestimationem in ipso contractu dotis diffinitam. tex. singularis secundum omnes fere iuris ciuilis eius interpretes in d. l. si aestimatis. cuius meminere idem tenentes Bal. Nouellus de dote, parte 7. priuilegio 1. numer. 10. Ioan. Campetius de dote parte 1. quaestio. 40. probat idem text. in l. vnic. §. & cum lex. C. de rei vxor. actio. & in l. vltim. ff. de pact. dotali. ex qua apparet, hoc procedere siue res dotalis sit mobilis, siue immobilis secundum Paulum & Romanum in dicta leg. si aestimatis. numero 19. tametsi textus in dicta l. si aestimatis. loquatur de rebus mobilibus. Quod est hac in materia memoriae, ac menti tenendum. idem notat Io. Lupi. in rub. de donat. §. 17. nu. 8. pulchre Sal. in l. interest. C. de vsufruct. Horum autem trium casuum illa potissimum ratio traditur in dicta leg. si inter virum. & in l. cum post. §. cum res in dotem. ff. de iure dota. quod haec aestimatio facta sit non causa venditionis, aut emptionis, sed vt cognoscatur, an res sit effecta deterior, vel pretiosior. Vnde Socin. in dicto consil. 56. inquit, facta simpliciter aestimatione cum pacto, quod res ipsae matrimonio soluto restituantur, tacite subintelligi clausulam illam, cuius meminit Iurisconsultus in dicta l. si aestimatis. Et idem illic tenet Paulus de Castro, vt diximus. Quam ob rem periculum rerum dotalium contingens culpa, etiam leuissima mariti, viro incumbit, non vxori, cui tamen accedit damnum absque vlla mariti culpa eueniens, sicut & ipsius rei augmentum intrinsecum nulla facta per maritum melioratione. Quod si haec vera sunt, vt videntur a Doctoribus recepta, inde constabit intellectus ad l. 19. titul. 11. par. 4. quae expressim asserit, augmentum, & damnum rerum dotalium estimatarum, ipsi vxori accedere, & ad ipsam pertinere, quoties aestimatio facta est ad effectum, vt appareat matrimonio soluto, an res sint effectae viliores, an pretiosiores. Nam quo ad damnum rerum est constitutio intelligenda, vbi id contigerit absque vlla mariti culpa etiam leuissima. Siquidem damnum ipsis rebus ita aestimatis contingens culpa viri etiam leuissima, non pertinet ad vxorem, sed ad maritum. Atque ita erit praedicta regia lex interpretanda, vt conueniat his, quae iure Communi decisa sunt. Quarto, tunc aestimatio rerum dotalium emptionem manifeste facit, cum pactum fuerit soluto matrimonio, res ipsas, vel earum aestimationem arbitrio, & electione mariti restituendas esse, l. plerunque. ff. de iure dot. regia lex 18. ti[art. 5]tul. 11. parte 4. notant omnes in dict. l. si aestimatis. Adhuc tamen non est haec ipsa pactio vera emptio, quia si maritus eligat tradere, ac restituere ipsas res, etiam deteriores, obligationi satisfaciet, modo non fuerint deteriores effecte, culpa saltem leui ipsius mariti. l. sane. ff. de iure dot. quam ita explicat Paulus in l. aestimatae. ff. soluto matrimo. Idem sensit dicta regia lex 18. ad finem, dum inquit, marito eligente restitutionem earundem rerum, augmentum, & diminutionem ipsarum pertinere ad vxorem, nisi diminutio culpa viri contigerit, aut ipse vir in se susceperit damnum ipsarum rerum dotalium. Nam vbi estimatio emptionem effecerit veram, quia praecise ipsa aestimatio restituenda est, dubio procul damnum, & periculum ipsarum rerum vtcunque contingens, etiam absque culpa mariti leuissima, ipsi marito imputatur, quemadmodum vxori incumberet, si nulla fieret aestimatio rerum dotalium, damnum absque culpa leui mariti contingens. dict. l. plerunque. dict. l. 18. titul. 11. partita. 4. l. etiam. §. 1. ff. soluto matrimonio. Sed & in hoc quarto casu, maritus re penitus extincta, etiam absque vlla eius culpa leui, vel leuissima, tenebitur praecise ad aestimationem, quod probatur in dicta l. plerunque. cum l. sequentib. optime tradit Paulus de Castro in dicta l. aestimatae. qui in dict. l. si aestimatis. scribit, posse in hac specie maritum res alienare absque vllo consensu vxoris. leg. quod si fundus. ff. de fundo dotali. idem adnotauit Ludouicus Romanus in dict. l. si aestimatis. num. 12. & sequentib. Quibus in locis ab his, & alijs receptum est indubio, quoties in contractu dotis actum sit, soluto matrimonio, res ipsas, vel earum aestimationem restituendam fore, electionem ad ipsum maritum pertinere: idque apertissime constat in dicta l. plerunque. §. vltimo, & notat Socinus in dicto consilio 56. column. 2. libro 1. Quod si electio rerum, vel aestimationis expressim vxori fuerit excepta in contractu dotis, tunc maritus matrimonio constante non poterit res dotales aestimatas alienare, absque consensu vxoris, dicta l. quod si fundus. harumque rerum periculum ad maritum pertinebit, si vxor elegerit aestimationem, sicut & in eo casu augmentum ipsius erit viri. At si vxor elegerit res ipsas, plane augmentum earum, & damnum ipsi vxori accedent: quod satis constat ex l. 9. titu. 11. part. 4. & d. l. plerunque. Tenebitur tamen vxor meliorationes rerum, mariti opera & impensis factas, ipsi viro soluere, etenim hoc non tollitur per pactionem superius commemoratam. Quinto, si mentem ipsorum contrahentium, & rationes Iurisconsultorum consideremus, manifestum erit, multum nocere marito aestimationem simpliciter factam in contractu dotis earum rerum, quae licet non constent numero, pondere, nec mensura, vsu tamen consumuntur, tenetur siquidem maritus ad aestimationem praefinitam, etiamsi res fuerint consumptae, vel attritae per vsum ipsius tantum vxoris. text. est celebris in l. aestimatae. ff. solu. matri. vbi Bart. & omnes illius responsi rationem, & decisionem commendant ex eo, quod haec aestimatio emptionem in dubio effecerit, & ideo maritus praecise tenetur ad aestimationem, cum sit perfecta ipsa rerum aestimatarum venditio. Sexto, constituitur a lege absque pacto contrahentium tacita quaedam rerum dotalium aestimatio, quoties res in dotem datae consistunt in [art. 6]pondere, numero, vel mensura: nam soluto matrimonio tenetur maritus ad earum aestimationem, licet fuerint absque eius culpa consumptae. gloss. singular. in dicta l. aestimatae. ff. soluto matrimo. per tex. in l. res in dotem. ff. de iure dot. cuius haec sunt verba. Res in dotem datae, quae pondere, numero, mensuraue constant, mariti periculo sunt, quia in hoc dantur, vt maritus eas ad arbitrium suum distrahat, & quandoque soluto matrimonio eiusdem generis, & qualitatis alias restituat, vel ipse, vel haeres eius. Hactenus Iurisconsultus, cuius ideo in specie memini, quod glos. non satis sensum illius responsi explicuerit. Siquidem maritus non tenetur ad aestimationem, sed ad restitutionem aliarum eiusdem generis, & qualitatis, sicuti optime admonet Paul. de Castr. in d. l. aestimatae. notat Io. Lup. in rub. de dona. §. 17. nu. 8. regia l. 21. titu. 11. part. 4. quae est singularis. Est ad hoc ratio elegans ex l. 2. §. mutui datio. ff. si cer. petat. Quo in loco res istae dicuntur eius esse conditionis, vt in suo genere functionem recipiant, id est, quae propter naturae, vel artis similitudinem recipiant promiscuum vsum. Ita quod vna possit alterius vice fungi, vt frumentum cum frumento, vinum cum vino: oleum cum oleo, aut tandem formalem, & substantialem aequipollentiam res istae habent in suo genere, vt vna res vniformiter fungatur vice alterius, & substantialiter, sic quod non eadem res, & certa in indiuidua specie reddatur, sed eadem res, & certa secundum veram & realem substantiam genere, & qualitate soluatur, id est, solui possit, quemadmodum explicat Carol. Moli. in tract. de contract. nu. 17. Septimo, vt rem istam amplius exponamus, non praetermittemus disputationem hanc: An aestimatio rerum dotalium efficiat emptionem, quoties certa quantitas ipsius aestimationis expressa non fuerit. & Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commod. numero 5. asserit, [art. 7]non constitui emptionem ex hac aestimatione, quae incerta est. Vnde si dictum sit in contractu, res illas tradi aestimatas nulla estimationis diffinita quantitate, non efficitur emptio, atque ideo re perempta non debetur estimatio. Quam opinionem sequitur Curti. Iunior in l. ex conuentione. colu. 2. C. de pact. adduciturque a Bartolo text. in l. quidam, §. 2. ff. de legat. 1. vbi re legata alicui & grauato legatario, alteri pretium eiusdem rei restituere, re ipsa perempta non tenebitur legatarius ad pretium, nec ad aestimationem: vt Bart. censet, quia incerta fuit estimatio, quasi non sit locus Iurisconsulti responso, vbi testator legatarium grauaret alteri certam ipsius rei aestimationem restituere, quod tenent idem Bar. in l. vir vxori. ff. de dot. praela. Paul. de Castr. in d. §. 2. idem Pau. & illic Iaso. in l. Titiae textores. §. vlt. ff. de lega. 1. tex. opt. ad hoc in d. l. vir vxori. quam sic intellexere Alex. in l. quod te mihi. col. 2. Soc. num. 12. Dec. nu. 6. & illic Purpur. col. 3. & 4. qui hanc opinionem Bar. sequuntur, licet quo ad intellectum d. l. vir vxori. dubitauerint, vt statim trademus. Oportet etenim examinare, an opinio Bar. probetur in locis ab eo adductis. Nam quod attinet ad intellectum l. quidam. §. si tibi. non constat illius responsi ratio ex pretij certa diffinitione, sed a voluntate testatoris, qui legauit per fideicommissum pretium serui respectu, & ratione ipsius serui, & idcirco, videtur dedisse primo legatario, cui seruum legauit, electionem dandi seruum legatum alteri legatario, vel eius pretium: vt scribit glossa illic recepta in dicto §. si tibi. Quamobrem accedit conclusio illa communis fere omnium in lege quod te mihi. ff. si certum petat. cuius ipse memini in libro 2. variarum resolut. cap. 4. numer. 14. asseuerans, non teneri quem perempta re ad eius estimationem, nec ad illam quantitatem, quae respectu, & ratione illius rei & speciei debetur, quoties debitor rem ipsam extantem posset inuito creditori dare. Igitur in specie, & casu Iurisconsulti, etiamsi quantitas certa foret a testatore nominatim expressa, idem esset dicendum, quia testator illam quantitatem omnino respectu, & ratione rei, & speciei legauit, & posset primus legatarius tradendo rem ipsam liberari ab obligatione legati, atque ita contra Bart. illum tex. intellexerunt Aretin. & Alexand. in dict. l. Titiae textores. §. vltimo. ff. de legat. 1. vbi Iason non satis certus est de huius conclusionis veritate, quae constat ex dict. l. Titiae. §. vltim. & multis alijs locis, & authoritatibus, quae late adducuntur in dict. l. quod te mihi. Nec tamen inficior, maximam esse Bartol. & Paul. Castrens. authoritatem, quo ad praedictum intellectum, & interpretationem, tametsi videam, non satis vrgere rationes ab eis pro hac parte adductas, cum non conueniat Iurisconsultis differentia ista quantitatis certae ab incerta. Eadem ratione respondendum erit aduersus Bartolum & sequaces, Iurisconsulti responsum in dict. l. vir vxori. etiam obtinere, vbi quantitas esset incerta, quia mortuis dotalibus mancipijs viuo testatore, qui legauerat vxori pro eis aestimationem, aut quantitatem, & post mortem eorum non reuocante testatore legatum, voluntas eius constat, vt legatum debeatur, etiam mortuis dotalibus seruis, quae quidem ratio ita obtinet, vbi est legata quantitas incerta, ac si certa foret expressim relicta, quemadmodum Are. & Alexand. in dict. l. Titiae. §. vlt. & ibi Iason, idem Ias. nume. 15. Decius num. 6. Ripa. num. 18. adnotarunt in dict. l. 2. quod te mihi. Vnde non placet Bart. inductio. in d. §. nunc videndum. pro hoc septimo intellectu. Sed huic septimae declarationi suffragatur ratio ab eo deducta, quod aestimatio censetur quedam propria venditio. l. ex conuentione. C. de pactis. Venditio autem non constat sine pretio. l. empti fides. C. de contrah. emp. §. pretium. insti. de emptione & vend. Igitur cum in hoc casu aestimatio fiat absque quantitate certa, consequitur, eam non efficere emptionem. Nam quod superius attigimus in hoc capite versic. primum. procedit, quoties pretij quantitas & diffinitio collata est in alterius arbitrium, tunc etenim illo non arbitrante fauore dotis, vt res sit periculo mariti, non vxoris, succedit ad aestimationem faciendam boni viri arbitrium, & sic aestimatio faciet emptionem, quod est vxori fauorabile, secus autem, vbi pretij & aestimationis diffinitio in nullius arbitrium fuit collata. Quod deducitur ex l. vltim. C. de contrahen. emptio. quo fit, vt hic septimus intellectus ex Bartolo & Curtio adnotatus iure possit probari & defendi. legito tamen Fabianum in tractatu de emptione. 5. quaestio. versicul. circa tertium. qui tractat, an valeat venditio, quae fit absque pretio certo, nec collato in alterius arbitrium, vt succedat iudicis aestimatio, maxime re tradita. Illic etenim adducit authores varia probantes, ex quib. disputari poterit contra Bartolum & Curtium Iuniorem, quibus nihilominus accederem in hac dubia quaestione, multa siquidem sunt supplenda, vt ex incerta aestimatione rerum dotalium, emptionem constituamus praesertim rerum immobilium. Octauo, quibusdam placet, aestimationem rerum dotalium indubio non efficere emptionem, quoties eo tempore, quo fit aestimatio, maritus dotem recipiens non est soluendo, nec habet bona, ex quib. aestimationem rerum dota[art. 8]lium soluere possit. Huius opinionis censentur authores Bald. & Salyc. in l. interest. ad fi. C. de vsufruct. Cremensis in singu. 19. Ioan. Lup. in c. per vestras. in repet. rub. de donatio. §. 17. nu. 8. Iason & Dec. in dict. l. ex conuentione. C. de pactis. idem Iason in §. actionum. Instit. de actionib. num. 84. Soc. Iunio. in consi. 141. lib. 1. nu. 12. qui rationem hanc adducit, quod lex non potuerit fingere, pretium aestimationis datum fuisse pro rebus vxori a marito inopi, & rursus illud pretium receptum in dotem. Que quidem ratio, vt ingenue fatear, adeo debilis mihi videtur, vt plane censeam, eam indignam esse cuius uis medio criter docti authoritate. Nam & si fateatur, legem non fingere impossibilia, attamen nihil in hac specie fingitur impossibile, siquidem maritus ille pauper, potuisset habere natura, & iure pretium illud, quo fuere res dotales aestimatae. Sic tandem ipse opinor, falsam esse opinionem istam, quam in hoc versiculo octauo tradidimus, etiamsi tot iuris vtriusque interpretes eandem probauerint, scio etenim, aestimationem rerum dotalium indubio efficere emptionem, nec video alicubi probari, hoc non procedere, vbi maritus res illas accipiens eo tempore non fuerit ita diues, quod potuisset tunc aestimationis pretium red dere. Imo quicquid Cremensis, Ias. Dec. Ioan. Lup. & Soc. scripserint, Bal. & Sal. in d. l. interest. hanc conclusionem minime tenuerunt, vt plane mirer, cur viri diligentissimi sic in referendis veterum sententijs fuerint hallucinati. Etenim Bald. & Salyc. nihil aliud voluerunt, quam quod mulier possit vtili rei vendicatione agere ad rem aestimatam, etiam ea estimatione, quae emptionem fecerit, in subsidium, quoties maritus, aut eius heres non habet bona, ex quibus soluatur dotis estimatio ipsi vxori. quod notat glo. celebris in l. in rebus. ver. aestimatae ff de iure dot. quam illic sequuntur omnes, & Bal. Nouellus de dote part. 7. priuileg. 23. & parte 8. priuile. 7. atque item Iason in d. §. actionum. num. 84. & in l. traditionibus. C. de pact. colum. vl. Bal. in l. ex conuentione. 3. oppo. C. eod. ti. idem Bald. & pulchre Salyc. in d. l. interest. qui non negant, aestimationem fecisse emptionem, sed probant, quod vbi estimatio emptionem fecerit, possit etiam tunc in subsidium vxor agere vtili rei vendicatione ad rem aestimatam, quae per tertium possidetur titulo lucratiuo, vel oneroso. Atque ita non potest vere adduci Baldi authoritas pro hac opinione, quam in hoc versiculo ex tot authoribus retulimus, & quam iterum paulo diligentius retulit Ioannes Lup. in repe. capit. per vestras. §. 21. num. 2. dubitans, an in casu inopiae res aestimatae tali aestimatione, quae emptionem constituat, pereant ante restitutionem periculo vxoris, & tandem opinatur, eas perire viri periculo. Quod ipse absque dubio libentissime probauerim. Nec refert, quod Bald. & Sal. scribunt, data inopia mariti rem istam ita aestimatam, manere dotalem, quia non intelligunt, quod vere sit dotalis, sed quo ad effectum consequendi dotem, ne illa pereat, & praeterea hi authores non tractant de inopia mariti tempore contractus dotalis tantum, sed de inopia eiusdem eo tempore, quo dos ab vxore repeti potest, & ideo idem respondissent, quoties tempore contractus maritus esset diues, modo postea pauper fuerit effectus. Illud vero non est praetermittendum, quod opinio gloss. in dict. l. in rebus. obtinet, etiamsi vxor consenserit alienationi rei aestimatae, quae facta fuit per maritum eo casu, quo aestimatio fecit vel non fecit emptionem secundum Saly. in dict. l. interest. ad fi & Bal. Nouel. de dote parte 8. priuilegio 7. Sed si vxor egerit vtili rei vendicatione ad rem aestimatam ea estimatione, quae fecit emptionem, iuxta opi. gl. praecitatae, adhuc dubitatur, an possessor possit condemnationem restitutionis rei effugere, offerendo estimationem ipsius rei. Et sane Maria. Soc. in cons. 224. lib. 2. vers. quinimo. & Ias. in l. traditionib. C. de pact. nu. 20. eleganter responderunt, non esse in hac specie precise necessariam rei restitutionem, sed satis esse, quod tertius possessor offerat pretium aestimationis. Quod probatur ex eo, quod hic tertius possessor ius habens a marito possit vti eisdem defensionib. quibus maritus vti potuisset, quemadmodum satis constat, cum in ius mariti successerit, maritus autem satis fecisset vxori ad dotem agenti, si aestimationem daret, idcirco satis manifestum est, quod Soc. & Ias. adnotarunt. Deinde vxor non potest agere ad rem aestimatam, quando aestimatio fecit emptionem, nisi in subsidium quia ex bonis mariti non potest consequi aestimationem propter eius inopiam. Ergo tantum ei competit vtilis rei vendicatio in effectu ratione illius aestimationis, & vere, licet sit vtilis rei vendicatio, tamen haec non differt quo ad restitutionem dotis ab Hypotheca, quanuis quo ad praelationem, & alios effectus possit differre: quamobrem sequor ipse Soc. & Iasonis sententiam, etiamsi late reprobet Socini opinionem Ant. de Fano in tract. de pignorib. 5 par. membro. 3. nu. 28. qui multa alia tradit hac in re, que sunt memoriae commendanda, eum legito, licet eius assertio, qua ex parte Socinum improbat, mihi nusquam placuerit. Nono, est egregie obseruandum, aestimationem rerum dotalium tunc efficere emptionem, cum aestimatio fit ad quantitatem dignam pro ipsarum rerum pretio iusto, quasi dicendum sit, non efficere venditionem estimationem illam, que [art. 9]non fuerit facta pro pretio iusto, secundum Baldum, Salyc. Iason. & Deci. in d. l. ex conuentione. Ioannem Lup. in capit. per vestras. de donatio. inter vir. & vxorem super text. §. 21. num 4. Aretin. consi. 84. colum. 2. Bald. in l. 1. quaestion. 3. C. commodat. Barbat. in consil. 19. colum. 4. libro 4. Socin. Iuniorem in dicto consilio 141. libro 1. colum. 4. quibus suffragatur gloss. in l. 1. §. 1. verb. agendo. ff. de superficiebus, quae probat ex quantitate pretij praesumi contractum venditionis, vel alium ab eo dissimilem. Cuius meminere Corsetus in singularibus verb. contractus. Iason in l. 1. colum. 5. C. de iure emphyteu. Panormita. in consil. 116. libr. 2. colum. vlti. Sic denique hanc nouam conclusionem Communi omnium sententia probatam ac receptam esse asseuerat Socinus Iunior in dicto consilio 141. numero 21. quo in loco ad eius probationem post Salycetum inducit duos textus, scilicet, leg. tertia. §. primo. ff. de condict. caus. data. & le. si is. C. si mancip. ita fuerit alienat. Ego vero hanc opinionem tunc admitterem, cum aestimatio facta fuerit pretio minus iusto ex deceptione vltra dimidiam. Etenim in hoc casu propter maximam pretij iusti diminutionem, vel augmentum praesumitur ad alium effectum factam fuisse aestimationem, non ad constituendam, nec efficiendam emptionem, quod mihi probatur, & fit verisimile ex ipsius Salic. verbis in dicta leg. ex conuentione, qui scribit, aestimationem constituere, & efficere emptionem, vbi facta sit pro pretio iusto, vel fere iusto. Alioqui enim, si indistincte contrarium admitteremus, cum varia contingant de iusto pretio saepissime testimonia, nec pretium iustum consistat in indiuidua certitudine, maximis esset locus litibus hac de re & controuersijs, nec posset frequenter ad praxim induci communis illa regula, ex qua diximus, aestimationem rerum dotalium in dubio emptionem efficere. His accedit regia lex satis insignis in l. 16. tit. 11. par. 4. qua cautum extat, in aestimatione rerum dotalium, quae simpliciter facta fuerit, non esse permittendum, quod vxor vel maritus aliquam, etiam intra dimidiam iusti pretij, laesionem patiantur, imo si aestimatio fiat pluris, vel minoris iusto pretio, laesio est reparanda, vt eadem lex respondet. Igitur lex illa non statuit, aestimationem factam pro pretio minori, vel maiori, quam iustitia commutationis patiatur, non efficere venditionem, sed maxime censet eam factam esse, modo iustum pretium per additionem, vel diminutionem constituatur. Vnde text. hic satis posset induci contra Bald. Saly. & communem, nisi fortassis regia constitutio ita intelligatur, vt obtineat, quoties laesio contingit intra dimidiam, quod si vltra dimidiam lesio in pretio contigisset, tunc locus sit opinioni Bal. & aliorum, vt aestimatio non faciat emptionem, saltem vbi laesio esset in vxoris damnum. Decimo, Regula iuris, quam superius tradidimus, est vera, & procedit, vbi res do tales alicuius mi[art. 10]noris traduntur marito aestimatae authoritate tutoris, & decreto iudicis, ac denique ea forma & solennitate, quae iure necessaria est in alienandis rebus minorum. Nam etiamsi quibusdam visum fuerit, posse res minorum dari in dotem pro ipsis minoribus absque decreto iudicis, & id fortassis non sit a publica vtilitate alienum, receptius tamen est, decretum exigi vltra tutoris authoritatem ad dationem dotis, illarum equidem rerum, quae non possunt absque decreto alienari, eritque dotis causa sufficiens ad iustitiam alienationis. tex. & ibi gloss. & Doctor. in l. lex quae tutores. C. de admi. tutor. notatur in l. 1. C. si aduers. dotem tradit Bar. in l. si constante. ff. solu. matrimo. numero 77. optime Fabianus de Monte in tract. de emptio. quaest. 5. versic. sequitur videre de forma. colum. 26. totius quaestionis. Nec potest iure dubitari de hac conclusione, quo ties non tantum agitur de simplici datione in dotem, sed de datione illa, quae per aestimationem emptionem facit, & est vera propriaque alienatio. d. l. ex conuentione. C. de pact. Vnde opinor, aestimationem rerum dotalium minoris non efficere emptionem absque decreto iudicis, etiamsi tutoris authoritas accesserit. Qua ratione posset contingere, aestimationem rerum dotalium partim emptionem efficere, vtpote, si quaedam ex rebus dotalibus aestimatis sint eius conditionis, & qualitatis, vt a tutore absque decreto alienari possint, & facta fuerit aestimatio absque decreto iudicis. Etenim in hac specie estimatio facit emptionem quo ad res illas, quae possunt per tutorem alienari absque decreto. Quod est notandum omnino, quia passim contingere potest. Quod si rerum immobilium facta sit aestimatio a tutore absque decreto iudicis, & ita date fuerint res in dotem, poterit vxor soluto matrimonio ratam habere hanc aestimationem, & pretium illius eligere ac petere, si sibi ea electio visa sit vtilior. Hanc sententiam ex eo probamus, quod episcopus ratam possit habere alienationem rerum ecclesiae absque solennitate sede vacante factam, gloss. in cap. ne sede vacante. verb. sede vacante. quam commendant & sequuntur Abb. in c. causam quae. in 2. de iudic. colum. vl. idem in c. diu ersis fallacijs. colum. 2. de cleri. coniug. & in consil. 84. lib. 2. Are. in consi. 77. colum. penul. Iason in l. non eo minus. nume. 3. C. de procur. quibus accedit Matthaesil. notab. 155. Fulgo sius, & Iason in l. cum hi. §. eam transactionem. numero 3. ff. de transactio. tex. optimus in l. Iulianus. §. si quis a pupill. ff. de act. emp. pulchre Inocen. in c. 1. & illic omnes. de his, quae fiunt a praela. sine consen. c. minor etenim, vel ecclesia poterit ratum habere contractum, factum absque iuris solennitate, nec potest alter huic rati habitioni contradicere, quod probat tex. in d. §. si a pupillo. & idem erit in ecclesia, secundum Innocen, & alios, quorum modo meminimus. Sicut contractus dolo contrahentis gestus, licet sit nullus, potest ratus haberi ab altero, qui dolum non adhibuit. gloss. Bald. & omnes in l. iurisgentium. §. Praetor ait. ff. de pact. gloss. in l. eleganter. ver. nullam. & illic Bar. ff. de dolo. Iason in §. actionum. numer. 41. de actio. & tradit Bald. in l. dolum. C. de pericul. & commod. rei ven. idem Bald. in l. 1. C. plus valere quod agit. colum. 2. Sic igitur vxor potest ratam habere aestimationem rerum dotalium & immobilium, factam absque decreto iudicis, vt talis aestimatio emptionem faciat in ipsius vxoris vtilitatem, si ipsa velit matrimonio soluto eligere aestimationem. Nisi quis dixerit, gloss. & communem, cuius modo meminimus, procedere in vera, & propria venditione, quae fuerit absque vllo dubio facta, non tamen in hac estimatione rerum do talium, quae ex praesumptionibus venditio censetur, atque ideo haec praesumptio cessare videtur ex vtraque parte, quoties non accesserit contractui ea forma, quae ad veram venditionem est necessaria, quasi ob defectum formae dici possit, contrahentes noluisse vti aestimatione ad effectum venditionis. Vndecimo, illud hoc in tractatu non erit obliuioni tradendum, quod rerum dotalium aestimatio emptionem facit, quando fit statim tempore traditionis, aut tempore, quo dos constituitur, vel paulo post. Secus autem erit, vbi semel dote tradita & constituta, ex interuallo postea matrimonio constante fit aestimatio: haec enim non facit emptionem, cum non sit verisimile, contrahentes per nouationem a priori contractus lege discessisse, & praeterea nec donatio fieri possit inter virum & vxorem: nec alienatio rei dotalis, quae forsan ex hac aestimatione, quae emptionem efficeret, sequeretur. Atque ita hanc vndecimam conclusionem tenent Bald. Salice. Iason & alij in d. l. ex conuentione. Aretin. in d. consil. 84. col. 2. Barb. consil. 19. colum. 4. libr. 4. Soc. Iunior in d. consil. 141. colum. 4. num. 24. Ioan. Lupin. in repet. c. per vestras. super text. in princip. §. 21. num. 4. de donatio. inter virum & vxorem. Duo decimo, ne quem decipiat iunioris cuiusdam dubitatio, non verebor adnotare, minime fore necessarium ad hoc, vt aestimatio faciat emptionem, quod res aestimatae sint praesentes. Nam dubio procul sicuti rerum absentium fit vera & propria venditio, ita & haec praesumpta per aestimationem. Quod nemo vsquam negauit ex his, quos memoria teneo me legisse. Quamuis Ioannes de Neuizanis in Sylua nuptiali. c. ampliant primo. num. 72. de hac opinione dubitauerit propter Bar. authoritatem in l. si propter. ff. rerum amotarum. & Iurisconsulti in l. eius. & in l. haec si res. ff. de rei vendicat. a quibus illud tantum probatur, quod rei aestimatae dominium non transit in illum, cui per estimationem venditur, nisi praesens ipsa res sit. Id vero non vrget, nec dubitationem inducit, siquidem & in vera venditione ac perfecta, non transit dominium ante traditionem, & nihilominus vera est, propria & perfecta venditio ex ipsa conuentione. Sic & in aestimatione conuenta consensu contrahentium venditio a iure constituitur, etiamsi res aestimata praesens non sit: quia hoc non est necessarium. Imo ipse censeo, etiam re praesenti per aestimationem non transferri dominium, nisi ipsius rei traditio fiat, nec Contrarium probatur in d. l. eius. & in l. haec si res. nec in d. l. si propter. Quibus in locis quaedam specialia traduntur responsa, quae specialem rationem habent, quae palam constat ex ipsorum Iurisconsultorum verbis. # 29 THEMA CAP. XXIX. De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniam solutam posteriori creditori, qui eam consumpsit. SVMMARIA. -  1 Creditor prior hypothecam, & priuilegium praelationis habens, potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam sit ea bona fide consumpta. -  2 Creditor habens hypothecam absque priuilegio, vel priuilegium absque hypotheca in actione personali, an eodem iure vti possit. -  3 Et quid vbi posterior creditor habet causam onerosam. -  4 Hypotheca generalis, etiam tacita, futura bona debitoris complectitur. CAPVT XXIX. EXTAT pulchra & insignis Caesarum constitutio in l. pecunia. C. de priui. fisci. qua expressim respondetur, fiscum priorem creditorem agere posse ad pecuniam posteriori creditori a debitore solutam, etiam si ea iam consumpta sit bona fide, si debitor sit inops, nec habeat bona, vnde possit fisco satisfacere. idem probat text. in l. deferre. §. vlti. ff. de iure fisci. Nec in fisco est aliqua controuersia: cum is dubio procul hoc priuilegium habeat. Sed practici maxime dubitant, sit ne idem in quocunque priori creditore, qui priuilegium habeat, & praesertim in vxore ratione dotis agente. Nam hoc dubium vidi semel, atque iterum in hoc regio Granatensi praetorio maxime disputatum fuisse, propter varias iudicum & aduocatorum sententias. Accur. sane in d. l. pecunia. palam asserit, idem esse in quocunque priori cre[art. 1]ditore priuilegium habente & ad hoc citat l. ex facto. §. vltim. ff. de peculio. l. sed an hic. ff. quod cum eo. Quarum authoritatum prior tractat quaestionem istam, quoties tempore solutionis, quae fit posteriori creditori, cautio ab eo exigitur, de restituendo quantitatem, quam acceperit, si in feratur postea quaestio priuilegij a priori creditore aduersus patrem de peculio filij, cuius nomine a patre fit solutio creditoribus: Posterior vero idem fere tradit, respondens, creditorem priuilegiarium preferendum esse his, qui non sunt priuilegiarij, & hoc tempore solutionis debitorum fieri debet. Vnde ex his locis non deducitur quod gloss. in d. l. pecunia. scripsit, & adnotauit. Similis tamen gloss. est in d. l. sed an hic. & in d. l. deferre. §. vltim. Quibus in locis Accursius decisionem l. pecunia. interpretatur ita benigne, vt obtineat, & seruanda sit in quocunque creditore, cui priuilegium iure competit praelationis. Eandem conclusionem in hoc creditore priuilegium praelationis, & hypothecam habente, probant & sequuntur Petrus a Bella Pertica, Paulus de Castro, & Salicet. in d. l. pecunia. Iacobus de Aren. & Barto. in l. pupillus. ff. quae in frau. credi. & Matth. Afflict. in decisione Neapolita. 190. qui fatetur, hanc opinionem Communem esse, quod sensim asseuerare videtur Cuman. in d. l. pupillus. col. 2. His etiam, vt quidam opinantur, patrocinatur text. in l. vlt. §. & si praefatam. C. de iure delib. versi. si vero haeredes. vbi hoc ipsum in quibuscunque creditoribus priuilegium habentibus statutum est, vt possint condicere pecuniam solutam posterioribus creditoribus, qui non habent idem priuilegium. Sed ea constitutio procedit, quando ab haeredibus periudicem coactis & compulsis, fit solutio debitorum ipsius defuncti, quasi aliud sit dicendum, quoties pecunia libere & sponte soluitur a debitore creditori posteriori. Nam in hoc casu prior creditor habens priuilegium, non poterit hanc pecuniam condicere, etiam extantem, nisi habuerit hypothecam, nec tunc agere poterit, vbi fuerit pecunia consumpta. d. l. pupillus. §. vlt. Qua ratione maxime dubia est communis Accursij, & aliorum interpretatio, quae item improbari potest ex eo, quod etiam dominus alicuius pecuniae, si ea per alium alteri sit absque eius consensu data, & dein de consumpta, nequaquam agere aduersus illum, cui pro solutione debiti, & aeris alieni data fuit, poterit, nec ad hoc vllum habet iure auxilium. l. si filiusfamilias. ff. si cert. peta. Igitur multo minus poterit agere qui tantum habet hypothecam, & praelationis priuilegium contra illum secundum, aut posteriorem creditorem, cui a debitore pecunia soluta est, & denique consumpta per eum, ita vt penes ipsum non extet. Idcirco Fulgosius eleganter in d. l. pecunia. ab opinione gloss. & aliorum discedit, asseuerans, illam constitutionem solum obtinere in fauo rem fisci, & in eo esse specialem, nec admittendam fore in fauorem aliorum creditorum quorumcunque etiam, quibus hypotheca cum praelationis priuilegio competit. Idem repetit propriam sententiam mordicus tenens ipse Fulgo. in l. cum fundus. §. seruum tuum. 4. nu. ff. si cert. pet. idem in l. ex facto. ff. de pecul. in fi. hoc ipsum tentat tenere Cumanus in d. l. pupillus. col. 2. quibus accedit elegans sententia Baldi in l. vbi adhuc. C. de iure doti. col. 5. versi. sed pone maritus. Nam licet mulier habeat hypothecam ad bona mariti, poterit maritus libere, ac tuto merces, & alias res vaenales vendere, atque earum ratione contrahere, nec vxor ius habet per actionem hypothecariam perendi res illas pro dote, & hoc sane fit, ne commercium impediatur: idem tenet Paulus Parisius in consil. 69. lib. 4. num. 3. sic etenim in pecunia, cuius vsus adeo necessarius est ad humana commercia, si ea fuerit soluta per maritum creditori, & denique bona fide consumpta, non poterit mulier actione, que ad dotem datur, agere contra creditorem ad illius pecuniae restitutionem. Fit igitur, vt communis sententia non sit omnino certa, & fortassis in fisco sit specialis decisio text. in d. l. pecunia. Nihilominus vidi semel in hoc regio praetorio iudicum sententia receptam fuisse communem opinionem in causa, & priuilegio dotis, tametsi res fuerit diligenter disputata. Nam & Bart. in l. 1. ff. solut. matrimon. scribit, fisci priuilegium etiam doti competere. l. 2. C. de priuileg. fisci. licet hoc praeceptum sit quoad hypothecam, non ita quoad alia fisci priuilegia. Sed illud est diligenter obseruandum, dictam scilicet constitutionem, quae priuilegium hoc tribuit fisco, eiusque communem interpretationem quae idem admittit in quocunque creditore [art. 2]priuilegium praelationis habente, & hypothecam non esse seruandam in alijs prioribus credi toribus, habentibus priorem hypothecam, non tamen prelationis priuilegium. In his etenim locus non est dict. l. pecunia. vt eleganter tradit Matth. Afflict. in d. decil. Neapolit. 190. scribens, ita pronunciatum fuisse in praetorio Regis Neapolitani, etiamsi plures viri doctissimi, & maximi nominis apud Italos contrarium consulti respondissent. Quicquid hac de re Capitius voluerit decisio. 78. dum conatur probare, quod responsum Imperatoris in dict. l. pecunia. habeat locum in priori creditore priuilegiato quoad actionem personalem, etiam si is non habeat hypothecae ius, nec priuilegium, quod (ni fallo.) est aduersum communi omnium interpretationi & sententiae. Quod si vera est Communis opinio, ea erit admittenda non tantum quoties pecunia bona fide consumpta, fuerit soluta secundo creditori ex causa lucratiua, sed & vbi soluta est secundo creditori ex causa onerosa: siquidem lex illa, quae traditur in dict. l. pecunia. & eius priuilegium obtinet, etiam si ille posterior creditor, cui est soluta pecunia, & ab eo bona fide consumpta, sit creditor ex causa onerosa: quemadmodum illic omnes interpretes sentire videntur: licet Ioannes Faber in §. item si quis in fraudem. numero 25. Institut. de actionib. Eandem constitutionem, & Communem eius intellectum ita intellexerit, vt procedat in secundo creditore ex causa lucratiua, qui pecuniam sibi solutam bona fide consumpsit: non autem in creditore posteriori ex causa onerosa. censet etenim Faber, aduersus hunc creditorem, qui posterior est, & pecuniam sibi solutam titulo, & causa onerosa, bona fide consumpserit, fiscum, nec priorem creditorem, vtcunque priuilegium habentem agere non posse. Quod mihi falsum videtur, si Communis est [art. 3]admittenda interpretatio ad praecitatam l. pecu. Caeterum, quando hac in parte de hypothecaria actione non vulgarem quaestionem attigerim, libentissime aliam itidem adnectam, quae semel atque iterum in hoc regio tribunali fuit per sententiam diffinita. Creditor etenim egerat contra tertium possessorem cuiusdam rei actione hypothecaria, & iuxta iuris regulas res fuit illi adiudicata, vt eam teneret in pignus, & hypothecam, donec quantitas debita solueretur: quemadmodum nos explicuimus lib. 1. variarum resolutio. cap. 8. num. 1. Tandem ipse creditor sibi tradita re iure pignoris, videns ipsum teneri ad computandos in sortem fructus ipsius rei, atque ita cogi ad recipiendum particulares solutiones in maximum, & graue ipsius creditoris damnum, petit a iudice, vt sibi liceat in publica subhastatione rem illam vendere, si possessor ille tertius, a quo illam euicerat, intra diem iudicis arbitrio datam non solueret sortem ipsam principalem, remque ipsam acciperet, quaesitum est, an iuste hoc petatur, & fieri possit? Nam hic tertius possessor non tenetur ad solutionem debitae quantitatis, nec est in mora, etiam si ipsam non soluerit intra decem, aut viginti annos. Et tamen decisum fuit per sententiam, quod creditori liceret publica subhastatione pignus sibi addictum vendere, vt ex precio debitam quantitatem perciperet, nisi tertius ille possessor intra diem praefinitam arbitrio iudicis debitam quantitatem soluisset. Haec vero diffinitiua sententia multis rationibus apparet iusta, quas hic repetere omittam, quippe qui eas tradiderim lib. 3. varia. resolut. c. 18. num. 4. Nec tamen illud est praetermittendum, quod practici frequentissime commemorant, nec alienum est ab intellectu d. l. pecunia. cum & quaeri possit, an ea responsio procedat in pecunia per debitorem post contractum prioris creditoris acquisita? Sed huic quaestioni respondet [art. 4]altera constitutio, que vltima est. C. quae res pignori obliga. poss. l. 5. tit. 13. part. 5. hypthecam generalem bonorum alicuius non tantum comprehendere bona illius, quae tunc habet, sed etiam ea, quae postea habebit, & sic bona futura. Quod obtinet etiam in tacita hypotheca. l. hac edictali. §. his illud. C. de secundis nupt. gl. communiter recepta in d. l. vlt. quam opinionem sequuntur Roman. in singul. Matth. Affli. decisione Neapolita. 335. latissime tractat hanc quaestionem Ripa in l. 1. col. 1. & seq. ff. de pign. qui & hoc apertissime probat, sicut & constitutum, siue precarium habet vim transferendae possessionis non solum in bonis praesentibus, & iam quesitis, sed & in futuris quoque, & quaerendis. Cuius rei extat exemplum: si quis donet omnia bona praesentia & futura, atque constituat se possidere pro donatario. Nam tunc eo casu, quo donatio valida est, ex huiusmodi constituto transfertur possessio bonorum illorum futurorum tunc, cum erunt acquisita, sicut & nunc praesentium, quemadmodum diligentissime disputat Andraeas Tiraquell. in tractat. de constituto ampliatione. 30. Idicirco Caesaris constitutio in d. l. pecunia. etiam erit admittenda, quoad pecuniam quaesitam a debitore post obligationem cum priori creditore contractam. # 30 THEMA CAP. XXX. Quanam ratione practici vtantur in remittenda colonis sterilitatis causa pensione. SVMMARIA. -  1 Sterilitas quando dicatur contingere ad effectum remittendi pensionem. -  2 Regia Partitarum lex adducitur, eiusque intellectus examinatur. -  3 Inquilino alicuius domus, an sit facienda remissio pensionis propter pestem, similemue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. CAPVT XXX. IVRE Pontificio & Caesareo constitutum est, pensionem locationis colonis remittédam esse propter sterilitatem absque culpa ipsorum colonorum contingentem. c. propter sterilitatem. de locato. l. licet. C. locati. & in l. si vno. ff. eod. tit. & illic l. ex conducto. §. si vis. & l. si merces. §. vis maior. quibus conuenit regia l. 22. titu. 8. parti. 5. Ad quarum omnium decisionum aptissime congruentem intellectum dubitatur, quando haec sterilitas, vt remissio mercedis fiat, dicatur contingere. Quidam etenim opinantur, hoc iuxta vulgi opinionem iudicandum fore, ita quidem, vt licet fructus colligantur ex praedijs conductis, si tamen vulgus iudicauerit communi sententia, & opinione, sterilitatem contigisse, fieri debeat remissio mercedis. gloss. in d. l. licet. vbi Salice. [art. 1]asserit, hanc opinionem Communem esse. idem tradit Alexand. in consil. 3. lib. 1. Bart. in dict. §. vis maior. idem Bart. in d. l. si vno. §. vbicunque. rursus idem Alexand. consil. 107. lib. 3. num. 18. Sic sane licet haec probatio non sit omnino tuta & sufficiens, quippe quae sit incerta, quandoque tamen ab aduocatis exhibetur ad testium examen huiusmodi interrogatio, quae vtilis est, & ad causae diffinitionem plurimum conducit. Alijs placet, hoc relinquendum esse arbitrio iudicis ex Baldi opinione in l. 1. C. si aduers. vendit. pignor. quo in loco dum tex. mentionem facit de damno graui, Bald. existimat, damnum illud graue censeri, quod iudex fuerit arbitratus. Atque ideo Barb. in d. c. propter sterilitatem. censet, arbitrio iudicis relinquendam huius dubitationis diffinitionem, vt ipse arbitretur, an contigerit ea sterilitas, quae iuxta iuris vtriusque regulas sit sufficiens ad mercedis remissionem. Idem ipse libentissime probauerim, modo illud sit constitutissimum, hoc iudicis arbitrium non posse commode nec iuste adhiberi, nisi prius per probationes testium, & his similes ipsi iudici constiterit, quot fructus fuerint ex praedio conducto percepti, vt inde possit arbitrari, an damnum intolerabile colonus passus fuerit, & ideo fieri debeat remissio mercedis. Non enim quodcunque damnum sufficit ad mercedis remissionem, sed illud est necessarium, quod sit intolerabile. l. si merces. §. vis maior. & c. propter sterilitatem. & l. licet. de locato. quo fit, vt necessaria sit quaedam hac in re probatio damni contingentis, ex qua iudex commode arbitrari valeat, sitne propter sterilitatem merces remittenda. Hoc igitur arbitrium instrui debet ex his opinionibus, quas iuris vtriusque interpretes hac de re tradidere, & maxime poterit iustificari ex Communi vulgi opinione, vt modo commemorauimus. Et ideo hoc in loco adscribam alia, quae video passim recepta hactenus fuisse. Est etenim quorundam sententia in hoc sterilitatis tractatu, non praetermittenda, ex qua tunc constat sterilitas ad remissionem faciendam, cum colonus ipse patitur damnum in tertia parte fructuum, quos ex illo fundo colligere solitus erat. Sic Bartol. in d. l. licet Ioan. Andrae. & Panormit. in d. c. propter sterilitatem. num. 13. & plerique alij opinantur: Quibus minime accedo, quippe qui existimem, hoc damnum non sufficere regulariter, vt pro rata, pensionis remissio fiat. Quamobrem proprius ad veritatem accessere, qui existimarunt, sterilitatem ad pensionis remissionem eo casu sufficere, quo tanta contigerit calamitas, vt colonus minime collegerit fructus, qui deductis expensis valeant dimidiam pensionis partem. Quasi necessaria sit deceptio vltra dimidiam habita ratione pensionis conuentae, & ipsius temporis ac fundi conducti sterilitate, vt pro rata fiat remissio ipsius pensionis. Ioan. Andr. Panormit. num. 12. & alij in dict. cap. propter. Cynus & Bart. in di. l. licet. Paulus Castren. in l. ex conducto. §. si vis. ff. locat. Ant. de Butrio in dict. cap. propter sterilitatem. Alexan. in consil. 112. & cons. 3. lib. 1. Paulus Parisius in consil. 38. libr. 1. quae quidem opinio Communis est, secundum Aretin. consil. 52. col. 2. & Ludo. Gozadinum consi. 74. colum. 1. idem fatetur Parisius, probatq; eandem sententiam iterum Alexand. in consil. 307. lib. 3. nume. 18. idem notat Franciscus a Ripa in tractat. de peste. 2. parte. numero 25. Sed & haec sterilitas ad remissionem pensionis solet tunc diffiniri, quoties Colonus non colligit dimidiam partem fructuum, qui ex eo praedio colligi solent. glos. in l. si vno. in princip. ff. locati. Alexander in dicto consil. 3. & in dicto consil. 107. numer. 15. Antonin. & Imola num. 15. in dicto capit. propter sterilitatem. Bald. in dict. l. licet. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. quorum opinio satis conducit ad huius controuersiae certam, aut saltem iustam decisionem. Nam & eam esse Communem, asseuerat Caro. Ruinus in consil. 81. & consil. 87. lib. 1. Bartolus vero in dict. l. si merces. §. vis maior. ff. locat. in ea est sententia, vt opinetur, propter sterilitatem pensionis remissionem faciendam fore, vbi colonus deductis expensis nihil ex praedio conducto percepit. Idem tenet Aretin. in dicto consil. 52. colum. 2. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. Hanc tamen opinionem Panormitan. reprobat in dict. capitul. propter. num. 13. ex eo, quod si esset vera, semper ratione sterilitatis fieret remissio totius pensionis, non autem alicuius partis pro rata damni contingentis, quod falsum est, quia etiam remissio pensionis fieri debet pro rata, seu ratione damni contingentis, quamuis damnum id non acciderit, ad omnium fructuum calamitatem deductis expensis. Idque constat ex dict. cap. propter sterilitatem. Verum regia lex 22. tit. 8. part. 5. hanc quaestionem aliter diffiniuit, duo subijciens responsa quae [art. 2]singularia sunt. Primum etenim tractat de sterilitate illa, quae tantam induxit colono calamitatem, vt nullos fructus omnino collegerit ex fundo conducto, & quidem nec ad expensas. Nam in hoc casu lex aptissime voluit, prorsus esse colonum liberum a pensionis solutione, quia nulla est iniquitas in ea liberatione, cum & ipse colonus expensas, & semina perdiderit, ideoque mirúm non est, quod dominus ipsius praedij locati pensionem nequaquam accipiat. Alterum eiusdem legis responsum celebrem apud practicos decisionem habet, his sane verbis contextam. Pero si acaesciesse, que los fructos no se perdiessen todos, e cogiere el la brador alguna partida de ellos: estonces en su escogencia sea, de dar todo el arrendamiento al segnor de la heredad, si se atreuiere a darlo, e si no de sacar para si las despensas, e las missiones, que fazen en labrar la heredad, e lo que sobrare de lo al segnor de aquella cosa, que tenia arrendada. Hactenus regia constitutio. Ex qua palam probatur, vere dici ad remissionem pensionis sterilitatem contigisse, etiam eo casu, quo preter impensas, aliquot fructus collegerit Colonus. Nam & tunc liber erit a pensione tota, si deductis fructibus ad expensas soluendas necessarijs, velit reliquos fructus tradere ipsi domino fundi locati. Vnde huius legis autoritate Bartoli opinio in dict. §. vis maior. refellitur: cum & si colonus fructus aliquot perceperit vltra expensarum valorem, & aestimationem, tamen propter sterilitatem lege regia liber erit a solutione pensionis, si fructus illos deductis expensis domino restituerit. Iure autem Communi quoties vere contigerit sterilitas, & colonus fructus perceperit, etiam vltra expensarum aestimationem, remissio pensionis fieri debet pro rata, id est, pro ratione illius partis, quae a solita fructuum collectione sterilitatis causa defecit: iuxta textum in dict. cap. propter sterilitatem. Illud vero est animaduertendum ad regiae constitutionis intellectum, quod est necessaria sterilitas ad praxim huius secundi responsi, cuius modo mentionem fecimus. Qua ratione obseruandi sunt praescripti modi, quos tradidimus ad probandam sterilitatem, vt ea probata locus sit electioni, quam praedicta lex colono tribuit, vt vel integram pensionem soluat domino, vel deductis expensis fructus perceptos restituat eidem fundi locatori. Vnde si sterilitas non contigerit, huic electioni locus non erit, imo tenebitur colonus integram pensionem soluere domino, nec poterit ab eius solutione excusari ex eo, quod velit deducere sibi expensas, & fructus residuos domino tradere. Hoc etenim satis apparet ex dicta regia lege, quae calamitatem in fructibus propter sterilitatem requirit: Tametsi non diffitear, colonum posse sibi consulere auxilio. l. 2. C. de rescind. vendit. quod maxime differt adhuc secundum legem regiam ab hoc auxilio, quod sterilitatis causa iure Canonico & Ciuili colono competit. Hoc ipsum constat ex eo, quod subsidium ex l. 2. deducitur a laesione, quae contingit ab initio contractus in conuentione pensionis. Remissio autem sterilitatis causa fit, & fieri debet, quoties post conuentionem, etiam iustissime factam, calamitas acciderit in ipsius fundi fructibus. Et ideo potest fieri, vt locus non sit actioni. l. 2. & tamen sterilitatis causa remissio fiat. Sicuti & ex Contrario absque vlla sterilitate potest ipse colonus agere ad rescisionem contractus ea ratione, quod in conuentione pensionis fuerit laesus vltra iusti precij dimidiam: nec refert ad actionem istam, quod contingat sterilitas, cum sit laesio consideranda ex tempore contractus, post quem calamitas in fundi fructibus damnum graue colono intulit. Igitur quoties in conuentione colonus non est laesus vltra dimidiam iustae pensionis, etiam si laesionem patiatur, nec post calamitas contigerit, quia absque vllo casu fortuito fructus ex agro collegit, quos fere solebat ager ille reddere, tunc sane colonus nec poterit sibi consulere actione. l. 2. nec electione regiae constitutionis, quae palam ad eius praxim sterilitatem exigit. Sed colonus is, qui vti voluerit propter sterilitatem regiae constitutionis electione, quo res ista tutius ac iustius fiat, debet ipsum fundi locatorem interpellare & requirere, vt per se, vel per alium praesens sit, vel adsistat messium collectioni, ad hoc, quod ipso praesente constet, quot fructus colonus perceperit, ex ipso fundo, eosque deductis impensis accipiat. Etenim hoc cautissime fit ad exactam legis regiae rationem. Quod si colonus hac vti cautela omiserit, adhuc poterit vti legis regiae electione per actionem, vel exceptionem, modo legitime absque vlla fraudis suspicione constare possit data sterilitate, quot fructus ex fundo collegerit, quantasq; fecerit impensas. Vidi tamen non semel in hoc regio Granatensi praetorio in quaestionibus sterilitatis omissa legis regiae forma, cum de sterilitate non plane apparet, aut sane de ea constat: non tamen est, nec tanta censeri potest, vt plane sit locus omnino Iuris vtriusque constitutionibus: nec fructuum perceptorum quantitas, nec impensarum ratio ita commode haberi potest, propter controuersas, maximeque varias testium responsiones: tametsi admodum vrgeat aliqua sterilitatis probatio. Vidi (inquam) in hac specie per diffinitiuam sententiam remissionem fieri pensionis arbitrio iudicantium pro ratione tertiae, vel quartae partis. His vero iudicijs ipse saepissime subscripsi, propter maximam huiusce diffinitionis aequitatem, & propter rationem earum constitutionum, & responsorum iuris Communis, ex quibus in hac de sterilitate controuersia obtentum esse apparet, pensionis remissionem pro rata (vt aiunt) seu pro ratione sterilitatis faciendam fore. Nam & ea quae superius scripsimus versic. alijs placet. & versi. ex qua palam probantur. huic opinioni suffragantur. His autem omnibus multa sunt adijcienda ex gl. & illíc Doctoribus in dicto capitulo propter. item ex l. 23. titul. 8. part. 5. Bald. in dict. l. licet. quaestione 9. Hippolit. in singul. 85 & in singula. 134. Gozadino consil. 83. & Paulo Parisio consilio 40. libro primo. Haec plane obtinent in fundis conductis ab his, qui Coloni dicuntur, atque ideo quaestionis est, an inquilino alicuius domus, qui eam habitare propter pestem non potuit, sit pensio remittenda. [art. 3]Et legibus, earumque rationibus congruit, posse inquilinum propter pestem a domo locata impune abire, soluendo tamen pensionem ad eum vsque diem, quo abierit: argum. text. in l. habitatores. §. iterum. ff. locat. l. 1. §. si pensio. ff. de migran. l. item quaeritur. §. exercitu. ff. locat. text. optimus in l. si fundus. ff. eod. adnotarunt Calde. in consil. 5. titul. de locat. Socin. consil. 44. lib. 1. Ioan. Baptista de S. Seuerino in l. diem functo. quaestion. 40. & illic Curt. Iunior. ff. de offic. assesso. Fulgo. in l. si in lege. §. si domus. ff. locat. post gloss. ibi idem Fulgo. in l. cum in plures. ff. locat. in prin. Hippolyt. in singular. 615. Francisc. a Ripa in tractat. de peste. 2. parte. num. 18. Arnold. Ferronus in consuetud. Burdegalensibus, titul. 8. §. 3. Quorum omnium opinio teste Ripa Communis est in hunc sane sensum, vt ratione pestis sit inquilino remittenda pensio pro eo tempore, quo non potuit causa pestis domum habitare. Haec etenim opinio manifeste deducitur ex his authoritatibus, quas hi authores adduxerunt ad probationem huius assertionis. Idcirco sunt cautissime intelligenda multa, quae hac in questione solent tractari. Nam quod ratione pestis possit inquilinus omnino dimittere domum conductam, ita vt cessante peste non teneatur eam habitare, ac soluere pensionem eius temporis, quo potest eadem domo vti ad habitationem cessante peste, mihi falsum videtur, nec alicubi, quod sciam, probatur: tametsi Panormitan. in dict. capitul. propter. §. verum. Hippol. in dict. singul. 615. & Ferronus in d. §. 3. hoc ipsum probare fuerint conati, vt ipse Ferronus existimat, ad idem allegans Fulgo. in d. l. cum in plures. idem ipse Ripa tribuit Panorm. in d. c. propter. qua in re falluntur Ripa. & Ferronus. Nam Panorm. num. 8. nihil aliud scribit, quam quod inquilinus propter pestem possit dimittere domum, quod & nos modo probauimus ex communi sententia, quam etiam sequitur Rebuffus in Auth. Habita. C. ne filius pro patre. priuilegio 11. Non tamen ex hoc sequitur, velle Panor. quod cessante peste, & eius temporis causa remissa pensione, non teneatur inquilinus domum vlterius habitare, nec stare contractui conductionis. Hoc etenim nec Panorm. nec Fulgo. nec Hippol. tenuerunt. Qua ratione in hoc fallitur Ripa, quod hanc sententiam Panormitano adscripserit, etiam si ipse eandem opinionem, quam nos probamus, multis rationibus probet. Imo excepta causa pestis non est par ratio, nec par est ius domini locantis, & inquilini conducentis. Siquidem dominus propter vrgentem necessitatem, quae post contractum contigerit, potest inquilinum expellere, & domum sibi accipere, vt si vxorem ducat. Inquilinus vero, etiam in hoc casu tenebitur stare locationi, nec poterit domum dimittere absque solutione pensionis, quemadmodum tenent Barb. colum. 4. in d. capitul. propter. Roma. cons. 432. Ripa in d. 2. parte. nu. 18. ex eo, quod maius priuilegium habeat ipse dominus domus locatae, quam eius inquilinus, & ideo licet ob vrgentem post contractum necessitatem possit dominus domum locatam ad habitationem propriam petere, & a contractu discedere: ipse tamen inquilinus, etiam si propter vxorem post conductionem ductam maiori domo indigeat, non ex hoc a contractu iure discedit, nec potest domum deserere absque solutione pensionis. Quam opinionem ego veriorem esse opinor, etiam si existimem Panormita. sequutus, posse inquilinum domum conductam deserere absque solutione pensionis ex causa pestis, & ex alia quacunque simili, nempe propter bellum graue, & periculosum, atque hoc est, quod Panormitan. ipse vere sensit in dict. capit. propter. num. 8. & Fulgos. in d. l. cum in plures. & Hippo. in dict. singul. 615. His vero adijciam libentissime, Panormita. in d. num. 8. asseuerasse, difficilimum fore, eius opinionem, quam de pensione remittenda tempore pestis adduximus in practicis forensium actionibus admitti. Cui conuenit quod Matth. Afflictis decisione. 238. scribit ex consilio iuris prudentum, Alfonsum secundum Neapolis Regem Contrarium decreuisse. Quod equidem decretum potius pertinet ad illius Regni consuetudinem quam ad iuris rigorem, vt ipsemet Matthaeus sensim insinuat. # 31 THEMA CAP. XXXI. De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tantum tonsura sunt insigniti. SVMMARIA. -  1 Clericorum exemptio a potestate iudicis secularis, an sit iure diuino, vel humano instituta? -  2 Expenditur text. in cap. futuram. 12. q. 1. -  3 Exemptio clericorum potuit a Romano Pontifice iure humano induci, etiam, si non fuerit iure diuino statuta. -  4 Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an possit tolli vel limitari per Romanum Pontificem? -  5 Consuetudo, an possit hanc exemptionem clericorum restringere? -  6 Summus Pontifex iuste potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare in capitul. vnic. de cleri. coniug. in 6. -  7 Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. -  8 Quae dicantur vestes clericales? & quid in hoc possit consuetudo efficere? -  9 Clericus coniugatus, an sit cogendus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem? CAPVT XXXI. ECclesiasticam & spiritualem potestatem ita a temporali distinctam esse ac fuisse constat, vt nihil deroget illi, aut detrahat, quominus & diuina DEI Optimi Maximi ordinatione seculares principes propriam exercere valeant iurisdictionem absque vlla veterum canonum, & conciliorum vniuersalium laesione, & iniuria, presertim ex eo, quod & ipse summus ecclesiae pontifex non semel testatissimum faciat, se minime velle regiam, ciuilem aut secularem perturbare iurisdictionem. Idcirco cautissime agendum est ab his, qui vicaria Pontificum, vel Regum vtuntur potestate, ne aduersus eorum principum instituta, quibus ministrare, & subseruire tenentur, alienam vsurpent iurisdictionem: cum & in hoc potissime diuinae maiestati offensa fiat. Nec mihi animus est, quenquam speciali notare culpa: Scio etenim hoc maiori cum examine, diligentiorique censura, grauioreue authoritare inquirendum, ac decernendum fore: Tametsi illud inuestigare conabor, quanam ratione sedari iure possint frequentissimae iudicum ecclesiasticorum, ac rursus ex aduerso laicorum magistratuum querelae super ea iurisdictione, quae in primae tonsurae clericos exercenda est. Nam hac de re ita passim controuertitur, vt non alienum sit ab huius operis instituto nostrisque conatibus, tractare, quando clerici primae tonsurae possint per seculares iudices puniri, si crimen aliquod in Reipublicae, vel alterius offensam commiserint? Quo in articulo multa sunt iuris pontificij, & caesarei, & regij responsa, quae videntur quaestionem istam absoluisse, quorum intellectum tractaturi illud necessarium esse opinamur, vt perscrutemur, quo nam iure diuino, vel humano clerici fuerint a iudicibus, & iurisdictione seculari exempti. Nam & hinc apparebit, quid iura humana potuerint hac de re statuere, ac diffinire. Et sane gloss. in cap. si Imperator. 96. dist. verbo. & discuti. scribit, clericos ante omnem humanam legem iure diuino fuisse, & esse exemptos a iurisdictione seculari. Idem notat gl. illic ab omnibus recepta in capit. quanquam. de censib. in 6. quam opinionem secuti sunt & omnes in d. c. si Imperator. optime Card. in rep. c. perpendimus 7. opposi. de senten. excommu. Roman. in singu. 419. Abb. Fel. & Dec. 2. colu. in c. ecclesia Sanct. Mariae. de constitu. Rota in antiquis. 840. & in antiquioribus 2. titul. de consuetudine Abb. in cap. at si clerici. num. 23. de iudic. Aufrer. in clemen. 1. de officio ordin. versic. ad quaestionem. Eandem sententiam itidem sequuti asserunt communem esse Fel. in cap. 2. colum. 1. de maior. & obed. Rochus Curtius in cap. vlti. de consuetud. folio paruo. 51. colum. 4. Rebuffus in concordatis rub. de protectione. Quorum omnium ea est concors sententia, quod haec clericorum exemptio sit omnino iuris diuini, cui perhumanam legem derogari non possit. Idem probare conatur Driedonius de libertate Christiana fol. 109. Huius autem conclusionis probatio a multis locis adsumitur, quorum aliquot ipse praetermittam libentissime, quia vel pertinent ad leges diuinas veteris testamenti, quae noua lege, & Christi morte abrogatae fuerunt, vel nihil ad ius diuinum attinent, quippe quae ex humanis referantur legibus, quarum mentio fit in veteris testamenti libris. Adducitur tamen locus insignis ex testimonio Dauid prophetae psalm. 104. dicentis. Nolite tangere Christos meos. Quo in loco Deus exemisse videtur a principibus Christos eius: id est, sacerdotes, qui Christi, hoc est, vncti, & consecrati dicuntur. Secundo ad idem adnotari solet locus ex nouo testamento apud Matth. c. 17. vbi Christus, cum ab eo exigeretur census Petrum interrogat, dicens: Reges terre a quib. accipiunt tributum, a filijs suis, an ab alienis? Cumque Petrus respondisset: ab alienis. Christus collegit conclusionem. Filij ergo liberi sunt. Ne autem eos scandalizemus, vade, & staterem, quem aperto ore piscis inueneris, da eis pro me, & te. Ex hoc etenim loco argumentantur quidam, Christum exemisse a tributis principum secularium clericos, qui filij eius dicuntur, & qui sub Christo & Petro, qui caput est ecclesiae, fuerunt significati. Tertio est ad hoc text. in d. ca. si Imperator. vbi Ioannes Papa testatur, ex diuina institutione clericos non a secularibus principibus, sed ab ipso Romano Pontifice, & ecclesiae praelatis esse iudicandos. Quarto hoc ipsum & summus Pontifex manifeste asseuerat in d. ca. quanquam. de censibus in 6. scribens, clericos, & eorum res iure diuino eximi a principib. secularibus, & ab eorum tributis, & exactionibus. Quinto his accedit testimonium Constantini Imperatoris, qui praesidens in sancta synodo, quae apud Nicaeam congregata est: cum querelam quorundam clericorum conspiceret coram se deferendam, ait. Vos a nemine iudicari potestis: quia ad Dei solius iudicium reseruamini: vt refert Gratianus in cap. continua. 11. q. 1. & in cap. futuram. 12. quaest. 1. quem locum ex testimonio Melchiadis Papae adducit, falso tamen, vt illic admonet glo. & constat: quia Melchiades Papa ab Imperatore Maximino martyrio est occisus: & Maximinus Constantinum [art. 2]praecessit in imperio: vt tradit Platina. Nec enim Melchiades Papa potuit mentionem agere conuersionis Constantini, eiusue donationis in ecclesiam collatae, nec aliorum, quae in d. cap. futuram. commemorantur: cum post ipsius Melchiadis obitum sub Papa Syluestro contigerint: quemadmodum ex chronicis constat, & probat eleganter Augustinus Eugubinus lib. 2. de donatione Constantini aduersus Vallam pag. 148. & rursus ex testimonio Theophanis pag. 159. Quamobrem potius est asseuerandum text. praecitatum deductum fuisse ab illo capite, quod de primitiua ecclesia, & munificentia Constantini Magni habetur primo conciliorum tomo, fol. 132. ante edictum Constantini. Sed & illud, quod in eodem ca. futuram. adducitur de Constantino praesidente apud Nicoeam synodum, & iudicium in clericos recusante, traditur a Ruffino libr. 10. Historiae ecclesiasticae, c. 2. & Sozomeno lib. 2. tripartitae. c. 2. sic sane quod in eodem cap. futuram. exponitur: nempe, Constantinum primum Imperatorem Christianum fuisse: vel ex eo falsum est, quod multo ante M. Iulius Philippus primus omnium Imperatorum Christianus Romae factus fuerit: sicuti ex Historicis admonet Corasius libr. miscel. 4. c. 23. sed & in lege diui. C. de natur. liber. nequaquam dicitur, primum Imperatorem Christianum fuisse Constantinum, sed eum primum fide Christianorum Romanum munijsse Imperium: quia ecclesiarum aedificationem permiserit, omnibusque Romani Imperij subditis legem profiteri Christianam, publice quidem, quod nemo Cesarum ante ipsum fecerat: Quo in sensu accipiendum est, quod in d. c. futuram. traditur, vt verum sit eius testimonium, etiam refragante Corasio. Atque hae sunt authoritates, ex quibus receptum est, non humana lege, sed diuina ordinatione clericos a potestate seculari exemptos esse, simul cum eorum rebus. Contraria opinio, imo quod clerici lege diuina non sint exempti a iurisdictione, & potestate seculari, nec item eorum res, sed potius humana probare, & tenere conantur Inno. in c. 2. de maiori. & obedient. Petr. Ferrar. in practica, tit. de confessoria. §. plenam. col. 1. Alciat. in c. cum non ab homine. colu. 2. de iudi. Carolus Moli. in additio. ad consilium Alex. 8. libro. 1. Hanc item opinionem multis probat, & asserit veram esse Ioannes a Medina in tractatu de restitutione. q. 15. Et potissimum hec sententia constat, primum ex eo, quod nulla sit euangelicae legis, & noui testamenti lex, quae clericos a iurisdictione principum secularium exemerit: & ideo dici poterit, eos lege humana exemptos esse, cum non appareat diuina lex, quae fere diuina sit, & post Christi aduentum vim & potestatem habeat, ex qua clerici fuerint cum eorum rebus a iurisdictione principum secularium exempti. Secundo, quia in primitiua ecclesia clerici, & eorum res iurisdictioni Regum & Imperatorum suberant, vt constat ex multis Imperatorum, etiam Christianorum legibus & constitutionibus latis de personis ipsis, & rebus ecclesiasticis, omnique disciplina ecclesiastica, quae continentur sub titulis. C. de sacrosanct. ecclesi. De episcopis & clericis, & de episcop. audi. maxime in nouella constitutione 83. vt clerici apud propri. episcop. vbi Iustinianus ad supplicationem episcopi Constantinopolitani dedit clericis priuilegium fori in ciuilibus tantum, & episcopo non impedito, alias & omnino in criminalibus eos reliquit sub iudice seculari. Plures alias hac de re Caesarum constitutiones refert Carolus Molinaeus ad edictum Henrici 2. Gallorum Regis in praefatione, numer. 20. Tametsi opus illud cautissime sit a Catholicis legendum, siquidem is author multa tradit aduersus ecclesiasticam iurisdictionem, que ipse libentissime subticuissem, & subticenda esse censerem, ne vel minima ex parte ob peculiares affectus, summae Romanorum Pontificum authoritati praeiudicium fiat. Nam & Remundus Rufus, Apostolicae sedis aduersus ipsum Carolum Molinaeum defensionem edito nuper libello acerrime suscepit. Tertio principalis conclusio deducitur ab authoritate Pauli, qui cum videret, causam suam inique tractari, ad Caesarem appellauit, a quo eum oportere iudicari dixit. Acto. c. 25. Quarto, idem manifeste constat ex eodem Paulo ad Romanos capitu. 13. vbi scribit. Omnis anima potestatib. sublimioribus subdita sit. Quo in loco Chrysostomus adnotauit, illic obedientiam iniungi omnibus, etiamsi quis euangelista sit, aut propheta: cum ista subiectio pietatem minime subuertat. Et tamen in eo capite Paulus de secularibus potestatibus tractat praecipue: vt lector facilime deprehendere valeat, locum illum satis hanc posteriorem opinionem probare. Quae efficacius, quo ad exemptionem a tributis, inibi fulcitur, cum Apostolus scribat, omnem animam, & sic etiam sacerdotes, subditam esse potestatibus secularibus, & ideo eisdem tributa praestare, & debere. Atque ita diuus Thomas ibidem asserit, iure humano non diuino sacerdotes a tributis exemptos esse. Quinto, haec ipsa opinio comprobatur testimonio Petri in prima epistola cap. 2. ita ad omnes, etiam sacerdotes, scribentis. Subditi estote dominis vestris, siue Regi, siue Ducib. ab eo missis. cap. magnum. 11. q. 1. Quibus tandem locis, & testimonijs haec posterior pars defendi potest non obstantibus his, quae priori loco tradita fuere, vt quidam opinantur. Non enim obstat locus ex authoritate Dauid, apud quem scriptum extat ore prophetico, Nolite tangere Christos meos. quia illud pertinet ad hoc, vt nulla fiat iniuria, nec vis sacerdotib. & clericis: non autem illic prohibetur iudicium principum secularium, in ipsos clericos iuxta iuris ordinem exercendum: cum & in veteri testamento ante legem euangelicam dubio procul sacerdotes a principibus secularibus iudicarentur. Nam quamuis dominus inter Leuitas sacerdotes, & alios quo ad officia, & rerum seu terrarum possessionem discrimen constituerit, & voluerit Leuitas, & sacerdotes sacra tractare: attamen viuente Moyse illius iudicio caeteri omnes tam qui ex Leui, quam qui ex alijs descendebant, erant iudicandi. Secundo, non oberit locus apud Matth. c. 17. quia illic non censentur a Christo omnes sacerdotes, & clerici liberi, & immunes a tributis: cum non omnes sacerdotes sint vere filij Regum: sed ex responsione Petri infert Iesus libertatem filiorum Regis ad subintelligendam aliam conclusionem: ergo liber sum ego, qui sum naturalis filius aeterni Regis, & omnipotentis, qui vniuersum regit, vt illic plures interpretes locum illum intellexere. Quamobrem damnatus olim fuit error Marsilij Paduani, asseuerantis, Christum soluisse tributum, aut censum illum Didrachmi necessitate obligationis coactum. vt refert Cardinalis a Turre Cremata libro quarto de ecclesia. c. 37. partis 2. ex constitutionibus Ioannis 22. Tertia vero probatio, atque item quarta parum vrgent, quippe quae sint intelligendae iuxta morem in canonibus, & pontificijs constitutionibus obseruantissimum. Nam frequenter dicitur aliquid iure diuino statutum ex eo, quod a veteri lege diuina, aut ab aliqua veteris testamenti authoritate originem duxerit: sicuti nos probauimus libro primo, variarum resolutionum. capitu. 17. tractatum de decimis exponentes. Atque ideo cum aliquot in locis testamenti veteris constet, sacerdotes ex principum priuilegijs exemptos fuisse a tributis, fit sane, vt & apud pontificias sanctiones scriptum sit, hanc exemptionem iure diuino, aut lege diuina inductam fuisse: praesertim, quia plerunque dicitur ius diuinum, quod in vetustissimis ecclesiae vniuersalis concilijs, & synodis ad imaginem & imitationem veteris legis fuerit statutum. Quod in dicto capitulo adnotauimus. Nec tamen ex hoc probatur aliquid lege vere diuina, quae vim hodie & authoritatem habeat, nempe euangelica statutum fuisse. Sed & illud manifestum est, etiamsi proprie sint intelligendi praecitati canones de lege vere diuina, id accipiendum esse quo ad quaedam, & quo ad illa, quae vere, ac proprie spiritualia sint, de quibus statim agemus, sic & illa Constantini publica apud Nicoenam synodum confessio, est ad haec referenda: aut beneuolentiae potius principis Christianissimi, quam vere iuri diuino tribuenda. Nos tamen omissis aliorum opinionibus, quae videntur rem istam iuxta rigorem diffinijsse absque vlla congrua distinctione: aliquot conclusiones exponemus, ex quibus, quid vere sit in hoc respondendum, manifeste constabit. Prima conclusio. In his, quae vere ac proprie spiritualia, & ecclesiastica sunt, clerici a potestate, & iurisdictione principis secularis iure diuino eximuntur. Hoc probatur: quia potestas ecclesiastica, quae circa spiritualia versatur, ab ipso Deo est supernaturaliter lege Euangelica instituta, & Petro vt principi, ac caeteris Apostolis eorumque successoribus omnino commissa, non principibus secularibus: vt constat. Ergo principes seculares nullam in his rebus potestatem habent. Qua ratione consequitur, non lege humana, sed diuina clericos in hisce rebus spiritualibus a principibus secularibus exemptos esse. Nam si clerici in his, que pertinent ad spiritualia, non essent lege diuina exempti, a principibus secularibus: sequeretur, ipsos seculares principes aliquam lege diuina habuisse potestatem spiritualem, & ecclesiasticam: quod adeo falsum est, vt id fuerit iam diu velut erroneum aduersus Marsilium Paduanum in ecclesia Catholica improbatum. Causae vero, quae ex natura sua spirituales sunt, & ad potestatem ecclesiasticam peculiariter pertinent, sunt, quaecunque de ordinibus, gradibus, sacramentis, obseruationibus, alijsque rebus ecclesiasticis quaestiones, & controuersiae: quicquid denique inter quoscunque Christianos contingens ortum habens ex aliquo, quod specialiter ad ecclesiam, legem, fidemue Christianam pertineat: quemadmodum docte tradit Albertus Pighius lib. 4. de ecclesi. Hierarchia. c. 2. colu. 5. Sic sane omnes rationes, quibus probari potest, clericos a iurisdictione seculari exemptos fuisse iure diuino, ita accipiendae sunt, vt ad hanc primam conclusionem referantur. Secunda conclusio. In rebus temporalibus, & in criminibus, quae spiritualia non attinent, clerici & eorum res non sunt iure diuino a iurisdictione principum secularium exempti. Haec conclusio constat ex his, quae tradidimus ad probationem posterioris opinionis contra comunem. Atque ideo, si iure diuino absque humanis constitutionibus res esset examinanda, respondendum foret, in hisce temporalibus nec clericos, nec eorum res a iurisdictione seculari immunes esse. Vnde quia per leges canonicas, & pontificias constitutiones clerici & eorum res regulariter sunt a iurisdictione principum secularium exemptae, constituendae sunt & reliquae conclusiones. Tertia conclusio. Potuit nihilominus summus ecclesiae Pontifex clericos, & eorum res a iurisdictione seculari eximere: Idque conueniens fuit, & est Christianae Reipublicae, non tantúm in spiritualibus, quod iure diuino iam erat [art. 3]institutum, sed & in temporalibus. Huius conclusionis author est Innocent. in c. 2. de maior. & obed. quem alij communiter sequuntur presertim Card. in repet. cap. perpendimus. de senten. excommu. opposi. 7. & Aufrer. in clement. 1. de offi. ordinar. versicu. ad quaestionem. Hoc probatur: quia summus Pontifex potestatem habet ferendi leges in his, quae sunt ecclesiae regimini, & administrationi conducibilia: Conducit autem plurimum, quod ministri ecclesiae non implicent se negotijs secularibus, secundae ad Timothe. cap. 2. cum non possint commode vacare ministerio diuino, si trahi possint, & conueniri apud iudices seculares: Ergo vtile quidem est, & denique necessarium ad liberius, & rectius ministrandum ecclesijs, quod clerici, & eorum res sint a iudicibus secularib. immunes. Presertim ex eo, quod hec immunitas maximam originem ducat a diuinis veteris testamenti institutionibus, a sanctorum patrum testimonijs, a publicisque Imperatorum quorundam confessionibus: vt tandem totus fere orbis Christianus in hanc exemptionem propter publicam vtilitatem consenserit: eaque praeter summorum pontificum authoritatem hunc tacitum, & expressum quandoque consensum habuerit. Hec autem exemptio clericorum quo ad fori priuilegium multis in locis probatur, sed potissime in c. at si clerici. c. clerici. & c. qualiter. de iudic. c. 2. de foro compet. ca. continua. & multis illius quaestionis capitibus. 11. q. 1. l. vlt. tit. 2. lib. 16. codicis Theodosiani. & plerisque illius tituli constitutionibus ante Iustinianum latis l. 57. titu. 6. part. 1. l. 6. titulo 3. libr. 1. ordinat. De quare latissime tractauerunt iuris canonici interpretes in praecitatis locis: & praeter eos Aufreri. in repet. Clement. 1. de offi. ordinarij. Gulielmus Benedict. in c. Raynutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. nu. 322. & nu. 410. Carolus lib. 2. Regalium Franciae. ca 17. Chassa. in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 44 & Rupellanus lib. 1. forensium Institutionum ca. 34. Nicolaus Boerius decisione 69. Eadem exemptio quo ad tributa, & censum constat expressim in c. quanquam. de censib. in 6. ca. non minus. de immuni. eccle. traditur late ibidem, & per Doctor. in l. placet. & in l. ad instructionem. C. de sacro. ecclesi. in c. si tributum. 11. q 1. Abb. in c vlt. de vita & honest. clericorum. Fel. nu. 76. & alij in c. ecclesia. de constit. Ripa libr. 2. responsorum cap. 22. Chassanae. in consuetu. Burgund. rub. 1. §. 4. nu. 17. Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. reg. 2. fallent. 27. Driedonius de libert. Christiana pag. 109. & 198. Ioan. Mauricius post Bart. in repet. l. vnic. C. vbi mulier. & in quo loco fol. 45. & pluribus sequen. Regia lex hac de re optima in l. 1. titu. 3. libro 1. ordinat. l. 51. & 54. titul. 6. part. 1. l. praesbyteros, C. de episcopis & clericis. Quarta conclusio. Quanuis exemptio clericorum a iurisdictione iure seculari tantum humano sit inducta, princeps tamen secularis, vtcunque summus sit, non poterit huic immunitati, aut exemptioni proprijs legibus, propriaue authoritate derogare. Haec conclusio multis probari poterat, sed praecipue probatur ex his, quae proxima in conclusione adnotauimus. Nam si ad Romanum Pontificem, vt summum ecclesiae rectorem iure pertinet, clericos eximere a potestate seculari: & ea exemptio ab eo est ob publicam ecclesiasticae Reipublicae vtilitatem instituta, plane consequitur, non posse hanc exemptionem ab alio, quam ab eodem pontifice reuocari, cúm omnes seculares principes sint in spiritualibus, & ecclesiasticis rebus summo pontifici inferiores, non superiores, nec aequales, & ideo legem superioris potestatem eam ferendi habentis tollere non possunt. Deinde cum tota Respublica Christiana, & ipsimet principes seculares, in hanc exemptionem consenserint, eam minime poterunt reuocare. Quod probatur ex his, quae notantur in c. noui. de iudic. Et praeterea haec reuocatio maxime fieret contra ecclesiasticam libertatem: vt constat. Igitur fieri non potest a principibus secularibus. secundum ea, quae traduntur in capit. nouerint. de senten. excommu. in cap. ecclesia. de constitut. & c. vlt. de reb. ecclesi. Ex his sane conclusionibus multa possent deduci, & disputari, quae iustum profecto volumen exigerent, & postularent. Potissimum tamen aliquot hoc in loco tractare conabimur, quae sint huiusce tractatus resolutioni conducibilia. Primum etenim sese nobis obtulit Cardinalis sententia in c. perpendimus. de senten. excom. in repe. opposi. 7. qui expressim probat, & asseuerat, summum Pontificem non posse tollere clericorum exemptionem a iurisdictione seculari quo ad omnes clericos, & quo ad omnes causas in vniuersum: licet optime possit eam exemptionem quoad quosdam clericos, vel quo ad quasdam causas reuocare: Sicuti & potest priuilegium canonis in vniuersum abrogare. Hanc opinionem Card. sequitur Fel. in c. 2. de maior. & obed. colum. 1. Bartho. Chassa. in consuetud. Burgund. rubr. 1. §. 5. versi. Archid. num. 47. Aufrer. in clem. 1. de offi. ord. reg. prima. Ex quibus constat, iure tantum humano pontificio, non diuino, statutum esse, quod clericum percutiens sit excommunicatus ea excommunicatione, a qua non possit per alium, quam per Romanum Pontificem absolui. Quod verum est, nec negari potest: siquidem Innocentius 2. in concilio Lateranensi primus eam constitutionem edidit, quae extat apud Gratianum. 17. q. 3. cap. si quis suadente. vt constat ex Platina & Philippo Bergomate in supplemento Chronicorum. Vnde in cap. non dubium. de senten. ex commun. ea constitutio concilio tribuitur, tametsi apud Gratianum ipsi tantum Innocentio 2. fuerit adscripta. Nec tamen ex hoc certum esse existimo, quod Card. scribit. Nam etiamsi possit Romanus Pontifex cum Cardinalium consilio canonis illius censuram tollere, quia iure humano fuerit indita: nihilominus illius censurae abrogatio Reipublicae Christianae conueniens non est, nec expedit illi honori, qui clericorum ordini iure debetur: vnde si Papa canonem hunc tolleret, pro cul dubio existimarem a censura excommunicationis liberum illum, qui clericum percusserit: etiam si summum ipsum Pontificem a culpa, & peccato minime excusarem. Nam quanuis mutatio legum humanarum, quae vim & potestatem a voluntate, & consensu principis accipiunt, commissa sit libero arbitrio principum, ita quidem vt cessante voluntate legislatoris, legem ipsam reuocantis, cesset ipsius legis potestas: Attamen vt princeps ipse sit immunis a culpa, peccato, & iniuria, quae Reipublicae fit, necessaria est regulariter causa, quae legis mutationem ac reuocationem iustificet: cum teneatur princeps eas leges ferre, promulgare nouas, & veteres omnino seruare illaesas, quae maxime necessariae sint, vel vtiles ad optimum Reipublicae regimen, eius tutelam, & conseruationem, sicuti nos adnotauimus in c. Alma mater. de senten excom. in 6. secunda relectionis parte in princ. Quamobrem non omnino hac in parte accesserim Cardinali. Sed & dum ipse praemittit, exemptionem clericorum a foro seculari iure diuino fuisse institutam, & concedit, posse summum Pontificem quosdam clericos, aut quasdam clericorum causas ab hoc legis diuinae instituto eximere, non satis sibi constat: quia si illi clerici, aut illae clericorum causae iure diuino sunt a foro seculari immunes, non potest summus Pontifex illam immunitatem tollere absque laesione iuris diuini, quae nec in vniuersum, nec in vlla sui parte tolli potest a principe humano: tametsi possit per summum Pontificem declarari, quod nos satis probauimus in epitome in 4. librum Decretalium. 2. parte. c. 6. §. 9. & lib. 3. variar. resolut. c. 6. nu. 9. Sed quia superius asseuerauimus, hanc fori emptionem clericis iure tantum humano competere, non diuino: conclusionem Card. eius ratione omissa probamus ex ea deducentes, non posse summum Pontificem hanc exemptionem clericis a foro seculari competentem in vniuersum tollere. Esset enim haec abrogatio maxime iniuriosa ordini, & statui clericali, & sacerdotali, nimisque ministeria diuina perturbaret, funditus euertens sacrosanctam illam sacerdotum, & ministrorum Dei maiestatem, a tot Caesaribus, Regibus, & Principibus pluribus priuilegijs ab initio & exordio militantis ecclesiae hactenus communitam, & ornatam: Atque ita eandem opinionem Cardi. sequitur Iacobatius in tracta. de concilijs lib 10. arti. 6. col. 2. Illud tamen ex eodem Cardinali, & sequacibus palam admittimus, & probamus: nempe summum Pontificem posse iuste, & sancte, quoties id visum fuerit expedire Christianae Reipublicae, temporali, & spirituali, hanc exemptionem a foro seculari clericis iure humano datam limitare, ac restringere, vel quoad quosdam clericos, vel quo ad quasdam causas. Probatur etenim hoc ea ratione: quia hec exemptio iure humano iustis ex causis data est: & ideo poterit ex publica vtilitate restringi, certisue limitibus distingui, ne quid in perniciem communitatis concessum esse videatur. Hoc vero constabit amplius ex his que in sequentib. corolarijs, & illationibus tradentur ad huiusce quaestionis vberiorem cognitionem. Secundo, ex praemissa resolutione constat, quid possit consuetudo circa exemptionem istam clericorum a foro seculari. Nam tex. in c. cleric. de iudic. tradit, non valere consuetudinem, quod [art. 5]clerici in criminalibus apud secularem iudicem conueniantur. Quo in loco glo. idem generaliter respondisse videtur, considerata ratione ipsa, qua vtitur: & idem illic Panormitan. & Docto. notant Rota in antiq. 840. & 2. in antiquiorib. titu. de consuetud. Rochus Curt. in c. vltim de consuetud. folio paruo 39. & item 51. colum. 4. etiamsi consuetudo sit immemorialis. Quorum omnium ea est potissima ratio, quod haec exemptio fuerit instituta iure diuino, cui nulla consuetudo derogare potest, iuxta textum in dict. capit. vlti. Haec vero ratio non est omnino certa, imo in plerisque casibus falsa, vt probauimus, & ideo dubia est opinio communis: praesertim quia consuetudo mixta procedens a tacito consensu clericorum & laicorum maximam vim habet, etiam in his, quae ecclesiastica sunt: quemadmodum adnotarunt glossa & Doctor. in capitu. vir autem. de secund. nup. textus optimus, & illic Abb. in capitu. cum venissent. de eo qui mittit. in possess. caus. rei seruand. & in capit. cum causa. de re iudic. tractat Rochus in d. cap. vl. de consue. folio paruo 67. colum. 2. Quamobrem etiamsi existimem, non posse consuetudinem tollere hanc exemptionem clericorum, nec ita restringere, ac limitare: vt inde maxime clericis, & ordini ecclesiastico iniuria fiat, grauissimumque immineat praeiudicium ex eo, quod ministri Dei passim ad forum seculare inuiti trahantur, opinor tamen aliquot in casibus posse per consuetudinem legitime praescriptam exemptionem istam restringi, ac limitari. Iuris etenim est positiui & humani immunitas haec, & ideo nisi ea ex parte, qua dedecus imminet ordini ecclesiastico, & graue damnum infertur quieti, ac tranquillitati ministrorum Dei, poterit restringi consuetudine legitime praescripta, quae procedat a tacito consensu clericorum, & laicorum simul. Qua ratione consuetudo Anglorum, apud quos clerici quicunque, etiam coniugati in sacris constituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus, mixtis, & personalibus tantum, mihi non satis iusta, & rationabilis videtur: nisi moderamen aliquod publica institutione ad iustitiae modum obtinuerit: & ideo merito a iuris pontificij professoribus reprobatur: vti eam improbant Rotae iudices in d. decisi. 840. in antiquis. & dec. 2. in antiq. Haec siquidem consuetudo multum impedit clericos, ac retrahit a ministerio cultus diuini, cum passim cogantur quacunque ex causa coram secularibus iudicibus actoribus respondere. Non ita iniqua est, imo fortassis aliquot ex causis admittenda, nec admittenda, nec admodum improbanda, etiamsi iuxta sacrorum canonum rigorem aliud respondendum foret, consuetudo illa, qua Galli absque vlla retractatione vtuntur, secundum quam clerici in actionibus realibus conueniuntur coram iudicibus secularibus, vt testantur Ioan. Faber in d. §. vlt. col. 2. insti. de satisdat. Aufrerius in clemen. 1. de offi. ord. regul. 2. num. 5. & Gulielmus Benedictus in c. Raynutius. de testamen. verb. & vxorem. in 2. numero 322. Boerius decisi. 69. num. 20. & Andrae. Tiraquel. in lib. 1. de retract. §. 32. gloss. 1. numer. 81. & plerique alij. Non enim audeo forensem istum Gallorum vsum, & praxim vtique damnare, etiam si apud Hispanos nusquam viderim opinionem istam admitti, siquidem clerici, etiam in realib. actionib. apud iudicem ecclesiasticum non secularem conueniuntur. Tertio illud est obseruandum, quod etiamsi exemptio clericorum a foro seculari, & eius potestate ac iurisdictione foret secundum Communem opinionem iure diuino inducta, id obtineret quo ad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, atque itidem clericos primae tonsure, qui tamen actu ministerio diuino vacarent, & ecclesiae proprium exercentes officiuum seruirent, ac ministrarent. Illi etenim clerici prima tantum tonsura donati, qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiae, nec ecclesiastico ministerio seruientes, quique nihil a laicis differunt, non videntur a seculari iurisdictione exempti, nec immunes ex illo iure diuino, quod hanc exemptionem concessit illis clericis, qui vel sacris sint ordinibus in signiti, vel ministerio ecclesiastico seruiant & vacauerint. Tametsi & hos primae tonsurae clericos iura pontificia decreuerint exemptos fore a iurisdictione principum secularium, quemadmodum constat ex notatis in c. vnic. de cler. coniuga. in 6. & in l. praesbyteros. C. de episco. & cleri. Imo & Ioannes Bernardus episcopus Calaguritanus in pract. crimin. c. 90. ad finem, in distincte censet, primae tonsurae clericos iure tantum humano, non diuino a potestate seculari fuisse exemptos. & idem notat Carol. Mol. in Alex. consi. 8. col. 1. Quarto deducitur ex his, posse facilius Romanum Pontificem exemptionem istam clericorum a iurisdictione seculari restringere, ac limitare circa primae tonsurae clericos, quam erga clericos in sacris constitutos, quamuis in vtrisque [art. 6]iure tantum humano statuta fuerit haec clericorum exemptio. Hoc corolarium probatur ex his, quae proxime diximus, cum clerici primae tonsurae fere nullum ministerium ecclesiasticum exerceant, & praeterea, quia prima tonsura potius est gradus quidam ad caeteros ordines, quam ordo vere ecclesiasticus, & proprie, sicuti & nos adnotauimus in ca. quia nos. de testam. nu. 3. & 4. Quinto hinc apparet, summum pontificem iuste quidem potuisse hanc clericorum exemptionem a iurisdictione seculari, circa primae tonsurae clericos coniugatos certis quibusdam temperare, ac restringere limitibus, qui traduntur in d. c. vnic. de cleric. coniuga. in 6. Haec etenim exemptio iuris est humani, non diuini. Et licet iure diuino foret inducta, potuisset Papa illud ius diuinum ita interpretari, vt clericus coniugatus non aliter hac immunitate gauderet, quam si tonsuram, & vestes, quae sunc clericorum insignia, detulerit. AEquissima profecto est Pontificia constitutio, cum alioqui clerici coniugati nullo fungantur in Republica ecclesiastica ministerio, imo sint ab eo separati, quippe qui vxorem acceperint. c. Ioannes. de cleri. coniug. Quod si libere & indistincte clerici coniugati essent a potestate seculari exempti, maximam haberent immunitatem, & ex ea licentiam, atque audaciam multa committendi scelera, & delicta: nec essent clerici ad alium finem, & effectum, quam vt immunes essent a potestate seculari, liberique & exempti, quo possent tute absque metu iustae punitionis multis dare operam criminibus in Rei publicae perniciem, arma, & seculares, laicasue deferentes vestes, mille negotijs secularibus impliciti. Hoc praesertim tempore, quo tanta clericis primae tonsurae, qui minime ecclesiasticis ministerijs, & officijs funguntur, delinquendi occasio datur ex eo, quod a iudicibus ecclesiasticis etiam ob homicidium voluntarium, leuissime puniantur, & benigne absque vllis compedibus, & carceribus ante punitionem tractentur, grauissima, & maxima poena digni, qua essent omnino lege iustitiae ab ipsis ecclesiasticis iudicibus iuxta canonicas sanctiones puniendi. Idcirco Bonifa. 8. aequissime constitutionem praecitatam edidit, ex qua decisum extat, clericos primae tonsurae coniugatos tunc priuilegio fori, & canonici gaudere, cum vnicam, & virginem vxorem acceperint, tonsuram, & vestes honestas, ac clericis conuenientes detulerint, etiamsi Speculator in tractatu de concilio, parte secunda ca. 4. scripserit, constitutionem istam reuocandam fore a concilio vniuersali, quia fuerit aduersus libertatem ecclesiasticam promulgata. Atque ideo magis e Republica esse Christiana, quod clerici coniugati absque vlla distinctione immunitates habeant veteribus canonibus, & legibus clericis concessas, quod ipse minime crediderim. licet Ioan. Monachus in d. c. vnic. doleat, constitutionem illam editam fuisse: cum & illic Ioannes Andrae. 3. colum. scribat. querelas principum secularium iustam dedisse causam eius editioni. Nec omnino adsentiar Iacobo a Bello visu, seu potius Iordano Bretio in repetit. §. contrahentes. de foro competen. in 6. qui. num. 90. prima oppositione censet, clericos coniugatos, etiam si tonsi, & vestibus induti honestis, & clericalibus incedant, quo ad omnia subditos esse iudicibus secularibus, non obstante constitutione praedicta: quae tantum erit secundum eum obseruanda in his prouincijs: quae fuerint quo ad temporalem iurisdictionem Romano Pontifici subiectae. His ita praenotatis operae pretium me facturum opinor, si ad vsum forensem, & praxim aliquot tradidero huius, de clericis primae tonsure coniugatis, constitutionis, interpretationes, quo expeditior sit eius intellectus. Prima igitur constituitur interpretatio, vt ea constitutio intelligenda sit in causis criminalibus: cum in ciuilibus clerici coniugati non sint exempti a iurisdictione iudicis secularis: imo coram ipso sint conueniendi, etiam si tonsuram & vestes deferant clericales. Sic etenim voluere Ioan. Andraeas. Domin. Anchar. & Banchelius in dict. capitu. vni. Lapus allegat. 118. Cardina & Imola in cap. ex parte. colum. 1. de cleri. coniug. Montal. in leg. 25. titu. 9. partit. prima, & est Communis opinio, etiam si idem Lapus allegat. 41. & Francus in dict. cap. vnic. contrarium probare conentur ex verbis illius constitutionis: dum in ea expressim decisum extat, clericum coniugatum cum vnica, & virgine tonsuram, & vestes clericales deferentem, non esse trahendum ad iudicem secularem criminaliter, nec ciuiliter. Et tamen verus sensus in hoc constat, quod clericus hic coniugatus pro criminibus, & in criminalibus causis non conueniatur coram iudice seculari, nec criminaliter nec ciuiliter, id est, etiam si pro crimine ciuiliter agatur: Atque haec est communis, & manifesta huius textus interpretatio: etiam si non desint, qui aliter praecitata verba interpretentur, ita quidem, vt etiam in ciuilibus clerici coniugati, quo ad carceres, & ipsorum capturam, liberi sint á iurisdictione seculari. Nam licet possit iudex secularis de causa ciuili cognoscere, & eam diffinire, non tamen poterit clericum coniugatum capere, & in carcerem pro executione detrudere, si ipse clericus ea seruauerit, & fecerit, quae in dicta Bonifacij 8. constitutione continentur: Quod preter alios placet Ancha. in dict. c. vnic. & Ripae in lib. 1. responso. c. 13. col. 3. quae quidem opinio communis est, & in hunc sensum intelligitur, vt iudex secularis in canonis excommunicationem incidat, si clericum coniugatum in hisce causis in carcerem miserit, secundum Montaluum in d. l. 25. Qui tamen contrarium probat, & iure quidem, (ni fallor). clerici etenim coniugati haec duo tantum priuilegia non obstante matrimonio retinent, scilicet priuilegium fori, quo ad criminalia, & priuilegium canonis: vt in dict. c. vnic. expressim probatur vnde in ciuilibus nullam habet fori praescriptionem, nec priuilegium: imo manet in his sub potestate iudicis secularis, qui minime incidet in excommunicationem canonis ex eo, quod licite clericum sibi subditum in carcerem ad executionem contractus, sententiae vel alterius ciuilis rei causa miserit. Atque ita passim apud Hispanos absque vlla controuersia in causis ciuilibus clerici coniugati, vbi hoc iuris, & iustitiae ministerium exegerit, a iudicibus secularibus capiuntur, & detruduntur in carcerem. Secundo, haec Bonifacij decisio est ita examinanda, & intelligenda, vt non sit satis clerico coniugato, vnam tantum deferre vestem clericalem, si alias vestes sit indutus inhonestas, & seculares. Cum sit necessarium, clericos coniugatos ad haec priuilegia obtinenda, vestes omnes induere clericales, & honestas: illas saltem, quae facile videri possunt. Quemadmodum exdictione pluralis numeri probatur in dict. cap. vnic. secundum Domini. & Doct. inibi. text. optim. in cap. si iudex laicus. de sent. excommu. not. decisio Tolosana & illic Aufreri. q. 252 & 227. quibus ad del. 16. titu. de los per lados. libr. 1. ordinat. & quae tradentur in ca. sequenti. Tertio, vt locus sit huic constitutioni, de clericis coniugatis, duo sunt ab eisdem clericis probanda. primum, quod tonsuram, secundum quod & vestes detulerint clericales: quemadmodum, in d. cap. vnic. apparet, ac notat Rota in nouis. 202. Bald. in l. si qua per calumniam. C. de epis. & cleri. & Guido Papae quae. 138. Imola in cap. Ioannes, de cle. coniugat. num. 3. & Car. in d. cap. perpendimus. vlt. opposi. & praeterea necessarium est, quod probent, vxorem vnicam & virginem duxisse, vt illic respondetur: quanuis in hoc vltimo non ita praecisam exegerint probationem: cum vnicum tantum matrimonium, & foemina virgo praesumatur: nisi contrarium probatum fuerit. Quarto, illud est obseruandum, quónam modo diffiniri valeat, ac certis limitib. prescribi, quod de vestibus clericalibus in dicta constitutione continetur. Nam in c. pen. de vit. & hones. cler. & in clem. 13. eo titul. etiam si quaedam vestes clericis fuerint interdictae, non tamen est satis cautum, nec omnino diffinitum, quae vestes sint honestae & vere clericales: idcirco glos. illic communiter probata in d. c. pen. verb. de auratis. respondet, eas censeri clericis vestes honestas, quae communi vsu fuerint admissae ea in prouincia. Vt tandem non dicatur clericus indecoris vestibus indutus, qui iuxta regionis consuetudinem, vsum, & morem vestitus incedat. Hoc ipsum in hac specie probat Alexan. in consil. 149. num. 12. lib. 6. idem consil. 8. col. vlt. libr. 1. gloss. insignis, in c. si quis virorum. 30. dist. ad idem optima gloss. in cle. 1. ver. secularis. de elect. & gloss. in summa. 24. q. 1. notant Card. in d. cle. 2. ad finem, Abb. in c. 1. de apostat. Rochus in c. vl. de consu. folio par. 18. c. 2. & 50. co. 4. tex. optimus in c. Io. de cler. coniugat. Quae quidem opinio potest multifariam intelligi, & accipi. Primum etenim quibusdam fortassis placebit, satis esse, quod clerici coniugati his vtantur vestibus, quibus caeteri laici, & seculares, qui vxores habent, secundum communem regionis vsum vtuntur. Hoc veró non sufficit ad hoc, vt sit locus priuilegijs, quae in d. cap. vnic. commemorantur. vt expressim asserit Fulgosi. in consi. 224. colum. 1. Atque ideo illic idem author existimat, illam consuetudinem sufficere, quae legitime praescripta induxerit, clericos coniugatos priuilegium fori habere, etiam si vestibus non vtantur clericalibus, nec tonsuram deferant. idem probant & sequuntur Rochus Curtius in d. c. vlt. de consuetudi. fol. 51. col. 1. Albertinus in cap. 1. de haered. in 6. q. 13. ver. Septima declaratio. nu. 19. & Chassanaeus in consuetud. Burgundiae rub. 1. §. 5. vers. Archidiaconus. nu. 59. Atque ita intelligi poterit quod Alexand. & alij adnotarunt, quamuis eorum proprius, ac verus sensus sit in hunc modum deducendus, vt possit satisfieri canonibus, ad effectum, quod clerici coniugati priuilegium fori & canonis retineant, & habeant, si ipsi illis vestibus vtantur, quibus ex consuetudine & vsu regionis honeste vtuntur eiusdem qualitatis, & conditionis homines: nempe clerici primae tonsurae coniugati. Nam cum ius canonicum secundum communem minime diffiniuerit vestium qualitatem, & modum, potuit consuetudo diffinire, quae vestes censeantur clericis coniugatis honestae, cum illud sit constitutissimum, non omnino, nec praecise illis vestibus vti debere, quibus indui debeant clerici in sacris ordinibus constituti, vel in minoribus, ecclesiastico tamen ministerio vacantes: quod sensit summus Pontifex in d. ca. Ioannes. de cleric. coniug. Scio tamen, & saepissime certis testimonijs compertum habui, a multis iudicibus ecclesiasticis pronunciatum fusse, clericos coniugatos, qui en sibus, armis, & vestibus omnino laicis vsi, & induti fuere communiter, & nihil ab omnino laicis differentes, nec adhuc ipsa tonsura, gaudere priuilegio fori, & ea ex causa iudices seculares inhibitionibus non satis canonicis & censuris minime iustis passim adeo grauari, & laedi, vt non temere possimus asseuerare, hoc ecclesiasticos iudices nihil censere proprius iurisdictionis ecclesiasticae, quam meros laicos, & sceleratissimos homines, in graue reipublicae dispendium, & diuinae, atque humanae iustitie lesionem, a iudicibus secularibus eximire. Quod quam iuste, sancte, ac pie id fiat, viderint ipsi, qui tot sacris canonibus obstantibus maximam laicis, qui nullo ecclesiastico ministerio vacant, delinquendi licentiam praebere satagunt: presertim post Alex. 6. constitutionem, cuius mentionem in capite sequenti facturi sumus Quinto potissimum est adnotandum, clericos coniugatos non ex hoc amittere fori priuilegium, quod semel aut aliquando tonsuram & vestes clericales dimiserint, modo tempore delicti tonsi fuerint, & vestibus clericalibus induti, Non etenim aliqua canonica constitutione statutum est, priuilegium hoc ea ex causa prorsus amitti, si tempore commissi criminis, aut alio in specie requisito, tonsuram, & vestes clericales deferant clerici: quasi eo tantum priuentur tempore his priuilegijs, quo vestes, & tonsuram dimiserint: sicuti responderunt Io. And. & illic omnes in d. c. Io. & idem in d. c. vnic. de cler. con. in 6. quorum opinio communis est, vt eam secutus asserit Alex. in cons. 8. lib. 1. & cons. 149. li. 6. Hip in sin. 480. authoritate tex. in cle. 1. & ibi gl. verb. quamdiu. de vita, & honest. cleri. Idem probatur expressim ex Alex. 6. constitutione, quae inter huius Regni sanctiones est memorabilis. Nam ex ea satis est, quod clerici primae tonsurae, vestibus & tonsura vtantur tempore commissi criminis, & quatuor mensibus proximis fuerint vsi. Ergo si ante quatuor menses a tempore commissi criminis vestes dimiserint, & tonsuram, non amittunt clerici priuilegium fori: Sic sane clericus coniugatus, qui tempore commissi criminis tonsuram & vestes deferebat, non erit priuatus hoc fori priuilegio, etiam si post delictum commissum vestes dimiserit, nec tonsura vtatur: quemadmodum ex mente omnium Alex. respondet indictis consilijs. Eadem fere ratione clericus coniugatus, qui tamen vnicam vxorem, virginemque acceperit, ea mortua, & matrimonio soluto, consequitur, & habet omnia priuilegia, quae clerici primae tonsurae non coniugati iure habent, & obtinent, secundum Abb. in c. clericus. in 2. de vita, & honesta. cle. cuius opinionem fere vnanimi sententia probant omnes in d. cap. vnic. de cleri. coniug. in 6. Sexto, eadem priuilegia quae in dict. cap. vnic. concessa clericis coniugatis, tonsis quidem, & clericalibus vestibus amictis, etiam conueniunt his clericis coniugatis, qui negotiationi operam dant: Cum his coniugatis licita videatur quaedam honesta victus causa negociatio, quamuis alioqui clericis alijs sit interdicta: arg. cap. Ioannes de cleric. coniugat. Atque ita notant Francus in dict. cap. vnic. col. 3. & Alex. in dict. cons. 8. colu. vlt. lib. 1. tametsi Ioan. Imolensis in dict. cap. Ioannes col. 2. contrarium probare conetur. Septimo hec omnia sunt sic ad amussim intelligenda, vt constet, clericos coniugatos cum vnica, & virgine, tonsura, & vestibus clericalibus vtentes, tantum haec duo fori, & canonis priuilegia [art. 9]obtinere: quo ad reliqua vero clericorum priuilegia laicos omnino censeri. text. est sing. & ibi gloss. communiter recepta verbo. caeteris. in dict. cap. vni. de cleri. coniug. in 6. vbi Francus multa commemorat priuilegia, quae clericis coniugatis iure negantur, cum alioqui clericis sint non coniugatis concessa. Idem fecere Card. in Clement. 1. de vit. & honest. cler. Aufrerius in Clemen. 1. de offic. ord. nota. 3. Domini. in capitul. 1. de offic. vicar. lib. 6. col. vltim. & Paulus Parisius in consil. 40. num. 20. lib. 4. praesertim clericis coniugatis, etiam cum vnica & virgine, & qui vestibus, ac tonsura vtantur, iure negatur priuilegium immunitatis, quo ad gabellas, munera secularia, indictiones, collectas, aliáue quaeuis regalia obsequia, censum, & his similia. Nam haec subire tenentur hi clerici, sicuti subeunt & praestant omnino laici. Quod in specie adnotarunt glo. memorabilis in dict. capit. vnic. verb. in caeteris. & ibi omnes. Panormit. in capitul. ex parte. de cleric. coniugat. Guido Papae quaestione. 383. Bertachinus in tract. de Gabellis. 7.. part. num. 12. Angelus in Authen. de Monachis. §. penultim. Ioannes Mauricius in repetit. l. vni. C. quo loco mulier. munera subire soleant. lib. 10. pag. 75. quorum opinio Communis est, & ab omnibus probatur in d. cap. ex parte. atque item lege regia. l. 23. tit. 4. li. ordi. & l. 23. tit. 3. lib. 1. ord. quibus quidem legibus constat diffinitum esse, quod clerici prime tonsurae non coniugati liberi sint & immunes ab omnibus subsidijs, censibus, ac tributis, & indictis, a quibus clerici in sacris constituti liberi censentur. Quam opinionem iure probant Guido Papae, & alij authores modo citati. Et est Communis opinio atque intellectus, ad omnes iuris canonici constitutiones, quibus clerici eximuntur ab his muneribus secularibus personalibus quidem, & mixtis. Hoc ipsum poterit probari multis locis vtriusque iuris, in quibus appellatione clericorum continentur & clerici primae tonsurae, de quibus agere nunc omittam: Traditur etenim in capitu. clerici. de iud. & in rubr. de vita & honestate clericorum, per Dec. in c. 2. de praebend. textus elegans in hac specie in l. presbyteros. C. de episco. & cle. Sunt tamen qui opinentur, hanc conclusionem admittendam fore, cum clerici primae tonsure probam & honestam viuendi rationem sectentur, saltem vestes, & tonsuram non dimittentes, quod deducere videntur ex Innocentio in c. 1. de apostat. Thomas Parpalias in repetitio. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Ioan. Mauritius in d. l. vni. pag. 73. tenet idem Guido Papae. qu. 381. Nam, vt refert Matth. Afflict. in constitutio. Neapolit. rub. 3. num. 13. Carolus 2. Neapolis Rex per constitutionem regiam idem visus est statuisse, ita iura pontificia interpretatus. Quae quidem interpretatio non est fortassis a mente iuris canonici aliena hisce presertim temporibus, quibus tot clerici primae tonsurae absque tonsura, & vestibus passim vagantur, moribus, & vitae honestate a ceteris laicis minime distincti, imo propter priuilegia peccandi licentia ipsis multo peiores, in maximum Christianae Reipublicae dispendium, potissimum hac in re, cum alij laici sint horum clericorum onera subituri, quod illis satis graue & molestum est, quippe quibus constet, hos clericos primae tonsurae, qui ad his oneribus immunes esse contendunt, nec vestibus, nec tonsura clericos esse, nec alicui ecclesiastico ministerio uacare, nec id ipsum vel minima ex parte cogitantes. Vnde cum haec exemptio iure sit tantum humano instituta, plurimum poterit circa eius vim, & vsum consuetudo legitime praescripta: maxime non erit eius quaeuis interpretatio reipublicae conueniens abijcienda, cum de muneribus agatur, quae mixta sunt, & ratione rerum temporalium personis quo ad census, & pecuniae contributionem indicuntur. Etiam si iuxta iuris canonici rigorem clerici primae tonsurae non sint priuandi hoc priuilegio, ex eo, quod tonsuram, & vestes dimiserint, nisi prius tertio moniti in hanc inciderint contumaciam: sicuti notat Imola in cap. vlt. col. 1. de vita, & honestate clerico. & idem probat regia lex 13. tit. 3. libro primo ordinationum. sufficeret tamen ea monitio, quae fit per publicationem constitutionis Alexandrinae, cuius statim cap. sequen. mentio fiet. Vidi semel regias literas in hoc decretas, vt clerici primae tonsurae etiam non coniugati, cogantur soluere decimam partem pretij, quo res proprias, etiam seclusa mercimonij, & negotiationis causa, vendiderint. Quod ius Alcauala Hispani, alij Gabellam appellant. cum tamen ius Pontificium in dicto capitulo quanquam. de censibus. in sexto, non minus hanc exactionem, quam alias in clericorum rebus, & personis prohibuerit. Vnde fateri oportet, posse multum in hisce immunitatibus consuetudinem. # 32 THEMA CAP. XXXII. Rursus agitur de clericis primae tonsurae, qui nondum matrimonium contraxere. SVMMARIA -  1 Traditur Alexandri Sexti constitutio, quae de tonsura, & vestibus clericalibus tractat. -  2 Clericus in sacris constitutus, quando puniri possit per iudicem secularem absque degradatione, & traditione. -  3 Clericus primae tonsurae puniri potest quandoque per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. -  4 Ordo ecclesiasticus post delictum assumptus, quando liberet quem a iurisdictione iudicis secularis. CAP. XXXII. HACTENVS, etiam si de clericorum exemptione tractauerimus, illud peculiari conatu agere constituimus: vt quid de clericis primae tonsurae apud iudices seculares seruandum sit, summatim responderemus, distinctionem illam explicaturi, quae frequenter fieri solet, dum clerici coniugati ab his, qui vxores nondum accepere, quo ad aliquot iuris effectus segregantur. de coniugatis autem iam multa diximus: & ideo nunc de his, qui coniugati non sunt, expedit quaedam practicis vtilia explicare. Clerici sane primae tonsurae, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia, & ciuilia exempti a potestate seculari censentur secundum communem in dicto capitul. vni. de cleri. coniuga. in 6. & in c. qualiter. & cap. clerici. de iudi. quae probatur in c. 2. de foro compe. moribus tamen receptum est, quod clerici primae tonsurae, etiam non coniugati non possint vti praescriptione fori in ciuilibus: nec temere quidem praesertim quo ad clericos, qui nec tonsura, nec vestibus vtuntur, nec ministerio ecclesiastico vacare satagunt. Idcirco illud erit praenotandum, clericos primae tonsurae, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia exemptos esse a potestate iudicum secularium. Nec hi clerici priuilegium istud amittunt ex eo, quod vestibus, & tonsura non vtantur, donec tertio moniti fuerint, & nihilominus in eadem [art. 1]perseuerent contumacia: quemadmodum probatur in capitu. in audientia. de senten. excom. gloss. communiter recepta in capit. ex parte. in 2. de priuil. Panor. in capite. tuae. de apostat. Henri. in capit. cum non ab homine. de iudi. Fulg. consil. 157. Alexand. in consil. 8. colum. pe. lib. 1. & est communis opinio, in c. vni. de cleri. coniugat. licet in hisce coniugatis clericis haec monitio necessaria non sit, vt illic omnes fatentur. Extat tamen inter regias huius Regni leges Alexandri 6. Pontificis maximi constitutio hac de re lata, etiam quo ad clericos primae tonsurae, qui coniugati non sunt. Etenim illic statuitur, clericos primae tonsurae quoscunque, etiam si liberi sint a matrimonio, non esse exemptos, nec immunes in criminalibus causis a iudicibus secularibus, nisi tempore commissi criminis, & quatuor proximis ante mensibus, tonsura, & vestibus clericalibus vsi fuerint. Quae quidem constitutio continetur inter huius Regni practicas. l. 21. & data fuit anno Domini 1492. cuius interpretationem tradere conatur doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequen. mandat. cap. 22. sed & idem omnino concessum est a Leone 10. Pontifice Maximo Francisco Gallorum Regi: quemadmodum meminere Nicolaus Boerius decisione 69. nu. 13. Chassa. in consuetudini. Burgun. rub. 1. §. 5. vers. Arch. nu. 46. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae. iure. 17. Est tamen vtraque sanctione constitutum ad eius vim, & vsum, quod a iudicibus ecclesiasticis, & praelatis publicetur, & promulgetur haec summi Pontificis constitutio tribus primis dominicis quadragesimae, quasi haec publicatio sit sufficiens monitio ad constituendum clericos primae tonsurae in ea contumacia, ex qua sit satis, vt priuilegio fori priuentur ipso iure. Haec vero publicatio passim a iudicibus ecclesiasticis pretermittitur non alia ex causa, quam vt eis liberum sit, quoscunque primae tonsurae clericos, qui dimissis vestibus, & nulla tonsura ornati delictum commiserint, censuris, & excommunicationibus iudicum secularium euellere, ac impunitos dimittere data criminum impunitate: sic etenim quotidie fraus fit Alexandrinae constitutioni. id ipsum fieri in Regno Neapolitano conqueritur Matthaeus de Afflict. in consti. Neapolit. rub. 3. nu. 12. Qua ratione regium supremum Castellani Regni pretorium huic malo obuiam ire poterit, si per literas regias quolibet anno admoneat iudices ecclesiasticos sub his comminationibus, quae eis fieri solent, vt Alexandrina vtantur constitutione: aut praecipiat secularibus iudicibus, quod ecclesiasticos datis semel literis regijs requirant ad praedictae constitutionis publicationem, cuius testimonium publicum accipiant. Qua quidem in re oportet non mediocrem diligentiam adhiberi ab ipsius regis aduocatis fiscalibus, quibus in his, & similibus reipublicae, & secularis iurisdictionis defensio dubio procul incumbit. Sed ex Alexandrina constitutione primum hoc deducitur, quod iuris communis responsis contrarium palam videtur: nempe sufficere generalem monitionem, vt prime tonsurae clerici non vtentes tonsura, & vestibus, priuilegium fori amittant ipso iure: cum alioqui iure communi ad hoc foret, & est necessaria monitio specialis in personam nominatim facta: vt probat tex. elegans & illic Cardi. Imola, & omnes in clem. 1. de vita & honestate clericorum, atque ita hanc constitutionem esse in hoc iuri communi contrariam, asseuerat Nicolaus Boerius in d. deci. 69. numero. 13. Secundo ex eodem Alexandri 6. decreto apparet, clericum primae tonsurae, qui post monitionem illic praescriptam non fuerit vsus tonsura, & vestibus clericalibus, quocunque in crimine puniri posse per iudicem secularem absque vlla degradatione, & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. Etenim cum isthaec generalis monitio censeatur ab Alexandro summo Pontifice sufficiens, vt clericus primae tonsurae iure ipso priuilegium amittat fori, manifeste consequitur, posse ipsum capi, & puniri a iudice seculari absque vlla solenni degradatione legitima, siquidem monitio idem operatur, quod actualis degradatio. c. cum non ab homine. de iudic. notat expressim Anchar. in reg. ea que. q. 12. de reg. iur. in 6. Qua in re hec constitutio quid nouum inducere videtur, secundum Boerium in d. decis. 69. numer. 17. qui non satis explicat, an hoc sit in quocunque crimine intelligendum: nec quid olim iure veteri fuerit statutum: idcirco exponere oportet huius quaestionis breuem quandam resolutionem: vt distincte percipere possimus, quae nam fuerit olim, & sit nunc doctorum hac in re controuersia. Primum etenim illud constat, omnino distingui a praedicta specie, & quaestione illam disputationem, qua tradi solet, an clericus in sacris constitutus,[art. 2] qui grauissimum, & atrocissimum commiserit crimen, sit a iudice ecclesiastico degradandus, & tradendus iudici seculari. Nam & ista quaestio tunc etiam obtinet, cum nulla sit facta dimissio tonsurae, nec vestium clericalium: quemadmodum nos tractauimus in libr. 2. variarum resolutio. c. 20. nu. 7. est etenim vt fatentur omnes, necessaria degradatio, & traditio, nec iudex secularis punire poterit clericum in sacris constitutum absque degradatione, & traditione propter quodcunque grauissimum crimen. quod apparet ex notatis in c. cum non ab homine. de iudi. nouimus. c. de verb. signi. c. ad falsariorum. de crimi. falsi. c. ad abolendam. de heretic. tametsi propter crimen Assassini iure pontificio sit statutum, clericum etiam in sacris absque vlla degradatione puniri posse per iudicem secularem: sicuti probat tex. in c. 1. de homicid. in 6. cuius veram interpretationem ipse itidem tradidi in dict. ca. 20. nu. 10. Secundo est adnotandum, clericum etiam in sacris constitutum, qui tamen sit vere incorrigibilis, posse absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. textus singularis in d. c. cum non ab homine. de iudic. quem ita intellexere Ioan. Andr. Cardi. & Imol. ibi. quorum opinio mihi communis est: siquidem fere omnes hanc quaestionem tractantes idem manifeste praemittunt, & probant. Nam si rem istam diligenter scrutemur, ratio hoc ipsum probat: cum ex dicto c. cum non ab homine. ad hoc vt censeatur clericus incorrigibilis multa, quorum illic mentio fit, sint necessaria, ex quibus merito deducitur, ex trina monitione, & ex alijs iustissime fori priuilegium amitti a clerico ita incorrigibili, & contumace. Tertio his erit adijciendum, quod clericus in profundum malorum delatus, quique dimissis tonsura, & vestibus clericalibus, multis se immiscuit enormibus delictis, ipso iure est priuilegio clericali etiam fori destitutus, quamuis sacris fuerit ornatus ordinibus, atque ideo poterit absque degradatione, & traditione puniri per iudicem secularem: modo ita sit his sceleribus deditus, vt inueteratus dici possit scelerum minister. Nec est in hoc casu necessaria trina monitio, que alioqui iure ordinario requiritur. Huius opinionis authores sunt gloss. in capit. ex parte. in 3. de priuileg. Hostien. Ioan. Andrae. & Anton. in cap. perpendimus. illius capitis authoritate, de sent. excom. ex. Ancha. in reg. ea quae. q. 12. de reg. iu. in 6. quorum opinio communis est: vt asserit Aufrer. in cle. 1. de off. ordi. regu. 1. fallen. 19. quibusque patrocinatur text. in c. vni. de vita, & honest. clericor. vbi traditur casus, in quo clericus, etiam in sacris absque vlla degradatione amittit priuilegium clericale omnino ipso iure, etiam quo ad forum iuxta communem illius tex. interpretationem. His item accedit text. in cap. 1. de apostat. quo itidem communis haec probatur sententia, a qua non audet dissentire Henricus in c. ex literis col. pe. de vit. & honest. cleri. scribitque Chassa. in consuetu. Burg. rubr. 1. § 5. ver. Archidia. numer. 55. eandem opinionem communiter in praxi receptam esse, & nihilominus multis hoc displicet, quippe quibus graue nimis videatur, clericum nulla legitima monitione premissa, priuilegio fori priuari ex eo quod dimissis vestibus & tonsura multis etiam enormibus criminibus operam dederit, & seipsum immiscuerit. Sic etenim Ancha. in d. capit. 1. de apostat. scribit, illius capitis responsum non esse seruandum, nisi in specie & casu, quo loquitur. Panor. item & Cardi. in d. c. perpendimus. illam decisionem tantum intelligunt quoad priuilegium canonis: non autem quo ad forum. quod etiam probant Alex. consi. 8. lib. 1. num. 2. Soci. consi. 12. libr. 1. colum. 7. dum Abbatis distinctionem sequitur. & Angelus verb. clericus. 10. quaest. 1. & Syluest. verb. clericus 3. §. 9. nec oberit text. in d. c. 1. de vita & honest. clericor. in 6. quia illa constitutio poenalis est, & ideo non est ad alium casum extendenda. Vnde mihi potius placet posterior opinio aduersus communem, maxime in clericis constitutis in sacris ordinibus. Nam in his non video, quo iure satis probetur communis opinio, nisi forsan crimen aliquod ita in reipublicae perniciem fuerit a clerico perpetratum, vt pium sit, & aequissimum, communem admitti sententiam, eo praesertim casu, quo, si degradatio iudicis ecclesiastici expectanda foret, subsit maxima suspicio libertatis, & impunitatis. Vtcunque tamen sit, opinor ipse, moribus receptam esse communem sententiam in clericis primae tonsurae, quamuis & hi sint solennibus quibusdam ceremonijs degradandi: vt in libr. [art. 3]pontificali traditur. Nam vsus obtinuit forensis, vt hi clerici primae tantum tonsurae, si dimissis vestibus, absque tonsura enormia crimina frequenter commiserint, absque vlla degradatione puniantur a iudice seculari. Sic etenim communis opinio admitti poterit, vt tandem priuilegium fori ex hoc omnino amittatur ipso iure a clericis in minoribus ordinibus constitutis. Et idem erit, vbi clericus primae tonsurae, etiam tonsus, nec dimissis vestibus, crimen aliquod atrocissimum commiserit, propter quod foret in sacris constitutus alioqui curiae seculari tradendus praemissa degradatione. Hic equidem absque degradatione puniri poterit per iudicem secularem: quod constat ex traditis exemplis ab Aufrerio in dict. limitat. 19. & Boerio decisio. 69. numero decimoseptimo, notant optime Chassanaeus in consuet. Burgun. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. numero 66. Guliel. Benedictus in c. Rainutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. numero 440. Petrus Auendanius in tract. de exequendis mandatis capit. 22. nume. 3. ex quib. accedit, quod de clericis primae tonsurae tradit Ioannes Bernardus Episcopus Callagurritanus in practica criminali, c. 90. quo in loco censet opinionem Abb. & Ancha. de degradatione clericorum committentium atrocissimum crimen, & traditione curiae seculari alioqui dubiam: vt illic ipse tradit, & nos disputauimus lib. 2. variar. resolut. c. 20. admittendam esse in clericis primae tonsurae tantum non in alijs, qui sacris ordinibus fuerint donati. sed & ad hanc opinionem Chassanaei, Gulielmi, & aliorum plurimum conducunt, quae nos tradidimus in c. quia nos. de testa. nu. 4. vbi mentionem fecimus obiter huius consuetudinis, receptaeque apud practicos iudices, opinionis. atque item adduximus ea, quae in contrarium citari poterant. Sic intelligenda sunt quae nimis succincte in hac specie diffinire tentant Hippo. in cons. 9. nu. 17. & Carol. Molinae. in Alex. consil. 8. libr. 1. col. 3. litera B. Ex quibus deducitur, in omnibus, & quibuscunque criminibus admittendum esse quod Boerius ex Alexandri constitutione intulit: vt absque vlla degradatione, & traditione solenni, iudex secularis punire possit clericum in minoribus ordinibus constitutum, qui contra illud Alexandri edictum non fuerit nec tonsura, nec vestibus vsus clericalibus. Quod satis manifestum fit ex ipsius constitutionis mente, & verbis. Sed & tertio principaliter ex dicta constitutione Alex. constat elegans, ac noua in hac questione conclusio ad hoc quidem, quod licet is, qui post commissum crimen ordinem ecclesiasticum acceperit, possit per iudicem secularem puniri quo ad rerum, & bonorum condemnationem, non tamen quo ad corporis poenam iuxta communem doctorum sententiam ex iure veteri deductam: hodie tamen authoritate dictae con[art. 4]stitutionis clericus, qui eum assumpserit ordinem post crimem commissum, poterit a iudice seculari puniri, etiam corporalibus poenis: quia tempore commissi criminis nec tonsura, nec vestibus vtebatur clericalibus. Sic sane nouam istam conclusionem a constitutione Alex. deduxit doctissimus Auendanius in tracta. demand. exequendis c. 22. nu. 7. Ego vero satis dubius sum hac de re, quippe qui opiner, summum Pontificem nihil voluisse mutare circa clericos illos, qui post delictum commissum ecclesiasticum ordinem acceperint: cum de his tantum tractauerit, qui tempore delicti tenebantur iure Pontificio tonsura, & vestibus clericalibus vti. esset enim satis a re proposita, & petita omnino alienum, tonsuram, & vestes clericales exigere in his, qui essent vere laici, nullo quidem ordine ecclesiastico insigniti. Nam de his, qui laici erant, cum crimen fuit perpetratum, nihil est petitum a summo Pontifice, nec ab eodem responsum, aut decretum. Si quidem hi non tenebantur tunc, nec poterant tonsura simul, & vestibus clericalibus vti: eosque voluerit summus Pontifex culpa notare ad amittendum fori priuilegium, qui tenebantur, tonsura & vestibus clericalibus vti: vt constat ex ipsius constitutionis serie. vnde sequitur, quod si quis fuerit prima donatus tonsura, quam & vestes clericales nusquam demiserit, & tamen intra tres menses a die tonsurae crimen aliquod commiserit: non erit per iudicem secularem puniendus ex eo, quod quatuor mensib. ante crimen commissum tonsura, & vestibus non fuerit vsus clericalibus. Nec iudex secularis ius habet puniendi hunc propter Alexandri constitutionem: cum illa tantum afficiat, & complectatur illos, qui culpa notari possunt: quippe qui nec tonsura, nec vestibus vsi fuerint clericalibus tempore commissi criminis, & proximis quatuor mensibus: non autem illos, qui culpa hac in re omnino carent: quia non tenebantur vel tempore delicti commissi, vel quatuor proximis mensibus tonsura, & vestibus vti, nondum eo tempore ecclesiasticum ordinem habentes. Quod si ratio viri doctissimi esset admittenda, necessario esset a iudice seculari puniendus is, qui tribus, aut duobus mensibus ante delictum, acceperit ordinem primae tonsurae, qua, & vestibus fuerit legitime vsus post eius adsumptionem: non tamen antea, & sic quatuor mensibus ante commissum crimen, quod mihi nec placet, nec videtur iure probari posse. Quam ob rem censeo, nihil noui posse deduci ab illa constitutione Alexandri 6. crica illos, qui post delictum fuerint promoti ad primae tonsurae gradum. Idcirco eorum ius, & exemptio a iudice seculari erit examinanda his rationibus, & authoritatibus, quibus examinari, & expediri poterat ante praedictam constitutionem. Qua in re, licet multa sint ab alijs tradita, nos pro facili huius quaestionis cognitione aliquot explicabimus conclusiones. Prima conclusio. Ecclesiasticus ordo post delictum commissum ab aliquo absque vlla fraude susceptus, eum omnino liberat a iurisdictione iudicis secularis. Hoc probatur arg. text. in l. hos accusare. §. hoc beneficio. & versi. item magistratum. ff. de accu. vbi Ang. & Albe. & in l. quod cum vno. §. reus. ff. de re milita. notatur in c. proposuisti. de foro competent. & in l. si quis postea. ff. de iudic. Secunda conclusio. Ordo ecclesiasticus post delictum ab aliquo adsumptus, fraude tamen & dolo, vt iudicis forum declinet, non liberat eum a iurisdictione iudicis secularis. Quod probatur in d. l. hos accusare. versi. dum non retractandi causa. l. si maritus. §. legis. ff. de adulter. l. vlt. ff. de re milit. leg. 1. C. qui. milit. non poss. lib. 12. ex quibus, & alijs vtranque conclusionem tenent Oldradus consi. 4. Bartol. eleganter in l. 1. ff. de poenis. Ioannes Andrae. & alij in cap. 1. de obligat. ad ratiocinia. quorum opinio Communis est, vt constat ex citatis per Aufrerium in Clemen. 1. de offi. ordin. reg 1. fallentia. 11. per Hippoly. in singular. 534. latissime Lamber. in c. 1. de haere. in 6. quaest. 13. qui has conclusiones post alios, quorum ipsi meminere, sequuntur, quicquid scripserit Bellamera in cap proposuisti. q. 2. de foro competen. qui absque vlla fraudis distinctione censet, non posse hoc crimen puniri a seculari. Fraus vero maxime praesumitur, si quis post delictum commissum: & ante susceptum ordinem fuerit accusatus, vel denunciatus, aut sane infamatus. tex. optimus in l. vlti. ff. de bonis eorum qui mort. sibi consci. & in d. l. vlt. ff. de re mil. notatur in l. si quis postea. ff. de iudi. & in l. si adul. §. si eo tempore. ff. de adulter. quemadmodum Bart. & alij fatentur: sed & in vniuersum fraudem praesumi ex eo, quod post crimen commissum timore secularis punitionis quis ordinem susceperit, asserit Bal. in l. 1. nu. 2. C. an seruus ex suo facto. Tertia conclusio. Vbi ratione fraudis qui post delictum ordinem assumpserit ecclesiasticum ad huc manet sub iurisdictione iudicis secularis, non poterit per eum poena corporali puniri, sed tantum bonorum, & rerum multa, & amissione. Hanc conclusionem probant, & sequuntur Ioannes Andre. in cap. 1. de obliga. ad ratiocinia. Bartol. in d. l. 1 & omnes paulo ante citati, ex quibus haec est Communis opinio. Atque ita hanc opinionem asseuerat communem esse Aufrer. in dict. fallentia 11. Erit tamen hoc in articulo illud obseruandum, quod si crimen mortis poenam exigat, aut mutilationem membri, erit clericus hic degradandus per episcopum, & tradendus curiae seculari, vt opinantur Gulielmus de Cuneo. Iacob Butrigar. & Bartol. in d. l. 1. ff. de poenis. Iason in l. cum quaedam. ff. de iurisdictio. omnium iud. nume. 10. Baldus in l. 1. num. 2. C. an seruus pro suo facto. Dinus in l. item Vlpianus. ff. de excusat. tutor. Anchar. in regu. ea quae. de regul. iur. in 6. q. 13. Aufreri. in dict. fallen. 11. Et quia iudices ecclesiastici, & episcopi nolunt vti hac degradatione, fortassis iuste, cum nullibi iure pontificio hoc in casu sit permissa, teste Antonio Butrio in dicto cap. 1. colum. 4. de obligatio. ad ratiocinia. seculares iudices absque hac solennitate nihilominus propriam sententiam ad mortem vsque exequi solent, licet male faciant, vt testantur Barto. & omnes modo nominatim commemorati. Sed si clericus hic tantum sit prima tonsura donatus, poterit absque vlla solenni degradatione per iudicem secularem puniri etiam mortis poena, ex his, quae superius diximus in versi. vtcunque tamen sit. Caeterum quidam hac in quaestione opinantur, satis esse, vt laicus criminis alicuius author effugiat forum iudicis secularis, & eius punitionem, quod ante delictum votum fecerit vel religionis, vel ordinis sacri suscipiendi. Nam ex hoc non poterit puniri per iudicem secularem, cum votum hoc delicti commissi tempus praecesserit. Sic sane visum est Iaso. in d. l. cum quaedam, num 11. Hippo. in singul. 534. Gerardo in singula. 51. Chassanaeo in consuetud. Burgund. rub. 1. § 5. versi. Archid. num. 68. qui tamen scribit, se non credere, quod haec opinio a practicis admittenda sit, citatur ad hanc sententiam Bald. in leg. 1. C. an seruus ex suo facto. qui illud tantum asseuerat, quod qui ante delictum votum emiserit, & post delictum sit effectus voti executione clericus, aut religiosus, non possit puniri per iudicem secularem: quasi maxima sit praesumptio bonae fidei, & nullam subesse fraudem mutationi status. Atque in hunc sensum qui proprius est, & a praecitatis authoribus traditur, posset admitti opinio Iasonis, a quo plurimum hoc commendatur ex eo, quod probatio voti fieri possit iuramento proprio ipsiusmet vouentis. In his etenim, quae in animo consistunt, probatio sufficiens iure censetur ea, quae proptio iuramento fit. glossa elegans in capitu. significasti. in 1. de homicid. vbi omnes. gloss. in ca. si vero in 2. de senten. excommu. alia in § sed istae. & illic Iason nu. 89. Instit. de actio. gloss. in l. atqui natura. §. cum me absente. ff. de nego. gest. text. optimus. in c. pastoralis. de exce. late Hippo. in rub. de probat. nu. 122. Alci. in tract. de praesump. reg. 2. praesum. 10. Bart. in l. inter omnes. §. recte. ff. de furt. Aret. in l. interdum. §. quod ex naufragio. ff. de acquir. possess. quae quidem conclusio tunc admittenda est, cum de modico praeiudicio agitur, non autem vbi de maximo sit preiudicio agendum. tunc etenim maior, ac certior probatio requiritur, saltem ea erit necessaria, quae fieri ea de re communiter possit, vt notant Domin. in capitul. eos. de temporibus ordin. in 6. Abb. in c. quosdam. de praesumpt. Felin. in capitu. cognoscentes. de constit. numer. 14. & Hippo. in sing. 635. Vnde cum in hac specie de maximo agatur praeiudicio, nempe de graui, ac enormi laesione Reipublicae, & iurisdictionis secularis, ac denique Baldi, & Iason. sententia non sit satis iure probata, nec conueniat criminum iustae punitioni, minime mirabimur, etiamsi viderimus, eam in praxi refelli, opinor equidem non esse iustum, eam admitti, praesertim recepta illa tantum probatione, cuius a Iasone mentio fit. Nam & si probetur plene votum olim a delinquente factum, non est omnino exclusa illa suspicio fraudis, quae solet in hac specie subesse, ac contingere propter frequentes hominum cautelas, quibus passim vtuntur hi, qui iurisdictionem iudicis secularis ad liberius delinquendum effugere cogantur. # 33 THEMA CAP. XXXIII. Agitur item de iurisdictione seculari quo ad clericos, presertim ad breuem interpretationem capitu. si iudex laicus. de sententi. excommu. in 6. SVMMARIA. -  1 Iudex ecclesiasticus, non secularis cognoscit de quaestione illa, an clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. -  2 Exceptio declinatoria fori proponi poterit, a clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quae transierit in rem iudicatam. -  3 Clericatus quo modo probari possit. -  4 Lite pendente apud iudicem ecclesiasticum clericus detineri debet reclusus in carceribus. -  5 Remissio clerici, cuius expensis fieri debeat? -  6 Clerici primae tonsurae, qui semel regiam, & secularem Iurisdictionem declinauerint, quae patiantur iure regia incommoda. -  7 Clerici arma portantes, an possint per iudicem secularem puniri. CAPVT XXXIII. SOLENT non leues oriri contentiones inter iudices ecclesiasticos & seculares super criminali punitione clericorum: & frequentissime controuertitur de his clericis, qui tantum primae tonsure gradum assumpserint, cum de his puniendis iudices seculares plerunque contendant, propter communem cum laicis viuendi rationem. Et tamen summus Pontifex in c. si iudex laicus. de sent. excommun. in 6. regulam quandam edidit, & constituit, ex qua certa posset assumi diffinitio in ea quaestione, an pendente lite super exemptione, & clericatu, sit statim clericus a iudice seculari captus remittendus ad ecclesiasticum, vel manere debeat apud secularem, donec probatione atque ordinaria cognitione fuerit decisum per sententiam, clericum illum habere priuilegium fori, & ideo remittendum esse, etiam quo ad principalis causae cognitionem ad iudicem ecclesiasticum. Haec etenim Pontificia responsio est semper prae oculis habenda, quia celebris est, & eam praeter Doctores ibi maxime commendarunt Bal. in l. si qua per calumniam. col. 2. C. de epis. & cler. & Caepola in consi. 11. col. 3. & consi. 10. qui quamlibet eius constitutionis partem peculiari adnotatione perpenderunt. Idcrico & nos multa hoc in loco summatim ad eius intellectum adnotauimus. Primum illud est praenotandum, quod huius causae cognitio eiusque diffinitio pertinet ad iudicem ecclesiasticum, non ad secularem, atque ideo iudex ecclesiasticus tractabit, an captus per secularem iudicem, vel apud eum accusatus sit clericus, & ecclesiastice iurisdictionis. quod probatur in d. c. si iudex. vbi huius rei ratio traditur ex eo, quod de re spirituali, vel ecclesiastica sit agendum: id est, de ordine. Eandem opin. que satis Communis est, & probant, & sequuntur omnes in d. c. si iudex. & in c. vni. de cler. coniuga. in 6. praesertim Francus illic colu. 3. Rotae iudices decisi. 202. in nouis. Fulgo. in consi. 124. Alex. in consil. 8. col. 3. lib. 1. quibus etiam suffragatur, quod vbi contingit questio inter iudicem ecclesiasticum & secularem super iurisdictione, iudex ecclesiasticus propter maiorem authoritatem cognoscet, an sua sit iurisdictio, secundum Anton. Butri. in c. caeterum. col. 3. de iud. Fel. & Dec. in c. pastoralis. in prin. de rescrip. & Ias. in l. 2. ff. si quis in ius vocat. non ierit. colu. 5. atque ita apud Hispanos haec sententia omnino seruatur: siquidem iudex ecclesiasticus cognoscit de clericatu, de tonsura & vestibus. Quod non tantum iure pontificio verum est, sed aequissima ratione constat, modo iudices ecclesiastici non temere, sed iuxta iuris canonici decreta, Romanorum Pontificum sanctiones, & ipsius Reipublicae vtilitatem negotium hoc absque vllo animi peculiari affectu tractare, & expedire conentur, zelo quidem iustitiae, non ambitione defendendae iurisdictionis, & liberandi sceleratissimos homines, Reipublicae pestem, & perniciem a iustissima iudicum secularium punitione. Apud Gallos huius controuersiae cognitio ad secularem iudicem pertinet, ab eoque lis ista tractatur, & expeditur non admissa, nec recepta decisione Bonifacij 8. in d. c. si iudex. sicuti testantur Guido Papae q. 138. Ioan. Gallus quaest. 38. qui quidem authores conantur, vsum istum forensem Galliae defendere, quasi non sit omnino contrarius responsioni Pontificis: que intelligenda est, quoties de clericatu tractatur: vt tunc cognitio pertineat ad iudicem ecclesiasticum, non ad secularem: qui tamen poterit de causa ista cognoscere, vbi sit quaestio de vestibus clericalibus: an his fuerit vsus, qui apud secularem accusatur, aut detinetur in carcerib. Sic sane Galliae iudicialem stilum praecitati authores, & intelligunt, & iure verum esse censent. Sed vtcunque sit ipse non dubito, hanc opinionem Guidonis, & Ioannis Galli falsam esse, & omnino contrariam communi omnium sententiae, ac denique pontificiae responsioni, quae in hoc tendit, vt cognitionem clericatus, & eius questionis, vtrum captus a iudice seculari gaudere debeat priuilegio fori, deferat iudici ecclesiastico, non seculari. Id etenim, vel ex eo probatur, quod summi pontifices, & eorum constitutiones formam prescripserint, qua in tonsura, & vestibus vti debent, & tenentur clerici, vt constat. Et ideo iudices ecclesiastici ius habent, non seculares ad cognoscendum, an clerici iuxta canonicas sanctiones fori priuilegium amiserint ex eo, quod tonsuram, & vestes clericales dimiserint, cúm hoc totum negocium iuris sit Pontificij, non Cesarei. Quamobrem non potest iure defendi forensis Galliae vsus etiam ita intellectus, vt Guido, & Ioan. Gallus intellexere, praesertim, quod vsus ille itidem obtinuit, vt iudex secularis nullo non in casu cognoscat, an clericus captus sit remittendus ad iudicem secularem, siue agatur de ipso clericatu, siue de tonsura, vestibusque clericali. vt fatentur Carolus Mol. in Alex. consi. 8. lib. 1. col. 3. & Ioan. Rupellanus libr. quarto forensium institutionum. capitulo 6. Secundo est & illud obseruandum, quod clericus alioqui quo ad criminalia exemptus a iurisdictione iudicis secularis, poterit hanc fori praescriptionem, & exceptionem declinatoriam opponere quocunque tempore, etiam post sententiam, quamuis ad eum vsque diem ipse tacuerit, ac ipsum defenderit, & litigauerit coram iudice seculari. Non enim potuit clericus hic consentiro in iurisdictionem iudicis secularis expresse, nec tacite saltem in his criminalib. causis, vbi agitur de coercione, & punitione personali. c. si diligenti. de foro compe. c. significasti. eod. tit. c. at si clerici. in prin. de iudi. sic sane in hac specie notant Chassanaeus in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidia. numer. 45. Nicolaus Boerius in consuetud. Bituricensibus. tit. de iurisdictione. §. 21. in fine. & Ioan. Rupellanus in d. ca. 6. praemittit Decius in consi. 241. asseuerans ita iudicatum fuisse. Huius opinionis ratio illa quidem reddi solet, quod declinatoria fori, quae reddit iudicium ab initio nullum ex defectu iurisdictionis, quae nec prorogari potuit, nec prorogata censetur, potest quandocunque etiam post sententiam opponi, & impedit executionem illius sententiae, a qua non posset alioqui appellari: quemadmodum tradit Fel. in ca. exceptionem. numer. 28. de except. post Anton. Abb. & Imol. ibi text. optimus secundum vnum intellectum in c. ad petitionem. de accusationibus. Imo hec exceptio impedit executionem trium sententiarum, sicuti notat glo. ibi communiter recepta in Clemen. 1. de re iud. atque ita intellecta ex alia glo. in Clemen. 1. de sequestrat. poss. & fruct. quarum interpretationem & nos tradere conati sumus hoc in opere cap. 25. nume. 4. Igitur sententia lata per iudicem secularem est omnino nulla, quamuis clericus tacuerit, nec fuerit vsus fori praescriptione. quod & Socinus respondit, consi. 12. libr. 1. colu. 7. quem sequitur Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandatis. capitulo 22. numer. 2. His accedit, quod & ipse iudex ecclesiasticus potest clericos repetere a secularibus iudicibus, etiamsi ipsi clerici confessi fuerint, se laicos esse: sic etenim visum est Baldo in l. si qua per calumniam. col. 2. C. de epis. & cleri. Domi. & Franco in dict. c. si iudex. quorum opinio satis iure probatur, si consideremus rationem illam elegantem, qua vtitur summus Pontifex in d. cap. si diligenti. de foro compet. Qua ratione mihi non placet arestum illud, cuius meminit Rebuffus in leges regias prima parte tractat. de sent. execu. arti. 3. gloss. 2. dum refert, a senatu decretum fuisse, quod clericus condemnatus a iudice seculari ad honorabilem emendam non possit executioni opponere primae tonsurae exceptionem. Nec enim Bal. ab eo citatus in l. in contractib. colum. 1. C. de non num. pecu. hoc ipsum quidquam iustificat, imo potius (ni fallor) improbat. Clericus vero, qui accusatus apud iudicem secularem omisit vsque ad sententiam, vel eius executionem opponere declinatoriam fori exceptionem, merito est in expensis condemnandus, secundum Nicolaum Boerium, Decium & Rupellanum paulo ante citatos post Feli. col. 1. & alios in d. c. exceptionem. vbi est tex. ad huius conclusionis probationem satis celebris. Cuius authoritate idem tenet Aufrer. in Cle. 1. de offi. ord. regula. 2. nu. 33. AEgidius a Bellamera in decisi. 226. quae quidem expensarum condemnatio fieri debet per iudicem secularem: vt existimat Boerius, cuius opinio apud Gallos recepta est in praxi: teste Rupellano, qui tamen & Decius probant contrarium, & id iure verius est, atque ideo iudex tantum ecclesiasticus iurisdictionem habet ad hanc condemnationem, non secularis: qui sicut non est iudex competens quoad principalem causam, ita nec erit quo ad incidentem, & sic nec quo ad mulctam, nec quoad expensas, sicuti constat ex Panor. in c. si diligenti. col. pen. de foro compe. Bald. in l. si ex aliena. colum. 1. ff. de iud. & in l. generaliter. col. 2. C. de epis. & cler. verb. per hoc soluitur. subdit tamen Dec. in d. consi. 241. clericum ab his expensis oportere absolui ab ipso iudice ecclesiastico eo casu, quo post prolatam clericatus scripturam actor nihilominus apud secularem persistit, ac perseuerat in accusatione, & sententie executione tandem in lite principali: cum ex hoc sit verisimile, quod & si in litis exordio reus fecisset fidem de clericatu, ab ea tamen actor non fuisset discessurus. Vnde nihil nocuit dilatio editionis, & praesentationis scripturae, qua clericatus probatur. Sed haec opinio Decij merito displicet Ioanni Rupellano in d. c. 6. Nam si ab initio clericus edidisset, ac protulisset in iudicium scripturam clericatus, omnino euitaretur damnum illud expensarum, quod actori contingit, dum in cassum litem principalem apud secularem iudicem hactenus prosecutus est. Nam vbi actor producta scriptura clericatus remissioni consentiret, vel non refragaretur, plane statim remissio fieret: saltem nulla culpa notari actor posset: quod si ipse remissioni contradiceret, lis tractanda foret super sola remissione suspenso negotio principali: iuxta decisionem text. in d. c. si iudex. atque ea ratione in vtrunque euentum, si ab initio clericus literas clericatus produceret, vel se clericum esse dixisset, actor nullas fecisset expensas in prosecutione litis principalis apud iudicem secularem. Igitur opinio Decij non satis est tuta, nec iure probatur. Clericatus autem iure ordinario, & regulariter probari debet per scripturam. quod deduci videtur ex l. si qua per calumniam. C. de episcop. & [art. 3]cleric. vbi Iacob. Butrigarius & cap. legum. 2. q. 1. tradit late Rebuffus in pract. benefi. ti. de forma literarum tonsurae. nume. 22. & seq. probari tamen potest per testes, maxime vbi scriptura, fuerit amissa, & perdita. l. testium. C. de testib. l. si solennibus. C. de fide instr. glo. communiter recepta in dicto cap. si iudex verb. fecerit. notat Guido Papae, qu. 474. In hac tamen specie, quam tractamus, quoties agitur de iurisdictione iudicis secularis declinanda ex causa clericatus, probare debet plene per scripturam, vel perduos testes clericatus ipse: cum de maximo prae iudicio tractetur: quod satis constat, & tenent Bald. Alber. post Cynum in di. l. si qua per calumniam. text. optimus in c. tuae fraternitati. de clericis peregrinis. Nam licet Bald. in c. licet vniuersis. & illic Fel. de testib. Iason in rep. l. admonend. num. 198. ff. de iureiur. Hippol. in l. 1. §. idem Cornelio ff. de quaestionib. in fi. Gerardus in singu. 49. Chassanaeus in consuetud. Burgundiae. rub. 1. §. 6. versi. ponderanda. num. 11. scripserint, primam tonsuram probari posse vnius testis testimonio: vbi de alterius praeiudicio non agitur. & Rebuffus in d. titu. de forma literarum. num. 24. & Matth. de Afflict. in constit. Neapolita. titu. 3. nume. 12. velint Baldi sententiam adducere, & probare quo ad controuersiam inter iudicem ecclesiasticum, & secularem super iurisdictione in clericum exercenda contingentem. Mihi tamen vera videtur opinio Baldi. vbi vere non agitur de alterius graui praeiudicio: & ideo temerarium esse censeo, eandem sententiam huic contentioni aptare, quae super iurisdictione discutitur: cum ea res sit grauissimi, & enormis praeiudicij. Quod sensit eleganter Ludouicus Gomet. in regula de annali possessor. q. 36. num. 5. qua in re cauendum est, nam quandoque Doctorum allegationes non satis distincte fieri solent. His accedit, quod vnius testimonium non est regulariter admittendum. c. licet vniuersis. c. veniens. & ca. in omni negotio. de testib. c. Deus omnipotens. 2. q. 1. & §. 1. 2. q. 4. l. vbi numerus. ff. de testib. etiamsi praeclare sit authoritatis, & dignitatis. c. Ego solis. 9. distinct. gl. in c. sicut. de sentent. excommu. cuius meminere Abb. in c. cum in ecclesijs. de maio. & obed. Fel. in cap. ad eminentiam. de senten. excommun. idem Fel. in cap. post cessionem. column. 4. de probationib. textus opt. in cap. cum a nobis. de testib. & in l. iurisiurand. C. de testib. notant Abb. & Doctor. in capitu. constitutus. de appellatio. late Iason in dicta repeti. l. admonendi. numer. 189. & Corasius lib. 3. miscellaneorum. ca. 7. & idem erit respondendum, etiam, si quis de proprio facto testificetur nullum inde consecuturus commodum: adhuc etenim hoc testimonium non est sufficiens in praeiudicium alterius: quemadmodum tenet Paulus Castrensis in consi. 337. lib. 1. colu. 3. versicu. item non obstat. quem secutus est Aymon Sauillianus in consil. 178. colum. 3. quanuis maior sit huic, quam alteri adhibenda fides: vt sentit Socinus in consi. 28. colum. 2. li. 3. tametsi idem Paul. de Castr. in l. quicunque. C. de ser. fugi. probare velit, quod huic sit plena, & integra fides adhibenda. Fortassis in hac materia, quam tractamus sufficeret primae tonsurae probatio per vnicum testem ad summariam cognitionem, vt clericus captus remittendus sit statim ad iudicem ecclesiasticum adhuc pendente lite super clericatu, & ante ipsius diffinitionem: sicut & ad hunc effectum sufficit fama publica: vel clericalis vestitus tempore delicti commissi, modo ante id temporis non fuerit laicis vestibus ipse clericus vsus: item sufficit communis aestimatio clericatus: vt explicat textus in d. cap. si iudex. ex quo apparet, in his casibus esse statim remittendum clericum ad iudicem ecclesiasticum, vt ab ipso custo diatur pendente lite super clericatu, quae ab eodem est examinanda, & diffinienda. Certius tamen est, (vt opinor) quod non sufficiat vnicus testis ad probationem tonsurae, vt clericus captus statim ante omnia pendente adhuc clericatus quaestione remittatur ad iudicem ecclesiasticum. Nec enim casus hic par est, & similis casibus illis, qui in dicto cap. si iudex laicus. exponuntur: cúm in illis consideretur status ille clerici capti, quo vtebatur tempore commissi criminis. Imo & hodie vsus obtinuit, remissionem minime fieri, donec causa clericatus per ecclesiasticum iudicem sententia, quae transierit in rem iudicatam, fuerit finita. Quamuis statim iudex secularis teneatur supersedere cognitioni criminis, & ad hoc possit compelli per iudicem ecclesiasticum, suscepta prius summaria probatione primae tonsurae: quod satis deducitur ex d. c. si iudex. in vlti. eius part. Quo quidem casu sufficiet probatio tonsurae per vnicum tantum testem ad suspensionis effectum, vt iudex secularis nulla vtatur nouatione. Quod si iudex laicus de criminali causa cognouerit aduersus clericum nondum ab eodem captum, qui tamen ad iudicem ecclesiasticum accedit petens, se pronunciari clericum, exemptum [art. 4]a iurisdictione seculari, & ideo per censuras canonicas postulet, secularem iudicem inhiberi cognitione illius causae: debet interim pendente lite clericus hic detineri a iudice ecclesiastico in publicis, & tutissimis carceribus, ita quidem, quod non dimittatur a carcere sub fideiussoribus, nec detineatur in ecclesia, aut monasterio his locis veluti carcere inclusus. Quod in maximam Reipublicae vtilitatem, & quietem decretum est ab inuictissimo Rege Carolo Burgis anno Domini M. D. xxiij. & rursus Pintiae ab eius supremo consilio, & Senatu anno Domini M. D. xlv. alioqui, siclericus hic non detineatur reclusus in carceribus, capi poterit a iudice seculari, & in carcerem mitti. Idque non tantum fieri debet pendente lite super clericatu, sed & pendente lite super ipsius criminis punitione: tametsi quidam iudices ecclesiastici conentur regia decreta intelligere, lite pendente super clericatu: quasi ea finita nondum punito crimine liberum sit iudicibus ecclesiasticis, clericos iam per eorum sententiam redditos, & effectos immunes a iurisdictione seculari: item a carcere dimittere, vt delicta maneant omnino impunita, & vere dicipossit, in hisce clericis primae tonsurae, nihil aliud ordinem hunc ecclesiasticum esse, quam liberam delinquendi licentiam, & immunitatem tutissimam, qua freti audaciores fiant ipsis omnino laicis, quod satis est a qualibet Republica bene instituta alienum. Sed & quoties remissio fit a iudice seculari, clericus ipse remittendus erit cum custodibus expen[art. 5]sis ipsiusmet clerici: quemadmo dum notant Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. q. 2. num. 22. idem Aufrer. in Capella. Tolosana 273. Nicola. Boerius decisio. 303. colum. penult. ex Bald. in l. generaliter. §. his praesentibus. C. de reb. credit. argumen. tex. in l. quoniam liberi. C. de testib. & in l. cum saepe. C. de eroga. mili. anno. li. 12. quod si clericus sit pauper, remittendus erit expensis ipsius episcopi, qui remissionem petit, secundum eosdem. Et videtur notare Bal. in ti. de pace Constantiae. §. si iudex. Clerici autem primae tonsurae, qui semel vsi fuerint fori praescriptione aduersus iudicem secularem, eiusque forum declinauerint, petentes [art. 6]causae remissionem, & personae ad iudicem ecclesiasticum, lege regia indigni censentur publicis officijs secularibus. l. 17. titulo 3. li. 1. ordi. id que equissimum est authoritate text. in cap. sacerdotibus. ne cleri. vel monach. quo capite officia secularia clericis interdicta censentur. Huic authoritati accedit ratio: quae deducitur a publica vtilitate: cum esset maxime absurdum, & iniquum, eos admitti ad officia publica secularia, qui non possunt a iudicibus secularib. puniri, si deliquerint in officio. Siquidem clericus in minoribus etiam constitutus, qui ad officium seculare admissus in eo deliquerit, non poterit a iudiceseculari puniri, secundum glo. & Doctor. in dicto capitul. sacerdotibus. quam opinionem dixit Communem esse, licet apud Gallos minime receptam Aufrerius in dicta Clemen. 1. de offi. ordi. regul. 1. fallent. 17. tradit late, & optime Gulielmus Benedictus in capitulo Raynutius, de testamentis, verbo. & vxorem, secunda decisione. numero 447. qua ratione regia lex in d. l. 17. etiamsi permittat clericos coniugatos non deferentes tonsuram, nec vestes, admitti ad officia secularia: prohibet tamen ad ea clericos primae tonsurae non coniugatos eligi, & admitti: quod non satis diligenter seruatum hactenus fuisse, palam constat. Hinc etiam deducitur ratio ad pragmaticam constitutionem Ioannis Regis 2. quae extat inter huius regni pragmaticas l. 109. & lib. tertio ordin. titu. 1. l. 9. Est etenim statutum, clericum primae tonsurae iurisdictionem iudicis secularis declinantem, ipso iure priuatum esse omnibus, & quibuscunq; stipendijs, muneribus, & officijs publicis quae ab ipso Rege obtinuit. AEquum siquidem est, quod clericus officia vel munera secularia, publica, & regia non obtineat, si eius iurisdictionem est fori praescriptione declinaturus. Haec vero poena forsan non obtinebit, vbi super ipsa exceptione fori declinatoria non fuerit pronunciatum, nec exceptio habuerit effectum, quasi ad hanc poenam non sufficiat solus conatus, nisi fuerit secutus effectus. Quod ita visum est Bal. in l. si quis in suo. in prin. ad fi. C. de inoff. testam. & Fel. in tract. quando conatus. col. pen. Est & illud hoc in tractatu commemorandum, Carolum Caesarem, Hispaniarum Regem anno Domini M. D. xxvj. publico decreto statuisse, clericos primae tonsurae, qui semel iurisdictionem secularem fori exceptione declinauerint, & fuerint ab eorum punitione liberati, [art. 7]non posse arma ferre, nec armis vti, etiam illis quae sunt alioqui regia lege laicis communiter permissa: ac ideo posse per iudices seculares hisce armis hos primae tonsurae clericos licite expoliari. Extat hoc regis edictum datum Hispali: & rursus Granatae inter huius Granatensis auditorij ordinationes folio 74. colum. 2. quod quidem poterit examinari ex illa quaestione, qua tractari solet, an clerici armaportantes possint puniri per iudicem secularem. Et sane de interdicto armorum vsu generaliter extat rubrica Codicis Iustiniani: vt armorum vsus inscio principe sit interdictus libro 11. & in Authen. de armis. vbi hac de re tradidere interpretes: & in l. armorum. ff. de verb. signific. atque illic. Alciat. & Catell. Cotta. in memoralibus. verb. armorum. & alij statim citandi. Lex autem principis secularis, quae de interdicto armorum vsu generaliter lata fuerit in Reipublicae vtilitatem, dubio procul etiam clericos complectitur: cum & his iure pontificio sint arma illa interdicta, que solent frequentissime varijs legibus laicis permitti. ca. clerici. de vita & honest. cleri. Vnde palam fit, clericos non posse arma portare, quae lege laicorum sint interdicta. textus optimus in ca. 1. §. si clericus. de pace tenend. & eius violat. De eo tantum articulo controuerti poterit, an super hac re & interdictis armis clerici possint per iudices seculares puniri. Nam Ioan. de Platea in §. item leg. Iulia. Instit. de pub. iud. col. 4. & Ioan. Lup. in c. per vestras. de donatio. inter virum & vxorem. [art. 6]2. notab. §. 1. num. 13. existimat, poenam lege seculari statutam, & dictam portanti arma vetita, non posse peti contra clericum apud iudicem secularem, sed petendam esse apud ecclesiasticum, etiamsi pecuniaria sit. Quod mihi admodum placet. Imo fortassis non tenebitur iudex ecclesiasticus poenam illam aduersus clericum exequi, sed poterit iuris canonici poenis, & pecuniaria mulcta eius arbitrio clericum punire. Apud Gallos ex priuilegio Romanorum Pontificum obtentum est, posse clericos per regios iudices puniri poena pecuniaria propter armorum vsum lege regia vetitum, quemadmodum tradidere Ioan. Faber in l. addictos. C. de episc. aud. Chassan. in consuetud. Burg. rub. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 79. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae. iure 17. Aufre. in clem. 1. de offi. ordin. regula 1. Fallen. 13. Guliel. Bene. in c. Rayn. de testa. verb. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisi. nu. 436. Vtcunque tamen sit ipse censeo, clericum quencunque arma prohibita portantem posse per secularem iudicem, & ministrum laicae iurisdictionis armis his expoliari, & priuari absque vllo metu excommunicationis: quia hoc ad secularem iudicem, & Reipublicae rectorem dubio procul pertinet, nec compelli poterit iudex secularis a iudice ecclesiastico arma illa restituere. Siquidem laica lex arma prohibere potuit, eaque prohibitio clericos etiam complectitur, vt probauimus superius. Et licet non posset iudex secularis punire clericum arma prohibita portantem poena etiam pecuniaria, ipsa tamen arma quibus armatus deprehensus clericus est, iustissime poterit eidem auferre. Nec est lex diuina, vel humana, quae contrarium probet, imo haec consuetudo, aut tacita iuris permissio sanctissima est, atque in maximam vergit Reipublicae vtilitatem. Alioqui clerici libere vagarentur armati, cum iudex ecclesiasticus non habeat ministros, qui noctu possint clericos armatos capere, armaque ab eis tollere. Praesertim, quia frequentior est in toto fere orbe Christiano illa consuetudo, quae obtinet, arma non amitti, nisi quis fuerit deprehensus armatus, etiamsi constet illum arma portasse. Idem quando que iure pro bari poterit, si verba legis prohibentis arma exacte perpendantur, vt examinentur, vt docet eleganter Corneus consil. 20. lib. 3. cui adde Alexan. in l. possideri. §. Neratius. ff. de acqu. poss. Roma. & Alberi. in l. 1. §. hoc rescriptum. ff. ad Syllania. & Bal. in l. 3. §. 1. ff. de offic. praefect. vigil. # 34 THEMA CAP. XXXIIII. Inquiritur adhuc, an quandoque possit a laicis forum seculare declinari in criminibus puniendis. SVMMARIA. -  1 Laicus, qui simul cum clerico delictum commiserit, an possit seculare iudicium declinare? -  2 Intellectus leg. si communem. ff. quemadmodum seruitu. amitt. -  3 Paenitentes ex iudicis ecclesiastici sententia, non sunt quo ad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti: vt necessario sint apud eundem accusandi. -  4 Expenditur intellectus c. aliud 11. q. 1. -  5 Intellectus ad tex. in c. vt commissi. §. nec non faciendi. de haeretic. in 6. CAPVT XXXIIII. SOLET interdum, etiam a laicis iurisdictio secularis declinari ad effugiendam criminis punitionem, & ea ex causa plures disputantur ac examinantur quaestiones, & inquiruntur casus, quibus laici immunes, liberique censentur a iudicibus secularibus, ex quibus apud authores frequentissimus est ille, quo traditur, an iudex ecclesiasticus excluso prorsus seculari possit cognoscere de crimine commisso, & perpetrato simul a laico, & clerico, non tantum ad puniendum ipsum clericum, sed & ad ipsius laici punitionem. Et sane quidam opinantur, cognitionem & punitionem criminis simul a clerico, & laico commissi ad iudicem ecclesiasticum pertinere, non ad secularem [art. 1]etiam quo ad laicum, vt tandem is sit ab ecclesiastico iudice, non a seculari puniendus. Huius opinionis authores sunt Anton. a Prato in l. 1. in fin. ff. quae senten. sine appel. rescindant. Maria. Soc. in consi. 12. libr. 1. idem Soc. in cap. 2. columna quarta, de mut. petit. Felin. in capit. 1. colum. 4. de praescript. Ferrari. cautel. 10. Ferdi. Loazes in tracta. de matrimo. 10. dubitatione nu. 20. Soci. Iunior cons. 34. lib. 2. colu. 1. Barth. Soci. in l. cum senatus. ff. de rebus dub. in fi. qui scribit, hanc opinionem in praxi seruatam fuisse. Idem testatur se Mediolani vidisse Chassanae. in consuet. Burgund. rub. 1. §. 1. versi. Archidiaconus. num. 70. Eandem opinionem sequitur Robertus Maranta de ordine iudiciorum parte 4. distinct. 11. nu. 22. cum tamen statim numer. 24. rationem huius opinionis veram esse censeat in indiuiduis, non autem in diuiduis. Quod & Soci. sensit in dict. consi. 12. col. 6. Sed & Felin. ac plerique alij hoc ipsum verum esse censent, quoties potest laicus condigne per iudicem ecclesiasticum puniri: cum alioqui sit puniendus laicus a iudice seculari. Hanc vero sententiam, quam tot authores secuti sunt post Antoni. a Prato probare conantur multis, quae societatis, & communionis causa fuere inducta, quorum mentionem latissimam faciunt Iason in l. si emancipati. C. de collationib. & Petr. Rebuffus in auth. Habita. C. de filius pro patre. priuilegio 106. Potissimum huic opinioni suffragatur tex. in c. per tuas. de arbitris. vbi ratione societatis laicus potest arbiter esse de causa spirituali simul cum clerico. Cuius decisionis praeter doct. ibi meminere Feli. in dict. c. 1. colu. 4. & Hippol. in singula. 180. qui palam sequitur opinionem Antonij de Prato Veteri. Est etenim ratio satis sufficiens ad responsionem pontificis ex eo, quod laicus non prohibeatur esse arbiter in causa spirituali, quia incapax sit, sed iure cuiusdam honestatis: vt explicat Abb. in c. cum dilectus. de arbit. Haec vero honestatis ratio cessare videtur, quoties simul laicus, & clericus arbitrium susceperunt de re spirituali. Alio qui si laicus incapax esset, non posset in eum & clericum simul compromitti. l. Paedius. ff. de arbitr. tametsi laicus censeri soleat incapax ad iudicandum iudicis authoritate de re spirituali. capit. 2. & 3. de iudi. Imo nihil refert, quod compromissum de re spirituali fiat in duos laicos simul, & vnum clericum. Nam & fieri potest, vt constat in dicto capit. per tuas. quo probatur, actum indiuiduum nomen accipere a digniori parte, etiam si ea minor sit numero, & quantitate: quoties plures considerantur, vt singuli: non vt collegium. quod Deci. censet in capit. ex literis. de constitut. existimans, secus esse, vbi plures considerari debent, vt collegium: nam eo casu in indiuiduis denominatio fit a maiori parte, licet ea non sit dignior. gloss. celebris, & illic omnes in capit. 1. de loca. verb. sub excommunicatione. Abb. & omnes in dict. capit. ex literis. vbi Feli. & Deci. multa tradiderunt, ex quibus apparet, hanc opinionem esse communem. Quamuis Antoni. Burgensis in cap. cum dilecti. num. 14. de empt. & vendit. authoritate text. in dict. capit. per tuas. & gloss. in capit. quod in dubijs. de consecra. eccles. vel alta. & in l. 1. in princ. ff. de verbo. obligatio. verb. stipulatio. probare conetur, collegium clericorum simul, & laicorum, dici ecclesiasticum, etiam si minor pars sit, & constet ex clericis. Quod si par sit numerus laicorum, & clericorum, receptum est, vniuersitatem, & collegium a clericis nomen accipere, & ecclesiasticum censeri. Et tamen adhuc decisio text. in d. c. per tuas. non probat opinionem Antonij a Prato. cum in hac quaestione, quam tractamus, res diuidua sit quo ad cognitionem causae, & punitionem criminis: & ideo possit facilime iudex ecclesiasticus punire clericum, & secularis laicum, absque vlla vtriusque iurisdictionis laesione. Adducitur item & pro Antonio text. in l. si communem. ff. quemad. seruit. amit. vbi Iurisconsultus respondet, posse quem per socium retinere viam & eius vsum, quam per se non poterat. Sed id responsum refertur ad eam vtilitatem, quae diuidi saltem commode non potest, aut simpliciter indiuidua est. Nos vero hac in parte tractamus de re, & causa, quae commode diuisionem admittit. Idcirco ego opinor, falsam esse opinionem praedictam, nec video, qua ratione iuste potuerit a practicis quandoque admitti, nisi id fecerint maximo studio fauendi laicis de crimine accusatis. Sic multis rationibus omnium latissime hoc ipsum probat Aymon Sauillianus in cons. 232. li. 2. cui accedit tex elegans in l. si quis vxori. ff. de furt. in prin. vbi in delictis socius criminis minime gaudet priuilegio socij. Nam si vxor, & Titius a marito res surripuerint simul, Titius tenebitur actione furti, licet vxor ab ea libera sit, & solum teneatur actione rerum amotarum. Quem locum expendit contra priorem sententiam Ioan. a Neuizanis in sua Sylua nuptiali. libro sexto, numero 38. Hanc vero posteriorem opinionem receptam in praxi fuisse, & passim admitti, asseuerant Rebuffus in d. authen. habita. priuilegio. 106. Io. Rupellanus li. 3. forensium institutionum c. 11. Philippus Probus in pragmatica sanctione titul. de concubinarijs. §. ipsas. verbo arcere. in additionibus ad Cosmam. Rursus idem Rebuffus in prooemio regiarum constitutionum. glo. 5. numero 117. imo & Nicolaus Boerius consuetudinibus Bituricensibus titu. de iurisdictione. §. 9. scribit, priorem opinionem nusquam in praxi seruatam fuisse. Quod si contingat, causam esse indiuiduam, & communem, ita quidem, vt nulla possit congrua distinctio, nec diuisio fieri inter [art. 2]socios, quorum alter fori priuilegium habet: tunc tota causa, etiam quo ad socios non habentes priuilegium, erit tractanda coram iudice illius, qui fori priuilegium habet: sicuti ex dict. l. si communem. adnotarunt Aretin. cons. 25. col. 2. Bartol. Soci. in consi. 82. lib. 3. vers. nona conclusio. Bald. in l. praecipimus. C. de appellatio. §. eadem obseruando. notatur in l. 1. C. si in communi, eademque causa in integr. restit. postulet. A quibus varia hac de re traduntur exempla: Omnes etenim responsum Iurisconsulti in dicta l. si communem. intellexere in indiuiduis: non in his, quae diuidua sunt. Idem tenent Dec. in l. si emancipati. post alios, numero 5. C. de collationi. idem Dec. in authen. cassa, & irrita. numero 9. C. de sacrosanct. eccles. Angel. in d. l. si communem. Roman. in consi. 195. ad finem. Iason in consi. 238. colum. vltim. libr. 2. Vnde falsa profecto est, & omnino a iuris authoritate aliena opinio Hippo. qui in dict. singul. 180. existimat, fratres simul habitantes, & patrimonium commune habentes cum fratre, qui ratione clericatus, vel alia ex causa immunis est ab oneribus publicis ratione rerum indictis, itidem liberos esse, & immunes ab eisdem oneribus mixtis, censibus, vel indictionibus publicis. Nam cum onera ista possint commode distribui, pro parte illius patrimonij adhuc indiuisi, quae competit fratribus, & socijs laicis, quique nullam habent immunitatis causam, nulla ratio patitur hos liberos, & immunes censeri. Atque ita huic opinioni suffragantur expressim Speculat. in titu. de cleri. coniugat. versicu. quid si clericus. & Dec. in dict. authenti. cassa & irrita. numero nono, & in dict. l. si emancipati. nu. 5. Est in hoc eodem tractatu de laica potestate, & iurisdictione insignis, & elegans quaestio, quam scio semel satis disputatam & controuersam fuisse: scilicet, An poenitentes, qui a iudice ecclesiastico per sententiam propter aliquod crimen ecclesiasticum damnati sunt ad agendam poenitentiam, & ea sub forma fuere admissi ad ecclesiam, veniamque criminis consequuti sunt, possint a iudicibus secularibus, cum sint alioqui laici, ob alia crimina puniri, & ad punitionem capi, atque in secularem carcerem mitti? Extat sane text. celebris in ca. aliud. 11. q. 1. quod repetitur in ca. aliud. de poenit. dist. 1. ex epistolis Leonis Pape Primi. Nam Gratianus in dict. c. aliud. 11. q. 1. ad finem deducit ex ipsius diui Leonis testimonio, hos poenitentes non tantum in criminalibus, sed & in ciuilibus apud iudicem ecclesiasticum conueniendos esse. Idem probant simpliciter Hostien. in summa titul de for. comp. §. ex praemissis patet. Specu. tit. de compet. iudi. addit. §. 1. versi. decimus septimus. Anton. Butrius in cap. 2. de for. competen. col. 2. & illic Barbat. nu. 61. Hi etenim authores opinionem istam secuti sunt absque vlla distinctione, censentes, hos poenitentes publice non posse per iudicem secularem puniri, nec condemnari, etiam ciuiliter, qui sunt ecclesiasticae iurisdictionis: vt & aliae personae ecclesiasticae. Sunt tamen & alij, quibus placet, hoc ita admittendum fore, modo intelligamus sententiam istam de solenniter poenitentibus. Sic sane voluere glo. in dict. c. aliud. quam docto. inibi nec expressim reprobant, nec palam probant, licet sensim eam admiserint. Idem Cald. in specie in consil. 7. titu. de iudi. repertorium inquisitorum. ver. poenitentiam pecuniariam. Solennis autem poenitentia est illa, cuius mentio fit in cap. 50. distin. quae maxime differt a publica, & priuata: quemadmodum nos latius ostendimus libr. 2. varia. resolutionum cap. 10. nu. 3. ex quibus, etiam si opinio Gratiani, & aliorum vera foret, obtineret vtique tempore illo, quo solennis agitur poenitentia: ea vero finita nulla prorsus ratio est, quae praenotatam conclusionem probet in illo, qui solennem egerit poenitentiam: cum nec is clericus sit, nec clericus esse possit, nec vllum habeat fori ecclesiastici priuilegium. Sed & Anto. Burgens. in c. 2. col. vlti. de empti. & vend. obiter attingens huius quaestionis intellectum, opinatur, Antonij Butrij sententiam procedere in eo, cui est iniuncta publica, & perpetua poenitentia. per text. in d. c. aliud. Atque ita censet, esse intelligendos omnes authores, qui illius capitis authoritate praedictam tenuerunt opinionem. Rursus Barbat. in dict. cap. 2. num. 61. asseuerat, non probari Antonij conclusionem in d. c. aliud. cum Leo Pontifex Maximus illic potius consilium, quam necessitatem, aut praeceptum tradiderit: & tamen veram eam esse ostendere conatur, ex eo, quod publice poenitentes sint personae ecclesiasticae. Quod nullibi probatur in iure, & ideo falsum esse constat. Sic & Innoc. in ca. significantibus. de offi. deleg. aliter quaestionem intellexit, dum scribit, poenitentes esse sub protectione ecclesiae, sic, vt sunt aliae miserabiles personae, vt tandem non possit ab eis declinari iudicium seculare, tametsi valeant & possint iudicem ecclesiasticum adire, quoties fuerint vi, potentia, vel iniuria oppressi: aut secularis neglexerit eis ministrare iustitiam. Qua de re nos tractauimus superius in capitu. 6. huius operis. Qua ratione plane deducitur, Innocentium velle, atque asserere, paenitentes non esse necessario conueniendos, aut accusandos apud iudices ecclesiasticos, imo posse id fieri apud seculares, neque eos habere ius declinandi forum seculare. Idcirco authoritatem Innocentij secuti, expressim tenent, poenitentes indistincte posse apud iudicem secularem conueniri, quoad criminalia, & ciuilia. Panormit. numer. 9. & illic Aretin. colum. 2. in dict. capit. 2. de foro competen. Maria. Socin. in capitu. 1. eod. titul. versicu. decima declaratio. numero 13. ex iunioribus optime, ac diligenter Iacobus Septimancensis regius in Pintiana curia consiliarius in catholicis institutionibus capitul. 46. numero 16. Huius opinionis ea mihi placet ratio, quod secundum regulam iuris, laici subsint quo ad criminalia, & ciuilia, iudicibus secularibus, & nullibi iure canonico, vel ciuili ab hac regula publice poenitentes reperiantur exempti, & immunes. Huic rationi accedit maximum & pene perniciosum reipublicae dispendium, quod dubio procul ex contraria opinione publicae disciplinae, & scelerum punitioni contingeret. Etenim cum a iudicibus ecclesiastcis ordinarijs, & episcopis laici possint admitti ad publicam poenitentiam, facilime posset multis laicis ministrari, & exhiberi delinquendi audacia nullam seueram nec grauem timentibus punitionem. Non oberit huic posteriori sententiae text. in d. c. aliud. varie siquidem intelligitur, etiam ab authoribus prioris opinionis: atque ideo non erit adeo facile iudicare, quaenam sit frequentiori suffragio recepta sententia, cum quidam eum locum de solenniter poenitentibus, alij de publicam, & perpetuam agentibus poenitentiam, alij de omnibus intellexerint: quin & quibusdam placuerit, illic non probari conclusionem. Quo fit, vt saltem hoc sit maximum argumentum, non satis tutam esse opinionem istam, quae ita incertam probationem habeat. Nihilo minus ille text. intelligitur, vt potius consilium det, quam praeceptum tradat: quasi consili[art. 4]um sit ipsi poenitenti commodum, iudicem ecclesiasticum adire, non secularem: quod Barb. not. in d. num. 61. cuius interpretatio minime procedit, vel ex eo, quod nullo pacto consilium conueniat, vbi necessitas iuris adest. Nam si poenitens actor est, omnino debet reum vocare apud ipsius rei iudicem: nec est in eius arbitrio hunc vel illum iudicem eligere: quemadmodum fatentur omnes in d. c. aliud. & probatur multis in locis vtriusque iuris. Quod si ipse poenitens reus, is certum iudicem habet, quem declinare non poterit, cum sit satis apud proprium iudicem conueniri: & ideo si actor poenitentem conueniat apud illum iudicem, qui eius est proprius, non est in eius arbitrio iudicium illud declinare. Quamobrem non conuenit praedicta interpretatio, si de consilio velimus tractare, vbi nulla electio alio qui iure datur ipsi poenitenti, cui necessitas incumbit, vel ad agendum, vel responden dum coram certo iudice. Igitur cum detur consilium ad electionem, quae poenitenti non incumbit, nec competit: absurdum videtur, responsum Leonis Papae ita interpretari, vt consilium detur poenitenti. Nisi constitueremus, poenitentem habere duos iudices, quorum alterum agendo vel defendendo posset libere eligere. Quod non probatur iure nec probari potest. his adde quae ipse notaui libr. 1. variar. resol. cap. 18. nu. 6. quo in loco de electione plurium iudicum tractaui. Secundo, Intelligitur Leonis Papae responsum a quibusdam ita quidem, vt obtineat in illis religiosis, qui olim dicti fuere poenitentes, publico ipsius instituti nomine: quorum mentio fit in capit. de his. & capit. sequ. 33. q. 2. & in concilio Agathensi. ca. 11. & in concilio Toletano. 4. cano. 53. Hi etenim cum religiosi sint, & vere religionem fuerint professi, mirum non est, quod sint exempti a iurisdictione seculari, & ecclesiasticae tantum subsint. Quod probat Iacob. Septimacensis in d. c. 46. nu. 18. Quemdmodum & in simili de heremitis profitentibus poenitentiam tradit Aret. in dict. c. 2. de foro compet. nu. 12. scribens, communiter receptum esse, hos iurisdictioni tantum ecclesiasticae, non seculari subijci. quod gl. notauit in c. qui vere. 16. q. 1. & in l. 2. ff. de in ius voc. Quamuis Abb. in d. c. 2. num. 10. Cardi. in cle. per literas. de preb. & Aufre. in cle. 1. de offi. ord. reg. 2. fallent. 33. nu. 37. teneant contrarium, & id seruatum fuisse in praxi asseueret Aufrer. Eorum etenim opinio procedit in simplicibus heremitis, non in his, qui sunt heremitae paenitentium religionem professi, etiam si gl. praedict. & gl. in c. nulla. 93. distinct. priorem opinionem absque vlla distinctione probauerint. & Innocen. in cap. cum ad monasterium de statu regul. Sic nuper nempe anno domini 1490. exordium habuit apud Lutetiam Parisiorum ordo poenitentium foeminarum authore Ioanne Textore Minorita: vt scribit Robertus Arboricensis in tracta. de tuendo coelibatu tomo 2. qui etiam commemorat, hoc institutum aetate beati Ludouici sedem tenuisse prope muros Parisienses in caenobio diui Antonij Campensis: & tamen labentibus annis illis successisse conuentum virginum, qui hodie extat sub Cisterciensum regula. Sed an hae poenitentes foeminae pertineant ad iurisdictionem ecclesiasticam, constabit ex earum regula, & religionis professione. Ipse vero non possum mihi aliquo pacto persuadere, restringendum fore Diui Leonis responsum ad religiosos illos, qui re, & nomine poenitentes ex peculiari religionis, & ordinis instituto dicebantur. Nec enim de his Leo Papa cogitauit, sed de poenitentibus laicis quibus liberum erat res seculi tractare, loquitur euidenter, non de religiosis ordinem certum, seu institutum aliquod religionis profitentibus. Vnde secundus hic intellectus non satis conuenit praecitatae Pontificis sanctissimi responsioni. Tertio Panormit. in dict. c. 2. numer. 9. aliter existimat intelligendum esse text. in dict capit. aliud, asseuerans, poenitentem posse conueniri apud iudicem secularem: licet ipse possit agere contra quencunque coram iudice ecclesiastico. Quae quidem interpretatio ex eo displicet Barbatio ibidem, quod opinetur, non posse haec duo simul constare, poenitentem actorem posse agere apud iudicem ecclesiasticum, & eundem reum posse conueniri apud secularem. Atque idem mihi videtur, si constituamus, poenitentem esse & censeri personam ecclesiasticam. Cum si hoc iure, quia persona ecclesiastica est, potest agere apud ecclesiasticum: poterit fortiori ratione apud eundem conueniri, & declinare forum iudicis secularis. Quamuis Panor. hunc sensum habere possit, & vere habet, quod poenitens & miserabilis persona possit agere apud iudicem ecclesiasticum, licet teneatur conuentus respondere coram seculari. Etenim in pauperibus & miserabilibus personis possunt haec duo procedere, & obtinere: vt colligitur ex Innocent. quem citat Panorm. in d. ca. significantibus: & nos obiter diximus superius in c. 7. & tamen non omnino conuenit Panor. intellectus, quia poenitens non est persona ecclesiastica, nec, vt miserabilis poterit regulariter coram ecclesi. iudice agere: quemadmodum paulo ante probauimus. Vnde falsa est omnino nec probatur a doctorib. opinio gl. in d. c. aliud. in 2. intellectu, dum illud responsum intelligit, quoties poenitens reus est. Nam omnes fere, quorum superius meminimus, paucis exceptis, dum diligenter examinant verum sensum c. aliud. plane illud intelligunt in poenitente actore: non in reo, vt ex modo traditis, & statim explicandis constabit. Quarto: frequentiori doctorum suffragio responsio Leonis Papae in actore intelligitur: vt tandem, Poenitens, si causam habeat, quam forsan negligere non debeat, possit reum vocare ad ecclesiasticum iudicium: eaque vocatio sit necessaria, quoties reus ipse clericus est. At vbi reus sit laicus, consilium potius, quam necessitas inducatur: & id consentiente reo non alias: cum non habeat maius priuilegium poenitens, quam clericus sacerdos, qui laicum reum debet necessario conuenire apud iudicem laicum. c. cum sit generale. de for. compet. c. experientiae. 11. q. 1. Nec quicquam vrget poenitentiae fauor, vt reus inuitus ad alienum trahatur forum, fiatque eidem, ac iudici seculari iniuria: cum potius abstinere debuisset poenitens, dum poenitentiam agit, ab actione proponenda, quam damnum & iniuria irroget alteri, eum inuitum trahendo ad eum, qui eius iudex non est. Atque ita hunc intellectum tenuere gl. in d. cap. aliud & inibi Domi. Praeposit. & Car. a Turre Cremata post alios, quorum sententiam mihi probare videtur tacite Aret. in dict. c. 2. col. 2. & expressim Septimancensis in d. c. 46. nu. 19. qui citat & ad hoc ipsum alterum eiusdem diui Leonis locum ex epistola. 94. ad episcopos, & presbyteros intra Thraciam constitutos. in cuius epistolae calce sic ait, Sane si clericus laicum pulset, prius se audiri ab episcopis poscat: tum si petitioni suae laicum viderit obuiare, ex permissu episcopi sui in seculi moderatores disceptatione confligat. Haec sane sunt, quae a multis adnotari solent circa veram interpretationem epistolae diui Leonis Papae, cuius pars a Gratiano adducitur in d. c. aliud. Forsan eius capitis intellectus apertius constabit, si literam, vt extat apud Leonem Papam. hoc in loco subijciamus, ex epistola 90. ad Rusticum Narbonensem episcopum capit. 8. Egerat enim sanctissimus ille Pontifex de his, qui poenitentiam agere differunt, segnitiem istam a daemonis persuasione sensim hominum mentibus illapsam impensissime reprobans: tandem, subdit. Aliud quidem est, debita iusta reposcere, aliud propria perfectionis amore contemnere. Sed illicitorum veniam postulantem, oportet multis, etiam a licitis abstinere, dicente Apostolo: omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. Vnde si quis poenitens habeat causam, quam negligere forte non debeat, melius expetit ecclesiasticum quam forense iudicium. Hactenus Leo Papa. Ex cuius contextu apparet manifeste, si Apostoli verba, quibus vtitur, considerentur, & deinde distinctio iusta reposcentis a contemnente proprio perfectionis amore, diui Leonis epistolam necessario intelligendam fore in actore, non in reo. Huc etenim pertinet totus responsionis contextus: Nec potest commode aliud deduci ex ipso penitissimo pontificis sensu: cum actori detur, non reo, agendi libertas, electio, & arbitrium: de quibus illic manifestissime agitur. Sic & illud constat, in eodem capite arbitrio, & electioni poenitentis committi actionem ipsam coram iudice seculari, vel ecclesiastico secundum communem: ita tamen, vt quamuis non peccet, nec crimen committat agendo apud iudicem secularem, melius tamen faciat, si coram iudice ecclesiastico negocium prosequatur. Hinc sequitur, non probari authoritate Leonis Papae etiam si sequamur communem eius interpretationem, poenitentem publice, ac perpetuo ita esse subditum ecclesiasticae iurisdictioni, quod non possit apud secularem iudicem conueniri. Non enim loquitur Leo pontifex in reo, sed actore. Nec illic datur libertas declinandi iudicium seculare in praeiudicium eius, qui pro iure proprio exigendo poenitentem vocauerit ad eum iudicem, a quo nulla lege, vel canone expressim immunis, & liber censetur. Atque hec quidem dicta sint iuxtam eum sensum, quem Arch. gl. Do. Praepo. & Cardinalis a Turre Cremata, & plerique alij tradidere ad Leonis pontificis maximi responsum. Ipse vero minime pretermittam, & aliter Leonis epistolam accipere, ac interpretari, sic quidem, vt constituamus, poenitentem ex eo velle paenitentiam differre, quod agere decreuerit pro rebus proprijs apud iudicem exigendis forensi strepitu & actione. Nam quilibet potest iustissime reposcere, quae sibi iure debentur: tametsi perfectionis sit, haec temporalia remittere, & contemnere. Potissime tamen poenitentibus conuenit, hac vti perfectione, & id expedit, quoties differri per strepitum iudicialem poenitentiam contingit, quib. sane perpensis, etiam si poenitenti liceat actione forensi vti pro causa, quam forsan negligere non debeat: melius tamen erit, ex consil. Leonis Pape, iudicium ecclesiasticum penitentie, quam forense, idest rerum exactionem, expetere. Etenim non arbitror, Pontificem sanctissimum in praecitata epistola constituisse discrimen inter iudicium seculare, & ecclesiasticum, sed inter iudicium poenitentie, & forense. Cum huic distinctioni conueniant omnia, que ab eodem Pontifice traduntur. Nec potest dubitari, forense iudicium recte dici, iudicium fori exterioris, etiam si ecclesiasticum sit. ca. forus. de verbo. significatione. Est igitur diui Leonis responsio sic accipienda, vt ecclesiasticum iudicium exponamus, id est, iudicium poenitentiae: forense autem, id est iudicium exterius. pro rebus petendis. Denique melius erit & consultius, poenitentibus exactionem forensem, etiam iustam differre, quam eius causa poenitentiam ad tempus remittere. Gratianus autem in dict. cap. aliud. versi. non ait, minime tractat de poenitentibus, sed ex multis authoritatibus per eum adductis colligit, in ciuilibus, & criminalibus apud iudicem ecclesiasticum clericum esse conueniendum: non apud secularem: nec de poenitentibus verbum aliquod illic expressum, aut subintellectum extat. Illud vero in hac quaestione disputari solet, an haeretici ecclesiae reconciliati, qui habitum gestant publice poenitentium, sint sub iurisdictione inquisitorum, vt & pro alijs criminibus, quae ab haeresi distincta censentur, ab ipsis tantum inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis, vel secularibus? Et plane si quaestio ista est examinanda, & diffinienda ex authoritate Leonis Papae, satis constat, quid sit hac de re omnino respondendum. Forsan poterit alijs authoritatibus, & rationibus persuaderi, hos poenitentes ab ipsis inquisitoribus puniendos fore, non ab alijs iudicibus: & si mihi hactenus fuerint incognitae: tamen pro arbitrio cuiusque iuxta reipublicae vtilitatem, & commodum expendendae sunt: Atque ideo erit postulanda decisio, regia authoritate stabilita, praemissa consultatione a summis curiae regiae consiliarijs, quibus hoc negocium, & alia commissa sunt, quae ad fidei catholicae cultum, & tutelam pertinent: quos minime verebor admonere, Cogit enim reipublicae zelus, ne liberam perniciosis hominibus, & semel in Christianam religionem perfidis, praestent delinquendi occasionem, audaciam, atque immunitatem. Et nihilominus illud constanter asseuerare non dubitabo, nihil ad huius quaestionis decisionem pertinere. tex. in c. vt commissi §. nec non faciendi. de haeret. in 6. cuius hic est literae contextus. Nec non faciendi a quibuslibet assignari vobis libros, seu quaternos, & alia scripta, in quibus inquisitiones factae, ac processus per quoscunque authoritate sedis apostolicae, vel legatorum eius habiti contra haereticos continentur: & illorum, qui vestris mandatis obedientes humiliter stant propter haeresim in carcere, vel muro reclusi, poenam vna cum praelatis, quorum iurisdictioni subsunt, mitigandi, vel mutandi, cum videritis expedire. Hactenus Bonifacius 8. Illa siquidem verba, quorum iurisdictioni subsunt, ad praelatos palam referuntur, & referenda sunt: vt tandem constet, illos praelatos simul cum inquisitoribus habere ius mitigandi, vel mutandi poenam, quorum ipsi accusati, & haeretici iurisdictioni subsunt non alios. Deinde quamuis ea verba forent referenda in ipsos inquisitores, plane intelligi debent quo ad punitionem haeresis, & quo ad ea, quae pertinent ad heresis crimen, non quo ad alia: Quemadmodum omnes homines vnius prouinciae sunt subditi inquisitoribus illius, & eorum iurisdictioni, quo ad haeresis punitionem, non quo ad alia crimina. Et praeterea illic tractat summus Pontifex in specie, de mitiganda aut mutanda poena semel haereticis post reconciliationem imposita. Nam licet alioqui poena a iudice per sententiam nominatim inflicta non possit per eum mutari, nisi in continenti. l. Paulus in 1. ff. de re iudica. quam latissime explicat Fel. in c. qualiter. in 1. de accusat. poena etenim arbitrio iudicis mitigari potest. l. & si seuerior. C. ex quibus caus. infamia irrog. l. quid ergo. §. poena grauior. ff. de his, qui notan. infamia. modo id fiat ante sententiam. gl. communiter recepte in d. §. poena. tamen in crimine haeresis hoc est speciale, vt etiam post sententiam possit iudex poenam mitigare, & mutare, si id viderit expedire. tex. elegans in d. c. commissi. quem passim Doctores ibi ad hoc ipsum adnotarunt, & Gonsalus a Villadiego in tracta. de haeret. q. 17. Nec est ad hoc necessarium, quod haec mitigandi poenam facultas in ipsa sententia fuerit a iudicibus inquisitoribus excepta, aut reseruata: caeteri siquidem iudices possunt regulariter in sententia sibi ipsis reseruare diminutionem poenae, ipsiusve declarationem: modo declaratio contraria non sit poenae per sententiam diffinitae: quemadmodum tradidere Baldus in authen. interdicimus. in fine. C. de episcopis & cleri. & Fel. in d. c. qualiter in l. de accusat. nu. 31. # 35 THEMA CAP. XXXV. De rebus & negocijs ecclesiasticis, que solent apud huius Castellani regni pretoria frequenter examinari. SVMMARIA. -  1 Causa possessoria rei spiritualis, an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari? -  2 Decimarum causa quandoque potest apud iudicem laicum expediri. -  3 Regia, & suprema tribunalia ius habent in his Regnis tollendi vim, & violentiam, quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. -  4 Nunciorum Apostolicorum potestas a summis Regis consiliarijs examinari potest. -  5 Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. -  6 Obiter attingitur, an liceat quandoque non obedire literis Apostolicis, quae falsis precibus in publicum dispendium impetrantur. CAPVT XXXV. PLERVNQVE sit, vt pro maxima reipublicae vtilitate, & quiete, causae quaedam ecclesiasticae ad Castellani regni suprema auditoria deferantur, multis sane de causis, quae solent in disputationem adduci, ne vlla ex parte distinctis iurisdictionibus, & tribunalibus laesio fiat. Primum etenim controuertitur de causa possessoria, quae contingit circa beneficia, & sacerdotia obtinenda. Nam quidam existimant, causam possessoriam rei spiritualis, vel quasi spiritualis temporalem esse, ideoque posse iudicem secularem de ea cognoscere ad eius vsque diffinitionem, quod probare multis conantur: praesertim ex gl. in c. literas. de iuram. calu. quae asserit, causam possessionis cuiuscunque rei spiritualis temporalem esse, & censeri. not. Vincenti. in c. vl. de iud. Bal. in c. 1. apud quem vel quos controuersia debeat dici. gl. & Doc. in c. cum dilectus. verb. iuram. de elect. Card. in cle. dispendiosam. de iud. 3. opposit. 10. [art. 1]q. est & ad hoc tex. optimus in c. vl. de iudi. & c. petimus. 11. q. 1. & in c. causam q. in 2. qui filij sint legi. quibus authoritatibus constat, iudicem secularem, etiam inter clericos esse competentem ad cognoscendum de causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis, vt quidam opinantur, qui ex hoc conantur defendere vsum Galliae forensem, qui diu iam obtinuit, & Martini Papae literis extat comprobatus, quod iudices seculares cognoscant, etiam inter clericos de possessorio cuiuslibet cause spiritualis. Huius enim forensis vsus meminere Guido Papae. q. 1. & q. 71. ac rursus q. 85. Guli. Bene. in d. c. Rain. de test. verb. & vxor. in 2. decis. nu. 331. Nicol. Boeri. in decis. 69. nu. 23. Aufr. in cle. 1. de of. ord. reg. 2. fal. 24. Ioan. Dayma in prooemio prag. sanctionis. §. postremo. fol. 112 Tho. Gram. decis. 78. optime Io. Gallus q. 155. qui scribit, iudicem secularem apud Gallos inhibere, & prohibere iudicium petitorium, donec fuerit lis finita super possessorio. Huius item consuetudinis, & priuilegij meminit late Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure. 5. & Io. de Selua in tract. de benefi. 1. par. q. 7. col. 4. sed an hic Galliae forensis vsus iure procedat, ex sequentibus conclusionibus manifestum fiet. Prima conclusio. Quoties causa possessoria rei spiritualis mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularem expediri, sed est omnino per ecclesiasticum examinanda. Haec conclusio probatur ex eo, quod possessorium istud iudicium minime dici possit temporale, cum habeat admistam cognitionem iuris spiritualis. c. tuam. de ord. cogni. c. causam q. in 2. qui filij sint legiti. atque ita Panor. in d. c. literas. de iuramen. calum. probat istam conclusionem: & illic Anto. Barb. & alij, praesertim, & in specie ex Iunioribus Augustinus Beroius in rubri. de iudi. num. 51. Ex quo patet, non posse laicum iudicem secundum rigorem iuris cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiastici: cum ad iustificandam possessionem in hoc casu sit necessaria quaedam summaria probatio alicuius tituli apparentis, nec aliter possit possessio obtineri, etiam quo ad interdicta possessoria: iuxta gloss. celebrem in clementi. vni. de caus. posses. & proprieta. cuius mentionem nos fecimus in c. 23. huius operis. nume. 4. quamuis Augusti. Beroius in d. rubr. de iud. censeat, posse iudicem secularem cognoscere de causa possessoria recuperandae, ac retinendae in beneficiorum ecclesiasticorum controuersijs, etiam si non possit de possessorio adipiscendae tractare. Nam vbi locus sit opinioni praecitatae gl. itidem & locus erit huic primae conclusioni. & in vniuersum latissime hoc probat Ioan. Dayma. in dict. §. postremo. Quam ob rem opinor, iudicem secularem nec in interdicto adipiscendae, nec retinendae, nec recuperandae posse cognoscere de causa possessoria beneficiorum ecclesiasticorum: maxime quia in hac specie non solet controuersia contingere, nisi inter clericos: & ideo cum reus clericus sit, ad iudicem ecclesiasticum erit causa deferenda perpensis iuris vtriusque principijs, & conclusionibus admodum receptis: licet causa possessoria nihil haberet mixtum proprietatis, nec esset in ea quid spirituale, imo tota esset omnino temporalis. Quod est potissime aduertendum. Nam & causa possessoria in beneficijs ecclesiasticis ad forum ecclesiasticum pertinet, & beneficialis dicitur. cle. 1. de caus. pos. & proprie. Conducit ad idem text. in cle. vni. de seq. pos. & fruc. Secunda conclusio. Causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis per laicum iudicem examinari potest, & quandoque debet, si nihil proprietatis mixtum habeat. Hoc constat authoritate gloss. in dict. cap. literas. quo in loco ita eam intellexit Panormit. item hoc ipsum tenere videntur Vincen. Ioan. Andrae. & Doct. in cap. vlt. de iudi. vbi est text. ad hanc conclusionem singularis. & in dict. cap. petimus. 11. quae. 1. notat Guido Papae in dict. q. 1. quibus accedit opinio Barto. quae Communis est in l. Titia. ff. solut. matrimonio. cuius & nos meminimus in epitome ad 4. lib. decretalium 2. parte c. 8. §. 12. numer. 3. Vnde quoties tractabitur de causa possessionis decimarum, iuris patronatus, iuris praesentandi, iuris eligendi, quia in hisce casibus non est ad possessorium ius necessaria proprietatis examinatio, iudex secularis erit competens, & coram eo poterit causa expediri: quia temporalis censetur. Verum, si diligenter examinauerimus rationes, & authoritates, quibus haec secunda conclusio probari solet, plane manifestum fiet, non esse satis certam, nec tutam: imo prorsus destitutam omni legum, & canonum, quibus standum sit, auxilio censeri. Est etenim regula iuris Pontificij, quae dictat, causas ecclesiasticas tractandas, & examinandas fore apud iudices ecclesiasticos, non apud seculares. cap. 2. de iud. Ecclesiasticas autem causas intelligo, non de rebus temporalibus ecclesiarum, sed de rebus spiritualibus, & de his, quae quasi spirituales censentur, & constat, causam possessoriam, etiam simplicem, & indistincte dici ecclesiasticam, vt probari, ac deduci poterit ex textu in dicta clement. vnic. de causa possession. & proprietatis. & clement. vnic. de sequestratio. possession. & fructu. & ideo falsam esse censeo hanc secundam conclusionem ex authoritate Anton. in dicto cap. vlt. de iudic. & aliorum quos sequuti sunt Ioan. Dayma. & Augustinus Beroius in praecitatis locis. Non oberit gloss. in d. cap. literas. quia ea communiter reprobatur: vt asseuerat Aufrer. in decisione 470. & praeterea priuatam, non publicam authoritatem habet. Textus autem in d. cap. vlt. de iudic. facilime ab hac controuersia excluditur, cum illic tractetur de officio, & dignitate seculari, & electione ad eandem constituenda, non de dignitate ecclesiastica: vt inibi gloss. & Doctor. communiter admonent. Sic & in d. cap. causam quae. qui filij sint legitim. causa possessoria, quae temporalis censetur, & recte, ad haereditatem bonorum temporalium pertinet, non ad matrimonium, nec ad aliud, quod sit spirituale, sicuti probat eleganter Robertus de Freta. Rotae auditor in consil. AEgidij a Bellamera 40. colum. 17. deinde in dicto cap. petimus. 11. q. 1. seculare iudicium potius in auxilium ecclesiastici requiritur, & postulatur, quam ad principalem causae ecclesiasticae cognitionem, & examen. Nec quicquam vrget Bart. opinio in d. l. Titia. nam & ea non est omnino certa: vt in d. §. duodecimo obiter attigimus, nec est admittenda indistincte, sed in ipsamet stricta specie, de qua ibidem agitur, & omnino simili. Ex quibus opinor vsum forensem Galliae admodum refragari iuris pontificij receptis conclusionibus: tametsi quandoq; Reipublicae conueniat, illum etiam apud nos admitti. Idcirco sequentia non temere adnotabimus. Primum etenim illud existimo constitutissimum esse, quod non possit iudex secularis quicunque sit, quoties agitur res inter clericos, aut reus tantum clericus est, de causa possessoria tractare, etiamsi fateremur, eam esse temporalem: cum clericus sit apud ecclesiasticum iudicem conueniendus ex vtriusque iuris regulis, maxime probatur in cap. qualiter. de iudic. Auth. statuimus. C. de episcop. & cler. cap. placuit. c. Inolita. 11. q. 1. Imo nec valet consuetudo in contrarium: vt censet Rota in antiquis. 840. cuius meminit Martinus Azpilcueta in cap. cúm contingat. de rescript. primo remedio, pagina 154. quo in loco hanc primam conclusionem, quam nos proponimus, palam asserit: & tamen decisio Rotae non satis in hac specie loquitur, sed in alia, quam nos superius examinauimus ca. 31. num. 5. Secundo erit illud obseruandum, quod clerici poterunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli [art. 2]ad eas soluendas: cum tantum agitur, an decimae sint solutae, vel an teneatur ille soluere, vel alius: non autem de iure decimarum, nec de exemptione, aut priuilegio ab earum solutione liberanti. Ecclesia siquidem duos ad hoc iudices habere poterit: nempe secularem, & ecclesiasticum: vt probare vult Frederic. in consi. 245. tametsi referat, quosdam voluisse, quod vbi tractatur tantum de quaestione facti super decimis non de quaestione iuris, causa contra laicum solum pertineat ad iudicem secularem. Quod ipse non admitterem, quia video, posse laicos ad solutionem decimarum censuris, & alijs modis per ecclesiasticum iudicem compelli: vt constat ex tota rubrica, & titulo de decimis, etiamsi quaestio facti tantum sit examinanda. c. peruenit. cap. nuncios. ca. cum homines. cap. de terris. de decim. clement. 2. de iudi. atque ita regia lex hoc ipsum probat l. 34. & 6. titu. 1. libr. 3. ordina. & est, ni fallor, commmunis opinio. Tertio, Quoties decimae a Romano Pontifice beneficiario, feudarióue iure translatae fuerint in principem laicum: poterit iudex secularis, vtcunque causa tractetur, de decimis cognoscere: imo ad eum pertinet huius causae cognitio priuatiue. Quod in Regno Franciae seruari tradunt Carol. Molinae. in consuetud. Parisien. titu. 1. rubr. & §. 46. q. 4. Ioannes Rupellanus lib. 1. forensi. Institu. cap. 25. Sic semel ex literis regijs vidi decimarum causam tractari inter ecclesiasticos apud hoc Granatense Praetorium, ex eo, quod Reges Catholici Fernandus & Elysabeth decimas huius Regni Granatensis obtinuerint a pontifice Maximo, cum onere dotandi ecclesias. Quarto erit & ad haec obseruandum, causam decimarum quandoque in his regnis tractari apud regios Auditores: nempe cum laici contendunt, decimas ab eis exigi, quae legitima temporis praescriptione minime debentur, & sunt remissae, denique conqueruntur, contra morem & consuetudinem decimas ab eis exigi: nam & si condemnentur a iudice ecclesiastico, nihilominus ex querela causa retinetur apud regia praetoria. Siquidem & literae regiae passim dantur a supremo senatu ad id, vt laici non cogantur decimas illas soluere, quae solui legitima temporis praescriptione non consueuerunt: quemadmodum ipse adnotaui libro 1. variarum resolutionum. c. 17. nume. 8. versi. nono. & idem fieri apud Gallos testatur Carolus Degrassalius libr. 2. Regali. Franciae iure. 7. colum. 5. Quinto, non video congruam rationem: qua defendi iure valeat, laicum decimarum conductorem posse conueniri absque vlla fori praescriptione apud iudicem ecclesiasticum. In hac etenim specie non agitur de iure decimarum, nec de decimis soluendis ab his, qui tenentur eas soluere, sed de soluendo pretio, quo conducte fuere decimae alicuius parochiae, & iam a colonis, & a quibuscunque praediorum dominis solutae. Et ideo recte poterunt hi conductores apud iudicem secularem conueniri, imo iure ordinario debet ab eo causa tractari, poteritque iudicium ecclesiasticum declinari: Quamuis iure regio expeditum sit, conductores istos posse apud ecclesiasticum iudicem conueniri, quoties in conductionis contractibus se conductores submiserint iurisdictioni ecclesiasticae censuris, & alijs canonicis legibus, aut iuramentum praestiterint. vt est textus in lege 6. titulo 1. libro 3. ordina. idem sensit l. 3. eiusdem tituli. Sexto non negamus, posse iustissime iudices regios, qui praetorijs assident, & inibi iura partium regio & supremo nomine tutantur, extraordinarie tractare causam possessoriam, in qua de possessione beneficij disputetur, ad effectum, vt quieta Respublica sit, nec fiat alicui iniuria, & violentia, aut in debite possessionem, quam obtinet, expolietur. Hoc enim etiam in Neapolitano Regno saepe fieri testatur Matthae. de Afflict. decisio. 24. scribens, in hoc iudicio potius agi de defensione extraiudiciali, quam de iudiciali ordinaria cognitione. Quia tantum id agitur, quod quis restituatur ad possessionem, qua inique, & per violentiam fuerat expoliatus a iudice ecclesiastico. Caeterum in hac regia, & Castellana Republica illud obseruatissimum est, & diu obtinuit a tempore, quod memoriam hominum excedit, posse ab his, qui a iudicibus ecclesiasticis, vi, & censuris opprimuntur, regios auditores, & consiliarios, qui apud regia suprema praetoria iura litigantibus reddunt, omnino adiri, vt vim au[art. 3]ferant, & compellant iudices ecclesiasticos ab ea inferenda cessare. Extat inter huius regni leges lex regia. 5. titulo 1. libro 2. ordinat. Expeditiorque constat instructio, quam regium decretum exhibuit anno Domini M. D. xlviij. qua & modo vtimur, & olim item vsi fuere regij consiliarij. Nam vbi lis agitur apud iudicem ecclesiasticum, etiam inter ecclesiasticos, qui per sententiam condemnatus appellauit, iudexque non vult deferre appellationi, & ideo pro executione multis afficitur censuris, & grauaminibus, conqueritur simplici querela coram regijs auditoribus ex eo, quod non deferatur appellatio, quam ad sedem apostolicam proposuit, tunc sane statim ex sola simplici querela dantur literae regiae, quibus praecipitur tabellioni sub certa poena, quod intra breue tempus mittat ad curiam acta causae, & processum, & rogatur iudex ecclesiasticus, vt absoluat excommunicatum ad aliquot dies, qui sufficiant missioni, & examinationi processus: quod si contumax iudex sit, dantur secundae literae, ac tandem tertiae, & id agere cogitur poenis quibusdam, quarum inferius mentionem agemus. Viso autem processu, & visis actis causae, tantum illud agitur, an iuste ille iudex deferre noluerit appellationi. Et denique si compertum sit, appellationem esse friuolam, causa ad eundem remittitur: sin autem iusta visa fuerit appellatio, tollitur illa vis, & iniuria, quae aduersus sacros canones, & authoritatem sedis Apostolicae fit appellanti ad eandem, & praecipitur illi iudici, quod appellationi deferat, & absoluat excommunicatum, omniaque acta post appellationem retractet, ac reducat in eum statum, in quo erant tempore appellationis, & sententiae. At si laicus per iudicem ecclesiasticum grauetur, nec ipse iudex fit illius causae competens, quia reus laicus est, & causa profana, tunc etiam si grauatus appellet, dantur literae regiae ad hoc, vt iudex ecclesiasticus non cognoscat de ea causa, & remittat eam ad iudicem secularem, vel mittat processum ad curiam, quo viso, si causa pertinet ad seculares iudices, non agitur de deferenda appellatione, sed inhibetur ecclesiasticus iudex cognitione illius litis, & remittitur causa ad secularem iudicem: quemadmodum latius apparet ex regia instructione, quae typis extat tradita inter Granatensis curiae ordinationes, fol. 160. Nec regij consiliarij cognoscunt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendae, ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur, sed tantum ad hoc, vt tollatur vis illa, quae a iudice ecclesiastico iniustissime fit appellanti, dum eum censuris iudex opprimit pro executione sententiae, quae nondum transierit in rem iudicatam, pendente appellatione ad summum Pontificem proposita: cui tenebatur iudex omnino deferre, iuxta canonicarum sanctionum decreta. Hic autem forensis vsus, & praxis, qua regij consiliarij vtuntur, multis rationibus iustificari potest, & Primo propter maximam eius vtilitatem, quae Reipublicae accedit, cum alioqui, nisi remedium hoc, & auxilium aduersus iudices ecclesiasticos adhiberetur, grauissime opprimerentur innocentes a iudicib. ecclesiasticis, qui procul a Romana curia passim iurisdictione, & potestate ecclesiastica abuterentur. Secundo, probatur authoritate text. in cap. filijs vel nepotib. 16. q. 7. vbi constat, episcopis, & Archiepiscopis negligentib. punitionem eorum rectorum, qui bonis ecclesiasticis abutuntur, posse regem adiri, vt illi malo medeatur, & licet Panor. in c. qualiter & quan. de iud. aliter illius capitis verba interpretari velit, & dicat, illum text. corrigi per iura noua, profecto nulla extat iuris noui correctio ad hunc effectum, vt princeps secularis oppressos violentia iudicum ecclesiasticorum inferiorum liberet interim, donec a summo Pontifice prestetur iure debitum auxilium. Tertio ad idem conducit plurimum tex. in c. principes. 23. q. 5. quo in loco testimonium Isidori a Gratiano adducitur in hoc, vt sciamus, principes seculi intra ecclesiam eam potestatem habere, vt supperborum ceruices comprimant, & quod fieri non potest per iudices ecclesiasticos ab ipsis iuxta disciplinam Reipublicae vtilem executioni mandetur. Ergo vbi praesto non est, qui liberet oppressos a iudicibus ecclesiasticis, potestate quidem ecclesiae, ipse princeps secularis poterit auxilium miseris ministrare. Quarto his accedit Hieronymus in commentarijs ad capitu. 22. Hieremiae, cap. Regum. 23. q. 5. Regum inquit, officium est, proprium facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium vi oppressos. Idem constat authoritate Ioannis Papae 8. quae ab ipso Gratiano traditur in capitu. administratores. 23. quaestio. 5. Quinto iustitia huius praxis ex eo deduci videtur, quod cum omnes fere Christiani orbis principes seculares hac vtantur, & tot annis fuerint vsi potestate, consilio prudentissimorum virorum, qui iustitiae zelo & Christiana pietate id ipsis persuaserint, credendum omnino est, hoc in maximam fieri Reipublicae vtilitatem commodum, & ad rectum vtriusque spiritualis, & temporalis iurisdictionis vsum, & compendium. Quod si quis contendat, a principibus secularibus hanc tollere potestatem, statim, non quidem sero com periet experimento manifestissimo, quantum calamitatis Reipublicae inuexerit. Hic vero forensis vsus, non tantum in his Castellanis regnis, Hispaniarum ditionib. & principatibus, sed & apud Gallos, aliosque Christianae Reipublicae seculares principes est equidem receptissimus, vt commemorant omnium, quos ego legerim, diligentissime Martinus Azpilcueta in c. cum contingat. de rescrip. remedio primo, pagina 146. Carolus Degrassalius libro 2. Regalium Franciae iure 7. Stephanus Aufrerius in Clemen. 1. de offi. ordin. regu. 2. fallent. 30. Aduersus vero clericos, & ecclesiasticos iudices illa est frequentissima poenae comminatio, quae sit ad amissionem rerum temporalium, quas obtinent in his regnis, & deinde quod censebuntur extran ei ab eisdem. Cuius comminationis mentio fit in l. 5. ti. 1. lib. 3. ordinat. eiusque meminere Guliel. Bene. in c. Raynutius. de testa. verb. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisio. num. 460. & Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure 7. colu. pen. Sed & ex multis alijs causis in his Hispaniarum regnis itur ad supremos Regis consiliarios, & ad eiusdem Regis auditoria pro ecclesiasticorum negociorum expeditione, que maximam affert Reipublicae vtilitatem, si quae diu obtinuerunt, & quae nuper ab inuictissimo Carolo, eiusque Catholicis, simul, & prudentissimis consiliarijs his de rebus decreta fuere, ad vnguem seruata fuerint. Habent etenim regia praetoria formam, & modum a Rege prescriptum, quo vti debent in hisce negotijs examinandis & expediendis. Nos vero hac de re vlterius agere praetermittimus, quod compertum sit, hoc onus, & munus alios suscepisse, qui prae sua egregia eruditione, praxi, & multa electione praestantius potuerunt pro rei dignitate tractatum istum absoluere: & tamen obiter lectorem admonebimus, duo vel tria in hac materia interim adnotari posse. Primum, quod paulo ante itidem dicebamus, maximum extat huius praxis fundamentum ad eius iustitiam com probandam ex eo, quod idem fiat apud Gallos, & plerasque Christiani nomi[art. 4]nis gentes. Nam sicuti apud Hispanos potestas legatorum, seu nunciorum apostolicae sedis examinatur, vt admoneri possint a summo Regis praetorio, quibus vti conueniat dispensationibus & commissionib. ne quid fiat in Reipublicae dispendium, cum plerunque nuncij apostolici exteri sint, nec satis nouerint, quae sunt omnino praecauenda, nec falsis precibus, & suggestionibus decipiantur. Ita & idem fieri solet apud Gallos, teste Carol. Molin. in reg. cancel. de in firmis resignantib. nu. 139. ita enim inquit de regno Franciae. In quo nec legatus quidem Papae, siue lateralis, siue missus, quidquam authoritate papali exequi potest in regno, nisi prius permissionem expressam a Rege obtinuerit, homologatam a supremo tribunali Regio, in quo Legatus vult aliquid exequi: nec in terris regni, quae nuper adhuc erant in possessione Regis Franciae, sine consensu Comitis Flandriae, vt vidi per programma Caroli 5. Imperatoris, qui ibi idem ius conseruat: cuius programmatis exemplar habeo, sub data. 13. die Maij. anno M. D. xxxj. Hactenus Molin. ex quo apparet, non tantum in Hispania, sed in Flandria & apud Gallos hoc ipsum frequentissime fieri. Sic etiam in his regnis multis in casibus, & negocijs, literae apostolicae ante executionem earum ad regia mittuntur auditoria, & tribunalia: idque fit ex regio decreto, vt illic examinentur, ne quid fiat. & obtineatur falsis precibus, & importunis suggestionib. a summo Pontifice aduersus regni, Regumque Hispaniarum priuilegia, & apostolicas concessiones: Denique ne literae summi ecclesiae praesulis contra publicam spiritualis, ecclesiasticae, & temporalis huius prouinciae vtilitatem praeter ipsius concedentis voluntatem, & consensum executioni mandentur. Etenim & alij Christiani orbis principes eodem iure vtuntur & hactenus vsi fuere, quemadmodum manifestum fit ex testimonio Ioan. Driedonij, viri & moribus, & sacrae Theologiae professione insignis. Is (inquam) in libr. 1. de libertate Christiana, pag. 183. distinguens, aliudesse, potestatem secularem absolute mandare aut constituere, ne quisquam pareat literis apostol. iustitiam, aut gratiam concernentib. aliud vero esse, potestatem secularem mandare, aut constituere, vt sine suo beneplacito & examine nemo pareat huiusmodi literis, nec executioni mandet easdem. Primum quidem improbat: secundum vero admittit his sane verbis. Secundum aunt videtur posse fieri absque contemptu potestatis ecclesiasticae & absque iniuria, & tedio, aut grauamine, seu pro iudicio ecclesiasticae libertatis, & sanctae sedis apostolicae, vel literarum eiusdem. Potest etenim contingere, quod princeps quispiam aut ex priuilegio, seu commissione Pape hoc faciat, sicuti Caro. Imper. habuit ex priuilegio Synodi, ne sine suo consensu consecraretur, vel institueretur episcopus, aut ex causa rationabili secundum congruam loci, & temporis ad sic statuendum atque mandandum moueatur, propter abusus tollendos, ne praeficiantur extranei, aut non idonei, qui vel per nimiam importunitatem, falsasque suggestiones literas apostolicas impetrarunt, vel impetratis abuti volunt ad oppressiones pauperum, qui alio qui sub praetextu literarum apostolicarum longis litib. grauibusque sumptib. vexari possent, non quod potestas secularis velit sibi aut iudicium ecclesiasticarum rerum vsurpare, aut viros idoneos authoritate apostolica institutos impedire, aut super illorum idoneitate iudicium sumere, sed quod velit ad aedificationem Reipublicae statum ecclesiasticum promouere. Haec Driedonius. Secundo adnotandum est, ius hoc, quod Castellanus hic principatus, & regia obtinet Respublica, ne dentur ecclesiastica beneficia exteris, non [art. 5]tantum procedere a concessione Romanorum Pontificum, praescriptione, & vsu immemoriali, vt constat l. 18. & seq. lib. 1. ordi. tit. 3. & multis alijs pragmaticis a Carolo 5. Hispaniarum Rege primo editis, sed & a maxima & euidenti regiminis spiritualis, & ecclesiastici vtilitate, ita quidem, vt ex contrario vsu, & praxi plures contingant ecclesiarum ministerio calamitates, quarum si certam habuerit summus Christi vicarius cognitionem, dubio procul prae illius supremae dignitatis, quam summus totius ecclesiae pastor, & rector obtinet, integritate, iustitia, & diuini cultus zelo, tantis, & tot malis medelam adhibebit: cuius equidem rei iudicium nec nostrum est, nec presentis tractatus iam coronidem exigentis examini pro eius dignitate committi debet. Sed & iuri, quo vtimur, suffragatur textus in cap. bonae. in 2. colum. vltim. de postula. praelator. item text. in ca. vltim. de cleric. peregrin. text. in cap. Aphros. 98. distinct. ca. nullus inuitus. 61. distinct. c. neminem. 70. distinct. ex iure ciuili text. in l. in ecclesijs. C. de episcop. & cleric. l. vna. C. non lice. habitat. Metroco. lib. 11. l. 2. C. de anno. ciuil. eod. libr. cum multis alijs, quae traduntur per Guliel. Benedict. in cap. Rainutius. versi. & vxorem. decision. 2. num. 1044. de testa. gloss. Cosmae in prooemio prag. sanctionis. §. nam ecclesiarum. verb. exterorum. Ioannem Daim. in prooemio eiusdem prag. sanctio. incip. Franciscus. verb. vendicabant. fol. 60. Seluam de beneficio. 3. part. q. 26. Petrum Rebuffum in tractatu. de benefi. titu. de rescriptis mixtis. pagina 576. Ludouic. Gome. in reg. Cancellariae de idoneitate q. 1. Rursus Seluam de benef. 2. parte q. vltim. Caro. Degrassa. lib. 2. Regalium Franciae iure octauo. Quibus accedere poterit glo. celebris in c. si proponente. de rescript. cuius praeter alios meminere Corset. in singu. verbo, subreptio. & Felin. in c. sicut tuis. de symoni. item & optima gloss. in c. si pater. de testa. in 6. verb. pauperes. cuius nos meminimus in capitu. cum tibi. de testam. num. 14. glos. etiam in cap. hortamur. 71. distinct. cuius rationem expendit Rochus in tractat. de iure patro. verbo, honorificum q. 18. & Lambert. de iure patro. 2. lib. parte 1. q. 7. arti. 24. Ex quibus omnibus poterit lector multa longius deducere, ad iustificationem, & defensionem huius iuris & priuilegij, quo aduersus exteros in ecclesiasticis beneficijs passim vtimur. Vnde sanctissimum esset, & Reipublicae consultissimum, quod summus ecclesiae Pontifex, aut OEcumenica Synodus sanciret, vt omnia cuiuscunque Dioecesis beneficia saltem curam animarum habentia, patrimonialia efficerentur, ad quae non reciperentur, nisi ciues, vel qui inde sunt oriundi. Quod in concilio Tridentino summo omnium consensu consultatum fuisse, testis est Domin. Soto lib. 3. de iusti. & iur. q. 6. arti. 2. pag. 258. Ne vero quis existimet, quidquam apud regia Hispaniarum praetoria in hisce rebus, & negotijs ecclesiasticis fieri, quod vel minimum deroget [art. 6]summi pontificis potestati: Absit enim hoc a Catholicis Hispaniarum principibus, qui sacrosanctae Romanae ecclesiae, eiusque summi, & totius Christiani orbis Pontificis decreta, & mandata maximo conatu exequuntur, & venerantur, Is, obsecro, candido animo expendat, literarum Apostolicarum executionem quandoque differri ac suspendi regij praetorij decreto, & authoritate, vt maximus Christi vicarius interim certior fiat, quot, & quantis afficiatur incommodis, & grauaminibus Respublica ista propter multa, que ab ipso falsis precib. & suggestionib. impetrantur, quae minime sanctissimus Pontifex foret concessurus, si per synceram, iustamque narrationem certo sciret, quid spirituali, ecclesiastico, & temporali huius regni, & principatus recto regimini sit conducibilius. Quod non aliter percipi valet, quam per delationem omnibus numeris absolutam, quae a viris prudentissimis, atque in huius Reipublicae administratione diu exercitatissimis ipsimet Pontifici fiat. Interim igitur dum Pontifex summus instructior hisce de reb. publice vtilitati consulere decernit, aliquot literarum apostolicarum executio differtur, eo quidem consilio, quod pontificia & Caesarum responsa passim exhibent, presertim in c. si quando. de rescript. & in l. si vindicari. C. de poen. c. cum apud Thessalonicam. 11. q. 3. quorum nos longius meminimus in reg. peccatum. in prin. de regul. iur. in 6. nume. 5. & in lib. 2. var. resolutionum. ca. 8. num. 1. quibus accedit textus in cap. sunt quidam. 25. quaest. 1. & ca. 1. 40. distinct. c. manet. 24. quaest. 1. & cap. si quis non recto. 24. quaest. 3. ex Hieronymo, vt opinatur Gratianus, cum potius sit ex Origine homilia. 14. ad caput. 24. Leuitici, item gloss. in Authen. de manda. prin. §. deinde competens. verb. nuncians. cuius meminere Bald. & Felin. in d. ca. si quando. est illi similis glos. in auth. vt determinatus sit numerus clericorum. §. vltim. collat. 1. verb. contradicere. extat & elegans decisio Inno. in cap. inquisitioni. colum. vlt. de senten. excom. quem sequuntur illic Ioan. Andr. Anto. & Abb. super consilio Basiliensi nume. 14. idem in quaestion. prima numer. 22. versi. Tertius casus. incipit quaestio. Episcopus quidam. Felin. in d. capit. si quando. numer. 4. Dec. in consil. 151. numer. 5. Card. in consi. 150. colum. vltim. & consi. 147. His etiam congruit ratio text. in cap. cum teneatur. de praeben. & glo. in can. 2. 62. distinct. cum multis. quae a Felino traduntur in cap. nihil. de praescriptionibus. Sed & preter alia sunt adnotanda verba cuiusdam Cardinalis, que Felin. refert in d. c. si quando. colum. 2 versicu. per istum textum. Dominus noster. & quae scribit S. Thomas. 2. 2. quaest. 69. art. 4. versic. respondeo. & Caieta. admonet. 2. 2. quaest. 39. artic. 1. versic. in responsione ad secundum. Et idem Caietanus in tract. de authorita. Papae, & consilij cap. 27. vers. ad secundam rationem. quae prius scripsere. Card. a Turre Cremata lib. 2. de ecclesia. cap. 106. Card. Alexand. in summa. 15. distinct. num. 41. & Card. Iacobacius in tract. de concilijs lib. 8. artic. 3. versicu. quintum remedium. Quae tamen omnia sunt cautissime legenda, ne quid temere fiat aduersus iuris diuini Pontificiam institutionem. Nec enim nobis oportunum est rem istam latius in disputationem, & examen adducere, quippe quibus maxima subsit spes, summum Christi vicarium, ecclesiae Catholicae caput, & rectorem his de rebus certiorem factum ea adhibiturum remedia, que sint saluti vtriusque Reipublicae spiritualis, & temporalis praesentissima. Deum vero optimum maximum Iesum precamur supplices, eos Reipublice spirituali, ecclesiasticae, & temporali dignetur preficere principes, quibus sceptra tenentibus contentiones omnes procul eliminentur. Quod plane fiet diuino auxilio, si quisque princeps spiritualis, & temporalis publicam vtilitatem pre oculis semper habuerit. # 36 THEMA CAP. XXXVI De iure patronatus laicorum ad differentiam iuris patronatus ecclesiastici, & vtriusque derogationem. SVMMARIA. -  1 Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare possit, non censetur derogatum, nisi expressa eius mentio fiat. -  2 Ius patronatus laicorum, quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. -  3 Derogationes iuris patronatus laicorum in his Hispaniarum Regnis minime admittuntur. -  4 Quid vbi beneficium iuris patronatus laicorum vel patrimoniale, & his simile in curia vacauerit? -  5 Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit a laicis, & eorum patrimonio originem? & de iur. patronatus clerici & laici. -  6 Quid de iure patronatus adquisito per praescriptionem, aut priuilegium: & de patrono possidente. -  7 Derogatio iuris patronatus laicorum, an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum? -  8 De iure patronatus competenti alicui fraternitati laicorum. -  9 Agitur de permutatione beneficiorum, quorum praesentatio pertinet ad patronos laicos, & de simplici resignatione. -  10 Pensio an possit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum absque eorum consensu? -  11 De vnione beneficiorum iuris patronatus laicorum. -  12 De dispensatione ad retinendum beneficium vacaturum. CAPVT XXXVI. CAETERVM praeter multa, quae in ecclesiasticis controuersijs, & quaestionibus solent apud suprema huius regni tribunalia tractari, illud frequenter in litem incidit, & disputatur, qua nam ratione ius patronatus laicorum distinguatur a iure patronatus ecclesiastico, cum vtrunque iure pontificio ad presentationem, & ordinationem ac regimen ecclesiarum pertineat. Extat enim edictum Caroli Caesaris, Primi Hispaniarum Regis, quo quidem praelatis iniungitur, & Regijs magistratibus praecipitur, vt diligentissime curent, ne authoritate literarum Apostolicarum derogatio fiat iuri patronatus laicorum. Atque ideo ex ea pragmatica sanctione regij consiliarij apostolicas literas, quibus iuri patronatus laicorum derogatur, examinare conantur, & denique earum executionem suspendunt interim, donec per supplicationis auxilium summus ipse Pontifex certior fiat, quantum detrimenti hinc Reipublicae immineat, quam graue scandalum suboriatur ex hisce frequentissimis derogationibus, vt tandem huic laesioni publicae occurrat, ne alio qui laici a pijs operibus, ecclesiarum dotatione, constructioneque magno religionis incommodo abstineant. Illud vero imprimis iure respondendum erit, posse summum Pontificem derogare, non tantum iuri patronatus ecclesiastico, sed & iuri patronatus laicorum. gloss. communiter recepta in Clementin. 2. verbo. Apostolicis. de prebend. Archid. in c. Piae mentis. 16. q. 7. Inno. & omnes in ca. cum dilectus. de iur. patro. Abb. in c. 3. notab. 2. idem in c. illud. ad fin. eod. titu. & in disputatione incip. Augerio. col. 5. Ioan. Andrae. Domi. & Fran. in c. 2. de praeb. in 6. late Fel. in tracta. quando literae apostolicae nocent patron. c. 2. Rochus in tract. de iure patron. ver. honorificum. q. 3. post Archid. in d. c. 2. Caesar Lamber. in tract. de iure patro. 1. lib. 3. par. q. 9. art. 2. quorum opinio dubio procul Communis est. Quae tamen ita est intelligenda, vt minime iudicemus, summum Pontificem derogare iuri patronatus laicorum, nisi id expressim ex literis constiterit. Sic etenim concordi omnium prope sententia diffinitur: quemadmodum apparet ex Lapo allegat. 96. gloss. in d. Clemen. 2. verb. Apostolicis. Nec in hoc aliqua est controuersia: siquidem omnes iuris vtriusque interpretes, quorum modo meminimus, & alij, qui ab his nominatim citantur, passim asseuerant, non aliter censeri a summo Pontifice derogatum iuri patronatus laicorum, quam si id fuerit in literis expressum. Quod non est longius inquirendum, vel ea ex causa, quia ab alijs fuerit satis rationibus, & iuribus probatum. Nam & hoc discrimen passim constituitur, inter ius patronatus ecclesiasticum, & ius patronatus laicorum, vt priori derogatum censeatur, per collationem a summo Pontifice factam, etiamsi nulla fiat eiusdem patronatus in literis mentio: posteriori vero necessaria sit ad eius derogationem mentio specialis: secundum omnes in d. c. 2. de praeb. in 6. tradit Cassador. decisi. 4. titu. de probat. praeter Felin. in d. tracta. quando literae apostol. colum. 2. Angel. in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocand. Lambert. in d. q. 9. arti. 3. Rota in nouis. 331. colum. penult. est ad hoc text. optimus in c. super eod. de offi. delegat. Imo si ius patronatus pertineat ad Regem aliquem, Ducem, aut Marchionem, non sufficit, quod in literis mentio fiat iuris patronatus laicorum, nisi & illud fuerit adiectum, quod illud ius patronatus ad Regem, Ducem, vel Marchionem spectat. Est enim ad hoc regula Cancell. 40. quae multis alioqui rationibus poterat comprobari, quas non temere hac in parte missas facimus: tradidere tamen Fel. in tract. quando literae Apostol. ampli. 8. & Lambert. in d. q. 9. art. 11. Rebuff. in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae. num. 62. & Ioannes Lupi in tract. de benefi. vacanti. in curia. §. 11. Quod autem diximus de derogatione iuris patronatus laicorum, adeo verum est, vt quamuis in literis apostolicis dictum fuerit, ad cuiuscunque collationem, seu praesentationem beneficium pertineat: nihilominus non comprehenditur beneficium, quod spectat ad praesentationem laicorum: sicuti ex eadem ratione scripsere Lapus allegat. 84. num. 6. Domin. in c. cum in illis §. 1. de praebend. in 6. colum. vlt. Ioan. Andrae. in c. dilectus. de offi. legat. Fel. in d. tracta. quando literae apostolicae c. 3. Barbat. consi. 23. c. 7. lib. 1. Ioann. Staphilaeus de literis gratiae, & iustitiae foli. 54. colu. 2. Caesar Lambert. in d. q. 9. art. 6. & 7. quorum opinio Communis est, & tandem etiam constat authoritate eiusdem Lap. alleg. 96. num. 3. Anchar. & Fran. in d. c. cum in illis. §. cum autem. His accedit, quod & reseruatio iure Communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici, & clericorum, non tamen afficit, nec includit beneficia iuris patronatus laicorum. Quam distinctionem ex authoritate glo. ibi deduxerunt omnes vnanimi consensu in d. c. 2. de praeben. in 6. eandem secuti sunt Lapus in d. allegat. 96. Ioan. Andr. in d. c. dilectus. Card. in Clemen. 2. q. 7. de praebend. Et quamuis quibusdam visum fuerit glo. in d. c. 2. verbo. collatio. contrariam sententiam potius, quam istam probare: verius tamen est, hanc distinctionem ab ead. glo. deduci, si eius quaestiones distinxerimus. Sed & haec distinctio itidem traditur a Rota decisio. 331. in nouis, a Felino in d. tracta. quando literae apostolicae. col. 1. & penu. & in cap. in nostra. corol. 78. de rescript. Rocho Curtio in tract. de iure patr. verbo, competens. q. 24. Ioanne Lupi. in tract. de beneficijs vacantibus in curia. §. 11. eandemque sequuntur, asseuerantes, Communem esse Guliel. Cassador. decisio. 1. de dilationibus. Petrus Rebuffus in tracta. de nomina. q. 8. num. 21. idem in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae. verb. Nec non iure patronatus. numer. 20. Multa faciunt ad huius opinionis probationem, quae tradunt Ioan. de Selua. in tracta. de benefi. 3. parte. q. 11. colum. 8. & Card. consil. 69. Caesar Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. 6. q. arti. 2. qui non semel itidem testatur, hanc esse Communem opinionem. Cui suffragatur tex. in c. dilectus. de offi. legat. quo probatur, posse legatum a latere conferre beneficia iuris patronatus clericorum: idque verum est, etiam in nuncio apostolico habente potestatem legati de latere: quemadmodum responderunt Decius cons. 128. & Ioan. Crottus in l. 1. ff. de legat. 1. nume. 13. tametsi legatus, etiam a latere missus non possit conferre beneficia iuris patronatus laicorum, nec huic iuri derogare: sicuti distinxit gloss. in d. c. dilectus. & gloss. in capit. cum dilectus. de iure patro. & illic omnes. Rochus Curtius in tracta. de iure patronat. verbo. honorificum. q. 3. numero decimo & sequen. Lambertinus. 3. parte 2. libro quaest. 8. Ex quibus & illud constat, beneficia iuris patronatus laicorum minime comprehendi sub apostolicis reseruationibus, etiam quae iure communi sunt statutae, quod idem Felin. repetit in dict. tract. quando literae aposto. secundae limitat. & Lambertinus de iure patronat 2. libro tertia parte, quaestio. 9. arti. 16. Sunt & alia discrimina, ac plures differentiae inter ius patronatus clericorum, & ius patronatus laicorum, quas poterit lector nominatim deducere ex his, quae diligentissime Rochus Curtius, & Lambertinus de iure patronatus scripsere. Distinguitur autem ius patronatus clericorum a iure patronatus laicorum in hoc, quod illud adquiritur, quoties ex ecclesiae bonis ecclesia construitur, vel dotatur: aut denique ratione ecclesiae, vel dignitatis ecclesiasticae competit alicui Hoc vero a rebus proprij & secularis patrimonij originem ducit. gloss. in cle. 2. verb. praesentare. de iure patronat. Panormi. in capitul. eam te. colum. vltim. & in capit. illud. de iure patronat. Felin. in tract. quando literae apostolicae. col. 7. gloss. in dicto capitul. dilectus. de officio legat. Rochus Curt verb. ius. q. 7. Caesar Lamberti. de iure patronat. lib. 1. q. 1. arti. 5. & alibi saepissime. Idem tradit Paulus Parisius in consilio 128. lib. 4. vbi explicat, quid in dubio sit praesumendum, ac iudicandum post Feli. in capit. ex literis. 2. colum. de constitu. & Rochum verb. ius numer. 18. 4. q. accessoria. 7. q. principalis. Idem tradit Caesar Lamber. 2. libr. parte. 1. q. 6. arti. 6. numero 36. Nec refert, patronum esse clericum, siquidem & is patronis laicis adnumerabitur, si ius hoc nactus fuerit ratione proprij patrimonij. Quod omnium consensu receptum extat. Constat igitur ex praenotatis, summum Pontificem posse derogare iuri patronatus laicorum, tametsi necessaria sit expressa derogatio, vt de ipsius pontificis voluntate constet. Hae vero derogationes an reipublicae Christianae conueniant, praesertim vbi frequentissimae contingant, sollicitis nimium precibus, ne dicam ambitiosis, ac falsis expositis causis aduersus piam ipsam sanctorum Pontificum voluntatem impetratae: ipsi viderint, qui nihil aliud curant, quam hisce, vel alijs modis contra testa[art. 3]torum vltimas voluntates, & veterum canonum decreta nullum ecclesiae ministerium exhibentes pluribus sacerdotijs, & beneficijs iniquissime ditari. Apud Hispanos minime derogationes istae admittuntur, nec admitti consueuere. Imo suprema Regis tribunalia, & qui regio nomine illic iustitiae ministerio praesunt, statim apostolicas literas examinantes propter publicam vtilitatem earum executionem suspendunt, earundem vsum grauissimis poenis, & comminationibus interdicentes. Idem & apud Gallos fieri testantur Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae, verb. Nec non iure patronatus. numer. duodecimo, & trigesimosexto. Idem Rebuffus in tractatu de nominationibus, quaestione decimaquinta. numero secundo. & Carolus Molinaeus in regul. cancel. de infirmis resignanti. numero trigesimosecundo. Olim in his Hispaniarum regnis, multo ante Caesaris, qui nunc regnat, principatum, supremus Regis senatus id maxime curabat, vt his derogationibus obuiam iretur in his beneficijs, & dignitatibus, quae pertinent ad ius patronatus ipsiusmet Regis. Quod late tractat Ioan. Lupi. in tractatu de benefi. vacant. in curia. §. 11. & 12. Ad id vero pertinet gloss. in capitulo dilectus. de praebendis, verb. Regis. & alia multa, quae nos explicuimus in regula possessor. de regulis iuris in sexto. secunda parte relec. §. 10. num. quinto. Sed ipse Carolus Caesar Hispaniarum Rex anno Domini 1525. Toleti edictum pronunciauit, ac emisit in omnia Hispaniarum regna, in hoc Decretum, vt nullus a summo Pontifice impetraret apostolicas literas ad dignitates, vel beneficia, quae sunt regij iuris patronatus, aut impetratis vteretur in derogationem consensus, ac praesentationis, quae a Rege ipso postulanda est ad eadem beneficia obtinenda: idque grauissimis poenis stabiliuit, eius consiliarijs, alijsque huius regni magistratibus praecipiens, vt diligenter obseruent, ne quid aduersus regium ius patronatus fiat authoritate literarum apostolicarum: quarum executio passim ea ratione suspenditur, praemissa supplicatione ad ipsum summum ecclesiae Pontificem, vt & ipse Christi vicarius auditis Hispanorum querelis, quod vtilius Christianae reipublicae sit, consultissimo suffragio decernat, candido animo expendens, quantum intersit, regia iura illaesa seruari. Hoc ipsum fieri & idem regium edictum iniunxit in beneficijs patrimonialibus, que preuio examine incolis & indigenis secundum cuiusque eruditionem, mores, & doctrinam conferenda sunt in dioecesibus Palentina, Burgensi, ac Calagurritana, cum ex immemoriali consuetudine, tum ex sedis apostolicae priuilegio: Quod vtinam vbique locorum obtineret: fieret vtique, vt ecclesijs, & sacerdotijs, ac diuino cultui sanctius, & diligentius exhiberetur ministerium. Demum anno Domini M. D. XLIII. Madricij, idem Carolus Rex decreuit, idem seruandum fore, quoties Apostolicae literae fuerint obtentae in derogationem cuiuscunque iuris patronatus laicorum, aut in praeiudicium illius iuris, quod ex Romanae Ecclesiae priuilegio, cathedralium Ecclesiarum collegia, & capitula obtinent ad electionem doctorum virorum in sacra Theologia, & iure pontificio, vt quosdam canonicatus obtineant. Qua ratione Philippus, Caroli primogenitus, Angliae, Neapolis Rex, Hispaniarum princeps, quo vtilius edicta parentis mandarentur executioni, summa cum sedis Apostolicae veneratione, nulla in parte eius autoritate laesa, quis esset in his controuersijs ordo seruandus apud regia tribunalia praescripsit anno domini M. D. XLVIII. ac denique decreuit, praemittendam fore supplicationem ad summum ipsum pontificem, vt interim Apostolicarum literarum executio iustius suspendi posset. Nos vero hoc in capite aliquot lectoribus quaestiones exponemus breui quodam compendio ad ea facilius intelligenda, quae hac de re solent in praxim incidere apud regia Hispaniarum praetoria illud praemittentes, regia edicta in hoc promulgata & decreta fuisse, vt quoties derogatio iuris patronatus laicorum necessaria sit, & fiat tacite vel expresse: tunc supersedendum sit in executione literarum Apostolicarum, & supplicatione ad summum pontificem proponenda, ne derogatio ista effectum habeat. Sic & supersederi solet, atque interim suspenditur executio mandatorum, quae dantur in derogationem aliorum iurium, quae paulo ante commemorauimus. Primum etenim illud quaeritur, an & regijs edictis vtamur, vbi beneficia in curia vacauerint, & per summum pontificem fuerint alicui collata, [art. 4]cum expressa derogatione iuris patronatus laicorum? Et sane si vera sunt, quae modo adnotauimus, erit locus in hac specie supplicationi ad pontificem proponendae, & regijs edictis, quemadmodum & locus esset, si beneficium extra curiam vacaret. Nam beneficia iuris patronatus laicorum minime comprehenduntur sub illa reseruatione, quae statuta est iure Communi in dict. capit. 1. de praebend. libr. 6. Quamuis multa habeat illa reseruatio priuilegia, quae tradit post alios Ludoui. Gometi. in reg. de triennali possessore. q. 31. numer. 19. & ideo necessaria est specialis derogatio iuris patronatus laicorum, vt collatio beneficij vacantis in curia valeat, siquidem iure reseruationis valere non potest. Ergo sicuti receptum est in his Hispaniarum regnis, non esse admittendam derogationem iuris patronatus laicorum, vbi beneficia extra curiam vacauerint, ita nec admittitur, nec admitti solet, quoties beneficia apud sedem Apostolicam vacare contigerit, cum ad beneficia iuris patronatus laicorum nequaquam pertineat reseruatio illa, quae in dict. capitul. 2. statuitur. Sic Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. in 3. parte signaturae, verbo. & iure patronatus. num. 64. refert, quoad ius patronatus regibus competens, statutum fuisse ab Alexandro 6. per regulas Cancell. titulo de derogatione iuris patronatus, quod ei nusquam derogetur etiam expressim, etiam si beneficia vacauerint in curia. Staph. item de literis gratiae & iustitiae, folio 54. col. 1. asserit nusquam derogari iuri patronatus Regum, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam. Idem scripsere Ioannes Monach. & alij in d. cap. 2. Cardin. in capit. praeterea. in 1. de iure patro. & in consil. 57. Felinus in capit. nihil. 2. colum. de praescript. Ioannes Lupi. de beneficijs vacant. in curia. §. 11. Quod non solum obtinet in beneficijs iuris patronatus regij, sed etiam in his beneficijs, quorum collatio ex priuilegio ad Reges pertinet, aut ex praescriptione. Que quidem beneficia Regalia dicuntur: & ea non confert Papa, etiam si in curia vacauerint, quemadmodum ipse Ioannes Monachus & Doctor. fatentur, ac Ioan. de Selua in tractatu de beneficio. 2. parte. quaestio. 23. AEneas de Falconibus in tractat. de reseruatio. 3. quaestio. princip. numer. 13. & Rebuffus in tractat. de nominationibus. quaestio. 15. num. 9. Quod, imo & idem erit, si haec beneficia pertineant ad praesentationem, vel collationem Ducum, Marchionum, vel Comitum ex ratione reg. 40. cancell. quod ipse AEneas a Falconibus asseuerat. Sed si derogatio fiat iuri patronatus laicorum quorumcunque, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam, Idem passim seruatur, cum idem iuris in hoc casu obtineat, quod denique obtineret, si beneficia extra curiam vacarent, sicuti superius explicuimus. Tametsi Ioannes Staphilaeus in dicto tractat. de literis gratiae, & iustitiae. folio 54. testetur, consueuisse Papam derogare iuri patronatus laicorum, quoties per obitum vacauerit beneficium apud sedem Apostolicam. Haec tamen derogatio apud Hispanos non admittitur ex his rationibus, quibus nec admitti solet, quando beneficia extra curiam vacauerint. Similiter, si beneficia patrimonialia, vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui Theologis, Magistris, & iuris pontificij Doctoribus ex electione sunt conferendi, apud sedem Apostolicam vacauerint, non facile admittitur derogatio huius priuilegij vel consuetudinis, nec recipitur summi pontificis collatio in praeiudicium Ecclesiarum, quibus maxima vtilitas comparatur, si ad vnguem, & exacte iura ista seruentur. Hoc ipsum comprobari poterit ex glo. celebri in capit. cum in ecclesia. de praebend. libro 6. quae ad finem probat, haec beneficia, quae ex consuetudine magistris, aut Doctoribus sunt conferenda, non comprehendi sub reseruationibus, nec sub literis Apostolicis, quae expectatiuae dicuntur. cuius gloss. opinionem praeter Docto. ibi sequuntur Ludoui. Gometi. in tract. de expectatiuis. nu. 93. Gaspar Perusinus in tractat. de reseruationibus, & AEneas a Falconibus in eo. tract. q. 3. nu. 22. Non tamen diffiteor, opinionem istam dubiam esse, quoad haec patrimonialia beneficia & canonicatus, propter verba illius reseruationis, cuius mentio fit in d. capit. 2. quae adeo generalia sunt, vt & haec beneficia comprehendere videantur. Propterea lectorem admoneo hac in controuersia, quod diligenter obseruet, quid praxi receptum fuerit, & quid sit Christianae reipublicae, ac ministerio diuino conducibilius: siquidem admodum conducat, hec beneficia non comprehendi vllis reseruationibus. Caeterum ad hanc reseruationem, quae de beneficijs vacantibus in curia tractat, duo libet adnotare obiter, ne quis eius vim propriam ignoret. Nam gloss. in cap. statutum. de praeb. in 6. existimat, idem esse vacare beneficium in curia, & apud sedem Apostolicam. Idem videntur Doctor. illic probare communiter, cum alioqui maximum sit inter haec duo discrimen. Plura siquidem beneficia vacant in curia, quae non dicuntur vacare apud sedem Apostolicam. Idcirco erit obseruandum, quod beneficia vacantia apud sedem Apostolicam, dicuntur vacare in curia: non tamen vacant apud sedem omnia ista beneficia, quae dicuntur vacare in curia. Vacant enim apud sedem Apostolicam, & in curia beneficia illa, quae reseruantur in dict. c. 2. & in dict. capit. statutum. & in cap. praesenti. eod. titul. nempe per obitum contingentem in ipsa curia Romana, vel intra duas dietas. Vacant autem in curia, & non apud sedem beneficia, quorum resignatio fit in curia Romana, licet ille, cuius nomine resignatio fit, longe sit a curia remotus. Archidiac. in d. cap. 2. glos. optima in clem. 1. vt lit. pendent. verb. collato. & illic Bonifacius conclusio. 10. Parisi. consil. 10. lib. 4. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. capit. de procuratore ad resignandum, nu. 28. & omnes in dicta clemen. 1. illius glos. authoritate, quam sequuntur Abb. in cap. cum in cunctis. §. cum vero. de elect. Socinus consilio 112. colum. vlti. libr. 1. Felinus in capit. vltim. colum. 5. de foro comp. & in hac specie idem notat Roma. consil. 342. cuius opinio, & responsum in illatione quadam licet placeat Ludouico Gometio in regul. de infirmis. quaestio. 30. & quaest. 33. optime tamen refellitur a Carolo Molinaeo in eadem regula de infirmis resignantib. nu. 103. Item beneficia familiarium, & officialium Romani Pontificis quocunque loco vacauerint, dicuntur vacare in curia. Thomas Fastolus dubio Rotae. 53. non tamen apud sedem Apostolicam. Sic beneficia reseruata, si vacauerint tempore reseruationis, & ea nondum finita, vacare dicuntur in curia, non tamen apud sedem: quod constat ex Calderi. consil. 9. titul. de praebend. siue vacauerint in loco a curia remoto, siue propinquo. Hanc sane distinctionem probat late Ludouicus Gometius in regul. cancella. de triennali possessore quaestione 31. colum. 1. Sed quamuis haec reseruatio iuris Communis non includat, nec comprehendat beneficia iuris patronatus laicorum, quoad tollendam patronorum praesentationem: bene tamen ea complectitur, quoad institutionem, quae praelatis competit. Nam illa petenda est a summo Pontifice secundum gloss. reg. cancell. 40. ad finem. Cuius opinionem probarem ipse in Episco patibus, Abbatijs, Prioratibus, Decanatibus, & alijs dignitatibus, quae summo Pontifici reseruantur per regul. 2. & 3. cancell. In his etenim laici patroni vtuntur praesentatione, & eam exhibere tenentur Romano Pontifici, non praelatis inferioribus. At in beneficijs minoribus, si pertineant ad ius patronatus laicorum, vel alia ratione minime comprehendantur reseruationibus, praesentatio fieri potest apud episcopum ordinarium, cum haec beneficia excepta sint & exempta omnino á reseruationibus, & ideo nec quoad institutionem, nec quoad praesentationem sub eisdem continentur. Atque ita receptum est in beneficijs iuris patronatus laicorum, quae vacant mensibus Apostolicis, vel per obitum illorum, quorum beneficia sedi Apostolicae vel iure Communi, vel regulis cancellariae, vel extrauagantibus constitutionibus fuere reseruata. Fit etenim praesentatio per patronum laicum episcopo, & ab eo petitur, ac fit institutio iuris ordine seruato. Secundo illud erit obseruandum omnino, ac menti tenendum, quod licet ius patronatus originem habuerit ex patrimonio alicuius laici: fuerit tamen vel ab initio, vel postea donatione, testamento, aut alio quouis titulo in ecclesiam translatum, aut in collegium ecclesiasticum canonicorum regularium vel secularium, ita quod ad id collegium pertineat praesentatio: dicitur plane hoc ius patronatus clericorum, & ecclesiasticum, non laicorum. tex. hoc probat satis aperte in c. vnic. §. vl. de iure patro. in 6. no tantidem Maria. Socin. in c. de monachis, de praeben. vlt. col. Fel. in tract. quando literae Apost. 6. limitat. Caesar Lambertinus in tract. de iure patron. li. 1. q. 1. arti. 8. qui hoc ipsum expressim asseuerant, non tantum quo ad priuilegia, sed etiam quo ad derogationem, quemadmodum tenet gloss. verb. ecclesiasticus: illic Communiter recepta in d. cap. vnic. §. vltim. idem responderunt in specie Paulus Paris. consil. 128. numero decimonono. & sequen. libro quarto, Caesar Lambertinus in d. tract. libro 2. part. 3. quaest. 9. arti. 20. Qua ratione cum hoc ius patronatus etiam quo ad derogationem censeri debeat clericorum, & ecclesiasticum: minime pertinet ad huius regni edicta, nec sub illis continetur. Quo fit, vt reseruatio iuris communis, cuius mentio fit in d. c. 2. de praebend. in 6. in his obtineat beneficijs, quae ad hoc ius patronatus pertinent. Tertio oportune quaeritur, quid respondendum sit, vbi ius patronatus pertineat ad clericum, simul & ad laicum. Nam & in hac specie, quo ad derogationem, hoc ius patronatus censeri ecclesiasticum, tenent Rota in antiquis. 266. Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iusti. fol. 54. columna 2. quibus suffragatur gloss. in d. c. vni. §. vlti. quae censet, hoc ius patronatus proprie, & vere dici ecclesiasticum, & vt tale iudicandum fore. Quam opinionem sequuntur. Abb. in c. de quarta. colum. 5. de praescript. Feli. in d. tracta. quando literae Apost. col. 4. Rochus Curtius in tract. de iure patro. verb. ius. q. 7. principali. & q. 1. accessoria. ac plerique alij. Nam & opinio glo. communis est, que tamen procedit quo ad priuilegia, & commoda iuris patronatus ecclesiastici. Haec enim ratione communionis sortitur patronus laicus, non autem damna, & incommoda. Et ideo quo ad derogationem, & reseruationes verius est, quod hoc ius patronatus sit censendum iure laicorum, non autem iure patronatus ecclesiastici: quemadmodum tenuerunt Fredericus consil. 66. scribens, hanc opinionem communem esse. Panor. in c. vlti. de iure patrona. idem in c. dilectus. de officio delegat. Felin. & Rochus Curtius in locis paulo ante citatis. Gulielmus Cassadorus decis. .7 de iure patr. Hieronymus Gigas de pensionibus. quaest. 24. Barbat. in dict. cap. dilectus Domin. & Francus in dict. cap. vni. ad fi. idem Felinus in cap. in nostra. corol. 38. de rescrip. Caesar Lambertinus de iur. patro. 2. lib. 3. part. quaest. 9. arti. 9. Petrus Rebuffus in tract. de nominationibus. quaest. 15. numero 7. Sic sane in hac specie clericus gaudet priuilegio socij laici: aut potius laicus minime patitur praeiudicium, nec pati debet ex societate clerici. Hoc etenim aequum est, quod in re indiuidua non patiatur quis praeiudicium ratione societatis, quae illi cum altero communis est. Et vt praesens quaestio alicuius sit ambiguitatis, oportet constituere primitus, quod in hac communione clericus habet ius patronatus ecclesiasticum ratione ecclesiae: non ratione patrimonij. Igitur cum & in hoc casu huius quaestionis, quo ad derogationes, ius hoc patronatus laicorum sit, non clericorum, omnia illa sunt caute obseruanda, quae iure communi, & huius regni consuetudine, forensi vsu, & regijs edictis circa derogationem iuris patronatus laicorum sunt statuta. Quod si ius patronatus ad laicum vnum, & ad duos clericos ratione ecclesiarum pertineret, ita quidem, quod maior pars ex duobus clericis, & potentius suffragium constaret, quo ad praesentationem, posset admitti huius patronatus derogatio: quia maior pars, quae in praesentatione iura potiora obtinet, huius conditionis est, vt derogationem admittere teneatur. Huius conclusionis exemplum constitui potest: quando ius patronatus pertinet ad decanum ecclesiae alicuius, & ad priorem monasterij, & ad Petrum laicum. Qua in re oportet legere, quae notat Lambertinus libro 1. de iure patro. 1. quae. articul. 7. numero 5. Nam vbi omnes patroni essent laici, non solet admitti derogatio in totum, nec in parte: nisi sub ea clausula: cum maior patronorum pars consenserint. Quo casu profecto non admodum necessaria est derogatio iuris patronatus: siquidem praesentatus ab ea maiori parte instituendus esset ab episcopo: vt in hac specie admonet Petrus Rebuffus in practica beneficiorum numero 3. parte signaturae. verb. & iure patronatus. numer. 65. qui num. 12. testatur, apud Gallos admitti derogationem, quae á summo pontifice fit, iuri patronatus laicorum: quoties minori numero patronorum derogatur: tametsi apud romanam curiam passim derogetur iuri patronatus laicorum pro parte dimidia secundum Staphi. in tract. de liter. grat. & iusti. sol. 55. col. 2. quod nec apud Gallos, nec apud Hispanos admittitur. Igitur vbi maior pars patronorum ius patronatus ecclesiasticum obtinet, derogatio admitti poterit, quippe quae minori numero patronorum laicorum fiat in effectu. Quarto, frequentissime poterit dubitari, quid dicendum sit, vbi laicus ius patronatus, aut ius [art. 6]praesentandi per priuilegium, aut praescriptionem acquisierit? Nam in hac specie posse conferri beneficium per Papam, & valere collationem, etiam absque speciali derogatione, etiam si nulla mentio facta fuerit iuris patronatus laicorum: & compraehendi sub reseruationibus: atque item a legato de latere sedis apostolicae per institutionem, & collationem alicui dari: probare conantur Frede. consil. 65. Cardi. consi. 69. colum. 2. Domini. consi. 45. colum. 3. Calde. consi. 19. titul. de iure patron. Alexan. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Nam licet illud responsum non fuerit Alexand. statim tamen subscriptio Alexan. consi. 75. idem tenent Anton. Cardi. & Abb. in capit. dilectus. de offic. legat. Deci. in consil. 117. & 126. & consi. 149. Aymon. cons. 63. num. 6. Ioan. de Selua in tract. benefi. 2. parte q. 3. col. 8. & 3. part. q. 11. colum. 18. Rochus Curt. de iu. patr. verb. Honorificum. quaest. 3. numero 12. Hierony. Gigas de pensionib. quaest. 24. Feli. in tract. quando literae apostolicae lim. 11. Rursus idem Rochus Curt. verb. competens. quaestio. 24. Gulielmus Cassador. decis. 4. de iure patron. & decis. vltim. eodem titul. & decis. 4. de probat. Caesar Lambert. de iure patron. 2. lib. 3. part. quaest. 9. artic. 25. & quaest. 8. articul. 3. vbi asseuerat, hanc opinionem Communem esse, & idem Rochus, & alij iuniores passim fatentur. Nec quisquam controuertit hanc sententiam frequentiori Doctorum suffragio receptam esse, vel ex eo, quod cesset ratio, qua iura Pontificia prohibuerunt has derogationes, cum in hisce casibus nihil laici contulerint in ecclesias. Atque ita omnium consensu haec opinio admittitur, siue ius praesentandi competat praescriptione, consuetudine, vel priuilegio Papae: tametsi Anton. in d. capit. dilectus, ab alijs dissentiat, vbi laicus habet ex Priuilegio Papae ius patronatus. Eandem opinionem Communem sequitur Ioan. Staphil. de literis gratiae, & iusti. fol. 55. col. 1. & licet Ioan. Imol. in capitu. dilectus. de offic. lega. existimet, hanc opinionem Communem non esse tutam, nec veram: quia laici adhuc abstinerent ab aedificandis, ac construendis, & dotandis Ecclesijs, si viderent, passim derogari iuri patronatus laicorum vtcunque quaesito. Haec opinio Imolae posset procedere, vbi laici allegarent, ius patronatus, & ius praesentandi sibi competere ex dotatione, constructione vel fundatione, & ad hoc probandum vtuntur temporis cursu, eiusque praescriptione, pluribusque praesentationibus, ex quibus nulla probata fundatione, dotatione vel constructione, probatio sufficiens constet ipsius iuris patronatus legitime adquisiti iuxta iuris Communis statuta, nempe dotatione, constructione, vel fundatione. Quemadmodum sensere Felinus, Decius, Lambertinus, & Cassadorus in praecitatis locis, alioqui opinio Imolae omnium consensu refellitur, ipse tamen quantum praxim attinet, duo vel tria in hac quaestione adnotabo. Primum, In his Hispaniarum regnis minime admittitur derogatio iuris patronatus laicorum, a quibus non allegatur, nec proponitur temporis vsus, vel praescriptio ad ipsius patronatus acquisitionem, sed ad eius probationem, quasi temporis vsu, plurimisque praesentationibus probetur, ius patronatus adquisitum fuisse non prescriptione, sed vel dotatione, vel constructione. Etenim in hoc casu non differt hoc ius patronatus quo ad derogationem ab illo, quod vere constat constructione, vel dotatione acquisitum fuisse. Secundum, In iure patronatus regio, nempe quod Regi, etiam quo ad praesentationem. tantum ex priuilegio, aut legitima praescriptione adhuc non admittitur derogatio, quamuis ea fiat authoritate sedis Apostolicae, aut per ipsum summum pontificem expressim facta mentione regiae dignitatis. Imo nec consueuere summi pontifices his derogationibus vti propter regiae dignitatis celsitudinem. Idem erit in iure patronatus competenti alicui Duci, Marchioni vel Comiti. Nam & hi quo ad derogationem Regibus pares censentur in reg. 40. Cancell. Tertio, In hac quaestione propter generalia verba edicti regij, & generalem huius regni consuetudinem, fortassis non admittetur derogatio, quae fit iuri patronatus laicorum, consuetudine, praescriptione, aut priuilegio adquisito: atque ita quandoque obtentum fuisse certo scio, tametsi nusquam in hoc Granatensi praetorio hac de re, quod ego sciam, fuerit controuersum. Sic & in hac specie, has derogationes, etiam Apostolicas non admitti apud Gallos, asseuerant Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. parte signaturae. verb. & iure patronatus. num. 24. & Carolus Molinaeus in regul. Cancell. de infirmis resignantibus. nu. 34. & idem in Alex. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Quarto est & in hac quaestione obseruandum, quod indubio ius patronatus praesumitur a laicis adquisitum ex constructione, dotatione, vel fundatione. Nam his modis iure Communi acquiritur. ca. 3. de iure patronat. cap. piae mentis. & ibi gloss. 16. q. 7. capit. Abbatem. in 2. 18. q. 2. & hi modi aequipollent inuicem, vt in eleganti casu tradit Gulielmus Cassadorus. decis. 6. de iure patron. Atque ideo in hoc dubio, vbi de origine acquisitionis dubitatur, praesumptio iure constituta videtur, quod acquisitum fuerit ius patronatus dotatione, constructione, vel fundatione, sicuti explicat Panorm. per text. ibi in cap. querelam. col. 3. de electi. idem Panorm. in consil. 76. & 106. lib. 2. & Cassador. decis. 6. de iure patrona. numer. 6. sensit Card. consil. 69. quem legito. Nam & eius responsum examinat optime Cassador. in dict. decis. 7. Quinto principaliter quaeritur, an regia edicta, & Communis Hispaniarum praxis sit admittenda in eo casu, quo patroni, qui possident ius patronatus, & quibus ratione possessionis incumbit, & competit ius praesentandi, veri patroni non sint, & alijs vere hoc ius quo ad proprietatem competat? Etenim, in hac specie posse admitti collationem Romani Pontificis, & esse validam, etiam nulla facta mentione iuris patronatus laicorum. Atque ideo non agi hoc in casu de vlla derogatione, asseuerat Ioan. Staphilae. de literis gratiae & iust. fol. 66. col. 1. authoritate Card. in dict. consil. 69. in 2. dubio. versic. sufficit enim. Sed dubio procul doctissimus Staphilaeus fallitur, nec quicquam eius sententiam coadiuuat ipsius Cardin. responsum. Vtitur sane ipse Staphilaeus ad probationem huius conclusionis hac argumentatione. De laicis, qui sunt in possessione iuris patronatus, & praesentandi, non est necessario facienda mentio ad derogationem: quia patroni non sunt, sed tantum ius habent praesentandi ex possessione: nec item de veris patronis, ex quo per literas apostolicas eis non fit praeiudicium, quo ad praesentationem, quae ipsis, licet sint veri patroni, non competit, sed possessoribus: Igitur non est in derogatione huius iuris patronatus necessaria mentio alicuius patroni laici. Imo nec in hoc casu iuri patronatus laicorum derogatur, nec aliquod laicis patronis preiudicium fit. Vnde omnia cessant, quae iuri communi & edictis regijs circa derogationem iuris patronatus laicorum fuere statuta. Haec vero argumentatio palam deficit ex eo, quod licet non sit facienda mentio ad derogationem validam iuris patronatus laicorum de ipsis veris patronis, sicuti notat Fel. in dict. tract. quando literae apost. limitat. 9. ex responso Cardin. necessario tamen fieri debet & sufficit, si fiat de ipsis possessoribus iuris patronatus, quibus ratione quasi possessionis competit ius praesentandi. Quod in specie tradit Card. in d. consi. 69. ad finem quem sequitur Lambertinus de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. arti. 23. & Dec. in cons. 117. & idem multa in huius opinionis confirmationem adducit in cons. 153. ex capit. consultationibus, de iure patro. vbi gl. elegans communiter recepta. late Rochus Curt. de iure patro. verb. competens. q. 19. idem Dec. cons. 127. Imola. col. fi. & Ripa c. pe. in c. cum ecclesia Sutrina. de caus. posse. & propri. latissime Caesar Lamber. 2. li. de iure patronat. 1. part. q. 3. apud quos plura tractantur hac de re, que nos obiter alio in loco adducimus, & hac in parte non temere omittimus. Ex quibus mihi satis constat, esse necessario faciendam mentionem in hac derogatione ipsorum laicorum, qui ius patronatus possident: licet alij veri patroni sint, de quibus non est facienda mentio interim, & dum possessores ius illud, quod ratione & causa possessionis sibi iure datur, conuicti & per sententiam condemnati nondum amiserint. Deinde semel constituto iure patronatus, vbi verus patronus alter sit a possessore, fieri nequit quin vel vero patrono, vel possessori per derogationem praeiudicium fiat. Nam si omnia quae a doctoribus traduntur exacte, & ad amussim examinentur, comperiet lector, vel possessori, vel vero patrono ius praesentandi competere. Si quidem vbi possessor vel causa malae fidei, vel quia per sententiam conuictus est, non habet ius praesentandi, verus patronus ad mittendus est omnino ad praesentationem, nec priuari debet iure praesentandi: vt docet optime Lambertinus in d. q. 3. art. 7. quidquid alij absque vlla ratione scripserint. Igitur quoties patroni laici possessoris mentio necessaria non est, erit profecto necessaria mentio veri patroni laici: & ideo in casu huius quintae quaestionis non est admittenda opinio Staphilaei: nec differt haec species ab alijs, in quibus patronis laicis non debet fieri praeiudicium, & in quibus derogatio iuris patronatus laicorum praxi, & consuetudine minime admittitur. Sexto ad eandem rem itidem controuertitur, an sit admittenda derogatio iuris patronatus laicorum, & collatio beneficij facta per summum [art. 7]pontificem absque patroni laici praesentatione, vbi beneficium erat apud curiam romanam litigiosum: Et Gulielmus Cassador. decisione. 3. titulo vt lite pendente. probare conatur, posse summum pontificem absque consensu patroni laici conferre beneficium vacans in curia, si illic erat litigiosum eo tempore, nec requiri hoc in casu expressam derogationem iuris patronatus laicorum, nec aliquam eius rei mentionem: quia patronis laicis non habentibus in hac specie ius praesentandi, vt vere ipsi non habent, nullum praeiudicium fit. Atque ita scribit, in Rotae praetorio pronunciatum fuisse. Hanc opinionem itidem tenet Ludouic. Gometi. in regu. Cancell. de impetranti. per obit. famil. Cardi. q. 8. nu. 7. Horum authorum ea est potissima ratio, quod lite pendente apud summum pontificem inter duos super aliquo beneficio, non est ab inferioribus habentibus alioqui ius conferendi, vel eligendi, procedendum ad electionem, vel collationem, siue vterque litigantium, siue alter tantum moriatur in romana curia: iuxta distinctionem tex. in cle. 1. vt lit. pendent. & in cap. 1 & 2. eo. tit. lib. 6. ergo si inter duos praesentatos a patronis discordibus lis tractetur apud summum pontificem, siue vterque moriatur in ipsa romana curia, siue alter illic, vel alibi, patroni non possunt praesentare, nec habent tunc ius presentandi. Qua ratione collatio a summo pontifice facta nihil eorum iuri derogat, & ideo non obstante consuetudine, & praxi Hispaniarum, atque regijs edictis admittenda videtur. Nihilominus vlterius est hac de re inquirendum, ne quem forsan decipiat generalis admodum, & indiffinita conclusio a praecitatis authoribus probata: oportet enim aliquot casus distinguere, ad huius quaestionis apertiorem intellectum. Primus casus constituitur, quoties lis tractatur in curia romana inter duos praesentatos a patronis discordibus super eadem praesentatione, nondum secuta in stitutione. Et tunc, etiam si vterque moriatur Romae, non est locus constitutioni clement. 1. vt lite pendent. nec dicitur vacare beneficium in curia, nec est illius collatio summo pontifici reseruata: quia nondum erat per collationem ius illis adquisitum in beneficio, nec vlla vacatio beneficij datur glos. ab omnibus recepta in dict. clemen. 1. verb. collato. in princip. vbi eleganter Bonifacius nu. 47. & Collectari. in capitul. accedens. de concess. praebendae. Secundus casus contingit, vbi lis tractatur in curia Romana inter duos praesentatos, & institutos, ac lite pendente vterque moriatur Romae, vel possessor beneficij Romae, alter extra curiam: tunc sane in iure patronatus ecclesiastico obtinebit reseruatio, que fit in dicta Clemen. 1. at in iure patronatus laicorum illa reseruatio locum non habet, sicut nec alia, quae traditur in capit. 2. de praebend. in 6. & ideo quae superius de illa diximus, erunt & in hac specie adhuc quo ad edicta regia obseruanda. Nec quidquam vrget textus in capit. 1. & 2. vt lite pendente in 6. quia iam est lis finita per mortem vtriusque litigantis, & ea ratione vacat omnino beneficium, ac poterit patronus libere praesentare. Vnde si conferatur beneficium a Romano pontifice ex hac vacatione, necessaria est derogatio iuris patronatus laicorum expressa: imo in his Hispaniarum regnis ex praxi & consuetudine, atque regijs edictis supersedebitur huius collationis executioni. Illud vero, quod diximus, litem esse fiuitam per mortem vtriusque, ita quidem, vt ex tunc collatio. vel praesentatio fieri possit iure ordinario, probat text. elegans in d. Clem. 1. vt lite penden. in prima eius part. vnde Guliel. Cassad. & Gome. non videntur quaestionem in hac specie tractasse. Tertio, Quandoque lis agitur in curia Romana inter duos presentatos a patronis discordibus, & alter tantum mortem obierit Romae, vel alibi: nam hoc non refert, quantum ad decisionem modo proponendam: & in hoc casu quidam existimant, pendente lite, non posse patronum etiam laicum alium praesentare: quia impeditur authoritate tex. in dict. ca. 1. & 2. vt lite pen. lib. 6. Huius opinionis authores sunt Lapus allegat. 22. Carderin. cons. 1. vt lite penden. & consi. 18. de iure patron. Domi. & Francus in dict. c. 1 quorum opinionem asserit Communem esse Rochus Curt. de iure patro. verb. Honorificum. quaest. 23. Ludoui. Gome. in reg. de subrogandis collitig. q. 13. quam & ipse probare videtur in dict. ca. 2. ibi praesentetur. Ac tandem eadem ratio persuadebit fortassis ad hoc, que datur ad prohibitionem electionis, & collationis quae plane prohibentur in d. c. 1. & 2. Sed ex aduerso alijs placet, patronum laicum, etiam pendente lite posse alium praesentare, vel accumulando, vel variando, quoties institutio sequuta non est praesentationem ab eo factam: quia licita est laicis intra quatuor menses variatio, nec libertas ista lite pendente tollitur: & ideo non obtinet hoc in casu prohibitio, quae fit in d. c. 1. cum illic tractetur de electionib. & collationibus, in quibus non est variatio iure permissa: imo expectandus omnino est litis euentus. Sic sane opinionem istam tenuerunt Card. in c. pastoralis. q. vlt. de iure patro. Ioan. Andr. in d. c. 1. vt lite pendente in 6. Idem alij sensere, quos sequitur scribens, hanc opinionem communem esse Caesar Lambertinus de iure patron. 2. lib. 1. part. 6. q. articulo. 12. qui respondet ad tex. in d. c. 2. esse intelligendum in praesentationibus patronorum, etiam laicorum, quas secuta fuerit institutio: aut saltem quoties ex duobus praesentatis alter fuerit iam institutus: nam & possessionem adeptus est: vt illic expressim probatur. Quo casu non licet pendente lite variare, nec alium praesentare, etiam patronis laicis: vt probatur in dicto capitulo secundo. His accedit, quod Bonifacius in dicta Clem. 1. vers. Tertia conclusio. asseuerat, illum tex. non procedere in praesentatione, quae tribuit ius ad rem nondum secuta institutione. Et idem tenet gl. ibi, cuius paulo ante nos meminimus. Nam & idem Gomet. in d. reg. de subrog. q. 6. propter rationes Bonifacij, dubius est in hac controuersia. Inqua ipse cum considero potissimam rationem, vere, ac proprie innititur posterior haec sententia: nempe, quod licita sit patronis laicis variatio intra quatuor menses, & ideo lite penden. non impediantur alium a litigantib. praesentare. Quam rationem falsam esse probare conabor ex eo, quod sola ipsius litis pendentis controuersia impediat patronorum praesentationem. Ergo siue praesentatus fuerit institutus, siue nondum habuerit institutionem, non poterunt patroni penden. lite presentare. Consequens euidentissime constat, si vere litis pendentis ratio impedimentum prestet praesentationi. Antecedens vero probatur ex decisione tex. in d. c. 2. Nam si praesentato, & instituto lite pendente mortuo, non licet patrono, qui illum praesentauerat, alium praesentare, cessante omnino per mortem presentatio ne, & institutione: plane sola lis praesentationem impedit: quia ea non pendente tunc libere patronus non tantum laicus, sed & clericus potuisset presentare etiam absque priuilegio variationis. Igitur praesentatio ratione litis pendentis impeditur: atque ita fit, vt parum referat, quod patronis laicis sit variatio permissa: cum & alioqui, vbi propter obitum praesentati, & instituti, eis liceret praesentare, propter litem pendentem praesentatio sit prohibita: vt probatur in d. capitulo secundo. Ex quibus opinor, in hac quaestione veriorem esse, & magis communem sententiam Calder. cui non obstat ratio illa, que deducitur a iure, & permissione variandi, quae laicis patronis conceditur: quia haec variatio lite pendente impeditur: ne litigia prorogari contingat in dispendium ecclesiarum, propter nouos aduersarios, qui malitiose interdum petitoribus subrogantur: sicuti Romanus Pontifex asseuerat in dicto capitulo secundo. Haec enim ratio vniuersalis est, & vtroque casu locum habet. Forsan adhuc quispiam pro contraria opinione illud conabitur adducere, quod in dict. capitulo primo & secundo impediantur collatio, electio, & praesentatio, quae fiunt ratione mortis, vel cessionis lite pendente contingentis: non tamen illic impediatur electio, vel praesentatio, quae fieri possit ex iure ante litem motam competenti: vt sensit Bonifacius in dicta Clementina 1. versicul. Tertia conclusio. & item versicu. octaua conclusio. & gloss. in regu. Cancell. 27. in alia quaestione. Sed si quis ad amussim expenderit rationem illam, qua vtitur summus Pontifex in dicto c. 2. vt lite pendente, libro sexto. plane comperiet, illic prohiberi pendente lite collationes, electiones & praesentationes, quae fieri alioqui poterant, etiam vtroque superstite litigante, non tantum illas, quae fieri possunt propter mortem alterius litigantis, vel eius cessionem, & sic iure post litem motam competenti. Etenim si fiat adhuc electio ex iure competenti ante litem, & ante mortem alterius litigantis, superest iudicium cum superstite, quod vult Pontifex summus finiri absque eo, quod noua electione alter constituatur illi aduersarius. Et ideo vtroque casu prohibita videtur electio, vel praesentatio: si quidem ex illa nouus datur superstiti collitigator. Id ipsum deducitur ex prooemio dicta regula Cancell. 27. de subrogandis collitig. vbi Ludoui. Gomet. quaest. vltima hanc opinionem probare videtur, dum examinat Bonifacij conclusionem. Praesertim quod, & si vera sit Bonifacij opinio, & ideo lite pendente, mortuo, vel cedente altero litigante, possit quis acceptare beneficium ratione, & titulo literarum apostolicarum, non vt vacans per obitum, vel cessionem litigantis, nec ex iure illius, nec ex causa mortis, vel cessionis, sed ex eo, quod ante litem competebat acceptanti ius ad illius beneficij consecutionem, quod & plures alij probant per ipsum Ludouicum Gometi. citati. Nihil hoc conducit contra Communem opinionem, nec ex hoc sequitur, patronum laicum posse praesentare pendente lite inter praesentatos nondum institutos, quia etiam si illi liceat variare intra quatuor menses, non tamen licet pendente lite inter praesentatos ius illud, quod iam alteri concesserat, vel variando vel cumulando, vel subrogando alij dare, nouumque litigantem constituere: cum hoc sit iure prohibitum in dicto capitulo secundo, & capitulo primo. Etenim in acceptatione beneficij, quae ante litem competebat, non tractatur de iure litigantis vel mortui, vel cedentis acceptanti tradendo. Vnde si pendente lite patronus siue clericus, siue laicus, qui nondum praesentauerat, velit praesentare, & praesentet alium a litigantibus, iuste hoc facit: nec fit vlla fraus canonibus: cum hic patronus vtatur suo iure, quo nusquam fuerat vsus, nec illud in aliquem ex litigantibus transtulerat praesentando, vel eligendo, aut conferendo. Sic sane mortuo altero ex litigantibus, vel cedente, aut denique quouis casu, etiam vtroque litigante superstite, poterit patronus intra tempus, quo licet illi variare, aut cumulare collitigantem presentare, quem nondum praesentauerat. quod Rochus Curtius fatetur: nec negat Lamber. in dicto arti. 12. ad finem. Non oberit gloss. in dict. Clem. 1. vt lite penden. cum illa vera sit, & procedat, vbi vterque litigator Romae mortem obierit, & sic quo ad vacationem in curia, quemadmodum superius explicuimus in hac q. versic. Primus casus. Quartus ad hanc quaestionem constitui poterit casus in decisione regulae Cancellariae, quae de subrogandis collitigantibus statuta est: nempe, vbi lite pendente inter duos praesentatos a patronis discordibus, alter mortem obierit: an possit authoritate summi Pontificis absque consensu patroni laici, qui defunctum praesentauerat, collitigator subrogari? Et Ludouicus Gometi. in dicta regula de subrogand. collitigan. quaestione sexta, & quaestione decimatertia, ex conclusione Communi proxime tradita, probare conatur, posse subrogari collitigantem, nec distinguit patronum laicum ab ecclesiastico: imo indistincte hoc asseuerat. Et profecto vbi cessaret omnino suspicio fraudis in patroni laici laesionem: & collitigator fuerit praesentatus a vero patrono, quamuis discordi praesentatione, admittenda erit subrogatio facta iuxta regulam Cancellariae. Non enim edicta regia, & Hispaniarum consuetudo videntur, hanc subrogationem impedire: quae dubio procul in curia Romana aequissima, ac iustissima censebitur. Quinto, ad idem fere subijcitur casus ille, quo authoritate summi Pontificis mortuo altero litigante subrogatur exterus quidam, siue tertius a litigantibus: non denique ipse collitigator, & ea subrogatio fit absque consensu patroni laici. Et in hac specie facilime admittetur subrogatio apud curiae Romanae praetorium, propter authoritatem summi Pontificis, & opinionem illam, quam in principio huius questionis adduximus. Atque ita Ludouicus Gometi. in praecitatis locis in ea est sententia, vt opinetur, summum Pontificem liberam habere collationem beneficij litigiosi, quoties id vacauerit: quia & si sit iuris patronatus laicorum, ipsi laici pendente lite non possunt praesentare. Et idem prius responderat Gulielmus Cassadorus in dicta decisione tertia. vt lite pendente. A quibus libentissime ipse quesierim, qua nam ratione beneficium litigiosum in curia Romana fuerit ipsius Pontificis collationi reseruatum, vbi alter litigantium mortem obierit: nam vbi vterque mortuus fuerit, quid tunc sit dicendum, superius scrip simus in huius sexte questionis initio. Et sane non aliter mihi poterunt respondere, quam vel ratione litis pendentis in curia Romana, vel quia illic apud sedem apostolicam per obitum, ius alterius litigantis vacauerit. Prior equidem ratio nihil aliud iure probat, quam patronos, etiam laicos, electores, collatoresue ordinarios non posse lite pendente apud sedem apostolicam beneficium conferre, aut ad id praesentare, vel eligere. textus optimus in dicto capitulo primo, & secundo, vt lite pendente. & in dicta Clementina prima eodem titulo secunda parte. Nec tamen ex hoc sequitur, induci per ea iura reseruationem aliquam summo Pontifici: tametsi posset ipse hanc reseruationem, sicut & alias, noua lege lata constituere, & inducere. Quod euidenter constat in dicta Clementina prima, vbi probatur, mortuo altero litigante, siue is fuerit possessor, siue petitor causam esse ad finem vsque prosequendam, vt tandem sententia lata pro iure mortui, collatio pertineat ad Papam, si mors illi contigerit in curia: alioqui ad ordinarium, si extra curiam mortem obierit. Ergo manifestum fit, ratione litis pendentis in curia non induci aliquam reseruationem. Cum mortuo litigante altero extra curiam, causa sit ad finem vsque examinanda, vt episcopus ordinarius conferat beneficium illud, si pro iure defuncti contra superstitem fuerit pronunciatum. Posterior autem ratio tunc obtinet, cum alter ex litigantibus, cui ex euentu litis apparet ius competijsse, mortuus fuerit in curia, & ideo haec reseruatio inducitur ex capitulo primo. de praebend. in 6. quod in beneficijs spectantibus ad ius patronatus laicorum non obtinet: quemadmodum hoc in capite probauimus. Igitur apparet, pendente lite inter duos praesentatos a patronis discordibus, siue secuta fuerit institutio, siue non: iure ordinario, aut iure reseruationis alicuius, cum haec non afficiat beneficia iuris patronatus laicorum, non posse summum Pontificem, nisi expressim iuri patronatus laicorum deroget, mortuo collitigante tertium quendam subrogare. Quod si dixeris, in hoc casu hanc derogationem iuris patronatus laicorum esse omnino admittendam, etiam sine mentione iuris patronatus laicorum: quia laici patroni pendente lite in Romana curia inter praesentatos non habent ius praesentandi: & ideo illis praeiudicium non fit, profecto facilis est responsio ex dicta Clementina prima, vr lite pendente. qua constat, pendente lite in Romana curia, mortuo altero litigante, non posse beneficium interim conferri, sed expectandum esse litis euentum: vt si pro mortuo lata fuerit sententia, & is extra curiam obierit, fiat collatio ab ordinario. Ergo Romanus Pontifex praeiudicaret ordinario, si interim loco defuncti alium substitueret, & subrogaret: sicuti apertissime illa constitutio exponit, dum in vltima parte admonet, posse nihilominus Papam, si ipse velit, hoc praeiudicium ordinario irrogare, & eius collationem impedire. In his vero beneficijs, quae pertinent ad ius patronatus laicorum, vel clericorum, etiam mortuo altero litigante, vel liti cedente, causae & controuersiae diffinitio expectanda est omnino ad effectum, vt si pronunciatum fuerit ad defunctum beneficium pertinuisse, vel ad neutrum, tunc fiat praesentatio ad beneficium illud per patronos, vt omnino vacans. gloss. insignis & illic ab omnibus probata in dicto capitulo 2. vt lite pendente libr. 6. verb. finita. Quod & tex. ille probat & deducitur ex dict. Clemen. 1. eod. ti. Vnde penden. lite inter praesentatos non currit patronis tempus ad praesentandum. Atque ita inibi glo. praecitata satis in specie diffinire videtur: & post eam Ioannes Andr. col. pen. Card. in opposi. post 9. q. in cap. 3. de iure patronatus. Idem Ioannes Andrae. in c. cum vos. de offic. ordi. Caesar Lambertinus in tract. de iure patronatus. 2. libr. 2. parte quaestion. 1. articu. 9. num. 16. & numer. 14. quorum opinio vera est, & aequitati potissimum accedit. Ex his ergo deducitur, collationem beneficij apud curiam Romanam litigiosi mortuo vtroque litigatore, vel subrogationem altero mortuo, a summo pontifice factam absque vlla mentione iuris patronatus laicorum, ad quos id pertinebat, minime valere, atque ideo, vt collatio, vel subrogatio valida sit, necessariam fore derogationem expressam iuris patronatus laicorum. Que quidem derogatio apud Hispanos admitti non solet: vt non semel adnotauimus: idcirco hac in re oportet diligentissime cauere, atque expendere, ne vlla fraus fiat. Nam summus ecclesiae Pontifex hisce de rebus consultus non permittet ita passim patronorum laicorum iura tolli, & quandoque prorsus abrogari. Septimo quaeritur de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus, & praesentationem alicuius fraternitatis laicorum, qui solent causa pietatis collegia quaedam constituere, quae nos Hispa[art. 8]ni cofradias appellamus, de quibus ipse tractaui quaestionem quandam in capi. officij. numero 12. de testament. Nam & horum laicorum ius patronatus ecclesiasticum esse & censeri, quoties fraternitas, seu collegium adhaeret alicui ecclesiae, a qua nomen accipit, & titulum: vt fraternitas sancti Petri: & sancti Michaelis in vrbe Toletana, probare conatur Caesar Lambertin. de iure patronat. libr. 1. quaest. 1. arti. 10. nume. 4. idem ante ipsum tenuerat Hieronymus Paulus in pract. Cancell. folio mihi 41. versi. in causa mea maioricensi. qui loquitur in specie de iure patronatus competenti laicis magistris fabricae alicuius ecclesiae. Ego vero censeo, hoc ius patronatus, & ei simile, non esse ecclesiasticum, sed laicorum. Nam etiamsi hoc collegium causa pietatis constitutum adhaereat, & sit affixum alicui ecclesiae, ipsi tamen, ex quibus collegium, & vniuersitas constat, & ad quorum voces, ac suffragia praesentatio fit, laici sunt omnino, & ad hanc vniuersitatem laicorum presentatio pertinet, non ad eccl esiam, nec ad aliquam ecclesiasticam dignitatem. Sic sane aliquot alijs rationibus adductis hanc opinionem veram esse censet Felin. in tractatu quando literae apostolicae. limitatio. 4. & Rochus Curtius de iure patronatus. verbo. ius. quaestio. 7. 3. accessoria. numero 17. vnde omnia, quae conueniunt iuri patronatus laicorum, erunt plane applicanda & aptanda huic iuri patronatus, competenti fraternitatibus laicorum, etiamsi haec collegia adhaereant alicui speciali ecclesiae. Atque ideo apud Hispanos non admittuntur derogationes, quae fiunt in praeiudicium praesentationis, quae ad haec collegia pertinent. Octauo, ad eandem controuersiam alia suboritur dubitatio, An vbi apud sedem apostolicam fuerit facta permutatio beneficiorum, & eius causa secuta sit collatio a Romano Pontifice obtenta [art. 9]sine consensu patroni laici, possit patronus laicus conqueri ratione huius tacite, vel expresse derogationis? Qua in questione posset examinari difficilis illa disputatio, qua solet expendi. An permutatio absque consensu patroni facta, vel eo non vocato, sit nulla ipso iure, vel eo contradicente per sententiam rescindenda? Quam equidem questionem tractauere Fredericus in tracta. de rerum permut. quaestio. 30. & illic Lapus in additionib. Panor. in cap. cum dilectus. de iure patronatus. idem in c. significatum. de praebend. Imola in cap. vlt. column. 8. de rerum permut. Felin. in ca. cum Bertol. colum. 5. de re iud. idem in c. quoniam. colum. 4. in prin. vt lite non contesta. Rota in nouis. 307. Ioan. And. & Francus in c. vno. de rerum permu. in 6. Abb. colum. 4. & Felinus numer. 19. c. cum accessissent. de constitu. Decius consi. 224. Ioannes Lupinus in rubr. de donat. inter virum & vxorem. §. 22. colum. 3. Domi. consi. 50. Chassanae. consil. 17. Aymon consi. 82. Ioannes Staphil. de literis gratiae & iust. folio 56. colum. 2. Rochus Curti. in tracta. de iure patrona. verbo. Honorificum. quaestio. 3. omnium latissime Caesar Lambertinus de iure patrona. 2. libr. parte 1. q. 6. art. 6. Panorm. quaest. 5. nume. 7. versi. Item apertius. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. part. signaturae verb. & iuri patronatus. numer. 40. & in cap. de permutatione. numero 21. Nos tamen eam modo missam facimus, cum solum sit hoc in loco agendum de derogatione, quae fit iuri patronatus laicorum. Omnes etenim conueniunt in hoc, quod vbi permutatio fuerit facta sine consensu patroni laici, vel ecclesiastici: vel ipso iure, vel per sententiam rescindenda est, si patronus intra tempus datum ad praesentandum iustam contradicendi causam exposuerit. Iustitia vero huius causae ad hunc effectum ex eo tantum constat, quod permutatio non fuerit facta propter vrgentem ecclesiae vtilitatem. Haec siquidem iustificat permutationem absque patroni consensu factam: quod si haec vtilitas maxima ecclesiae deficiat, non erit satis, permutationem factam absque patroni consensu non esse in ecclesiae damnum, neque ex ea nullum ecclesiae praeiudicium imminere: quia euidens vtilitas ad hoc exigitur ipsius quidem ecclesiae, sicuti late deducit ex pluribus authoribus Lambertinus in dicto arti. 6. numero 30. & numero 38. vbi maiorem vtilitatem exigit ad hoc, vbi ecclesia habeat patronos laicos, quam vbi patroni sint ecclesiastici. Cui distinctioni non admodum refragabor, nec ita stricte causae necessitatem, aut vtilitatem exigam, modo illud constet, non aliter hanc permutationem inuitis, & contradicentibus patronis validam fore, quam si ea facta sit in ecclesiae magnam vtilitatem. Id etenim videntur Doctor. concedere, praesertim Panormitanus in dicto capitulo. cum dilectus. Cardinal. in Clemen. vnic. quaest. 4. de rerum permutati. & idem in rep. c. quaesitum. de rerum permutatio. quaest. 36. & 37. AEgidius Bellamera decisio. 181. & alij plerique ex modo citatis, quorum opinio ex eo potissime admitti debet, quod & multi constanter asseuerauerint, permutationem factam absque patronorum consensu nullam esse ipso iure, & id indistincte, atque indiffinite probant Calderi. consilio 2. de rerum permutatio. AEgidius a Bellamera decision. 179 & Paulus de Citadinis in tracta. de iure patrona. 6. part. arti. 9. quaestio. 52. Stepha. Caieta. in rep. cap. vltim. de electio. in 6. colu. 20. Tametsi frequentiori consensu, & communiori sententia receptum sit ex authoritate Rotae & Fred. permutationem factam absque consensu patroni ecclesiastici, vel laici, non esse nullam ipso iure, sed per sententiam posse rescindi, patrono ex iusta causa contradicente intra tempus datum ad praesentandum, secundum Rochum Curtium in dicto verbo Honorificum. quaestione tertia. & Felinum in tractatu quando literae apostolicae noceant patronis ampliatione 9. Quo in loco minus diligenter asseuerat, ex hac opinione communi posse deduci, quod valeat permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta Romani Pontificis authoritate, etiamsi nulla fiat mentio ipsius iuris patronatus laicorum, nec specialis derogatio. Nam permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta in curia Romana summi Pontificis authoritate, non praemissa mentione iuris patronatus laicorum, est nulla ipso iure in casibus, quibus apud episcopum, & ordinarium esset nulla: & deinde per sententiam erit rescindenda, quoties foret iudicis sententia infringenda, si facta fuisset apud ordinarium inferiorem: Quemadmodum iure probatur, & explicat optime Caesar Lambertinus de iure patronatus secundo libro, tertia parte quaestio. 9. articu. 12. & Franciscus Pauinus in tractatu de potestate. cap. sede vacante. 2. quaestio. principali. versicu. adde etiam quod non valet. idem probat Lapus allegat. 96. numer. 4. scribens, permutationem beneficij iuris patronatus laicorum factam in curia absque expressa mentione, & derogatione iuris patronatus non valere, & esse surreptitiam, atque ita pronunciatum fuisse a Gregorio xj. a quo nunquam potuit quidam Cardinalis obtinere, quod ex causa permutationis fieret derogatio iuri patronatus laicorum. His denique praemissis, quod attinet ad beneficia, quae pertinent ad ius patronatus regium, ex peditissimum est in his Hispaniarum regnis non admitti permutationem, etiam authoritate summi Pontificis factam, etiamsi in specie derogetur iuri patronatus regio, nisi Regis consensus huic derogationi, ac permutationi accesserit. Idem practici ex edicto regio, & consuetudine respondebunt in alijs beneficijs, pertinentibus ad ius patronatus laicorum quoruncunque, in his casibus, quibus non potest permutatio fieri eis contradicentibus, & ideo vel sit nulla, vel per sententiam rescindenda. Nam derogatio, quae in hoc casu fit iuri patronatus laicorum, minime admittitur: ne fiat praeiudicium praesentationi, quae patronis iure competit, & facilime tolleretur per varias, ac frequentes permutationes, absque eorum consensu alioqui permittendas. Sic sane Carolus Molinaeus in regu. Cancella. de infirmis. numer. 32. scribit, apud Gallos non admitti has permutationes, quae fiunt, etiam authoritate apostolica de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus laicorum: tametsi multa ipse Carolus hac in quaestione addiderit, quae vera iure non sunt, nec tuta quidem: cum nimis derogent summi Pontificis potestati. Vnde cautissime sunt examinanda, quae modo ad huius quaestionis examen, & decisionem adduximus: siquidem ex his satis constat, quando necessaria sit derogatio iuris patronatus laicorum, ad eorum consensum, alioqui necessarium, omnino excludendum: & an sit admittenda in his Hispaniarum regnis. Quod si post scientiam huius permutationis patronus laicus intra tempus datum a iure ad praesentandum, non contradixerit, receptum est frequentissimo Doctorum iudicio, permutationem validam fieri. Patrono autem contradicente, an possit ipse praesentare, vel clericus, qui ex causa permutationis renunciauerat beneficio, in id beneficium restitui. tradit Lambertinus de iure patronatus. libro 2. parte 1. quaestio 6. articu. 6. numer. 49. post Domin. in capitul. nemo deinceps. de electionib. in 6. colum. 4. Eadem ratione non admittuntur apud Hispanos permutationes, quae fiunt ab his, qui obtinent canonicatus & praebendas illas cathedralium ecclesiarum, quae ex literis Romanorum Pontificum, & Tridentini concilij decreto, magistris, aut Doctoribus sacram Theologiam, aut ius pontificium profitentib. per electionem sunt conferende. Nam etiamsi authoritate Romani Pontificis permutatio fiat, supplicatio ad pontificem proponitur, & supersedetur executioni literarum apostolicarum propter publicam, & euidentem vtilitatem. Sic sane permutationes istae minime admittuntur in beneficijs, que patrimonialia dicuntur in dioecesibus Palentina, Burgensi, & Callagurritana, quod expressim Regio Caroli Caesaris edicto cautum fuit anno 1548. Nono ad eadem regia edicta, & derogationem iuris patronatus laicorum illud palam pertinet, quod nec per simplicem resignationem, nec item illam, quae in fauorem alterius stricte, & praeuia conditione fit, admittenda est, nec iure admitti debet collatio beneficij iuris patronatus laicorum absque eorundem consensu, quemadmodum satis iure constat, & adnotauit Deci. consi. 224. colum. 2. post Innocen. in c. vltim. de renunciatio. Abb. in c. significatum. de praebendis. vbi Imol. colum. 1. idem Abb. in capitulo de multa. column. 4. de praebend. Rochus de iure patron. verbo. Honorificum. question. 3. Lambertinus 3. libro quaestio. 5. articul. 5. & nos alibi tractauimus. Quod si ex causa simplicis renunciationis fiat absque patroni laici consensu per summum pontificem beneficij collatio, cum speciali derogatione iuris patronatus laicorum, praemissa supplicatione ad pontificem, querela defertur ad regia pretoria, & illic literarum apostolicarum executioni supersedetur, siue sit ius patronatus regium, siue alicuius laici priuati. Et idem fit in beneficijs patrimonialibus, & canonicatibus, quae per electionem sunt, Theologiam, & ius pontificium profitentibus conferendi. Alioqui facilime praesentationibus patronorum laicorum, & veteribus pontificum decretis, ac quarundam dioecesium circa beneficia patrimonialia priuilegijs, & aequissimis consuetudinibus fieret praeiudicium. Decimo, praeter ea, quae iam explicuimus, suboritur & de pensionibus questio. Etenim ex beneficio iuris patronatus laicorum pensio iure constitui potest a summo pontifice, absque ipsius pa[art. 10]troni consensu: quia per hanc pensionis constitutionem nulla laesio datur, nec contingit patrono, quo ad ius praesentationis: vt expressim tradit in hac quaestione. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum in 3. parte signaturae, verb. & iuri patronatus. num. 28. & 48. latius Hieronymus Gig. in tract. de pensionibus. quaestio. 23. cuius rationes in hoc tendunt, vt constet, posse constitui pensionem ex beneficio iuris patronatus laicorum absque patroni consensu in omnibus casibus, quibus ex alijs beneficijs iure constitui potest. Sed & potissimum adducit ipse Hieronymus Gigas textum in c. penu. de iure patro. quo probatur, posse rectorem alicuius ecclesiae praesentare aliquem clericum, absque patroni consensu, vt sacris ordinibus donetur, ad titulum illius beneficij: nempe ad hoc, quod ex reditibus percipiat alimenta, & sibi victum necessarium. Haec vero inductio minime sufficiens est, si exacte consideremus verum intellectum textus in d. c. penul. Nam vbi rector beneficij absque patroni consensu clericum aliquem presentauerit ordinandum ad titulum illius beneficij, mortuo rectore, eiusdem successor a patrono praesentatus, & ab episcopo institutus, non tenetur ex reditibus beneficij clerico a rectore praemortuo praesentato aliquid dare. Esset enim tunc grauis laesio ipsi patrono, cui competit ius praesentandi, si ab eo ad beneficium vacans praesentatus onus hoc subire teneretur. Sic sane Panorm. colum. penul. post gl. & alios ibidem intellexit text. in d. ca. penul. Cui equidem interpretationi & illud accedit, quod licet rector ecclesiae possit absque patroni consensu vicarium temporalem, vel ad vitam ipsius rectoris constituere. glo. in ca. ad haec. de offic. vicar. & ibi Doct. Henric. Abb. & alij in d. c. penu. Card. in Clemen. vni. quaest. de offic. vicar. Rochus 12. de iure patronat. verb. honorificum. q. 3. Caesar Lambert. de iure patro. libr. 3. quaest. 5. articul. 7. tamen non poterit idem rector absque consensu patroni, etiam authoritate episcopi perpetuum vicarium ad ecclesiae ministerium eligere. Quemadmodum sentiunt praecitati Doctores, & in specie tenent Card. in d. quaest. 12. Panorm. in d. c. pen. colum. vlt. & Lamber. in d. artic. 7. Ergo ex his deducitur, non esse leuis momenti, Iaesionem istam, quae patrono infertur, ex eo, quod beneficium, ad quod ipse ius habet praesentandi, efficiatur obnoxium solutioni pensionis annuae: & ideo necessarius erit patroni consensus, nec sufficiet rectoris voluntas, vt pensio perpetua, scilicet, ad vitam pensionarij soluenda, constituatur super eodem beneficio. Derogatur etenim iuri praesentandi, si reditus beneficij, ad quod praesentatio competit, fuerint diminuti. Vnde in hac q. tria, vel quatuor erunt adnotanda. Primum, Quod sit necessaria mentio specialis iuris patronatus laicorum in literis apostolicis, in quibus pensio constituitur ex reditibus beneficij iuris patronatus laicorum, quod probat Hieronym. Gigas in d. tract. de pension. quaest. 24. Quo loco sentit, in his pensionibus constituendis aliquantulum derogari iuri patronat. laicorum: cum alioqui non esset necessaria mentio, quam ipse Gigas in hisce literis aposto licis requirit. Secundo est obseruandum, non admitti apud Hispanos constitutionem pensionis in his beneficijs, & dignitatibus, quae pertinent ad ius patronatus regium, nisi ipsiusmet Regis consensus accesserit summi Pontificis concessioni, & pensionis constitutioni. Idem & apud Gallos exacta diligentia seruari tradit Caro. Molin. in reg. Cancel. de publ. resignat. nu. 226. Tertium, quod in hac controuersia tractari potest, pertinet ad alia beneficia, quae censentur, & sunt iuris patronatus laicorum priuatorum. Nam vbi pensio constituatur a summo pontifice causa dirimendae litis, quae Romae tractabatur inter duos, praesentatos a patronis discordibus, iusta videri potest pensionis constitutio, etiam sine consensu laici patroni, ex his, quae diximus superius hoc in capite q. 6. versi. quartus. In alijs vero casibus non solet summus Pontifex pensionem constituere, nisi ex causa permutationis, renunciationis, vel similis actus, in quib. derogatio non admittitur in his regnis Hispaniarum in damnum, & laesionem iuris patronatus laicorum. Quarto, Quoties pensio in titulum beneficij datur, & constituitur, etiam per Romanum Pontificem, ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia sunt examinanda & censenda: vt censeri, & iudicari debet ipsummet principale beneficium, tam quoad derogationem, quam quo ad alia, quae solent in quaestionem incidere. quod notat Hiero. Gigas in d. q. 23. ad finem. textus optimus in dict. cap. penultim. de iure patrona. Nam licet pensio, vt frequentissime constituitur loco beneficij in stipendium pauperum clericorum secundum Gomet. in regul. de annali possessore, qu. 21. non sit proprie beneficium: tamen vbi constituitur in titulum beneficij, cum onere alicuius ministerij ecclesiastici, tunc beneficium proprie dicitur: & leges consequitur beneficij ecclesiastici: vt notant Card. in Cle. 1. §. eadem. de supplen. neglig. praela. tradit Hiero. Gig. de pension. quaest. 1. quibus accedit optima glo. in Clemen. vl. verb. quodcunque. de vita & honest. cle. cuius meminit Ioan. Staph. de literis gratiae, & iust. fol. 107. colum. 2. & sensit idem fol. 22. text. opt. vbi Panor. in ca. conquerente. de cler. non residentibus. Igitur in constitutione huius pensionis, quae in titulum beneficij datur, absque patroni laici consensu, palam derogatur iuri praesentandi: & ideo quae vel iure communi vel consuetudine, aut regijs edictis sunt inducta circa derogationem iuris patronatus laicorum, itidem erunt obseruanda, & in hac pensionis constitutione. Quinto illud est satis expeditum, quod in beneficijs patrimonialibus nulla pensionis constitutio apud Hispanos admittitur: cum ea tendat in maximum grauamen clericorum patrimonialium, quibus beneficia illa sunt secundum dignitatem doctrinae, & morum libere absque vllo onere conferenda. Idem erit in canonicatibus, qui conferri debent ex veteri instituto magistris, & doctoribus. Atque ita passim receptum est: idque deducitur ex regio edicto, quod de patrimonialibus beneficijs decretum fuit anno domini M. D. XLIII. Nec vidi vnquam a summo pontifice pensionem ex his beneficijs constitui, nisi causa litis dirimendae, quae absque vlla fraude inter electos, aut institutos tractabatur. Qua in re oportet diligenter inquirere, & examinare, ne fraus vlla fiat veteribus huius regni priuilegijs, antiquis institutis, & iure legitimo inductis consuetudinibus. Vndecima questio ad vniones pertinet, que quandoque fieri solent authoritate apostolica, vel [art. 11]ordinaria. Nam per episcopum vniri non potest beneficium aliquod alteri absque consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi, vel praesentandi, siue sit patronus ecclesiasticus, siue laicus: Quemadmodum probatur ex gloss. verb. rector. & illic Abb. Cardin. opposit. 3. & quaestion. 14. in clement. vltim. de rebus ecclesi. Abb. columna secunda. & alijs in capit. cum accessissent. de constitut. Socino consil. 1. colum. 2. libro 3. Rocho de iure patronat. verbo honorificum quaest. 3. Decio in consil. 174. colum. vltim. Lamberti. de iure patronat. libro 3. quaestio. 6. articul. 2. Qui tamen fatetur post alios, posse hanc vnionem fieri authoritate summi pontificis, modo fiat expressa mentio iuris patronatus laicorum, quoties per vnionem tollitur ius praesentandi, aut eidem derogatur. Et haec est communis opinio. Quo fit, vt in literis apostolicis, quibus ecclesia iuri patronatus laicorum ita vnitur alteri, quod iuri praesentandi derogatio fiat, eadem sint omnino obseruanda, que iure pontificio, praxi, & consuetudine, atque regijs edictis obseruanda sunt, & obseruari solent in derogationibus, quae fiunt iuri patronatus laicorum: sic etenim vel ratione surreptionis, aut supplicationis ad summum pontificem proponendae obuiam iri poterit damno & laesioni, quae patronis laicis ex vnione ecclesiarum, quo ad ius praesentandi contingere possunt. Duo decimo adnotandum est diligenter, nullum fieri patronis laicis grauamen, nec vllum damnum dari, etiam quo ad praesentationem, vbi summus ecclesie pontifex electum episcopum instituerit aut confirmauerit, cum retentione beneficij alicuius, quod is obtinet, & alioqui proxime vacaturum erat per consecrationem iuxta capitul. cum in cunctis. de electio. Nam, etiamsi hoc beneficium pertineat ad ius patronatus laicorum, cum nondum vacauerit, poterit Papa etiam absque speciali derogatione & expressa mentione dispensare, vt electus illud obtineat simul cum episcopatu: nec per hoc derogatur iuri patronatus laicorum. Quia patronus non habet presentandi ius, quo ad effectum, donec beneficium vacauerit. Papa vero impediat per dispensationem vacationem illam, & ideo nullam laesionem patronis infert, nec iuri praesentandi derogatur: quemadmodum probant Rota. 381. in nouis. Feli. in tract. quando lite. apos. noceant patron. limitat. 5. Io. Staphilae. de literis gratiae, & iustit. fal. 56. vers. quartus, & vltimus. Rochus Curti. verb. honorificum. 4. quaesti. principali. Caesar Lamberti. de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. articul. 19. Et licet Aret. & quidam alij ab eis citati contrarium scrip serint, asserentes, hanc dispensationem non esse validam, nisi expressa fiat mentio iuris patronatus laicorum: praedicta opinio verior est, & magis communis: ex qua constat, hanc dispensationem validam esse, etiam si generaliter fiat nulla adhibita, nec adscripta mentione iuris patronatus laicorum. Quibus quidem laicis nulla in hac specie laesio ex hoc contingit, nec eorum iuri patronatus derogatur: atque ideo multa cessant, quae sunt derogatione iuris patronatus laicorum alioqui statuta. Haec vero scripsimus, vt facilius, & commodius, percipere quis valeat, quae in hisce controuersijs regij consiliarij passim in praxi hactenus obseruauerint, & obseruent: non quo arbitremur, vel in minimis executionem literarum apostolicarum impediendam fore. Hoc etenim & catholica regia maiestas animo Christianissimo exhorret, multisque legibus, & edictis praecauendum esse omnino censuit, poenisque decretis puniendos esse frequentissime constituens mandatorum apostolicorum transgressores: Idemque sollicite, ac diligenter apud regia Hispaniarum praetoria, pium ipsum Regis zelum exequentes, quotidie conamur efficere: In aliquot tamen casibus, quibus haec respublica existimat, & experimento cognouit, maxime laedi, & multorum hominum suggestionibus, falsisque precibus grauari, per supplicationem multis nominibus obsequentissimam ab ipso sanctissimo pontifice remedium sperantes. # 37 THEMA CAP. XXXVII. De pascuis, & de iure pascendi, tam lege iuris communis, quam ratione seruitutis constitutae. SVMMARIA. -  1 Habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis? -  2 Agri priuati dominus, an possit eundem agrum pratum efficere, & constituere? -  3 Quidquid nascitur in agro priuato, etiam absque labore, & industria domini, ad ipsum omnino pertinet. -  4 An liceat priuatis in agro proprio nouellare? -  5 Dominus agri priuati libere potest mutare eiusdem agri culturam. -  6 Agri communes duabus ciuitatibus: an possint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus, altera minime consentiente? -  7 Vicus exemptus a ciuitate, an retine at ius pascendi, quod ante exemptionem habebat in territorio? -  8 Quid in agris communibus, cultis tamen, praescriptio temporis efficere valeat? CAPVT XXXVII. MEMORIA teneo, me in his, quae hactenus scripserim, aliqua de iure pascendi, & de pascuis publicis, ac priuatis adnotasse, obiter quidem & praesertim. lib. primo. var. resolut. capit. 17. numero vndecimo. & in regul. possess. de re iur. in 6. 2. rele. par. §. 3. numero secundo. quibus etiamsi multa addi possent. quaedam hoc in capite adijcere constitui: vt facilius tractatus iste de iure pascendi examinari valeat: non ignarus quam late pateat hac de re disputatio. Illud sane prae caeteris est obseruandum, quod do[art. 1]minus alicuius ciuitatis, villae, vel castri, habens in his locis iurisdictionem ciuilem, etiam & criminalem, nullum habet ex hoc iure dominium in pascuis publicis illius territorij, intra quod iurisdictione vtitur, & vti potest. Haec etenim pascua ad vniuersitatem pertinent, & sub eiusdem vniuersitatis dominio censentur. l. in tantum. §. vniuersitatis. de rerum. diuis. l. omnes. in 2. C. de operib. pub. l. duumuirum. C. de decurion. l. omne territorium. C. de censib. regia l. 4. tit. 28. par. 3. & in hac specie tradidere optime Stephanus Bertrandus cons. 1. lib. 3. col. 2. & 3. & idem cons. 37. lib. 1. & rursus cons. 75. lib. 2. numero 15. ex Host. & Ioan. Andr. in c. nimis de iureiuran. Matthae. de Afflict. in const. Neapol. rubr. 85. nu. 8. Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandat. c. 4. num. 20. tametsi dominus habens iurisdictionem possit vti pascuis publicis, vt habitator, & incola illius loci illic habitet, secundum Bertrandum, eo tamen numero pecudum, qui sit arbitrio boni viri moderatus, iuxta territorij, & pascuorum qualitatem, ita quidem quod maxime sit attendenda vicinorum aliorum, & ciuium hac in re laesio: sicuti praecitati authores latius explicant post Alber. in l. Imperatores. ff. de seruit. rustico. praed. & in l. si testatrix. §. 1. ff. si seruit. vendicet. Quis vero dicatur proprie incola idem Bertrandus docet cons. 75. li. 2. alios ad hoc adducens, & Auend. in d. c. 4. n. 20. tex. optimus in d. l. 4. & in l. ciues. C. de incolis lib. 11. l. Labeo. ff. ad municipal. l. 2. C. vbi senator. vel clariss. l. cum scimus. C. de agri. & cens. lib. 11. mulieri. ff. quibus. mod. vsufructra mit. notat Bald. in l. 1. col. 1. ff. de statu homin. Felin. in cap. quoniam. de offic ordin. numero tertio. Caepola in leg. 2. ff. de ver. significat. numero vigesimoprimo. vbi Bar. & alij. Est tamen omnino cauendum, ne incolarum nomen late in hac specie adsumatur, propter praeiudicium & damnum, quod alioqui veris immineret habitatoribus. Sed & iurisconsultus incolae diffinitionem tradit. in l. pupillus. §. incola. ff. de verb. signifi. vbi Alciatus. Dec. consi. 283. Abb. in cap. vlt. de paroch. & Socinus late in consi. 129. 1. num. colum. 4. Est denique apud Hispaniarum auditoria ex forensi vsu receptum, posse dominum alicuius oppidi ratione iurisdictionis, quam illic habet, tot propria animalia in pascua publica mittere, quot possunt duo incolae, & habitatores, quibus lege, vel moribus plura immittere licebit. Ad hoc vero adducunt practici authoritatem Collectarij in cap. ad quaestiones. de rerum permut. num. 5. qui scribit, militem habitantem in aliquo loco debere consequi excommuni vsu ciuium duplam vtilitatem. l. Imperatores. ff. de seruit. rust. praedior. & vt videas, lector candide, quae portenta praxis ex prauo, ac difficili quorundam iudicio induxerit, expende obsecro Iurisconsulti locum in dict. l. Imperatores. nihil omnino ad hanc rem pertinere: vt tandem Collectarius absque vlla authoritate propriam sententiam scripserit. Nam & text. in l. 2. C. de pascuis publ. li. 11. id tantum probat, quod militibus, qui actu militiae operam dant, permittatur pascuis publicis vti ad alendos proprios equos militares, & quod ad hoc deputetur locus ex pascuis publicis congruus, & sufficiens. Qua ratione palam fit, militibus, etiam actu militantibus non licuisse praeter equos militares propria pecora in pascua publica mittere, nisi & in eo loco sint veri habitatores: & tunc ea lege, qua caeteri habitatores vtuntur. Vnde omnino falsa est opinio Collectarij. Sed & si ea vera foret, plane obtineret in militibus qui actu rei publicae seruiunt, cuius ministerij causa plura consequuntur milites priuilegia, quae non sunt extendenda ad alios, qui & si nobiles sint, non tamen militare ministerium reipublice prestent: praesertim, quod & possunt multi dominium, & iurisdictionem alicuius oppidi habere, qui tamen nobiles non sint. Et ideo euidenter constat, perperam a practicis Collectarij opinionem probatam, receptam, & in vsum forensem deductam fuisse. Nam quod Bal. scribit in l. precibus. C. de impuber. nu. 30. & Alex. in l. Centurio. 5. col. & illic Soc. & alij. ff. de vulgar. tenentes, priuilegium datum iure militibus quo ad testamenta, & substitutiones, etiam competere dominis oppidorum, & vrbium habentibus iurisdictionem: vel est falsum prorsus, vel intelligendum in principe, aut in eo, qui iurisdictionem habet, ac simul potestatem derogandi legibus, & iuri communi: quemadmodum apparet ex ratione per Bald. tradita: & ex l. pen. C. de donat. inter vir. & vxor. quam ipse Bald. adducit, atque ita explicat Lancelot. Galiaula in dict. l. Centurio. col. 9. Sed & in hoc tractatu de pascuis publicis oportune illud erit inquirendum: Quid iure respondendum sit de his, qui proprios habent agros & in eis dominium speciale distinctum á dominio publico, & vniuersali, an collectis frugibus, & fructibus possint prohibere conciues, & alios habitatores, & incolas, ne propria animalia in eos agros mittant, ad pascendum herbam illic sua sponte nascentem. Et sane herbam istam communem esse, nec posse haec pascua prohiberi a priuato domino fundi post collectos fructus, interim dum agri vacant a semine ac frugibus, asserunt Chassa. in consuetudin. Burgund. rub. 13. §. 2. ver. quaero quid operentur. num. 2. & §. seq. nume. 5. & Auendanius in tract. de mandat. exeq. c. 4. numer. 24. ex decisione, & authoritate Ioan. Fabri in princip. instit. de lege Fusia Canina. Quorum ea est potissima ratio, quod possit quis facere in alieno fundo, quod ei prodest, & domino fundi non nocet. l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia arcen. sensit idem Roderi. Xuares in allegat. 15. ver. item quia. Imo ipse doctissimus Auendanius scribit ex eadem ratione, non posse quem in proprijs, ac priuatis agris, & fundis prata constituere: quae nos Hispani dehesas dicimus. Citat huius opinionis authorem etiam Matthae. de Afflict. in constitutionibus Neapolita. rub. 85. numero octauo. qui tamen non tractat quaestionem istam, sed aliam longe ab ea differentem: nempe an dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, possit saltus, & prata ad sui commodum efficere, non equidem in agris proprijs, & in quibus dominium priuatum habet, sed in agris totius territorij ciuibus, & incolis quo ad vsum publicum communibus, quos baldios dicimus. Alioqui non magis hoc tractaret Afflict. de domino volente hoc facere iure iurisdictionis, quam de quolibet priuato. Maxime, quia domini habentes iurisdictionem, & vasallos, solent constanter sibi hoc ius, & hanc potestatem asserere, incolis subditis contrarium vendicantibus: & asserentibus, ipsius territorij vsum quo ad pascua, nemora, arboresque caedendas communem esse ipsis: non proprium domini, nisi quo ad iurisdictionem: quod tradit Bertrandus in dict. cons. 1. & consi. 37. & legibus partitarum probatur. Iure denique communi multis rationibus probari [art. 2]poterit, quod in proprijs, ac priuatis agris dominus possit constituere prata, & dehesas, eosdemque agros reducere ad pascua, omissis alijs fructibus, quos ex ipsis agris, eorundemque cultura solebat percipere. Primo, Quia hoc nullibi fuerit iure prohibitum. Nec enim locus aliquis adducitur a praecitatis authoribus ad contrariae conclusionis probationem. Nam quod Faber scribit, & refertur a Chassanaeo, profecto nihil ad rem istam pertinet. Atque ideo lectorem admoneo, vt pensitet mature quae ab alijs traduntur, priusquam ex his obscura, & dubia quaeque deducat. Sit enim verum, quod Faber adnotauit, nec enim modo refellam eius opinionem, non inde sequitur quidquam contra eam sententiam, quam hac in disputatione constituimus examinare. Quia dominus priuati agri vult eius culturam praetermittere, & illum reducere ad pascua, & fructum ex herbis percipiendum, tradito iure pascendi annuatim in conductionem. Quo quidem casu, si vicinus eo inuito, & gratis nullo dato pretio herbae, quae pecunia aestimari solet, velit animalia propria immittere in eum agrum ad pascendum: dubio procul damnum infert domino ipsius fundi. Quod, authore ipso Fabro, non licet: & ideo is pro nobis est: cum ex eius ratione constet, non posse vicinum mittere propria animalia in agrum alienum ad pastum, quoties fit haec missio cum iactura, & damno domini, qui agrum possidet, posse vero hoc fieri, cum nullum praeiudicium ex hoc fit agri domino. Vnde si quis proprium agrum colit ad fruges, & messes percipiendas: tunc collectis frugibus, nullum ei damnum fit, si mittantur in fundum animalia ad pascendum herbam natura ipsa illic nascentem, quam nec ipse agri dominus venditurus est, nec vendere consueuit. Atque haec est Fabri mens in hoc tantum referenda, quia nullum domino agri fit praeiudicium: & ideo vbi aliquod praeiudicium agri domino fieret, non possent animalia mitti ad pascendum, ex sententia Fabri. Secundo, Quia iure communi absque vllo priuilegio potest quis habere dominium prati, in quod nemini licet domino inuito animalia mittere ad pastum. l. pratum. & ibi gloss. ff. de verborum significatione. Qua ratione dominus huius agri potest herbam falce secare: cum & in hoc constet illius agri fructus ad eius dominum pertinens. tex. optimus ad hanc rationem in l. 1. 2. 3. C. de pascuis pub. & priuat. vbi probatur, posse priuatos iure communi habere prata, quorum herbam conductoribus vendere liceat. Idem deducitur ex gloss. in d. l. 1. verb. priuatae. Igitur herba priuati agri ad eum pertinet, qui dominium eiusdem habet. Ea siquidem est in fructu: atque ideo legari, vendi, & donari poterit. text. & ibi omnes in d. l. pratum. Tertia constat ratio ex eo, quod ius pascendi in alieno agro, & priuato, adquiri potest iure seruitutis per vicinos. l. 1. & l. 2. 3. 4. & 5. ff. de seruit. rusti. praedio. l. 6. titul. 31. part. 3. fatentur omnes, qui de seruitutibus scripsere. Ergo nemini licet propria pecora in alieno agro pascere: alioqui frustra de ea re imponeretur seruitus. Qua quidem argumentione vtitur Ioannes Corasius in l. 1. ff. de seruitutibus. numero 137. facit ad hoc ratio Iurisconsulti in l. Quintus. ff. ad legem Aquiliam. vbi permittitur domino agri ex pellere ab agro animalia, quae ibi pascuntur eo inuito. Quarto constat, Quia herba naturaliter producta, & sponte nata in agro meo, mea est, ex ratione text. in l. qua ratione. & in l. adeo §. vlti. ff. de acquir. rerum domi. l. solum. §. 1. ff. de rei vendicat. ergo nullus poterit eam depascere me inuito. Quam rationem expressim tradit Stephan. Bertrandus in consil. 1. numero sexto. lib. 3. Quinto, Si iure seruitutis potest competere alicui ius pascendi in agro alieno: ergo & precio, ac pecunia constitui poterit illa seruitus. Quod nemo negabit, qui seruitutum materiam tractauerit: cum & conuentione constitui possit seruitus data pecunia. l. quoties. in 2. ff. de seruitut. Vnde non debetur gratis pastus ipse, & ideo herba vendi potest, atque item prohiberi á domino fundi pastus animalium, etiam si fructus pendentes non sint. Sexto, ad rem istam amplius aperiendam expendere conabor rationes, quibus authores contrariae opinionis vtuntur vel vti possunt. Nam illa opinio probatur vel ex eo, quod pastus domino agri non noceat, vtilis vero sit pascenti propria animalia. Et profecto haec ratio cessat, quia domino agri volenti herbam illic nascentem vendere, locare, falce secare, aut proprijs animalibus pascendis illaesam seruare, damnum, & praeiudicium fit, si eo inuito herbam illam alter depascere tentauerit. Vel eadem sententia stabilitur ea ratione, quia herba, vt fructus naturalis, nulla industria, nec labore proueniens, sit omnibus vicinis communis, vt quidam opinantur: & haec ratio deficit authoritate Iurisconsulti in d. l. pratum. Est etenim pratum ager ad pascendum natura ipsa paratus, vel ad herbam falce secandam oportunus: qui iure absque vllo priuilegio potest esse priuatus. Ergo [art. 3]herba est illius domini, cuius est ille ager. Conducunt & ad hoc omnes leges probantes, omnes fructus non tantum industriales, & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinere, de quibus alias tractauimus, nempe libro 1. varia. reso. c. 3. nume. 6. Et praeterea sequeretur ex ratione contraria, quod glandes, & alij similes fructus, prouenientes absque vlla industria hominis, non pertinerent ad dominum agri, ex quo proueniunt, & in quo nascuntur: quod falsum est ex l. vnic. ff. de glande legen. Sic sane nulli dubium esse poterit, aquam, & aque fontem sponte sua, & natura ipsa in meo agro scaturientem, meam ac propriam quidem esse. l. aquam C. de seruit. l. in concedendo. & l. seq. ff. de aqua pluma arcend. cum & a me constitui possit gratis, vel precio seruitus hauriendi eandem aquam in fauorem praedij vicini: atquo ita non tantum constituitur seruitus ductus aquae, sed & haustus. l. 1. §. vltim. ff. de seruitut. rusti. praedio. l. si prius. §. via publica. & §. vltim. ff. de aqua pluuia arcend. l. 3. cum seq. titul. 31. part. 3. tradit Caepola in tract. de seruitutibus. capit. de seruitute haustus aquae. & sequentib. Quod si fons aquae in meo fundo scaturiens absque mea industria, & labore, iure seruitutis quo ad haustum aquae vicino dari, & vendi potest: constat, non esse illam aquam communem omnibus ciuibus, & vicinis: Quod dubio procul verum est, etiamsi ex aquae haustu nullum ego damnum patiar: quia ipsa fontis aqua mihi, & alijs sit sufficiens. Hoc ipsum comprobatur ex constitutione seruitutis cretae, & arenae fodiendae. l. 1. §. vltim. l. ergo. ff. de seruitutibus rustic. praedio. l. 7. titul. 31. part. 3. Etenim in omnibus his quae absque vllo hominum labore, & industria proueniunt, & nascuntur in agris priuatis, etiam dominus ipsius agri dominium priuatum habet, & speciale: ergo nullus ex vicinis, & conciuibus poterit his vti domino inuito: Vnde plane consequitur, posse dominum prohibere harum rerum omnium communem vsum. Alioqui sequeretur, quod dominus agri, in quo natura ipsa, & sponte nascuntur arbores ad odorem, medicinam & alia multa admodum vtiles, & ea ex causa magni precij & aestimationis, non posset prohibere conciuibus earum arborum communem vsum. Et idem respondendum foret de herbis odoriferis, vel pretiosis, quae absque vlla cultura nascuntur in agris priuatorum. Quod equidem falsum est. His accedit quod de lapidicinis in l. diuortio. §. si vir in fundo. ff. solut. matri. l. item si fundo. & in l. nouissimum. §. proinde. ff. de vsufruct. regia l. 37. tit. 11. part. 4. Nam lapidicina in meo agro, etiam nullo labore inuenta, mea quidem est: nec potest quis me inuito lapides ex ea, etiam suis expensis cedere, & extrahere. Constat enim huius agri fructus ex hac lapidicina: & ideo ius cedendi lapidem vendi, ac legari poterit. l. idem Iuli. §. si quis alicui. ff. de l.. 1. regia l. 27. tit. 9. par. 7. Nec refert, quod ager priuatus ad nihil aliud vtile sit, quam ad lapidicinarum vsum: quia nihilominus eius sunt lapidicinae, & in eis dominium habet, etiamsi cedentes lapides minime impediant aliorum fructuum perceptionem, nec domino fundi noceant, quo ad culturam agri. Satis siquidem est, vt iuste agri dominus conqueri possit, quod eo inuito cedantur lapides, & vtatur vicinus iure caedendi lapides, quod ipsi tantum domino competit. tex. celebris in l. venditor. §. si constat. ff. communia predior. Si vero dominus agrum alioqui pinguem, & fructiferum reduxerit ad lapidicinas: quod in dict. §. si vir. adnotatum est: hoc magis probat, posse quempiam agrum proprium eius cultura omissa, ad herbarum fructum, & pastum mutare, ac reducere. Et ideo cessat omnino ratio illa, qua vtuntur qui Fabrum secuti sunt. Sed & ipse Faber est intelligendus, quoties dominus fundi non percipit fructum ex herbis, nec vult, nec consueuit herbam vendere, nec falce secare. Praesertim haec interpretatio admittenda est, quia & si verum sit, me non posse in agro meo, aut solo illud facere, quod mihi non prodest, & alteri nocet: quemadmodum probant iura per Fabrum citata: tamen quod possit quis me inuito vti re mea, etiam si ex ipso vsu mihi non noceat, dubium est, & fortassis plane falsum, & ideo nec poterit quis me inuito ingredi domum meam, vel fundum meum, possum enim iure prohibere. l. diuus. ff. de seruitu. rusti. praedio. maxime ad vsum rei meae. nec l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia. arcend. probat Fabri opinionem: vt palam esse poterit lectori. Fossa etenim illa erat vetus, & iure vetustatis fundus ille tenebatur seruitute, eiusque dominus ad purgandam fossam. text. vero in l. 1. §. ijdem aiunt. vers. Marcellus. ff. eod. de aqua pluuia. arcend. nihil aliud probat, quam quod quis non possit in suo agro, & solo id agere, vel aedificare, quod sibi non prodest, & alteri nocet. Constat igitur ex his, non probari contrariam opinionem ea ratione, quod herba natura ipsa in agris priuatis nata, sit omnibus communis. Septimo ad probationem eiusdem conclusionis, quam hactenus probare conati sumus, accedit text. in l. vlti. C. ad leg. Aquil. Quo in loco apparet, teneri quem lege Aquilia, si propria animalia in alienum agrum miserit ad pastum domino inuito. Idem statutum est legibus Iustiniani, quas ipse de rebus rusticis, & agricolis tulit, quasque tradit Constantinus Harmenopulus epitomes libro sexto. capit. 5. de damno. optimus textus in leg. qui seruandarum. §. vlt. ff. de praescrip. verb. Extat & de pastu pecoris inter leges duodecim tabularum. l. 14. Octauo, probatur hoc ipsum ex loco, & argumento ab speciali per text. vbi Bald. in capit. 1. §. vltim. de pace tenend. & eius violat. vbi permittitur viatori, equum suum pabulare in agro alieno vtique ad refectionem equi ex herba. Ergo regulariter id non potest fieri domino inuito, quia eius est herba illius agri, cuius dominium habet. Sed & speciale istud viatoris priuilegium tradidere Albericus in dict. leg. vltim. C. ad legem Aquiliam & Caepola de seruitutibus iuris pascendi. numero septimo & octauo. Sic & lege Mosaica Deutero. cap. 23. licebat ipsi viatori, ex vineis, & frugibus alienis accipere, vt praesenti necessitati subueniret. Ex legibus item Iustiniani paulo ante citatis adnotari poterit paragraphus titul. de furto. qui secundus est his verbis, Qui vineas, aut hortos ingrediuntur tantum, vt vuas, aut fructus edant, indemnes sunto. Ad idem de discipulis domini colligentibus spicas traditur Marci cap. 12. & in c. discipulos. de consecrat. distinct. 5. gloss. in cap. omnes leges. 1. dist. Imo quod Iustinianus permisit, est intelligendum, etiam, extra casum necessitatis, vt liceat viatori comedere vuas in vinea alterius, non tamen inde exportare: vt notat Ripa in l. damnum. ff. de damn. infect. col. 2. tendit & ad idem quod Plato scribit lib. de legibus octauo. Quicquid sit iure communi, regia lege Hispaniarum forensi receptissimum est, & denique diffinitum, non posse priuatos agrorum dominos absque speciali priuilegio Regis, vel legitima praescriptione, prata, quae dehesas vocamus, ex eisdem agris efficere, ac constituere, ad hoc, vt herba naturali vi absque vlla industria nata, vendi, vel locari possit. Est siquidem herba ista omnibus conciuibus, & incolis communis collectis iam frugibus, & fructibus. Atque ideo agri priuati dominus non poterit vsum istum communem prohibere. Hoc probatur ex pragmaticis huius regni constitutionibus leg. 73. & in ea pragmatica sanctione, qua reuocatur Abulensis ordinatio. folio 170. Nam & in his publicis edictis regia authoritate promulgatis expressim, asseueratur, esse contra huius regni leges, quod quis proprios fundos, & agros absque Regis permissione prata, & pascua ciuibus, & incolis interdicta efficiat: Quamuis possit libere quilibet proprios fundos, & agros colere, qua ei libuerit cultura: ita tamen, vt fructibus collectis, & agris vacantibus a semine, pascua sint omnibus habitatoribus communia. Quam equidem legem multis experimentis compertum est satis reipublicae conuenire, iustissimamque, ac aequissimam esse. Hinc sane fit, vt possit agri priuati dominus nihilominus vites & oliuas in eo plantare, etiam si per hanc plantationem pastus hic communis omnium conciuium animalibus impediatur: cum in oliuetis, & vineis nullo anni tempore permitti possit absque arborum laesione animalium pastus, quippe qui vitibus, & oliuis nocet. Huius illationis ratio est: quia habitatores, incolae & vicini nullum habent pascendi ius in agris priuatorum, nisi postquam fruges, & fructus fuerint collecti, donec alij seminentur. Igitur eo tempore, quo priuatus ager pendentes habet fructus, vel vites, aliasue arbores, quibus nocet animalium pa[art. 4]stus, non licet cuiquam in eum agrum animalia mittere ad pascendum. Hoc enim est, quod eleganter sensit Caepola de seruitut. rustic. praed. capit. de seruitute iuris pascendi. numero 26. quo in loco scribit, distinguendum esse agrum, in quo quis habeat ius pascendi seruitute, vel alio titulo absolute, ab illo agro in quo quis habet ius pascendi vt incola, ciuis, vel habitator: nempe collectis frugibus, & eo tempore, quo ager a cultura vacat, nec ei nocet pastus. Priori enim casu asserit Caepola, non posse dominum reducere illum agrum ad culturam, quae impediat vllo tempore pastum, & ingressum animalium ad pascendum: imo tenetur illum agrum semper ad pascendum liberum habere. Posteriori vero casu potest dominus agrum illum colere, seminare, plantare vites, & alias arbores, etiamsi pastum impediat, modo permittat illum pastum eo tempore, quo fructus sunt collecti, nec damnum aliquod ager ille ad fructus ferendos patiatur. Subinfertur ex his, quod dominus agri, in quo vicini, & cohabitatores ius habent pascendi collectis fructibus: licet hactenus eum coluerit, & seminauerit ad fruges colligendas, vel ad alium fructum his similem: poterit nihilominus in eodem agro nouellare, vites, & oliueta plantare: quod Caepola sensim probare videtur. Tametsi non ita expressim diffiniat hanc dubitationem. Tradit enim casum, in quo seruitus iuris pascendi eo tempore, quo fruges collectae sunt particulariter est constituta & inquit, quod collectis fructibus manet melior ager ad pastum: deinde permittit plantationem vinearum, & vitium, quae toto anno pastum omnino impedire videtur. Sic denique ciuitas, aut municipium, cuius agri, etiamsi priuatos dominos habeant, sunt collectis fructibus, omnibus ciuibus ad pastum communes: non potest iure ordinario, nisi aliud lege regia cautum sit, prohibere dominos agrorum, vites in eis plantare, ac nouellare: tametsi hactenus agros ad fruges, & his similes fructus colligendos coluerint. Vidi tamen semel regium decretum, quo priuati agrorum domini prohibiti sunt nouellare prope istam vrbem Granatensem, in eo pago, qui vulgo vega nuncupatur. Qua de re lis pendet in hoc regio praetorio ex causa, quod multi non obstante regio edicto nouellauerint. Causa vero huius prohibitionis ea traditur, vt sit vberior, ac facilior pastus animalibus, quae ad hanc vrbem ducuntur pro publico victu carnium, & deinde vt frumenti sit maior copia. Sic olim Domitianus Imperator ad summam vbertatem vini, frumenti vero inopiam, existimans, nimio vinearum studio negligi arua: edixit, ne quis in Italia nouellaret: vtque in prouincijs vineta succiderentur, relicta ibi plurimum dimidia parte, nec exequi rem perseuerauit. Quemadmodum meminere Suetonius in Domitiano, Eusebius in chronicis, Philostratus in Apollonij Tianaei vita, & Ludouic. Caelius lib. antiq. lectio. 11. c. 11. Sed & hoc adeo verum est, pro libertate colendi proprium agrum, quod si dominus agri hactenus eum coluerit ad fruges colligendas: nunc autem velit mutare culturam, vt ex eo agro percipiat alium fructum nulla lege prohibitum, mutare poterit agri cultum: imo defendendus est in quasi possessione colendi agrum ad eos fructus colligendos, quos plantare, & seminare voluerit. Nec poterit aduersus eum allegari, quod non est in ea possessione: quia mutat speciem fructuum & agriculturam. Est ad hoc text. celebris in c. cum in tua. de decim. Vbi probatur, quod possidens, & ratione possessionis praescribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur praescripsisse illud ius, non tantum quo ad fructus consuetos colligi, & percipi: sed & quo ad nouiter plantatos, & seminatos. Etenim illic ita notant Anto. Panor. & alij communiter, & Francis. Balbus de praescriptio. 2. parte princip. 3. effectu. Ecce igitur quod possessio in vna specie fructuum, quae procedit ab vna radice nempe a iure decimandi, prodest, ac censetur obtineri, quo ad alias quascunque fructuum species, quae eodem iure possunt peti, & vendicari. Quod & in praesentiarum satis nostram sententiam probat: cum ius colendi agrum, & percipiendi quoscunque fructus ex eo, procedat a dominio, & iure domini. Superest ergo ex his tractare, quid respondendum sit, vbi duarum vrbium, vel oppidorum agri sunt compascui, & quo ad pastum communes licet quo ad iurisdictionem, & alia sint om[art. 6]nino distincti: An possit altera ex his ciuitatibus agros hactenus incultos colere, ac in eis nouellare inuitis socijs, aut sane culturam mutare in praeiudicium, & laesionem iuris pascendi. Qua in re obseruanda est distinctio illa, quam paulo ante ex mente Caepolae tractabamus. Nam si expressim constet, quid praesciptum, aut actum sit iure constitutionis seruitutis, pacti, societatis, vel alio quocunque, illud erit obseruandum. At in dubio deueniendum est ad coniecturas: quibus cessantibus, videtur, quod non possit agrorum cultura pastus communis impediri. vt scribit Caepola in dicto cap. de seruitute iuris pascendi, numero uicesimoquarto, quia nihil potest fieri in praeiudicium seruitutis, quae debetur ad pascendum, nec societatis, quae ex iure pascendi constat. Sicuti multis authoritatibus illic probat Caepola & Rodericus Xuares in hac specie allegatio. 15. nos item idem tradidimus libr. 1. variarum resolutio. capitu. 17. numer. 10. Impeditur autem communis vsus ad quem agri illi sunt destinati, per ipsorum culturam. Quia iuri communionis, ac societatis, agri hactenus inculti, quos baldios dicimus, ad pastum communem, & alios communes vsus fuere destinati. Quod plane ita verum est indubio, & in his agris, qui hactenus inculti nullum priuatim dominum habuere. Non enim potest alia praesumi, nec deduci causa communionis, & societatis, quae ius pascendi restringat. Vnde ad perfectam huius quaestionis diffinitionem considerandi sunt aliquot casus, vt possimus ex coniecturis expendere, quam conditionem, & legem seruitus ista, vel communio iuris pascendi omnino habeat Primus equidem casus proponitur in agris priuatis, in quibus priuati dominium habent speciale, & in his respondendum erit, posse dominum eos colere veteri, vel nouo cultu, etiamsi pastus communis ex hoc impediatur. Quia in his agris priuatorum, & qui ad dominium particulare alicuius pertinent: communio ipsis vniuersitatibus, & oppidis competens, quo ad ius pascendi, est intelligenda collectis fructibus, ita quidem, vt non impediatur ipsorum agrorum cultura, nisi aliud ex vsu, lege, vel pacto constiterit, quemadmodum paulo ante notauimus. Secundo potest contingere, quod vicus quidam eximitur a ciuitate, quo ad iurisdictionem intra limites quosdam speciatim designatos, & tandem contendit, vt saepissime in hoc regio praetorio fuit diffinitum, adhuc post exemptionem [art. 7]manere inter ipsam ciuitatem, & vicum communionem, quo ad pascua, & alios communes vsus. In hoc sane casu, cum ista communio sit illa, quae ante exemptionem aderat, vt sublatis fructibus permissus esset omnibus communis pastus, etiam in agris priuatorum, profecto poterit quilibet ciuitatis incola agros colere, & in eis nouellare, veteremque cultum omnino mutare: quemadmodum poterat ante exemptionem praedictam. Quod palam probatur ex praemissa distinctione. Haec vero conclusio, quae proponit, vicum exemptum a ciuitate retinere adhuc post exemptionem communionem quo ad pastus, & alios communes vsus: probari solet authoritate Bartol. qui in l. hostes. column. 2. ff. de capitu. non semel fatetur, vicanos & incolas vici exempti, quo ad iurisdictionem, manere quo ad priuilegia, & omnia alia ciues Romanos: id est, ciues illius ciuitatis, a qua fuere exempti, & eius legibus communibus subditos esse quo ad commoda, & priuilegia. Notat optime Paulus Castrensis in consi. 307. lib. 2. Idem & quo ad statuta ciuitatis, & alias leges in vniuersum probare conatur Curtius Iunior in consilio 10. numero duodecimo, quoties ita vicus eximitur, quod non adijciatur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis. Sic denique visum est Curtio post Alexandr. consil. 151. libr. 2. nume. 5. qui idem scribit. Sed hanc opinionem ipse admitterem, quo ad consuetudines & priuilegia: non tamen quo ad statuta ciuitatis, quae vim habent a iurisdictione ipsius vrbis, a qua castrum fuit, & est exemptum. argum. cap. 2. de consti. libr. 6. Ex quo constat, statuta vim accipere a iurisdictione statuentium. Praesertim hoc obtinet, quando castrum exemptum a ciuitate adijcitur coronae regiae, & ipsi Regi quo ad iurisdictionem, quam statim ipse princeps tradit ipsimet vniuersitati castri exempti, quo ad primam instantiam, seu primam causarum cognitionem. Quod in specie notat Curti. Iunior ex ratione tradita per Alexandrum: licet castrum, vel vicus exemptus non adijciatur alteri ciuitati. Sed & Paulus Castrensis in dicto consil. 307. colum. vltim. scribit, castrum istud exemptum a ciuitate, non retinere priuilegia illa, & iura ciuitatis, quae non potest exercere, & quibus non potest vti absque praeiudicio illius ciuitatis, a qua fuit exemptum, & cuius onera non subit, quemadmodum antea subire solebat. Exemplum huic conclusioni aptat ipse Paulus in officijs, & magistratibus, quorum electio pertinet ad ciuitatem, comitatum, & territorium: vel sunt ad eorum munera eligendi ciues, & incolae ciuitatis, ac territorij. Quod equidem exemplum ipse admitto, quia haec officia pertinent ad vsum iurisdictionis, & ei sunt omnino accessoria: Atque ita cum vicus sit exemptus a ciuitate, quo ad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuum, nec ad electionem eorum, a quib. est iurisdictio exercenda. Sed quo ad communem vsum pascuorum, qui non potest competere castro absque praeiudicio ciuitatis, videamus, an sit admittenda ratio Pauli Castr. & an sit ex ea sumenda probatio aduersus opinionem hactenus receptam. Primum enim vbi exemptio castri fit motu proprio principis, non ad petitionem ipsiusmet castri: vt vel princeps sibi retineat, vel alicui nobili det iurisdictionem: opinor, non obstante ratione Pauli Castrensis, veram esse opin. quam praxis admisit: vt adhuc remaneat communio inter castrum, & ciuitatem, quo ad vsum pascuorum, aliosque communes, ac publicos vsus. Etenim castrum istud habebat hoc ius, priusquam eximeretur, nec eo iuste priuari potuit absque consensu. Idcirco cum ab initio vicus exemptus non consenserit exemptioni, nec eam petierit: non est vlla ratione dicendum, exemptionem amisisse ius pascendi, quod erat sibi, & alijs eiusdem ciuitatis oppidis commune. Nam & hoc ius, licet quo ad administrationem ad ciuitatis decuriones pertinuerit: tamen quo ad commodum, vsum, & vtilitatem vere pertinet ad ciuitatem, & omnes eius vicos titulo vniuersalis dominij. l. in tantum. §. vniuersitatis. ff. de rerum diuisio. Nec huic opinioni quidquam oberit, quod incolae oppidi exempti non subeant onera ciuitatis, quae subire tenentur ipsius ciues. Nam onera, quae ratione communium pascuorum subire ciues, & incolae tenentur, etiam castri, & oppidi exempti habitatores subire tenebuntur, caetera vero minime: cum illa indicantur, & immineant ciuibus ratione aliarum rerum, quibus castri exempti incolae non vtuntur. Et praeterea in colae oppidi exempti onera illa subeunt, & ad ea tenentur, quae ratione ipsius oppidi & rerum illic existentium iure subeunda sunt, & habitatoribus in cumbant: a quibus ciuitatis incolae omnino liberi dubio procul censentur: cum & onera totius territorij pro parte congruam inter ipsam vrbem, & vicum exemptum sint plane diuisa, nec ex ipsa exemptione damnum vllum, quo ad onera publica, ciuitas patiatur. Secundo, maior est dubitatio, quoties ipsum castrum petit a Rege exemptionem quo ad iurisdictionem: & ea sibi conceditur vel gratis, vel pecunia: Et adhuc, licet res sit dubia, probarem ipse practicam opinionem ex eo, quod princeps tantum exemerit vicum a iurisdictione: non a communione pascuorum, quod princeps facere potest, cum eius sit iurisdictio. Et ideo manet adhuc communio pascuorum inter vicum, & ciuitatem: quemadmodum & ante exemptionem aderat, & erat in vsu. Haec vero communio etiam est vtilis ciuitati: quia possunt incolae ciuitatis vti pascendi iure intra agros, & limites agrorum ipsius castri, vel vici exempti. Vnde sicut vicus exemptus quoad iurisdictionem, non posset impedire habitatores, & incolas ciuitatis, quin vterentur pascuis ipsius castri exempti: ita nec ciuitas potest impedire incolas castri, ne vtantur pascuis communibus ipsius ciuitatis. Igitur quoties communio pascuorum oritur ab hoc capite, quia duo castra erant olim sub eadem vrbe, & eius limitibus, vel quia castrum, & ciuitas erant olim vnita. Et sic quoties communio pascuorum & ius pascendi competit collectis fructibus, & sublatis frugibus: licet omnino priuatis dominis agrorum eosdem agros colere, etiam hactenus incultos, & item nouellare in eisdem. Haec autem vera sunt in his agris, qui dominum priuatum habent: nam in communibus, & publicis ius pascendi absolute competit omnibus incolis, & habitatoribus territorij, & ideo non poterit hoc ius vlla cultura impediri absque consensu eorum, qui iure illo vti possunt. Sed & an princeps possit hos agros publicos, & communes donare, vel vendere, modo non vacat examinare, nec id pertinet ad nostrum institutum. Tertio, principaliter accidere potest: quod communitas, vel societas agrorum sit inter duas vrbes, vel vicos, quo ad proprietatem ipsorum agrorum, non tantum quo ad ius pascendi. Et tunc non potest altera ciuitas absque alterius consensu colere agros illos communes, nec in eis nouellare, nec illis vti ad alium vsum, quam illum, quo hactenus vsa fuerit. Ille siquidem vsus censetur communi vtriusque populi consensu permissus in illis agris vtrique populo publicis, & communibus, etiam quo ad proprietatem. Atque ideo qui aliter his agris vtitur, impedit presertim per plantationem illum vsum, ad quem fuere agri communes destinati. Maxime ex eo, quod qui ex socijs plantat agrum, eo in solidum vtitur, & percipit eius vtilitatem, impeditque socium eodem vti quo ad pastum, & ius pascendi, quod est contra legem societatis, argum. notatorum per gl. & Doct. in l. Sabinus. ff. commu. diuidun. & in l. parietem. ff. de seruit. vrb. pred. per Soc. in l. serui electione. §. 1. ff. de lega. 1. Fortassis poterit socius ad annuum fructum agrum communem colere, si nolit alter ea cultura vti, modo non fiat societati praeiudicium: Tametsi circa hoc fieri soleant peculiares inter vicos, & ciuitates conuentiones, ac statuta, aut denique vsus horum agrorum communium quibusdam legib. ac morib. receptis distinguatur. Nam & in hac specie per me proposita, iuris rigor plane dictat, nihil posse fieri inuito socio in laesionem, & praeiudicium communionis, & societatis, que competit quoad pastum. qui communis est, & esse debet, qualibet parte anni, cum agri videantur ad vsum pascendi, aliasque similes vtilitates iure communionis hactenus destinati. Quarto est & in hac controuersia considerandum, quod potest dari communio inter duas vrbes, vel duos vicos ad pascendum in certo agro ad eum vsum ab antiquo destinato, ita quidem, vt is ager prati communis nomen habeat, & fuerit hactenus dehesa nuncupatus. In hac sane specie dubio procul responden dum est, ciuitatem habentem huius agri dominium, & proprietatem, non posse illum colere, nec arare, nec seminare, absque consensu illius ciuitatis, quae illic habet communionem, quoad pascendum titulo seruitutis, alioue quocunque. Impeditur etenim per hanc agri culturam pastus ipse communis. Et preter ea ex nomine, ac destinatione agri ius pascendi competit vtrique ciuitati absolute, non autem sub ea limitatione, quae pastum permittit collectis frugibus & eo tempore, quo vacat ager a cultura, quod est maxime notandum. Quinto exceptis hisce casib. indubio, vbi nullus est locus coniecturis, sed sit quaestio ista diffinienda absque vllo praesumptionis adminiculo, ipse arbitror, non posse agrum communem quo ad pastum, proscindi nec coli noua cultura, nec vitium plantatione: cum per hoc impediatur ius pascendi, quod impediri non potest ex his, que tradit Caepola in d. c. de seruitu. iuris pascendi. maxime. nu. 26. & 28. quo in loco explicat, quid agendum sit, si ager hic communis plantatus fuerit. Quod si in hoc agro communi ad pastum nouellatum fuerit, vel fuerint plantatae oliuae. aut denique in praeiudicium iuris pascendi ager sit ad culturam redactus: poterit ius plantantis, & colentis agrum defendi ea praescriptione, que alio[art. 8]qui iure ordinario est omnino sufficiens. Ita sane si plantatio fit contra vniuersitatem, erit necessarium, & sufficiens tempus 40 annorum. l. omnes. C. de praescrip. longi tempo. 30. vel 40. anno. l. 7. ti. 29. part. 3. cum alijs, quae ipse latius tradidi in reg. possessor. de reg. iur. in 6. 2. par. §. 2. num. 9. Nec oberit, quod eadem regia lex prohibet praescriptionem contra vniuersitatem, in rebus ad Rempublicam pertinentibus, quia illud obtinet in via publica, & his locis, quae specialiter sunt constituta ad liberumomnium hominum vsum, eundemque necessarium, vt via publica, pratum, item ad aream publicam, pastum publicum, nomine hoc speciali designatum: nempe, dehesa, o exido. Aliud vero est respondendum in his agris, qui & si communes sint alicuius vniuersitatis, non tamen sunt ad aliquem specialem vsum, & publicum, ac liberum, constituti, quemadmodum eleganter docet Rodericus Xuares alleg. 5. ad cuius distinctionem sunt notanda ea, quae ipse scripsi in reg. peccatum. de reg. iur. in 6. 2. relect. part. §. 9. nu. 8. Atque omnino erit obseruandum, quod in his regnis decisum extat lege, ac pragmatica sanctione 71. & l. 3. ti. 3. lib. 7. ordina. # 38 THEMA CAP. XXXVIII. Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quae vel ex fideicommisso, vel primogenio, familiae, vel agnationi deferuntur. SVMMARIA. -  1 Fideicommissum familiae, vel agnationi relictum, vt proximiores admittantur: an proximiori testatoris primi, vel vltimi possessoris deferatur? -  2 Frater vtrinque coniunctus, an praeferatur in iure accrescendi: & ex pupillari substitutione? -  3 Expenditur text. in leg. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de leg. 2. -  4 Filius fratris praemortui, an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiae relictum? & inibi intelle. gl. in d. §. in fideicommisso. -  5 In successione descendentium erga ipsos ascendentes: an filius repraesentet patris personam, & in eius locum admittatur, etiam vltra pronepotes? -  6 Primo geniturae ius defertur omnino nepoti patruo excluso: & ibi regia Tauri lex traditur. -  7 Nepos etiam aetate minor praefertur in primogenio, & maioratu patruo aetate maiori. -  8 Neptis in maioratu patruo etiam praeferenda est. -  9 Filius secundogeniti mortuo primogenito absque liberis praefertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. -  10 Filius in maioratibus patrem repraesentat, & ideo nepos patruo praefertur, etiamsi omnino agatur de succedendo transuersalibus. -  11 Nepos praefertur patruo in maioratibus, etiamsi post primogenitum expressim vocatus fuerit secundo genitus. -  12 Intellectus l. cum auus. ff. de condi. & demonstra. -  13 Feuda Emphiteusis, & ius patronatus, an admittant repraesentationem istam, vt filius locum patris praemortui obtineat cum patruo, vel vt eum excludat? CAPVT XXXVIII QVAMVIS testatores, & hi, qui agnationis, familie nominisque gentilitij causa, maioratus & primogenia instituere decreuerint: multis eisdemque cautissimis clausulis vtantur, quo vllo vsquam tempore inter eorum posteros de ea re minime controuerti possit: id tamen negotij vel morbo grauati, vel peritorum consilio destituti, aut tandem prae nimia festinatione impediti, & quia humana iudicia non omnibus futuris casibus consulere valent, non ita caute possunt expedire, quin super primogeniorum eorundem successione non raro mille pateat locus quaestionib. & his frequentissime maxima ex parte difficilibus. Idcirco preter alia multa, quae hac in re ab alijs hactenus fuere adnotata, & passim adnotari solent, interpretari conabor, pro publica iuris vtriusque professorum vtilitate, Iurisconsulti responsum in l. cum ita legatur. §. in fideicommisso. ff. de lega. 2. is etenim ita scribit. In fideicommisso, quod familiae relinquitur, hi ad petitionem eius admitti possunt, qui nominati sunt, aut post eos omnes extinctos, qui eo nomine fuerint eo tempore, quo testator moreretur, & qui ex his primo gradu procreati sunt, nisi specialiter defunctus ad vlteriores voluntatem suam extenderit. Haec Modestinus ex lectione Pandectarum Florentinarum, & Gregorij Holoandri. Nam vulgaris lectio habet loco: primo gradu, proximo gradu, quod non admodum refert. Maior est ad huius loci interpretationem dubitatio, & practicis vtilior, quia saepe tractatur de primogenijs, aut fideicommissis ita familiae, agnationi, vel genti relictis, vt primo quidam no[art. 1]minati vocentur, & his extinctis proximior agnatus, aut de familia. Quaeritur etenim, an censeatur vocatus proximior vltimi possessoris, & nominati, an proximior ipsemet testatori? Et sane videtur hac de re text. elegans in d. l. cum ita legatur. §. in fideicommisso. dum Iurisconsultus respondet. Et qui ex his primo gradu. Nam hinc probatur, vocatum censeri ad fideicommissum proximiorem ipsi grauato, & vltimo possessori, licet sit alius proximior testatori, vel maioratus institutori. Atque ita eius loci authoritate hanc opinionem primus omnium palam asseuerauit veram esse Barth. Soci. in l. si cognatis. nu. 40. ff. de reb. dub. idem in l. heredes mei. §. cum ita. colum. 6. ff. ad Trebel. & idem Soc. in cons. 73. lib. 4. nu. 14. & vers. 86. col. 6. ver. aliquando. & 4. & cons. 43. colum. 2. lib. 3. & consi. 51. numer. 31. libr. 4. & consi. 249. lib. 2. col. 13. versi. circa secundam difficultatem. Corneus consil. 22. lib. 2. col. 3. idem Corne. consi. 96. lib. 1. colum. 6. Curt. Iunior cons. 125. numer 4. Anton. Rubeus consil. 36. & 37. & consil. 38. omnium latissime Soc. Iunior cons. 126. li. 1. vbi scribit, hanc opinionem communem esse: idem fatetur eam secutus Ludo. Gozadinus consi. 4. numer. 31. qui & num. 17. eandem tradiderat. Huic opinioni suffragatur, vt quibusdam placet tex. in c. 1. de natura success. Feud. vbi iuxta communem intellectum in Feudi successione consideratur persona vltimi possessoris, non primi eiusdem feudi authoris, quo ad proximitatem. Sed ille tex. procedit in feudo haereditario: non autem in eo feudo, quod haereditarium non est: in quo primus eius author, a quo ius oritur, attendendus est. tex. in c. 1. §. vlt. ti. de succes. fratrum, vel de gradib. success. & ibi Bal. idem Bal. in c. 1. colu. 1. & illic Laudensis co. 2. de eo qui sibi, & suis haered. tradunt hanc distinctionem Calder. cons. 13. ti. de feudis. Angel. cons. 110. Card. cons. 124. Rubeus cons. 85. ad fin. Andr. Tiraque. de vtroque retractu. lib. 1. §. 11. gloss. 1. num. 19. qui hac in controuersia, & opinione per Socinum, & sequaces probata non audet certam sententiam eligere. Sed & pro Socini opinione adducitur sententia Bartoli in l. re coniuncti. colum penult. versicu. Tertio quaero. ff. de legat. 3. vbi examinat quaestionem quandam Dini & eius opinionem, qua asseuerat, repudiante vno ex fratribus haereditatem patris, ad eius partem admittendos esse fratres, vtrinque coniunctos, & preferendos esse fratribus non ita coniunctis: tandem ad eius intellectum scribit Bartol. hanc opinionem falsam esse in substitutione vulgari, & in iure accrescendi, & deinde quoties succeditur testatori: quia in hisce casibus omnes admittuntur: quippe qui pari gradu, & nexu eidem testatori coniungantur: veram aunt esse opin. Dini, vbi agatur de substitutione pupillari, ex qua succeditur pupillo ex testamento patris, non autem patri testatori. Etenim tunc praeferendus est frater vtrinque coniunctus. Priorem autem Barto. opinionem contra Dinum tenent, & sequuntur idem Barto. Imo. Alexan. Aretin. Iason, & omnes in l. Lucius. ff. de vulgari. Alberic. in repet. rubr. ff. e. titu. quaest. 16. Bart. qu. 5. Angelus, Salyce. & Romanus in l. in testamento. C. de testam. milita. textus optimus in l. vnic. §. ijs autem. C. de cadu. toll. idem adnotarunt Dec. consilio 304. Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. ad fin. super q. Bart. quorum opinio Communis est, vt fatentur eam sequuti Alexan. consilio 30. libr. 2. colum. 2. Imola in c. Raynuti. de testament. in materia reciprocae substitutionis. Ripa in dicta l. Lucius. colum. vlti. Aymon Sauilli. consilio 43. Curtius Iunior consi. 25. colum. 1. vbi diligenter expendit tex. in l. vlt. ff. ad Trebelli. pro huius probatione conclusionis: quam & Corn. tradit in consi. 248. lib. 2. Et haec mihi videtur verior opinio: licet multis rationibus conetur eam euertere Ludouicus Villalonga Hispanus in dicta lege re coniuncti. folio 57. Posteriorem vero Bar. opinionem, quae admittit sententiam Dini in substitutione pupillari, a plerisque video receptam fuisse. Nam & eam sequuntur Bart. Soci. in d. l. si cognatis. nu. 38. ver. quarta conclusio. & Curtius Iunior in d. consil. 125. nu. 3. quibus suffragatur, quod notant Bald. 2. notabili. & ibi Paulus in leg. vltim. C. de verborum significatione. Sed & Iason in d. l. Lucius. non audet discedere a Bartolo propter eius magnam authoritatem. Imo & Antonius Rubeus in l. Gallus. §. quidam recte. colu. 15. ff. de liberis & posthum. licet dubitet de opinione Bartoli, asserit tamen, ipsam esse tenendam & non semel, sed ter asseuerat, communem esse. Verum Franciscus Aretinus in dict. l. Lucius. & illic Ripa colum. vltima Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. colum. 51. Aymon in dict. consil. 43. hanc posteriorem Bartoli sententiam improbant, existimantes, etiam in substitutione pupillari admittendos esse ad successionem pupilli omnes fratres non tantum vtrinque coniunctos. Quod procedit propter voluntatem ipsius patris testantis, quae consideranda est, non voluntas pupilli praesumpta. l. Papinianus. §. sed nec impuberis. ff. de inofficio. testamen. idem in specie tenent Bald. consilio 424. lib. 5. & Anto. Rubeus consilio 126. colum. vlti. qui scribit, hanc opinio. communem esse. Idem Anto. Rubeus in d. §. quidam recte. fol. 10. col. 1. minime dubius huic opinio. Aretini accedit contra Bart. quem aliquot rationib. expugnat. Ex quibus ipse opinor, non satis diligenter communem censeri opinionem Bartoli. Sed & duabus rationibus non recte adducitur Bartol. opinio ad intellectum Iurisconsulti in d. §. in fideicommisso. Primo, quia eius opinio falsa videtur. Secundo, quia etiam si vera esset, agitur illic de pupillari substitutione, ex qua succeditur pupillo, non testatori. Idcirco pro Socini sententia solet adduci alia & tertia ratio, que ita quidem concipienda est, in fideicommisso familiae, vel agnationi nomine collectiuo relicto, successio ex praesumpta testatoris voluntate secundum ius commune, & eius regulas deducta, obseruanda est eo modo, quo inter compraehensos sub nomine collectiuo ab intestato iure seruari, & admitti debet, quemadmodum probat text. celebris in d. l. vlt. C. de verbor. sig. cuius authoritate fere omnes vtuntur, qui Socinum secuti sunt. Et praeterea Paulus Parisi. late consil. 30. consil. 36. & consil. 37. & seq. lib. 2. sensere Bartol. numer. 4. Angel. Imol. Cuma. & Paul. Castrens. per textum ibi in d. l. haeredes mei. §. cum ita. Vnde par est, quod ad fideicommissum post vltimum possessorem admittatur, qui eidem proximior est, & ea ex causa successor a lege constituitur ipsi ab intestato decedenti: licet is non sit proximior ex omnibus agnatis testatori. Haec tamen ratio non omnino conuincit: quia & si sit seruandus modus successionis ab intestato iure communi constitutus: poterit quispiam dicere, hanc successionem ab intestato censendam esse, & considerandam respectu testatoris, cui succeditur ex fideicommissaria. l. cohaere di. §. cum filiae. ff. de vulgari. & ideo admittendus erit proximior ipsi testatori, non proximior vltimo possessori. Hoc denique id ipsum est, quod manifeste constat in dict. l. vltim. C. de verborum significat. iuxta ea, quae ibi notantur a Paulo Castrensi, & a Decio consilio 1. Etenim ipse libentissime deduxerim ab eiusdem decisionis responso, seruandum esse in his fideicommissis ordinem a iure datum successioni ab intestato: respectu tamen ipsius testatoris, non respectu grauati. Quia si succeditur primo testatori, illius persona est consideranda, & successio erit secundum illam deferenda. Quamuis & huic rationi quidam conentur satisfacere, ea quidem ratione, quod & si successio detur, & deferatur ex ordine, ac voluntate, & institutione primi testatoris ad ipsius patrimonium: quod in d. §. cum filiae. probatur: non tamen ita proprie ipsi testarori succeditur, sicuti vltimo possessori & grauato, cui immediate subrogatio fit & succeditur vere. Huic tamen responsioni voluntas obuiat primi testatoris, quam obseruare tenemur omnino: & haec potius proximiori sibi agnato, quam remotiori suffragatur, etiamsi vltimo possessori sit proximior hic agnatus, qui a primo testatori remotior est. Deinde quia text. in dict. §. in fideicommisso. adducitur pro Socini sententia, & censetur expressus: oportet expendere, quid illic Iurisconsultus responderit. Nam mihi potius probat Iurisconsultus opinionem contrariam: tantum abest, vt eidem adstipuletur. Siquidem illic relicto fideicom misso familiae: primo admittuntur nominati expressim a testatore, qui grauati sunt, & post eos omnes extinctos non admittuntur proximiores his grauatis & nominatis: sed proximiores ipsi testatori: vt ibidem constat. Igitur apparet, Iurisconsultum non admittere communem interpretationem, imo contrariam probare. Non obstat, quod illic dicitur: & qui ex his primo gradu, est etenim aduertendum, ne quem decipiat Iurisconsulti locus. Mortuo enim testatore nominati admittuntur, & his omnibus extinctis: qui tempore mortis testatoris erant de nomine, & familia ipsi testatori proximiores. Ecce quod tunc proximiores testatori, & non proximiores grauato, admittuntur. Deinde post hos inquit Iurisconsultus, qui ex his primo gradu, ex his scilicet, proximioribus testatori, non ipsis nominatis: secundum intellectum gloss. ibi verbo. & qui. in vltima eius interpretatione, quae magis communiter recepta videtur, & verior est. Hi vero proximiores sunt testatori: quia si secundo loco admissi erant proximiores testatori: his deficientibus & extinctis, qui primum gradum obtinent etiam respectu illorum, iam sunt testatori proximiores. Proximior etenim gradus testatori admissus fuit, & eo deficiente subintrat sequens gradus, & primus post proximiorem, vel secundus ab illo respectu testatoris. Ergo deficiente gradu proximiore, & primo, secundus gradus subintrat, & est proximior ipsi testatori. Fit igitur ex his manifestum, semper attendi personam testatoris: non autem ipsius vltimi possessoris, vel grauati. Sic sane aduersus opinionem Socini, Cornei, & aliorum contrarium probare conantur Iason in consili. 215. libr. 2. & consilio 159. libr. 4. Dec. consil. 546. colum. vltim. Ioannes Crottus in l. filius familias. §. diui. fol. penultim. versicul. quarto quaeritur. ff. de legat. 1. & ibi Ferdinandus Loazes numer. 545. & Ripa nume. 31. idem Ripa in l. Lucius. ff. de vulgari. colum. vltim. magis in specie idem in l. ex facto. in prin. num. 6. ff. ad Trebell. Anto. Rubeus consi. 126. idem Rubeus consi. 38. colu. vlti. licet illic asseueret, non esse recedendum in consulendo, aut iudicando ab opinione Socini. quam & ipse Rubeus rursus reprobat in dicta l. Gallus. §. quidam recte. fol. 9. colum. 4. versicu. sexta, & vltima conclusione. Quo in loco propositis duabus conclusionibus, quarum prior falsa est, non satis recte videtur intellexisse Iurisconsultum in d. §. in fideicommiss. licet eandem distinctionem repetat in consilio 82. colum. vlt. Prior enim est secundum eum conclusio. Quoties testator fideicommissum Titio, & Petro specialiter nominatis ac familiae reliquerit: proximiores ipsis nominatis admittendi sunt, ac praeferendi ipsis proximioribus primo testatori. Atque in hac specie loquitur Iurisconsultus in d. §. in fideicommisso. vt ipse censet. quod falsissimum est ex ipsius Iurisconsulti verbis & contextu. Secunda conclusio, Vbi testator familiae nullis nominatis fideicommissum reliquerit, successio ita est obseruanda, vt proximiores ipsi testatori, praeferantur proximioribus ipsi grauato, & vltimo possessori. Ego vero hanc vltimam conclusionem veram esse opinor, etiam in primo casu aduersus Socin. Corne. & alios: nisi ex voluntate testatoris vel expressa, vel tacita contrarium deduci valeat. Est etenim maxime obseruandum in vltimis voluntatibus, quid testator ipse voluerit. Praesertim in hac quaestione adnotanda erit, ac menti tenenda decisio, & responsio Iurisconsulti in l. cum auus. ff. de condit. & demonstra. & in l. generaliter. §. cum autem. C. de institut. & substitu. Nam ex ea poterit obtinere frequenter opinio Socini: quam alio qui falsam esse censeo, extra casum ibi a Iurisconsulto, & Cesare decisum: ac rursus in l. cum acutissimi. C. de fideicom. Nam & contra Socinum optime conducit, quod Bartolus scribit. in l. peto. §. fratre. in princip. ff. de lega. 2. & in l. si cognatis. col. vl. ff. de reb. dub. versi. quaero hic dicitur, quod legauit. asseuerans, in dubio censeri a testatore vocante agnatos post aliquem nominatum, vocatos fuisse potius agnatos ipsiusmet testatoris, quam illius grauati, & nominati. Ex his poterit perpendi veritas gloss. in d. §. in fi[art. 4]deicommisso. quae in verb. proximo. asserit, in fideicommisso relicto familiae sub nomine collectiuo, filios fratris praemortui admitti simul cum fratribus, eisdemque patruis. Quam sententiam sequuntur ibidem Imol. Paul. Castr. & Angel. de Periglis colum. vlt. Alex. consi. 88. libr. 1. Bald. consi. 488. lib. 3. Paul. de Castro. & Corne. in l. vlt. C. de verb. signifi. ac plures alij, quorum diligenter meminit Andr. Tiraquel. in tract. de primogenijs. q. 40. nume. 184. & sequ. maxime num. 188. vbi nume. 189. eandem opinionem sequitur, quam asserunt magis communem esse Alex. consi. 26. libr. 3. num. 13. & illic Carol. Molinaeus in additio. Ludouic. Gozadinus consi. 4. num. 31. Anton. Rubeus in d. §. quidam recte. fol. 10. colum. 3. Eandem opinionem seruandam esse in praxi scribit Corne. in d. l. vlt. & aequiorem esse profitetur Angel. de Periglis in d. §. in fideicommisso. Huic vero sententiae suffragatur potissimum ea ratio, qua constat, testatorem fideicommissum relinquentem familiae, vel agnationi, tacite ad huiusmodi fideicommissum vocare agnatos, & alios de familia eo ordine succedendi, qui a lege datus est, & constitutus ab intestato. Sed a iure filius fratris admittitur simul cum patruo, ad successionem, & haereditatem patrui intestati auth. cessante. C. de legit. heredibus. l. 5. ti. 13. parti. 6. l. 8. Tauri. Ergo conclusio gloss. vera est, cum id, quod praemisimus probetur in d. l. vltim. C. de verb. signific. Sed haec ratio tantum obtinet in casibus, quibus iure communi, & lege filius fratris admittitur simul cum patruis, & subintrat locum patris. Vnde illis casibus exceptis non esset admittenda. etiam in fideicommisso opinio gloss. in d. §. in fideicommisso. Sic sane conclusionem ab eadem gloss. deductam reprobant Bal. & Cuma. ibi Deci. consi. 1. & consil. 217. Iason & Deci. in l. si auiae. column. 2. C. de success. edict. idem Dec. in l. 1. nume. 14. C. de secund. nupt. Alex. consi. 204. num. 6. lib. 2. & consi. 4. num. 10. lib. 4. idem consi. 129. num. 4. libr. 5. Angel. Areti. in §. cum filius. Inst. de haereditat. quae ab intest. deferun. colum. 1. Curt. Iunior. in tract. de Feud. 2. parte, colum. penu. idem latius in consi. 22. num. 9. & plerique alij nominatim ab Andr. Tiraquello citati in d. quaest. 40. nu. 185. Anto. Rube. cons. 36. & Ias. inter eiusdem Rubei responsa. col. 37. rursus ipse Rubeus consil. 38. & ibidem statim Ioan. Crot. consil. 39. & illic Carolus Ruinus consi. 40. Paul. Castr. consi. 30. num. 61. & cons. 37. num. 70. Rursus idem cons. 39. & consi. 40. num. 37. lib. 2. Cuma. consi. 106. quorum opinio Communis est, vt fatentur Iason in d. cons. 27. num. 5. Ioan. Crottus in d. consil. 39. nume. 4. Paulus Parisius in d. cons. 37. nume. 74. Deci. cons. 1. colum. penul. Curti. Iunior in l. 2. numer. 11. C. de succe. edict. vbi Dec. num. 6. & consil. 408. colum. 2. inquit, Romae in praetorio Rotae secundum hanc opinionem iudicatum fuisse. Huic opinioni aduersus conclusionem a glos. deductam accedit iuris ciuilis regula, quae probat, regulariter filium quo ad successionem non repraesentare patris personam: nisi vbi agitur de successione ascendentium. §. cum filius. Institu. de success. quae ab intesta. defer. aut de successione patrui. §. reliquum. in auth. de haeret. quae ab intest. in d. Authent. cessante. in alijs siquidem casibus manet ius vetus illaesum, secundum quod filius non subintrat locum patris. §. si plures. Instit. de legit. agnato. success. notant Barto. in Auth. post fratres. C. de suis & legiti. haeredib. Angel. in d. §. reliquum. Haec tamen ratio non omnino sufficiens est ad impugnationem gloss. in d. §. in fideicommiss. imo eius opinio saltem erit vera, quoties fideicommissum sit relictum ab aliquo ascendentium, vel a patruo: quia tunc obtinebit sententia gl. ex premissa ratione: sicuti & plures opinantur ex his, qui a gl. discessere. Secundo contra gloss. est alia ratio. Nam in fideicommissis succeditur testatori. l. cohaeredi. §. cúm filiae. ff. de vulgar. testator autem maiorem dilectionem, & affectionem praesumitur habere erga proximiorem. quam erga remotiorem. §. si plures. Institu. de legit. agnat. successo. l. 3. §. si duo. ff. de legi. tuto. l. haeredes mei. §. vlt. ff. ad Trebel. Igitur frater tanquam proximior testatori excludit filium fratris, ex voluntate praesumpta testatoris, quod confirmatur ex eo, quod vbi vocatur ad aliquam rem proximior, nusquam praefertur nepos ex fratre ipsi patruo, imo patruus erit praeferendus nepoti. quemadmodum tradit eleganter Paulus Castr. consi. 164. colu. 7. lib. 2. versic. ad secundum respondetur. Sed & haec ratio facilime tollitur. Nam Doctores, etiam reprobantes glo. passim fatentur fideicommissum relictum familiae sub nomine collectiuo, esse interpretandum secundum ordinem succedendi in testatis qui a iure datus est: vt superius probauimus. Hic autem ordo filios fratris praemortui admittit cum fratre. Igitur & in fideicommissis erit idem ordo admittendus. Sic licet iure communi, aut lege vocetur ad haereditatem proximior ipsi defuncto intestato: nihilominus admittuntur filij fratris cum fratre. Quod manifestum fit ex legibus & authoritatib. paulo antea nominatim adductis. Nec dubitari poterit, ab intestato praeferri proximiorem remotiori. l. vlt. C. de verbor. signifi. Auth. post fratres. C. de legiti. haered. §. reliquum. in Auth. de haeredi. quae ab intest. defer. & ideo licet ab intestato vocetur a lege proximior, adhuc filius ad hanc successionem subintrat locum patris, & filius fratris praemortui admittitur cum fratribus, eisdemque sibi patruis. Quam ob rem Pauli Castrensis considerationem reprobat Tiraquell. in d. q. 40. nu. 157. post Socin. consi. 252. lib. 2. col. 14. versi. ego respondeo. Ex quibus infertur, ac deducitur, quanti sit aestimanda sententia Bal. & Cuma. in d. §. in fideicommisso. distinguentium inter dispositionem hominis, & dispositionem legis. Nam ipsi opinantur, filium fratris non esse admittendum cum patruo, quoties agitur de successione ex dispositione hominis: bene tamen admitti, quoties agitur ex dispositione iuris, & legis: Quam opinionem fere omnes sequuntur, qui gl. in d. §. in fideicommisso. reprobant, presertim Alex. consi. 129. col. 2. lib. 5. & Dec. consi. 1. Etenim haec differentia non subsistit, nec defendi potest. Ex eo siquidem tollitur, quod dispositio hominis, quae tractat de successione, vel de vocatione proximiorum, aut cognatorum ad fideicommissum, est intelligenda secundum ius commune: vt fatentur omnes: iure autem communi admittitur filius fratris. Ergo & ex dispositione hominis idem erit, quod ex lege: cum dispositio hominis sit iuxta legem, & ius commune interpretanda, & praeterea, si fideicommissum familiae nomine collectiuo relictum, ita est intelligendum secundum omnes, vt proximiores admittantur. l. vlti. C. de verb. signifi. l. si cognatis. ff. de rebus dub. l. peto. §. fratre. ff. de legat. 2. l. 1. C. de secund. nupt. cur obsecro eadem hominis dispositio non erit iuxta iuris regulas interpretanda in eo modo, & ordine, qui a iure datur circa proximiores admittendos: qui ita admittuntur, vt filius subintret locum patris proximioris iam defuncti. Qua ratione differentiam Baldi, Cuman. & aliorum reprobat, & in hoc optime Andrae. Tiraquellus in d. q. 40. num. 187. Verum ad huius quaestionis resolutionem plura erunt adnotanda, & diffinienda in specie, quam hactenus confuse nimis fuerint ab alijs tradita, varie siquidem & olim, & nunc hac in refuit, & est controuersum. Primum, in d. §. in fideicommiss. & vniuersaliter, quoties fideicommissum est relictum familiae, sub nomine quidem collectiuo, non admittuntur simul omnes de familia, nec cessat fideicommissum proximioribus admissis. Imo adhuc integrum ius eius permanet, vt ex fideicommissaria substitutione gradatim caeteri de familia admittantur, & vocentur successiue. Hoc notat expressim Paulus Castrensis in dicto §. in fideicommisso. Cuius opinio Communis est, sicuti nos tradidimus in cap. Raynutius. de testament. §. 2. numer. 7. Nec est necessaria alia prohibitio alienationis ad hoc fideicommissum: quod mihi satis probatur in dicto §. in fideicommisso. & in l. peto. §. fratre. ff. eodem tit. in l. vltim. C. de verborum signification. quicquid alij dixerint. Secundo adnotandum est, quod Bald. in dicto §. in fideicommisso. scribit, quoties fideicommissum relinquitur familiae, quibusdam tamen nominatis, vt praedilectis, nominatos esse praeferendos, & primo admittendos, non tamen omnes simul, sed ex eis primo proximiores ipsi testatori. & hoc placet Baldo ex verisimili testatoris voluntate. Quam opinionem sequitur Bartolom. Socinus in l. si cognati. num. 40. ff. de rebus dub. quib accedere videtur opinio Bar. in l. Gallus. §. quidam recte. ff. de liber. & posthu. cuius ipse memini d. §. 2. in princip. illic tamen ex frequentiori doct. sententia hanc opinionem improbaui: & ideo nunc censeo Baldi opinionem falsam esse, sequutus Aretin. & Socin. columna tertia. in dict. §. quidam recte. & ibi Lancel. Deci. columna secunda. Galiaulam num. 65. Quorum opinio magis Communis ex eo mihi videtur, quod & aduersus Barto. cuius authoritate sententia Baldi plurimum instruebatur, & defendi poterat, omnes fere, saltem frequentiori suffragio scripserint. tametsi quod Bal. adnotauit procedere valeat in duobus casibus a me in d. §. 2. traditis. 2. & 3. conclusio. Tertio ad intellectum gloss. est obseruandum, quod vbi ad fideicommissum relictum familiae vocantur a testatore expressim proximiores, filius fratris, vt quidam opinantur, non admittitur cum fratre, & patruo, nec filius repraesentat personam patris praedefuncti. Hanc conclusionem facilime admittent Bal. & alij, qui glo. reprobarunt, constituentes differentiam inter dispositionem legis, & hominis: quae in hac specie obtinere videtur: nempe cum ab homine vocantur proximiores, non autem vbi tantum apponitur nomen collectiuum: tunc enim ordo datus a lege omnino seruandus est. Nam etiamsi a lege vocentur proximiores, & eadem vocatione praemissa filius admittendus sit in locum patris per repraesentationem simul cum patruo, id mirum non erit, quia & tunc agitur de interpretatione legis, non de interpretatione hominis, qui expressim vocauerit proximiores: Quo casu aperta est eius voluntas in hoc, quod vere proximior admittatur non is, qui per fictionem proximior censetur. Siquidem per fictionem & repraesentationem filius fratris in locum patris admittitur ad successionem cum patruo: vt explicat Baldus in authenti. cessante. C. de suis, & legiti. haeredi. col. vlti. qui scribit, hanc vocationem, & admissionem fieri per fictionem iuris. Haec vero non est admittenda in fideicommisso ab homine relicto: Quia in fideicommissis veritas non fictio attendenda est. l. fideicommissum. ff. de conditio. & demonstra. l. Statius Florus. §. Cornelio Foelici. ff. de iure fisc. Huic opinioni accedit quod paulo ante ex Paulo Castrensi adnotauimus versi. secundo contra. glo. item quod notat Bal. in l. iubemus. §. vltim. iuncto principio C. ad Trebellian. scribens, quod licet alias quandoque sequens in gradu repraesentet proximiorem: tamen vbi in dispositione hominis fit mentio de gradu, non comprehenditur sequens in gradu: quamuis, vt dixi, talis fit, qui iure repraesentet proximiorem. Ad idem optime conducit text. in l. si libertus praeterito. §. si libertus. ff. de bon. libertor. Igitur quamuis ex legis interpretatione, vbi fideicommissum familiae relinquitur, admittendi sint proximiores: & quoties lege proximior admittitur, filius quibusdam casibus representet patrem praemortuum: hoc ita verum est, quia in hac specie verba legis loquentis de proximiore interpretamur Non tamen idem erit, quoties dispositionem hominis proximiorem vocantis interpretabimur: cum ea sit proprie, ac iuxta veritatem seclusa fictione interpretanda. Ex quo poterit etiam dissolui ratio quaedam, quae adduci solet contra conclusionem istam, quam hoc in loco probare conamur. Nam statuto vocante proximiorem, filius patrem repraesentat, & in eius locum admittitur: secundum Alexand. consi. 88. libro primo. Iason consi. 159. col. 4. lib. 4. Deci. cons. 484. colum. 2. & in leg. 1. nota. 14. C. de secund. nupt. Tiraq. in tract. de primogenijs, quaest. 40. numero 20. Etenim licet statuta sint stricte interpretanda: nihilominus recipiunt interpretationem passiuam ex regul. iur. communis. l. 1. §. 1. ff. ad leg. Falcid. Bart. & alij in l. si quis seruo. C. de furt. Sed & principalis conclusio ex eo maxime deducitur, quod cum alioqui, vbi testator grauauerit filium fideicommissi, legis interpretatione id fideicommissum cesset, si filius decesserit relictis liberis. l. cum auus. ff. de cond. & demonstrat. l. cum acutissimi. C. de fideicom. & haec legis interpretatio sit intelligenda de liberis legitimis, & naturalibus. leg. generaliter. §. cum autem. C. de instit. & substit. Attamen fideicommissum ita expressim a testatore conceptum: si sine liberis institutus decesserit: intelligitur de liberis naturalibus tantum: licet non sint legitimi. leg. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebellia. & illic gloss. communiter recepta. Vnde non immerito constitui potest ad intellectum gloss. in dict. §. in fideicommisso. distinctio ista, ex qua palam deducitur haec tertia conclusio, quam in hac specie adnotarunt, & tenuerunt hi doct. quorum ad probationem quartae & statim sequentis conclusionis mentio fiet: ac praeterea Paulus Parisius consi. 30. numero 58. & sequen. & consi. 37. numero 57. & 70. atque iterum consi. 40. num. 25. libro 2. His accedit text. optimus in authen. post fratres. C. de legi. haere. vbi post fratres, & fratrum filios, qui proximior est, admittitur: & tamen post fratrum filios, non repraesentat filius personam patris: vt receptum est. Ergo non alia ratione, quam, quod tunc proprie, & vere sit proximior admittendus. Idcirco haec tertia interpretatio gloss. in dict. §. in fideicommisso. videtur iure congrua & vera: eo praesertim quod opinio glo. propter multa difficilis sit, ac multis displiceat: tametsi Iason in consi. 159. libro quarto. eandem glo. sententiam etiam in casu huius tertiae conclusionis probet, & admittat, post Bal. in consi. 488. lib. 3. Quarto, vbi fideicommissum relinquitur a quocunque testatore sub nomine familiae hac apposita conditione, & clausula: vt ad id admittantur qui sint de familia, salua gradus praerogatiua: tunc filius non obtinet locum patris, nec eius personam repraesentat: quemadmodum probatur in authen. defuncto. C. ad tertulli. ex propria illius decisionis ratione: vbi Paulus de Castr. hoc sensit, & expressim asserit Dec. in d. consi. 1. colum. 3. Paulus Paris. in dict. responsis praesertim in consi. 37. nume. 57. libro 2. Corne. in dict. auth. defuncto. colum. 2. post Fulgo. ibi, Curt. Iunior in l. 2. C. de success. edict. nu. 15. & Decius iterum consi. 408. numero 12. licet & in hac specie opinionem glo. sequatur Soci. Iunior in cons. 128. lib. 1. nu. 11. Quinto idem erit fere eadem ratione, quoties testator ad fideicommissum relictum familiae certum gradum nominatim vocauerit. Nam eo casu sequens in gradu, idest, qui sequentem gradum obtinet, non admittitur per repraesentationem in locum patris praemortui, qui fuerat ex gradu priori. Quod videntur notare, qui duas proximas conclusiones tenuerunt: & in specie Curt. Iuni. consi. 22. nu. 7. 8. & 11. Idem in l. 2. numero 14. C. de success. edict. Paul. Paris. cons. 37. num. 53. & 57. lib. 2. Carol. Molin. in Alex. consi. 204. lib. 2. & in consi. 26. lib. 3. Sexto constat ex his, & ex dictis in vers. secundo. Quod in specie, & casu d. §. in fideicommisso. ex duobus nominatis & praedilectis a testatore, altero mortuo non obtinere eius filium locum patris ad obtinendum fideicommissum. Alter etenim solus nominatus illud obtinebit: siquidem illi nominati grauati censentur, vt vnus alteri post mortem restituat: secundum Paul. Castr. & communem ibi. Quod deduci poterit ex eodem §. in fideicommisso. vbi est text. optimus ibi: & post eos omnes notat late Paris. in d. consi. 37. nu. 49. & seq. quam opinionem ipse censeo communem esse. Septimo hinc constat, quod si testator ad fideicommissum vocauerit filios, & nepotes: denique vocauerit filios, vt constituentes vnicum tantum gradum a sequenti, & nepotibus distinctum: ita quidem, quod appellatione filiorum non comprehendantur nepotes, mortuo vno ex filijs, eius filius non obtinebit per repraesentationem locum patris, nec admittetur simul cum patruis. Et hoc sane duplici ratione. Prima ex eo, quod tradidimus superius. vers. 5. Secunda ex eo, quod notauimus proximo versic. 6. Etenim quo ties filij vocantur ita, vt gradum vnum constituant, nec contineant nepotes: nominati censentur vocati, & ideo filius in hoc casu non subintrat locum patris. Atque ita tenent Cuman. & Alex. in l. haeredes mei. §. vltim. ff. ad Trebell. iunct. glos. Curt. Iunior in d. l. 2. num. 14. & idem in d. consil. 22. Paul. Paris. & alij modo citati. Octauo est aduertendum, quod etiamsi fideicommissum instituatur a testatore, qui expressim vocauit plures sub nomine collectiuo, salua tamen gradus praerogatiua admittendos seruato ordine successionis ab intestato, vel a iure tradito: tunc filius repraesentabit personam patris, & in locum eius admittetur ad fideicommissum, quod reliquerit ascendentium aliquis, patruus, amita, vel matertera. Quemadmodum in specie Dec. probat, & respondet in consil. 79. col. 2. Nono, seclusis hisce casibus erit admittenda opinio gloss. in fideicommissis, & filius personam patris repraesentabit, vt cum patruo illud obtineat fideicommissum, quod familiae delatum fuerit, quoties fideicommissum est relictum ab auo, vel ascendente, aut a patruo, amita vel matertera, etiam si simpliciter vocata fuerit familia sub nomine collectiuo. Haec etenim est propria intentio gl. in d. §. in fideicommisso. quam in hoc sensu intelligunt, & sequuntur Dec. consil. 1. colum. 2. & cons. 79. optime, atque in specie idem Dec. consil. 217. Carolus Ruinus inter consil. Rubei consil. 40. num. 4. & ipse Rubeus consil. 82. col. vltim. Curt. Iunior in l. 2. num. 11. C. de succes. edict. Caro. Molin. in additio. ad Alex. consil. 26. libro 3. vbi sensit, ita esse intelligendum responsum Alex. ibi qui dixit, communiter approbari gloss. in dict. §. in fideicommisso. Quin & in hoc sensu descripsit, hanc esse Communem opinionem Parisi. consil. 36. colum. 2. lib. 2. eandem tenent in specie ita gloss. interpretati. Bartho. Socin. consil. 51. lib. 4. numer. 19. Aretin. consil. 164. colum. penultim. Imola in dict. §. in fideicommisso. Denique omnes, qui gloss. sequuntur ita eam intellexere, & praeterea Curtius Iunior consil. 128. num. 11. pulchre Iason consil. 125. lib. 2. & consil. 159. lib. 4. Sed & Socin. Iunior consil. 126. num. 10. libro 1. asseuerat, hoc sine dubitatione verum esse. Hi vero authores non satis aperiunt, an in successione ascendentium descendentes omnes etiam vltra pronepotes admittantur per re[art. 5]praesentationem. Id etenim est hactenus satis controuersum. Nam text. in §. cum filius. Insti. de haereditat. quae ab intesta. defer. tantum de pronepotibus tractat, & statuit, hos esse per repraesentationem admittendos ad successionem proaui. Et ideo sunt qui teneant, vltra pronepotes non esse admittendam representationem, vt filius locum patris praemortui omnino teneat. Hoc sane, etiam si locus mendosus appareat, tenet Faber in dict. §. cum filius. & illic Angelus Aretin. column. j. idem Angelus in §. multis. Instit. de successi. liber. col. j. latissime omnium Sigismundus Lofredus in Paraphrasibus feudalibus titu. de natura successi. feudi fol. 51. citatur pro hac parte Bart. in l. j. §. sed si quis. ff. de sui. & leg. haere. qui de pronepotibus fatetur, non tamen negat de vlterioribus. Idem Bartol. in dict. auth. post fratres. scribit, repraesentationem tantum esse admittendam, vbi agimus de successione patrui, vel aui: non tamen excludit successionem abaui. sicut nec posset excludere successionem proaui. Ego quidem & si videam non posse hanc controuersiam deduci in praxim: quia raro pronepotes agunt de proaui successione: eam vero esse omnino necessariam ad interpretationem fideicommissi ab abauo, & alijs vlterioribus relicti & instituti, quo ad praesentem quaestionem opinor: & deinde censeo, Contrariam sententiam veriorem esse. Idcirco mihi potius placet, vltra pronepotes esse locum repraesentationi, etiam in decimo gradu. quod expressim tenet gloss. & illic Ioan. Faber in dict. §. multis. verb. ad quintum. Rolan. in tract. de success. ab intesta. 11. colum. versicu. Sed si cum filijs. Cynus in tract. de success. ab intesta. licet Sigismundus neget, illud opus esse Cyni. Eandem opinionem repetit ipse Faber in §. caeterum. Institut. de legit. agna. success. numero tertio. Saly. in authen. in successione. in fin. C. de suis, & legit. lib. Eguinarius Baro in dict. §. cum filius. quorum opinio probatur in §. item vetustas. versicul. ita tamen. Institu. de haeredita. quae ab intestato deferunt. Vbi in successione haereditatis ascendentium succedunt nepotes, pronepotes, & aliae personae descendentes ex masculo, vel foemina, in stirpes, & non in capita. Idem fere traditur in d. authen. in successione. Quod si vlteriores personae post pronepotes succedunt ascendentibus in stirpes, vt constat: plane sequitur, filios admitti in locum parentum praemortuorum per repraesentationem: alioqui non datur successio in stirpes. Atque ita est haec conclusio diffinienda, vt appareat, quid referat intellexisse opinionem gloss. in fideicommisso. post Deci. & alios eo modo, quo in hoc ver. nono intelligimus. Tametsi, etiam iuxta hunc intellectum reprobet gloss. Antoni. Rubeus cons. 36. colum. vltim. & consi. 38. colum. 2. atque in hoc Bal. & alij inclinent, dum constituere conantur discrimen, ac differentiam inter dispositionem hominis, & legis: quae non satis congruit huic disputationi, vt superius probauimus, vbi fideicommissum sub nomine tantum collectiuo familiae simpliciter relinquitur. & ideo ipse opinor gl. admittendam esse in praedicto sensu. Decimo apparet fere ex consensu omnium, qui & gloss. improbant, & sequuntur, ad fideicomissum relictum familiae, etiam simpliciter nomine collectiuo, ab eo testatore, qui non fuerit ex ascendentibus, nec ex patruis, materteris, aut amitis, non esse admittendos filios fratris praemortui cum patruis superstitibus. & haec est proculdubio Communis opinio. Sed & in hoc casu, & denique in hac controuersia ad presentem dubitationem, admonendus est lector, vt diligentissime obseruet voluntatem, etiam presumptam testatoris, & disponentis: atque item, an illud sit verum, quod in initio huius capitis tractauimus: nempe attendendam esse quo ad fideicommissa, & alia vincula, personam vltimi possessoris, & sic grauati, vt eius respectu successio deriuetur, & debitum ordinem habeat. Vndecimo illud est obseruandum adhuc in fideicommissis, quod vbi ad fideicommissum relictum agnationi, vel familiae sub nomine collectiuo vocantur agnati, vel cognati iure primogeniturae, & maioratus, filius primogeniti praemortui praefertur patruo, & filio vltimi possessoris, subintratque filius in locum patris iure primogeniti. probat hoc in successione regia lex partitarum. 2. tit. 15. par. 2. & in omnibus maioribus regia lex. 40. Tauri. quae hoc ipsum statuit, non tantum vbi tractatur de successione in primogenio ascendentibus, sed & si tractetur de succedendo transuersali, vt ipse intelligo, etiam vltimo possessori, non solum maioratus institutori. Sed & iure communi hanc eandem opinionem probant, & sequuntur plures: praesertim Oldrad. consi. 224. Alberi. in prooemio Pandectarum. §. discipuli. col. antep. Bal. in l. liberti, libertaeque. C. de oper. liber. nu. 18. Paulus de Castro in l. maximum vitium. num. 3. C. de lib. praet. idem in l. is potest. nu. 2. ff. de adquir. haere. & ibi Iason nu. 32. idem Paulus consi. 164. lib. 2. Abb. consi. 85. lib. 1. idem Abb. nu. 8. Ancha. nu. 18. & Card. q. vlt. in c. licet. de voto. Praeposit. in cap. 1. de feudi. Marchiae. ducatus & comitatus. Quam sententiam & plerique alij tenuerunt, quos sequitur, & omnium latissime refert Andraeas Tiraquel. in tract. de primogenijs, q. 40. Ioan. Cirier de primogenitura lib. 1. q. 25. & 26. quae quidem opinio seruatur de consuetudine tanquam verior, secundum Carol. Moli. in Alexand. consi. 4. lib. 4. eandem sequuntur Thomas Grammaticus decisi. 1. lib. 8. parerg. c. 15. vbi dicit, hanc esse magis Communem sententiam. Idem fatentur & plures alij, quorum meminit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 11. qui latissime tradit, apud quas gentes fuerit, & sit haec opinio recepta. Nec tamen olim defuere, qui pro patruo aduersus nepotem responderint: idemque & iuniores quidam fecere. Huius etenim partis authores, & defensores sunt Oldradus sibi contrarius cons. 94. Ricardus Malumbrius, Cynus, Baldus, Saly. & Paul. Castr. in l. Si viua matre. per illum text. C. de bonis mater. Dominicus & Francus in c. Grandi. de suppl. negl. praelat. Fulgosius in l. vt intestato. C. de suis & legitimis haeredi. Chassanae. in consi. 53. Antoni. Rubeus consilio 149. & plerique alij per Tiraquellum citati. qu. 40. num. 13. quorum opinio magis Communis est secundum Alexand. cons. 4. lib. 4. Dec. cons. 443. & Matthae. de Afflict. in rub. de succe. feudi. nume. 88. libro feudorum. Sed quia res ista, & controuersia iam est diffinita per regiam constitutionem, non est, cur toties haec repetatur disputatio: praesertim quod Andrae. Tiraquellus, Matth. de Afflict. Ioan. Cirier. & Thomas Grammaticus latissime hanc quaestionem disputauerint. Ipse vero etiam seclusa lege regia arbitror, opinionem, quae nepoti fauet aduersus patruum, veriorem esse. Et ideo omissis rationibus, & authoritatibus, quae optime ab alijs traduntur, rationem quandam ex coniectura & praesumpta mente testatoris deducam: ac deinde legem ipsam regiam, & Taurinam constitutionem interpretari conabor ad praxim, & vsum, quandoquidem possunt plura contingere dubia ad eius intellectum. Etenim qui primogenitum constituit, & maioratum, hoc plane in fauorem agnationis vult, quod primogenium illud deferatur gradatim primogenitis per lineam rectam, ita quidem, vt vni detur, & competat, qui ex linea recta primogenitus sit, & primum gradum obtineat in eadem linea post vltimum possessorem, eiusdemque gradus primum locum habeat. Nam quod iure traditur de patruis admittendis cum nepotibus, obtinet, vbi res ad plures deuenire potest. At quoties vni tantum, & primogenito defertur fideicommissum: primogenitus vnius gradus semel admissus, reliquos de illo gradu excludit interim, dum gradatim potest primogenium in posteros deferri: cum gradus descendentium ordinem efficiant, & constituant, nec distingui aut mutari possint, nec numerari ex pluribus in eodem gradu existentibus. quod est satis manifestum. Vult & praeterea primus maioratus author, quod si primogenium in transuersam lineam transierit, aut locum obtineat, idem in ea seruetur ita, vt semper descendat ab illo, qui vel vltimus possessor est, vel post illum primum locum obtinet ad primogenium. Igitur si gradatim primogenium defertur primogenitis per lineam rectam: consequitur necessario, quod mortuo possessore ille primogenitus ad maioratum vocatur, qui eadem in linea recta sequentem gradum constituit, & efficit iure primogeniturae: vnde mortuo filio primogenito viuente patre possessore maioratus, eius filius maior, & primogenitus gradatim subintrat, & primum locum obtinet in linea recta deficiente patre, & gradu primo, quem ipse pater constituebat, atque ideo primogenium habere debet. Haec etenim linea recta semper est consideranda, nec est diuertendum ad transuersales: Cum ea sit natura primogenij constituti ad deferendum aliquod patrimonium vni eidemque maiori, & primogenito, vt gradatim linea recta semper sit obseruanda, neque digressio fiat ad transuersales, qui a maiori, & primogenito eiusdem gradus fuere exclusi. Is siquidem loco omnium eiusdem gradus primogenij iura obtinuit. Quod etiam constat, quia mortuo possessore maioratus relictis fratribus & filijs, defertur dubio procul primogenium filio maiori, & primogenito, non fratribus. Nempe ex eo, quod gradatim in deferendis primogenijs sit successio distribuenda per lineam rectam, dum fieri poterit descendendo ab vno in alium, nullo pacto transuersales admittendos. Summa ergo totius rationis est, in maioratibus, & primogenituris ex mente testatoris, aut primi institutoris, successionem gradatim deferri ad descendentes primogenitos per lineam omnino rectam, si fieri possit, ita vt vni, & primogenito, ac maiori patrimonium detur. Quae quidem ratio deducitur a mente testantium obseruata ratione tex. in l. vlt. C. de verb. significat. & in l. 2. titul. 15. part. 2. quae lineam rectam obseruat. Ad haec accedit, quod per institutionem maioratus videatur maior, & primogenitus in singula linea vocari, & ita quidem inuitari, vt durante linea primogeniti, non fiat transitus ad secundogenitum. tex. in c. 1. in fine de natura & success. feud. quem text. ad hoc induxit Alci. inter responsa Grati. consi. 8. & Soc. consi. 252. lib. 2. col. 8. idem probare conatur ex cap. 1. de success. feud. text. tamen aptior est in d. ca. 1. de natura & success. feudi, cuius & ipse Soc. meminit. Sed & ratio ista deduci poterit ex Paulo Castr. in d. consi. 164. & Praepo. in d. c. 1. fundamento. 19. pro nepote. # 1 Prima Taurinae legis pars. Enla succession del mayoradgo, aunque el hijo mayor muera en vida del tenedor del mayoradgo, o de a quel, a quien pertenesce: si el tal hijo mayor dexare hijo, o neito, o descendiente legitimo: estos tales descendientes del hijo mayor por su orden, prefieran al hijo secundo, del dicho tenedor, o de aquel a quien el dicho mayoradgo pertenescia. Hactenus prima legis regie pars, ex qua deducuntur plura. Primum ex hac regia decisione apparet, non tantum praeferendum esse nepotem patruo quoties primogenitus post patris obitum maioratum obtinuit, & tandem moritur relictis filio, & fratre. In hoc etenim casu nulla videtur apud authores controuersia: quia conueniunt omnes, etiam qui partes patrui conati sunt defendere, nepotem esse admittendum, & filium fratri praeferendum in successione. tex. optimus in c. licet. de voto. & ibi Cardi. & Abb. vlt. not. tex. et iam in c. Grand. de supplen. negl. prel. in sexto. & illic Anch. & Franc. Marti. Laudem. in tract. de primogenitura col. pen. & Corsetus de potest. Regis. q. 115. Dec. cons. 443. vers. quinto. non obstat Bal. in l. tutela. §. si duo. ff. de legit. tutel. ac plures alij, quos sequitur Andr. Tiraq. in d. q. 40. statim in prin. dicens, hoc a nemine fere negari: idque ex historijs probat. Sic & in regno Castellae Ioannes Rex II. huius nominis regnum obtinuit mortuo Henrico III. eius patre, qui regnum possederat, etiamsi Henricus fratrem reliquerit Ferdinandum, qui dictus est Infans Antequerae, & postea regnum Arragoniae legitima successione fuit consecutus: & ipsum alias factum est saepissime: vt ex Chronicis apparet, & idem Tiraquellus commemorat. Sed & nepos patruo praefertur lege regia, etiam patre primogenito vltimi possessoris mortuo in vita ipsius patris, & aui. quod palam probatur in dicta lege: & ita est haec constitutio pro his, qui partes nepotis iure defendunt aduersus illos, qui hoc in casu patrui ius tutantur. Atque in hoc conuenit Taurina constitutio cum lege partitarum, quae in successione regni idem statuerat. Secundo ex eadem regia decisione, si ad amussim expendatur, constat, nepotem patruo esse prae[art. 7]ferendum, etiamsi ipse sit aetate minor patruo. quod satis dictat regia lex, & probat ratio paulo ante a me adducta: idemque iure communi tenuerunt omnes, qui pro nepote scripsere aduersus patruum, saltem magis Communiter, eorumque rationes in hoc tendunt. Nam vbi nepos ex filio primogenito esset maior aetate patruo, & ad primogenium vocatus esset simpliciter primogenitus, vt frequenter fieri solet, profecto etiam seclusa lege regia, etiam ex sententia defendentium iura patrui, esset nepos praeferendus: quemadmodum ipse Matthaeus de Afflict. tradit, & tenet in d. rub. de succes. feudi. numer. 91. Bald. & Fulgo. in l. vt intestato. C. de suis & legiti. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acquiren da haereditate. Alexand. consil. 4. libro quarto. colum. 2. Dec. consil. 443. colum. 3. Tiraquel. in d. q. 40. num. 5. Tertio ex eadem ratione, & lege regia deducitur, nepotem esse praeferendum patruo, etiamsi fideicommissum, & primogenium ab ipso testatore fuerit delatum primogenitis, & maioribus natu. Nam etiam in hac specie nepos locum patris primogeniti obtinet, & praefertur patruo in maiori aetate. Hoc ipsum in specie notat Paulus Castrensis in d. cons. 164. lib. 2. & late Socin. consil. 252. lib. 2. Quorum opinio verior est perpensa hac lege Taurina, & ratione, quam superius constitui: & deinde perpensis his, quae tradit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 102. & seq. Quamuis Alciat. contrarium responderit inter Grati. responsa cons. 8. & lib. 8. parerg. c. 15. Quarto, licet in maioratus, & primogeniorum successione mares foeminis preferantur in eodem gradu, & linea, etiamsi mares sint aetate minores foeminis primogenitis. quod notauimus libro tertio. varia. resolutio. cap. 5. num. 5. Attamen filia primogeniti iam praemortui viuente patre excludit patruum masculum secundogenitum, vbi ex conditionibus, & legibus primogenij non excluditur foemina. Hoc enim eadem ratione, & lege regia probatur: & tenent expressim Sebastianus Neapodanus in consuetudinibus Neapolitanis tit. de success. ab intestato super verbo ex masculis. Thomas Grammati. decisio. 1. nume. 28. qui refert, ita pronunciatum fuisse in regno Neapolitano per ipsum Regem Fernandum I. an. M. CCCC. LXXX. quod etiam commemorat Matth. de Afflict. in tit. de natura succe. feudi. num. 54. qui ab hac opinione non audet discedere: tametsi maxime dubitet, quippe qui semper in hac controuersia magis declinauerit in fauorem patrui contra nepotem. Sed opinionem istam, quam hoc in versiculo, quarto intellectu probamus, tenent Andrae. Isernia in cap. 1. in prin. nu. 2. de eo, qui sibi, & haeredi. suis masculis. Praeposit. in c. 1. de feudo Marchiae, ducatus, & comitatus. 15. fundamento pronepote. & Sigismundus Lofredus in consil. 39. nu. 28. optime Tiraquellus de primogenijs q. 14. quem legito. Nam plerunque hac quaestione erratur, dum opinionem istam falso etiam sequuntur quidam in eo casu, quo expressim a primogenio foemina excluditur. Qua in re non satis seipsum explicat Lofredus: sicuti nec Ioan. Lupi. in rub. de donatio. 69. nume. 26. Quinto ex praemissis illud est obseruandum, regiam legem, & opinionem, quae pro nepote aduersus patruum probata est, admittendam esse, siue ex dispositione, ac institutione maioratus vocetur filius primogenitus, siue primogenitus simpliciter. Nam vtroque casu idem erit ex illa ratione, quam constituimus pro hac parte & ex lege regia, que satis generaliter hoc explicare videtur. Atque in hoc tendunt fere omnes rationes, quae a doctoribus pro hac opinione traduntur: tametsi in priori casu, quando filius primogenitus expressim vocatur, patruum esse praeferendum nepoti etiam maiori & prius nato, asseuerent Bald. & Fulg. in d. l. vt intestato. C. de suis & legit. liber. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acqui. haeredi. idem Alex. consi. 4. libro 4. colu. 2. ad finem. Sexto, Regia lex & opinio quae nepoti fauet etiam obtinet, non tantum in filio primogeniti mortui viuente patre: sed & in filio secundogeniti, qui mortuus est viuente patre ac superstite primogenito, qui tamen postea mortem obierit absque liberis viuente patre. Nam hic filius secundogeniti subintrat locum patris aduersus tertiogenitum, & in maioratu mortuo auo praefertur tertio. Quod eisdem rationibus probatur, & notant latissime Socin. consil. 252. libro secundo. & Thomas Grammaticus. decisio. 1. numero trigesimo. sensit Aretin. in consil. 164. si obseruetur factum, super quo consultus respondit. Septimo ex his ipse infero, quod vbi constaret, aliquod patrimonium esse maioratum, nec tamen constaret de clausulis fideicommissi: esset omnino seruanda legis regiae responsio: quia in dubio ea videtur fuisse mens testatoris, & illius, qui maioratum instituit. Hoc ipse adnotaui libro tertio. variarum resolu. capit. 5. numero octauo. Octauo huius legis regiae, & Taurinae verba ibi. En vida del tenedor del mayoradgo, o de aquel a quien pertenesce, possunt habere duplicem sensum. Primo enim intelligenda sunt de illo, ad quem primogenium iure nunc pertinet, quamuis id alius possideat inique, & iniuste. Etenim si huius filius primogenitus moriatur patre superstite, nepos, filiusque primogeniti subrogatur patri, vt ad maioratum omnino admittatur, vel ad prosequendum ius illud euincendi primogenium ab iniquo possessore. Secundo potest constitui exemplum de filio primogenito, qui filium habet nepotem possessoris, & hic nepos moriatur viuentibus, auo possessore, & patre primogenito, relicto tamen filio pronepote possessoris: Is enim pronepos erit admittendus ad maioratum omnino post mortem proaui, si & auus iam mortem obierit ante proauum, excluditque patruos, & item fratres aui primogeniti. # 2 Sequitur. secunda legis pars. Lo qual no solamente mandamos, que se guarde y platique en la succession del mayoradgo a los ascendientes: Pero aun en la succession de los mayoradgos a los transuersales de manera, que siempre el hijo, y sus descendientes legitimos por su orden representen la persona de sus padres. Aunque sus padres no ayan succedido en los dichos mayoradgos. Haec legis pars quo ad exempla varie potest intelligi. Etenim primo eum sensum habet, quod hic ordo sit seruandus quo ad successionem per representationem, vbi maioratus fuerit ab initio constitutus ab ascendenti, & demum successio delata fuerit in eum, qui non habuit, nec habet descendentes, sed transuersales, ad quorum vnum primogenium deuenit: tandem vltimi possessoris filius primogenitus mortem obierit in vita possessoris eiusdem relicto filio, & fratre. Nam in hoc casu nepos praefertur patruo per repraesentationem licet semel in transuersam lineam transierit primogenium. Hoc autem exemplum fere nullam dubitationem habet, sicut nec illud, quod constituitur: vbi per lineam rectam deriuatur successio in primogenitos absque vlla interruptione, ita vt nusquam ex transuersa linea quisquam fuerit admissus. Semper enim in his duobus casibus agitur de successione ascendentium vel ascendentis, qui maioratum constituit. Quemadmodum in initio huius capitis explicuimus. Hic siquidem vltimus possessor ex linea transuersa, omnino descendit a testatore, & ideo repraesentationis ius in eius successione locum obtinet: vt superius praemisimus. Qua ratione quoties maioratus author, & institutor est de ascendentibus, & ab eo descendit vltimus possessor, regia lex palam procedit, & iure communi, siue iam linea directa in transuersam mutata fuerit, siue permanserit: omnes enim a primo testatore descendunt. Secundo potest haec regia responsio intelligi in maioratu, & primogenio constituto ab aliquo transuersali: nempe a fratre in fratrem, & fratris filios, ac descendentes. Etenim quamuis iure communi non sit locus repraesentationi in successione lineae transuersae, nisi cum agitur de successione patrui: tamen in primogenio, & maioratu regia lex hoc statuit, vt semper sit locus repraesentationi, ita quidem, quod nepos patruo praeferatur. Quae sane decisio admitti iure poterit propter rationem, quam superius tradidimus hoc in capite versic. etenim qui primogenium. Et hoc exemplum plane obtinet, vbi vltimus possessor maioratus est item de ascendentibus, ab eoque patruus, & nepos, qui modo contendunt, proximam originem ducunt. Tertio ad intellectum huius regiae constitutionis illud erit obseruandum, eam equidem obtinere, & admittendam fore, non solum vbi contenditur inter patruum & nepotem vltimi possessoris descendentes, quod modo adnotabam: erat enim patruus filius secundogenitus vltimi possessoris, & ipse nepos primogeniti praemortui filius: sed etiam quando vltimus possessor moritur absque liberis, relicto fratre minori, & filio fratris secundogeniti maioris iam praemortui. Etenim & in hoc casu, sicut frater secundogenitus iam praemortuus, si viueret, obtineret primogenium, excluso fratre tertiogenito: ita & filius eiusdem fratris secundogeniti praemortui est admittendus excluso patruo, fratre tertiogenito ipsius vltimi possessoris, etiamsi maioratus fuerit institutus ab aliquo ex transuersa linea. Nec me latet, contrarium quibusdam placuisse, qui existimant, non esse locum regiae decisioni, quoties primus author maioratus, quique illum in fauorem agnationis instituit, & eiusdem primogenij vltimus possessor fuit, ex linea transuersa familiae, & agnationis, non de ascendentibus: imo tandem vterque fuerit transuersalis. Vnde consequenter opinantur, nepotem excludi a patruo quo ad maioratum institutum ab aliquo transuersali, vbi patruus & nepos non descendunt ab vltimo possessore: imo vterque eum attingit linea transuersa cognationis vel agnationis. Quasi post filios fratrum locus non sit iure communi representationi, quo ad successionem transuersalium: & ideo iuxta iuris communis regulas, & legem ordinariae successionis, secundum hanc opinionem non est ad primogenium a transuersali constitutum admittendus per repraesentationem filius praemortui fratris, qui post vltimum possessorem eius fratrem primogenitum foret admittendus, si viueret, excluso fratre minori, potiusque tertius hic frater, & minor vltimi possessoris, excludet omnino nepotem, eiusdemque filium fratris secundo geniti, qui viuente fratre primogenito, & vltimo possessore mortem obierat. Cui opinioni iure communi adstipulatur authoritas Antonij de Butrio in consi. 47. qui asserit, in successione transuersalium non esse admittendam praerogatiuam proximioris, & primogeniturae per repraesentationem. Et tractat in eo responso factum illud, in quo vltimus possessor transuersalis est, & a transuersali successio habuit originem. Sic & And. Iser. in consti. Neapol. ti. 24. lib. 3. adnotauit, quod primogenitura non habet locum, quando succeditur fratri, sed cum patri succedendum est. Item & Matth. de Affli. in c. omnes filij. si de feudo fuerit contro. inuestit. nu. 12. palam asserit, in successione primogeniorum non esse admittendam repraesentationem, quoties vltimus possessor transuersalis est. Idem tamen Matth. de Affli. in consti. Neap. li. 3. d. ti. 24. nu. 23. dubitat de conclusione Antonij, quo ad repraesentationem: & profecto (ni fallor ipse) merito. Nam quod ipse in in d. c. omnes. nu. 12. scripsit, falsum est, & iure regio manifeste sublatum. Id vero, quod Isernia tractat, parum facit: quia vel falsum itidem est, vel minime conueniens legibus primogeniorum: cum ipse non vnum fratrem, sed omnes fratres admittat post fratrem vltimum possessorem. Quamobrem ipse sub cuiusque doctioris censura veriorem esse opinor eam conclusionem, quam in initio huius tertiae interpretationis exponere conabar: eandemque a theoricis, & practicis iure admittendam fore. Nam & mortuo fratre vltimo possessore, admittendum esse ad primogenium filium fratris secundogeniti, & premortui excluso fratre tertiogenito eodemque patruo: responderunt And. Tiraq. in tract. de primogenitura. q. 41. & Soc. consi. 252. lib. 2. per totum presertim col. 8. versic. praesuppono etiam, & Aret. consi. 164. ipseque Afflict. in dict. tit. 24. num. 33. refert, ita respondisse plures iuris vtriusque Doctores. Nec quicquam refert dicere, quod hi Doctores hanc opinionem probauerint, vbi maioratus habuit originem ab ascendenti. Nam eorum rationes non ita restringuntur: sed in hoc tendunt, quod primogenito deferatur iure, consuetudine, vel testamento successio. Et deinde considerant Aret. & alij personam vltimi possessoris ad co adiuuandam eorum opi. probantes, in successione transuersalium admitti, etiam iure communi representationem. Hanc vero sententiam, & interpretationem ex eo probare mihi videor, quod ratio regie legis, & quae superius a me tradita fuit ad successionem primogeniorum, omnes has species, & casus complectitur: nec restringitur successio ista, quae ad primogenia competit, legib. ordinariae successionis, & legitimae, que ab intestatis defertur, nec item legibus fideicommissi quod familiae, aut agnationi ex testamento relinquitur. Qua ratione in vniuersum regia lex quo ad successionem primogeniorum, & maioratuum representationem admittit, nisi contrarium fuerit a primo testatore cautum & decretum. Quis enim non videt, ex lege regia etiamsi alioqui vera foret opinio, quod in successione ascendentium vltra prone potes non sit locus representationi, nihilominus in maioritatibus, & primogenijs admittendam esse representationem istam in quibuscunque descentib. testatoris ascendentis successoribus? Perpetua enim est, nec hoc negatur, repraesentationis vis & potestas, non tantum in maioritatib. sed & in fideicommissis, quoties successio de qua tractatur, contingit erga testatorem ascendentem. Et licet dubia esset haec opinio in fideicommissis in maioritatib. & primogenijs, nec dubia iure regio videri potest, nec itidem iure communi rationibus & authoritatibus destituta est: imo hactenus frequentiori Doctorum calculo, & fere omnium gentium praxi, & vsu recepta videtur. Sed & vbi primus testator, & maioratus author ex transuersa linea vocauerit ad primogenium agnatos, vel ab initio, vel post eius liberos: & tandem ad transuersales ipsius primi testatoris deuenerit primogenium, dubio procul ex l. regia respondendum erit, vt passim conceditur, filium primogeniti praemortui viuente patre vltimo possessore, patrem ipsum repraesentare, & praeferendum esse patruo filioque secundogenito vltimi possessoris. Et tamen secundum regulas iuris communis, & ordinariae successionis ab intestato, in linea transuersa non erat admittenda repraesentatio vltra filios fratrum. Ergo regia lex, atque item lex primogeniorum non sequitur regulas ordinarias, quae iure communi constitutae sunt de repraesentatione ad successionem, quae defertur ab intestato, vel iure fideicommissi. Quod si dixeris, ideo in hac specie admitti representationem, quia & si primus maioratus author fuerit transuersalis, vltimus tamen possessor est de ascendentib. & in his grauaminibus consideratur persona vltimi possessoris, & sic grauati, vt in initio huius capitis disputabamus ex d. §. in fideicom. Hoc non admodum vrget aduersus hanc interpretationem, quam ipse probare conatus sum: quia vel illa Socini opinio est falsa, vel potius pro nobis est, retorquetur ita predicta argumentatio. Quia si persona vltimi possessoris est attendenda, cur obsecro filius fratris non repraesentabit personam patris ad succedendum patruo vltimo maioratus possessori? Cum secundum regulas iuris communis in successione patrui admittendus sit filius in locum patris per repraesentationem. Dices forsan, vtriusque personam primi testatoris, & vltimi possessoris considerandam esse. Primi inquam, a quo patrimonium primogenij capitur, vltimi possessoris, quia ei gradatim immediate succeditur. Sed tunc cum vterque in huiusce nostrae quaestionis specie proposita fuerit transuersalis, & ex agnationis transuersa linea, vere succeditur in maioratu transuersali. Quod lex Taurina premittit in 2. parte. Ergo & locus est repraesentationi, cum eadem constitutio statuerit, in successione primogeniorum, etiam quando succeditur transuersali, lo cum esse repraesentationi. In hac etenim specie quam proponimus, siue consideremus personam primi testatoris, siue vltimi possessoris, siue vtriusque, semper transuersali succeditur. Nec quicquam oberit, quod prima huius legis pars tractet de filio possessoris: quia tunc non tractabatur de successione transuersalium, sed de successione descendentium. # 3 Tertia legis pars. Saluo, si otra cosa est uuiere dispuesta por el que primeramente constituyo, y ordeno ei Mayoradgo: que en tal caso mandamos, que se guarde la voluntad del que lo instituyo. Haec autem voluntas expressim constare debet, aut sane ita tacite, quod in dubium reuocari non valeat. Quid igitur si primus author & institutor maioratus voluerit expressim primo admitti ad maioratum ex suis descendentibus, vel agnatis primogenitum maiorem, & post il[art. 11]lum secundogenitum: an & tunc nepos patruum secundogenitum excludat, cum ipse sit filius primogeniti premortui viuente vltimo possessore? Et sane, quod in hoc casu voluntas testatoris ea sit, vt minime excludatur secundogenitus a filio primogeniti praemortui, responderunt Bartholom. Chassa. in consil. 53. qui late, ac longe opinionem istam defendit, & Anton. Rubeus consilio 149. vterque tamen sententiam istam non tam iure ordinario, & regulis iuris communis, quam ex verbis prescriptis & adiectis a donatore, & primo maioratus authore praeter praemissam vocationem secundogeniti, conatur deducere, & probare. Atque ideo ipse censeo, etiam in hoc casu admittendam esse huius legis decisionem. Cui opinioni in maioratum constituto ab ascendenti satis adstipulatur Iurisconsulti responsum in l. cum auus. ff. de condictioni. & demonstrationi. & Iustiniani in l. cum acutissimi. C. de fideicommisso. & l. generaliter. §. cum autem. C. de institutio. & substitut. l. 10. titu. 4. part. 6. Ex quibus apparet, conditionem illam, si sine liberis decesserit: semper subintelligi, quoties aliquis de descendentibus grauatur alteri restituere fideicommissum. Nam ea dispositio est intelligenda, si grauatus ille decesserit absque liberis. Etenim quemadmodum testator predilexit primo nominatum, & honoratum: ita & eius liberos prae dilexisse videtur. Sic denique: vbi secundogenitus vocatur ad primogenitum, post primogenitum, ea vocatio est intelligenda post primogenitum & eius liberos, & quoties primogenitus absque liberis mortem obierit, ex dicta l. cum auus. & simi. Quae etiam obtinent, vbi restitutio facienda est descendenti a testatore, vel eius filio, quemadmodum ex eadem l. cum auus. adnotauit illic Cuman. & Bald. colum. 1. in dicta l. cum acutissimi. atque illic Salicetus et Paulus Castro. denique plures quorum meminit Andraea. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. verbo. donatione largitus. num. 140. idem in tract. de primogenijs, q. 40. num. 91. Dec. cons. 568. Iason in dict. §. cum autem. colum. 2. & ibi Dec. columna 4. & Guliel. Benedict. in c. Rainutius. de testam. verb. si absque liberis. in 1. Quin & itidem Iurisconsulti responsum adhuc obtinet in contractibus & donationibus inter viuos: sicuti optime probat Bartholo. Socin. in dicta l. cum auus. nume. 97. versi. quo autem ad secundum. text. optimus in dicto §. cum autem. ibi, reliquerit, vel dederit. Idem etiam erit in donationibus causa mortis gloss. ibidem a Baldo, Salice. & alijs recepta in l. 1. C. de donat. caus. mort. Imola in l. si cui. ff. eod. titul. Socin. in dicta l. cum auus. nume. 98. Quod si dixeris, haec vera esse iuxta rationem Iurisconsulti in dicta l. cum auus. quae secundum communem non obtinet inter alios, quam descendentes a testatore. Nam in alijs non subintelligitur praedicta conditio. Tunc respondeo, primogenio constituto ab extraneo, qui non sit de ascendentibus, esse considerandam testatoris mentem, quae ex materia subiecta & natura rei haec est, vt primo genium in primogenitos, & eius liberos per lineam rectam deferatur: nec vnquam secundogenitus admittatur, donec linea primogeniti, quem praedilexerit, defecerit. Haec etenim est vera, ac propria regula interpretandi testantium, & aliorum dispositiones, nempe iuxta naturam rei, materiam subiectam, & iuris regulas. Quod prsertim apparet ex illa ratione, quam superius ad legem Regiam constituimus. Idcirco, siue primogenium fuerit institutum ab ascendenti, siue ab alio transuersali, siue in testamento, siue in contractu, donatione inter viuos, vel vltima voluntate, etiamsi post primogenitum vocetur secundogenitus, erit obseruanda huius legis Regiae decisio. Nam secundogenitus censetur vocatus post primogenitum, & eius liberos: vel primogenito mortuo absque liberis. Quid vero dicemus de hac repraesentatione quo ad feuda? Nam & haec solent a quibusdam similia primogenijs censeri? Et quod in successione feudi filius personam patris repraesentet, & eius locum obtineat. probat textus in [art. 13]capit. 1. & ibi gloss. verb. solus. Bald. & alij titu. de natura succession. feudi. & in capitulo 1. & ibi Docto. de successio. feud. capit. 1. versic. his vero desinentibus. & illic Isernia. Bald. alij, titul. de successo. fratr. vel graduum successio. capit. 1. de feudo Marchie. §. si capitanei. Alberic. in auth. cessante. C. de legit. haered. Fulgos. in authent. post fratres. eod. titul. Curtius de feudo. 3. parte. quaestione 12. & plaerique & alij, quorum meminit Andraeas Tiraquell. in tractat. de primogenijs, quaestione 40. numero 18. Quae quidem opinio procedit in feudo haereditario, non in alijs feudis, quae potius concessione principis, quam iure haereditario deferuntur. Bartol. in dict. auth. post fratres. in 2. Cuman. in dicta l. cum ita. §. in fideicommisso. Baldus in l. ex hoc iure. ff. de iustitia & iure. quaest. 6. Rubeus in consilio 82. numero 4. Alexand. consil. 204. colum. 2. lib. 2. Idem Rubeus consil. 85. Curti. in tractat. de feudis. parte 2. columna penulti. Et tamen cum feudum frequentissime sit haereditarium, & indubio tale censeri debeat, nisi aliud constet: intelligitur enim dari pro successoribus & haeredibus. vt notant Doctor. in capit. 1. titul. an agnat. vel filij repud. haered. cap. filius. titul. qui curi. vendide. & cap. 1. de gradib. successio. tradit Ludouic. Gozad. consil. 4. nume. 11. & plaeriq; alij. Sed diligenter Alexand. in consilio 19. lib. 5. refertque alios Andrae. Tiraquell. in tracta. de primogenijs, quaest. 35. numero 11. Idem ipse quibusdam distinctionibus explicui libro 2. variar. Resolut. capit. 18. vbi & de emphyteusi priuata, & ecclesiastica respondendum erit, hanc repraesentationem eodem modo frequentissime admittendam esse, sicuti in successionibus haereditarijs iure communi statuta est. Sic & in emphyteusi scribit Corne. in consil. 24. columna vltim. libr. 2. filium obtinere locum patris per repraesentationem, & patruum excludi a nepote, vel nepotem admitti simul cum patruo. Idem notar Tiraquell. in dicta quaestio. 40. num. 19. responditque Corne. hoc ipsum a pluribus ex consultatione probatum fuisse. Idem sentiunt Ange. & Alexand. in l. Gallus. §. quidam recte. columna vlti. ff. de liber. & posthu. Et licet contrarium responderint, ac tenuerint plures, quorum meminit ipse Tiraquell. in d. quaest. 4. nu. 185. ex eo, quod haec repraesentatio tantum sit admittenda in successione legali, non in successione que defertur ex hominis dispositione: vt superius diximus ad intellectum glo. in d. §. in fidei commisso. tamen in emphyteusi priuata, quae ecclesiastica non sit, opinio Cornei & aliorum dubio procul vera videtur Alexandro in consi. 129. lib. 5. colum. vlt. quia priuata emphyteusis haereditaria est, non ita ecclesiastica: quod & nos tradidimus in d. c. 18. libr. 2. Variarum resolut. Sed & in iure patronatus ecclesiastici, admittendum esse filium fratris praemortui cum patruis per repraesentationem, vt in successione legali, tenent Ioan. Faber & Ang. Aret. in §. cum filius. instit. de hered. quae ab intesta. defer. Guliel. Bened. in d. c. Raynu. versi. & vxorem nomine Adelasiam. nu. 618. Tiraq. in d. q. 20. num. 19. & ni fallor, deducitur ex nota. per Doct. in Cle. 2. de iur. patr. per Rochum in tract. de iure patr. versic. ipse vel is. col. 2. Lamber. eod. tract. 2. par. 1. q. artic. 25. & 26. ac deinde arti. 33. q. 2. principalis. Nam & ius patronatus ecclesiasticum haereditarium est, vt satis iure constat: & ideo haec opinio verior videtur: modo caute, & diligenter seruetur responsio pontificia, quae traditur in d. Clem. 2. Ego vero ad huius regie legis intellectum opinor, quoties feudum, emphyteusis priuata, vel ecclesiastica, aut ius patronatus agnationi, genti. vel familiae iure primogenij, aut maioratus defertur, ita quidem quod ad vnum tantum deueniat, eundemque maiorem, & primogenitum, obseruandam esse regiam istam constitutionem & conclusionem ab ea deductam, etiamsi ex concessione principis, vel alterius hominis hec vocatio primogenitorum fiat. Nam haec est vera, & propria primi authoris, testatoris, vel principis concedentis voluntas: quemadmodum deducitur ex superius traditis, si diligenter fuerint examinata. Alioqui vbi non iure maioratus, sed aliter alicui familiae, genti, vel alicuius successoribus feudum, emphyteusis ecclesiastica, vel priuata, aut ius patronatus defertur, ita sane, vt plures simul admitti possint, si non alia sit controuersia in successione, quam illa, an filius fratris sit cum patruis admittendus, & an filius per repraesentationem locum patris obtineat: cum & per successionem deferantur predicta iura, vel a testatore, vel a principe, vel ab alio primo authore, tunc censeo obseruandas esse conclusiones illas, quas hoc in capite late tradidimus, tam de successione legali, quam de successione, quae defertur per hominis ordinationem, vel dispositionem, in ea quaestione, quam examinamus, an filius per repraesentationem in locum patris admittatur, vt patruum excludat, vel cum eo simul succedit? Existimo etenim praescriptas conclusiones, & decisiones plurimum conducere ad huius quaestionis diffinitionem, si earum rationes exacte, ad amussim obseruauerimus. FINIS DIDACVS COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPVS S. DOMINICI DESIGNAT. LICENTIATO ANTONIO COVARRVVIAS Fratri amantissimo, & Salmanticae in Collegio sanctissimi Saluatoris College ornatissimo, atque vtriusque Iuris egregio Professori, S. POST editum a me Variarum Resolutionum opus, Frater amantissime, cum aliquot eius capita relegissem, statim percepi, breuius quam fortassis par erat, quorundam ueterum, & huius regni numismatum ualorem, nondum ab initio petita aestimationis ratione adnotasse. Iduero tunc feci, ut operis instituto partim subseruirem, ac deinde, quod mihi satis fecisse uidebar, sí re ista obiter incidenti, testimonia Doctissimorum uirorum, & ex utroque iure Regio, ac Caesareo loca quaedam selegissem, ex quibus iudicarem, posse facilime deprehendi, quibusnam rationibus, quae illic scripseram, in publicum edere constituerim. Verum dum ipse diligentius rem istam perpendissem, necessarium duxi, ueterum numismatum ualorem, eorundemque rationem, quam cum his, quibus modo utimur, uel omnino parem, uel fere similem habere possunt, iuxta proprias uires explicare. Sic sane ueteres aereos numos cum his aereis, qui modo expenduntur, argenteos cum argenteis, aureos cum aureis conferre curaui: ac simul exquisiui, quamnam aestimationem ex huiusce aetatis numis, uetera huius regni numismata habere possint: his & de numorum publica mutatione, ac de crimine falsae monetae quaedam adijciens, quae ab operis instituto nec aliena sunt, nec lectori ob exactam breuitatem fastidio esse poterunt. Scio equidem tractatum istum maiorem diligentiam exigere, quam a me, homine tot negotijs impedito, adhiberi potuit, praeterquam quod multorum authorum, & ueterum Chronicorum lectione ob publicum munus, & huius Regij tribunalis magistratum priuatus, ea forsan praetermiserim, quae hisce difficultatibus expediendis uiam omnino aperire potuissent. Feci tamen quod potui, libentissime cuiusque diligentioris censuram subiturus, quam in his, quae hactenus edidimus, nusquam detrectauimus, nec in posterum detrectare censemus. Te interim egregie uir, exoratum uolumus, ut si ex lectione huius opusculi perceperis, id alicuius futurum esse utilitatis, Andraeae a Portonarijs nobili Salmanticensi Typographo, meo nomine statim tradas, quo & tuo limatissimo iudicio, eiusque diligenti opera praelo traditum in publicum prodire possit. Vale. E Granata Idibus Aprilis. Anno 1556. OPERIS HVIVS SVMMARIA COGNITIO. -  Caput primum, De aereo Numismate Romanorum tractat: ac deinde inibi numi aerei, quibus modo vtimur, expenduntur. -  Caput secundum, In quo de argenteis Graecorum, Romanorum, & Hebraeorum agitur: & de his, qui modo apud nos regia sunt authoritate percusi. -  Caput tertium, Vbi aurea numismata late, ac longe examinantur: Aurei, & Solidi discrimen perpenditur, multaque de auri, & argenti bonitate traduntur. -  Caput quartum, In quo traditur ratio, ex qua libra in iure examinanda sit: item de Sestertio neutrius generis, ac de Talento. -  Capitulo quinto, En el qual se declaran algunas monedas, deque hazen mencion las leyes Reales, y Corinicas de estos Reynos: en especial los Marauedis, y Sueldos. -  Capitulo sexto, En el qual se considera el peso, y valor de algunas monedas de oro: y plata antiguas de estos Reynos, para entendimiente de muchas leyes Reales. -  Caput septimum, De mutatione monetae quo ad pondus, & quo ad valorem eius: vbi. §. primo, examinantur omnia, quae a Ba. traduntur in l. Paulus. ff. de solutionibus. -  Caput octauum, Tractat de crimine falsae monetae, ac de poenis ad eius punitionem statutis. VETERVM COLLATIO NVMISMATVM CVM HIS, QVAE MODO EXPENDVNTVR PVBLICA, ET REGIA AVTHORITATE PERcusa: Authore Didaco Couarruuias a Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. # 1 THEMA CAP. I. De aereo numismate. SVMMARIA. -  1 De numis aereis, qui percusi fuerunt iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth. -  2 Moneta de Vellon, quae dicatur. -  3 Asses quod pondus habuerint apud Romanos: Et quod nostris Marauedinis conueniant. -  4 De dupondio, semisse, quadrante, triente, semuncia, & sextula. CAPVT I. PLINIVS author est libro Naturalis Historie 33. c. 3. Romanos primum aerea pecunia, deinde multo post argentea, ac demum aliquot lapsis annis aurea vsos fuisse. Non enim rude illud seculum, quo Roma morum integritate maximi principatus initia stabilire conabatur, auream pecuniam adinuenerat. Sic sane Seruius Tullus Romanorum Rex aereos numos primus Romae percusit, quemadmodum idem Plinius asseuerat. Sed & ante Romanorum originem multis quidem annis penes alias gentes fuit numismatum vsus: quod apparet ex Aristo. in Politicis, Platone, & alijs, praesertim Strabone li 8. Plutar. in Lysandro. Pausania in Laconicis. Verg Polydoro de inuentor. rerum li. 2. c. 20. Georg. Agricola lib. 1. De precio metallorum, & monetis: Stephano Forcatulo in Necyomantia iuris, Dialogo. 48. Carolo Molinaeo, de contractib. quaest. 100. nu. 795. Ludouico Caelio lib. lect. antiquarum. 6. c. 2. qui passim testimonia multa ex Hebraeis, & Graecis ad huius rei probationem adducunt. Nos igitur primum aereos veterum nu[art. 1]mos ad rationem eorum, qui nostra aetate, vel iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth, & Caroli Primi, Romanorum vero Imperatoris Quinti, percusi fuerunt, pro nostro conatu conferemus, quo possit quilibet facilius veterum Historicorum numismatum valorem ad numos, qui hodie expenduntur, deducere, vtriusque aereae pecuniae rationem adsequutus. Anno denique. M. CCCCXCVII. Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth cudi iusseruntae[art. 2]ream monetam, quam de Vellon dicimus, ad hanc rationem, vt ex quolibet Marcho, nempe ex octo vncijs, signarentur. 192. numi aerei, quos Blancas appellamus, quarum duae constituunt aereum Marauedinum, quo modo vtimur: atque ita secundum hanc computationem ex libra romana duodecim vnciarum cuduntur. 288. numi aerei Blancae dictu qui reddunt centum quadraginta quatuor Marauedinos. Haec igitur est aestimatio praesens vnius aereae romanae librae, quae ad numos redacta publicae monetae nomen ac vices sit sortita: sicuti apparet ex Pragmatica constitutione Regum catholicorum l. 118. quae de monetis, ac re numaria fuit statuta. Postmodum percusi sunt aerei numi, quorum quilibet duorum Marauedinorum valorem habet: & sic quatuor Blancas valet. Item percusus est numus aereus ad rationem quatuor Marauedinorum: qui quartus dicitur vulgo, & valet octo blancas. Caeterum hac in parte Marauedinus, non tam est numus, quam numorum numerus. qui constat ex duabus blancis, aut coronatis sex, vel denariolis decem: quemadmodum in ca. 5 huius operis tractabimus, quo in loco varia huius regni numismata expendentes, conabimur veterum historicorum dictiones in hac re numaria ad amussim explicare. Moneta vero de Vellon, dicitur non tantum ea, quae ex aere percuditur admista parte aliqua argenti: sed & illa, quae cuditur ex argento, cui mista sit tertia, vel quarta, aut sane quinta pars aeris: vt asseuerat Carolus Molinaeus in tract. de contractibus, quaestione, 100 num. 783. Ex hac materia nuper expendebamus in hoc regno numos quos Tarsas dicebamus, quorum quilibet nouem aereis Marauedinis aestimabatur. Vtar in hoc tandem libello saepissime hoc dicendi modo, vt quadrantes passim appellem eos numos, quos vulgus marauedis propria huius regni dictione nominat. Apud Romanos authore Plinio lib. 33. c. 3. libralis, & dupondius appendebatur assis. librae aunt pondus aeris diminutum bello Punico primo cum impensis respublica non sufficeret: constitutumque, vt asses sextanta[art. 3]rio pondere ferirentur: ita quinque partes factae lucri: dissolutumque est aes alienum. Postea Hannibale vrgente Q. Fabio Maximo dictatore asses vnciales facti: placuitque denarium sedecim assibus permutari: quinarium octonis: sestertium quaternis: ita respublica dimidium lucrata est: in militari tamen stipendio denarius pro decem assibus datus. Mox lege Papyria semunciales asses facti. Haec fere Plinius, a quo deducuntur plura. Primum: Dupondium numum aereum fuisse duarum equidem librarum: idque M. Varro declarat. Dupondius, inquit, a duobus ponderibus, quod vnum pondus assipondium diceretur: id ideo, quod as erat librae pondus. Secundo apparet, hos numos aereos adeo graues fuisse, vt inde dicta sit aeris grauis poena, secundum Plinium in dict. capit. 3. Siquidem populus Romanus pro numo, aere graui vtebatur. Tertio inde manifestum fit, ante primum bellum Punicum numum assem libralem fuisse, & dupondium bilibrem. Quartum deducitur, in ipso primo bello Punico assem pondere, non valore diminutum, duarum vnciarum pondere percusum fuisse: & sic sextantarium. Quintum colligitur ex his, Hannibale vrgente Italiam assem vncialem factum, eiusdem quidem valoris quo ad stipendium militare: cum denarius pro decem assibus daretur: tametsi quo ad alia valor sit aliquantulum diminutus, pluris sane tertia parte: siquidem denarius decem, & sex assibus permutabatur, ac sestertius quatuor. Sextum ex hoc constat, frequentiori veterum aestimatione decem asses denario argenteo aequales fuisse, & quinque quinario, duos autem, & dimidium sestertio. Quod manifestius probabitur, cum denarij aestimationem expendemus. Septimo hinc itidem probatur, post varias assium mutationes eos fuisse semunciales lege Papyriana, eodem quidem valore manente. Octauo, ex hac ratione censeo, veterem assem quo ad valorem conferendum esse nostris quatuor quadrantibus, quos modo marauedinos dicimus. Id etenim probatur, quia si denarius argenteus decem asses valebat, quod satis receptum est, & nos inferius examinabimus, saltem iuxta frequentiorem aestimationem, & idem argenteus denarius aestimatur huius praesentis monetae quadraginta aereis marauedinis: plane deducitur, veterem romanum assem merito conferri nostris quatuor marauedinis. Hac etenim perpensa ratione viri docti, & qui diligentissime hanc rem expendere solent, sententiam istam apud Hispanos probarunt. Quamobrem & ad eandem rationem veteres alios numos aereos aestimabimus: cum idem iuris sit de illis, quippe ad assem sint omnino referendi. Quod si veterum ex aere numismatum pondus consideremus, constabit, etiam asses semiunciales viginti quatuor ex libra romana cudi solitos fuisse. Quorum valor nostris confertur nonaginta sex marauedinis: cum hodie ex libra romana duodecim vnciarum cudi soleant centum quadraginta quatuor aerei marauedini, Quod mirum non est, siquidem nostra aerea moneta partem quandam argenti admistam habet. Etenim argenteus numus regalis, & dimidius marco cuilibet aeris miscetur: atque ideo haec presens aerea moneta de Vellon nuncupatur. Dupondius olim aereus fuit numus, sicuti sane probauimus, qui duos asses continebat: id circo vetus ille dupondius erit hodie aestimationis octo quadrantum, seu marauedinorum. Graeci autem, vt ex Cleopatra refert Georgius [art. 4]Agricola lib. 2. de externis ponderibus, assem semiuncialem appellauere dupondium: quia is duo assaria penderet. Assarium autem, seu assarius numus erat aereus, quorum duo assem efficiebant semiuncialem: vt tandem hic dupondius esset praesentis monetae quatuor marauedinorum: assarius vero duorum. Sic M. Varro libro primo Analogiae, inquit: & non equum publicum mille assariorum esse. Semis numus erat aereus, qui iuxta hanc rationem duos quadrantes valebat: quia dimidium est assis. Qua dictione vtitur P. Vatinius cum Ciceroni scribit: Simius non semissis homo contra me arma tulit, & eum bello coepi. Quadrans quarta erat assis pars, & eiusdem rationis numus aereus, qui praesenti marauedino aequalis est: quod apud nos passim admittunt viri maxima eruditione praediti ex denarij argentei aestimatione, Item ex Italorum communi vsu loquendi: ipsi etenim quadrantem quatrinum nominant: quatrinus vero Italicus nostro aereo marauedino fere similis est. Sed & ex nostris non recusabo testem citare Florianum Occampium lib. 5. Historiae c. 25. vbi hanc horum numismatum collationem probat: cuius viri diligentiam in hisce, & alijs rebus perscrutandis merito multi faciunt omnes. Quadrans vero vocatus est triuncis a tribus vncijs, teste Plinio in d. c. 3. Et inde Teruncius, qua dictione vtitur M. Varro. Teruncius. inquit, a tribus vncijs dictus, eiusdem numi meminit Cicero libro tertio. de finibus, & libro quinto. ad Atticum. Sic & Triens numus erat aereus, tertiam habens assis partem: nempe quatuor vncias: qua ratione maior est quadrante, & valet apud nos octo coronatos, quos vulgus Cornados appellat. Haec enim est tertia pars quatuor nostrorum marauedinorum. Huius numi meminit Plinius in d. lib. 33. c. 3. Iuuenalis Satyra 3. "Infoelix, nec habet, quem porrigat ore trientem". Vbi hoc in scholijs adnotauit Caelius secundus Curio, vir mehercle doctus, ac diligens in hisce adnotationibus. Sextula item erat numus aereus, cuius multi meminere: non equidem sexta assis pars: Sed authore Varrone minimus erat numus ex aere habens sextam vnciae partem. Ex praesentibus numis, aut denariolis non video, cui sextula conuenire possit, valeret tamen tres Meajas, ac paulo plus. Nam duo coronati efficiunt vnciam totius assis, & hi valent viginti meajas. Igitur sexta pars harum erit sextulae valor. Erat & Semuncia numus aereus, vicesima quarta pars assis: cuius numi mentio fit ab Asconio Paediano, & Gulielmo Budaeo libro tertio. de Asse. Est autem hic numus similis nostro coronato. Hinc ipse libenter adnotauerim, falso Caelium secundum ad Iuuenalem in scholijs sensisse, Trientem minimam omnium monetam fuisse: cum multo minor ex aere fuerit quadrans, item semuncia, & sextula. Nam quod Donatus censet, Obulum fuisse minimam, & vltimam monetam, ad argenteos numos referendum est, de quo alibi tractabitur: etiamsi ipse Caelius Donatum hac in parte lapsum fuisse asseueret: Et id iure quidem: cum ex numis argenteis sint aliquot minores obolo. # 2 THEMA CAP. II. De veteribus argenteis numis, SVMMARIA. -  1 Argentei numi, quo tempore primum Romae signati. -  2 Argentei numi apud Hispanos signati, quibus modo vtimur. -  3 Libra vetus diuiditur, & expenditur: & inibi de granis. -  4 Marcha pondus, quid sit. -  5 Vncia, quot drachmas appendat. -  6 Denarius olim cudebatur ex argento puro: quandoque ex misto. -  7 Denarij, & quinarij pondus examinatur. -  8 De sestertio, libella, & obolo numis argenteis. -  9 Siclus argenteus apud Hebraeos, cuius ponderis fuerit: & item aureus. -  10 Examinatur gloss. in c. Si quis aliquando. §. in Leuitico. de poeniten. distinct. 1. -  11 Denarij, & sestertij valor traditur: & intellectus l. vltim. C. de donationibus. -  12 Sterlingus, quis numus fuerit. CAPVT II. ARGENTEA pecunia Romae primum signata est, quinque annis ante primum bellum Punicum, anno ab vrbe condita 585. Q. Fabio Consule, vt scribit Plinius lib. 33. c. 3. Quo in loco annorum numerus manifestum errorem habet, qui leuis non est, quippe qui centum annos addiderit: atque i[art. 1]deo legendum est apud Plinium anno ab vrbe condita. 484. is etenim annus. Q. Fabij consulatui conuenit iuxta Chronologiam Henrici Glareani, & Haloandri. constat sane ex Polibio lib. 1. Solino lib. 1. c. 2. Aulo Gellio lib. 17. c. 21. primum bellum Punicum initium habuisse anno ab vrbe condita 489. Nec quicquam vrget in contrarium, quod Paulus Orosius, ac Dionysius alio sub annorum numero initium primi belli Punici constituerint: siquidem diuersa temporis ratio in paucorum annorum numero penes authores sit, concordi sententia huius belli initium statuentes intra quingentesimum ab vrbe condita annum: quemadmodum diligenter probat lo. Vassaeus in priori Chronicorum Hispanie parte. Sed & Plinij locum mendosum esse admonuerunt Lud. Viues ad August. de ciuita. Dei li. 2. c. 18. & Henri. Glarea. in d. Chronologia ad Titum Liuium. Igitur primus apud Romanos numi argentei vsus contigit anno ante Christi natale Ducentesimo septuagesimoquarto: aut Ducentesimo septuagesimosexto, iuxta varias hac de re opiniones. Argenteum autem numisma non tantum apud [art. 2]Romanos, sed & apud Grecos, caeterasque orbis gentes olim in vsu coepit esse. Apud Hispanos vero moneta argentea varie in vsum venit, quod alibi explicabimus: modo etenim tantum expendemus praesentem argenteam pecuniam, qua vtimur, vt ad eius rationem Veteres Romanorum argenteos numos excutiamus, eorum valorem tradentes. Et sane anno Domini. 1497. pragmatica sanctione Regum Catholicorum. l. 118. statutum est, vt ex quolibet marco argenti percutiantur sexaginta septem numi argentei, quos reales vulgus appellat: horum autem quilibet valorem habeat triginta quatuor quadrantum, quos marauedis dicimus. Atque ad eandem rationem iussum est, vt cuderentur argentei minores numi: nempe dimidius argenteus valoris. 17. quadrantum: quem medio real dicimus. Item quartus, quem quartillo appellamus, & est valoris octo quadrantum, & dimidij: sic & octauus, id est, ochauo de real, valoris quatuor quadrantum, & dimidiae blanchae. Sed non omnes hi numi argentei modo in vsu sunt. Paucos enim expendimus quartos, & fere nullos octauos. Frequentissimi sunt ipsi argentei regales integri: item dimidij, Tandem in Hispania, & Messici apud Indos cuduntur Regis Hispaniarum iussu maiores argentei numi, quorum quidam pondus habent duorum argenteorum regalium, quidam quatuor, alij trium, alij octo: & hi vnciales fere sunt. Qui in Hispania percutiuntur habent altera ex parte insignia Regum Catholicorum: ex altera Hispaniarum, & horum regnorum signa. Qui vero Messici cuduntur altera facie sentum habent Castellae, & Legionis: altera quidem Caroli Regis insignia: duas inquam col. cum tit. Plus vltra. Caeterum quo rectius veteres numi argentei nostris conferantur, oportet prius examinare pondera, quibus apud nos fabri argentarij vtuntur, & aurifices in appendendo argento, & auro: atque itidem an ea sint similia his, quibus Romani vtebantur. Romanorum libra distribuitur in vncias duo decim. Vncia quaelibet habet octo drachmas. Drachma tria habet scrupula, quae grammata dicuntur a Graecis: scriptula rectius alij appellant, vt Agricola, & Antonius Augustinus adnotarunt. Scriptulum, seu scrupulum in binos obolos diuiditur. Item Siliquae, hoc est, ceratia sex scrupulum faciunt. Grana vero quatuor siliquam. Est igitur scrupulum vicesima quarta vnciae pars: quod & gloss. notat in l. 1. C. de metallarijs libro decimo. Vnde constat, vnciam habere vigintiquatuor scrupula: sicuti tradidere Antonius Augustinus libro secundo. emendationum cap. 9. Et Nebrissensis in Lexico iuris ciuilis, dictio. scrupulum. Hoc vero in opere non semel, imo passim ipsos fabros argentarios, simpliciter argentarios appellabo, ad faciliorem propositae materiae intellectum: non ignarus apud veteres aliam fuisse potiorem huius dictionis significationem: cuius inferius mentionem faciemus. Duella constat ex duabus sextulis: Sextula vero sexta pars est vnciae: & ideo duella erit tertia vnciae pars. Sicilicus constat ex duabus Drachmis, atque ideo adsumitur pro quarta vnciae parte. l. liberto. §. filium. ff. de annuis legat quod notant Isidorus libro decimosexto Etymologia. capit. 24. & Antonius August. emendat. capit. 8. Haec sane est veteris romanae librae ratio, & diuisio praesenti tractatui necessaria: quam deduximus ex Budaeo libro primo. de asse. Leonardo Portio in tract. de monetis: Volusio Metiano de asse: Rhemnio Famnio Poeta de ponderibus. Alciato titul. de metallarijs libro cap. 11. Georgio Agricola libro quarto de ponderibus Romanis: a quibus & alij huius rei authores citantur. Hinc denique illud obiter deduxerim, frumenti grana olim in vsu fuisse ad ponderis iusti rationem. Vnde grana quatuor constituunt siliquam: grana viginti quatuor scrupulum: grana vero septuaginta duo drachmam: quod Alciatus fatetur: adnotauit Agricola libro tertio de precio veterum monetarum. Idem ipse rursus probat in libro de restituendis ponderibus, atque mensuris, ex Graeco Nicandri interprete, & Serapione, Mauro. Haec grana Budaeus appellat momenta libro tertio de asse. & tamen constat, grana frumenti eo, quod robusta differant ab inanibus, recentia a vetustis, non esse certa, nec tuta ad iusti ponderis rationem: sicuti docet eleganter ipse Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus. Qua ratione Catholici Reges Hispaniarum Fernandus, & Elysabeth anno Millesimo quatercentesimo octuagesimo sexto, pragmatica sanctione. 123. statuerunt, frumenti grana prorsus ab vsu ponderum esse abijcienda: atque grani pondus aequale iuxta rationem vnciae ex orichalco faciendum, vt legitima, certaque sit iusti ponderis ratio. Nostri vero fabri argentarij & aurifices, iam diu ex vetustissimo vsu aliam quam romanae librae, ponderis rationem habent: siquidem vtuntur Besse romanae librae pro iusto, & summo fere pondere: quem bessem regiae leges Marchum appellant: isque in vsu est apud caeteras Christiani orbis gentes, a quibus Marcha Germanico nomine appellatur: quod Budaeus libro secundo de asse, Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus, & Carolus Molinae. de contractibus, quaest. 200. nu. 780. non semel fatentur. Habet haec marcha octo vncias romanae librae: quamobrem romana libra proportionem sortitur ad marchum sesquialteram. Erit vero marcha ista selibra nostrae vulgaris librae decem, & sex vnciarum: quae quidem libra habet ad Romanam libram proportionem ἐπιτρί τημ. id est, super tertiam. Ea tamen, quae de marcho diximus, probantur in leg. 1. titul. vigesimoquarto. in ordinationibus Regis Alfonsi XI. Compluti statutis aera. M. CCCLXXXVI. Illud plane receptissimum est apud veteres, ac iuniores, qui de libra romana scripsere, romanam libram duodecim vncias habuisse, vt hinc mirum sit, Gulielmum Budaeum, virum hac in re, vt & in plerisque alijs diligentissimum libro secundo & tertio de asse absque vllo certo authore scripsisse, romanam libram habere vltra duodecim vncias dimidiam, & sic duodecim vncias, & quatuor drachmas: cuius opinionem multis probatissimis testimonijs, & authoritatibus refellit Georgius Agricola libro quarto & quinto de mensuris & ponderibus, exacta ratione deducens, libram romanam a Graeca mina, atque ita ab Attica libra in hoc differre, quod Graeca centum drachmarum sit, Romana vero nonaginta sex tantum drachmas habeat. Eum legito, qui de his multa tradit. Sed & de vncia nostra plerique dubi[art. 5]tarunt, sitne aequalis vnciae romanae. Nam Leonardus Portius, Alciatus, & Budaeus scribunt, vnciam, qua vtimur, & vtuntur argentarij, & aurifices, eandem esse cum illa veteri Romanorum vncia. Ab his dissentit Georgius Agricola in libro de restit. ponder. ea ratione, quod non vna eademque sit vncia apud Christiani orbis gentes. Nos vero quandoque conati sumus rem istam ad iustam ponderis rationem experimentis quibusdam examinare. Ex quibus plane deprehendimus multis coniecturis, vnciam, qua modo Hispani argentarij, & aurifices vtuntur, eiusdem esse ponderis, cuius erat vetus illa Romanorum vncia. Habet enim nostra vncia octo partes: nempe diuiditur in octo argenteos regales iustissimi ponderis, quibus argentarij, & aurifices ad pondus vtuntur. Quilibet autem argenteus habet duas drachmas minores, quarum quaelibet triginta sex grana continet. Sic sane vncia diuiditur in decem & sex nostras drachmas, quae veteres octo drachmas efficiunt: cum vetus drachma habuerit septuaginta duo grana: quae habent nostrae duae drachmae. Atque ideo eiusdem ponderis est vncia vetus Romanorum octo drachmarum, cuius & nostra vncia decem, & sex drachmas continens. His accedit, quod octaua nostrae vnciae pars, quae ad iustum pondus exacta, regalem numum efficit, quo aurifices vtuntur, ita cum denario veteri conuenit, vt plane maioris ponderis denarius sit iuxta eam proportionem, que ex denarijs septem non attritis, nec corrosis constituat nostram vnicam, sicut & veterem romanam constituebat: quam nostri octo regales numi iusti ponderis itidem efficiunt. Vnde par est, nostram vnciam veteri romanae conuenire. Est tamen illud hac in parte admonendum, veteres Romanorum denarios cudi solitos ex pu[art. 6]ro argento, quod vulgo acendrado dicimus, asque vlla aeris mistura: cuius argenti valor, & aestimatio maior est, quam argenti mixti: quod nostri argentarij, & aurifices expendunt: siquidem hoc habet aeris, aut stanni misturam secundum eam proportionem, quam ipsi aurifices facilime dijudicare solent. Sed & veteres Romani postea in cudenda moneta aeris octauam partem argento miscuerunt: primusque id fecit Liuius Drusus in tribunatu plebis teste Plinio libro tertio. capit. 3. idem Plinius eodem libro ca. 9. conqueritur, Antonium triumuirum denario miscuisse ferrum. Sic & auro misceri solet argentum aut aes, non tantum ad cudendam monetam: sed etiam, vt ex eo solidiores, ac fortiores fiant imagines, annuli, & alia, quae essent admodum mollia, si ex auro puro fierent. Hac tamen in re varios hac ratione tradit numos Georgius Agricola libro primo. de precio metallorum, & monetis, quorum & nos inferius mentionem iterum faciemus. Argenteus autem regalis, quo vtuntur ad iusti ponderis rationem argentarij, & aurifices, quique octaua est vnciae pars differt ab argenteo numo itidem regali. Nam numus minoris ponderis est, ad expensas quidem, quae fiunt in cudenda moneta: siquidem ex marcha percutiuntur sexaginta septem numi: & tamen eadem marcha pendet sexaginta quatuor regales argenteos iusti, & legitimi ponderis, quo ad aurifices, & argentarios. Sic denique numus argenteus minor est tricesima secunda parte, quam ipse iusti ponderis argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, & profecto aliquanto pluris, ac fere tribus granis. Primum omnium ad vetera numismata intelligenda, quae ex argento cudebantur, est de de[art. 7]nario tractandum. Denarius vero est octaua vnciae pars: siquidem olim ex vncia octo denarij cudebantur: vnde fit, vt drachma Attica, & denarius Romanus eiusdem ponderis fuerint. Hoc probatur authoritate Plinij qui lib. 21. cap. vltim. inquit, Drachma Attica (fere etenim Attica obseruatione medici vtuntur) denarij argentei habet pondus. Item ex Liuio libro trigesimo quarto. dum scribit, redemptos fuisse mille, & ducentos captiuos, constituto in capita quingentorum denariorum precio: eamque centum talentis stetisse. Constat vero ex Polluce, & alijs, sex drachmarum millia in talento Attico esse: atque ideo manifestum fit, Liuium drachmam, & denarium eodem pondere, eademque aestimatione accepisse. Idem multis alijs testimonijs comprobatur, quibus Latini drachmas Graecas, denarios interpretantur: & eodem iure Graeci denarios Latinos in drachmas Graecas transferunt. Sic sententiam istam conantur probare, & ostendere veram esse Leonardus Portius, Budaeus libro primo & secundo. de Asse. Andrae. Alciat. libro nono. parerg. 2. capit. Qua ratione, si velimus denarios conferre numis argenteis Castellanis, quo ad pondus, respondendum erit, denarium romanum similem fuisse quantum ad pondus argenteo regali Castellano iustissimi ponderis, quo aurifices vtuntur. Et eadem lege denarius hic erit fere similis numo argenteo regali Castellano: ac denique tanto maior pondere, quanto maior est argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, numo argenteo regali, quem passim expendimus. Vnde valor denarij erit itidem constituendus ad rationem numi argentei regalis & paulo pluris: cum propter iusti ponderis rationem: quia octaua est vnicae pars, tum propter argentei qualitatem: Tametsi & olim apud Romanos non omnes denarij argenti puri materiam habuerint: nec item eiusdem fuerint, ac legitimi ponderis: quemadmodum statim trademus. Erit igitur iuxta Budei sententiam denarius Romanus octaua vnciae pars, & numo argenteo Castellano, qui regalis dicitur, fere similis pondere, ac valore. Vnde licet denarius apud Romanos valuerit quadraginta quadrantes, non valebit apud nos quadraginta aereos marauedinos: Atque inde consequitur, pluris aestimari apud nos aereum marauedinum, quam olim fuerit apud Romanos quadrans aestimatus: cum argenteus numus eiusdem ponderis valuerit apud Romanos quadraginta quadrantes: id est, decem asses: & idem apud nos modo aestimetur triginta quatuor marauedinis, & paulo pluris, ob legitimum argentei denarij pondus: Imo etiamsi denarius constituatur ex argento puro absque vlla mistura, & valorem praesentem consideremus argenti puri ad rationem duorum mille, & quadringentorum marauedinorum, pro quolibet marcho adhuc denarius ille Romanus ex purissimo argento signatus, erit apud nos aestimandus fere triginta octo marauedinis. Haec tandem obseruatio & illud efficit, vt sexaginta quatuor denarij constituant marchum, nonaginta sex libram duodecim vnciarum. Et idem erit dicendum de argenteis regalibus, quibus ad pondus legitimum vtuntur aurifices, quorum quilibet octauam habet vnciae partem: aut drachmam veterem vnam. Ad rationem istam expendi poterit aestimatio numi argentei veteris, qui dictus est Quinarius: idem & Victoriatus. Hic enim numus pars est dimidia denarij. Item sestertius argenteus numus erat pars quarta denarij. Libella itidem argenteum numisma partem decimam denarij habuit. vicesima denarij pars erat Sembella. quadragesima Teruncius. Qui quidem omnes numi sunt omnino aestimandi ad rationem denarij. Atque ideo constituta praenotata aestimatione, & collatione facta cum numis argenteis Castellanis, facilius erit ad rationem ipsius denarij & reliquos numos aestimare. Verum aduersus Budaei opinionem quibusdam placuit, denarium Romanum a drachma differre, ita quidem, vt licet drachma sit octaua vnciae pars, denarius tamen sit septima: qua ratione denarij septem vnciam efficiunt integram. Huius rei testimonium primum adsumitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 9. inquit, miscuit denario Antonius III vir ferrum miscuit aeri: alij e pondere subtrahunt, cum sit iustum octuaginta quatuor e libris signari. Haec Plinius. Quod si libra Romana octuaginta quatuor denarios habuit, palam est, quamlibet vnciam ex septem denarijs constare. Idem constat testimonio Cornelij Celsi libro quinto. capit. 17. qui hoc ipsum expressim asseuerat, sic & Scribonius Largus in praefatione probat, libram octuaginta quatuor denariorum esse. Sed & authoritate Appiani Alexandrini libro secundo bellorum ciuilium, & Suetonio simul in Iulio Caesare. Hanc sententiam defendit. Georgius Agricola libro quarto & quinto. de ponderibus, & mensuris. idem repetit in eo libello, quem scripsit aduersus Alciatum de ponderibus. Ad ea vero, quae Budaeus, Portius, & Alciatus tradidere, respondet, drachmam Atticam Graecum numum fuisse minoris ponderis, quam denarius Latinus: sed quia drachmae pondere, & aestimatione admodum similis est Latinus denarius, consueuisse veteres authores Latinos, dum Graecorum libros traducebant, drachmam in denarium vertere: ac rursus Graecos, qui Latinum in Graecam linguam vertebant, denarium drachmam interpretari. Sed & illud certissimum est, vel Plinio authore libro 33. capit. 9. Denarios non semper eiusdem ponderis fuisse: atque ex Tito Liuio libro 44. & Nicandri interprete ostendit Georgius Agricola in libro ad ea, quae Alciatus, denarium pendere drachmam Atticam cum dimidia: & denique denarium legitimo pondere diminutum leuiorem fuisse: vt tandem hic denarius fuerit drachmae aequalis. Idcirco de eo forsan accipienda est Budaei, Alciati, & aliorum sententia: non denario graui, nec illo, qui frequentius ex pondere legitimo tractabatur. Etenim post Claudium Caesarem Imperatores e libra signarunt nonaginta sex denarios, quorum quilibet drachmae erat aequalis, teste eodem Agricola in libro secundo de pondere monetarum: & in libro ad ea, quae Alciatus. Denarium igitur, iuxta ponderis rationem, quam habuit Plinius in dicto cap. 9. existimo fuisse illum, qui apud veteres Romanos iusti ponderis fuerit septimam habens vnciae partem: qui quidem erit septima ex parte maior drachma Attica, & argenteo regali Castellano, quo aurifices vtuntur ad pondus legitimum. Idcirco huius denarij aestimatio, proportione nostri numi habita, erit fere quadraginta quadrantum, aut praesentium marauedinorum, si argenti mixti valorem consideremus. Nam hoc argentum & nunc, & olim in vsu est, ac fuit ad numos cudendos: quemadmodum ex Plinio probauimus. Sic denarij Romani quinquaginta sex efficiunt marchum, qui est octo vnciarum: cum secundum Budaei sententiam drachmae & denarij sexaginta quatuor efficerent marchum: qua ratione poterit quis facilime expendere, qua ex parte maior sit denarius hic nostro argenteo regali numo: siquidem tanti ponderis sunt quinquaginta sex denarij, quanti sexaginta septem nostri numi argentei regales, ex quibus constat marcha iuxta regiam constitutionem. Sic etiam deducitur, quota ex parte sit maioris aestimationis denarius Latinus, quam sit noster numus argenteus. Noster enim numus valet triginta quatuor marauedinos: ille quadraginta. Imo si ad aestimationem argenti puri denarij constituantur, valebit quilibet quadraginta tres quadrantes marauedinos: quod & Flori. Occampi obiter adnotauit li. 5. histo. c. 25. Et haec quidem dicta sint quo ad denarij numi, & drachmae legitimum pondus, & aestimationem. Latinus ergo denarius decem assibus olim fuit aestimatus quemadmodum Plin. & alij passim testantur. Quinarius, qui & Victoriatus dictus est ab eisdem authoribus, quinque assibus aestimabatur: eritque nostrae pecuniae aestimationis viginti quadrantum: & sic viginti marauedinorum. Sestertius numus itidem argenteus erat, quartam habens denarij partem, vt tandem sit nostrae monete estimationis decem marauedinorum. Habuit autem duos asses, & dimidium quo ad valorem, & ita decem quadrantes. Erat & apud veteres Libella numus argenteus, qui vnius assis estimationem habuit, cum esset decima denarij pars, vt Budeus li. 1. de Asse probat, & testis est M. Varro lib. 4. de lingua Latina. Idem tradit Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monet. Ex Plinio hoc ipsum deducitur libro 33. cap. 3. qua ratione libella numus argenteus quatuor efficit nostros aereos quadrantes. Est & apud Volusium Maetianum alia libella, decima inquam pars sestertij, quae iuxta sestertij superius traditam aestimationem, erit modo vnius quadrantis valore censenda, aut vnius marauedini. Huius item libellae meminit Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Graecis. Obolus apud Graecos numus fuit argenteus, qui erat sexta pars Atticae drachmae. Scribit etenim Plutarchus in Lysandro, apud prius seculum sicomnino habuisse, vt numorum loco ferreis vterentur virgulis, id est, obelicis, plaerisque & aereis, a quibus hoc etiam tempore numerum obolos vocari certum est, & obolos sex vnam conficere drachmam, quia tot manus ipsa complecteretur. Ergo ex Plutarcho apparet, obolum sextam fuisse drachmae partem, quod ex Plinio libro 21. cap. vltim. adnotarunt Budaeus lib. 5. de Asse, & Georgius Agricola libro 2. de pondere & temperat. monet. Idem lib. 5. de ponderibus Graecis hoc ipsum docet ex Polluce, Suida, & Xenophonte: quamobrem obolus valet sex fere nostros marauedinos. Obolum autem olim dictum fuisse Phollen, testis est Suidas in dictione, Phollis. & in dictione, Cermata. vtiturque ea dictione diuus Augustinus libro vltimo de ciuitate Dei. cap. 8. vbi Ludouicus Viues & Alciatus ad 12. librum C. hoc adnotarunt. Obolus ergo sex nostros valet marauedinos, semiobolus tres, triobolus decem & octo. Nostri vero aurifices appellant Tomin, quem nos obolum diximus, idque obtinet, quo ad ponderis rationem: nam tomin non est numus. Apud Hebraeos erat olim in vsu numus argente[art. 9]us, dictus a Iosepho Siclus, ab ipsis Hebraeis Sicel: quae dictio & pondus significat auri, vel argenti, quod ipse numus appendit, nempe quatuor Atticas drachmas, authore Ioseph. libro 3. Antiquit. cap. 10. & lib. 7. de bello Iudaico cap. 26. & Hieronymo libro 1. Capit. 4. commentariorum in Ezechielem. Idem ipse Hieronymus probat in traditionibus Hebraicis super Genesim capit. 24. atque ideo hoc pondus, aut numus continet viginti quatuor Graecos obolos: Hebraeos autem obolos habet viginti, sicuti constat Leuitici capit. 27. Exodi capit. 30. & Numerorum capit. 3. Hebraeus vero obolus maior erat obolo Attico quinta parte. Nam viginti quatuor oboli Attici efficiebant siclum sanctuarij, quem efficiunt viginti Hebraei oboli. Cautum etenim erat lege veteri, cuius mentio fit in dict. c. 30. Numerorum, sicli partem dimidiam domino offerendam esse: qua ratione a Caesare Augusto, procurante Iudaeam Cyreno Praeside id tributum Iudaeis indictum est, vt singulis annis quilibet binas drachmas solueret: atque ideo Matthaei capit. 7. didrachmus censetur numus ille, qui pro tributo a Iudaeis Caesari reddebatur. Quod & Budaeus explicat lib. 5. de Asse. Sed & Iosephus scribit in lib. 7. de bello Iudaico, capit. 26. a Vespasiano Caesare stipendium Iudaeis indictum, vt vbicunque degerent, binas drachmas inferret quisque in capitolium ita, vt ante Hierosolymorum templo pendebant: quo in loco palam Iosephus probat, dimidium siclum, quem Iudaei templo pendebant olim ex lege, cuius mentio fit in dict. cap. 30. nu. didrachmum fuisse, & ideo siclus integer erit quatuor drachmarum. Idem siclus ab eodem Iosepho simpliciter dictus est argenteus lib. 9. antiq. cap. 2. Alibi idem Iosephus siclum interpretatur plane, ac vertit. lib. 7. capit. 9. Et haec de siclo sanctuarij, cum de eo expressim agatur in locis ex veteri testamento paulo ante adductis: siquidem siclus sanctuarij a vulgari siclo, quo in commutationibus Hebraei vtebantur, in hoc distinguitur, quod siclus sanctuarij quatuor, siclus vero vulgaris duas drachmas pendebat, quemadmodum ex magistro Salomone adnotauit Georg. Agricola lib. 2. de pondere monetarum. Et probat Carolus Moli. in tract. de contractib. q. 100. nume. 795. Ex quibus sit satis, siclum sanctuarij quatuor appendisse drachmas Atticas, & viginti obolos Hebraeos: quod & idem Agric. tradiderat lib. 2. de externis ponderibus, qui scribit, Obolum istum Hebraeum dictum fuisse Gera. Quamobrem multa poterunt deduci non omnino vulgaria in huius rei, & numi examine, quae subseruient, & plurimum conducent ad multarum authoritatum interpretationem. Primum constat, staterem numum, cuius meminit Matthaeus capit. 17. censendum esse ponderis & valoris quatuor Atticarum drachmarum, denique sicli sanctuarij, cum is soluendus esset pro Christo et Petro, & quilibet Cesari soluturus esset didrachmum, id est, numum duarum drachmarum, dimidium nempe siclum sanctuarij & ingrum siclum vulgarem Hebreorum. Qui quidem numus cum duas habeat ponderis drachmas, conuenit quo ad pondus & aestimationem fere duobus numis regalib. argenteis, quib. modo vtimur ex constitutione Regum Catholicorum: Denique similis omnino est duobus argenteis regalibus legitimi ponderis, quorum rationem aurifices, & vascularij obseruant, sic didrachmus erat quarta vnciae pars, & eius ponderis numus argenteus. Secundo hinc deducitur, siclum, quem diximus apud Latinos quartam fuisse vnciae partem, re & nomine similem censeri Hebraeorum siclo vulgari. Tertio ex hoc sicli pondere, & aestimatione poterit perpendi, cur septuaginta interpretes Numeror. cap. 3. & Exodi. cap. 38. siclum interpretentur didrachmum, cum locus ille palam tractet de siclo sanctuarij, quem ex authoritate Iosephi, Hieronymi & aliorum constat, quatuor drachmas appendisse. Existimarunt enim septuaginta interpretes, siclum sanctuarij, & vulgarem pares fuisse pondere, & vtrunque duarum drachmarum pondus tantum habuisse, vt tandem siclus etiam sanctuarij fuerit ponderis duarum drachmarum. Eandem sententiam sequitur, et probat Epiphanius Salaminis vrbis Cypri Episcopus, cognomento Magnus, alioqui Constantiae presul: nam & Salaminita dicta est, qui omnium tam ponderum grauitatem, quam capacitatem mensurarum, quae sunt apud septuaginta interpretes, & Euangelistas explicat: cuius tamen opinionem tradito vero sicli sanctuarij pondere improbat Georgius Agric. lib. 2. de externis ponderib. Habet etenim siclus sanctuarij pondus drachmarum quatuor Atticarum. Quarto eadem ratione facillimum erit examinari pondus Armillarum aurearum, quib. seruus Isaac donauit Rebecham. Pendebant enim duae illae armillae siclos decem. Gen. c. 24. Nam si locus hic de siclo sanctuarij sit accipiendus, pondus duarum armillarum erit censendum iuxta quadraginta Atticas drachmas, vel quinque vnciarum, aut denique quadraginta numorum aureorum, quos ex constitutione Regum Catholicorum signatos simplices Ducatos appellamus. Quod si de siclis vulgarib. intellexerimus locum praecitatum, pondus armillarum erit 20. drachmarum Atticarum: atque ideo 20. numorum aureorum, quos diximus Ducatos simplices. Hieronymus tandem in traditionibus Hebraicis super dict. ca. 24. locum illum de siclo sanctuarij palam intellexit. Nam & hic frequentissimus est in sacra veteris testamenti Historia. Quinto ad eiusdem loci congruam interpretationem est idem obseruandum, pondus inaurium, quas idem seruus Isaac Rebechae donauit, inquit enim tex. sacer. protulit vir inaures aureas appendentes siclos duos. Vnde apparet, vtranque in aurem siclos duos appendisse, id est, octo drachmales aureos, quib. vtimur, & quos simplices ducatos appellamus: denique vnciam auri. Et haec iuxta vulgarem editionem, & valorem sicli sanctuarij, cum pondus inaurium secundum vulgarium siclorum rationem esset 4. drachmarum, atque ita 4. aureorum drachmalium, quibus nos Castellani vtimur. Quod si aeditio illa sit obseruanda, que ex Hebreo sermone traditur in hunc modum: protulit inauream aurem, dimidium sicli pondus eius: quemadmodum D. Hieronymus traduxisse videtur, & probant Eugubinus, ac Georgius Agric. lib. 3. de precio veterum monetarum, admodum differt inaurium pondus: siquidem est censendum ac reducendum ad duas drachmas Atticas habita ratione sicli sanctuarij. Quo fit, vt Aloysius Lippomanus in Catena super Genesim. c. 24. existimet, septuaginta interpretes non discre pare in eius loci translatione ab Hebreis dicentib. inaurem auream fuisse ponderis, semissis, vel dimidij sicli, etiam sanctuarij, si apud interpretes septuaginta exponatur & adsumatur, ἀνὰ δραχμὴν distributiue, vt sit sensus, quod quaelibet inauris erat ponderis vnius drachmae. Sic etenim vtraque inauris erit ponderis dimidij sicli sanctuarij: nempe duarum drachmarum. Cui rationi accedit, quod septuaginta interpretes sanctuarij siclum semper & vbiq; didrachmum interpretantur quemadmodum superius probauimus, & manifestum fit, Nume. cap. 3. & Exod. c. 38. idcirco existimantes cum Hebreis, vtranque inaurem appendisse siclum sanctuarij, & earum quamlibet dimidium sicli, interpretati fuerunt distributiue, cuiuslibet inauris pondus esse censendum ad rationem vnius drachmae, & ita dimidij sicli sanctuarij. Sic sane fallitur doctissimus Eugubinus dum in d. c. 24. miratur, quod septuaginta interpretes siclum verterint drachmam: siquidem ipsi septuaginta interpretes non interpretantur, siclum drachmam esse, cum vbique eum didrachmum esse censuerint, sed existimarunt, Hebraeos cuiuslibet inauris pondus tradidisse ad rationem dimidij sicli, quem interpretes constituerunt integrum ex duab. drachmis, & dimidium ex vna tantum drachma. Sed adhuc discrimen constat, si Hebraei de siclo sanctuarij, & ponderis quatuor drachmarum intellexerunt locum illum, etiamsi vtriusque inauris pondus fuerit ab eis significatum ex dimidio siclo, quia septuaginta interpretes siclum integrum solent constituere ex duab. drachmis. Hebrei vero ex quatuor. Sic multo maior est differentia, si dixerimus, ab Hebreis pondus cuiuslibet inauris ad dimidium siclum constitutum: nam vtraque inauris erit quatuor drachmarum ex pondere integri sicli sanctuarij. Qua ratione vt Aloysij Lipponiani sententiam probemus, oportet dimidium siclum apud Hebreos accipere pro pondere cuiuslibet inauris, & de siclo duarum drachmarum intelligere. Etenim tunc iuxta interpretes septuaginta quaelibet inauris appendebat drachmam vnam, & secundum Hebreos dimidium siclum. Quod si dixeris, Hebraeorum codicem intelligendum fore de siclo sanctuarij quatuor drachmarum, & vtriusque inauris pondus ab eis significatum ex dimidio siclo: tunc interpretes septuaginta notari possent ex hoc, quod dimidium siclum duabus appenderint drachmis, quo pondere ipsi censere soleant integrum siclum. Editio vero vulgaris, & quae ab Ecclesia Catholica constitutissimam habet authoritatem, vt conueniat editioni Hebraicae, quae pondus significauit sicli dimidij, erit intelligenda de siclo vulgari: vt tandem quaelibet inauris ex Codice Hebraeorum appenderit dimidium sicli sanctuarij quatuor drachmarum. & vtraque integrum siclum, sicque quatuor drachmas, vel duos siclos vulgares, quorum quilibet didrachmus erat. Sexto hinc plane deducitur, sibi non constare doctissimum Eugubium, qui Leuit. cap. 27. scribit, siclum apud Hebraeos esse quasi sestertium masculini generis apud Latinos. Est enim hic manifestus error. Nam siclus, etiamsi eis esset vnius drachme, haberet fere quatuor sestertios Latinos, & multo plures, si is duas drachmas aut quatuor pendebat. Septimo apparet inde, an certum sit, quod diuus Hieronymus in d. c. 24. Genes. tradit, scribens, siclum Hebraeum esse vnciam, & vnciam vnam pendere. Idem asserit Isidorus lib. 16. Etymolo. cap. 24. Nam hoc incertum fit vel ex eo, quod idem Hieronymus fatetur, siclum pendere quatuor drachmas, & tamen vncia constat ex octo drachmis. Vnde verius dixissent hi authores, siclum esse semunciam. Quod ex authoritate Isidori tradit Anto. August. lib. 2. emendationum, c. 8. cum ipse Isidorus asserat, siclum vnciam esse. Igitur vtcunque sit siclus sanctuarij, quatuor Atticas drachmas appendit, & ideo semuncia est. Octauo expendi poterit ex his numus ille, cuius mentio fit apud Xenophontem libr. 1. de Cyri ascensu ad Babylonem. Is enim dictus est Siglus, & vt ex eodem Xenophonte deducitur, pendit septem obolos Atticos, & dimidium. Sed & Hesychius tradit, siglum numum esse Persium, aut Sardianicum, & valere octo obolos Atticos: pendit ergo hic numus drachmam vnam, & tertiam alterius partem. Idem probat Agricola libro 2. de pondere monetar. Nono hinc erit examinanda gl. in c si quis aliquando. §. in Leuit. de poena. dist. 1. vbi mentio fit sicli Hebraici. Ioannes etenim Theutonicus hec confinxit carmina. " Tres siclos obolus, obolos tres drachma, sed octo Vncia fert drachmas, duodena dat vncia libram. Siclus habet drachmas septem obolo minus vno. " Haec sane carmina parum sibi constant. Nam si obolus habet tres siclos, fieri non potest, quod siclus habeat septem drachmas obolo minus vno. Idcirco Anton. Augustin. in d. lib. 2. emendatio. c. 8. docte & diligenter probat, primum carmen aliter legendum esse, ita equidem. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Item admonet, siclum viginti pendere obolos Hebraeos, quod nos paulo ante probauimus. Superest tamen adhuc error: etenim si ex Anton. August. legendum est in primo carmine, obolos sex drachma, qua ratione fieri potest, vt siclus habeat septem drachmas vno dempto ex his drachmis obolo? haberet siquidem siclus quadraginta et vnum obolos, quod satis refragatur eidem Anton. August. atque ideo nec ipse sibi constat. Nos vero arbitramur, authorem horum carminum non satis percepisse rationem, & vim huius numismatis, nec item intellexisse drachmae pondus: tametsi primum carmen, vt & alia conueniant, sit ita legendum. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Ita enim fit, vt siclus habeat septem drachmas obolo minus vno, id est, viginti obolos, quos licet Hebraeos vere siclus habet. Hic dubio procul est huius autoris sensus, etiamsi plurimum ab scopo errauerit, dum drachmam effecerit trium obolorum, & ipsa vere sex obolos appendat. Sic etiam decipitur, dum viginti obolos Grecos ex his, quos drachma Graeca pendit, tribuit siclo, qui viginti quatuor Graecos obolos pendit: deinde siclum existimat habere septem drachmas: cum omnium sententia maior siclus, qui dicitur sanctuarij, ponderis sit quatuor drachmarum. Ceterum, licet ea, quae de ponde[art. 11]re denarij, ac sestertij scripsimus, ita recepta fuerint, vt inde possimus horum numismatum valorem ad nostram argenteam monetam conferre absque insigni aestimationis, & precij errore: de valore tamen, quem hi numi apud veteres habuerint, maxima est controuersia. Nam & si ab initio denarius decem valuerit asses, & quinarius quinque, sestertius duos & dimidium: sunt plane qui existiment, paulo post valorem istum mutatum fuisse, & denarium aestimatum esse decem & sex assibus, quinarium octo, sestertium quatuor. Hoc enim apparet ex Plinio lib. 33. c. 3. qui id contigisse scribit Hannibale vrgente Rem pub. Q. Fabio Maximo dictatore. Eiusdem sententiae authores sunt Volusius Maetianus in li. de Asse. Et Vitruuius libro 3. de Architectura. quorum authoritatem secutus Antoni. Augustin. lib. 2. emendationum. c. 7. a Budaei & aliorum sententia discedit. Huius opinioni accedit locus insignis apud Cornelium Tacitum li. 1. quo in loco, vbi agitur de seditione Pannonica, conqueritur Pannonicus miles, quod decem asses, non denarium acciperet: constat igitur apud Tacitum denarium pluris quam decem assium aestimari. Nam & ex Plinio in d. c. 3. apparet, in stipendio militari semper denarium decem assib. aestimatum fuisse, & idcirco decem asses militi dari solitos pro denario, qui erat diurnum stipendium. Sed & Plinius ipse palam asseuerat, eius aetate denarium aestimari decem & sex assib. & sestertium quatuor. Volusius item Maetianus in d. li. de Asse, qui Iurisconsultus fuit, & floruit sub Antonino Pio, Hadriano & Antonino Philosopho, manifeste, & eo tempore hanc fuisse horum numismatum aestimationem scribit, vt hinc satis probatum esse videatur aduersus Budaeum & alios, que fuerit vera sestertij, ac denarij aestimatio. Sic sane intelligenda est Iustiniani Caesaris constitutio in l. vlt. C. de dona. Verba (inquit) superflua, quae in donationibus poni solebant: id est, sestertij numi vnius, assium quatuor, penitus esse reijcienda censemus. Etenim ad interpretationem sestertij, ne quis ea verba intelligeret de sestertio neutrius generis, adiectum est assium quatuor, cuius valoris erat sestertius secundum Maetianum. Quae quidem interpretatio placet Antonio Augustino. Cui libenter addiderim illa verba (sestertij vnius) in donationibus: ideo esse superflua, quod cum vere donatio fieret, simulate vnius numi precium apponebatur, vt videretur venditio, quae vnius numi precio apposito ficta iudicabatur. l. Si quis ante conduxerit. ff. de acquir. poss. & ex Suetonio in Caesare, & Valerio Maximo li. 5. adnotauit Budaeus lib. 1. de Asse Et in rub. ff. de in diem adiectione. Vtcunque tamen sit, etiamsi a Budaeo Maetianum sequuti discedamus, iterum admoneo, non esse admodum incertam denarij, & sestertij aestimationem ad nostrae pecuniae rationem & pondus, ex quo certa poterit constitui & diffiniri aestimatio. Sed & illud plane constabit ad Hannibalis tempus, & Q. Fabij Maximi dictaturam denarium decem assibus estimatum fuisse, sestertiumque duobus, & dimidio: tametsi postea contigerit maior horum numismatum estimatio. Quod si quis adhuc sequi Budaei sententiam velit, ac existimet, frequentiorem fuisse in Repub. Romana denarij aestimationem ad rationem decem assium, & sestertij ad rationem duorum & dimidij: denique Metiani aestimationem opinetur temporariam fuisse, habet profecto graues authores Varronem lib. 4. de verbo. origine. Priscianum libr. 6. & Sextum Pompeium, qui censent, denarium decem asses valuisse, quinarium quinque. sestertium duos & dimidium: tametsi admodum vrgeant authores in contrarium citati, ex quib. apparet, hanc aestimationem fuisse receptam ad Q. Fabij dictaturam, & post eam denarium pluribus assibus aestimatum esse. Fortassis, vt & hoc obiter adnotemus, argentei, quibus Christus diuenditus est, non erant denarij, sed numi didrachmi: vt censet Budaeus li. 5. de Asse. ex numo quodam illorum, qui apud Gallos in sacrario ecclesiae cuiusdam maxima cum veneratione seruatur. Sic sane erant illi numi sicli vulgares Hebraeorum. Fit deinde [art. 12]mentio aliquot in locis Sterlingorum quorundam: erat vero Sterlingus numus argenteus Anglicus ex vicesima sexta parte vnciae: nam viginti sex numi argentei Sterlingi vnciam pendebant authore Virgilio Polydoro in historia Anglica. libro 16. dictus autem est hic numus, vt idem author tradit, sterlingus, quod Sturnus auis, Anglice Sterling. Vulgo Stornino, in altera parte numi esset impressa. Erit igitur quilibet sterlingus paulo maior sestertio Romanorum: siquidem viginti octo sestertij vnciam apud Romanos efficiebant, quam apud Anglos itidem constituunt viginti sex Sterlingi: atque ideo erit sterlingus tertia nostri numi regalis argentei pars: aut numus paulo minor tertia Castellani argentei parte. Horum sterlingorum mentio fit in capit. constitutis. de procurat. & in cap. 3. De arbitris. # 3 THEMA CAP. III. De veterum aureis numis. SVMMARIA -  1 Aureus numus apud Roman. quo tempore fuerit percusus. -  2 De aureis numis, quos signari iusserunt Reges Catholici, Fernandus & Elisabeth, eorumque nepos Carolus inuictissimus. -  3 Solidus aureus, cuius mentio fit a Iustiniano, quod pondus habuerit. -  4 Solidus, qua ratione sic dictus fuerit. Et inibi de tremissibus & semissibus. CAPVT III. [art. 1]AVREVS numus apud Romanos coepit, post annum sexagesimum secundum, quam argenteus, teste Plinio libro 33. capit. 3 Nempe anno ab vrbe condita quingentesimo, quadragesimo sexto, ante Christi natale anno ducentesimo duodecimo. Graeci itidem numis aureis vsi fuere: quemadmodum passim constat ex Historicis, Graecisque authoribus: tametsi Lycurgus numo aureo & argenteo expuncto, ferreum solum vtendum imperauerit, sicuti Plutarchus scribit in eiusdem Lycurgi vita. Reges autem Catholici Fernandus & Elysabeth anno millesimo, quatercente simo, [art. 2]nonagesimo septimo, cudi iusserint monetam auream in his regnis ad hanc rationem, vt ex quolibet marcho percuterentur sexaginta quinque numi aurei, & tertia alterius numi pars. Sic etenim ex libra auri 12. vnciarum percusi fuere numi aurei 98. Hi vero numi ex ipsa regia constitutione appellantur Excellentes, eiusque ponderis dupli fuere. Item signati alij numi aurei, quos Doblones vulgus appellat, & demum alij, qui quinque decem, viginti aut quinquaginta numos excellentes penderent: quos saepissime & nos vidimus, atque ita cautum extat pragmatica constit. 118. Hac denique de prehensa horum numismatum ponderis ratione, apparet, quemlibet horum numorum, quos Ducatos dicimus, & qui Excellentes regia l. nuncupantur, drachmalem esse, & fere habere Attice drachme pondus. Nam drachme Atticae 64. Marcum efficiunt: 96 Romanam libram 12. vnciarum. Quam ob rem ex aureis his drachmalib. integri ponderis 64. tot detrahuntur grana, quae efficiunt numum alium, & alterius tertiam partem: sic ex 96. tot grana subtrahuntur, que duos numos aureos excellentes constituunt. Drachmam aunt hac in parte intelligo Atticam, quae appendit septuaginta duo grana, quae quidem Attica drachmaduas continet drachmas vulgares, quib aurifices vtuntur. Valet aunt quilibet numus aureus ex his 11. regales argenteos huius regni numos, quorum precedenti cap. meminimus, & vltra vnum marauedinum aereum, atque ideo valet CCCLXXV. aereos marauedinos. Expendebatur in his Hispaniarum regnis ab hinc decem, viginti & triginta annis aureus dictus Castellanus, cuius pondere & nunc aurifices, fabrique argentarij vtuntur. Erat vero is numus probi quidem auri, & pendebat octo tomines, quorum quilibet pendit 12. grana: duoque efficiunt scriptulum: Sic sane numus aureus Castellanus, appendit Atticam drachmam, & scriptulum vnum, habetque sextam vnciae partem: qua ratione 48. Castellani efficiunt marchum vnum, pondere quidem iusto, & sex vnciam: quemadmodum ex ipsius numismatis vero pondere satis apparet. Huius numi aurei Castellani valor est plane quatercentorum octuaginta quinque marauedinorum, quorum in 1. cap. meminimus. Demum Carolus Caesar Hispaniarum Rex percuti iussit aureos numos, qui Coronati, aut Coronae dicuntur. Hi modo frequentiores sunt, quorum sexaginta octo faciunt marchum, & octo dimidius vnciam: triginta quatuor pendunt vncias quatuor, centum & duo efficiunt libram Romanam 12. vnciarum. Valor cuiuslibet numi ex his censetur ad tercentum, quinquaginta marauedinos. Denique numus hic aureus decem regales argenteos numos, & decem aereos marauedinos in aestimatione reddit: sicuti statutum est ab ipso Carolo in Pintiano totius regni conuentu anno M. D. 37. l. 104. Habet autem aureus hic numus pondus sexaginta octo granorum, conficiturque & signatur ex auro non ita puro & precioso, vt est illud, ex quo excellentes aurei numi signabantur. Olim a Romanis numus percusus fuit, qui ex auro signatus simpliciter aureus dicebatur, cuius numi passim mentio fit a Iurisconsultis & vete[art. 3]ribus Historicis: sed quia ab eisdem traditur plerunque numus aureus, qui dictus est solidus, nondum satis constitutum est, imo adhuc controuertitur, an aureus, & solidus eiusdem ponderis & valoris fuerint. Ipse vero post tot egregios authores rem istam breuiter examinabo, rationes vtriusque opinionis & authoritates adducens: ne videar temere alteram ex his sententiam elegisse, & vt palam sit, posse vtranque habita ratione temporum vere & constanter asseuerari. Primum enim illud sit absque controuersia, solidum aureum, cuius mentio fit a Iustiniano, & alijs paulo ante Caesarib. sextam fuisse vnciae partem: atque idem appendere drachmam Atticam, & scrupulum vnum, quo fit, vt sex solidi efficiant vnciam, & 72. libram. Quod constat ex Isidoro lib. 16. Etymolog. cap. 14. Constan. Harmeno. lib. 3. epitomes. tit. 7. tex. ad hoc insignis in l. quoties. C. de suscept. & Arca. lib. 10. cuius literam & contextum subijciam ex ipso codice Theodosiano, vt lector percipere possit facillime, quantum differat a vulgata lectione, & aliqua Accursium adnotasse, quae plane subticuisset, si integram constitutionem legisset. Extat igitur constitutio haec lib. 12. Cod. Theo. l. 13. tit. de susceptoribus, praepositis & Arcarijs. Idem A. A. ad Germanianum Com. S. L. "QVOTIESCVNQVE solidi ad largitionum subsidia perferendisunt, non solidi, pro quibus adulterini saepe subduntur, sed aut idem in massam redacti, si aliunde qui solui potest habere matertam auri obryza dirigatur, pro ea scilicet parte, quam vnusquisque defendit: ne diutius vel allecti, vel prosecutores, vel largitionales adulterinos solidos subrogando in compendium suum fiscalia emolumenta conuertant. Illud etiam cautionis adijcimus, vt quotiescunque certa summa solidorum pro tituli qualitate debetur, & auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos, libra feratur accepto. & caetera." " Dat. 6. Idus Ianuuarias, Romae Lupicino, & Iouino Consulibus. " HAEC in Codice Theodosiano nuper typis tradito Ioannis Tillij Angolismensis diligentia & opera: tametsi in Iustiniani Codice tantum apposita sit vltima huius constitutionis pars: his equidem verbis. Quotiescunque certa summa Solidorum pro tituli qualitate debetur, aut auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos libra feratur accepto. Huius constitutionis authores fuere Valens & Valentinianus Imperatores ac Caesares. Vnde manifestum fit, solidum aureum, sextam fuisse vnciae partem: & ideo sex solidos vnciam, septuaginta duos auri libram duodecim vnciarum efficere. Hanc sententiam etiam probant & admittunt, praeter Isidorum & Constantinum, Gulielmus Budaeus lib. 5. de asse. Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monetarum. & Alciatus lib. 3. Dispunctionum. cap. 9. Solidus autem ideo dictus est, quod nihil illi deesse videatur. Solidum enim antiqui integrum dicebant, secundum Isidorum, & probatur in l. ergo. §. creditoribus. ff. de fideicommiss. libertat. testis item est & Horatius scribens: aut partem solido demere de die. Idemque Nebrissensis adnotauit in iuris ciuilis lexico. Ea vero dictio, de quamodo agimus, etiam aureis conuenit, & in vsum accessit ad discrimen constituendum inter aureos integros, & semisses, ac tremisses: cum semisses ex dimidia auri parte, tremisses ex tertia constarent: sicuti apparet ex Aelio Lampridio in Alexandri Seueri vita. & in l. iubemus. C. de erogatione militar. annonae libr. 12. & titulo de veste militari. l. 3. eodem libro. Quo in loco inquiunt Archadius & Honorius. Fortissimis militibus nostris per Illyricum non binos tremisses pro singulis chlamydibus, sed singulos solidos dari praecipimus. Sic Volusius Maetianus de asse, libram integram solidum appellat. Prima, inquit, diuisio solidi, id est, librae. Ex quibus deducitur, non ex eo dictum fuisse solidum, quia de solido, & puro auro factus fuerit, a soliditate, vt falso existimat gloss. in l. vnic. C. de veteris numismat. potestat. libr. 11. Nam & ex his quae hoc in capite nos adnotabimus, constabit, aureos veteres, & solidos frequentissime percusos fuisse ex auro mixto, non ex puro & obryzo. Solidus tamen hic numus aureus. 24. siliquas appendit: & ideo octaua eius pars tres habet siliquas: vt probat Antonius Augustinus ex Nouella Graeca costitutione. 130. de vsuris nauticis, nondum typis tradita. Etiamsi falso alij contrarium scripserint, quorum error manifeste deprehenditur ex eo, quod sexta vnciae pars, quam appendit solidus, constet ex drachma Attica, & scriptulo: drachma vero ex obolis sex, & sic decem & octo siliquis: scriptulum ex duobus obolis, atque ita ex siliquis sex: quemadmodum in capi. praecedenti probauimus, vnde solidus 24. habet siliquas. Hinc tandem fit, vt solidus hic numus aureus, qui sextam habet vnciae partem, omnino similis sit numo aureo Castellano. Et hoc quidem obtinet quo ad pondus: nam de valore & precio ipsius solidi paulo post in hoc ipso capite dicemus, tametsi haec fere iam olim tradiderimus libro 1. Variarum Resolut. capit. 11. Haec igitur sunt plane accipienda, & absque vlla controuersia de solido aureo, cuius mentio fit in ipsius Iustiniani Codice, & in eiusdem Caesaris constitutionibus. # 1 Ex §. sequenti. -  1 Aureus, quod sexta fuerit vnciae pars, multis probatur rationibus. -  2 Rursus traditur, aureum a solido differre, & quartam efficere vnciae partem. -  3 Quae fuerit hactenus auri ad argentum, argentiue ad aurum proportio. -  4 Auri bonitas traditur, & qua ratione cognosci ea possit. -  5 Aurum obryzum, quid. -  6 Argenti bonitas itidem distinguitur. -  7 Argentum postulatum, quid. §. Primus. DE aureo sane quidam opinantur, eum numum pondere similem fuisse solido, atque ideo sextam fuisse vnciae partem. Haec sententia placuit aduersus Budaeum Aemilio Ferreto institu. de poena temere litig. Antonio Augustino libr. 2. emendat. c. 9. Eandem probat, veriorem ac certiorem esse censet Ioan. Arce ab Otalora olim in hoc Granatensi Praetorio regius consiliarius, qui nunc Pintiae eodem munere fungitur, vir equidem ob singularem eius eruditionem ab omnibus, sed a me prae ceteris suspiciendus. Is inquam in eleganti opere, quod de nobilitate Hispana publicum fecit, parte 2. c. 4. scribit, solidum & aureum idem esse, nec pondere, nec valore differre. Horum authorum rationes exponam, vt facilius deprehendi possit, quo tendat huius controuersiae status. Prima eorum ratio adsumitur ex d. l. quoties. qua constat, numum aureum, qui solidus dictus est, sextam fuisse vnciae partem. Idem probatur authoritate Isidori & Constantini Harmenopuli, quorum modo meminimus. Igitur satis apparet, aureum numum apud veteres & Iurisconsultos sextam fuisse vnciae partem, & sic omnino similem extitisse solido pondere quidem, & item numo aureo Castellano. Secunda ratio adducitur ex l. vnic. C. de collat. aeris. lib. 10. Ea etenim constitutione quilibet aureus solidus aestimatur vicenis libris eris, id est, interprete Antonio Augustino centum viginti sestertijs. Sed si solidus minoris ponderis esset, quam aureus, verisimile non fit, eum pluris aestimari, cum aureus centum tantum sestertijs fuerit aestimatus. Consequitur ergo, cum constet de solidi certo pondere, idem pondus & aureum habuisse. Tertio idem probatur in l. si vero. §. Praetor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effud. poena etenim ibi statuta est iure Pandectarum decem solidorum, quae per Iustinianum expressim traditur nomine decem aureorum. in §. item is. vers. cui similis est. instit. de oblig. quae ex quasi malefic. nascunt. Ex quibus duo libet adnotare. Primum apud Iurisconsultos in Pandectarum libris mentionem fieri solidorum: quae itidem fit in l. quia vulgo. ff. de aedilit. edict. Secundum, promiscue a Iurisconsultis, & Iustiniano accipi solidos, & aureos, vt idem omnino sint. Quarto, hoc ipsum stabilitur ex l. 1. in princip. ff. de his, qui deiec. vel effu. quo in loco poena constituitur quinquaginta aureorum, quam sub eadem quantitate, & eodem aureorum nomine repetit Iustinianus in dicto §. item is. versic. ob hominem. Vt hinc plane constet, Iustinianum veterem aureorum monetam minime mutasse, sed manifesto argumento comprobasse, eam solido parem esse, cum in eadem materia, quae per veteres leges tradita fuerit sub promiscuo aureorum & solidorum vsu, ipsemet quandoque solidorum, quandoque aureorum mentionem fecerit. Quinto idem probare conantur ex eo, quod Iustini. in §. vlti. instit. de poen. temere liti. poenam a Iurisconsultis quinquaginta aureorum numero statutam in l. si libertus. ff. de in ius voc. l. 2. l. in eum. & l. vlti. ff. in ius vocat. vt eant. quinquaginta solidorum nomine expressit. Sexto constat, a solido aureum non differre, nec pondere, nec valore, ex regia l. 7. tit. 18. part. 1. vbi aduersus occidentem Episcopum, presbyterum, aut Diaconum poena solidorum statuta est sub certo numero: cum idem numorum numerus videatur sub aureorum nomine iure communi diffiniri pro eiusdem criminis poena. c. qui sub diaconum. 17. quaest. 4. Septimo hoc ipsum probari potest, quia in quibusdam regijs constitutionibus mentio solidorum fit in his casibus, in quibus apud ipsos Iurisconsultos aureorum nomen exponitur. Nam & aurei, quorum meminere Iurisconsulti in l. 1. §. 1. & §. 2. ff. de sepulch. viol. solidi nominantur in l. 1. & 2. lib. 4. fori. Octauo eadem opinio comprobatur authoritate Accursij. Bart. & doct. in d. l. quoties. & in l. quicunque. C. de seruis fugitiu. Abb. & Felin. in capit. conquerente. de offic. ord. quorum, & aliorum communi consensu decisum extat, aureum Iurisconsultorum, & solidum Iustiniani eiusdem valoris, & ponderis fuisse. Nono & his rationibus ipse aliam adijcio, certo sciens quantum ea sit roboris habitura. Etenim cum regiae partitarum leges plerunque, ac frequentissime aureos, & solidos veterum Iurisconsultorum, & Iustiniani in eandem monetam Hispaniarum transtulerint, satis est probabile, doctissimos illos viros, qui Partitarum operi strenuam dedere operam, plane existim asse, eiusdem ponderis, & valoris, aureum, & solidum fuisse. Verum ex contrario alijs visum est, aureum veterem a solido Codicis Iustiniani differre proportione sescupla, ita quidem, vt aureus sit sescuplo maior pondere ipso quidem [art. 2]solido. atque ideo quatuor aurei vnciam efficiunt: quadraginta octo auri Libram duodecim vnicarum: triginta duo marchum octo vnciarum. Sic etenim censent, & opinantur Gulielmus Budaeus libro tertio. & rursus libro quinto de Asse. Leonardus Portius libro primo de monetis, & ponderibus. Alcia. libr. 3. dispunct. capit. 9. Georgius Agricola lib. 2 de pondere, & temporat. monet. quorum sententia multis probari potest. Primo ex ipsismet numis aureis veteribus, quorum viginti quatuor testatur Budaeus in d. libr. 3. expendisse, atque ex iusti ponderis examine deprehendisse, ipsos appendere sex auri vncias. Scribit tamen aureis viginti quatuor addidisse duas drachmas, & grana quaedam, ex quibus perduxit rem ad aequilibrium. Sic factum est, vt viginti quatuor aureis duae ad iustum & exactum pondus deficerent drachmae. Idque mirum non est ob eorum vetustatem, ex qua consumpti, & corrosi aliqua ex parte fuere. Igitur huius doctissimi viri diligentia probabilius est, aureum quartam fuisse vnciae partem: cum viginti quatuor sex vncias appenderint, duabus propter vetustatem eorum deficientibus drachmis. Secundo ad hoc ipsum & locus Plinij conducit lib. 33. c. 3. Etenim ex emendatione Leonardi Portij, Agricolae, & aliorum ita is scripsit. Aureus numus post annum sexagesimum secundum percussus est, quam argenteus, ita vt scrupulum valeret sestertijs vicenis, quod efficit in libras ratione sestertiorum, qui tunc erant. V. DCCLX. sestertios. Post haec placuit, quadraginta duo signari ex auri libris, paulatimque principes imminuere pondus, minutissime vero ad 48. Haec Plinius, ex quo apparet, aureos quatuor vnciam fecisse, & aetate ipsius Plinij ex auri libra romana percussos fuisse aureos quadraginta octo. Tertio his accedit Iulij Pollucis authoritas, is etenim libro 4. de vocabulis ad Commodum Caesarem inquit, Aureus numus duas drachmas Atticas habebat. Vnde par est vt quemadmodum denarius romanus fere drachmalis pondere fuerit: ita & aureus romanus duas drachmas habuerit: vnde manifestum fit aureo quartam fuisse vnciae partem: cum vncia ex octo drachmis constet. Erit igitur hic aureus romanus iuxta pondus istud similis fere habita ratione ponderis aureo numo duplo, quem vulgus Doblon appellat. Est enim duplus hic numus aureus ponderis fere duarum drachmarum: siquidem dupli aurei Castellani, quos cudi iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth, triginta duo efficiunt marchum addito alterius dupli aurei Besse, aut duobus adiectis tremissibus: atque ideo quatuor ex his vnciam fere constituunt. Quarto ad hanc rem diligentius expendendam oportet praenotare, aureum illum veterem, qui absque vlla controuersia viginti quinque denarios argenteos valuit, si is foret solido similis, ita vt drachmam, & scrupulum appenderet, maxime dissimilem constituere proportionem, & analogiam auri ad argentum, multumque diuersam ab ea, quae Caesarum temporibus, & multo ante Romae habita fuerit. Qua de re illud est constituendum, quod olim cum [art. 3]Romae fuit auri penuria, authore Plinio, ea fuit proportio auri ad argentum, quae est quindecim ad vnum: drachma etenim auri quindecim argenti drachmis aestimabatur. Erat ergo quindecuplex auri ad argentum analogia, seu aestimationis proportio. quod palam deducitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 3. scribit, scrupulum auri vicenos sestertios valuisse: sed viginti sestertij quindecim argenti scrupulos continebant: nempe appendebant quinque drachmas, aut denarios, quorum quilibet, si denarius omnino drachmae similis est, tria scrupula pendit: igitur ex Plinio deducitur, tunc auri ad argentum esse proportionem quindecuplam, atque ita Budeus Plinij locum libro tertio de asse inducit, & interpretatur. Deinde apparet, Romae vnam auri partem decem argenti partibus aliquando aestimatam fuisse. Cuius rei testis est Liuius lib. 38. agens de conditionibus pacis, ad quas Aetoli conuenerant cum Romanis, inquit enim: de pecuniae summa, quam penderent, pensionibusque eius nihil ex eo, quod cum consule conuenerat, mutatum, pro argento si aurum dare mallent, dare conuenit, dum pro argenteis decem aureus vnus valeret. Idem & Iulius Pollux libro 9. de vocabulis ad Commodum affirmat ex Maenandri comoedia, quae depositum apud argentarium dicitur. Huius loci Budaeus, & Georgius Agricola meminere. Et licet Carolus Molinaeus. de contractibus quaest. 100. nume. 779. existim et parum caute Liuij locum ad rem istam ad duci, opinor ipse optime hoc ex eo probari: cum sit vero simile, de aureo, & argenteo eiusdem ponderis actum fuisse. Herodotus autem in Thalia vnum auri talentum taxauit tredecim argenti talentis. Romae vero Sergij Galbae temporibus vna auri portio aestimata fuit argenti portionibus duodecim, & dimidia: quod ex Tranquillo, & Cornelio Tacito in hunc modum deducit Georgius Agricola. Scribit enim Suetonius Tranquillus in Othone Siluio. Nullo igitur officio, aut ambitionis in quemquam genere omisso, quoties coena principem acciperet, aureos excubanti cohorti viritim diuidebat. De eadem quoque largitione ita loquitur Tacitus, eo paulatim progressu, vt per speciem conuiuij, quoties Galba apud Othonem epularetur, cohorti excubias agenti viritim centenos diuideret. Nam cum centum numi sestertij efficiant quinque & viginti denarios, & aureus duorum denariorum pondus habeat, vna quidem auri pars, argenti partibus duodecim & dimidia aestimata fuisse videtur. Hipparchus apud Platonem aperte asseuerat, vnam auri portionem esse precium duodecim argenti portionum. Sic etenim constat ex Platonis dialogo, cui titulus Hipparchus, vel de lucri cupiditate. Deinde Vespasiani temporibus, vnam auri portionem, argenti portionibus duodecim aestimatam a Romanis fuisse, deducitur ex Plinio, qui libro 19. capitul. 1. Proximus, inquit, Byssino, mulierum maxime delicijs circa Elin in Achaia genito, quaternus denarijs scriptula eius permutata quondam, vt auri. Habent enim quatuor denarij pondus duodecim scrupulorum, seu scriptulorum. Eritque paulo maior auri ad argentum proportio, si denarium maiorem drachma constituamus, nempe si septem denarij efficiant vnciam, quae constat ex viginti quatuor scrupulis, tunc sane quatuor denarij pondus habebunt fere quatuordecim scrupulorum: atque ideo auri ad argentum proportio haec erit constituenda, vt vna pars auri fere quatuordecim argenti partibus sit aestimanda. Sic denique tempore illo, quo Romae solidus sextularis erat, auri portio vna, quatuordecim argenti portionibus aestimabatur: quem ad modum ex l. 1. C. de argenti precio. lib. 10. de ducitur: & adnotarunt Caro lus Molinae. de contracti. quaestio. 100. nu. 779. Anto. Augustinus lib. 2. emenda. c. 8. Hoc ipsum & multo ante obtinuerat, vt ex Plinio modo probauimus, & ex Suetonio, ac Tacito paulo ante citatis idem obseruandum erit, si ex septem denarijs vnciam, & ex duabus drachmis aureum veterem constituamus: siquidem viginti octo drachmae, & aliquod plus constent ex viginti quinque denarijs. Fit igitur satis manifestum, olim Romae tempore, quo solidus erat in vsu ex sexta vnciae parte, & item eo, quo aureus publica percudebatur authoritate, auri ad argentum eam fuisse proportionem, quae est vnius ad quatuor decim. Quod si haec vera sunt, nec vnquam pluris fuerit aurum Romae aestimatum, quam ad rationem vnius pro quindecim argenti partibus, fieri non potest: nec est verosimile, aureum pendentem drachmam, & scrupulum, & sic similem pondere Iustiniani solido, valuisse viginti quinque denarios argenteos: cum esset tunc ea proportio auri ad argentum, quae est vnius pro vndeuiginti, quod nullibi legi, & si diligenter inquisierim. Et haec quidem si denarius pondere drachme similis constituatur. Quod si denarius Plinio authore, septima est vnciae pars: multo maior erit auri ad argentum aestimationis analogia, & proportio, quia vna pars auri aestiman da est vna & viginti argenti partibus. Hanc sane rationem ipse quandoque probaui pro Budaei, Leonardi portij, & aliorum sententia, quam vlterius exponam illud primum praefatus, minime controuersum esse, apud veteres aureum viginti quinque denarios valuisse, quod minime negant Ant. August. & Ferretus: idemque nos inferius euidenter ostendemus. Nostra vero aetate vna quidem auri pars vndecim argenti partibus, aliquando duo decim aestimatur, & pluris ob auri inopiam, vel eius estimationem ex eo contingentem, quod aurum sit purum absque vlla argenti, vel aeris mistura. Haec aunt tam varia aestimatio auri, praeter rationem illam, quae ab eius inopia sumitur, poterit contingere ex ipsius auri, vel argenti qualitate. Haec tandem qualitas inde constat, quod quanto purius est ipsum aurum, vel argentum: tanto est maioris aestimationis: sic & minoris aestimandum erit, [art. 4]si mistum sit alterius metalli maiori portioni. Auri etenim bonitas in vigintiquatuor caractis indicaturae pro ratione marchi consummatur. Nostri siquidem aurifices & argentarij fabri ad legem, & bonitatem auri indicandam & deprehendendam vtuntur caractis, quam dictionem a Ceratio, verbo Graeco deflexere. Est enim Ceratium minuti ponderis vocabulum a grano siliquae ductum, qui fructus est arboris praedulcis digitorum hominis longitudine, & pollicis latitudine. nos Hispani Garrouas dicimus: intus sunt grana, quae ceratra dicuntur nomine cum fructibus communicato. Sic Columela li. 3. Siliquam, inquit, Graecam quidam ceratium appellant. Hac tamen in parte ceratium non ad pondus veteris ceratij, aut siliquae referendum est, sed ad auri indicaturam: quod & Budaeus admonet libro 3. de asse. Nam aurifices Marchum diuidunt in viginti quatuor caracta, quae vulgo Quilates vocamus: cuilibet autem vnciae conueniunt tria caracta: aut tres quilates, qua ratione cum dicimus, oro de. 24. quilates, intelligimus aurum purum, & obryzum, quod nullam habet mixturam alterius metalli, nec argenti, nec aeris. Hinc sane fit, quod aurum illud est omnino purum, quod totum legitimum vnciae, vel marchae pondus, id est, in marcho. 24. caracta, habet ex vero auro, nullo admixto metallo, nec argento, necaere. Quod si marchae auri sit admixta vicesima quarta aeris, vel argenti pars, dicetur aurum istud viginti trium caractorum: nos dicemus vulgari sermone, oro de. 23. quilates. Sic si in auri marcha sit duodecima portio argenti, vel aeris, dicetur aurum hoc viginti duorum caractorum, id est, oro de. 22. quilates. Hanc vero auri bonitatem facilime deprehendunt aurifices, lydio lapide aurum probantes. Nam & Plinius libro 33. cap. 8. de eodem lapide lydio tractans inquit. His coticulis periti cum e vena, vt lima rapiunt experimentum, protinus dicunt, quantum auri sit in ea, quantum argenti, vel aeris: scrupulati differentia mirabili ratione non fallente. Haec Plinius, qui scrupulum dixit, quod nos quilate dicimus. Haec tamen Castellana dictio quo ad pondus quatuor habet grana vulgaria. Hinc ergo plane intelligitur constitutio Regum Catholicorum, cuius in hoc capite meminimus, dum iubet, aureos numos, quos excellentes appellat, ex auro percuti, quod aurum sit de ley. de. 23. quilates, y tres quartos. Est enim hoc aurum non omnino purum, sed quod habet argenti, vel eris admixtam nonagesimam sextam partem: sic habet aurum istud aeris, vel argenti quartam vnius caracti partem in auri marcho vel in octo vncijs. Eadem ratione constat intellectus ad l. 104. Caroli Caesaris, Hispaniarum Regis anno. 37. Pintiae latam, qua constitutum est, vt numi aurei percutiantur, & hi Coronae dicantur, ex auro quidem. 22. caractorum, id est, de. 22. quilates. Habet enim hoc aurum in quolibet marcho duodecimam argenti vel aeris ad mistam portionem: & sic vnius vnciae duas partes e tribus. Dicitur aurum istud apud latinos duo & vicenarium: quia duodecima parte ab auro purissimo deficiat, & habeat viginti duo caracta. Eodem serme modo aurum dicitur vicenarium quod est viginti caractorum. Et item aurum duodeuicenarium, quod habet. 18. caracta: & id differt a purissimo quarta parte: quemadmodum Budaeus diligentissime explicat libro tertio de asse scribens, vasa raro ex auro purissimo fieri: ideo, quod illud aurum vsuram non fert, nec attrectationem sine magno intertrimento, idcirco consulto temperatur. Et idem fit in anulis, catellis, spirisque, & mundo muliebri, ne facile frangatur, aut torqueatur. testatur & ipse Budaeus, apud Gallos numos aureos percuti ex auro, quod vno tantum seratio deficiat in ipsa iudicatura: cum constet ex viginti tribus caractis. Sed & hinc aperitur sensus Suetonij Tranquilli, qui in Caesare scribit ca. 54. in Gallia sana, templaque Deum donis referta expilauit, vrbes diruit saepius ob praedam, quam ob delictum: vnde factum, vt auro abundaret, ternisque milibus numum promercale in Italia, prouincijsque diuideret. Etenim ex hoc Suetonij loco manifestum fit, auri libram aestimatam fuisse ad rationem fere vnius auri partis pro argenti octo partibus: cum de sestertijs numis sit Suetonius intelligendus: vnde coniectare possumus, aurum illud, nempe vascularium, fuisse duodeuicenarium, & a purissimo auro quarta parte deficere, vt tandem fuerit aurum de. 18. quilates, quod & ipse Budaeus admonet. Haec quidem de auro puro adnotauimus, & de mixto: aurum vero purissimum passim obryzum vocatur: atque inde obryzati so[art. 5]lidi dicuntur in l. Vniuersos. C. de veter. numismatis potest. & in l. 1. C. de oblatione votorum li. 12. qui ex purissimo auro fuerint signati. Plin. ad haec li. 33. c. 3. Auri, inquit, experimento ignis est, vt simili colore rubeat, quo ignis, atque ipsum obryzum vocant. Sic & ad bonitatem auri, & ad eius pondus examinandum iubet lex constitui publicum iudicem, quem, Zygostatem appellat: nos Contraste dicimus. l. 2. C. de ponderatori. & auri illatione lib. 10. Olim Romae lege lata a Mario Gratidiano statutus est ludus, id est schola, probandi numismatis, vt aegre fallere possent numi adulteratores, teste Plinio lib. 33. c. 9. Commemorat ad haec Georgius Angli. l. 1. de precio metallorum. Darium Regem Persarum, cum cuperet tale monimentum sui relinquere, quale nullus Rex reliquisset, ex auro, quod quam fieri potuit, purissimum ex coxit, numos percusisse, qui Darici vocati sunt. Daricus autem hic numus pendebat duas drachmas: vnde similis erat duplo aureo numo, quem percuti iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth: quemadmodum ex dicto pondere constat: quod proprium huius Darici numismatis fuisse ex Xenophonte, & Aristophanis interprete docet idem Agric. lib. 2. de pondere, & temperat. monet. aduersus Budaeum, qui existimat, Daricum octo drachmarum pondus habuisse. Erat ergo Daricus pondere similis aureo romano iuxta posteriorem sententiam: habebatque ex altera parte imaginem Darij, ex altera Sagittarium incisum, authore Plutarcho in vita Artaxerxis. Tyberius item Imperator, qui Iustino successit, Chilpericum Regem Francorum aliquot puris aureis ad eum missis donauit: quorum quilibet libram pendebat, & altera cuiusque pars exprimebat imaginem Imperatoris cum hac inscriptione: Tyberij Constantini perpetui Augusti: altera currum quadrigatum, cui in sidebat auriga cum hac praeclara in scriptione: Gloria Romanorum. cuius rei meminit Georgius Agricola lib. 1. de precio metallorum: atque item Sabellicus Aeneade 8. libr. 5. Sed & Paulus Aemylius de rebus Francorum li. 1. idem scribit adijciens, hos numos fuisse quinquaginta: tametsi non scripserit, eos fuisse ex auro purissimo signatos. Aurum vero hoc purissimum obryzum vocatur, quasi ophirizum, aut ophirisium authore Hieronymo ab Ophir insula Aethiopiae, vnde purissimum aduehebatur. Latini autem & pro obryzo obrussam dixere: vt Seneca Epistola 13. haec, inquit, est eius obrussa: id est summa bonitas: vt interpretatur Andrae. Alciatus li. 5. Parergon. c. 9. Qui etiam censet, hinc deduci prouerbium, ad obrussam: id est ad summum perfectionis: quo Cicero in Bruto vtitur. Expurgandus est, inquit, sermo, & adhibenda ad obrussam ratio, quae mutari non potest. Aurei item numi obryzati meminit Agathias Historicus. Locus sane diui Hieronymi, cuius simpliciter Alciatus meminit, est, ni fallor, in Commentarijs in Hieremiam li. 2. c. 10. super illa verba: Argentum inuolutum, siue productum de Tharsis affertur: aurum de ophaz, opus artificis, & manus aerarij. Hieronymus ita inquit: septem nominibus apud Hebraeos appellatur aurum, quorum vnum ophaz dicitur: quod nos dicere possumus obryzum. Idem adnotauit doctissimus Beroaldus apud Suetonium in Nerone c. 44. ex Fortunato interprete ecclesiasticarum dictionum. Quae tamen verba minime probant, Hieronymum voluisse obryzum aurum inde deducere, quasi ophirisium ab Ophir. Nam & si dixerit, aurum ex Ophir propter eius summam bonitatem posse dici a Latinis obryzum, non tamen significat, obryzum dictum ab Ophir, qua si ophirisium. Potuit sane obryzum dici quasi ἄβρυζον id est syncerum, delicatumque. Dictio autem, obrussa, agnoscitur ab Erasmo in adnotationibus ad Senecam ex ratione auri obryzi. Apud Ciceronem in Bruto vulgata lectio haec est. Expurgandus est sermo, & adhibenda quam obtrusa ratio, quae mutari non potest. Sed & Petrus Victorius in adnotationibus, obrussam ex veteri codice agnoscit existimans, in vtraque lectione subesse mendum. Fit & auri obryzi mentio Danielis c. 10. vbi Hieronymus ex aquila, aurum Ophaz interpretatur. Suetonius item in Nerone c. 44. eiusdem auri obryzi mentionem fecit. Argenti lex, & bonitas non ex caractis, sed ex denarijs, & granis a fabris argentarijs distinguitur. Accipitur enim hic denarius non ad pondus, [art. 6]sed potius ad bonitatem. Idcirco est duo decima pars integrae, seu totius puritatis materiae cuius libet massae: vt explicat eleganter Carolus Molin. de contractibus, quaestio 100. num. 182. & 189. Nos tamen ad marchum in praxi denarios hos deducemus: si quidem marcha habet duodecim denarios, quorum quilibet diuiditur in grana 23. Summa igitur bonitas in argento ea est, vt marchus quilibet habeat duodecim denarios argenti: atque ita marchus totus erit argenti puri, quod nullam habet aeris, aut stanni mixturam. Quod si marcha habuerit duodecimam partem aeris mistam argento, tunc argentum hoc erit vndecim denariorum: quia duo decimus denarius non argenti, sed aeris est, alteriúsue metalli. Sic sane constitutio regia in Pragmaticis dum statuit, numos argenteos esse cudendos ex argento, que sea de ley de onze dineros, y quatro granos, est ita intelligenda, vt numi argentei percutiantur ex argento, cui tantum mixta sit eris, aut alterius metalli pars duodecima minus sexta parte: atque ita vnius denarij quinque partes ex ipsius denarij sex: denique habet argentum hoc misturam alterius metalli ad rationem decimae quartae partis, & paulo pluris. Quilibet igitur marchus huius legis & bonitatis habet alterius metalli quatuor Atticas drachmas, & fere dimidiam, vel semunciam, & plus: nempe dimidiam ferme Atticam drachmam. Hanc vero rationem bonitatis auri, & argenti praeter Budaeum, & Carolum Molinaeum tradidit optime Albertus Brunus in tracta. de augmento, & diminutione conclusione vltima. Ex argento purissimo numos percussit Ariandes, quem Cambyses Aegypto praefecerat. quaro Herodo ti etiam temporibus argentum Ariandicum fuit purissimum: meminit huius numismatis Georgius Agricola li. 1. de precio metallorum. Romani vero denarij, etiam qui tempore Consulum percussi fuere, non sunt ex puro argento confecti. Si quidem aeris habent partem octauam, quam Liuius Drusus Tribu[art. 7]nus plebis miscuit argento, qui ab Imperatoribus signati sunt, maiorem habent aeris portionem: quod eleganter, ac diligentissime tradit Georg. Agricola lib. 2. de ponderib. & temperatura monet. qui & in d. li. 1. de precio metallorum, & monetis, vtranque rationes adducit, an expediat reipublicae, numos ex auro, vel argento purissimos percuti: an potius vtile sit, auro, & argento misceri aeris partem aliquam ad numismata cudenda. Ipse vidi multos Caesarum denarios argenteos, quorum aliquot signati videbantur ex argento, cui mixta erat decima, vel duodecima aeris pars: aliquot autem ex minoris bonitatis materia, nempe ex argento, cui fuerit mixta sexta, vel quinta aeris pars. Nec diffiteor apud Romanos, & Graecos, vt & apud Hispanos varias ob causas saepissime ex reipublicae instituto, rem istam numariam mutationem in argenti, & auri materia accepisse. Denique in auro, & argento ratio iudicaturae communis est, vt quod excoctissimum sit, vel aurum, vel argentum, id sit a mixtura alterius metalli purgatissimum. Argentum purissimum, quod nos Hispani Acendrado dicimus, a Latinis Pustulatum nuncupatur ex authoritate Suetonij in Nerone c. 44. & Iurisconsulti in l. in naue Saupheli. ff. loca. quo in loco Budaeus hoc adnotauit, & Philip. Beroal dus ad Suetonium in d. cap. 44. Catellianus Cotta in dictione. Argentum. Hoc ipsum Aulus Gellius appellat li. 6. c. 5. argentum purum, putum. Qua de re multa tradidere Alciatus li. 6. Parer. c. 4. Carolus Molin. in tract. de contractibus q. 100. num. 785. & Stephanus Forcatulus in Necyomantia iuris dialogo 6. Quibus non omnino placet dictio Pustulatum apud Suetonium, nec apud Iurisconsultum, apud quem in Pandectis Florentinis legitur, Pusulatum. Sed a multis proditum est, aurum, & argentum non posse ita excoqui, quin aliquam habeat, etiam summa diligentia excoctum, alterius metalli portionem. Secundum hos in auro est summa bonitas ad quartum, & vicesimum ceratium ad quadrantem absolutum: id est, vt quadrans tantum ceratij in tota massa, aut marcho aereus sit, aut argenteus. Sic equidem aurum illud, cuius meminit praecitata regia constitutio, erit iuxta hanc rationem purissimum, & obryzum. Argentum autem ex hoc illud erit purgatissimum, cui tantum mistus est alterius metalli denarij quadrans; nempe quadragesima octaua totius massae pars. Verum Guliel. Budaeus lib. 3. de asse. consentiens huic opinioni veterum, & asseuerans, aurum, & argentum ad praescriptam bonitatem summum censeri: nihilominus ex iudicio, & testimonio peritorum huius seculi probat, argentum ita decoqui posse, vt nihil penitus praeter merum argentum supersit: aurum vero adeo posse igni purgari, vt ad bonitatem absolutam, & summam non sit in eo eris, aut argenti quicquam praeter decimam sextam vnius caracti portionem. Et sane huic auro, vt vere sit viginti quatuor caractorum, de 24. quilates solum deficit vnius caracti decima sexta pars: nempe totius massae portio trecentesima octuagesima quarta. Quae omnia ideo hoc in loco adduximus, quod existimemus fore necessaria, aut saltem vtilia esse ad cognitionem eius rei, quam hoc in opusculo tractandam suscepimus. Scribit & praeter haec Plinius libro 33. cap. 4. Omni auro inest argentum vario pondere, alibi dena, alibi nona, alibi octaua parte. In vno tantum Galliae metallo, quod vocant Albicratense, tricesima sexta portio inuenitur, ideo caeteris praeest. Hactenus Plinius. His ergo rationibus probari poterit Budaei, & aliorum sententia, quae asserit, & diffiniuit, aureum veterum Romanorum quartam fuisse vnciae partem, & a solido, ac numo aureo Iustiniani, & aliorum Caesarum sescupla proportione distingui. # 2 Ex §. sequenti. -  1. Aureus apud Romanos non fuit semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis: quamuis multo tempore fuerit quarta vnciae pars. -  2. Aureus, quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciae partem. -  3 Aureus dictus est solidus, etiam eo tempore, quo erat quarta vnciae pars. -  4 Intellectus l. vnic. C. de collat. aeris lib. 10. -  5 Solidi aestimatio, & valor. -  6 Intellectus l. vnic. C. de argenti. precio lib. 10. -  7 Intellectus cap. qui subdiaconum. 17. quaestio 1. 2. -  8 Argentei Turonenses, qui fuerint? Et intellectus clemen. 2. de magistris. -  9 Intellectus cap. Conquerente. de officio ordinarij. -  10 Siliquam Accursius falso solidum interpretatur: & qui nos solidos decem. -  11 Solidi aurei in sacris Biblijs & inibi de Siclis aureis. -  12 Stater aureus vbique. §. Secundus. NON me latet, rem hanc difficilem esse: cum & in ea viri diligentissimi in varias ierint sententias, quarum modo mentionem fecimus: conabor tamen quibusdam expositis assertionibus huius quaestionis nodum pro viribus explicare: vt hinc constitutissimum sit, habita ratione temporum vtranque sententiam defendi posse. [art. 1]Prima conclusio. Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis fuit, nec eiusdem bonitatis. Prior assertionis pars constat ex authoritate Plinij lib. 33. cap. 3. cuius verba proximo §. retulimus. Nec hoc poterit negari, nisi ab eo, qui Plinium nusquam legerit. idem tradidere Leonardus Portius lib. 1. de sestertio. Budaeus lib. 3. de asse. & Georgius Agricola lib. 1. de monetis, & precio metallorum. Posterior vero pars itidem ab eisdem probatur: cum ex eis appareat, a Principibus Romanis auro numismatico duodecimam partem argenti, vel aeris, quandoque maiorem, quandoque minorem mistam fuisse: quemadmodum & hodie fit. His accedit Pomponius Iurisconsultus in l. numismatum. ff. de vsufr. ita enim inquit, Numismatum aureorum, vel argenteorum veterum, quibus pro gemmis vti solent, vsusfructus legare potest. Secunda conclusio. Aureus Romanorum multo quidem tempore fuit quarta vnciae pars. Haec deducitur ex Plinio in d. ca. 3. eius etenim tempore, & sic sub Caesaribus Vespasiano, & Tito aureus hoc ponderis habuit, vt quarta fuerit vnciae pars. Idem constat ex Numismatis a Budaeo appensis ad vsque tempora M. Antonini Philosophi, Aurelij, & Seueri. Iulius item Pollux, qui ad Commodum Caesarem de rerum vocabulis scripsit, testis est, & aureum quartam fuisse vnciae partem. Sunt & Aureliani Imperatoris aurei quidam, qui duos denarios appendunt, quorum aliquot hodie extant: vt commemorat Georgius Agricola lib. 2. de pondere, & temperat. monet. Tertia conclusio. Aureus Romanus sub Constantino Imperatore, aut sub Iuliano ita pondere diminutus est, vt sextam effecerit vnciae partem. Hanc propositionem multis sane coniecturis, & fortassis certis testimonijs probare quis poterit, si consideret, proxime constitutas conclusiones veras esse. Etenim sub Caesaribus, qui hos praecesserunt, aureus quarta fuit vnciae pars, ab his vero Imperatoribus vt sexta vnciae pars iudicatur, & expenditur: Igitur constat, horum Caesarum Imperio aureorum pondus diminutum fuisse. Quod & Georgius Agricola itidem asseuerat in d. lib. 2. Idem deducitur ex aureorum precio habita analogia, & proportione aurei ad argenteos numos: sicuti proximo paragrapho quarta ratione colligebamus. quamobrem satis certum fit, olim sub consulibus, & denique sub Caesaribus ante Constantinum aureum fuisse quartam vnciae partem. [art. 3]Quarta conclusio. Aureus etiam eo tempore, quo quartam appendit vnciae partem, dictus est solidus, tunc primum: cum Alexander Seuerus Imperator ex aureo tremisses, & semisses percuti iussit. Ad huius assertionis probationem Aelij Lampridij verbis vtar, qui in Alexandro Seuero ita scribit. Vectigalia publica in id contraxit, vt qui decem aureos sub Heliogabalo praestiterant, tertiam partem aurei praestarent hoc est tricesimam partem. Tuncque primum semisses aureorum formati sunt. tunc etiam cum ad tertiam partem aurei vectigal decidisset, tremisses, dicente Alexandro, etiam quartarios futuros, quod minus non posset: quos quidem iam formatos in moneta detinuit expectans, vt si vectigal contrahere potuisset, & eosdem ederet. Sed cum non potuisset per publicas necessitates, conflari eos iussit, & tremisses tantum solidosque formari, formas binarias, ternarias, & quaternarias, & denarias etiam, atque amplius vsque ad bilibres quoque, & centenas, quas Heliogabalus inuenerat, resolui praecepit, nec in vsu cuiusquam versari: atque ex eo his materiae nomen inditum est, cum diceret, plus largiendi hanc esse Imperatori causam, si cum multos solidos minores dare possit, dans decem, vel amplius vna forma triginta, & quinquaginta, & centum dare cogeretur. Haec Lampridius, a quo libet deducere, aureos, quorum quilibet appendebat quartam vnciae partem, solidos ex eo dictos fuisse, quod integri aurei essent, non semisses, nec tremisses, quod tunc primum percussi fuere: Semisses quidem ex dimidia aurei parte, tremisses ex tertia. Sed & sub Alexandro Seuero, aureum etiam habuisse quartam vnciae partem, constat ex proxima conclusione, & ex his quae ad eius intellectum adduximus. Item deducitur ex eodem Lampridio, aureos veteres tunc ex ea ratione solidos dici coeptos Nam & hac dictione iuxta significationem istam ante id temporis apud Latinae linguae authores rarus fuerat vsus. Aureos vero duarum drachmarum ideo minores solidos appellat Lampridius, quod distinguerentur ab his, quos binarios: id est quatuor drachmarum: ternarios sex drachmarum: quaternarios octo: denarios viginti: Bilibres centum nonaginta duarum: centenarios ducentarum drachmarum Heliogabalus cudi fecerat. Sic Vlpianus, qui sub hoc Caesare Alexandro floruit, in l. quod vulgo. ff. de Aedili. edict. in l. Si vero. §. Praetor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effude. Praetorum, & Aedilium vetera edicta referens, pro aureis solidos apposuit, ex eo forsan, quod & si eius dictionis non fuerit apud veteres frequens vsus, vsi tamen ea quandoque fuerint veteres Praetores, & Aediles: vel ex ea ratione, quod Iurisconsultus ipse dictionem tunc in vsum deductam veteri substituerit: cum frequentior sit mentio aureorum in ipsis veterum Praetorum, & Aedilium edictis. Eadem ratione, & ipso quidem tempore, quo aureus, siue solidus sextam appendebat vnciae partem, percussi fuere aurei numi semisses, & tremisses. Tremissis autem numus aureus tertiam pendebat soli di partem, ita, vt solidus ex tribus tremissibus constaret, tremissis vero ex octo siliquis. Fit mentio de tremissibus in l. 3. C. de milit. veste. & in l. iubemus. C. de erog. mil. anno. lib. 12. & in Nouella. 28. & 29. Sed & de solidis aureis Iustiniani, & de tremissibus expressim meminere Gothorum inclyti Reges, qui apud Hispanos leges olim tulere ante Roderici Regis calamitatem: vt patet ex Foro Iuzgo maxime lib. 7. l. vltim. & lib. 8. titul. 4. contextus etenim latinus illarum legum solidi aurei passim meminit, item & tremissis numi, eum expendens ad tertiam solidi aurei partem. Extant sane leges istae, & nunc eo quidem sermone, atque idiomate, quo fuere olim scriptae, nempe latino, & rursus e regione Hispano, quo tunc Gothi vtebantur, quo & nunc paululum antiquatis nouatisque dictionibus, vtimur. Quinta conclusio ex praemissis hunc in modum deducitur, Quamuis aureus a solido, nec re, nec nomine in effectu differat, nec vsquam ei dissimilis fuerit numus: tamen hic sub Consulibus, & Caesaribus fere ad Constantinum vsque maior pondere fuit, quam qui sub Constantino, & successorib. fuerit postea signatus Haec ideo probatur, quod iam dixerimus, aureum, etiam ponderis duarum drachmarum, & qui quartam habet vnciae partem, dictum esse solidum. Deinde quia numus hic, qui olim appendit quartam vnciae partem, postea sub Constantino, & Iustiniano sexta suit vnciae pars. Qua ratione nos lib. 1. Variarum resolutionum. cap. 11. asseruimus, & nunc constanter asserimus, aureum veterum Iurisconsultorum ab aureo codicis Theodosiani & Iustiniani ex eo differre, quod aureus ille vetus quarta fuerit vnciae pars: aureus autem, vel solidus Iustiniani, & aliorum Caesarum, qui a Constantino imperium obtinuere, sextam tantum appenderit vnciae partem. Atque ideo rem istam obiter tetigisse videntur, qui discrimen hoc hac in controuersia nondum constituere. Superest nunc his satisfacere rationibus, quae pro contraria sententia fuere adductae. Non enim obstat textus in d. l. quoties. C. de susceptor. praep. & arcar. ea siquidem constitutio edita fuit a Valentiniano & Valente Caesaribus, vt constat ex libro 12 Codicis Theodosiani tit. 6. quo tempore aureus vel solidus iam erat pondere diminutus, maximeque a veteri dissimilis, quippe qui sexta esset vnciae pars. Errant ergo, qui eam constitutionem Alexandro Seuero, vel Iustiniano tribuendam esse censent. Non igitur quidquam nostram opinionem diuellit, quod ibidem solidus sexta vnciae pars censeatur: sicut Isidorus, & alij scripsere. Secunda ratio ab Antonio Augustino collecta ex [art. 4]l. vnic. C. de collat. aeris. libro 10. non admodum vrget, quod ostendere conabimur, prius statuentes rationem ipsius inductionis, qua vir ille doctissimus vtitur. Is etenim existimat, ab eadem constitutione libras aeris viginti solido vno aestimari, atque ideo solidum valere centum viginti sestertios: cum quaelibet aeris libra efficiat viginti quatuor asses semunciales, ex quibus constituitur valor sex sestertiorum ad rationem quatuor assium pro quolibet sestertio: Vnde deducitur, solidum ea lege valuisse centum viginti sestertios, & sic triginta denarios. Hinc sane Antonius August. existimat, solidum eius fuisse ponderis, cuius fuerit aureus, cum tanti sit valoris, imo pluris aestimetur. Posset equidem pluris hec inductio fieri, si vtamur lectione, secundum quam dict. l. vnic. legitur in C. Theodosiano libro 11. titul. 22. l. 2. his equidem verbis. Arcadius & Honorius, A. A. Hilario. Aeris precia, quae a prouincialibus postulantur, ita exigi volumus, vt pro viginti quinque libris aeris solidus a possessore reddatur. Dat. V. Calen. Ianuar. Mediolani. Arcad. IIII. & Honorio III. A. A. & Conss. Hinc vides, Lector candide, iuxta Antonij Augustin. rationem, vnum solidum aureum aestimari centum quinquaginta sestertijs, denique triginta septem denarijs. Quam aestimationem maxime iniquam esse satis constat, si legitima proportio auri ad argentum obseruetur: Idcirco non possum ipse mihi persuadere, solidum aureum tanti vnquam aestimatum fuisse, vt triginta septem argenti denarios valuerit: id etenim nec memini, me alicubi legisse, nec Budaeus, Alciatus, Leonard. Portius, Agricola, ipséue Antonius August. tantae aestimationis mentionem fecere. Nam & si solidus, vel aureus quarta fuerit vnciae pars, ac duas appenderet drachmas, si tanti aestimaretur, esset proportio auri ad argentum ad rationem vnius pro decem & octo partibus. Quod si solidus constituatur ex sexta vnciae parte, vt ad d. l. vnic. constituendus est: profecto esset haec proportio ad rationem vnius portionis auri pro viginti & octo argenti portionibus. Quod adeo absurdum est, vt facilime refelli queat. Sed etsi lectionem communem admittamus, quae vulgo recepta est, & authoritatem publicam habet, minime permittam, nec concedam, ex d. l. vni. adno tari, solidum vnum valuisse tempore illo centum & viginti sestertios, id est, triginta denarios. Non enim est credendum, aurum eo tempore, quo maiorem habuit aeris, aut argenti portionem, quam olim habuerit, pluris tunc, quam olim aestimari, cum eius esset in Italia penuria. Praesertim haec aestimatio admittenda non est, vel ex eo, quod multum dissimilis sit, & iniqua proportio auri ad argentum sic sane non verebor asserere, solidum aureum sub Arcadio & Honorio Caesaribus nequaquam tanti fuisse valoris, quanti ipse Anto. Augustin. inductione diligenti opinatur. Ipse vero coniecturis quibusdam, & his a iustitiae rectitudine deriuatis contendam, solidum au[art. 5]reum tertia parte veteris aurei diminutum, itidem & tertia aestimationis, ac precij parte a veteri deficere: qua ratione cum vetus ille aureus valuerit viginti quinque denarios argenteos, solidus Iustiniani, & aliorum Caesarum a Constantino, erit aestimandus denarijs argenteis fere decem & septem: haec enim aestimatio congruit proportioni auri ad argentum, quae eo tempore iusta censebatur, sicuti nos superius tradidimus. Et probatur in l. 1. C. de argenti. pre. lib. 10. vbi libra argenti, quae constat ex octuaginta quatuor denarijs, quinque aureis solidis estimatur. Eandem opinionem probauimus lib. 1. variar. resolut. cap. 11. quo in loco deduximus Iustiniani solidum ad hunc, quem modo exponimus, valorem. Caeterum quod aureus olim habuerit hanc aestimationem centum sestertiorum, aut viginti quinque denariorum, tradidere Gulielmus Budaeus, Alciatus, Georgius Agricola, & alij hanc rem tractantes, nec negat ipse Antonius Augustinus. Sed & hoc manifestum fit ex Tranquillo, in Othone & Cornelio Tacito, quorum superius meminimus, ad probandam eius aetatis proporitonem auri ad argentum. Idem & Leonardus Portius palam & aperte asseuerat. Nam & tot doctissimorum virorum sententia, qua valor aurei constitutus est ad centum sestertios, etiam cum erat quarta vnciae pars: omnino euerteretur ex dict. l. vnic. si Antonij Augustini interpretatio foret admittenda, cum ex ea aureus aestimandus sit centum viginti sestertijs numis: & tamen erat tunc aureus ponderis eius, quod constat ex sexta vnciae parte: Idcirco ipse, ni fallor, existimarem, certius esse, Caesares ipsos Arcadium & Honorium in tributis exigendis a prouincialibus, quamlibet aeris libram minoris aestimasse, quam ea redacta ad numos aereos publica authoritate percusos Romae aestimaretur. Idque factum est, ac fieri potuit, vt prouinciales minus grauarentur in exactione tributorum, & inuitarentur ad soluendum aurum pro aere, si de aeris exacta aestimatione aliquid ea ratione remitteretur. Item quia vilior erat aestimatio aeris in prouincijs, quam Romae & in Italia. Ex quibus statutum est, vt in tributorum exactione, aerísque collatione satis esset, pro viginti aeris libris aureum solidum conferri. Qui quidem solidus aestimationis erat decem, ac septem denariorum: quia sextam vnciae partem pendebat: atque ita pro qualibet aeris libra soluebantur sestertij tres, & fere dimidius, secundum ea, quae paulo ante adnotauimus. Huic interpretationi, quam ad dict. l. vnic. adduximus, accedit & altera constitutio in l. vnic. C. [art. 6]de argenti precio. lib. 10. qua statutum est, in publicis pensitationibus posse pro qualibet argenti libra quinque solidos aureos solui. Et est hec constitutio Imperatorum Arcadij & Honorij ad Eutychianum praefectum praetorio, extatque in Codice Theodosiano libro 13. titul. 2. Nam si solidus quilibet aestimaretur sestertijs centum aut centum viginti, & sic viginti quinque denarijs aut triginta: vt censet Antonius August. esset profecto iniqua commutatio, & iniuriosa his, qui tributa soluere tenentur, cum pro octuaginta quatuor denarijs, ex quibus argenti constat libra, soluerent ipsi centum viginti quinque denarios, quos efficiunt quinque aurei solidi: aut sane centum quinquaginta denarios iuxta ipsius Antonij Augustini aestimationem. Quod si solidus quilibet constans ex sexta vnciae parte, aestimetur, vt aestimari debet, decem & septem denarijs fere, tunc plane constat, quinque solidos efficere octuaginta quatuor denarios, ex quibus libra argenti conficitur. Haec ergo Caesarum constitutio ita intellecta plurimum iuuat eam aestimationem, quam nos constituimus ad solidum aureum, cuius mentio fit in Codicibus Theodosiano, & Iustinianaeo, ex quo, ni fallor, secunda ratio tollitur. Tertia ratio non oberit nostrae opinioni, si exacte considerentur conclusiones, quas hoc in §. constituimus. Non enim negamus, solidum aureum cuius a Iustiniano mentio fit, sextam esse vnciae partem, aureum vero veterem quartam fuisse vnciae partem constanter asseueramus. Iustinianus autem, vt moris est apud legislatores, cum vellet veterum Senatusconsultorum, Praetorum & Iurisconsultorum responsa lege noua confirmare aut interpretari, monetam, & numos priorum legum, aureos quidem aut solidos, sui temporis numis aureis exposuit, & significauit, licet pondere fuerint diminuti. Liberum enim est hoc legislatori. Voluit sane Iustinianus deinceps poenas legum antiquarum expendendas esse ad rationem numorum, quibus eius principatu Romani vtebantur. Probatur hoc apud eundem Iustinianum in §. sed nostra. Institut. de succes. liber. vbi agens ipse Imperator de libertis Centenarijs Papiam legem referens, quae de centum mille sestertijs loquebatur, eius quantitatem ad centum aureos deducens, ita scribit, vt pro mille sestertijs vnus aureus computetur. Non enim voluit Iustinianus, mille sestertios vnius aurei tantum aestimationem efficere, id quidem falsum esset, siue accipiamus aureum veteris ponderis, siue solidum Iustiniani, qui est sexta vnciae pars: sed veterem summam ad minorem deduxit. Vt tandem centenarius libertus olim ex lege Papia centum sestertia in bonis habens, hodie dicatur is, qui centum solidos habuerit aureos ex Iustiniani constitutionibus. Atque ita locum illum Iustiniani explicarunt Enguinarius Baro ibi Budaeus libr. 2. de asse. Alciat. libro 3. dispunct. c. 9. Antonius Augustin. libro 2. emendatio. cap. 7. Sic regia Partitarum lex 10. titul. 22. part. 4. eum esse censet libertum centenarium, qui habeat in bonis centum aureos marauedinos, quos ipse interpretor numos aureos, nostra fere aetate dictos Castellanos, & similes aureo solido Iustiniani, qui sextam appendit vnciae partem. Quarta ratio eodem iure tollitur, siquidem leges veteres, quo ad poenam aureorum veterum reducuntur ad nouos aureos, seu solidos, qui sub Iustiniano Caesare expendebantur. Quinta contrariae opinionis probatio eandem adsequitur solutionem. Nam Iurisconsultorum responsa intelligenda sunt de veteribus aureis, quorum quilibet quartam habuit vnciae partem. Decisio vero Iustiniani est accipienda de solidis, & aureis eius temporis, quorum quilibet sextam appendebat vnciae partem. Hic tamen ex hoc sequitur, aureum veterem, & eum, qui sub Iustiniano percutiebatur, eiusdem ponderis fuisse: Siquidem poenam veterem aureorum, cum hi non essent tunc in vsu, nec eius ponderis percuterentur, transtulit Iustinian. in aureos, & solidos minoris ponderis, qui tunc percutebantur, & publice signati expendebantur. Sic sane nos fatemur tex. in dict. §. vltim. inst. de poen. teme. litig. esse intelligendum de solidis, quorum quilibet sexta erat vnciae pars. Nec in libro primo variar. resoluti. cap. 11. contrarium scripsimus: imo nec vsquam mente cogitauimus, quippe qui palam & apertissime aureum veterem distinxerimus a solido Iustiniani, cuius est praecitata decisio, & Iustiniani solidum non semel sextam vnciae partem fecerimus. Sexta ratio poterat profecto vrgere aliquantulum, si in d. c. qui subdiaconum, mentio facta fuisset de aureis, cum in lege regia Partitarum eadem decisio sermone Hispano sub mentione, & nomine solidorum expressa fuerit. Etenim tunc probaretur, aureum & solidum idem esse, & hos numos eiusdem ponderis fuisse. At cum in d. c. Qui subdiaconum. de solidis mentio fiat: sicuti & in d. l. regia, nullo quidem modo probatur illic, aureum, & solidum eiusdem ponderis fuisse. Presertim, quia fortassis haec inductio ad aureos non pertinet, nec ad solidos Iustiniani. Nam solidi, quorum in hac specie mentio fit in d. c. qui subdiaconum. aurei non erant sed argentei, nec erant tanti valoris & precij, quanti [art. 7]censentur solidi aurei Iustiniani, & aliorum Caesarum, quorum constitutiones referuntur in Codicibus Theodosiano & Iustinianaeo. Ad hoc vero probandum summe adnotandum est, Gratianum in d. c. qui subdiaconum. 17. q. 4. decretum illud adsumpsisse ex Iuonis Carnotensis decretorum libro, qui & id deduxerat ex libro 5. capitularium. Sicuti constat ex lib. 8. Iuonis. tit. de eo qui clericum interfecit. Liber autem Capitularium, vt & hoc obiter explicemus, cum a Gratiano saepe fiat eius mentio, continebat leges quasdam a Carolo Magno latas de rebus ecclesiasticis, vt inquit Franci. Balduinus in prolegomenis, pag. 120. Huius libri seriem & rationem diligentissime expendit Carolus Molinae. in commentarijs ad edictum Regis Gallorum Henrici Secundi, pagina 5. vbi inquit, seipsum librum hunc legisse, & Angesisum Abbatem quatuor libellos quodam certo ordine distinxisse ex capitularibus Caroli Magni, Ludouici Pij, & Lotharij, quorum duobus primis leges de rebus ecclesiasticis refert. Idem scribit Rhenanus in adnotatio. ad Tertullianum libro de Corona militis. Hoc ipsum palam asseuerat Trithemius de scriptoribus eccles. qui testatur, hos Angesisi libros seipsum legisse & vidisse. Sed & in hac specie, quam tractamus, Burchardus Vuormatien. episco. libr. 6. decre. ca. 5. refert ex concilio apud Theodonis villam habito. cap. 3. Decretum quoddam, quo misericors admodum & benigna censetur poena praedicta per Carolum Magnum in capitularibus statuta, & ideo ea ibidem augetur, vt pro homicidio subdiacono episcopo soluantur pro compositione 400. solidi, pro homicidio diaconi. 600. solidi, pro homicidio presbyteri. 900. pro homicidio episcopi duo mille, & 700. Rursus idem Burchar. c. 6. adducit decretum Concilij Prouincialis Triburiens. quo eadem augetur poena, aut pecunia pro compositione soluenda Episcopo, saltem quo ad homicidium presbyteri & episcopi. Nam pro homicidio presbyteri episcopo soluendi sunt mille & ducenti solidi. pro homicidio autem episcopi triplex redditur hec compositio, nempe soluuntur termille & sexcenti solidi. Hinc ipse conijcio aliquot rationibus, hos solidos non esse aureos, nec similes his, quorum meminerit Iustinianus. Primum, quod annis fere tercentum post Iustinianum tam varia Imperij Romani mutatione non est admodum veritati consonum, eosdem aureos solidos percuti publice, & expendi. Deinde quia in concilio praecitato apud villam Theonis misericors admodum existimatur punitio capitularium Caroli Magni, quae certe non esset, quo ad pecuniariam compositionem, si solidi illi aurei, & veteres censerentur, maxime quia praeter aliam iudicij secularis punitionem, pecunia in dictis canonib. definita pro compositione soluitur episcopo, vt homicida ad poenitentiam, & absolutionem admittatur. qua ex causa satis grauis est pecunie definite solutio, etiamsi de solidis argenteis intelligatur. Et praeterea cum capitularia Caroli Magni de numis Gallicis & Germanicis sint intelligenda, non conuenit ratio aureorum solidorum Iustiniani apud eas gentes, quae tunc maxima ex parte ab Imperio Caesarum, qui Constantinopoli sedem habuerant, ad Francorum reges & alios desciuerant. Sed & in legib. Salicis, quae apud Francos veteres admodum & antiquae censentur, mentio fit solidorum, quorum valor & precium ex denarijs aestimabatur, authore Rhenano lib. 2. rerum Germanicarum: quo in loco distinguitur solidus duodecim denariorum a solido quadraginta denariorum. Ex Gallicis aunt numis solidos ipse Turonicos, aut Turonenses memini me expendisse apud Budaeum lib. 5. de Asse, hac habita ratione, vt quilibet solidus Turonensis, qui ex argento & aere mistis, vt conijcio, percusus est, valeat 12. denarios Turonenses. Septem autem solidi Turonenses a Budeo estimantur didrachmo veteri: & sic duobus argenteis denarijs Romanorum, quia Budeus denarium & drachmam idem esse semper censuit. Hic igitur solidus Turonensis estimari poterit apud nos tertia vnius argentei numi Regalis parte, denique paulo minus, nempe ex eo, quod iuxta Budei sententiam septem hi solidi efficiant apud Gallos aestimationem duarum drachmarum, quae apud nos constant ex duob. iustissimi ponderis argenteis, quib. aurifices & fabri argentarij vtuntur ad pondus, quorum quilibet aliqua ex parte maior est numo argenteo regali, quem in commutationib. expendimus. Vnde perpendere licebit, quemlibet ex ijs solidis Turonensib. valere nostros aereos vulgares marauedinos decem. Denarius vero Turonensis minoris valoris est, quam noster hic numus aereus, marauedinus vulgo dictus. Quamobrem poterit non temere ad hos solidos Turonenses deduci decisio a Gratiano ex capitularib. tradita in d. c. qui subdiaconum. Forsan & ad eosdem referenda est compositio, quae solutis certis solidis iniungitur in cap. cum deuotissimam. 12. q. 2. Ex epistola Gregorij Papae. 33. libro 4. ad Constantiam Reginam Gallie. Cuius item meminit Burchardus lib. 11. c. 2. Percusi etiam olim fuere Turonis numi argentei, dicti Turonenses argentei, quorum mentio fit in Cle. 2. de magiste. ad constituendum modum expensarum & sumptuum, qui fieri solebant in dignitate doctorali suscipienda. Hi numi varie quidem ab interpretibus aestimantur: sed in extrauag. prima de sensibus inter communes §. porro, ita examinantur, vt duodecim argentei Turonenses efficiant Florenum Florentinum aureum. Hic tamen Florenus Florentinus aureus maior videtur octaua ex parte Floreno Aragonio ex l. 62. Henrici re[art. 8]gis 2. Tauri statuta aera 1407. At Florenus Aragonius octo fere valet argenteos numos regales Castellanos. Ex quo, & ex his, quae simul tradidere Bart. in l. Paul. ff. de solut. col. 1. & Alciat. lib. 3. dispunct. ca. 9. poterit Florenus praedictus Florentinus nouem argenteis numis Regalib. Castellanis aestimari. Sic sane argenteus Turonensis, cuius mentio fit in d. clem. 2. erit minor fere quarta ex parte numo argenteo regali Castellano, qui drachmam argenti appendit: Qua ratione vndecim ferme argentei Turonenses efficiunt vnam argenti integram vnciam: & ideo quilibet Turonensis argenteus aestimabitur viginti quinque nostris aereis marauedinis. Idcirco Panor. in d. cle. 2. tria millia Turonensium argenteorum, de quib. illic traditur, ad ducentos & quinquaginta Florenos de camera deducit, existimans, hanc esse veram illorum aestimationem. Quam ob rem iuxta illam constitutionem nemo poterit in doctorali gradu & honore adipiscendo expendere vltra ducentos simplices aureos, & ducatos Castelle, quorum quilibet vndecim numis argenteis regalibus aestimatur. Quod si quis solidos capitularium Caroli Magni, de quibus in dict. cap. qui subdiaconum. interpretari velit argenteos Turonenses, non admodum refragabor. Nam & tunc satis sufficiens erit compositio. Solidi autem quorum mentio fit in c. vlt. de rerum permut. non sunt ad solidos Iustiniani, nec ad aureos veterum Romanorum referendi, sed ad solidos Vngaricos argenteos, Vt opinor, qui percusi fuere regis Vngarie authoritate: & ideo in d. cap. vlt. solidi regales dicuntur, vt inde non temere opinemur, eos numos non esse veteres Romanorum, nec Imperatorum authoritate, imo regia fuisse percusos. De his solidis, qui referuntur in c. conquerente. de offic. ordin. maior est dubitatio. Siquidem glo. in c. placuit. 10. q. 3. scribit, solidos illos pares esse, & similes aureis, & solidis Iustiniani. Quod mihi multis ex causis placet. Primo, quia Bracharense consilium secundum, in quo statuitur, Episcopos nomine cathedratici non posse exigere vltra duos solidos a qualibet ecclesia. c. placuit modo citatum. celebratum fuit sub rege Sueuorum Theodemiro, & rege Gothorum Athanagildo, anno Domini. D. LXIIII. vt constat ex diuo Isidoro in Historia Sueuorum & Gothorum: vt interim & obiter admoneam lectorem in libro Conciliorum, qui vulgo circumfertur, tempus celebrati huius concilij Bracharensis vitio erratum esse. Est enim inibi ita scriptum. Anno secundo Regis Ariamiri Aera. DCX. sub Honorio Papa 1. Est equidem ita legendum: Anno Secundi Regis Theodomiri AEra. DC II. sub Ioanne Papa Tertio. Cuius rei testis est diuus Isidorus, isque maximae authoritatis author illis temporibus proximus, qui in historia Sueuorum scribit, Theodomirum coepisse regnare anno Domini DLXIII. Et cum eius Regis secundo anno congregatum fuerit hoc Bracharense Concilium secundum, apparet, eius certum tempus tribuendum esse anno Domini. DLXIIII. AErae. DCII. quo tempore summum Pontificatum obtinebat Ioannes 3. Nam Honorius electus est multo post anno quidem Domini. DCXXII. Hoc aunt Bracharense concilium iuxta hanc rationem plane contigit Iustiniani Caesaris aetate: & ideo mirum non est, quod ad eius numos, id est, ad solidos aureos referatur. Secundo, quia haec eadem decisio de duobus solidis ab Episcopo exigendis pro iure cathedratici traditur a Gratiano in cap. inter caetera. 10. q. 3. Ex concilio Toletano quarto, seu potius ex concilio Toletano septimo, capitu. 4. vt admonuit Antonius Demochares, quod concilium celebratum est anno Domini. DC. 46. quo tempore, ac postea Reges Gothorum vtebantur proprijs in legib. & constitutionibus solido aureo Romanorum, quemadmodum iam semel admonuimus, & modo iterum admonemus ex Foro Iuzgo lib. 7. cap. vlt. & lib. 8. tit. 4. Tertio ex eo in hanc accessimus sententiam, quod sub Iustiniano Pelagius Papa primus paulo ante hoc Bracharense concilium statuerat, duos tantum solidos exigendos esse ab Episcopo iure cathedratici: vt apparet ex cap. illud. & capit. vlti. 10. q. 3. De quo est sane constituendum, eum intellexisse de solidis aureis, quibus eo tempore Romani, apud quos summum agebat pontificem, vtebantur, & de quibus leges tunc latae, ab Imperatorib. erant intelligende. Quod non latuit virum illum doctissimum Martinum Bracharensem Episcopum, qui huic praefuit secundo Bracharensi concilio, quique a Pelagij Papae decreto canonem concilij deduxit. Septima ratio ad leges Fori Castellani pertinet, quarum authoritas pendet ab vsu & praxi, iuxta quam varia semper fuit in hoc regno solidorum aestimatio. Sed & apud leges istas hac in specie nihil aliud legimus, quam quod poena legibus Romanorum statuta sub aureorum mentione, sit item repetita sub eadem solidorum quantitate: quod & Iustinianus fecit, & fecere viri illi doctissimi, qui Partitarum leges Alfonsi decimi iussu & authoritate concinnarunt. Nec tamen id opinioni Budaei refragatur, quemadmodum superius adnotauimus, & statim repetemus. Praesertim, quia regia lex Partitarum. 12. tit. 9. part. 7. dum leges illas de sepulchro violato refert, non appellauit aureos Iurisconsultorum solidos, sed marauedinos aureos, lex autem 14. tit. 13. par. 1. statuit, non minoris aestimandam iniuriam sepulchri violati, quam centum marchis, cum de centum aureis hoc ipsum dixerit lex 3. ff. de sepulchro violato. & d. l. 12. titu. 9. part. 7. quod discutere conabimur inferius. Octauae rationi responsurus illud profecto praefabor, me multum in qualibet dubia concertatione Accurs. Bart. Bald. & huiusce classis authoribus tribuere, quoties de perscrutando vero Iurisconsultorum sensu, aut de cognitione earum dictionum, que huius nostrae professionis propriae & peculiares censentur, agendum sit. At vbi de veterum latinarum dictionum interpretatione tractetur, existimo non ita certam esse eorum authoritatem. Temporis siquidem vitium fuit, non ita proprie ab his authoribus aliquot Latinae linguae dictiones acceptas fuisse. Idcirco cum hac in parte tractemus de veterum numismatum pondere & estimatione, potius credendum erit Grecae & Latine lingue eius temporis vetustissimis scriptoribus, & nostrae aetatis hominib. qui magno cum labore collatis veterib. numis rem istam diligentissime explicarunt. Quod si quis de verborum significatione credendum omnino Accursio, Bart. & alijs censuerit, plane percipiet ex Budaeo, Alciato, Nebricensi, Antonio Augusti. & his similibus, quod passim errores illi necesse sit probet, & admittat. Quis enim, vt interim alia omittamus, credet Accursio? qui in l. vnic. C. de argenti precio lib. 10. quinos solidos aureos in collatione pro [art. 10]singulis argenti libris soluendos decem interpretatur, maximo & fere puerili errore ad intellectum ipsius constitutionis plurimum conducente, cum illic quinque potius solidi fuerint intelligendi. In eundem errorem labuntur ipse Accursius in l. nam & si fur. §. vlti. ff. si cert. petat. in l. si ita stipulatus fuero, si Titius. in princ. ff. de verbo. oblig. in l. vt agendi. C. de cursu publico. in l. qui textrini. C. de murilegulis. li. 11. in l. sciendum. ff. de l. Idem Accurs. in Prooemio Digest. verb. denarum. & in l. stipulatio ista. §. Eum qui ita. ff. de verb. obligat. Alberic. & Iaso. in l. vltim. ff. de in ius voc. Bart. in d. §. Eum qui ita. quo in loco scribit, etiam in legibus poenalibus dena viginti significare: quod adeo manifestum esse censet, vt nulla indigeat benigniori interpretatione. Sic sane Bar. lege lata, vt bini digiti amputentur falsi crimen committenti, facilime iudicaret, quatuor digitos illi fore amputandos. Qua ratione ob errorem grauissimum in re fere elementaria, quis contra legem duos amitteret digitos? Quis item obsecro ferat? hac in re praeiudicium facere opinionem Accur. in l. vnic. C. de imponen. lucra. descript. quem illic perperam Pyrrhus sequitur, dum siliquam solidum interpretatur: cum siliqua sit solidi vicesima quarta pars: sicuti ex adnotatis superius deducitur, atque in specie probant Budaeus lib. 5. de Asse. Idem in l. qua vulgo. ff. de aedili. edict. Alciatus in l. frumenta. ff. de verb. signi. Ant. August. lib. 2. emenda. c. 8. & c. 9. Georgius Agricola lib. 5. de ponderibus. Etenim cum solidus habeat drachmam vnam, & scrupulum, plane constat, siliquam, quae est sexta scrupuli pars, esse vicesimam quartam solidi partem. Nam & drachma decem & octo siliquas appendit, & sic tria scrupula. Idem explicat eleganter Carolus Mol. de contractibus. q. 1. nu. 64. & 68. hoc ipsum & Isidorus scripsit, cuius mentionem fecit idem Accur. in auth. nullum credito. agrico. colla. 5. verb. Solidum. vt hinc magis miremur viso eo authore, Accursium toties hallucinatum fuisse. Ex quibus itidem intelliges, quanti sit aestimanda siliqua aurea in authent. Sed hodie. C. de epis. & cler. & in authen. de sanctissimis episcopis. §. Sportularum. erit equidem vicesima quarta pars aurei numi Castellani, cuius speciali hoc nomine superius meminimus: atque ideo siliqua numus aureus aestimabitur nostris viginti aereis marauedinis. Haec longius adduximus, quam ab initio constitueramus, vt admoneremus, numismatum, & veterum Latinarum dictionum interpretationem non ab Accursio, & eius adseclis, sed ab alijs probatissimis authoribus petendam esse. Cui rei & negocio egregiam dedere operam, quo ad iuris ciuilis libros, Guliel. Budaeus, Alciatus, Zasius, & noster Nebrissensis, & Antonius Augustinus, atque alij plaerique. Nona ratio facilime tollitur: siquidem viri illi doctissimi, qui Partitarum leges edidere, sequuti Iustinianum, eiusque constitutiones, quibus solidus sexta vnciae pars censetur, omnes veteres aureos absque vllo discrimine pares fuisse solidis Iustiniani existimarunt. Atque ideo veteres leges, & Iurisconsultorum responsa, quibus mentio aureorum facta est, ad monetam deduxere eandem, nempe ad aureos marauedinos. Vnde non magis obstant Partitarum leges, quam Iustiniani responsa. Nam etiamsi conditores legum regiarum notam habuissent distinctionem veterum aureorum ab his, quorum meminit Iustinianus: attamen videntur veteres aureos in huius regni numos itidem aureos tunc vsui publico percusos commutasse: quemadmodum fecit ipse Iusti. Quod si viri illi eruditissimi opinati sunt, eiusdem ponderis fuisse veteres aureos & Iustiniani solidos, seruabimus in hoc regno eorum sententiam regia authoritate diffinitam in iudicijs, & alijs actionib. non tamen inde certum erit, aureum veterem sextam, vt Iustiniani solidum, fuisse vnciae partem. Cum harum legum authoritas extra Castellae Regnum minime sit admittenda, nec ex ea iure possimus Budaeum, Portium, Alciatum & Agricolam conuincere. Non tamen praetermittam in hoc ipso libello aliam regiarum legum interpretationem quantum ad numismatum aestimationem distinctius tradere, quippe qui videam, opere precium me facturum, si huic negocio operam qualemcunque praestiterim: vel in hoc, vt doctiores ansam hinc capiant, rem istam non admodum vulgo cognitam in publicam vtilitatem diligentius tradendi & examinandi. Igitur oportet Iurisconsultorum veterum responsa, & Iustiniani constitutiones, aliorumque Cesarum, constituta ratione temporum omnino distinguere ad propriam, ac veram aureorum & solidorum aestimationem. Sic Budaeus lib. 5. de Asse. hanc aureorum & solidorum differentiam testatur, se deprehendisse appensis aureis numismatis Caesarum ab Augusto Octauiano ad Commodum, & Mamaeam Alexandri Seueri matrem, quae quartam appendebant vncie partem: rursus aureis numis Constantini Magni, Iuliani Magnentij, & Iustiniani, quorum pondus sextam efficiebat vnciae partem. De aureis item solidis mentio fit [art. 11]in sacra scriptura. primo Paralipomenon c. 29. Polliciti sunt itaque principes familiarum, & pro ceres tribuum Israel, Tribuni quoque & Centuriones, dederuntque in opera domus Domini auri talenta quinque millia, & solidos decem millia de eadem re tractans Iosephus libro 7. antiq. c. 15. inquit, Oblata sunt auri quidem talenta quinque millia, & stateres decem millia. Etenim qui solidi in sacris Biblijs dicuntur, a Iosepho stateres appellantur, vt plane intelligamus, solidos istos aureos fuisse quatuor drachmarum, nempe siclos Hebraeos sanctuarij, de quibus superius in c. 2. latiorem mentionem fecimus. Nam licet Atticus stater didrachmus fuerit: frequentius tamen stater non tam numus est, quam pondus quatuor drachmarum, quod ex Cleopatra, Epiphanio, Hieronymo, & Hesychio adnotauit Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderibus. Idem probat Budaeus lib. 4. & 5. de Asse. Solidus igitur hic sacrorum Bibliorum erit quatuor drachmarum, & idem qui ab Hebraeis siclus dicitur: Atque ideo stater hic seu solidus aureus appendit nostros quatuor aureos drachmales fere, quos Ducados senzillos dicimus. Stater vero & argenteus & aureus fuit: cum certum pondus, & saepe eius ponderis numum significet. Erat & olim aureus numus stater Craesius dictus, cuius pondus par erat numo aureo, [art. 12]& stateri Darico, quem duas drachmas habuisse, superius ostendimus. Craesius igitur aureus duarum drachmarum Atticarum pondus habuit: sicuti ex Aristophanis interprete probat Georgius Agricola libr. 2. de pondere monet. Qua ratione Craesius hic par erit aureo veerit Romanorum, & aureo nostro duplo: quem vulgus Doblon appellat. Stater item Cyricenus aureus numus erat, qui valebat viginti octo drachmas Atticas argenteas, vt apparet ex Demosthenis oratione ad Phormionem: idcirco habita proportione auri ad argentum probari videtur, aureum istum appendisse duas drachmas, & dimidiam, ac fortasse plus ad rationem vnius drachmae auri pro decem argenti, quod fere Budaeus, & Agricola fatentur. Eiusdem fere ponderis erant aurei, seu stateres Macedonici, & Regum, qui Alexandro Magno successerunt: vt idem Agricola censet libr. 2. de pondere monetar. Budaeus tamen lib. 5. de Asse testatur, se vidisse numum aureum Lysimachi Regis, quem non potuit appendere, & tamen suspicatur, eum quatuor drachmarum pondus habuisse. Illud sane praetermittendum non est, quandoque aureum staterem quo ad pondus quatuor drachmarum, dictum esse eiusdem ponderis numisma. Quin & Minae, hoc est librae pondus, dictum fuisse staterem, scribit Iulius Pollux de rerum vocabulis, vt quidam interpretantur. Ipse vero censeo, minam & librae, & numi nomen fuisse, atque ideo apud Pollucem, mina, vt numus, stater dicitur: quod Ludouic. Caelius adnotauit libro 6. lection. antiq. cap. 2. Qua ratione stater aureus minam aequabat, & vterq; numus erat. Sic & Iosephus lib. 2. antiq. cap. 3. argenteos numos, quorum mentio fit Genesis cap. 37. minas appellat intelligens, vt opinor, stateres argenteos quatuor drachmarum, & sic sanctuarij siclos Hebraeos. # 4 THEMA CAP. IIII. Quánam ratione sit examinanda libra in iure. SVMMARIA. -  1 Argenti libra qualiter intelligatur. -  2 Auri libra, quónam modo aestimetur in iure. -  3 Libra quandoque non pondus, sed numus est. -  4 Sestertium generis neutrius expenditur, aliquotque loquendi modi traduntur. -  5 Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. CAPVT IIII. Quando legibus auri, vel argenti libra iure multae indicitur, aut ratione poenae ob crimen aliquod exponitur, quod passim constat, & ideo oportet inquirere, qualiter sit in hisce legibus libra aestimanda & expendenda. Etenim vbi libra, vt pondus auri, vel argenti indicitur, erit referenda in tot ar[art. 1]genteos denarios, vel aureos numos, quot Romana lege, regia, vel prouinciali ex duodecim vncijs auri, vel argenti percutiuntur. Quae quidem ratio facilime haberi poterit ex his, quae hoc in tractatu tradidimus: sic sane est interpretanda decisio l. 2. C. de episcop. audi. l. ab executione. C. quorum appellat. non recip. quibus equidem legibus temere appellanti poena imponitur quinquaginta librarum argenti, & quandoque centum indicta est. l. ciuitas. C. de officio rector. prouinciae. Argenti etenim libra quaelibet duodecim vnciarum aestimatur nonaginta sex numis argenteis regalibus iustissimi ponderis nempe drachmalibus: aut centum ex his, qui publica, & regia percussi autoritate in commutationibus expenduntur. quemadmodum ex capit. 2. deduci facilime poterit. Eodem pacto est accipienda poena triginta librarum argenti, quae sacrilegis infertur in cap. quisquis 17. q. 4. Ex Ioanne Papa VIII. & Iuone Carnutensi lib. 2. titul. de sacrilegio. Quamuis in hac specie, quia haec poena indicitur ex argento purissimo, quod vulgo Plata acendrada dicimus, maior erit aestimatio facienda cuius libet argentei numi: cum hi numi, quibus vtimur in commutationibus, etiam si argentei sint, habent tamen aliquam aeris partem admistam. Ex his, etiam constat interpretatio l. properandum. §. sin autem vtraque. C. de iudi. & l. vnic. C. de ratio. oper. publico. quibus constitutionibus poena infligitur librarum auri certo quodam distincto numero. Est enim [art. 2]quaelibet libra ex his referenda in septuaginta duos solidos, seu aureos numos Iustiniani, vel quadraginta octo aureos veteres Romanorum: aut duplos aureos in his regnis signatos authoritate Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. Hoc ipsum notandum est ad l. Si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Quandoque libra non pondus, sed numus est, qui hoc nomine censetur: aut sane hoc librae nomine paucorum numismatum numerus significatur. Quod Budaeus explicat libro quarto de asse. Ex quo refert Carolus Molinae. de contractibus q. 100. nume. 781. Circa tempora Iustiniani libram staterem fuisse aureum non magni ponderis: atque inde deducit, etiam olim libram fuisse numeralem longe minorem iusta & ponderali duodecim vnciarum. Quod inde forsan procedit, quia Iulio Polluce authore, cuius in c. praecedenti meminimus, stater aureus, mina dictus sit: minam autem Graecam dictionem plerique libram latine interpretantur: tametsi ad exactam librae, & mine rationem discrimen sit inter haec duo pondera constituendum: sicut probat Georgius Agricola. libr. de ponderibus, & mensuris. Quamobrem stater pondus quatuor drachmarum libra dici potuit, & ea ratione numerus quatuor drachmarum auri, & numus item aureus quatuor drachmarum dici potuit tunc libra numeralis. Quod mihi admodum arridet ad plerasque Iustinianaei Codicis leges intelligendas: praesertim vbi poena grauissima videri potest, si auri libra ad rationem duodecim vnciarum iudicetur Hinc denique existimat Carolus l. vltim. C. de cupressis libr. 11. non de libra auri ponderali, & sic duodecim vnciarum, sed de libra auri numerali, aut numaria fore intelligendam. Statutum enim est in d. l. vltim. Quod plantanti singulas nouellas cupressi luco Daphnensi, vel littori Antiocheno, dentur singulae auri librae, qui vero vel vnam cupressum e sylua tulerit, in poenam quinquaginta libras auri soluat. Nam si auri libra illa ponderalis intelligatur quae septuaginta duos solidos aureos appendit, nulla esset nec precij, nec poenae proportio: qua ratione videtur, non esse hanc constitutionem intelligendam de libra ponderali, sed de numerali, vel numaria: quamuis incertum nobis sit, quanti haec fuerit precij, vel aestimationis: siquidem quod de libra auri quatuor drachmarum diximus, non est ita certum, nisi eam sententiam ad libram quis retulerit, quam explicuimus in vltimis praecedentis capitis verbis. Id equidem admonemus obseruandum esse ad plures leges iuris ciuilis, quarum aliquot in initio huius capitis tradidimus: item & ad l. addictos. C. de episcop. audient. Sunt tamen qui in d. l. vltimo. C. de cupressis. non quinquaginta libras, sed quinque libras auri legant: idque magis conuenit. l. 1. C. eo. titu. atque ita in Codice Gregorij Haloandri legitur. Apud Gallos in vsu est, & a quingentis annis in vsu fuisse legitur libra numaria, quae valet viginti solidos Turonenses, quorum quilibet valet duodecim denarios Turonenses: vt scribit Carolus Molinae. in d. quaestio 100. num. 781. Septem autem solidi Turonenses didrachmum efficiunt, vt ex Budaeo explicuimus in c. praecedenti. §. vlt. nu. 7. atque ideo haec libra numaria, quae valet viginti solidos Turonenses, valebit sex Regales numos argenteos, quos Drachmales esse apud nos probauimus in c. 2. aut paulo plus propter ponderis diminutionem. Andraeas item Alciatus lib. 3. dispunctio. cap. 9. alterius Italicae librae numeralis meminit, quae nostris conuenit centum aereis marauedinis: scribit etenim, sestertium neutrius generis valere centum libras monetae [art. 4]Bononiensis, aut Italicae. Hoc autem sestertium valet, & iuxta propriam eius aestimationem continet mille numos sestertios: vel ducentos, ac quinquaginta denarios. Vnde praedicta libra valet duos denarios & dimidium, sic sane decem numos sestertios. Habent & Valentini in Hispania Tarraconensi suam numariam, & numeralem libram, qua passim vtuntur. Quaequidem libra valet viginti solidos itidem valentinos, quorum quilibet valet decem & octo aereos nostros marauedinos. Idcirco valet haec libra decem Regales numos argenteos, quibus modo vtimur & viginti aereos marauedinos. Poteritque libra ista aestimari decem argenteis drachmis, & dimidia. Caeterum quod modo diximus sestertium neutro genere valere mille sestertios numos, probatur a Gulielmo Budaeo ali quot authoritatibus libro 1. de asse: eiusdem sententiae sunt Leonardus Portius li. 1. de Sestertio. & Alciatus lib. 3. Dispunct. cap. 9. & libr. 5. Parerg. c. 27. Quamobrem sestertium neutrius generis valet, ac appendit ducentos quinquaginta denarios argenteos romanos: atque ideo apud nos aestimabit decem millibus aereorum marauedinorum, seu quadrantum, quibus vtimur. Erit autem ponderis marcharum quatuor, & dimidiae, atque insuper vnciae dimidiae. Sed Georgius Agricola libr. 2. de pondere, & temperat. moneta. existimat, sestertium neutrius generis non differre a sestertio masculini generis, atque ideo sestertia eiusdem valoris esse censet, cuius sunt & sestertij: vt plane secundum hanc opinionem sestertium fuerit quarta vnius denarij pars. Et profecto is autor iure videtur dissentire a Budaeo, dum is censet, sestertium ita dictum esse genere neutro, quod duas efficiat argenti libras, & dimidiam: nempe ducentos, ac quinquaginta argenteos denarios. Nam libra non constat ex centum denarijs, nec adhuc ex centum drachmis: quemadmodum ipse Agricola diligentissime omnium ostendit libro 4. de ponderibus romanis, nisi quis velit deductionem Budaei probare ab ea opinione, quae denarium fere drachmae aequalem facit, ac deinde libram centum drachmis constare: quae quidem sententia defendi nequit, si rem exacte ad propriam rationem, & verum pondus deducamus. Quod si res ista sit ad pondera non ita exacte aequalia referenda, poterit ipsa Budaei deductio admitti, aut tandem asseuerabimus, sestertium ita dictum fuisse, quod constet ex ducentis denarijs, & dimidia alterius centenarij parte: quasi habeat duos centenarios numeros, & dimidium. Sed & his omissis nos potius admittimus discrimen a Budaeo traditum inter sestertia, & sestertios, vt tandem sestertium generis neutrius mille sestertios, aut mille numos complectatur argenteos, quorum quemlibet ad valorem decem marauedinorum superius constituimus. Haec vero aestimatio constat ex multis veterum authorum locis, quorum aliquot hoc in loco subijciam. Nam apud Ciceronem actione 3. in Verrem, ducenta quinquaginta sestertia dicuntur semel, quae paulo ante significata fuerant ducentis quinquaginta millibus sestertiorum. Repente, inquit, recitatur vno nomine sestertium ducenta quinquaginta millia iussu praetoris data. de eadem pecunia reddita a Verre paulo post loquutus inquit: numerantur illa ducenta quinquaginta sestertia Syracusanis. Ad hoc ipsum & Tranquillus in Othone inquit, Ante paucos dies pro impetrata dispensatione seruo Caesaris decies sestertium excusserat. Hoc subsidium tanti cepti fuit, ac primo quinque speculatoribus commissa res est, deinde decem alijs, quos singuli binos produxerant: omnibus dena sestertia repraesentata, & quinquaginta promissa: per hos sollicitati reliqui. Haec Tranquillus. Idem manifestum fit ex Plinio, & Macrobio. Nam Asinium Celerem Mullum piscem sestertijs octo emisse, scribunt quidam, cum Plinius lib. 9. c. 17. memoriae tradiderit, Asinium Mullum emisse octo millibus numum, & de eodem Macrobius libr. 3. Saturnaliorum. c. 16. testatur, Mullum emisse septem milibus numum, audi tandem de Crispino Iuuenalem. Satyra. 4. " Mullum sex millibus emit, Aequantem sane paribus sestertia libris. " Etenim Mullus sex millibus emptus numis, & sic sestertijs masculini generis, pendebat libras sex pro numero sestertiorum generis neutrius, quibus emptus fuerat. Et apud eundem Iuuenalem Satyra prima satis apparet, sestertium generis neutrius multo pluris esse aestimandum, quam sestertius numus aestimetur. Alioqui ridiculus esset tantus Poetae conatus, qui aleam maximopere vituperat, ac reprehendit ex eo, quod pecuniae maxima quantitas in ea perdatur, ita enim inquit. " Et quando vberior vitiorum copia? Quando Mator auaritiae patuit sinus? Alea quando Hos animos? Neque enim loculis comitantibus tur Ad casum tabulae, posita sed luditur arca. Praelia quanta illic dispensatore videbis Armigero: simplex ne furor sestertia centum Perdere, & horrenti tunicam non reddere seruo? " Quod si vt opinatur Agricola, sestertium generis neutrius quarta esset, vt sestertius, denarij pars, furor hic ludentis posita arca, nec tunicam seruo reddentis ad viginti quinque referendus est denarios argenteos, quos vel quilibet loculus caperet, quorumque summa est adeo modica, vt solus hic Iuuenalis locus conuincat Agricolae sententiam. Praesertim quia ipse multa authorum loca mendum habere censeat, quae nostram hanc rationem potissimum adiuuant: cum & notam sestertij cum nomine numerali distributiuo aliter interpretur, quam sit consonum congruae interpretationi. Sic enim H--S. deni: ab eo decem sestertij intelliguntur: at sestertium dena millia ex hisce notis H--S. dena: intellexit, multaque adducit testimonia ex Cicerone, Plinio, & Suetonio, apud quos nos sestertia interpretamur: non sestertium in genitiuo casu pluralis numeri, Sic Tranquillus in Caligula. Compererat Prouincialem locupletem ducenta H--S. numerasse vocatoribus. Ducenta enim sestertia interpretamur. Item apud Plinium libr. 29. cap. 1. Dum is scribit, multos praetereo medicos, celeberrimosque ex his Cassios, Carpianos, Aruntios, Albutios, Rubrios. ccl. H--S. annua mercede is fuere apud principes: intelligimus ducenta quinquaginta sestertia. Sic denique apud Tacit. Annalium lib. 2. qui ita scribit: daturum liberis eius ducena H--S. singulis, qui sexus virilis essent. Ducena sestertia, non ducena sestertium accipimus, etiam refragante Agricola, qui in aestimatione constituenda omnibus his summis non dissentit a nobis, cum & si intellexerit ducena sestertium: nihilominus interpretatur bis centum mille sestertios, qui efficiunt ducenta generis neutrius sestertia: quam summam & nos admittimus. Fit igitur vt sestertium generis neutrius valeat mille sestertios generis masculini, quod & Antonius Sabellicus in Suetonium adnotauit. Quin & Andraeas Alcia. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 11. legit inibi dena sestertia: & asserit, ea aestimari decem millibus sestertiorum generis masculini. Illud vero non praetermittam, quod Budaeus, & Agricola scripsere, nempe maximum esse discrimen inter haec duo: decem millia sestertium, vel numum, sestertiorum inquam, vel numorum: & decies sestertium, vel sestertiorum. Nam decem millia sestertium, significant decem neutrius generis sestertia: at decies sestertium idem est, quod decies centena millia sestertiorum, id est mille sestertia. Hoc ipsum tot probatur authoritatibus, vt possimus easdem hic omittere. Nam quemadmodum cum a numis sestertijs ad sestertia genere neutro fit transitus numerus millies multiplicatur, ita cum ad eam locutionem ventum est, quae per aduerbia numeralia enunciatur, sestertia singula conduplicata crescunt, si genitiuo in casu sestertiorum mentio fiat. Etenim si centum sestertia dicam, centum millia sestertiorum intelligere debeo, quod si centies sestertium dicam, non iam centum sestertia, sed centies centena sestertia subintelligenda sunt. Est apud Martialem locus satis hac de re insignis lib. primo. " Si dederint superi decies mihi millia centum. Dicebas nondum Scaeuola factus eques. Qualiter O viuam, quam large quamque beate. Riserunt faciles, & tribuere Dei. In ius o fallax, atque inficiator eamus. Aut viue, aut decies Scaeuola redde deis. " Plutarchus hoc idem testatur in Antonio ita scribens. Romani quinque & viginti myriades drachmarum, decies nominant. Constat etenim sestertiorum decies, centena millia efficere denariorum: Drachmarum vero ducenta quinquaginta millia: aut viginti quinque denariorum myriadas. Nam Graeci myriada dicunt decem millia. Sed & hanc locutionem praeter Budaeum, & Agricolam ita explicarunt. Andr. Alci. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 13. & Baptista Egnatius ad Tranquillum in Augusto, & in Caio Caesare. Eandem significationem ipse Budaeus libr. 1. de Asse. per casum ablatiuum singularis numeri pronunciat, & insinuat in hunc modum: decies sestertio, a quo dissentit Agricola vbique legens. decies sestertium: non decies sestertio. Decies igitur sestertium significat decies centum mille sestertios, aut mille sestertios, aut mille sestertia, quae summa efficit apud nos decem computos: vulgo dicemus: diez cuentos. Extat & de sestertio neutrius generis pulcher locus apud Aelium Lampridium in Heliogabalo. ita enim inquit, fertur, & meretricem notissimam, & pulcherrimam redemisse. C. H.--S. eamque intactam velut virginem coluisse. Huic eidem priuato cum quidam diceret: non times pauper fieri? dixisse dicitur: quid melius, quam vt ipse haeres mihi sim, & vxori meae. Haec Lampridius, ea commemorans inter immodicas Heliogabali largitiones. & ideo centum sestertia apud eum intelligo in genere neutro: vt haec summa sit apud nos vnius computi, vt vulgari dictione vtar: quod si apud Lampridium de sestertijs masculini generis intelligeremus, non esset profecto vel pilifacienda in homine ditissimo ea liberalitas: nec vero simile censeri potest, tam vile precium meretricis pulcherrimae, & notissimae. Computum autem Hispani dicimus, quem vulgo Itali, & Galli millionem appellant: qua dictione & nos vtimur quo ad summam aureorum, & millionem aureorum dicimus million, id est decies centum millia ducatorum seu aureorum vulgarium: computi vero vocabulo vtimur quo ad quadrantes, & marauedinos. sic Budae. libr. 2. de Asse scribit. Lingua nostra millionem vocat decies centena milia, Latine dicere possumus mille millenarios, vel millies mille. Haec ille, ex quo & idem significabimus dicentes Chiliada Chiliadum, aut centum Myriadas. Extat & apud eundem Lampridium in eiusdem Helio gabali vita locus satis euidens pro Budaeo aduersus Agricolam, sic sane. Idem nunquam minus centum H--S. coenauit: hoc est argenti libris triginta. Haec Lampridius. Qui subdit. Aliquando autem tribus millibus H--S. coenauit, omnibus supputatis, quae impendit. Etenim si locus hic de sestertijs masculini generis foret intelligendus, minime conueniret tam vilis impensa immodicis Heliogabali sumptibus, quos Historici passim improbant, & execrantur. Haec item sestertiorum summa par esset triginta libris argenti, quarum meminit Lampridius: si consideremus, quot sestertij argenti libram efficiant. Sed & si de sestertijs neutrius generis locus hic intelligatur, vt est vere intelligendus, adhuc apparet, centum sestertia non tantum constituere triginta libras argenti, sed & multo plures, atque ideo Baptista Egnatius censet illic legendum. Hoc est. auri libris triginta: vt minor sit lapsus, ipse vero legerem, hoc est, auri libris viginti. Nam ex centum sestertijs neutrius generis constant viginti auri librae, & paulo plus, si exacte obseruauerimus, quot aurei libram efficiant, & deinde, quot argenteos denarios contineat aureus, & quot sestertium neutrius generis. Quae quidem omnia superius examinauimus. Hac etenim in re vetera illa tempora, & eorum aestimatio auri ad argentum sunt examinanda: vt constet, centum sestertia nondum efficere vnam, & viginti libras auri, habita illorum temporum auri ad argentum ratione. Mille siquidem constabant numi aurei ex centum neutrius generis sestertijs: & sic viginti quinque mille argentei denarij. Ex his vero aureis numis veteribus quadraginta octo efficiebant auri libram. Idcirco ex centum sestertijs constant viginti auri librae, saltem non constant vna & viginti, desunt enim octo aurei. Saepe veteres scriptores solo aduerbio numerali vsi sunt, vt significarent totidem centena millia, sestertiorum masculini generis: quemadmodum ex eisdem authoribus constat. Sed vbi nomine numerali vtuntur in neutro genere adiectiui, tot sestertia significarunt, aut tot millia minorum sestertiorum. Sic Iuuenalis Satyra prima. " Sed quinque tabernae Quadraginta parant. " Id est quadringenta sestertia: aut quadringenta millia sestertiorum minorum: vt & illic adnotauit Coelius Curio in scholijs. Est autem haec summa ex nostris quadrantibus, aut marauedinis quatuor computorum. His subscribit omnibus vnico fere verbo Antonius Augustinus libr. 2. emendatio. capit. 6. ea deducens ad aliquot Iurisconsultorum responsa latine & vere interpretanda. Primum, inquam, hinc constat intellectus ad l. propemodum. ff. de verb. sign. & in l. Offidius. in fi. ff. de lega. 3. quibus in locis: centies aureorum, scriptum extat in hac significatione, vt centies centena millia aureorum intelligamus. Hanc itidem interpretationem in specie probat Haloander in Epistola nuncupatoria Codicis Iustinianaei, ex his, quae proxime adnotauimus ex Budaeo, cui consentit Andr. Alciat. lib. 3. dispunct. capit. 1. & 2. idem & Portius lib. 1. & si concise nimis scripserat. Vulgo tamen non centies aureorum in dictis responsis, sed centum aureos legitur: in Pandectis Florentinis centies aureorum. Deinde l. cum de in rem verso. ff. de vsuris, scribitur, Imperator quoque noster Seuerus filiae Flauij Atenagorae, cuius bona fuerant publicata, de fisco ideo numerari decies centena dotis nomine iussit, quod ea patrem praestitisse dotis vsuras allegasset. Decies centena millia sestertiorum numorum, hic interpretamur, aut mille sestertia, quae nostrae monete efficiunt decem computos. Ad hoc item conducit l. Auia. §. pater. ff. de cond. & demon. Cum vxori, inquit Iurisconsultus, mandatum esset, vt moriens filiae communi decies restitueret. Ita enim legitur in pandectis: & significatur his verbis numerus is, qui computus, aut millio quadrantum, aut marauedinorum dicitur, vulgo aliter legitur apud Iurisconsultum. Hinc deducitur vera interpretatio ad textum in l. Cum haeres. §. 1. ff. de statu liber. Non est, inquit Paulus, statuliber, cum libertas in tam longum tempus collata est, vt eo tempore is, qui manumissus est, viuere non possit, aut si tam difficilem, imo impossibilem conditionem adiecerit, vt aliunde ea libertas obtingere non possit: veluti, si haeredi millies dedisset: ita sane legit Ant. August. asseuerans, hanc quantitatem esse ditissimi liberi hominis patrimonium: nempe millies centum millia sestertiorum numorum. Quae quidem quantitas efficit mille computos, aut mille milliones nostrorum marauedinorum numorum, ac ferme duos milliones, & dimidium aureorum numorum, quibus modo nos Hispani vtimur. Igitur conditio dandi hanc summam impossibilis censetur a Iurisconsulto: tametsi frequens lectio, ac vulgo recepta non millies, sed mille habeat, quae facilem inducit conditionem: secundum Ant. August. Mihi tamen non ita facilis videtur. Nam mille significantur sestertia neutrius generis, quae efficiunt nostrae monetae decem computos: ac fere 27. millia ducatorum aureorum. Et quamuis nomen hoc, mille, possit referri ad sestertios, & ad sestertia: ratio tamen subiecte materie, & loci ab scriptore tractati nos docebit, vtram significationem admittat, qua ratione vtitur Georgius Agricola lib. 2. de pondere moneta. Facilis profecto esset conditio, ac vanus esset Iurisconsulti sensus, si hoc in loco sestertios mille intelligerimus: vnde cum mille sestertia intelligi possint congruo sensu, lectio vulgaris defendi poterit. Eadem ferme ratione constat interpretatio l. lecta. ff. si cert. pet. vbi Lucius Titius accepit a P. Meuio quindecim mutua numerata: quorum vsurae inibi a Iurisconsulto examinantur. Est etenim intelligenda haec summa de quindecim sestertijs neutrius generis: quae nostrae monetae efficiunt centum quinquaginta mille quadrantes, aut aereos marauedinos: ex Romanis aunt argenteis denarijs continet ter mille, septingentos, quinquaginta denarios: atque ita praedictam summam constituit Andrae. Alciatus li. 3. dispunctio. ca. 2. & in d. l. lecta. qui aduersus Paulum Castrensem, & alios rationem vsurarum ibi traditam expendit. Hoc ipsum fecere Gulielmus Zagarus Selandus in relectione dictae l. lecta. diligentius Antoni. August. lib. 2. emendat. capitul. 10. eos legito: nec enim omnino inter eos conuenit, quae sit genuina lectio apud Iurisconsultum in alio eiusdem responsi loco. Ex his etiam patet propria interpretatio Iurisconsulti in l. Si quis stipulatus. ff. de solution. Si quis, inquit, stipulatus fuerit decem in mille. Decem enim sestertia intelligemus: tametsi hoc in loco, vt & in plerisque alijs summae istae, & numeralia nomina, itidem & aduerbia exempli causa potius, quam ex rei gestae veritate exponantur a Iurisconsultis, & legumlatoribus. Quam vero quantitatem, & numorum numerum diximus hoc aduerbio simplici decies significari, eandem inducit, & significat hic locutionis modus: decies centena, idest, decies centum millia sestertiorum masculini generis: atque ita decem Hispanos computos, seu marauedinorum milliones: quod Budaeus docte tradit lib. 2. de asse. vt hinc plane constet, Horatianos interpretes, etiam viso Budei opere hallucinatos fuisse lib. 1. sermonum Satyra. 3. Super illud. " Decies centena dedisses Huic parco paucis contento, quinque diebus Nil erat in loculis. " Nec tantum Acron, & Badius in hoc fuere decepti: sed & ipsi lyncei adnotatores, verum post haec quae de sestertio diximus, oportet & de talento agere. Graeci enim vsi fuere hoc vocabulo ad pondus, & ad numismatum numerum significandum, variaque fuere talenta: sed omnia propemodum ad vnam formulam. siquidem [art. 5]talentum sexaginta minas appendit cuiusque gentis: atque ideo sicuti minae pondus alibi maius est: ita & talentum ipsum, quod ex Iulio Polluce lib. 9. de rerum vocabulis explicant Budaeus li. 4. de Asse. & Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Graecis. Quorum sententias summatim hic referam, ad aestimationem talenti constituendam ex numis, aut ponderibus Castellani principatus. Talentum igitur Atticum minus sexaginta minas Atticas appendebat: quarum quaelibet centum Atticas drachmas continebat: & ideo talentum Atticum minus valet sex millia drachmarum Atticarum ex Argento. Hoc constat ex Polluce, Festo, Fannio, & alijs, quos hac in re diligentissime adducit Agricola, nec dissentit Budaeus. Appendit ergo hoc talentum sex mille numos regales argenteos iustissimi ponderis, quibus aurifices. & fabri argentarij vtuntur: & quorum octo iustam efficiunt vnciam apud nos, sic & hac ratione idem talentum appendit nonaginta tres nostros marchos, & sex vncias. Est & talentum Atticum maius, quod est octogenarium, & habet proportionem ad talentum minus tertiariam. Sic etenim appendit, & valet octuaginta libras centum drachmarum, aut octo drachmarum millia, secundum Budaeum & Agricolam, qui in hoc conueniunt. qua ratione talentum Atticum maius appendit idem quod minus, & tertiam alterius minoris partem, denique continet octo millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quibus passim hac in republica vtuntur argenti ponderatores. Talentum Euboicum Festus scribit appendere quatuor millia denariorum latinorum. Cuius loci meminere Budaeus lib. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de pondere monet. ideo aestimabitur hoc talentum aereis nostris marauedinis centum sexaginta millibus. Quod si Budaei opinio de similitudine drachmarum & denariorum admittenda sit, hoc talentum appendet quatuor mille argenteos regales numos iustissimi ponderis ex numis Castellanis: attamen si denarius septima ex parte maior est ipsa drachma, tunc erit septima pars quatuor mille argenteorum adijcienda. Qua in re sunt illa repetenda, quae de denario, & drachma superius scripsimus. Sed idem Agricola, & Budaeus lib. 4. de Asse. ex Herodoto censent, talentum Euboicum esse minus Attico talento minori tribus minis, & quadrante, minus autem hic intelligo libras centenarias. Sic sane talentum istud Euboicum appendit quinquaginta sex libras centenarias & septuaginta quinque Atticas drachmas: qua ratione iuxta computationem istam continet talentum istud quinque mille, sexcentas, & septuaginta quinque drachmas Atticas, & sic nostros totidem argenteos numos regales iustissimi ponderis, quorum octo efficiunt vnciam integram: vnde proxime accedit hoc talentum Euboicum ad talentum Atticum minus: atque ideo maxima subest suspicio, non satis certam esse Festi hac de re sententiam: aut eius codices vulgo in denariorum numero vitiatos circumferri. Talentum Aeginaeum decem millia drachmarum appendebat, authore Polluce in dicto libro decimonono, quem Budaeus, & Agricola ad huius rei cognitionem testem adducunt: ideo appendit hoc talentum centum libras centenarias: ex nostris numis, & ponderibus habet decem millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quorum octo integram vnciam appendunt. Babylonium talentum eisdem authoribus valuit septem millia drachmarum: totidemque apud nos valebit regales argenteos numos iustissimi ponderis. Quam ob rem poterit lector hic repetere, quae de his regalibus argenteis numis superius capitul. 2. tractauimus. vt facilime talenta omnia possit nostris numis aestimare. Syrium Talentum appendit, & valet mille quingentas drachmas Atticas: atque ideo totidem numos argenteos regales iustissimi ponderis, quibus in Hispania vtuntur aurifices, & fabri argentarij: quorumque nos saepissime mentionem fecimus. Aegyptium autem Talentum appendit octuaginta libras Romanas, teste Plinio libro 33. capitul. 3. Drachmas vero Atticas ad rationem nonaginta sex drachmarum pro qualibet libra, habet hoc talentum drachmas septem mille, sex centas, octuaginta, totidemque numos argenteos iustissimi ponderis, quibus in his regnis vtimur, quorumque octo vnciam integram efficiunt. Denique appendit hoc talentum centum & viginti marchos argenti. Rhodium Talentum, authore Festo lib. 5. valuit quatuor mille, & quingentos denarios, iuxta quam rationem poterit a nobis aestimari centum octuaginta milibus quadrantum, seu marauedinorum, quibus ex aere vtimur, & de quibus in huius operis capitulo primo tractauimus. Ego vero, quod & Agricola sensit, hos Festi denarios drachmas esse interpretor Atticas: & ideo hoc Talentum aestimabitur apud nos quatuor mille, & quingentis argenteis numis regalibus iustissimi ponderis: eorumque ratione constabit facilime huius talenti aestimatio. Siculum Talentum vetus quatuor, & viginti minas: id est libras centenarias valuit. nouum vero duodecim, authore Suida, cuius & Agricola meminit lib. 2. de pondere monet. Vetus ergo appendit bis mille, & quadringentas Atticas drachmas: totidemque nostros argenteos numos regales iustissimi ponderis: libras romanas viginti quinque, marchos vero, quibus vtimur, triginta septem, & dimidium. Idcirco poterit facilime constitui pondus, & valor talenti Siculi noui: cum id dimidia ex parte sit minus talento Siculo veteri. Haec sane ita constituenda sunt, si apud Suidam legamus minas, aut minas. Budaeus etenim lib. 4. de Asse. non minas sed numos legendum esse apud Suidam censet ex Iulio Polluce li. 9. de rerum vocabulis, cuius authoritate opinatur, Talentum Siculum maius, & vetus senas drachmas valuisse: nouum ternas: & quia Budaeus in ea est sententia, vt denarium parem faciat drachmae Atticae, & Pollucem de numis sestertiolis intelligit, plane significat, istud talentum vetus aestimari sex denarijs latinis, nouum vero tribus, atque ideo erit satis facilis, & diuersa huius talenti aestimatio. Talentum Byzantium apud Vitruuium li. 10. cap. 31. centum viginti romanas libras habet. Huius meminere Budaeus li. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de externis ponderibus, qua ratione huius talenti pondus constat ex vndecim mille, quingentis, ac viginti drachmis: aut sane ex centum octuaginta marchis, quorum quilibet appendit octo vncias: vt non semel admonuimus. Apud Hebreos talenti pondus duplex fuit. Talentum equidem sanctuarij, quod pendebat centum minas Hebraeas: & talentum congregationis, quod quinquaginta: vtrunque autem dictum est eorum lingua Cicar. de talento sanctuarij est ad hoc examen testimonium Ioseph. lib. 3. antiquit. ca. 7. qui hoc ipsum expressim explicat. idem probat Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderi. quo in loco. quod diximus de talento Hebreo minori deducit ex cap. 38. Exo. & ex magistro Salomone: quaelibet autem mina Hebraea pendebat sexaginta siclos, quorum quilibet quatuor efficit. & habet Atticas drachmas: atque ideo quaelibet libra Hebrea, siue mina appendit duas libras romanas, ac dimidiam: quod Iosephus asserit libr. 14. antiquit. capitul. 12. qua quidem perpensa ratione talentum Hebreum maius complectitur viginti quatuor millia drachmarum Atticarum, totidemque nostros ex argento regles iusti ponderis numos. Minus autem talentum Hebraeum appendit duodecim millia drachmarum, totidemque numos argenteos. Atque haec de talento Hebraeo ex Agricola diximus: tametsi Budaeus libro 4. de Asse. diuersam rationem hac in re sequatur. Sed & haec obtinent quo ad Hebraeum talentum, pondus significans. Erat etenim & talentum non pondus, sed numus aureus apud Hebraeos, qui siclum appendebat: ita quidem talentum vbi non pro pondere, sed pro numo aureo apponitur, siclum significat: idest, staterem aureum quatuor drachmarum: quod Budaeus lib. 4. de Asse. probat Authoritate Eupolemi, cuius mentio fit ab Eusebio lib. 9. de praeparat. Euangeli. c. 4. Deinde adducit Pollucem, qui lib. 9. scribit: valebat autem talentum auri tres aureos Atticos: argenti vero sexaginta minas Atticas. Aureus autem Atticus valuit duas drachmas auri, quas appendebat, quod idem Pollux scripsit. Sed & Homerus libro 23. Iliados. talentum auri pro summa non magna posuit. His accedit quod de Siculo talento paulo ante dicebamus: vt hinc constet, talentum non tantum pondus significasse: sed & numum non multi valoris, nec summae. Hoc & praeter Pollucem Festus adnotauit scribens, Alexandrinum talentum valuisse duodecim denarios, seu drachmas. Neapolitanum sex: Syracusanum tres: Rheginum victoriatum, & sic quinarium vnum. Idem & Agricola obseruat libro secundo, de pondere & temperat. monet. Atque haec de Talentorum ratione, ex qua expendi potest Plutarchi locus in vita Pauli Aemilij, dum is inquit. Tuberoni genero argenteam phialam quinque talentorum pondo largitus est. # 5 Summa del Capitulo siguiente. -  1 Marauedi Castellano nueuo, y vieio como se han de estimar y apreciar segun vna opinion.> -  2 Reduzense a concordia algunas leyes Reales cerca de esta materia. -  3 Notanse en particular algunas cosas conforme a esta opinion. -  4 Marauedi bueno y Marauedi de oro como se han de estimar. -  5 Pepiones, que moneda aya sido. -  6 Tomase otra manera de apreciar el Marauedi bueno y el de oro y el Comun. -  7 Sueldos que moneda ayan sido y como corresponden a las monedas, que agora vsamos. -  8 Resolucion de lo dicho y examinado conforme a las dos opiniones. Enel qual se declaran algunas monedas antiguas, y modernas de estos Reynos. CAPVT V. ENLOS quatros capitulos passados he trabajado reduzir las monedas antiguas de los Romanos, Griegos y otras gentes, a las que al presente en estos Reynos se vian y corren, y han corrido cincuenta annos atras, no haziendo mencion de muchas monedas, que en estos Reynos de Espanna se labraron y corrieron en tiempo de los Godos y despues aca: de las quales se haze memoria en las leyes y Coronicas antiguas de estos Rey nos con harta obscuridad, por no declararse todas vezes el peso, ni valor de ellas. Por tanto vsando del vulgar Castellano, quise con breuedad examinar el peso y valor de las dichas monedas, reduziendolas a las que al presente tratamos, y vsamos. Bien veo que es materia dificultosa: pero dire lo que alcancare, y si en esto no correspondiere la obra al desseo, que es de acertar, por ventur a resultara de aqui vn prouecho publico, y sera dar ocasion a que otros mas curiosos y diligentes acierten a emendar lo que yo vuiere errado y se sepa la verdad. Esta palabra Marauedi es muy antigua en Espanna, y muy comun, ansi en las leyes, como en las [art. 1]Coronicas antiguas: pues de ella se haze mencion enel foro Iuzgo, donde estan recopiladas muchas leyes, que ordenaron los Reyes Godos antes del Rey don rodrigo. significa y ha significado muchas vezes vna cierta moneda, y otros ciertos numeros de monedas o dineros, ansi mesmo se ha aplicado a dineros, y monedas de oro, otras vezes y las mas, a monedas de cobre, y de vellon, como parescera por lo que se dira adelante. Primeramente es necessario entender la moneda que al presente, corre conforme a su valor muy por menudo: y aumque esto se ha apuntado en los capitulos passados, sera conueniente boluerlo a repetir en suma, quanto ala moneda cobrenna, o de vellon pusimos en el capitulo primero el marauedi presente diuidido en dos blancas y en seys cornados, y en diez dineros, y en sesenta meajas loqual paresce ser ansi: y que el marauedi de que agora vsamos, valga diez dineros, prueuase porlas ordenancas, que se hizieron para esta real audiencia de Granada el anno de M. D. 23. donde veynte y quatro dineros se reduzen a cinco blancas. Este mesmo valor de diez dineros, y seys cornados ha tenido, y valido muchos annos ha enestos reynos el marauedi, como se prueua clara mente en las ordenancas, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. 411. y el Rey don Iuan el primero en Viruiesca anno de M. 387. esto paresce ser ansi por otras ordenancas, que hizo el mesmo Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. 408. por la prefacion de ellas esta bien claro, y aueriguado, que dos cornados valieron tres dineros, y dos meajas, de donde ansi mesmo se saca, que seys cornados valieron y valen diez dineros: pues valieron nueue dineros y seys meajas: por manera que se prueua de las dichas leyes, el marauedi en nuestros tiempos y mucho antes auer valido diez dineros: o seys cornados: o sesenta meajas, y que cada dinero valia seys meajas, y cada cornado diez. En el ordenamiento real, que mandaron recopilar los Reyes Catholicos don Fernando y donna Isabel de gloriosa memoria, se haze mencion algunas vezes de moneda vieja, y de marauedi viejo. Este marauedi viejo en las varias resoluciones en el lib. 1. c. 11. declaréque venia a valer y auia valido tanto como al presente valen tres blancas algo mas: porque seys marauedis de los viejos se reduzen a diez de los que agora tratamos y vsamos. Esta opinion segui estonces por las razones siguientes, delas quales resultara quan bastantes authoridades tuue para seguir la dicha cuenta: pues la saque de las mesmas ordenancas reales como al presente por authoridad publica y real andan impressas, para que por ellas juzguemos y determinemos los pleytos en estos reynos. Lo Primero que a mi parescer se deue considerar, es, que dodizen las ordenancas reales moneda vieja, tienen respecto ala que corria en tiempo del Rey don Alonso el onzeno, o antes del, o poco despues. Esto se pue de colegir de algunos lugares, que enlas leyes reales yo he notado, mayormente en la l. 3. y 4. titu. 12. lib. 8. ordi. donde poniendo se pena de seys cientos marauedis en vn caso, y de dos mil en otro, y de seys mil marauedis en otro, se annade que sean estos marauedis de moneda vieja: y siendo estas leyes del Rey don Alonso onzeno fechas en Alcala de Henares era de M. 386. tit. 20. l. 12. y. 13. poniendo se la mesma pena, no dize de moneda vieja: sino, peche cada vno seys cientos marauedis de esta nuestra moneda. Luego bien se prueua, que enlas ordenancas reales se llaman moneda vieja y marauedis viejos. Los marauedis que corrian al tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno: que fue el que hizo las dichas leyes, y por cuyas se ponen en las ordenancas reales nueuas, lo qual paresce por el libro de las leyes y cortes, que el dicho Rey hizo: el qual yo tengo de mano, y otros muchos en el reyno. Esto mesmo marauedi se llamaua viejo en tiempo del Rey don Iuan el primero, como consta por la. l. 5. del segundo ordenamento, que hizo el dicho Rey en Guadalajara anno del sennor de M. 390. donde castigando a los que perseueran en excommunion dize. El que estuuiere por espacio de treynta dias descomulgado, pague cient marauedis de los buenos, que son de moneda vieja seys cientos marauedis. Esta mesma ley esta referida en las ordenancas reales. l. 1. tit. 5. li. 8. Aunque algo differente de lo que esta de mano en las ordenancas antiguas, porque en las ordenancas nueuas conforme ala letra comun de todas las impressiones, la pena se pone en esta manera: Que el descomulgado que estuuiere en su rebeldia y excomunion por treynta dias, pague cient marauedis: el que por espacio de seys meses mil marauedis: y passados los dichos seys meses, cadadia sesenta marauedis: pero en la dicha l. 5. del Rey don Iuan el primero, y en la peticion. 61. de las cortes que tuuo en Madrid el Rey don Alonso onzeno, era de M. 367. se pone esta pena en esta manera. Que el descomulgado por 30. dias pague cient marauedis, y si perseuerare por vn anno mil: y passado el anno cada dia sesenta marauedis. En esta mesma forma se resumen estas leyes en el repertorio que hizo en Latin alas ordenancas reales el mesmo doctor Montaluo, que fue el recopilador. Auisamos de esto porque en la l. 9. titu. vltim. libr. 8. ordinat. se pone otra ley tambien muy se mejante, y conforme a la dicha. l. 1. titul. 5. y es del Rey don Henrique tercero fecha en Madrid anno de M. 400. y esta en las ordenancas viejas de mano algo differente de las impressas. Boluiendo al marauedi viejo de que se haze mencion en la dicha. l. 1. ti. 5. y en las ordenancas del Rey don Iuan el primero, digo que enestas ordenancas se confirma la ley del Rey, que sobre esto se hizo, en la qualhaze mecion Alonso onzeno, de seyscientos marauedis por pena al que estuuiere. 30 dias descomulgado, sin dezir, que sean viejos. Estos mesmos llama el Rey don Iuan el primero marauedis viejos: y reduzelos a cient marauedis de los buenos: como tambien los reduxo el mesmo Rey don Alonso: porque quanto a esto no reuocosu ley que tenia hecha antes con la pena delos seys cientos marauedis: pues sola mente reuoco la primera ley a este effecto, que no lleuassen al descomulgado passados los 30. dias sesenta marauedis por cada dia. Que el marauedi viejo correspo da y se estime en marauedi y medio de losque al presente corren, prueuase por authoridad de los que recopilaron por mandado delos sennores Reyes catholicos las ordenancas reales en esta manera. El marauedi bueno valio diez marauedis de los de agora, como esta expressado in l. 1. titu 9. libr. 8. ordinat. y. cient marauedis de los buenos valen seys cientos delos viejos segun lo declara la l. 1. titu. 5. libr. 8. ordinat. y. las leyes del Rey don Iuan el primero poco antes alegadas. Luego siguese, que el marauedi viejo vale tanto como marauedi y medio de los que agora corren: pues seys marauedis viejos se estiman por vno de los buenos, y el marauedi bueno esta en las dichas ordenancas estimado en diez de los presentes y ansi esta muy prouado, que seys marauedis viejos valen diez marauedis de estos que al presente gastamos. Allende de esto el marauedi llamado viejo en las ordenancas reales, y en las leyes del rey don [art. 2]Iuan el primero, en muchas partes, valio quinze dineros y algo mas: el que al presente corre y ha dias que se vsa, vale diez dineros y no mas, luego muy bien se collige, que el marauedi viejo valio quinze dineros. A esta opinion pudo dar grande occasion la. l. 22. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el Rey don Alonso onzeno en Alcala era de M. 386. do dize: Por cada en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos por fuerca, pague trecientos sueldos, que montan de esta moneda docientos y quarenta marauedis, si fuere lo que tomare de labrapores. Y si fuere de hijo dalgo, qui nientos sueldos, que montan de esta moneda quatrocientos marauedis. Esta mesma ley se puso en las ordenancas que oy dia tenemos. l. 11. titu. 11. libr. 4. ordinat. de lo qual paresce, que estos marauedis viejos, porque tales se han de entender por correr en tiempo del Rey don Alonso onzeno: son la quinta parte mayores, que los sueldos. El sueldo bueno vale doze dineros como lo prouaremos adelante, luego el marauedi viejo valia quinze dineros, y ansi tanto valian dos marauedis viejos como tres de los que agora vsamos: pues estos valen a diez dineros, y los otros a quinze. otra ley esta enlas mesmas cortes, del Rey don Alonso onzeno en el mesmo titulo y es la l. 30. la qual tenemos en las ordenancas reales, aunque no tan cumplida como esta en las cortes del dicho Rey, que andande mano. Esta ley dize, que el hijo dalgo, que tomare en la behetria mas conducho del que se le deue, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. Dize mas. en Campos, que son los carneros mayores, el carnero cinco sueldos, que son quatro marauedis de esta moneda. en Castilla quatro sueldos, que son tres marauedis, y dos dineros de esta moneda. En la montanna, y en las Asturias, y en Galicia, el carnero a dos sueldos y medio, que son dos marauedis. En Campos de la gallina seys dineros, de esta moneda: por el ansar sie te dineros, por el capon ocho dineros. en Castilla por la gallina cinco dineros, por el ansar seys dineros: porel capon siete dineros. enlas Asturias, en la montanna, en Galicia por la gallina quatro dineros, por el ansar cinco dineros. De estas ley es, porlas quales se siguieron los que entendieron en ordenar las ordenancas reales en tiempo delos Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, para que se publicassen y im primiessen como alpresente andan impressas. yo saco algunas illa ciones en esta materia. Lo primero y principal, que estas leyes hablan del marauedi viejo, pues tratan del marauedi cobrenno, que corria commun mente en tiempo del Rey don Alonso onzeno, el qual marauedi [art. 3]auer se llamado viejo, esta prouado al principio de este capitulo. Lo segundo, que este marauedi viejo es maior que el sueldo bueno la quinta parte: loqual paresce ansi por el tenor de las dichas leyes. Lo tercero, que el marauedi viejo valio mas que el que agora correla tercia parte. Esto claramente esta prouado por las mesmas leyes de las ordenancas reales: y ansi mesmo se colige, si el marauedi viejo valio 15. dineros y mas que el sueldo, y el de agora vale solamente x. dineros. Lo quarto es, que el marauedi viejo valio algo mas, que quinze dineros. Esto paresce, porque dize la ley, Quatro sueldos, son lo que tres marauedis y dos dineros, y si quatro sueldos son a doze dineros cada vno quarenta y ocho, que dan tres marauedis en quarenta y seys dineros. Lo quinto, que teniendo esta cuenta con razon se reduzen seys marauedis viejos a diez de los presentes, aunque aya alguna differentia. porque seys marauedis viejos hazen nouenta y dos dineros. y diez marauedis delos que agora vsamos, hazen cient dineros. Pero es costumbre antigua en reduction de monedas viejas a las nueuas, no mirar en alguna pequenna differencia. Ansi Plutarcho, Tito Liuio, Plinio y otros llamaron denario a la drachma Attica: siendo el denario mayor vna setena parte, que la dicha drachma Attica. Lo sexto, que delo suso dicho se puede sacar es aduertir: que no ay contrariedad alguna en la declaracion de los marauedis viejos y nueuos, que puse en el lib. 1. de las varias resoluciones. c. 11. porque el marauedi viejo valia quinze dineros y el nueuo diez, y ansi el sueldo de doze dineros es mayor que el marauedi nueuo, y menor que el marauedi viejo. Lo vltimo es que segun esta opinion sacada de las mesmas ordenancas reales no se puede dezir que el marauedi viejo ayo sido de mayor valor que marauedi y medio delos presentes, ni se puede prouar, que aya sido de oro, cobrenno, o de vellon. pues por las ordenancas reales se differencia el marauedi bueno del viejo, y de los que agora gastamos, estimandose el bueno en seys delos viejos y en diez marauedis de los presentes. Esta estimacion y comparacion del marauedi viejo con el que agora corre, como tengo dicho, tuuieron por muy aueriguada y cierta el doctor Montaluo y los demas que entendieron en recojer las ordenancas Reales en tiempo de los Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, por cuya aut horidad, examinando se primero en su muy alto consejo se publicaron las dichas ordenancas reales, y teniendo esta opinion pormuy acertada la seguien las varias resolutiones. Aunque adelante porne otra manera de estimar el marauedi viejo sin prejuyzio dela authoridad de losque ordenaro el dicho libro de leyes y ordenancas. Ansi mesmo se haze mencion en las leyes de estos reynos del marauedi bueno, como de moneda differente del marauedi viejo, y ansi es que no puede dudarse, que el marauedi bueno y el viejo ayan sido muy differentes: porque el Rey don Iuan el primero en Guadalajara los pone por tales, en la ley, que hizo delos descomulgados: como paresce de las cortes, que el dicho rey hizo y de la l. 1. tit. 5. lib. 8. ordinat. El valor de este marauedi bueno viene á ser diez marauedis de los que al presente corren, y se vsan. Lo qual prueua la l. 1. tit. 9. lib. 8. ordin. do dize, que el hijo, o hija que denostare a supadre, o madre en publico, o en escondido, este en la carcel publica por veynte dias, o pague al padre, o a lamadre seyscientos marauedis de los buenos, que son seys mil marauedis de esta moneda. Esta ley hizo el Rey don Iuan primero de este nombre en Birbiesca anno de M. 387. y en los libros de mano, que yo he visto: do estan muy cumplidas las leyes y cortes del dicho Rey, no estan aquellas palabras: que son seys mil marauedis de esta moneda. Demas de esto el doctor Montaluo en el repertorio de las ordenancas, verbo filius, refiriendo esta ley del Rey don Iuan. solamente haze mencion de los seys cientos marauedis. De manera que la dicha clausula fue declaracion hecha por los que entendieron en ordenar las dichas ordenancas: y ansi su authoridad sera de mucho credito e importancia para prouar que el marauedi bueno viene aser de estimacion de diez marauedis de los que agora gastamos. Este mesmo valor y precio corresponde al valor que pusieron los doctores Vicente Arias y Montaluo in l. 1. titu. 5. libr. 2. Fori almarauedi del Rey don Alonso decimo, que hizo recopilar el fuero. porque escriuen, que aquel marauedi valia ocho sueldos y tres dineros, cada sueldo de estos doze dineros comunes, que hazen diez vn marauedi de los de agora. Estas son las palabras, que estan en la dicha glossa. Segun esto ocho sueldos hazen nouenta y seys dineros: mas tres, son nouenta y nueue dineros, que vienen a ser diez marauedis de los que agora vsamos: pues vale cada marauedi diez dineros. Por esta causa en el dicho c. 11. de las varias resoluciones tuue, que este marauedi bueno vale diez de los de agora: y que era elque se vsaua en tiempo del Rey don Alonso decimo, que llamo alli el Legislador: y entiendo, que se vsaua estonces por marauedi bueno, y mayor, o de oro. Eporque los dichos doctores que tenian mas noticia de monedas antiguas, que no tenemos al presente dizen, que este marauedi en tiempo del Rey don Alonso decimo era de oro, tam bien escreui en el dicho cap. 11. quel marauedi de oro en tiempo del Rey don Alonso decimo, valia diez marauedis de los de agora y este se dezia marauedi bueno. Bien sospecho, que en aquel mesmo tiempo se dezia marauedi, cierta summa de dineros menudos, que venian aigualar con diez marauedis de los que agora corren. loqual paresce, porque en la historia del mesmo Rey don Alonso decimo cap. primero, escriue el author de las monedas que estonces corrian, y dize, que vn marauedi tenia tantos dineros, que alcancaua al marauedi de oro. Este capitulo de esta historia porne adelante, porque me paresce es conueniente ala materia que tratamos. Este marauedi de oro es el menor de los marauedis de oro, que yo he hallado en las leyes, y coronicas de estos reynos: y ansi considerando la ley del esti lo. 114. trabaje de la explicar y entender en el dicho ca. 11. Las palabras de la ley son estas. Es a saber, que en las leyes dodize pena de marauedi de oro, que se juzgo ansi por el Rey don Alonso, que fallaua el, que al tiempo que aca esco fue ansi esta blescido: que la moneda que corria estonces, que era de oro. E fizo ante si traer los marauedis de oro que andauan al tiempo antiguo: e fizo los pesar con su moneda: e por peso fallaron, que los seys marauedis de la su moneda del Rey, que pesauan vn marauedi de oro: y ansi el marauedi de oro ha se de juzgar por seys marauedis de esta moneda. De estas palabras se saca: que el marauedi del Rey don Alonso decimo era de oro, porque de otra manera no conuenia pesar le con el antiguo, que tambien era de oro: pues siendo differentes metales en ninguna manera quadraua, ni puede quadrar, que por el peso de ambos en vnas mesmas balancas se sa casse el valor que tenia vno mas que otro. mayormente que esta ley dize, auer se pesado seys marauedis de los del Rey don Alonso: e tanto ellos seys como vn marauedi de oro de los antiguos. Esi el marauedi bueno, que corrio en tiempo del Rey don Alonso decimo, era differente del marauedi, que llaman las leyes de estos reynos viejo, y valia tanto vno como seys de los viejos, segun paresce por las leyes del Rey don Iuan primero, y por otras que hemos arriba allegado: y el vejo corresponde a vno y medio delos de agora: y el marauedi bueno monta diez delos presentes, elmarauedi de oro mas antiguo que peso seys de los buenos, viene a valer sesenta marauedis de los que al presente vsamos. El Rey don Alonso onzeno en las cortes, que tuuo en Leonera de M. 387. en la peticion segun da, tambien estima el marauedi bueno en seys de moneda vieja diziendo: Peche cient marauedis dela buena moneda, que son seyes cientos de esta moneda. Demanera que esta ley pudo ansi mesmo dar causa ala estimacion, que hizieron los que ordenaron las ordenancas reales, poniendo el marauedi bueno en diez delos presentes, y el viejo en vno y medio, laqual estimacion se ha seguido siempre por los juezes en la execucion de las dichas leyes. Para todo lo suso dicho se ha de aduertir que las leyes del estilose hizieron en tiempo del Rey don Alonso decimo, padre del Rey don Sancho el quarto. segun consta del principio de ellas: donde se da a entender, que aquella recopilacion por la mayor parte contiene leyes del tiempo del Rey don Alonso decimo. En la coronica del Rey don Alonso decimo cap. primero tratando el author del Rey don Hernando el tercero, y del dicho Rey don Alonso su hijo, pone las palabras siguientes. Ca en aquel tiempo del Rey don Fernando, daua el Rey de Granada la mitad de todas sus rentas, que eram appreciadas en se tecientas vezes mil marauedis de la moneda de Castilla: e [art. 5]esta moneda era tan gruessa, y de tantos dineros el marauedi, que alcancaua a valer el marauedi tanto como vn marauedi de oro. Y porque en aquel tiempo del Rey don Fernando corria en Castilla la moneda delos pepiones, y en el Reyno de Leon la moneda de los leones: y de aquellos pepiones valia ciento y ochenta el marauedi. e las compras pequennas hazian las metales, que fazian deziocho pepiones el metal: diez metales el marauedi: y de estos marauedis eram apreciadas las rentas del reyno de Granada en setecientas vezes mil marauedis: y dauan al Reydon Fernando la mitad de aquellas, y el Rey don Alonso su hijo en el comienco de su reynado mando deshazer la moneda delos pepiones: y fizo labrar la moneda delos burgaleses, que valia nouenta dineros el marauedi: y las compras pequennas se hazian a sueldos, yseys dineros de aquellos valian vn sueldo: y quinze fueldos el marauedi. Esto se escriue en el cap. primero. y en el cap. 7. dize el coronista como el mesmo Rey don Alonso anno de M. 258. mando deshazer la moneda de los burgaleses: e hizo labrar la moneda de los dineros prietos. y de estos dineros hazian quinze el marauedi, de manera que quinze dineros hazian el dicho marauedi. De esta coronica se podria muy bien sacar el valor del marauedi de oro, que corria en tiempo del Rey don Alonso decimo: si pudiessemos bien aueriguar como corresponda el pepion ala moneda que corre al presente. En vn libro de mano antiguo halle vna breue relacion de monedas viejas y alli lei, que el pepion valia dos meajas, y el burgales dos pepiones, o quatro meajas. Segun esto el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer sesenta dineros que hazen cada vno a seys meajas seys marauedis de los que agora corren. Si esto es ansi no se puede dudar tomando las palabras de la dicha coronica, y haziendo por ellas la cuenta, sino que este marauedi del Rey don Alonso decimo es el que se llama bueno, y igual al marauedi de oro, que en aquel tiempo corria: del qual hazen mencion las leyes del fuero y otras. Tampoco ay duda sino que el marauedi cobrenno o de vellon andando el tiempo vino a baxar mucho, y no valio tantos dineros: como lo hemos prouado al principio de este capitulo. De aqui se sigue la duda que tiene la estimacion de los marauedis bueno y viejo puesta en las ordenancas reales de los Reyes catholicos, y en las demas, que hemos arriba citado, estimando el marauedi bueno en diez marauedis de los que agora corren: porque reduzidos diez marauedis de los presentes a dineros hazen cient dineros: y ansi tienen mas dineros que el marauedi bueno: o de oro, que corria al tiempo del Rey don Alonso decimo, pues aquel atenta esta vltima cuenta valia sesenta dineros. pero esta tan determinada la primera estimacion del marauedi bueno y del viejo en las dichas ordenancas reales como al presente andan impressas y examinadas y passadas con publica authoridad de leyes, que paresce temeridad apuntar lo contrario. Aunque sin prejuyzio de la authoridad que tuuieron los que las recopilaron, pues no toca la estimacion de las monedas tanto enla substancia de la ley, que se manda guardar conforme a su decision antigua y se haze incidenter. no dexare de tratar otra manera de estimar el marauedi bueno. y el viejo poniendo adelante muy en particular la differencia, que puede auer entre las dos opiniones, o maneras y modos de apreciar esta moneda. Paresce de las leyes antiguas de estos reynos, que esta distincion de moneda vieja y nueua procedio por razon y causa, que las monedas para remediar las necessidades publicas se alcauan, y subian del [art. 6]valor ordinario, y a las vezes se labrauan demas baxa ley quedan do el valor antiguo en su fuerca. Todo esto se prueua por el principio de las ordenancas que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. 411. Y el mesmo en Alcala, era de M. 408. y por la ley del Rey don Iuan primero en Burgos anno de M. 388. donde dize, que el marauedi viejoy nueuo se an de vn valor eiguales, aunque los dineros nueuos sean de mas baxa ley. Por manera que el marauedi viejo, y de moneda vieja valio siempre diez dineros, y seys cornados, enten diendo, como entiendp del marauedi con un, que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno: porque este tal llaman las leyes viejo, y de moneda vieja: pues estonces no auia auido mudanca, ni nouedad, en baxar de ley la moneda, ni subir la de valor, loqual acaescio en tiempo del Rey don Henrique segundo, hijo del dicho Rey don Alonso onzeno. Ansi mesmo se confirma lo suso dicho por las leyes, que tengo alegadas enel principio de este capitulo, por las quales yo entiendo se prueua: que el marauedi comum que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno, ell qual llaman las leyes marauedi viejo, valia diez dineros no mas: o seys cornados: y que se llama viejo teniendo respecto a la nouedad que despues vuo en las monedas por remediar las necessidades publicas: como se da bien a entender en las dichas leyes y ordenancas. A esta cuenta podria quadrar mucho la estimacion de los sueldos teniendo porla historia del Rey don Alonso decimo, que el sueldo comun valia seys burgaleses de a quatro meajas cada vno, y poniendo el sueldo bueno en doze burgaleses de estos, de manera que hiziessen doze burgaleses ocho dineros como adelante diremos, y ansi que daria el sueldo bueno, de quien hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno en ocho dineros. de lo qual resulta que cinco sueldos buenos hazian quatro marauedis comunes en tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno, segun consta por las leyes, que del mesmo Rey tengo alegadas, por las quales el marauedi es laquinta parte mayor, que el sueldo bueno. por manera, que que dara el marauedi del tiempo del Rey don Alonzo onzeno en diez dineros como el de agora: puesto que se aya llamado en muchas leyes marauedi viejo. Esta distinction del sueldo bueno y de otro menor, con esta mesma estimacion del marauedi comun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, vi nota da en la memoria que tengo allegada de monedas antiguas, que vi de letra muy antigua, De lo qual paresce quedar assentado, que el marauedi viejo y comun, differenciado del que las leyes, y coronicas llamaron bueno, valio diex dineros: o seys cornados. como vale el que al presente vsamos. Aunque el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, que se llama bueno y era de oro, o de tantos dineros que igualauan al marauedi de oro, como lo testifica su historia valia mucho mas: pues viene a valer seys marauedis de los que agora corren. En la mesma historia del Rey don Alonso decimo y en otras se haze mencion de cierta moneda llamada Tornes: la qual dize la coronica que era de plata, y esta creo yo era moneda Francesa, que corria en Castilla por auerla traydo los Franceses, que vinieron estonces a estos reynos, y mirando los tienpos paresce ser esta moneda el argenteo Turonense, de quien trata la clem. 2. de magistris, y tratamos en el cap. 3. §. 2. numer. 8. en esta presente obra. donde le estimamos en veynte y cinco marauedis, conforme ala estimacion que agora tiene el real de plata Castellano. por que el tornes pesaua tres partes de quatro de vn real: o tres quartillos: y en aquel tiempo valdria tanto como dos marauedis comunes. podria dezir alguno que este tornes fuesse el sueldo Turonense, de quien tractamos en el mesmo. §. 2. nu. 7. y le pusimos en peso dela tercera parte de vn real: que al presente sale en onze marauedis: y estonces valdria vn marauedi comun: porlo que adelante diremos cerca de las monedas de plata, que solian correr en estos reynos. Aunque yo sospecho que el sueldo tornes tenia mucha mezcla de cobre, y no tenta plata. Ansi mesmo en las leyes reales muchas vezes se haze mencion de sueldos: los quales ham si do differentes, como delas mesmas leyes, y de las coronicas paresce. No tratare aqui del sueldo [art. 7]contenido en el foro juzgo, y leyes Gothicas, porque adelante seofrescera mejor conunctura y lugar. Otros sueldos ay, de los quales hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno: y porellas paresce, que cada sueldo de estos era menor la quinta parte que el marauedi comun, que estonces corria, ansi lo prueua la. l. 11. y la. l. 19. tit. 11. li. 4. ordinat. l. 22. y. l. 30. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el dicho Rey don Alonso onzeno en Alcala, era de. M. 386. esto mesmo prouamos poco antes: pues por aquellas leyes valen tanto quatro marauedis como cinco sueldos: y conforme a vna opinion pusimos este tal marauedi en valor de quinze dineros, diziendo serel que llaman las leyes de moneda vieja: por tanto este sueldo valia doze dineros, y era mayor la sexta parte, que el marauedi, que agora vsamos, pues este vales solamente diez dineros, por lo qual paresce, que cinco sueldos de estos vienen a valer seys marauedis de los de agora. En esta mesma estimacion en las varias resoluciones li. 1. c. 11. declaramos los sueldos contenidos enlas leyes del Rey don Alonso onze no. Antes muchos tuuieron esta opinion el doctor Vicente Arias, y el doctor Montaluo in l. 1. tit. 3. & l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. El mesmo Montaluo en el repertorio que hizo alas ordenancas reales verbo. solidus. donde annade vna cosa, y es. que el sueldo bueno valio ocho marauedis de moneda vieja, que segun su cenuta vernia a ser de valor dedoze marauedis delos presentes, que agora gastamos: Alega para esto vna ordenanca del Rey don Alonso onzeno en Alcala. que comíenca: si el hijo dalgo tomo mas & ca. l. 11. titul. 11. libro quarto ordinat. Esta ley enlas ordenancas reales nueuas dize ansi. y es la. l. 19. El que tomare mas, pague por cada cosa cinco sueldos de sus bienes al Rey, que son de esta moneda quatro marauedis. siendo esta ley la mesma que alega Montaluo, claro esta, que no prueua lo que el quiere. Ansi mesmo en las ordenancas antiguas del Rey don Alonso onzeno dize, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. de lo qual resulta auer tenido el doctor Montaluo el libro errado. y esto es cosa muy clara: pues la mesma ley, y las o tras del mesmo titulo por vnos mesmos sueldos, marauedis, y dineros van tassando las viandas, y en todos los demas passos haze el sueldo tal, que cinco valgan quatro marauedis. de manera, que no prueua auer valido el sueldo en aquel tiempo ocho marauedis delos viejos. Llama, y pudo llamar el Reydon Alonso estos sueldos de a doze dineros, sueldos buenos, a differencia de otros, que a mi parascer er an menores, delos quales haze mencion el Rey don Henrique segundo hijo del mesmo Rey don Alonso, en las ordenancas, que hizo en Toro era de M. 411. donde en el pro emio dize, que valgan tres sueldos quatro dineros: conco solian valer, de lo qual se sigue, que este sueldo tal valia poco mas que vndinero: en fin vn dinero y la tercera parte de otro. de manera que este sueldo menor llega a valer ocho meajas, o tres sueldos que corrieron en tiempo del. Rey don Alonso decimo: como paresce de su historia cap. primero, valia cada vno de estos seys dineros Burgaleses, que a mi parescer tenia cada vno y valia quatro meajas segun que del dicho capitulo primero sepuede en alguna manera colegir, porque valia cada vno dos pepiones, segun esta cuenta este vltimo sueldo valia veynte y quatro meajas, que son quatro dineros de los que corrieron despues en el Reyno, de los quales el marauedi valio, y vale diez, como tengo ya tratado. En la ley. 2. titu. 9. lib. 8. ordinat. esta dispuesto, que el que dixere a otro por injuria, alguna delas palabras en la dicha ley contenidas, peche trecientos sueldos. Estos sueldos, como note en las varias resoluciones, algunos juezes, mayormente los inferiores estiman cada vno en dos marauedis: otros como son los alcaldes de corte, aquatro marauedis de los que al presente corren. Esta ley se saco del fuero libro quarto titulo tertio l. 2. y en aquel titulo en la ley primera, se pone tambien esta pena delos trecientos sueldos en otro caso. Ansi mesmo en la. l. tertia, titulo quinto, libro quarto fori, haze mencion de sueldos. y alli el doctor Montaluo entiende sueldos burgaleses conforme ala. l. 1. titu. 8. libro primo fori. y declara en la. l. 1. titu. 5. libr. secundo que este sueldo burgales valia doze dineros. de manera que excede dos dineros al marauedi presente, que agora gastamos. Por lo qual estos sueldos tienen tanto valor. que cinco de ellos hazen seys marauedis de los presentes, por tanto segun esta euenta los trecientos sueldos auian de estimarse en trecientos y sesenta marauedis de estamoneda que al presente gastamos. E si estos doze dineros no sonde a seys meajas, sino Burgaleses de a quatro meajas, como tengo apuntado, seria cada sueldo de a quarenta y ocho meajas: y menor la quinta parte, que elmarauedi comun, de manera que cinco sueldos valdrian quatro marauedis de los que al presente gastamos: y ansi los trecientos sueldos serian docientos y quarenta marauedis de esta moneda. Puesto que en esta cuenta siempre tenemos por contrario al doctor Montaluo, y a los que siguieron su opinion. En esta materia de sueldos, y de injurias es razon notar dos leyes del estilo bien antiguas, pues aquella obra se hizo del tiempo del Rey don Alonso decimo, y de las leyes, que estonces se vsauan por la mayor parte, la vna es l. 85. la otra es. l. 131. porlas quales paresce, que el que injuriare de palabra al hombre hijo dalgo ha de pagar quinientos sueldos, aunque las iniurias dichas a otros hombres, que no son hijos dalgo, no tienen tanta pena. De estas leyes noto el muy magnifico, y en letras y rectitud de justicia sennalado varon el licenciado Arce de Otalora del consejo de su Magestad, en su real audiencia de Valladolid, en el libro de las hidalguias. 2. parte. c. 4. nu. 11. la causa y razon porque dizen en Castilla que el hidalgo a de vengan su iniuria por quinientos sueldos, segun fuero de Espana, y que sea esta: porque alos hidalgos por su nobleza les compete este derecho especial de estimar y pedir sus iniurias por quinientos sueldos. Haze ansimesmo para lo susodicho vna ley que esta entre los fueros de Espana l. 3. ti. de las predas. y dize ansi Si el cauallero deue algo al franco, o a otro hombre de rua, por aquella deuda, ni por otra cosa del mundo no traue alabestia que caualgare, ni de las riendas: y si lo fiziere peite. D. sueldos de calumnia. ccl. sueldos sean por el Rey: e los otros ccl. sean para el cauallero, por la deshonra que auia recebido. Esto mesmo que esta ley dize se prueua por otros fueros antiguos de estos reynos. Eaunque se suelen dar muchas y diuersas razones para entender el principio, y origen que tuuo la dicha manera de hablar, en conprobacion de la razon suso dicha yo considero la ley 11. tit. 11. li. 4. de las ordinancas reales, don de se refiere vna ley del Rey don Alonso onzeno fecha en Alcala era de M. ccclxxxvj. diziendo. Por cada solar en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos porfuerca, pague trecientos sueldos, si fuere lo que tomare de labradores: e si fuere de hijos dalgo quinientos sueldos. Ansi mesmo se puede aplicar otra ley del foro juzgo libr. 8. titu. 4. comienca la ley. Si algun hombre ha buey brauo. Donde estimando se los danos hechos por animales, y las muertes de hombres en ciertas quantidades, en la del hombre de honrra, dize que peche el Senor del animal quinientos sueldos, por el omezillo. Tambien se puede en alguna manera aplicar lo que escriue Rhenano en el lib. 2. delas cosas de Alemania. diziendo, que entre otras ley es Salicas, que tenian los Francos, auia vna donde se estimaua las injurias para la pena de ellas en esta manera. Que si el Salico frances injuriasse a otro pagasse el sueldo estimado en doze dineros: pero si el Frigio, o Saxon injuriasse al Salico Frances, auia de pagar el sueldo por quarenta dineros estimado, de arte que el sueldo para satisfazer la injuria echa al Salico, se auia de contar y tomar de mayor valor, y auia de ser de quarenta dineros. los de mas de doze. Lo qual se hazia por ser Salicos Franceses gente nobilissima y de tanta suerte y qualidad, que de ella eran elegidos los reyes francos, sus consejeros, legisladores, y los de mas, por cuya prudencia y voto se gouernaua la republica. de lo quali y de las leyes Salicas trate en el cap. primero numero. 8. de las questiones practicas. Conforme a lo suso dicho es necessario distinguir las dos opiniones, y segun cada qual de ellas resoluer la estimacion de las monedas, en que esta o puede estar la differencia. es ansique attenta la opinion del doctor Montaluo, y la declaracion de las ordenancas reales de los reyes catholicos don Ferdinando y donna Isabel, hase de tener lo siguiente. El marauedi bueno, que y gualaua al de oro del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer diez marauedis de los de agora. El marauedi viejo, que era commun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, corresponde a tres blancas poco mas, de manera, que seys viejos hazen de los que agora corren diez marauedis. El sueldo burgales valio doze dineros, y porque el marauedi presente vale diez dineros, valio este sueldo la sexta parte mas que el marauedi que agora corre: y la quinta parte menos, que el marauedi viejo, este sueldo se llamo sueldo bueno. Pero teniendo, e siguiendo otra cuenta, se deue notar otra manera de estimacion en la forma siguiente. El sueldo menor valio vn dinero y dos meajas: por manera que vale ocho meajas y ansi se llamo ocho sen: como lo hemos prouado. El sueldo bueno valio doze burgaleses, llamo se este sueldo sueldo burgales: lo qual se prueua por la l. j. titu. de los escriuanos li. j. fori. do paresce, y quiere la ley sentir, que este sueldo burgales se diuida y estime por dineros burgaleses, y quasi da a entender, que seys dineros burgaleses hazen medio sueldo. El dinero burgales valia quatro meajas: como esta notado en aquella memoria antigua, que tengo allegada. De lo qual se collige, que el sueldo burgales no vale doze dineros de los nueuos, que tienen a seys meajas: de los quales hazen diez el marauedi de agora: como quiso Montaluo. sino doze burgaleses de a quatro meajas: que son ocho dineros de los nueuos, y de a seys meajas. Ansi mesmo se saca delo suso dicho, que este sueldo bueno llamado burgales, es el de que tratan y hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno, que tenemos arriba allegadas: y dizen: que este sueldo es menorla quinta parte, que el marauedi pequenno y comun: pues el marauedi valia y vale diez dineros de a seys meajas: y ansi cinco sueldos de estos, que son quarenta dineros, hazen quatro marauedis, que ansi mesmo valen, y valieron quarenta dineros. Esta mesma estimacion quadra ala l. 30. del Rey don Alonso onzeno en Alcala: sin auer que quitar, ni que anna dir: do dize quatro sueldos, que son tres marauedis y dos dineros. siendo este sueldo de a ocho dineros, hazen quatro de ellos treynta y dos dineros: y siendo el marauedi de a diez dineros, hazen tres marauedis treynta dineros: ansi que quatro sueldos hazen tres marauedis, y dos dineros. Segun la otra cuenta auiamos puesto el sueldo en doze dineros: y el marauedi no le podimos poner en quinze dineros, porque no quadraua: y por tanto le poniamos en mas, que en quinze dineros, lo qual no es verisimil: pues siempre el marauedi tuuo dineros ciertos y enteros. El otro sueldo de quien se haze mencion en la Coronica del Rey don Alonso decimo, valia seys burgaleses, y era la mitad que el sueldo bueno burgales: de manera que este sueldo valia veynte y quatro meajas, o quatro dineros de los de a seys meajas. Este sueldo se puede llamar mediano. Loqual se collige de la dicha coronica, y de lo que por ella se da a entender, y de lo que luego diremos. El marauedi bueno que igua laua al de oro en su valor, se gun en la mesma coronica se escriue, valio ciento y ochenta pepiones, cada pepionera dos meajas: ansi mesmo valia este marauedi diez metales, cada metal diez y ocho pepiones: conforme a esto este ral marauedi tenia y valia sesenta dineros de a seys meajas, que corresponden a seys marauedis de los que agora corren. Dize la mesma historia del Rey don Alonso decimo, que el marauedi de aquel tiempo, que alcancaua al de oro, valia nouenta burgaleses, cada burgales tenia dos pepiones: los quales se deshi zieron y fueron reduzidos los cientos y ochenta a nouenta. Valia ansi mesmo este marauedi bueno quinze sueldos. cada sueldo de estos tenia y valia seys burgaleses: por manera, que este marauedi corresponde a seys delos que al presente vsamos. Ansi mesmo los quinze prietos, que la mesma historia del Rey don Alonso decimo escriue hazian el marauedi, vienen aser de tantos dineros que igualan conforme ala dicha cuenta a seys marauedis de los presentes: por manera, que este dinero prieto valia quatro dineros comunes. A esta cuenta correspoden las leyes del Rey don Iuan el primero, donde tasan el marauedi bueno por seys de los viejos, los quales hemos puesto en el mesmo valor que los presentes, aunque en diuersas partes los marauedis viejos han sido, y son interpretados, y estimados por particulares fueros algunas vezes a dos: otras a tres, otras a quatro marauedis de los que agora corren. De aqui se saca, que el marauedi de oro antiguo, que por la ley del estilo valia y pesaua tanto como seys marauedis de oro del Rey don Alonso decimo, se estimaua y apreciaua en treynta y seys marauedis de los que al presente gastamos. La ley ij. titu. 33. part. vij. pone marauedis prietos, y marauedis blancos, dando a entender claramente, que el marauedi prieto valia mas que el marauedi blanco. Por ventura llamo marauedi prieto el marauedi bueno que montaua quinze prietos: y blanco al marauedi mas baxo y comun, que montaua diez dineros, como monta el que agora vsamos: lo qual puede ansi mesmo prouarse por lo que diremos luego del blanco. Estas monedas antiguas aunque eran de vellon, creo y sospecho tenian mas mezcla de plata que no tienen las blancas, quartos, y ochauillos que agora corren. Esto se puede sacar en alguna manera de la coronica del Rey don Alonso onzeno. capit. 98. en cuyo tiempo y antes en tiempo del Rey don Fernando quarto su padre, y de otros Reyes el marauedi comun vino a estimarse por nouenes, y cornados: como paresce de la mesma historia, y valio lo que al presente vale, loqual se puede creer por lo siguiente. Lo primero, porque de las leyes del Rey don Alonso onzeno, que cerca de los sueldos hemos allegada y examinado, paresce, que aquel marauedi valia diez dineros, como al presente vale, y no mas. Lo otro: porque valia diez nouenes el marauedi, y cada nouen de estos valia y era tanto como vn dinero de a seys meajas: lo qual esta claro por el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccxj. donde dize, que el marauedi valga diez dineros, o diez nouenes, o seys cornados: y que doce cinquenes valgan vn marauedi: dos cinquenes vn cornado: de lo qual paresce, que aquel marauedi valia seys cornados, y diez dineros. como vale el que al presente vsamos: y que doce cinquenes hazian tanto, y montauan como diez nouenes: por manera, que el nouen valio seys meajas, pues el cinquenera de cinco, todo loqual quadra con el marauedi que agora gastamos. De aqui ansi mesmo se prueua, que el dinero nouen no valio estonces mas que seys meaias: y no nueue. aunque es possibile que en algun tiempo las aya valido. El cruzado moneda menuda en Castillo solia valer ordinariamente dos cornados, no le subiendo por alguna necessidad como lo prueua el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. ccccviij. Blanco fue tambien moneda, y aunque pudo ser auerse labra do antes, como lo da a entender la ley dela partida. 2. tit. 33. partic. 7. tambien la mando labrar el Rey don Iuan el primero, y le puso en valor de vn marauedi de a diez dineros: despues abaxo cada blanco a seys dineros, que viene quasi a lo que es oy vna blanca, y vn dinero mas, loqual paresce por el ordenamiento que hizo el mesmo Rey don iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. este blanco baxo a valor de vn cornado el Rey don Henrique tercero en Madrid anno de M. cccxcj. En tiempo de este mesmo Rey don Henrique el tercero corria en estos reynos la moneda de los Agnus dei, y valio primero vn marauedi: despues vino a labrarse de tan baxa ley, que valio vn cornado: ansi lo cuenta y trata la coronica del dicho Rey don Henrique tercero. Ansi mesmo se vsaron y labraron antes de agora y antiguamente en estos reynos medias blancas: como consta por las leyes, que hizo el Rey don Iuan el ptimero en Segouia anno de M. cclxxxx. Hase de aduertir, que las monedas antiguas de oro y plata, aunque vayan en esta obra estimadas algunas vezes al precio antiguo, pero saluo el peso que tenian, se han de reduzir alas que al presente corren porla semejanca en quantidad del peso: y estimarse el tal peso como agora se estima: pues se han de considerar por el dicho peso, y quantidad de oro o plata. # 6 Summario del capitulo siguiente. -  1 Considera se el precio, y valor delas cosas en tiempos antiguos quanto a estos reynos: en especial del marco de plata. -  2 Trata se del peso y valor del real Castellano en tiempo del Rey don Henrique segundo, y despues y antes. -  3 Dobla Castellana, de que peso y valor aya sido. -  4 El marauedi de oro que peso, y valer aya tenido en los tiempos passados. -  5 Examinanse muchas leyes de las partidas, y del fuero, que hablan de marauedis, y otras monedas. -  6 Francos, que moneda aya sido, y de que peso y valor. -  En el qual se trata y considera el peso de las monedas de oro y plata antiguas de estos reynos, para meior entendimento de las leyes. CAPVT VI. QVanto al entendimiento de muchas leyes de las partidas y fuero real, conuiene examinar el valor y peso mas departicular de las monedas de oro y plata, que enestos reynos soliam correr, pues aunque ayamos dicho y declarado el precio del marauedi de oro vie jo y nueuo por estimacion de marauedis communes y dineros menudos, sera bien, por lo que adelante tocaremos, aueriguat el peso y quantidad que estas mo nedas tenian: si quiera para entender la grauedad de las penas conforme a lo que oy en dia se vsa: y porque veamos, si vn marauedi de oro era liuiana pena: y ansi mesmo la pena de otros marauedis communes. Para lo qual sehan de considerar algunas antiguedades. Quien vuiere leydo las coronicas de Castilla. y las ley es antiguas del reyno, hallara que las viandas, mantenimientos, y las de mas cosas neces[art. 1]sarias para la vida humana, valian tan barato y en tan baxos precios, que con vn real del peso mesmo, que los de agora tienen, se compraua y podia comprar lo que en este tiempo no se podra comprar con diez, ni con quinze reales, ni por ventura con veinte. Lo mesmo se puede dezir del marauedi comun, pues estonces era de mas vtilidad para comprar vn marauedi, que agora quinze ni veynte. Esto paresce ser ansi no tratando de tiempos mas antiguos por las ordenancas que hizo el Rey don Alonso onzeno. en Alcala era de M. ccclxxxvj. y largamente por las leyes, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccvij. desde la ley. xxix. hasta la ley. lxiij. Item se deue notar: que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, y de don Henrique segundo y hasta oy, el marauedi por don de se apreciaron y aprecian en las dichas leyes todas las cosas, era y ha sido de seys cornados: o diez dineros: como por las mesmas leyes parasce, y por lo que tenemos alegado en el capitulo antes de este: pues este marauedi no era el bueno, ni el de oro, sino el comum. Paresce ansi mesmo, que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, valia el marco de la plata ciento y veynte y cinco marauedis: como se prueua por su historia c. 98. y despues en tiempo del Rey don Iuan el primero valia docientos y cincuenta marauedis. lo qual consta, y esta cierto por las cortes que el mesmo Rey don Iuan hizo en burgos ano de M. ccclxxxviij. y ansi en esto como en las de mas cosas necessarias en la republica sehallara por las coronicas del reyno, que quanto mas nos acer caremos a este tiempo, tanto mas han subido y encarescido se en los precios todas las cosas que comunmente gastamos en comer, en vestir, y en otros tratos, y actos necessarios. loqual sin coronicas por experiencia hemos visto de treynta, o quarenta annos a esta parte: por tanto no nos marauillaremos de lo que leyeremos cerca de los precios que tuuieron los man tenimientos y otras cosas docientos annos atras. Segun esto no va descamina do el precio de los reales Castellanos, en aquel tiempo estos reales eran de tanto peso, que ocho de ellos ha[art. 2]zian vna onca, como lo hazen agora. ansi lo prueua la ley, que hizo el mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. do dize que por ocho reales deuidos, se pague vna onca de plata, y que este es su justo precio. Por el valor del marco de plata podemos sacar la diuersidad del valor del real de plata del dicho peso, el qual valio en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis: y porque esta moneda se labro debaxa ley a causa delas necessidades publicas, el mesmo Rey baxo este real a marauedi: como paresce por su coronica en el c. 8. del anno sexto y por las ordenan cas, que hizo en Alcala era de M. ccccviij. Despues esta moneda se boluio a labrar de buena ley como la vieia, quiero dezir como la que corria antes que se labrasse de baxa ley, y ansi el real viejo, como el nueuo valieron en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis cada vno. Esto se prueua por las leyes del mesmo Rey en Toro era de M. ccccxj. de las quales paresce, que poco antes con las muchas necessidades se auia alcado el real de plata da buena ley a doze marauedis: y luego se boluio a baxar a tres. Andando el tiempo reynando el Rey don Iuan el primero valio el real del dicho peso quatro marauedis. Yo entiendo el peso del real de esta manera, que ocho reales hazian y pesauan vn onca algo menos. Por razon que en las monedas siempre falta el peso justo para la costa de labrarlas, y que entiempo del Rey don Iuan el primero aya valido el real quatro marauedis, prueualo la ley que el mesmo Rey hizo en Burgos anno de M. ccclxxxviij. despues con subirse la plata ha venido a valer el real vnas vezes doze marauedis, y estonces se llamaron quartos las monedas que valieron tres marauedis: porque eran quartos del real, el qual valio ansi mesmo dies y seys marauedis: y de aqui se llamaron quartos las monedas de a quatro marauedis. En fin como al presente, ansi en los tiempos passados la moneda de plata se respecto al valor de la mesma plata poco mas: como es notorio. Item se haze mencion enlas coronicas y leyes del Reyno de monedas de oro. en especial se vsaron en Castilla las doblas y por las leyes del Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. ccccvij. en la ley. lxij. paresce que en aquel tiempo la dobla Castellana valia treynta y seys [art. 3]marauedis de los comunes, que cada vno valia diez dineros, como el de agora. Despues alco la moneda el mesmo Rey don Henrique, y valio la dobla Castellana ciento y veynte marauedis, y luego boluio esta moneda a reduzirse a su justo valor, y valio treynta y cinco marauedis ansi lo pruean las leyes del mesmo Rey don Henrique fechas en Toro era de M. ccccxj. En tiempo del Rey don Iuan el primero valia la dobla Castellana cincuenta marauedis: lo qual paresce por las leyes del mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. Estas doblas en tiempo del Rey don Iuan el segundo corrian de muy baxa ley algunas de ellas: y las buenas y las malas auian subido ensu valor: como han subido los precios del oro, y plata: y de todas las otras cosas, segun paresce por las peticiones, que se dieron en Madrid en las cortes del anno de M. ccccxxxv. en vn contracto de venta que se celebro en tiempo del Rey don Iuan el segundo en el ano de M. cccc. y xxxv. De cierto heredamiento en tierra de Seuilla vi echa mencion de las doblas Moriscas, que eran yguala das por las leyes reales a las Castellanas, en setenta marauedis cada vna. lo qual se sufre por razon que las Moriscas corrian abaxad as de su ley, como las Castellanas. En aquel tiempo. hizose el dicho contracto en v. de Deziembre, por el qual donna Leonor Gutierrez Tello Abadesia, y las monjas de la orden de Sancta Clara vendieron el heredamiento de villa nueua de Balbuena a Francisco de Villa franca por precio de dosmil y docientos y cincuenta doblas Moriscas contada cada vna dobla a setenta y vn marauedi. Esta dobla Castellana en nuestros tiempos ha corrido o solia correr, pero no de tan buena ley, ni de tanto peso como las que tengo dicho: que corrian en tiempo del Rey don Henrique segundo, y del Rey don Iuan el primero: y valian las vltimas de agora treynta annos, y quarenta, cada vna trecientos y sesenta y cinco marauedis. Las doblas antiguas en tiempo del Rey don Iuan el primero valian doze reales en plata amonedada: y en plata quebrada onca y media y vna ochaua de plata: segun paresce por las dichas leyes. Demas de lo suso dicho conuiene para lo que adelante diremos examinar esta dobla Castellana de que peso era, para ver el oro que tenia, y creo a todo lo que puedo alcancar, que esta dobla tenia peso de vn castellano, lo qual hasta agora entiendo ansi por lo siquiente. Lo primero porque el Rey don Iuan el primero en Segouia anno de M. cccxc. hizo la ley de la segunda suplication con la pena de las mil y quinientas doblas, no sennalando mas que do blas sin dezir el precio de ellas. por tanto se han de entender estas doblas Castellanas, de aquellas, que se contienen en las otras leyes del mesmo Rey, lo qual ami parescer esta claro en nuestros tiempos, y antes de agora, despues que la dicha ley se hizo, estas doblas se han juzgado por peso y precio de Castellanos luego bien se prueua, que la dobla Castellana de aquel tiempo era de peso de vn Castellano. Ansi mesmo creo, que estas doblas son las que dizen decabeca: porlo que dize la ley primera del Rey don Iuan el primero fecha en Biruiesca, donde haze mencion de cierto seruitio de doblas, que el Reyno le prometio por cabecas mayor y menor en cierta forma. Llaman se estas, doblas de cabeca en las prouisiones dadas por su magestad anno de M. D. xxxix. sobrelas suplicaciones con las mil y quinientas doblas. Lo otro porque en las constitutiones de la vniuersidad de Salamanca, que se hizieron anno de M. ccccxxij. poco antes, se han de dar dos doblas a cada doctor en los licenciamientos, y doctoramientos, las quales no ay duda sino que se han de entender de las Castellanas, que corrian a la sazon en estos reynos. y estos siempre se han estimado a peso y valor de Castellanos, como es notorio y no se puede negar ni dezir otra cosa. A todo lo suso dicho corresponde el precio y estimacion de las doblas por reales de plata del peso de los de agora: pues esta cierto, que al presente vale vna parte de oro onze partes de plata. y por la estimacion del oro y plata la qual ha y do siempre cresciendo, alomenos nunca en Castilla valio tanto como al presente vale: se puede collegir, que la dobla estimada en doze reales, que hazia onca y media de plata tenia mas oro, que no el ducado de nuestro tiempo. Ansi que verna a ser el peso de las dichas doblas a vn Castellano, mayormente se prueua esto por que en las dychas leyes van ygualadas las doblas Castellanas con las doblas Moriscas que parescen ser las doblas Zahenes o Azenes, las quales pesan a Castellano y antes mas, que menos. Considerando el tiempo del Rey don Henrique el segundo quando la dobla Castellana valia treynta y seys marauedis comunes: y que estonces no valia menos el oro y plata, que en tiempo del Rey don Alonso decimo, podemos dezir, que el marauedi de oro del tiempo del [art. 4]Rey don Alonso decimo, el qual valia seys marauedis delos comunes segun vna cuenta, era depeso por lo menos de la sexta parte de vn Castellano, y segun esto, esta moneda de oro si se labrasse oy valdria conforme al precio presente quasi dos reales y medio poco menos: y por menudo ochenta marauedis. De este marauedi de oro se han de entender las leyes del Rey don Alonso decimo, que el hizo. Aunque segun la cuenta del doctor Montaluo passa da por las ordenancas Reales, que agora tenemos este marauedi valia diez de los comunes, que eran de diez dineros como los de agora. El otro marauedi de oro mas antiguo, al qual se han de referir las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo: y las que de ellas se sacaron, pesaua segun la ley del estilo seys de los passados, por lo qual viene a ser de peso de vn Castellano: aunque estonces valia treynta y seys marauedis comunes: los qualles vienen a ser el dia de oy mas de quatro cientos y ochenta marauedis: y por reales quatorze. De todo lo suso dicho se saca en limpio, qué el marauedi de oro contenido en las leyes de las Partidas, se ha de entender y juzgar de peso de vn Castellano: pues los que hizieron aquellas leyes tuuieron respecto ala moneda antigua de oro, trasladando como trasladaron leyes tan antiguas, y haziendo recopilacion de ellas. Para esto ay vna razon a mi juyzio de mucha fuerca, que los que hizieron las dichas leyes de las partidas y las recopilaron, entendieron muy bien el peso del sueldo aureo de Iustiniano, y como pesaua lo que pesa vn Castellano. Tuuieron ansi mesmo entendido que el sueldo, y el aureo eran de vn mesmo peso: y con esto esta llano que los dichos authores no quisieron alterar cosa alguna en las leyes que trasladauan, y si alguna vez alteraron algo, fue pensando, que no hazian mudanca alguna, y no entendiendo las leyes, como se han entendido por otros, y an si en todos los lugares do el derecho comun haze mencion de sueldo, o aureo, trasladaron marauedi de oro o marauedi simplemente, entendiendo de oro, de lo qual paresce, que los dichos authores dieron a entender, que el marauedi de oro contenido en las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo, y del Rey don Hernando tercero, su padre, y otros reyes proximos a estos, era del pe so que es agora vn Castellano, quiero dezir la sexta parte de vna onca de oro: y tal que setenta y dos hazian vna libra Romana de xij. oncas. A esta declaracion y parescer se allegan las leyes de los reyes Godos, que en Espanna reynaron antes del Rey don Rodrigo, de las quales en el dia de oy se tiene noticia por el libro que dizen y intitulam Foro juzgo, fecho en Latin, y ansi mesmo en aquel Romance antiguo, que estonces se vsaua poco differente del que al presente vsamos. En estas leyes Gothicas se haze muy a menudo mencion de sueldos de oro, en el texto Latino: y estos mesmos en el texto Espannol se llamán marauedis, o moruis de oro, y otras vezes simplemente marauedis, o moruis. Estos sueldos de oro, entiendo yo auer sido del peso de vn Castellano como el sueldo Romano, de quien haze mencion Iustiniano en su Codigo: para lo qual se puede presumir, que en tiempo de los Reyes Godos corrian en Espanna en la contractacion y comercio los sueldos de los Romanos y de Iustiniano: pues en tiempo, que los Godos reynaron en Espana los Romanos no del todo est auan exclusos de ella, antes gouernaron parte de Espanna, hasta que el Rey Suintilla vicesimo sex to Rey de los Godos, que comen co a reynar anno de Dcxxj. acabo de echara los Romanos de toda Espana y de la Francia Gothica, quedando se con la monarchia destas prouincias, como lo escriue sant Isidro, el Arcobispo don Rodrigo, y el obispo de Burgos don Alonso de Cartagena, aun que Paulo Emilio en la coronica France sa attribuye esta monarchia al Rey Sisebutho, que fue el 24. Rey de los Godos, y comenco a reynar anno de Dcxij. Como quera que sea, pues Iustiniano auia te nido el imperio Romano y muerto. 60. anos antes poco mas omenos: verisimil es que quedarian sus monedas y sueldos de oro: y otras semejantes mandadas labrar por los emperadores que le succedieron, quanto a la contratacion y comercio en Espanna, por causa de la parte que los emperadores en ella tenian, y despues de ellos echados de ella, por lo que suelen durar y tratarse semejantes monedas de tan excelente metal, y tan estimado. Lo mismo se puede sacar de las mesmas leyes Gothicas, en las quales estos sueldos de oro se diuiden por tremisses, como parece de la l. vlti. tit. vlti. lib. 8. & lib. 8. titul. 4. en la ley. Si algun hombre, talcomo a cauallo, y en la ley, que comienca Si algun hombre encierra ganado. donde en el texto Latino se haze mencion de los tremisses de oro, como parte de los sueldos y segun prouamos arriba en el cap. 3. num. 4. el sueldo de Iustiniano tambien se diuidio en tremisses de oro. Por manera que ansi por el npombre, como por la mesma diuision, y por la contratacion con los Romanos podemos entender con mucha razon, que los sueldos de oro contenidos en las leyes Gothicas eran del mesmo peso, o los mesmos que los de Iustinia no. y por tanto vienen a ser de peso de vn Castellano. Desta manera se pueden entender muchas leyes del foro juzgo mayormente en el li. 7. y 8. y en otros muchos lugares donde el texto Latino vsa de sueldos, y el Espannol de marauedis de oro: o de marauedis simplemente. E si quisieremos dezir, que los Reyes Godos no ayan tenido cuenta con la moneda Romana, diremos que ellos mesmos mandaron labrar sueldos de oro a imitacio de los sueldos de los emperadores y del mesmo peso, y con esto concurre que Pedro de Alcoceren la historia, que con mucha diligencia, y curiosi dad hizo y recopilo de la insigne y Imperial ciudad de Toledo lib. 1. cap. 32. affirma y testifica auer visto medio marauedi de oro del tamanno de medio castellano, labrado en Toledo en tiempo de los Reyes Godos: de la vna parte tenia la figura de vn Rey con esta letra. Vuitigis Rex: y de la otra tenia por letras. Toleto pius. Verdad es que Alcocer llama a esta moneda Meaja de oro: y las leyes del Foro juzgo llaman el tremisse meaja de oro: como paresce de la l. vlt. tit. vlt. lib. 7. donde el texto latino puso tremissem y el vulgar tras lado meaja de oro. Y siendo esto ansi, la meaja de oro no podia ser la mitad del marauedi de oro: sino la tercia parte: como lo prueua la ley, que comienca: Si algun hombre tal como a cauallo. titul. 4. lib. 8. y es cosa cierta pues el tremisse de oro era la tercera parte del sueldo en tiempo de Iustiniano segun lo tenemos prouado en el ca. 3. y esta es su propria signification, a la qua l no obsta la ley que comienca. Si akgun hombre encierra ganado. en el mesmo titul. 4. donde el texto latin puso. tremissem vnum pro duobus capitibus: y el texto vulgar traslado las dos partes de vn marauedi: porque esta claro el error: pues tremissis no quiere significar, ni significa las dos partes de vn marauedi: sino la tercia parte del marauedi, o sueldo. pero pensando que la ley Latina ponia por cada cabeca de las dos vn tremisse, en el texto vulgar pusieron por dos cabecas dos partes de vn marauedi, entendiendo dos tremisses, por manera que la moneda de que haze mencion Alcocer era medio marauedi, o medio sueldo de oro: el qual se llama en las leyes de Iustiniano semissis: y no tremissis: por tanto no era meaja de oro, que es el verdadero tremissis segun paresce de las mesmas leyes Gothicas. De toto lo susodicho paresce que los marauedis de oro que vsaron los Godos partidos por semisses y tremisses, eran del peso que el sueldo aureo de los emperadores, y que el Castellano de oro que en Castilla solia en nuestros dias correr. De este sueldo hazen mencion las leyes del dicho foro juzgo, que tengo allegadas, y otras muchas: mayormente la ley 17. & 18. libro 2. titul. 1. Anunque el doctor Montaluo en la glossa del fuero in l. 1. ti. 5. lib. 2. Fori. dizeque este sueldo aureo del foro juzgo valia ciento y tres aureos. Hasta el presente no he visto authoridad por donde se pueda prouar esta opinion. antes por la ley que comienca, Porque veya muchos juezes, y muchos merinos en el dicho tit. 1. lib. 2. del foro juzgo, esta claro a mi parescer, que este sueldo era menor que vna onca de oro: y por esto no puede ser que aya valido tantas monedas de oro: como el doctor Montaluo escriuio. Antes del Rey don Alonso decimo corria en estos Reynos vna moneda de oro llamada moruies Alfonsies, que eran marauedis de oro Alfonsinos. De estos se haze mencion en vna carta, o instrumento que tiene la ciudad de Toledo, donde se contiene la venta que el Rey don Hernando tercero haze a la dicha ciudad, de Alcocer, Herrera, y otros lugares por quarenta y cinco mil Moruies Alfonsies, de lo qual haze mencion el doctissimo licenciado Arce de Otalora, en el insigne tractado de les hidalguias 2. parte. capit. 4. Pedro de Alcocer en el libro que tengo alegado poco antes lib. 1. capit. 84. y estiman cada Morui Alfonsi, quasi en vn Castellano, que es la sexta parte de vna onca de oro. Esta escriptura esta presentada enel pleyto que trata en esta corte y cancellaria de Granada la ciudad de Toledo con el Marques de Gibraleon y Conde de Belalcacar, en el qual pleyto ay testigos que deponen auer fido el dicho Morui Alfonsi del peso y valor de vn Castellano. Aunque cerca deste valor no he visto testimonio ni authoridad alguna de Historias o leyes antiguas: y la parte del marques pretende auer sido el Morui Alfonsi de menos valor y peso, verdad es que si este Morui es el marauedi de oro antiguo, que pesaua seys de los buenos conforme ala ley del estilo, clara y manifiesta es su estimacion y peso por lo que tenemos ya tratado: por loqual ansi mesmo paresce, que si este Morui Alfonsi era delos marauedis de oro que corrian quando comenco a reynar don Alonso decimo, y antes algun tiempo, que seis de estos pesan vn Castellano. No digo mi parescer por ser articulo, que toca a pleyto pendiente. Despues de auer tractado la estimacion y peso de algunas monedas antiguas de estos reynos, conuiene sacar delo dicho algunas declaraciones, y entendimientos a muchas leyes delas partidas, por que de esto podria resultar ciaridad alguna, para entender otras leyes reales. La primera ilacion sera cerca del entendimiento de la. l. 7. tit. 13. par. 6. donde trasladando el authen. Preterea. C. vnde vir & vxor dize, Pero esta [art. 5]quarta parte no deue montar mas de cient libras de oro. Esta mesma suma de libras de oro puso la nouella de Iustiniano en este caso in authen. vt liceat matri & auiae. §. quia vero, y si hemos de seguir la estimacion de la libra de oro que haze Iustiniano in l. quoties. C. de susceptorib. & arcar. que es cada libra en setenta y dos sueldos de oro, o Castellanos: montan estas cient libras de oro siete mil y dozientos Castellanos de oro: porque la ley delas partidas se ha de entender conforme ala ley que traslado: la qual se entiende de las libras Romanas de a doze oncas y setenda y dos Castellanos cada vna, de manera que la dicha ley esta conforme a esta cuenta, clara quanto a la quantidad, que quiso limitar. La segunda ilacion toca ala. l. 4. tit. 13. par. 1. donde tractando de la injuria hecha alos sepulchros y enterramientos como se ha de estimar, dize que el juez no la estime menos de cient marcos. Esta ley esta saceda dela l. 3. §. si nemo erit. & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchro violat. y alli se pone esta pena en cient aureos, y no en cient marcos, en lo qual va mucho: pues esta claro: que cient marcos, ora sean de oro, o de plata, son mucho mas que cient aureos. Por tanto se ha de aduertir a esta variedad dela ley de la partida, y ha que la. l. 12. ti. 9. par. 7. poniendo al mesmo delicto pena, y trasladando la mesma ley de los Romanos en los mesmos terminos pone cient marauedis de oro, y no cient marcos ansi mesmo la. l. 2. 3. tit. 18. li. 4. fori tratando delas mesmas penes las pone en cient sueldos de oro, teniendo entendido los que hizieron aquellas leyes, que el aureo y solido de Iustiniano eran vna mesma cosa y vna moneda, de vn mesmo valor y peso, de loqual trate largo atras en el c 3. En esta mesma materia delas injurias hechas en las sepulturas de los muertos, dize la mesma. l. 12. tit. 9. par. 7. el que quaitare piedras, o ladrillos de las sepulturas, o las abriere para despojar los muertos delos panos, peche al Rey dos libras de oro: laqual ley esta errada y ha dedezir diez libras de oro, por la l. qui sepulchra. C. de sepultur. violat. en loqual seha de notar, que esta pena se puso primero de veynte libras de oro: por la. l. 2. tit. 17. l. 9. Codicis Theodosiani. la qual hizo el emperador Constantino, poniendo la mesma pena al juez, que no castigasse el dicho delicto de don de salio la l. si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Despues el mesmo emperador en el mesmo caso puso la pena de diez libras de oro, en la l. 4. eodem titul. 17. li. 9. del codigo Theodosiano. Y de alli se saco la dicha. l. qui sepulchra. Hanse de entender estas libras de oro cada vna por setenta y dos Castella nos: y ansi se ha de interpretar la ley delas partidas, de manera que dos libras de oro seran ciento y quarenta y quatro Castellanos: y si son diez libras de oro seran seticientos y veynte Castellanos. si por costumbre o fuero no estuuiere otra cosa dispuesta y rescebida. Lo que tengo dicho cerca delas dichas leyes reales, se hade entender conforme ala intencion que lleuaron los que recopilaron las dichas leyes en el peso y valor del sueldo: por que conforme al valor delos aureos antiguos, de quien tratan los Iurisconsultos como tenemos tratado en el. ca. 3. cada aureo pesaua tanto como pesa oy dia vn doblon, y valia por monedas de plata veynte y cinco denarios, que son quasi treynta Reales de los presentes que gastamos. La tercera illacion se o fresce quanto ala l. 9. titul. 18. part. 1. que pone nouecientos sueldos de pena al sacrilego. Esta ley se saco del cap. si quis contumax. 17. q. 4. y del concilio Triburiense celebrado en el anno de D. 395. Estos sueldos no se han de entender de oro, ni delos sueldos de Iustiniano: sino otros sueldos de menos estimacion delos quales tratamos en el c. 3. § 2. explicando el entendimiento del cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. La quarta ilacion se ha de examinar quanto al al. 7. tit. 18. part. 1. donde transladando los sueldos del dicho capitul. qui subdiaconum 17. quaestione 4. dize la ley, que estos sueldos se han de entender marauedis. y enla verdad si se entienden marauedis de oro del peso de los sueldos de Iustiniano, como lo tienen por costumbre las leyes delas partidas, la estimacion es bien crescida y la pena en gran quantidad: por lo qual y por otras consideraciones enel dicho. §. 2. tuuimos, que estos sueldos no eran de oro, sino sueldos Franceses de plata y aun mezclada. La quinta ilacion es cerca de la. l. 10. titu. 18. parte prima, que pone treynta libras de plata por pena al sacrilego, que hiziere violencia a las iglesias. Estas libras por todo losuso dicho han de ser de doze oncas la libra, de manera que sera esta pena quarenta y cinco marcos de plata, conforme a lo que notamos en el cap. 4. sobre el. entendimiento del cap. quisquis. 17. q. 4. La sexta ilacion toca ala practica de la l. 18. titu. 4. part. 3. donde tractando de la Iurisdiction mediana. o misto imperio dize, que ala tal iurisdiction pertenesce conoscer: o determinar pleyto de trecientos marauedis arriba: y ala iurisdiction menor perten escesentenciar de trecientos marauedis de oro en a iuso estos marauedis por lo que tengo dicho han de estimar se cada vno por vn Castellano: por que ansi es el estilo de las leyes de las partidas. E la dicha ley se saco de la nouella de Iustiniano, titulo de defensoribus ciuitat. §. & iudicare. Donde estos trecientos marauedis de oro los llama vna vez solidos, y otra luego aureos. La septima ilacion se ha de notar quanto ala. l. 8. titulo 7. partida 3. donde se pone alos litigantes rebeldes pena por las rebeldias de ciertos marauedis. Los quales a mi parescer no han de ser Castellanos de oro, como son otros muchos de los contenidos enlas leyes de las partidas: por que enlos otros casos van las dichas leyes de las partidas con inteto de trassadar el de recho comun. En este caso yo entenderia estos marauedis conforme a la estimacion, que tenia el marauedi de oro, o el bueno, en tiempo del Rey don Alonso decimo, que es seys delos de agora: o diez segun otra cuenta. Alo qual fauoresce la l. 1. ti. 4. li. 1. fori. que pone los mesmos cient marauedis de pena al rebelde citado y emplazado para ante el Rey: como por la dicha ley dela pertida y los marauedis de las leyes del Fuero entendemos siempre de los buenos, quiero dezir de oro, que corrian en tiempo del rey don Alonso decimo: o sus y guales por suma de monedas cobrennas, o de vellon. De esta manera se han de entender los marauedis puestos por pena alos rebeldes in l. 1. 2. 3. 4. ti. 3. li. 2. fori. y los sueldos de que alli se haze mencion conforme a lo que hemos notado del valor y estimacion delos sueldos. Esta mesma interpretacion delos dichos marauedis: que sean delos buenos, se colige de las leyes. 24. 25. y. 26. del estilo, las quales tienen respecto al marauedi bueno del Rey don Alonso decimo. La mesma opinion tuuo el doctor Hugo Celso, en el repertorio verbo Emplazamiento: aun que estas rebeldias se lleuan conforme ala costumbre de otra manera en algunas partes. La octaua ilacion pertenesce ala. l. 3. ti. 8. par. 3. donde pone pena de cient marauedis en vn caso, y de diez en otro, quando el posseedor resiste, y impide que no se haga, ni execute el assentamiento. Estos marauedis sehan de entender, de los buenos, quiero dezir delos que principalmente se vsauan en tiempo del Rey don Alonso decimo, y eran de oro, o iguales al de oro: conforme ala cuenta, que hemos seguido y examinado. Esto se prueua por que la dicha ley es sacada del derecho comun, ni de otras, que yo aya visto: por tanto la tengo de entender conforme ala moneda del Rey, que la hizo, que fue don Alonso decimo. La nouena ilacion toca ala. l. 20. ti. 23. par. 3. donde para el caso de corte tiene y juzga por pobre al que no ha valia de veynte marauedis. Si se ha de entender conforme ala moneda, del Rey, que hizo la ley: pues quanto a esta suma alo que al presente me acuerdo, no la podemos referir a otras leyes antiguas. Cada marauedi vale diez de los presentes, o seys por otra cuenta, y es delos buenos. Montan los dichos veinte marauedis, alomenos que es a seys cientos y veinte marauedis delos presenees de a diez dineros, los quales en aquel tiempo valian en Reales de plata y del peso delos de agora mas de quarenta Reales: y eran mas que no son oy dia tresmil marauedis, considerando el precio de todos los mantenimientos: como lo hemos prouado por las leyes antiguas del Reyno, y al presente damos por pobre para el caso de corte al que no tiene tres mil marauedis de hazienda. Quanto a que vno sea obligado a arraigar se por pobreza, l. 1. tit. 5. lib. 2. Fori, dize, que el que tuuiere cient marauedis de hazienda no sea obligado a arraigarse? Estos marauedis entendio Montaluo cada vno por diez delos de agora. Yo por otra cuenta estimo cada vno en seys de los presentes, y eran en aquel tiempo esto cien marauedis mucho mas, que agora son cincuenta ducados, segun las cosas corrian en baxos precios. An si mesmo quanto a que por pobreza no pueda vno ser acusador la l. 2. titu. 1. part. 7. dize que aquel es pobre, que no tiene cincuenta marauedis de hazienda. Esta ley fue sacada de la l. non nulli. ff. de accusat. la qual pone cincuenta aureos para este effecto, los quales conforme en la opinion comun en derecho, que las monedas contenidas en las leyes antiguas se han de estimar conforme al tiempo que las leyes se hizieron: y teniendo lo que yo proue en el cap. 3. se ha de appreciar por peso de oro cada aureo en vn doblon: o en la quarta parte de vna onca de oro: en plata por veynte y ocho reales y mas: pues valia cada aureo sin contra diction alguna veynte y cinco denarios: los quales hazian tres oncas y media de plata y algo mas. En moneda cobrenna, o de vellon cada aureo valia mil quadrantes o quatrines, que vienen quasi a ser otros tantos marauedis de los que agora corren en Castilla. Esta mesma declaracion, que es la propria y verdadera de la l. nonnulli, se aplica a la ley de las Partidas, si entendemos: que los authores de ellas no quisieron hazer nouedad: pero porque su intencion fue declarar el aureo antiguo por el mesmo precio, y valor, que el sueldo de Iustiniano, hemos de estimar, y reduzir la dicha suma a cincuenta Castellanos de oro y a su valor, conforme alo que arriba dexamos notado. La ilacion decima es cerca de la l. 41. tit. 2. partit. 3. den de interpretando el authen. nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitandis, dize que las causas de diez marauedis abaxo son y han de ser tenidas por breues, de arte que no sea necessario poner la demanda por escrito. Esta quantidad no estaua tassa da por derecho comun: como paresce por lo que se nota enel dicho Authentico. Por tanto hemos de tener entendido, que la tassa es conforme ala moneda de marauedis principales, que corrian al tiempo que la ley se hizo, que son de los buenos segun vna cuenta de a diez de los presentes cada vno: o segun otra a seys. de manera, que eran cient marauedis, o sesenta, los quales en aquel tiempo por los baxos precios delas cosas montauan tanto como agora dos ducados, y mas. La onzena ilacion esta bien manifesta quanto ala l. 9. titu. 4. part. 5. de la donacion que se pue de hazer sin insinuarse hasta en quinientos marauedis de oro. Esta ley esta sacada de la l. sancimus. Y de la l. penultima. C. de donatio. donde se haze mencion de quinientos sueldos. los quales eran cada vno en aquel tiempo de peso de vn Castellano, o la sexta parte de vna onca de oro: y ansi la ley de la partida se ha de entender en esta mesma estimacion: que cada marauedi de oro sea vn Castellano: como lo tratamos en el li. 1. delas varias resoluciones cap. 11. Dozena ilacion se deduze para entendimiento de la l. 2. titu. 11. part. 3. donde en las causas de diez marauedis abaxo se hade deferit el iuramento, quando ay prouanca de solo vn testigo. Esta quantidad dexo el derecho comun en aluedrio de los juezes: por tanto no sera inconueniente entender algunas vezes estos marauedis por los sueldos de Iustiniano, que son Castellanos de oro, aunque el proprio entendimiento viene a ser por los marauedis del tiempo en que reinaua el Rey don Alonso decimo, que eran seys de peso de vn Castellano como tenemos tratado en lo que hasta aqui esta declarado. Hazese mencion en algunas Historias de Castilla de vna moneda llamada Francos. Este Franco [art. 6]era de oro, y valia diez reales de plata del mesmo peso, que tienen los que agora corren y hazen ocho vna onca. Era el Franco menor, que la dobla Castellana de aquel tiempo que examinamos en este capitulo, la sexta parte: como se deduce y puede bien sacar de vna ordenanca, que hizo el Rey don Iuan primero en Viruiesca anno de M. 387. De manera que el, Franco pesaua algo mas que vn ducado de los que al presente corren. # 7 THEMA CAP. VII. De mutatione monetae quo ad pondus & valorem eius. SVMMARIA. -  1 Numismata, an possint pluris aestimari, quam materia, ex qua fuerit signata. -  2 Aristotelis locus expenditur ad intellectum Iurisconsulti in l. 1. ff. de contrahen. empt. -  3 Pecunia, an possit pluris aestimari in priuatis commercijs, quam publice sit aestimata. -  4 De cambio ad pecuniae permutationem, & de campsorib. -  5 Numismata an sint cudenda publicis expensis. -  6 Princeps an possit mutare pecuniae valorem. CAPVT VII. OBITER superius non semel diximus, in his Hispaniarum regnis numismatum pondus & valorem mutatum fuisse regia quidem authoritate. Idcirco quaeritur, an ea mutatio licita sit, & iure fieri possit. Et sane quoties mutatio monetae fit, quo ad pondus & eius valorem, plane omnino licita est, nec in hoc aliquid potest controuerti. Etenim si numismatum aureorum pondus augetur vel minuitur, aequum erit, quod & valoris, ac aestimationis fiat diminutio, vel augmentum. Erit igi[art. 1]tur huius quaestionis controuersia in hoc, an numismata pondere eodem possint quandoque pluris aestimari, & valere authoritate principis? cui quaestioni & illa accedit, an moneta cudenda sit expensis Reipublicae, vel principis? Et quibusdam visum est, numismata non pluris esse estimanda regia authoritate, quam aestimetur, & valeat ipsa massa auri, vel argenti, aut pondus, ex quo constant. notatur in l. 1. ex Accursio ibi. ff. de contra. empt. vbi de pecunia Iurisconsultus inquit, Electa materia est, cuius publica ac perpetua aestimatio difficultatibus permutationum aequalitate quantitatis subueniret: eaque materia forma publica percussa, vsum dominiumque non tam ex substantia praebet quam ex quantitate: nec vltra merx vtrumque est, sed alterius precium vocatur. Hactenus Iurisconsultus, de cuius intellectu paulo post tractabitur, vt videamus, an illic probetur opinio Accursij. Secundo ad hanc rem adducitur text. in l. 1. C. de veteris numisma. potest. quo in loco apparet, numismata esse vbique cudenda & expedenda, debitum pondus habentia. Sed ea constitutio nihil aliud probat, quam quod numismata publica percussa authoritate, debeant esse iusti ponderis, & debiti, nempe eius ponderis, quod lege publica fuerit diffinitum: non tamen sequitur ex hoc, quod numi sint habituri eundem valorem, quem valet ipsa materia, ex qua fuere signati. Tertio in idem tendit tex. in l. 2. C. eod. titul. de vete. numis. potest. iuxta Accursij interpretationem, quae videtur probare, quod diminutis numismatis quo ad pondus quidem, etiam eorum aestimatio diminuenda sit. Sed nec hic textus quidquam vrget: est etenim eius sensus secundum Bar. quod minuta aestimatione solidi, minuitur aestimatio rerum quae venduntur ad solidum, sicut itidem contingit, vbi aestimatio monetae augetur & crescit. Nam eadem ratione crescunt precia rerum omnium, que eadem moneta emi solent: quemadmodum notant Ang. in l. Paulus. ff. de solutio. Purpur. in l. cum quid. ff. si cer. pet. nu. 171. Quod verum est, & procedit, vbi omnes monetae minores pari proportione augentur, vel minuuntur: tunc enim precium augetur vel minuitur omnium rerum vniformiter, diminuta, vel aucta aestimatione omnium monetarum: atque ideo precium rerum, cum sit vniformiter variarum, aequipollet veteri precio. Quod si vna tantum species aurei, vel numismatis minuatur, reliquis monetis manentibus in statu suo: tunc precia rerum manent in priori statu respectu aliarum monetarum stantium: respectu autem aurei minuti non minuuntur, imo augentur rerum precia. Sic econtrario in augmento vnius numi respectu aliorum, qui non fuere aucti, precia rerum manent in eodem statu, respectu vero illius aucti numismatis, precia rerum minuuntur, quemadmodum eleganter considerat Carolus Moli. de contractibus. q. 93. num. 716. Quarto huc pertinet l. 3. eod. titu. C. de veteris numisma. potest. qua decisum extat, numismatum precia vbique debere eandem aestimationem habere, denique & vniformem. Sed & haec constitutio eo tendit, vt vbique eadem sit aestimatio, idem sit valor eiusdem numismatis, non tamen sequitur ex hoc, quod tanti sit numus aestimandus publica authoritate, quanti aestimatur ipsa materia, ex qua conficitur. Quinto haec ipsa opinio deducitur ex c. quanto. de iureiur. quo in loco apparet, principem teneri omnino monetam cudere, & publicam facere ea lege, vt valor iuxta pondus ei constituatur: alioqui si princeps posset pro sua libidine precium constituere numis quodcunque pondus auri vel argenti habentibus: iuramentum illud, quod tanto conatu Romanus Pontifex illicitum esse censet, minime foret vlla ex parte reprobum, atque ideo fateor, hanc decretalem decisionem admodum vrgere aduersus principes, qui hanc legem nequaquam obseruant in numismatis cudendis. Caeterum contrariam sententiam plurimum comprobat ratio ab Aristotele deducta libro 5. Ethicor. capit. 5. & libro 1. Polit. capit. 6. inquit enim, numum lege consistere, ac suam vim retinere, non natura. Siquidem ipse princeps, ipsa Respublica, denique ipsa lex numum constituit: atque ideo numisma dicitur, quasi nomisma a νόμῳ, id est lege, a qua precium & valorem certum accipit: cuiusque libera potestas est, numos semel percussos inutiles efficere, ac reddere. Haec Aristoteles, a quo libet non temere argumentari. Nam si non natura ipsa, sed a principe numismata vim & potestatem accipiunt: ab ipsoque legem reuocante inutilia effici possunt, profecto non tanti aestimatur materia ipsa auri, vel argenti, quanti numus ipse: cum si tanti aestimaretur, natura ipsa non lege, precium & vim numus haberet. Huic rationi Plutar. suffragatur in Phocionis vita scribens, numos eos esse praestantiores, qui in minori materia plus valoris, ac precij complectantur. Simili fere ratione suffragatur textus in l. Titiae. ff. de auro & argent. leg. vbi Iurisconsultus respondet, legatis alicui decem pondo auri, satis iuste legatum solui, si vel aurum, vel precium auri praestetur. Idem probatur in l. 1. §. vltim. ff. eod. titul. Etenim si pecunia, qua aurum ipsum aestimatur, aurea quidem tanti ponderis esset, quanti ipsum aurum, nulla subesset ratio, cur haec vt diuersa ab ipso Iurisconsulto nominentur: siquidem nullo discrimine constant. Sed nec istae rationes aduersus principum censores omnino vrgent. Locus equidem Iurisconsulti diuersa censet aurum & pecuniam, vel numos aureos, & merito: quia numi propter formam & characterem publicum a massa & materia rudi distinguntur: quemadmodum statim probabitur. Sic locus Aristotelis recte intellectus eum sensum habet, vt plurimum intersit, Sítne massa metal[art. 2]li informis & rudis, an in numos redacta. Hoc enim & ipse Aristo teles explicat eleganter in dicto cap. 6. Nam cum inquit, quaeque necessaria non facile posset vltro & citro comportari, publico gentium consensu constitutum est ad permutationes faciendas, vt tale quidam inter se darent & acciperent, quod cum esset ipsum ex genere rerum accommodatum ad vsum vitae, facile tractari posset: cuius modi est ferrum & argentum, & si quid aliud eius generis habetur, quod initio magnitudine ac pondere simpliciter erat definitum: postremo etiam charactere fuit percussum, vt homines liberi essent a sollicitudine examinandi, nam caractere quantitas numi significatur. Haec Aristoteles. Ex quo primum adnotandum est, authoritate publica effectum fuisse, vt numi certam habeant & ponderis, & aestimationis rationem, quae & ipso charactere, & forma constet absque alio examine, quod quidem necessarium foret, si massa auri, vel argenti daretur absque publica forma pro aliqua alia re ad humanum vsum necessaria. Quo fit, vt licet numus eiusdem ponderis sit, cuius & ipsa materia, ex qua constat: attamen admodum vtilis fuerit numismatum vsus, vt absque alia hominum sollicitudine constet ex publico charactere, quanta sit eius materiae aestimatio, quod manifestissime Aristoteles explicat. Deinde constat ex eodem, numum ipsum authoritate publica constare, non tam ex substantia, quam ex quantitate: ita enim ipse legendum esse censeo in lege 1. ff. de contrahend. emptione. Etiam si Budaeus inibi, ex qualitate legerit. Est enim sensus, quod in numis iam ipsa substantiam aterialis non consideratur, sed quantitas: id est, valor imposititius publice & perpetuo constitutus: quam equidem quantitatem, publicam & perpetuam aestimationem vocauit paulo ante idem Iurisconsultus. Quantitas igitur ab eodem appellatur publica illa numismatum aestimatio, qua intelligitur, & significatur, quanti numisma quodlibet locabile sit. Hinc sane deducitur illius quaestionis definitio, [art. 3]an aliquod aureum numisma possit permutari, aut vendi pro numis argenteis, pluribus tamen quam lege, aut publica aestimatione fuerint definiti? Et quia isthaec aestimatio numismatum publica est, & precia cuiusque rei publica lege constituta, non liceat peruertere, quibusdam visum est, non posse vendi pecuniam carius, quam lege valeat: nisi excessus ille recipiatur ratione officij, vel consuetudinis, vel eius, quod vere intersit ipsius recipientis illum excessum ratione damni emergentis, vel probatissimi lucri cessantis. Sic etenim censet doctissimus Ioannes a Medina de restitutione: vbi de cambijs agit. folio 157. sed vt haec quaestio facilius intelligatur, aliquot subijciam conclusiones. Prima conclusio. Pecunia duplici ratione in precio habetur: scilicet tanquam res & tanquam signatum numisma. Probatur haec assertio, quia valor metalli, nec perit, nec mutatur propterea, quod sigillum publicum impressum habeat: siquidem aestimatio publica in id tendit, vt ea obseruanda sit, quoties illud aurum, vel auri massa, vt numisma expenditur. Hanc denique conclusionem eleganter exponit Dominicus Soto libro 7. de Iustitia & iure. quaestione 2. cui suffragatur locus insignis apud Iurisconsultum in l. numismatum. ff. de vsufruct. quo in loco veteres numi ex auro forsan purissimo percussi, vt gemmae, & preciosae res ita seruantur, & custodiuntur, ac aestimantur, quod vsusfructus potest in eis constitui: sicuti & in rebus vsu non consumptibilibus. Secunda conclusio. Secundum metalli naturam poterit iuste numisma aureum, vt aurum, permutari, aut vendi maiori precio, quam sit illi a Republica pretaxatum: modo augmentum illud sit exiguum. Hanc opinionem tenuerunt Syluester verbo, vsura. 4. §. 3. Dominicus Soto in dicta quaestione 2. Caietanus, licet dubius in tractatu de Cambijs capitulo 6. Huius casus erit exemplum, quoties numismata aurea dantur, & venduntur ad deaurandum, ad ornamentum, ad annulos, inaures, torques, & his similia conficienda, in hac etenim specie locus non est publico precio, quod tantum obtinet, vbi numismata permutantur, & in commercijs expenduntur. Qua ratione tollitur Ioannis Medinae opinio, quae contrariam huic sententiam potius admittit. Quod est maxime notandum. His adde Aymonem Crauetam. consilio 6. numero 15. & sequent. qui hac de re nonnihil agit. Tertia conclusio. Licitum nihilominus est, numis[art. 4]mata vt numismata sunt, & ea ratione, permutare aut cambire, nonnullo ab alterutra parte concesso alteri precio. Haec probatur. Nam licet primus & proprius vsus pecuniae sit ad emendum & vendendum, vt sit alterius rei precium: iuxta l. 1. ff. de contrahend. emptione. Aristotelem libro 1. Politic. capi. 6. & quo ad hanc partem nulli liceat transgredi eius aestimationem a lege taxatam: est tamen & alter pecuniae vsus improprius, nempe vt permutetur pecunia cum pecunia, & ad hoc non habet a lege taxatam certam quantitatem, nec valorem: vt docent Sanctus Thomas libro 2. de regimine princip. capit. 14. Syluester verb. vsura. 4. quaestione 2. & 3. sic sane licet proprius vsus calcei sit ad tegendum pedem: alter tamen eius vsus impro prius est, vt cum alia re permutetur, sicuti ex eodem Aristotele deducitur in dicto capitulo 6. & capit. 7. Hoc ipsum hac in re & Caietanus adnotauit in tractat. de cambijs capit. 5. deinde commutatio ista pecuniae admodum vtilis est Reipublicae, dum numularius auream pecuniam dat pro minuto argento, aut vice versa minutum argentum pro aurea pecunia. Contingit enim saepissime, vtiliores esse alicui minores numos argenteos ad faciliorem vsum, & expensas, quam aureum numisma: atque itidem alteri erit vtilius numisma aureum ad translationem, quam argentei minuti numi. Qua ratione ob faciliorem ac commodiorem vsum, est vtilis valde isthaec in Republica permutatio. Ideo mirum non est, si permittatur, mercedem aliquam dari his, qui labore proprio, & industria paratos habent numos aureos, & minutos argenteos ad huiusmodi cambia, modo precium hoc tenue sit, ne fraudibus locus aperiatur. Praesertim constat, hoc licere publicis campsoribus, ministris Reipublicae, ab eaque constitutis. His etenim hoc licere asseuerant nostri doctores passim, quorum meminit eos sequutus Laurentius Rodulphus in cap. consuluit. de vsur. in repetit. quaestio. 26. Ioan. Lupin. in cap. per vestras. notabi. 6. in §. 9. numero 13. de donat. inter vir. & vxor. Florentinus 2. parte. titu. 1. c. 7. §. 47. Conradus de contractibus, quaest. 99. quorum opinio communis est, secundum Syluestrum verb. vsura 4. §. 7. Qui tamen & si praemittant, se tractare rem istam quo ad publicos campsores: non tamen negant expressim, idem licere priuatis personis. Sed Caiet. in tracta. de cambijs, c. 5. in specie asserit, non esse hoc cambium licitum priuatis, sed tantum his, qui ab ipsa republica sunt ad id munus electi: cuius contrarium Syluester in d. verb. vsura 4. §. 7. probare mihi visus est, & idem tenet maxima ratione Dominicus Soto in d. q. 2. Etenim si haec permutatio genere suo pecunia aestimabilis est, vt constat, nihil vrget, cur non sit licita cuicunque, etiam priuato, quod equidem verum est ex ipsa natura rei: nisi lex huius cambij vsum priuatis interdixerit: tunc etenim nemo poterit officium hoc exercere, nisi is, qui a Republica fuerit electus: alio qui mortale crimen is committeret, & teneretur ad restitutionem lucri ex ea re percepti: sicuti ipse Domini. Soto probat in d. q. 2. sic lege regia 1. tit. 8. lib. 5. ordin. interdictum est officium istud priuatis, & omnibus, nisi in curia principis habentibus ab eo specialem commissionem & licentiam: in alijs vero ciuitatibus & locis permittitur his, qui a collegio Decurionum fuerint nominati & electi. Hac sane ratione dicti sunt ab initio Campsores hi, qui paratas habebant pecunias ad permutandum minores pro maioribus, & vice versa maiores pro minoribus seruata compensationis aequalitate. Habuit vero hec dictio originem a verbo: Cambio, id est permuto: & inde vetera illa: campsi, campsum, & campso, campsas: eadem significatione authore Prisciano li. x. c. 2. qui ex Ennio citat. Leucatem campsant, id est permutant. tradit Andr. Tiraquellus lib. 1. de retractu. §. 30. in princi. inde campsores. Cambium autem dictio non est a Latinis recepta: tametsi vtatur eadem libri feudorum author in c. 1. §. si quis dominus, quo tempo. miles. & in c. 1. §. cum autem. de contro. inuestit. vbi Bald. notat, Cambium esse permutationem non tantum speciei ad speciem, quae proprie est permutatio: sed & speciei ad genus: vt domus cum frumento, & etiam generis ad genus: notat Iason in l. 1. colum. vlti. ff. de rerum permuta. sic & regia Partitarum lex. 1. titul. 6. parti. 5. permutationem cambium appellat. Illa vero merces, quae campsori datur pro permutatione pecuniarum, dicta est a Grae cis Collybus: & inde campsores Collybistae: quod Budaeus adnotauit in l. vltim. ff. de pignorat. action. Dicti etiam fuere Numularij. Sed & argentarij, qui trapezitae, & mensularij appellantur, non tantum pecuniarum permutationi dedere operam maiorem: siquidem simul negociationem exercebant. Nam pecunias custodiendas accipiebant, propriasque & alienas foenori dabant. Vnde apud Plautum argentarius pro foeneratore accipitur. His solebant in publico ad longum tempus tabernae locari. l. qui tabernas argentarias. ff. de contrahend. emption. quo in loco labitur Accursius, dum interpretatur argentarias tabernas, in quibus argentum venditur. Iidem argentarij mensas publicas & officinas Romae in foro habebant prope Castoris aedem, ex Plauto in Gurgulione: in Persa & in Asinaria. Terentio item in Phormione. Qua ratione argentarij foro cedere dicebantur, cum tabernis, id est, mensis suis cedentes, alio fugientes habitatum migrabant, fallebantque creditores: quod Iongius explicat Gulielmus Budaeus in l. si hominem. ff. deposi. §. quoties. vbi Iurisconsultus huius loquutionis meminit. Dicti etiam fuere argentarij collectarij a colligendis numis in l. quisquis. C. si cert. petat. vti explicat Alciatus in libro 4. dispunctio. capitul. 22. ex Suida. Horum autem argentariorum officium & ministerium causam publicam habebat. l. argentarius. in princip. ff. de edendo. Nam & alij rationes conficiebant, ad quarum fidem recurrebatur. l. Praetor ait. cum l. sequen. ff. de edendo. notat & de his aliqua Carol. Molinae. de contractibus. numero 59. Ad propositam ab initio quaestionem rursus accedens illud ex multis adnotabo prae maxima authoritate text. in capitul. quanto. de iureiurando. [art. 5]numismata expensis publicis esse cudenda, nec pluris fore aestimanda, quam materia ipsa absque publico caractere aestimaretur. Hanc sententiam probat gloss. in dicta l. 1. ff. de contrahend. emption. Bartol. in l. Paulus. ff. de solutio. 2. columna. Item Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis, & in l. 1. §. vltim. ff. de auro & argen. legat. cuius opinionem Communem esse asseuerat Curtius Iunior in l. 2. §. mutui. numero 12. ff. si certum petat. vbi Bartolus eandem opinionem probat, & tenet, quam etiam sequuntur Matthae. Afflict. decisio. 90. & Petr. Velluga, in speculo principum, titul. de mutatione monetae, numer. 7. Nihilominus contrariam exponimus conclusionem, qua constanter asserimus, posse principem in cudendis numis eam obseruare legem, vt aliquid lucri percipiat pro ratione expensarum, quae fiunt in ipsa moneta signanda. Non enim tenetur princeps proprijs expensis numos percutere. Idcirco poterit a principe numismatum precium taxari vltra ipsius materiae aestimationem: quod consuetudo iamdiu toto in orbe Christiano recepit, secundum Innocen. Abba. num. 11. Imol. colum. 4. & ibi docto. in dict. cap. quanto. de iureiurand. Imol. in dict. l. Paulus. ff. de solutioni. imo & de hac consuetudine Bartol. ipse testatur in dict. l. 2. §. mutui. ac Martinus Laudens. in tract. de monetis. column. 1. Petrus Vellu. in dict. numer. 7. Boerius decisio. 327. numero 3. & Albertus Brunus in tractat. de augmen. & diminuti. conclusione vltima. colum. 1. qui eandem approbat, vbi lucrum id sit exiguum. Ego vero hac in re non video, admodum vrgere contra principes text. in dicto capitul. quanto. potuit enim in ea specie detrimentum in numismate contigisse eo pacto, vt praeter valorem materiae, & modum legitimum expensarum precium foret constitutum, quod illicitum est: deinde consultius est, numismata expensis publicis percuti & eundem habere valorem, quem ipsa habet materia: & tamen consuetudinem, cuius paulo ante meminimus: non ita contrariam iuri opinamur, vt admittenda non sit. Ea etenim principes ipsos excusabit omnino. Sic in his regnis apparet ex pragmaticis constitutionibus, quarum in primis huius operis capitibus mentionem fecimus, consuetudinem istam plane seruari in numis argenteis, & aureis: tametsi modo ob auri penuriam pluris aestimemus, & faciamus aurei numismatis materiam, quam numus ipse lege regia sit aestimatus: atque ita hanc sententiam, quam recepit consuetudo, crebriorem esse asserit Carolus Molinae. de contractibus, quaestio. 100. numer. 798. quam probare videtur Gabriel in 4. sentent. decisio. 15. quaestio. 9. col. 2. quin & idem Innocent. Abb. & alij in dicto capitul. quanto. hoc principi licere arbitrantur vltra expensas necessarias, quae fiunt in cudendis numis, si ipse princeps sit in aliqua inopia constitutus. Nam ad subueniendum publicae necessitati, publicisque impensis, poterit pluris monetam aestimare, quam numismatum materia aestimetur. Imó & hoc ipsum quandoque vtile reipublicae est, ne pecunia aurea, vel argentea extra regnum aut extra prouinciam exportetur, quemadmodum admonent ipse Innocen. & Guid. Pap. in dict. cap. quanto. colum. 3. constat sane ex constitutionibus Henrici Regis secundi, & Ioannis primi, ob publicas necessitates ab ipsis Regibus numismatum precia augmentum accepisse. Sed & consensu populi, aut ciuitatum regni, etiam absque publica inopia poterit idem princeps efficere, secundum Innocent. Panor. & alios in dict. capitul. quanto. Romae itidem hoc factum olim fuisse ob publicam inopiam ab ipso senatu, testatur Plinius lib. 33. cap. 3. Hinc denique poterit & alteri quaestioni respon[art. 6]deri: an princeps possit mutare pecuniae valorem, & aestimationem? qua in re Aristoteles in quit libr. 1. Politico. cap. 6. & 5. Ethico. capitul. 5. esse in potestate reipublicae & principis, numismata semel signata mutare, & reddere ac efficere inutilia. Mutata siquidem voluntate vtentium numis, vt numum valere nolint, ipse numus, vt numus est, inutilis efficitur. Hic enim est sensus Aristotelis, tametsi Michael Ephesius in dict. capitul. 5. aliter interpretetur locum illum: scilicet ex vsu permutationis. Ita equidem inquit, Nam si voluerimus ea, quae habemus dare, & quae non habemus accipere, inutilis prorsus vsus numi euadet: ipse tamen opinor, non esse hunc sensum proprium Aristotelis, sed eum, quem modo tradidimus. Mutatio vero pecuniae, si fiat ex consensu populi, erit plane licita, vtcunque fiat: cum accedat consensus eorum, quibus praeiudicium ex ea mutatione fit: quod fatentur Hostien. in titul. de censi. §. ex quibus. Innoc. & docto. in d. c. quanto. Albert. Brunus in tracta. de augmen. conclu. vlt. col. 2. qui expressim admittunt mutationem monetae, vt licitam, quoties ea fit ex iusta causa: nempe quia materia numismatum facta est vilior, vel preciosior communi hominum aestimatione: vel quia non habet iustam aestimationem seruata proportione materiae, ex qua ipsa constat. quod & Andr. Isern. scribit in c. 1. quae sint regal. num. 18. & seq. qui num. 24. etiam probat, licere principibus precium monetae augere tempore publicae necessitatis: modo ea cessante fiat subditis restitutio damni illati ab ipso principe, qui posset id restituere. Quod si mutatio monetae fiat absque iusta causa pro principum libidine, id est omnino illicitum secundum omnes, quos modo citauimus. quamobrem dum Ioan. Fab. in prin. insti. qui. mod. tolli. obli. & Boerius decisione. 327. num. 6. scribunt, posse principem absque consensu populi mutare monetam, est intelligendum, modo fiat ex iusta causa, vel absque populi praeiudicio. Qua ratione S. Tho. in tract. de regi. princip. lib. 2. ca. 13. admonet principes, ne numismata pro libidine propria mutent. De eadem re multa tradit Caro. Moli. de contra. q. 92. & 93. qui num. 696. conatur improbare communem modum loquendi: dum pecuniae bonitas distinguitur in extrinsecam, & intrinsecam: bonitas enim intrinseca dicitur substantia ipsa metallorum tam in bonitate, quam in quantitate, seu pondere: bonitas vero extrinseca appellatur valor imposititius: vt scribunt omnes in dicta l. Paulus. ff. de solutioni. & in l. cum quid. ff. si cert. peta. & in dicto capit. quanto. Etenim existimat Carolus, bonitatem intrinsecam pecuniae esse publicam illam aestimationem, & valorem imposititium: quia est eius propria, specifica, substantialis & formalis bonitas, & essentia, quae dat ei esse, qua sublata, publica videlicet approbatione remota, desinit esse pecunia. l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignorati. actio. l. Iulianus. §. si quis. ff. ad exhiben. bonitas autem extrinseca secundum eum dicitur ipsa numorum materia: scribitque is author, ita loquutos fuisse olim Azonem, Iacob. de Bellovis. Odofred. ac Cyn. in l. in minorum. colum. 4. C. in quib. cau. in integrum restitutio non est necessar. Et tamen ad intellectum eorum, quae in hac materia tractantur, obseruandus est communis dicendi modus: quem etiam sequitur Albertus Brunus in dict. conclus. vlti. col. 5. Ex §. sequenti. -  1 Obligatus soluere in certa numorum specie, an possit in alia soluere? -  2 Pecuniae bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis? -  3 Numismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quo ad solutionem debiti? -  4 Mutatio pecuniae post moram, an noceat, vel prosit creditori? -  5 Promissio solutionis in certa pecunia sub certa aestimatione, quo pacto sit obseruanda? §. vnicus. SVperest modo ex Bar. in d. l. Paulus. aliquot conclusiones deducere, vt breui quodam examine quae ipse adnotauit, explicentur: saltem iuxta communem aliorum traditionem. [art. 1]Prima conclusio. Quoties obligatio concepta fuit sub certa specie monetae, non tenetur creditor recipere quamlibet aliam monetam, etiam probam, ad monetae promissae aestimationem, si sit alterius materiae. Hanc conclusionem quidam probant ex eo, quod aliud pro alio inuito creditore non soluitur. l. 2. §. 1. ff. si cert. petat. & l. eum a quo. ff. eo. titul. denique in specie assertionem istam tenent Bart. in dict. l. Paulus. num. 3. idem Bart. in l. 1. §. vlt. ff. de auro, & argent. legat. idem Bart. Alexand. Aretin. & alij in dict. l. 2. §. 1. ff. si cert. pet. Imol. & docto. in dict. l. Paulus. Antoni. & Abb. co. vlti. in dict. capitu. quanto. Bald. in l. si quis argentum. in prin. C. de donatio. & in l. libera C. de sententia. & interloq. omni. iudic. Boerius decisio. 327. colum. 3. qui tamen vnanimi consensu fatentur, consuetudine contrarium receptum esse. Quod etiam asserit gl. in dict. l. si quis argentum. Curti. Senior in tract. monetarum super l. cum quid quaestion. 9. ff. si cert. petatu. Afflict. decision. 90. de qua consuetudine scribit Carolus Molinae. de contract. quaest. 92. num. 709. non omino obligare eam: cum ex ciuilitate, & benignitate creditorum processerit, non ex necessitate, nisi in his casibus, in quibus nihil interest creditoris: quod est notandum ex multis, quae tradit Albert. Brunus in d. conclusion. vlt. colum. 7. hanc tamen consuetudinem iure procedere, conatur probare Curtius Iunior in dict. l. cum quid. numer. 25. Secunda conclusio, etiam vbi obligatio concepta fuit sub certa specie monetae, cogitur creditor monetam diuersae formae, & characteris recipere, modo eiusdem materiae sit, & ad eandem aestimationem, quae debetur, solutio fiat. Hoc expressim Bart. & omnes paulo ante citati probant ex dict. l. Paulus. quae est secundum hanc conclusionem intelligenda. [art. 2]Tertia conclusio. Pecunia mutata in bonitate intrinseca: nempe in materia, vel pondere, soluenda est secundum eam bonitatem, quam habuerat tempore contractus, non autem secundum illam, quam habet tempore solutionis, probatur ex ratione l. cum quid. ff. si cert. petat. vbi eam tenent doctor. & in capitul. olim. de censibus. notant Bart. & alij in dict. l. Paulus colum. 3. tex. ad idem in capit. cum canonicis. de censib. quam opinionem fatentur communem esse Panorm. in ca. quanto. de Iureiur. colum. pen. Iason in l. 2. q. 36. C. de iure emphiteu. Socin. Iunior consi. 145. lib. 1. nume. 94. idem fatentur omnes, qui hanc materiam tractauerunt, praesertim Curti. Iunior in l. cum quid. ff. si cert. petatu. num. 23. Gratus cons. 12. nume. 30. & cons. 13. & 14. 1. col. Alber. Brunus in tra. de augm. & dimi. conclusio. vlt. 1. ver. His sic premissis. qui late hanc materiam examinat, & Boeri. decis. 327. eandem sententiam constat communem esse ex his, quae latissime tradit Andr. Tiraquel. lib. 10. de vtroque retract. §. 1. glo. 18. num. 26. Contrariam in hoc opinionem tenet. Ioan. Faber in auth. Hoc nisi. C. de solution. Idem in principio insti. Quibus modis tolli. obligat. ad finem: eiusque sententiam pluribus rationib. conatur defendere Carolus Molinae, in tract. de contract. q. 100. quem legito. Nam pulchre expendit intellectum text. in dict. capit. olim. & c. cum canonicis. de censibus, & eleganter, atque erudite probat, solutionem debitae pecuniae recte fieri, si fiat ex pecunia probatam in materia, quam in forma, que ex publico decreto valet summam, & quantitatem debitam, etiam si certa species pecuniae, aut monetae debeatur. Etenim si centum Castellani deberentur ex contractu, vel alias: etsi forent publica authoritate diminuti in materia, vel in pondere, nouique percussi eiusdem valoris, & precij publica authoritate constituti: satis esset, centum numos aureos ex nouis soluere: nec teneretur debitor centum Castellanos veteris ponderis creditori dare. Sed & hanc sententiam aduersus communem latissime ampliat, & limitat ipse Carol. sicuti & communem diffuse explicat Albert. Brunus in dict. conclusi. vltim. Quod si veteres numi essent non tantum in pondere, & materia mutati, sed simul & in valore, ac precio publico: tunc & conueniunt omnes, esse omnino distinctos numos nouos a veterib. & ideo soluendos esse veteres numos, aut eorum propriam, ac veterum aestimationem. Quod est rationi adeo congruum, vt temere contrarium admittatur. Etenim haec est propria species, & casus cap. cum canonicis. de censi. Vt ipse Carolus probat eleganter: cum inibi diffinitum sit, non teneri debitorem soluere creditori iuxta nouorum numismatum aestimationem, sed iuxta veterum qualitatem, & valorem, quoties veteres extrinsecus, & intrinsecus fuere mutati. Quod Ioan. Faber notat in princip. Instit. quibus modis tollit. obligat. ad finem. [art. 3]Quarta conclusio ex Bart. hunc in modum colligitur. Quoties pecunia eodem pondere, & materia manentibus, vel augetur vel minuitur extrinsecus quo ad eius precium & aestimationem, ea mutatio ante moram & nocet, & prodest creditori. Haec conclusio communis est, & probatur ab his, qui proximam probauere paucis exceptis, quorum statim mentionem agemus. Bartol. etenim & omnes alij expressim eam veram esse censent in locis paulo ante citatis. Nam simul has duas conclusiones iuris vtriusque interpretes exponunt, & ex plicant. Igitur in hac specie satis erit creditori, quod debitor ei soluat centum Castellanos, quos in conuentionem deduxit, etiam si hi numi modo publice minoris estimentur, quam tempore contractus. Eademque ratione debitor tenebitur centum Castellanos reddere creditori, etiam si hi modo pluris publico decreto aestimentur, quam tempore obligationis fuerint aestimati: atque ita omnium consensu receptum est, praesertim eorum, qui citantur ab Andraea Tiraquello in dict. glo. 8. nu. 27. & Alber. Bruno de augmento, & diminut. conclusione vltima, limitatione prima & alijs. Caeterum Carol. Molin. de contractibus quaestio. 92. doctissime profecto hanc quaestionem examinat, multis ad huius conclusionis probationem, ad eiusque impugnationem adductis, quae subtilia sunt, tantique viri iudicio, & ingenio digna. tandem propositis pluribus quaestionibus in specie: nempe in mutuo, in dote, testamento, & contractu emptionis, ac venditionis, existimat, vbi nullum aderat tempore contractae obligationis periculum crebrae mutationis monetae, variationisque sordidae, minime admittendam esse communem sententiam: imo mutationem pecuniae quo ad bonitatem extrinseam nocere, & prodesse, etiam ante moram ipsi creditori. Sic sane iuxta opinionem istam, qui teneretur soluere creditori centum aureos Castellanos, & hi essent post contractam obligationem extrinsecus diminuti, tenetur omnino soluere creditori aestimationem illam, quam tempore contractus habebant centum Castellani, & sic numerum augere. Quod si Castellanorum valor esset auctus, satis esset, & satis fit creditori, si debitor soluat pauciores Castellanos, qui iuxta nouum augmentum aequipollent centum illis in obligationem deductis. Quam sententiam veram esse opinantur, praeter Carolum latissime eam probantem, Antoni. & Abb. in dicto capitulo quanto. column. penultim. Curti. Senior colum. tertia & Iunior numer. 23. in l. cum quid. ff. si certum petatur. in eamque inclinat Antonius Burgens. in capitu. cum dilecti. de emptione numero trigesimo nono, quos omnino legito: siquidem hi latissime rationes vtriusque partis expendunt longiori profecto examine, quam locus hic nostri tractatus expostulet. In pecunia tamen tradita ex mutuo, vel dote, similiúe causa semper aduerte ad id, quod notat ipse Carolus in d. q. 92. nu. 701. & q. 97. nu. 737. Hac vero in re olim in his Castellae regnis latae fuere leges quaedam ab Henrico secundo Tauri Aera. M. cccc. xj. & a rege Ioanne primo Biruiescae anno domini. M. ccc. lxxxvij. quibus, vt opinor, legibus plurimum comprobatur opinio ista posterior aduersus Barto. & communem. [art. 4]Quinta conclusio, Mutatio pecuniae promisse, & in obligationem deductae contingens post moram, ipsi omnino nocet, qui in moram inciderit, probatur in l. 3. in fi. ff. de actio. empt. quam conclusionem in hac specie Bart. & alij probant in dict. l. Paulus. col. 3. & in dict. l. cum quid. docto. item in dict. ca. quanto. imo licet Bartol. ipse, & plerique alij, hanc conclusionem veram esse censeant, vbi mutatur moneta maior, quae per minorem aestimatur: contrarium probantes, vbi mutata fuerit moneta ita minuta, quod per aliam minutiorem aestimari non possit. Etenim tunc minime nocet variatio ei, qui est in mora. Nam cum moneta haec minuta per aliam aestimari non possit, licet mutetur eius valor, non dicitur mutata respectu aestimationis suae, quia non habet aliquid, quo aestimetur. Idcirco creditor lucrum amitteret, non aunt pateretur damnum: qua ratione debitori moroso non imputatur amissio lucri creditoris. l. si sterili. §. cum per venditorem. ff. de actio. empt. nec oberit l. numis. ff. de in litem iuran. vbi constat, in numis dari interesse extrinsecum. Quia id obtinet in damno, non in lucro. vnde qui esset debitor certae quantitatis soluende in pecunia minuta, & post moram contigerit mutatio huius monetae minutae, nihil obesset debitori, quia pecunia non censetur effecta deterior. Haec sane sunt Bart. verba in dict. l. Paulus. nume. 8. quem inibi, & in dict. l. cum quid. sequuntur doct. magis communiter: vt constat ex Alberto Bruno in dict. tract. de augmento. conclus. vlt. limitation. 1. Qui tamen contrariam opinionem existimat veriorem esse, sequutus Antoni. Abb. & Imolam in dict. capitul. quanto. Curtium Seniorem in dict. l. cum quid 2. quaest. & Mart. Laudensem in tract. monetarum quaest. 14. & profecto nulla congrua ratio constitui vere potest, quae Bartoli opinionem probet: siquidem pecunia minuta potest, vt plane constat, per monetam maiorem aestimari: cum etsi vnus numus minor non possit aestimari per plures numos maiores, nec per vnum equidem: plures tamen numi minores possunt per vnum maiorem aestimari. Quod satis est, vt constituamus interesse damni. Quin & vnus numus minor respectu maioris, quo ad commutationem, potest pluris, vel minoris aestimari. Et ideo damnum proculdubio contingit in mutatione pecuniae minutae. Quod palam Bartoli rationem euertit. Vnde non est praedicta quinta conclusio ex Bartoli distinctione restringenda: praesertim quia ratio lucri quo ad interesse obseruanda est: quo ties id lucrum est certum: vt in hac specie, vel verisimile secundum ea, quae traduntur in l. 1. C. de senten. quae pro eo, quod interest. per gloss. Bartol. & Doctor. in l. 1. §. vltimo. ff. de eo, quod certo loco. Sed quod attinet intellectum l. numis. ff. de in litem iurand. non vacat modo examinare, licet illic Iurisconsultus censeat, in numis non esse lo cum iuriiurando in litem, ea quidem ratione, quod dum in numis ex Aristotele, & eodem Iurisconsulto in l. 1. ff. de contrahenda emptio. vniformis, & perpetua durat aestimatio, non potest affectio contingere, nec aliud interesse intrinsecum: quod si numi mutentur, non potest controuerti, nec ambigi, contingere posse in numis interesse iuxta ipsius mutationis qualitatem, non tamen affectionis rationem habendam, ex d. l. numis. Sexta conclusio. Mutatio numismatum, quae modico, & breui tempore durauit, nullo pacto consideranda est, nec eius erit habenda ratio. Hanc tenet Bartol. in dict. l. Paulus. colum. penul. quem communiter alij sequuntur, vt Panor. fatetur in dicto capitul. quanto. col. pen. text. optimus in l. precia rerum. ff. ad legem Falcid. [art. 5]Septima conclusio. Quoties ab initio in contractu, vel in alia quacunque dispositione ob metum mutationis monetarum, sit cautum de pecunia sub certa aestimatione soluenda: ea pactio plane seruanda erit: nec mutatio numismatum contrahentibus nocebit, nec proderit. textus optimus in l. penulti. §. si mancipia. ff. soluto matrimo. notant Bartol in dicta l. Paulus. in fine ff. de solutionibus. Imol. & Alexand. in dicto. §. si mancipia. & plures alij, quos refert Albert. Brunus in tract. de augment. & dimi. vlti. conclusio. versiculo octauo fallit. Eandem opinionem scribit communem esse Caro lus Moli. de contractib. q. 97. nume. 735. quidquid ipse Barto l. scripserit in d. §. si mancipia. Erit sane huius conclusionis duplex exemplum constituendum. Primum quidem quoties ita concepta sunt verba. Promitto soluere centum numos aureos Castellanos ad aestimationem quadringentorum octuaginta quinque marauedinorum, pro quolibet Castellano. Etenim etsi creuerit, vel diminutus fuerit valor Castellani publica authoritate, nihilo minus solutio fieri debet secundum aestimationem taxatam ab initio contractus; atque ita exemplum hoc aptat Caro. Moli. in d. nu. 735. Est & alterum exemplum, quod Barto. scilicet depono apud te centum libras in florenis hoc pacto, quod reddas in florenis sub eadem aestimatione. tunc enim soluendae sunt centum librae in florenis iuxta veterem aestimationem, quae tempore depositi vigebat. Et ne quis in exponendo hoc Bar. exemplo quandoque haesitet, illud rursus aperiam ex ipsius authoris mente in hunc modum, vt tot floreni sint soluendi omnino, quot iuxta veterem aestimationem efficiunt centum libras: licet modo tempore solutionis pauciores floreni efficerent centum libras: vel qui olim tempore contractus efficiebant centum libras, tempore solutionis non efficiunt octuaginta. Hic sane sensus ex Bartol. deprehenditur perpensis his, quae in quaestione praecedenti scripserat, quae statim examinabimus, quo fit, vt in specie huius conclusionis augmentum, & diminutio numismatum cedat damno, vel lucro ipsius creditoris. qua ratione hic idem sensus non obtinet in primo exemplo: vt patet ex traditis per ipsum Carolum Molinaeum: quia in illo augmentum, & diminutio Castellanorum cedit lucro, & damno debitoris. Sensus autem exempli traditi a Bartolo, plane ita explicatur per Alber. Brunum in dicta conclusione vlti. limitatione. 8. col. 3. Octaua conclusio. Obligatio soluendi certam quantitatem in certa numorum specie, nulla constituta illorum aestimatione, ita intelligenda est, vt illa quantitas soluatur in numis nominatim designatis sub incerto numero, iuxta eam aestimationem, quae viget tempore solutionis. ita sane visum est Bartol. in dict. l. Paulus. ad finem. Cuius opinio communi omnium sententia probata videtur. notat Albert. Brunus in dict. 8. limitatio. 2. col. Et in eadem conclusione vltima 5. ampliatione. Nona conclusio. In contractibus, & alijs similibus actionibus, haec verba: centum librae traduntur in florenis: vel ista, centum millia marauedinorum in castellanis: eam significationem habent, quod illi numi aurei castellani, aut illi floreni traditi, aut depositi, nec pluris, nec minoris aestimantur, nec vnquam aestimandi sunt, quam centum libris, vel centum millibus marauedinorum. Haec est opinio Barto. in dict. l. Paulus. penult. q. cuius sententiam magis communem esse fatetur Albertus Brunus in dict. limitat. 8. & probatur ex his, quae notantur in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutionib. Et ideo his conceptis verbis tot illi floreni, vel castellani, quot traditi fuere tempore contractus, & obligationis, pro illis centum libris, vel centum millibus marauedinorum, venditi videntur ad aestimationem tot librarum marauedinorum. Et ea ratione satis erit, quocunque tempore reddi centum libras, vel centum mille marauedinos, etiam si floreni, vel castellani tempore solutionis pluris aestimentur, quam eo tempore, quo traditi sunt, fuerint aestimati contrahentium conuentione. Atque ita est accipienda haec communis conclusio. Decima conclusio. Quoties certae speciei numismata non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, & sic in solutione, debitor liberatur illa numismata reddens, etiam in precio, & aestimatione diminuta. Haec conclusio traditur per Curtium Iuniorem consil. 24. num. 6. & Soci. consi. vj. lib. 1. Angelum in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutio. Albertum Brunum in dict. limitatio 8. vbi ipse. & Curtius Iunior hoc conantur deducere ex Bartol. in dict. l. Paulus. quaestio. penultim. quasi velint hi doctor. quod in casu proximae conclusionis sit in facultate debitoris, soluere florenos, vel castellanos sibi traditos secundum eam aestimationem, quae solutionis tempore vigebat, & viget, additque Brunus, hanc esse communem opinionem, quae etiam obtineret, vbi numi certae speciei essent in obligatione, iuxta conclusionem octauam paulo ante expositam, quae tamen obtinet, vbi numismatum incertus numerus est promissus: quasi secus sit, quoties certus numorum numerus, & certae speciei est in obligatione. Sed & his omnibus addere lector poterit Aretin. in consilio 2. & consilio 3. Antonium Rubeum in consi. 75. gloss. in regul. Cancel. 23. # 8 THEMA CAP. VIII. De falsa moneta, & eius authoribus puniendis. SVMMARIA. -  1 Quae dicatur falsa moneta. -  2 Numi falsi latine, & graece quibus dictionib. significentur. -  3 Quae sit huius criminis poena. -  4 Poena expendentis falsam monetam. -  5 Fundens monetam, radens, aut tingens qualiter puniatur. CAPVT VIII. POstremo de crimine falsae monetae paucis agam, veluti coronidem huic operi adijciens, vt & prauam, infamemque numismatum mutationem itidem perstringam. [art. 1]Est enim falsa moneta illa, quae cuditur ab eo, qui non habet publicam cudendi authoritatem. quod Barto. notat in l. qui falsam. ff. de falsis. Nam authoritas reipublicae, vel principis vires tribuit numis: secundum Iurisconsultum in l. j. ff. de contrahen. emp. in princip. Aristotelem lib. 5. Ethico cap. 5. & lib. 1. Politicor. c. 6. qua ratione obtentum est, ad principem, & rempublicam pertinere hoc ius cudendi monetam. cap. 1. & ibi doctor, quae sint regaliae, l. 1. partita. 2. l. 1. titul. v. lib. 4. ordinat. Quod adeo iure receptum est, vt minime sit vlterius necessario probandum. Igitur nemo praeter principem monetam cudere potest. & idcirco falsi censendi sunt numi, qui non fuerint regia authoritate percussi. text. optimus in l. penul. titul. 7. part. 7. Dicuntur item numi falsi, qui ex adulterina materia fiunt, etiam si facti sint, & signati ab his, qui huic fabricae, & muneri sunt a Rege praepositi, & instituti. Sicuti & hi, qui non habent formam a lege, vel principe statutam: & hi, qui pondus legitimum non appendunt ex Baldo in Margarita Innocentia. verbo, moneta. Ange. in l. 1. C. de falsa monet Platea in l. 1. C. de veteris numism. potest. Matthaeo Afflict. in constituti. Neapoli. lib. 3. tit. 40. [art. 2]colum. 2. Numismata vero falsa, latine dicuntur adulterina: ita etenim ea appellat Constan tinus Imperator in l. 1. C. de fals. monet. libro 9. Codicis Theodosiani tit. 21. & in l. 2. eod. titul. quae est prima titul. de falsa moneta. in C. Iustiniani. sic & huius criminis author dicitur adulter solidorum, & numorum in l. 2. C. de falsa moneta. quae deducitur a l. 5. eod. titu. sub Codice Theo dosiano. Cicero lib. 3. de offic. Si sapiens, inquit, adulterinos numos acceperit imprudens pro bonis. Est etenim adulterare, arte aliqua quidpiam pro vero assimilare, & rem synceram corrumpere. Graece autem falsi numi aut falsa numismata dicuntur paratypa, & paracharagmata: & ipsi qui cudunt falsos numos Paracharactae vocantur. dicuntur etiam hi numi paraseni: quod Ludouicus Caelius adnotauit lib. 6. antiq. lectio c. 2. sed & in Codice Theodosiano extat tit. de falsa moneta Valentiniani lex 8. in hunc equidem modum. Falsae monetae rei, quos vulgo Paracharactas vocant, maiestatis crimine tenentur obnoxij. Sed & Gulielmus Budaeus in commentarijs ad linguam Graecam quae Caelius eleganter explicat pagina 550. [art. 3]Poena autem huius criminis varie iure veteri est statuta. etenim domus, in qua falsa moneta cuditur, fisco addicitur, nisi dominus longe absens, & ignorans excusetur ab huiusmodi damno. l. 1. C. de falsa monet. quae dominum, etiam ignorantem hac poena afficit, si in proximo is constitutus sit, ob grauem eius negligentiam, quod multo distinctius explicatur in l. 2. & l. 4. titul. de falsa monet. lib. 9. Codicis Theodosiani: idem probat regia l. vltim. titul. 7. part. 7. qua de re diuus Hieronymus in vita Antonij eremitae scribit, huius criminis authores, ne ipso strepitu deprehenderentur, ad eum vsum in eremis antra sibi parasse: vt furtiuae, & falsae monetae essent officinae. Qui vero falsam monetam effecerit, aut hoc crimen commiserit sub Imagine Imperatoris, ipsiúsue Imperatoris falsam monetam percusserit, igni comburendus est. l. 2. C. de falsa monet. secundum communem eius interpretationem, quam ibi tradidere gl. Cynus & alij, omniaque eius bona publicantur: vt eadem lege constitutum est. Idem erit in committente crimen istud circa regiam monetam. text. elegans in l. ix. titul. 7. part. 7. Imo & proditionis crimen committitur, ac humana maiestas laeditur hoc perpetrato scelere: & ideo huius criminis reus itidem est, & laesae maiestatis sceleri obnoxius: quod probatur in dict. l. 2. & in dict. l. Valentiniani: atque in l. 1. titul. 2. part. 7. dicitur enim vulgo aleuosus, ac dimidiam ex ea causa bonorum partem amittit. l. 4. titu. 6. lib. 8. ordinat. quibus adde l. 7. titul. 12. lib. 4. fori. Quod si quis hoc crimen commiserit circa numismata principis inferioris, qui non sit Imperator, puniendus erit poena capitali. text. in d. l. 1. C. de falsa moneta. notant omnes in dict. l. 2. gloss. & doctor. in dict. capit. quanto. de iureiuran. Nec in huius criminis punitione quo ad praedicta quidquam refert, sit moneta aurea, aerea, vel argentea: sicuti visum est Saliceto in dict. l. 2. & Matthae. Afflict. in dict. titul. 40. colum. 2. probat regia lex 9. titul. 7. part. 7. Haec autem poena capitalis, de qua in dict. l. 1. deportationis est. gloss. in l. vltim. C. de veter. numisma. potest. libr. 11. notat Salicet. in dict. l. 2. late Alexand. in consi. 104. libro 1. column. 2. post Baldum in eadem l. 2. atque haec dicta sint iuxta frequentissimam iuris vtriusque interpretationem. Ego vero ex ipsis Caesarum constitutionibus aliter rem istam opinor esse intelligendam. Nam poena ignis in ea tantum specie constituta est, vbi quis solidos, numos inquam aureos, & Caesareos adulterauerit. textus insignis in l. 5. titul. de falsa moneta. lib. 9. Codicis Theodosiani, quae quidem constitutio data est a Constantio Augusto Antiochiae. Qua ratione non admodum absona, nec absurda, imo propria est interpretatio gloss. in dict. l. 2. C. de falsa monet. dum illius legis poenam adulteranti aurea Imperatorum nunismata infligendam esse opinatur: tametsi communis interpretatio hoc ipsum non admiserit, sed si quis alia, etiam Caesarum, & Imperatorum numismata fecerit adulterina, poena capitali puniendus erit. l. 1. C. de falsa monet. quae deducta est a l. 2. eiusdem tituli libro 9. Codicis Theodosiani. Nec vnquam mihi placuit, nec iure probari potest, eam constitutionem tractasse de his puniendis, qui crimen hoc in numismatis inferiorum perpetrauerint: cum ius istud cudendi monetam solis competat summis principibus, quemadmodum paulo ante probatum est: de quibus Caesares ipsos intellexisse adeo est veritati consonum, vt plane censeam, nec vsquam aliud cogitasse. Haec sane capitalis poena, vt cesset omnium doctorum in hoc controuersia, explicatur apertissime in l. 1. C. de falsa monet. lib. 9. C. Theodosiani, qua quidem constitutione Imperator Constantinus ad Verium Constantinopoli diffiniuit, Decurionem, vel Decurionis filiam a patrio solo exilij perpetui conditione ad ciuitatem in longinquo positam mittendum: ac Caesarem ipsum consulendum super facultatibus ipsius delinquentis: plebeium rebus amissis perpetuae dari damnationi: seruum autem vltimo supplicio afficiendum esse. Haec sane dicta lex, ex qua maxime probatur Saliceti interpretatio in d. l. 1. C. de falsa monet. Hinc etiam apparet leg. 2. C. de falsa moneta, in princip. vsque ad versic. cuius obnoxij. deductam fuisse a l. 1. quae est Constantini ad Tertullum Praefectum Africae. vers. autem cuius obnoxij. ex l. 8. quae est Valentiniani. Theodosi, & Arcadij Imperatorum. & versicul. Praemio accusatoribus proposito. deduci ex l. 5. quae est Imperatoris Constantij ad Leontium. titu. De falsa moneta lib. 9. Codicis Theodosiani. tametsi in Codice Iustiniani tota ea constitutio tribuatur, & asscribatur Constantino ad Tertullum Praefectum praetorio. Is vero, qui monetam propria authoritate, iusti tamen ponderis, & materiae, ac formae legitimae percusserit: eadem poena puniendus est, qua punitur adulterinam monetam fabricans. gl. in l. 2. C. de falsa monet. notat Alexand. in l. singularia. num. 26. ff. si certum petatur. sensit Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis. vbi Hippo. nume. 66. scribit, hac in specie poenam extraordinariam fore infligendam. Quod mihi non placet: praesertim, quia regia lex 9. titul. 7. partita. 7. etiam hanc criminis speciem ignis poena puniendam esse statuit. Excusatur autem qui adulterina numismata fecerit ex eo, quod scelus id commiserit in moneta, quae in ea prouincia nec expenditur, nec in vsum commerciorum admittitur: notat Alexand. in consi. 104. li. 1. Afflict. in dictis constitutionibus Neapolitanis libro 3. rubri. 40. tradit Hippo. in l. qui falsam. numer 73. paulo ante citata. Saltem excusabitur hic hac ex causa ab huius criminis poena ordinaria, & extra ordinem punietur. Sed & an in hoc crimine conatus ipse nondum perfecto, nec consummato delicto sit puniendus, traditur a Iurisconsulto, & eius interpretibus ibi in dict. l. qui falsam. & a Thoma Grammatico, decisione 74. nos itidem aliquot de conatu adnotauimus in clem. si furiosus. de Homicid. 2. part. in princip. num. 6. Sed si quis falsam monetam sciens expenderit, si [art. 4]numi plumbei, vel stannei sint, punitur poena ordinaria falsi, quae traditur in l. 1. §. vltim. ff. de falsis. Si numi alterius materiae sint, poena erit extraordinaria. Sic sane tradidere Bartol. per text. ibi in l. lege Cornel. ff. de falsis. Et Abbas. in cap. quanto. 2. colum. de iureiuran. Sed Saly. in l. 2. C. de falsa monet. existimat, indistincte ordinariam poenam falsi esse hoc in casu infligendam: quem alijs ad id citatis sequitur Hippo. in dicta l. qui falsam. nume. 71. dicens, hanc opinionem seruari in praxi. Idem eam sequi videtur in consilio 47. nume. 11. Pragmatica tamen regia, quae de monetis est a Catholicis Regib. Fernando & Elysabeth statuta. §. 6, hic punitur poena exilij quatuor annorum, & publicatione dimidiae partis bonorum, quam constitutionem ipse intelligerem, vbi qui expendit, indicat illum, a quo falsos numos habuerit: alio qui puniendus erit poena ordinaria falsi. textus optimus in l. 78. Styli, quae vel ex eo procedit, quod is praesumatur falsae monetae reus, si non indicauerit illum, a quo ea numismata adulterina habuerit, sicuti voluerunt Petrus & Cynus in l. Maiorem. C. de falsis. notat Aretin. in l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignor. actio. vnde constat, etiam ignorantiam falsi praesumi eius, qui expenderit adulterinos numos, si eum indicauerit, a quo eos habuerit. Tondens autem monetam, eam radens, vel tin[art. 5]gens, si liber est, bestijs subijcitur, si seruus, vltimo afficitur supplicio. l. quicunque. ff. de falsis, vbi est communis omnium adnotatio. Et item in l. 2. C. de falsa mone. & in cap. Quanto. de iureiur. quod procedit in tondente radentéue monetam auream, aut auro tingente numos alterius metalli, non in alio: secundum Hipp. in consilio 71. Regia tamen l. 9. titul. 7. parte 7. probat, huius criminis reum arbitrio Regis puniendum fore. Sic & Constantinus Imperator ad Leontium Praefectum Praetorio scribit, eum, qui circuli mensuram exterioris in solido aureo adroserit, puniendum esse capite, vel flammis, vel alia poena mortifera, vt expressim cautum est in l. 1. titu. 22. lib. 9. Codicis Theo dosiani. pragmatica vero Regum Catholicorum, quae de monetis constituta est. §. 67. in hac specie sanxit, tondentem monetam, aut numismata, puniendum esse indistincte poena mortis, & amissionis omnium bonorum. Quod quantum attinet mortis poenam, deducitur a precitata lege Constantini, & ex l. vltima. C. de veteris numisma. potestate. libro 11. TYPOGRAPHVS LECTORI STVDIOSO. DVM inter excudendum huic Operi colophonem imponere cogitaremus, duo capita ab Auctore Hispanico sermone scripta comperimus, quae nostris itidem formulis, prout Autographus habebat, plurimis locis a mendis, quae Typographorum incuria obrepserant, restituta, excudi curauimus. Auctor uero ijs duobus Capitibus tractanda suscepit, uetera simul ac Neoterica Hispaniae regnorum numismata, quorum pondus & ualorem pristinum, cum ijs quae nostra aetate usum retinent, doctissime expendit: quae patrio sermone Latinae linguae disertissimus, ob eam causam explicasse uidetur, quod ad Hispaniae indigenas, earum cognitionem potissimum spectare iudicaret. Nos uero eorum notitiam ad quoscunque pertinere existimantes, ne tuis commodis, officioque nostro defuisse uideremur, a quodam studioso sermonis utriusque haud ignaro, crassiore quidem Minerua, sed fideliter, utcunque Latine uertenda curauimus. Vale & fruere. # 5 SVMMAE CAPITVLI SEQVENTIS. -  1 Quomodo marauedinus nouus & vetus debeat aestimari & appreciari secundum vnam opinionem. -  2 Concordantur aliquot leges regiae circa hanc materiam. -  3 Notantur particulariter aliqua huic opinioni conformia. -  4 Quomodo marauedinus bonus & marauedinus aureus aestimari debeant. -  5 Pepiones, quae moneta fuerit. -  6 Tractatur alius modus appreciandi marauedinum bonum, aureum & communem. -  7 Qualis moneta olim fuerint solidi, & quomodo correspondeant monetis, quibus modo vtimur. -  8 Resolutio praedictorum, examinata & conformis duabus opinionibus, CAPVT V. In quo declarantur vetustae aliquot & Neotericae horum regnorum monetae. QVATVOR praecedentibus capitibus conatus sum vetusta Romanorum, Graecorum & aliarum gentium numismata, ad ea reducere, quae in praesentiarum hisce in regnis cursum & vsum retinent, annisque ab hinc quinquaginta retroactis cursum obtinuerunt, nullam faciendo mentionem plurimorum numismatum, quae hisce in regnis percussa fuerunt a Gotthorum aetate ad haec vsque tempora, quorum quidem fit satis obscura memoria in vetustis horum regnorum legibus & historijs, eo quod semper non declaretur eorum valor & pondus. Volui igitur breuiter expendere eorum numismatum valorem & pondus, illa reducendo ad eorum valorem, quibus hodie vtimur. Video quidem hanc materiam esse arduam ac difficilem, verum illud dicam, quod assequi potui: quod si opus conatui non corresponderit, veluti ego existimo, forsan commoditati publicae hoc bonum accedet, quod alijs dabitur occasio, vt eo curiosius ac diligentius contendant, ad emendationem errorum quos admisi, quatenus veritati locus pateat. Haec dictio marauedinus penes Hispanos est admodum vetusta & communis, tam in legibus, quam antiquis historijs, quandoquidem eius mentio fit in foro Iuzgo, in quo habentur plurimae leges, quas Gotthorum reges ante tempora Roderici regis statuerunt: quae quidem dictio significat, & saepius significauit certum monetae genus, & nonnunquam certos monetarum aut denariolorum numeros, veluti quoque applicata fuit denariolis, aut monetis aureis, verum frequentius monetis aereis, prout ex sequentibus patebit. Caeterum ante omnia oportet monetam, quae modo in vsu est, iuxta conformitatem sui valoris, exacte intelligere, & quamuis hoc ipsum capitibus praecedentibus discusserimus: conueniet tamen eadem summarie repetere. Quod monetam aeream spectat, nos Marauedinum praesentem capite primo constituimus, diuisum in duas blancas, vel in sex coronatos, vel in decem denariolos, vel in sexaginta measas, & ita videtur quidem, & Marauedinum quo nunc vtimur, ad decem denariolos, quae probantur ex ordinationibus, pro hac regali audientia Granatae, anno 1523. conditis, in quibus viginti quatuor denarioli reducuntur ad quinque blancas. Hinc valorem decem denariolorum, & sex coronatorum obtinuit a multis annis, hisce in regnis Marauedinus, veluti euidenter patet in ordinationibus, quas Rex Henricus, eius nominis secundus, condidit in ciuitate Toro, anno 1411. & Rex Ioannes primus in Vicuiesca, anno 1387. Id quidem apparet ex alijs ordinationibus, quas idem Henricus secundus Compluti edidit, anno 1408. ex quarum prefatione euidenter verificatur, duos coronatos olim valuisse tres denariolos, & duas measas. Hinc etiam liquet, sex coronatos valuisse & valere decem denariolos, si quidem valuerunt nouem denariolos, & sex measas. Ita quod ex supra dictis legibus probatur, Marauedinum olim & nostro tempore valuisse decem denariolos, vel sex coronatos, vel sexaginta measas, & singulum denariolum valuisse sex measas, & singulum coronatum decem. In ordinatione Regia, quam Reges Catholici Ferdinandus & Elysabeth, gloriosae memoriae, publicarunt, plaerumque fit mentio monetae veteris, & Marauedini veteris. Hunc Mara[art. 1]uedinum veterem declaraui in varijs Resolutionibus, libro 1. capit. 11. tantum valere & valuisse, quantum valent modo tres blancae, vel aliquid vltra: nam sex Marauedini veteres, reducuntur ad decem modernos, quibus modo vtimur & tractamus. Eam opinionem tunc insecutus fui propter rationes sequentes, vnde patebit, quam sufficientes probationes habuerim ad sequendam praefatam computationem, siquidem eam hauserim ex ijsdem ordinationibus regijs, prout nunc temporis auctoritate publica, & Regia impressae habentur, quatenus ex ijs iudicemus & determinemus lites horum regnorum. Primum, quod mea sententia considerari oportet, est, quod vbi leges Regiae mentionem faciunt monetae veteris, respectum habent ad eam, quae cursum habebat aetate Regis Alfonsi vndecimi, vel ante, vel paulo post eam aetatem. Id colligi potest ex locis aliquot, quae notaui in legibus Regijs: praecipue in l. 3. & 4. titulo 12. vbi mulcta constituta in quodam casu sexcentorum Marauedinorum, & in alio duorum millium, & rursus sex millium in alio, additur, quod isti Marauedini debeant esse monetae veteris. Cum vero leges istae conditae fuerint a Rege Alfonso vndecimo Compluti, anno 1386. titulo 20. l. 12. & 13. constituendo eam ipsam mulctam, non fit mentio monetae veteris: sed mulctetur quisque sexcentis Marauedinis huius nostrae monetae, statim probatur, quod in ordinationibus regijs dicitur moneta vetus, & Marauedini veteres, ij Marauedini, qui cursum habebant tempore dicti Regis Alfonsi vndecimi, qui easdem leges condidit: cuique adscribuntur in nouis ordinationibus Regijs, quod apparet ex libro Constitutionum & Comitiorum ab eodem Rege habitorum, quem ego & multi alij in hoc Regno manuscriptum possident. Hic ipse Marauedinus, dicebatur vetus, tempore Ioannis Regis, eius nominis primi, veluti constat ex lege quinta, secundae constitutionis, quam idem Rex condidit Guadalaiarae, anno 1390. quae castigans eos, qui in excommunicatione perseuerant, ait: Quicunque spacio triginta dierum manserit excommunicatus, soluat centum bonos Marauedinos, qui monetae veteris efficiunt sexcentos Marauedinos. Eadem lex refertur in ordinationibus Regijs, lege prima, titulo 5. libro 8. Tametsi aliquantum discrepet a manuscriptis exemplaribus, in ordinationibus antiquis: nam in nouis ordinationibusiuxta communem tenorem omnium impressionum, mulcta hoc modo constituitur: Quod excommunicatus, qui in sua pertinacia & excommunicatione permanserit triginta diebus, soluat centum Marauedinos. Verum dicta lege 5. Regis Ioannis primi, & petitione sexagesima prima comitiorum, quae Madricij habuit Rex Alfonsus vndecimus, anno 1367. hisce verbis eadem mulcta constituitur. Quod excommunicatus, pro triginta diebus luat centum Marauedinos, & si annum perseuerauerit, mille, & transacto anno singulis diebus sexaginta Marauedinos. Hoc modo resumuntur istae leges in Repertorio, quod ad leges Regias latine conscripsit Doctor Montaluus. Huius quidem meminimus, eo quod lege 9. titulo vltimo, libro 8. ordinationum, ponitur alia lex admodum similis & conformis, libro primo, titulo 5. quae est Regis Henrici tertij, condita Madricij, anno 1400. quae ab ordinationibus veteribus manuscriptis, aliquantum discrepat ab impressis codicibus. Verum, vt redeamus ad Marauedinum vete[art. 2]rem, cuius fit mentio dicta lege prima. titulo 5. & in ordinationibus Regis Ioannis primi, dico, quod in ijsdem ordinationibus confirmetur lex Regis Alfonsi vndecimi, quae mentionem facit, sexcentorum Marauedinorum illi pro mulcta constitutorum, qui triginta diebus manserit excommunicatus, nec addit, quod debeant esse veteres. Hos ipsos vocat Rex Ioannes eius nominis primus, marauedinos veteres, & reducit ad centum Marauedinos bonos, veluti eos quoque reduxerat, idem Rex Alfonsus. Nam quod hoc attinet, eam legem non reuocauit, quam prius condiderat, cum mulcta sexcentorum marauedinorum, sed primam legem ob eam causam reuocauit, ne ab excommunicato post triginta dies exigerentur sexaginta marauedini in dies singulos. Quod marauedinus vetus correspondeat & aestimetur marauedino cum dimidio huius aetatis, probatur auctoritate illorum, qui ex mandato regum Catholicorum collegerunt leges Regias hoc modo: Marauedinus bonus valuit decem marauedinos modernos, veluti exprimitur lege 1. titulo 9. libro 8. ordinat. & centum marauedini boni valent sexcentos marauedinos veteres, veluti declaratur lege 1. titulo 5. libro 8. ordinat. & legibus regis Ioannis eius nominis primi, paulo ante allegatis. Immediate sequitur, marauedinum veterem tantum valere, quantum marauedinus cum dimidio ex ijs, qui modo cursum obtinent: quandoquidem sex marauedini veteres pro vno ex bonis appreciantur, & marauedinus bonus, in praedictis ordinationibus aestimatur decem modernis, & sic quidem probatum est, sex marauedinos veteres valere decem ex ijs, quos in praesentiarum expendimus. Praeterea marauedinus vetus in ordinationibus regijs, & in legibus Regis Ioannis primi, multis in locis valuit quindecim denariolos, & aliquid amplius: sed qui modo cursum habet, & quo iam inde vtimur, is valet decem denariolos, & nil amplius: quamobrem bene colligitur, marauedinum veterem valuisse quindecim denariolos. Huic opinioni, magnam occasionem dare potuit. l. 22. titul. 32. ordinationum, quas Compluti condidit Alfonsus vndecimus, anno 1386. vbi habet: Quoties aliquis vi rapuerit quidpiam, quod spectat ad rem alimentariam, luet rustico vel agricolae trecentos solidos: hi efficiunt ducentos & quadraginta marauedinos: quod si raptum fuerit nobili, luet quingentos solidos, qui supputant in hac moneta quadringentos marauedinos. Haec ipsa lex relata fuit ad ordinationes, quibus modo vtimur l. 11. titul. 11. libro 4. vnde patet marauedinos istos veteres (tales enim intelliguntur cursum habuisse seculo regis Alfonsi vndecimi) esse quinta parte maiores solidis. Solidus bonus valet duodecim denariolos, veluti postea probabimus: quamobrem marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & ex consequenti tantum valuerunt duo marauedini veteres, quantum tres eorum valent, quibus modo vtimur: siquidem hi valent decem denariolos, alij vero quindecim. Habetur & alia lex in ijsdem comitijs Alfonsi vndecimi, eodem titulo, estque l. 30. quam habemus in ordinationib. regijs, sed non adeo absolutam. veluti ea, quae in actis manuscriptis, eorundem comitiorum continetur: quod nobilis, qui maius vectigal acceperit, quam illi debeatur, luat pro re singula quinque bonos solidos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Deinde ait lex: Campis quo in loco maximi sunt arietes, aries pendet quinque solidos, hi efficiunt quatuor marauedinos huius monetae. In Castellae regno quatuor solidos, qui sunt tres marauedini, & duo denarioli huius monetae. Verum in locis montanis, & in Asturia, & in Callecia aries pendeat duos solidos cum dimidio, qui sunt duo marauedini. Campis gallina pendeat sex denariolos huius monetae, anser septem denariolos, capus octo denariolos. In Castella gallina quinque denariolos, anser sex denariolos, capus septem denariolos. In locis montanis in Asturia & Callecia, gallina quatuor denariolos, anser quinque denariolos. Ex istis legibus, quas insecuti sunt ij, qui vacarunt legibus regijs tempore Regum Catholicorum Fernandi & Elysabeth in ordinem redigendis, quatenus per impressionem publicarentur, veluti modo impressae sunt, ego illationes aliquot produco in hunc modum. Prima & praecipua est, quod leges istae memine[art. 3]runt de marauedino veteri, tractant enim de marauedino aereo, qui aetate regis Alfonsi vndecimi in vsu erat, quem marauedinum nuncupatum extitisse veterem, probatum fuit in principio huius capitis. Secunda est, marauedinum istum veterem quinta parte excessisse valorem solidi boni, veluti patet ex tenore praedictarum legum. Tertia, marauedinum veterem tertia parte excessisse valorem eius, qui hodie cursum obtinet. Hoc euidenter probatum est ex ijsdem legibus ordinationum regiarum, quod ita colligitur: Si marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & plus quam solidus, modernus solum valet decem denariolos. Quarta, marauedinum veterem aliquid valuisse vltra quindecim denariolos. Hoc liquet, ait enim lex: Quatuor solidos, qui sunt tres marauedini & duo denarioli: quod si quatuor solidi, singuli ad duodecim denariolos supputant quadraginta octo, supersunt tres marauedini in quadraginta sex denariolis. Quinta insequendo hanc rationem, merito sex marauedini veteres, reducuntur ad decem denariolos modernos, tametsi sit aliquod discrimen: nam sex marauedini veteres supputant nonaginta duos denariolos, & decem marauedini, quibus modo vtimur, faciunt centum denariolos. Verum antiqua consuetudine receptum est, cum monetae veteres ad Neotericas reducuntur, non exactam rationem haberi exigui discriminis. Sic Plutarchus, Titus Liuius, Plinius, & alij, drachmam Atticam vocarunt denarium, cum denarius septima parte excederet valorem drachmae Atticae. Sexta, quod ex praedictis colligendum est, ac aduertendum, non esse contrarietatem aliquam in declaratione marauedinorum veterum ac nouorum, veluti posui libro primo variarum Resolutionum capit. 11. Nam Marauedinus vetus valebat quindecim denariolos, & nouus decem: & sic ex consequenti solidus duodecim denariolorum est maior Marauedino nouo, & minor Marauedino veteri. Septima, quod iuxta hanc opinionem ex ijsdem ordinationibus regijs collectam, non potest inferri, Marauedinum veterem maioris valoris extitisse Marauedino cum dimidio moderno, nec potest probari fuisse aureum, verum euidenter apparet fuisse aereum, quandoquidem in ordinationibus Regijs discrepatur Marauedinus bonus a veteri, & ab ijs, qui modo cursum obtinent, aestimando eum qui bonus dicitur sex veteribus, & 10. marauedinis modernis. Hanc aestimationem & comparationem Marauedini veteris, cum eo quo iam vtimur, admodum veracem & certam existimarunt, veluti diximus, Doctor Montaluus, & alij, qui ex mandato Regum Catholicorum, Fernandi & Elysabeth, vacarunt colligendis ordinationibus regijs, quorum auctoritate dictae ordinationes regiae per examinationem supremi consilij in publicum emissae fuerunt, & hanc opinionem, veluti omnium certissimam insecutus fui in varijs Resolutionibus. Inferius tamen alio modo describam rationem aestimandi veterem Marauedinum, absque praeiudicio auctoritatis eorum, qui idem volumen legum & ordinationum in ordinem redegerunt. Fit quoque mentio in istorum regnorum constitutionibus Marauedini boni, veluti monete discrepantis a Marauedino veteri. Ita vero sese res habet, neque potest de ea dubitari, quin Marauedinus bonus & vetus admodum fuerint differentes, eo quod rex Ioannes, eius nominis primus, Guadalaiarae eos tales constituat, in ordinatione, quam de excommunicatis condidit, vt patet in comitijs, quae praedictus Rex ibidem habuit, l. 1. ti. 5. lib. 8. ordinat. Valor eius Marauedini boni equiualet decem marauedinis, ex ijs quib. modo vtimur, quod probatur l. 1. tit. 9. lib. 8. ordinat. vbi dicitur, quod filius aut filia, quae publice vel clam dehonestauerit patrem vel matrem, recludatur in carcere publico viginti diebus, vel luat patri aut matri sexcentos Marauedinos bonos, conferentes sex millia Marauedinorum praesentis monetae. Hanc legem condidit Ioannes eius nominis primus, in ciuitate Biruiesca, anno 1387. & in exemplaribus manuscriptis, que ego vidi, in quib. diserte scribuntur leges & comitia predicti regis, non insunt ea verba, nempe sex millia marauedinorum huius monete. Praeterea Doct. Montaluus in repertorio ordinationum in verbo. filius, referendo istam legem regis Ioannis, solummodo facit mentionem sexcentorum marauedinorum. Ita vt praedicta clausula fuerit veluti declaratio facta per eos, qui vacarunt predictis ordinationibus in ordinem redigendis, & sic eorum auctoritati plurimum fidei & importantiae adhibebitur ad probandum, quod marauedinus bonus estimetur valuisse decem marauedinos, ex ijs qui hodie cursum obtinent. Idem valor & precium, correspondet valori, quem constituerunt Doct. Vincent. Arias & Montal. l. 1. tit. 5. lib. 2. fori Marauedino regis Alfonsi vndecimi, qui forum aut leges Hispaniae in ordinem redigi iussit: scribunt enim, Marauedinum illum valuisse octo solidos, & tres denariolos, ad rationem duodecim denariolorum communium, pro singulo solido, quorum vnus conficit decem presentes. Haec sunt verba, quae praedicta glossa continentur. Iuxta hanc rationem octo solidi supputant nonaginta sex denariolos, deinde tres, sunt nonaginta nouem denarioli, qui supputant decem marauedinos presentes: quandoquidem singulus marauedinus valet decem denariolos. Hanc ob causam sustinui in predicto c. 11. variarum resol. istum marauedinum bonum valuisse 10. marauedinos modernos: & illum extitisse, quod in vsu erat, etate regis Alfonsi 10. quem ibidem Legislatorem nuncupaui, intelligendo, quod tunc temporis eo vtebantur pro marauedino bono & maiori, vel aureo. Cum vero predicti Doctores, quod maiorem nobis hac etate monete antique notitiam habuerunt, dicant, istum marauedinum, seculo regis Alfonsi decimi, fuisse aureum, scripsi quoque predicto c. 11. Marauedinum aureum etate regis Alfonsi decimi, valuisse decem ex modernis: & hic quidem dicebatur marauedinus bonus. Suspicor equidem, quod eodem tempore marauedinus dicebatur certa quaedam summa denariolorum minutorum, quae aequiparabatur decem marauedinis presentib. quod ita apparet: nam cap. 1. historiae eiusdem regis Alfonsi decimi, tractans auctor de monetis, quae tunc temporis in vsu erant: dicit vnum marauedinum tot denariolos comprehendisse, vt assequeretur marauedinum aureum. Subiungam illud caput eiusdem historiae, nam conuenire videtur subiecte materiae, quam tractamus. Hic marauedinus aureus, est minimus marauedinorum aureorum, quos reperi in legibus & chronicis istorum regnorum, & considerando legem, styli 114. conatus sum eandem explicare & intelligere, praedicto cap. 11. Haec sunt verba legis. Secundum est, quod in legibus, vbi mulcta additur Marauedini aurei, ita iudicatum fuerit a Rege Alfonso, qui per id tempus, dum ea contingerent, comperit ordinatum fuisse, vt moneta, quae tum in vsu erat, aurea esset. Et iussit coram se ferri marauedinos aureos priscae aetatis, & appendere cum sua moneta, ex quo pondere compertum extitit, sex marauedinos iuae regiae monetae appendere vnum marauedi num aureum: ita vt marauedinus aureus censeri debeat valoris sex marauedinorum huius monetae. Ex ijs verbis elicitur, marauedinum regis Alfonsi decimi fuisse aureum, non expediebat enim illum cum antiquo ponderari, qui aureus quoque erat, quandoquidem si metallis discrepassent, nulla ratione quadrabat, nec quadrare poterat, ex pondere vtriusque in eadem bilance, elicere valorem, quo alter alterum excederet: Praecipue cum lex ista dicat, ponderatos extitisse sex marauedinos regis Alfonsi, quorum sex tantum appenderunt, quantum vnus marauedinus aureus vetustae monetae. Quod si marauedinus bonus, qui cursum habuit aetate regis Alfonsi decimi, fuit differens ab eo marauedino, quem huius regni leges veterem nominant, tantumque valuit vnus, quantum sex veteres, veluti apparet ex legib. regis Ioannis primi, & ex alijs, superius allegatis, & vetus correspondet vni cum dimidio eorum, quibus hodie vtimur, & marauedinus bonus aequiualeat decem modernos: vetustior ille marauedinus aureus, qui ponderauit sex bonos, valebit sexaginta marauedinos, ex ijs, quibus modo vtimur. Rex Alfonsus, eius nominis vndecimus, in comitijs, quae Legionis habuit anno 1387. petitione secunda, marauedinum bonum quoque aestimat sex marauedinis monetae veteris, vbi ait: Luat centum marauedinos monetae bone, nempe sexcentos monetae praesentis. Ita vt lex ista quoque potuerit causam praebuisse aestimationi, quam constituerunt ij, qui in ordinem redegerunt ordinationes regias, aequiparando marauedinum bonum, decem praesentibus, & veterem vni cum dimidio: quam quidem aestimationem semper insecuti sunt Iudices, in executione praedictarum legum. Pro intelligentia omnium praedictorum aduertendum est, quod leges styli conditae fuerint aetate regis Alfonsi decimi, patris regis Sanctij quarti, veluti ex earum initio constat, vnde dinoscitur, eam recollectionem maiori ex parte continere leges aetatis regis Alfonsi decimi. Auctor Chronicorum regis Alfonsi decimi, capite 1. tractans de Fernando tertio, ac de Alfonso eius filio, subdit verba sequentia. Nam aetate regis Ferdinandi, conferebat Rex Granatae dimidiam partem suorum redituum, qui appreciabantur septingentis millibus marauedinorum monetae Castellae. Ea quidem moneta erat adeo grauis, & marauedinus constabat tot marauedinis, vt marauedinus asse queretur valorem marauedini aurei. Cum vero per id tempus regis Fernandi, in Castella cursum haberet moneta pepionum, & in regno Legionensi, moneta Leonum, & marauedinus valeret centum & octoginta eiusmodi pepiones, & minute emptiones fierent per metales, quorum vnum conficiebat decem & octo pepiones, & decem metales marauedinum, atque ex ijs marauedinis appreciarentur reditus regni Granatensis ad septingenta millia marauedinorum, & conferretur Fernando regi dimidia eorum pars, & rex Alfonsus eius filius, initio sui regni iussisset in nihilum redigi monetam pepionum, & precepisset cudi monetam Burgalensium, & valeret marauedinus decem denariolos, & minute emptiones fierent per solidos, & sex denarioli valerent vnum solidum, & quindecim solidos marauedinus. Haec scribuntur capite primo eiusdem historiae. Et cap. 7. scribit idem Historiographus, eundem regem Alfonsum iussisse anno 1258. quod in nihilum redigerentur Burgalenses, & percuti fecerit monetam denariolorum atrorum, quorum quindecim efficiebant marauedinum: ita vt quindecim denarioli efficerent praedictum marauedinum Ex hoc libro Chronicorum facile elici posset valor marauedini aurei, cuius vsus fuit aetate regis Alfonsi decimi, si recte possemus verificare, [art. 5]qualiter Pepio correspondeat monetae, qua in praesentiarum vtimur. Notandum est porro, praedictam monetam metalium, cuius paulo ante memini, quanquam hoc nomine scripta sit in eadem historia, in aliquot libris a me visis, & alijs scripturis vocari, mercale, vel mercales. In quodam libro manuscripto, reperi breuem relationem veterum monetarum, & in eo legi, Pepionem valere duas measas, & vnum Burgalensem duos pepiones, vel quatuor measas, iuxta quam rationem marauedinus aetatis regis Alfonsi decimi percipitur valuisse sexaginta denariolos, conficientes singuli ad sex measas, sex marauedinos, quales hodie sunt in vsu. Quod si ita se res habet, dubitari non potest, capiendo verba eiusdem historiae, & rationem ex ijs ineundo, quin hic marauedinus regis Alfonsi decimi, sit ille idem, qui vocatur bonus, & aequalis marauedino aureo eius temporis, cuius faciunt mentionem leges fori Hispaniae & aliae. Neque dubium est, quin marauedinus aereus successu temporis diminutus sit a pristino valore, neque valuit tot denariolos, veluti in principio huius capitis probauimus. Hinc sequitur dubitatio, quam habet aestimatio marauedini boni & veteris, posita in ordinationibus regijs Regum Catholicorum, & in alijs quas supra citauimus, aestimando maraue[art. 6]dinum bonum decem marauedinis, qui modo sunt in vsu: nam decem marauedini praesentes reducti ad denariolos, efficiunt centum denariolos, & sic habent plures denariolos, quam marauedinus bonus vel aureus, qui cursum habuit aetate regis Alfonsi decimi, quandoquidem iuxta hanc vltimam computationem, is marauedinus valebat sex denariolos, verum prima aestimatio marauedini veteris ac noui est adeo determinata, in praedictis ordinationibus Regijs, nunc temporis impressis & publica legum auctoritate, examinatis & discussis, vt videatur temere agere, qui decidere velit in contrarium, Non omittam tamen, quin absque praeiudicio auctoritatis eorum, qui eas in ordinem redegerunt (siquidem aestimatio monetarum non admodum spectat ad substantiam legis, quae iubetur obseruari, iuxta suam antiquam decisionem, & fit incidenter) tractem aliam rationem aestimandi Marauedinum bonum & veterem, dilucide ac particulariter ob oculos ponendo differentiam, quae duabus opinionibus inesse potest, vel modos & formulas appreciandi eandem monetam. Haec monetae veteris ac nouae distinctio, quantum ex vetustis legibus horum Regnorum apparet, videtur per eam occasionem processisse, quod pro remedio necessitatis publicae, monetae valorem ordinarium excederent, & subinde cuderetur ex viliore & inferiore materia, permanente valore antiquo in eodem quo prius vigore. Haec omnia probantur, ex principio ordinationum Regis Henrici secundi, quas condidit in ciuitate Toro anno 1411. & Compluti anno 1408. & ex lege Ioannis primi condita in ciuitate Burgensi anno 1388. quae iubet: Marauedinum veterem ac nouum esse aequales, & eiusdem valoris, tametsi denarioli noui sint ex inferiori materia percussi. Denique Marauedinus vetus & monetae veteris semper valuit decem denario los & sex coronatos: intelligendo, veluti intelligo, de Marauedino communi, cuius vsus erat, aetate Regis Alfonsi vndecimi: nam talem leges nuncupant veterem & monetae veteris, nulla siquidem per id tempus intercesserat in augendo vel diminuendo monetae valore nouitas, vel immutatio: veluti accidit aetate Regis Henrici secundi, filij praedicti Regis Alfonsi Vndecimi. Idipsum quoque confirmatur per leges, initio huius capitis allegatas, ex quibus probari intelligo, Marauedinum communem aetatis Regis Alfonsi vndecimi, quem leges nuncupant marauedinum veterem, valuisse decem denariolos, & non amplius, vel sex coronatos: & nuncupatum veterem, respectu nouitatis quod postea incidit in monetis, quatenus remedium adhiberetur necessitatibus publicis: prout euidenter intelligi potest ex praedictis legibus & ordinationibus. Huic supputationi admodum quadrare posset solidorum aestimatio, sustinendo per historiam de vita Regis Alfonsi decimi, solidum communem valuisse sex Burgal enses, quorum singulus aequiualebat sex Measas: & constituendo solidum bonum in duodecim talibus Burgalensibus, ita vt duodecim Burgalenses, efficerent octo denariolos: veluti postea dice[art. 7]mus: & sic maneret solidus bonus, cuius mentionem faciunt leges Regis Alfonsi, Vndecimi, ad octo denariolos: vnde resultat, quinque solidos bonos efficere quatuor marauedinos communes, aetatis dicti Regis Alfonsi, Vndecimi. veluti constat ex legibus eiusdem Regis prius allegatis, vnde marauedinus percipitur esse quinta parte maior solido bono: iuxta quam rationem marauedinus aetatis Regis Alfonsi vndecimi manebit ad decem denariolos, velut modernus, tametsi pluribus in legibus fuerit nuncupatus marauedinus vetus. Hanc distinctionem solidi boni, & alterius minoris cum eadem aestimatione marauedini communis, aetatis Regis Alfonsi vndecimi, notatam vidi in memoria superius allegata de monetis antiquis, quam vidi admodum vetustis characteribus. Vnde apparet, conclusum esse, marauedinum veterem & communem distinctum ab eo, quem leges & historiae nuncuparunt bonum, valuisse decem denariolos vel coronatos, prout valetis, quomodo vtimur. Tametsi marauedinus aetatis Regis Alfonsi decimi, qui nuncupatur bonus, esset aureus, vel tot denariolorum, vt aequiualeret marauedinum aureum, veluti eius historia testatur, & valeret multo plures, siquidem valebat sex marauedinos, ex ijs qui modo sunt in vsu. In eadem historia Regis Alfonsi decimi, & in alijs fit mentio certae monetae dictae Tornes vel Turonensis, quam historia scribit fuisse argenteam. Hanc puto extitisse monetam Gallicam, cuius erat vsus in Castella, quod allata esset a Gallis, qui tum temporis ad haec regna peruenerant: & iuxta temporum rationem videtur fuisse argenteus Turonensis, de quo tractat Clement. 2. de magistris, & nos tractauimus capit. 3. §. 2. numero 8. huius operis, vbi eum appreciauimus viginti quinque marauedinis, iuxta aestimationem, quam nunc habet Realis vel Regalis argenteus Castellanus: nam, Turonensis appendebat tres partes ex quatuor vnius Regalis, vel tres quartos: qui tum tempori valore suo poterat adaequare duos marauedinos communes. Verum, dicet quispiam, Turonensem istum fuisse solidum Turonensem, de quo tractauimus in eodem. §. 2. nu. 7, cuius pondus constituimus ad tertiam partem vnius Regalis, qui nunc temporis efficeret vndecim marauedinos, & ea aetate potuit valere vnum marauedinum communem, veluti postea indicabimus, tractaturi de monetis argenteis, qui cursum olim habuerunt hisce in regnis: tametsi suspicor, solidum Turonensem multo aere commixtum fuisse, neque tantum argenti continuisse. In legib. Regijs fit quoque saepius mentio solidorum, qui fuerunt differentes, veluti ex ijsdem legibus & chronicis apparet: Non sum hic tractaturus de solido cuius fit mentio in foro Iuzgo, & in legibus Gotthicis, eo, quod inferius commodior de ijs tractandi nobis offeretur occasio. Sunt & alij solidi, quorum mentionem faciunt leges Alfonsi Regis vndecimi: ex quibus apparet, singulum illorum, fuisse quinta parte inferiorem marauedino communi, qui per eam aetatem cursum habuit: hoc probatur l. 11. & l. 19. tit. 11. & li. 4. ordinat. libr. 22. & l. 30. titul. 32. ordinationum, quas condidit praefatus Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. Hoc ipsum paulo antea probauimus, quandoquidem ex ijsdem legibus constat, quatuor marauedinos valore suo adaequare solidos quinq;: & iuxta alteram opinionem constituimus talem marauedinum ad valorem quindecim denariolorum, asserentes, eundem esse quem leges nuncupant monetae veteris. Quamobrem solidus iste valebat duodecim denarios, & sexta parte excedebat marauedinum praesentem: nam hic saltem valet decem denariolos, vnde apparet, quinque huiusmodi solidos aequiparare valorem sex marauedinorum praesentis monetae. Iuxta eandem aestimationem declarauimus in varijs resolutionibus lib. 1. cap. 11. solidos contentos in legibus Regis Alfonsi vndecimi. Hanc opinionem ante plurimos sustinuerunt doctores Vincentius Arias & Montaluus l. 1. tit. 3. & lib. 1. titul. 5. libr. 2. fori Hispaniensis. Et idem Montaluus in Repertorio, quod conscripsit ad ordinationes regias, in verbo solidus, vbi vnum addit: Nempe solidum bonum valuisse octo marauedinos monetae veteris, qui iuxta suam supputationem adaequarent duodecim marauedinos praesentes, quos hodie expendimus. Huc allegat ordinationem quandam Regis Alfonsi vndecimi conditam Compluti, quae incipit. Si nobilis &c. & l. 11. titul. 11. lib. 4. ordinationum. Sic ait lex in nouis ordinationibus Regijs, estque lex in ordine 19. Qui plus acceperit, soluat Regi ex suis bonis pro rebus singulis quinque solidos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Cum ista lex sit eadem, quam allegat Montaluus, euidenter patet, ipsum non probare id, quod probare intendit, Scribitur etiam in antiquis ordinationibus Alfonfi vndecimi: Soluat Regi pro re singula, quinque solidos bonos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Hinc apparet, doctorem Montaluum vsum fuisse mendoso exemplari: & hoc quidem clarum existit: nam eadem lex, & reliquae eiusdem tituli, taxant alimenta ijsdem solidis marauedinis & denariolis, & in alijs reliquis locis ita constituit solidum, vt quinque valeant quatuor marauedinos: ita vt non probet, solidum ea aetate valuisse octo marauedinos veteres. Rex Alfonsus vocat & vocare potuit istos solidos duodecim denariolorum solidos bonos, ad differentiam aliorum, mea sententia minoris valoris, quorum mentionem facit Rex Henricus secundus, filius eiusdem Regis Alfonsi in ordinationibus, quas in ciuitate Toro condidit anno 1411. vbi in prooemio ait: quod tres solidi valeant quatuor denariolos, prout solebant valere, unde sequitur, talem solidum valuisse aliquid vltra vnum denariolum, nem pe denariolum cum tertia parte alterius: ita & hic minor solidus aequiualeat octo measas, vel tres solidos, qui suerunt in vsu tempore Alfonsi decimi, velut apparet ex capite primo suae historiae. Valebat singulus horum solidorum sex denariolos Burgalenses, quibus mea sententia, singulus constabat, & valebat quatuor measas, veluti ex praedicto capite primo aliquatenus colligi potest: nam valuit singulus duos pepiones. Iuxta hanc computationem hic vltimus solidus valuit viginti quatuor measas, nempe quatuor denariolos, ex ijs, qui postea cursum habuerunt in hoc regno, ex quibus marauedinus valuit & valet decem, prout iam elucidauimus. In l. 2. titul. 9. lib. 4. ordinationum dispositum est: quod qui alteri per contumeliam dixerit aliquod verbum ex ijs, quae in eadem lege continentur, mulctetur trecentis solidis. Istos solidos veluti annotaui in varijs resolutionib. quidam Iudices, praecipue inferiores estimant singulum ad duos marauedinos. Alij velut praefecti Curie, quatuor marauedinis modernis, Lex ista desumpta est ex Foro Regali Hispaniae l. 4. tit. 3. l. 2. & in eodem titulo l. prima. Notatur quoq; eadem mulcta trecentorum solidorum in alio casu: & in l. 3. tit. 5. lib. 4. Fori fit mentio solidorum. Et ibidem doctor Montaluus intelligit solidos Burgalenses iuxta l. primam tit. 8. lib. primi Fori, & declarat l. 1. titul. 5. lib. secundi istum solidum Burgalensem valuisse duodecim denariolos, ita vt duobus solidis excedat marauedinum praesentem, qui hodie in vsu est. Quamobrem isti solidi tantum valent, vt quinque ex ijs efficiant sex marauedinos presentes: & iuxta hanc rationem trecenti solidi aestimabuntur trecentis & sexaginta marauedinis huius monetae, qua modo vtimur. Quod si isti denarioli non constant sex measis sed Burgalensibus quatuor measarum, veluti annotaui, singulus solidus esset quadraginta & octo measarum, & quinta parte minor marauedino communi: ita vt quinque solidi valerent quatuor huius aetatis marauedinos: & sic trecenti solidi efficerent ducentos & quadraginta marauedinos huius monetae: tametsi in hac supputatione semper contrarium sustinuerimus a doctore Montaluo, & ab ijs, qui eius opinionem insecuti fuerunt. In hac materia solidorum & iniuriarum est rationi consentaneum notare duas leges styli admodum antiquas: quandoquidem hoc opus conscriptum est aetate Regis Alfonsi decimi: Prior vero legum quibus id seculum maxima ex parte vtebatur est l. 85. posterior est l. 131. vnde apparet, quod is qui verbis contumeliosis affecerit virum nobilem, luat quingentos solidos, quamuis iniuriae prolate in viros ignobiles non sint tam graui mulctae obnoxiae. Has leges notauit vir magnificus, & literis ac iustitiae rectitudine illustris Ioannes Arce de Otalora I. V. Licentiatus, ac Regiae Maiestatis in Regia audientia Vallisoleti consiliarius, in tractatu suo de nobilitate 2. parte. cap. 4. nu. 11. quod viro nobili in Castellae regno, iuxta leges Fori Hispaniae, competat iure speciali, ratione suae nobilitatis aestimare suas iniurias, ac vindicare quingentis solidis. Facit ad praedicta lex quae habetur in foro Hispaniae lib. 3. de pignoribus, quae ait. Si eques quispiam debeat libero, vel alteri homini triuiali: pro eo debito, nec pro re quauis alia, non sistat animal quod equitauerit, neque illi frenum cohibebit: quod si id fecerit, luat quingentos marauedinos pro calumnia; quorum ducenti quinquaginta cedent Regi, & reliqui ducenti quinquaginta equiti pro ignominia qua affectus est. Idipsum quod hac lege notatur, per alia huius Regni fora probatur. Proinde cum plurimae adferantur rationes pro intelligentia originis & principij, quod habuit is loquendi modus, ad comprobationem praedictorum considero l. 11. titul. 11. libr. 4. ordinationum regiarum, vbi refertur lex Regis Alfonsi vndecimi, condita Compluti anno 1386. quae ait: Si quis ex fundo agricolae rapuerit quidpiam rei alimentariae, luet trecentos solidos: quod si fundus spectauerit ad nobilem, quingentos solidos. Huc etiam potest applicari alia lex Fori Iuzgo lib. 8. tit. 4. quae incipit: Quod si quispiam bouem ferocem: vbi estimando calamitates quae fiunt per animalia, & mortes hominum in certa quantitate: constituit domino animalis pro morte hominis ingenui mulctam quingentorum solidorum pro homicidio. Huc etiam aliqua ratione applicari potest quod scribit Beatus Rhenanus li. 2. rerum Germanicarum, vbi ait inter leges Salicas, quibus Franci vtebantur, quandam contineri, qua poenae iniuriarum aestimabantur hoc modo: Quod si Francus Salicus iniuria quempiam affecisset, lueret solidum aestimatum duodecim denarijs: verum si Phrygius vel Saxo iniuria affecisset Salicum Francum, lueret pro solido quadraginta denarios, taliter aestimatum, vt solidus pro satisfactione iniuriae commissae aduersus Salicum deberet accipi & aestimari maioris, nempe ad quadraginta denarios: reliqui vero ad duo decim denarios. Id quidem fiebat: quod Franci Salici gens esset nobilissima: eiusque generis & qualitatis, vt ex ea eligerentur reges Franci, eius consiliarij, legislatores, atque id genus caeteri, quorum votis & prudentia respublica gubernaretur. de qua re & de legibus Salicis tractaui capitul. 1. numero 8. practicarum quaestionum. Iuxta praedicta necessarium est distinguere duas istas opiniones, atque ad singulam earum resoluere monetarum aestimationem, in quibus est vel consistere potest illa differentia: Attenta vero opinione doctoris Montalui, & declaratione Regiarum ordinationum Regum Catholicorum Fernandi & Elizabet, seruabitur opinio sequens. Marauedinus bonus, qui adaequabat Marauedinum aureum aetatis Alfonsi decimi, valet decem marauedinos praesentes. Marauedinus vetus, qui erat communis aetate Regis Alfonsi vndecimi, correspondet paulo plus tribus blancis: ita vt sex veteres supputent decem Marauedinos praesentes. Solidus Burgalensis valuit duodecim denariolos: & quia marauedinus praesens valet decem denariolos, hic solidus valuit sexta parte amplius marauedino praesenti: & quinta minus marauedino veteri. Hic solidus nuncupabatur solidus bonus. Verum accipiendo & insequendo aliam supputationem, notari debet alia aestimatio modo sequenti. Solidus minor valuit vnum denariolum & duas measas: ita vt valeat octo measas. Solidus bonus valuit duodecim Burgalenses, & nuncupatus fuit iste solidus, Solidus Burgalensis, quod probatur l. 1. tit. de scribis lib. 1. Fori: vbi apparet, legem voluisse innuere, solidum istum Burgalensem diuidi & aestimari per denarios Burgalenses, & fere indicat, sex denariolos Burgalenses efficere dimidium solidum. Denariolus Burgalensis valebat quatuor measas, velut annotatum est in antiquo illo memoriali quem supra allegaui. Vnde colligitur, solidum Burgalensem non valere duo decim nouos denariolos, continentes sex measas, quorum decem efficiunt marauedinum praesentem, vt voluit Montaluus, sed duodecim Burgalenses singulum ad quatuor measas, nempe octo denariolos nouos singulum ad sex measas. Ex supradictis quoque infertur, solidum istum bonum nuncupatum Burgalensem, eundem esse cum eo, de quo tractant & mentionem faciunt leges Regis Alfonsi vndecimi, quas supra allegauimus, & aiunt, solidum istum quinta parte esse minorem marauedino paruo & communi, quandoquidem marauedinus valebat & valet decem denariolos sex measarum: & hac ratione quinque tales solidi, nempe quadraginta denarioli efficiunt quatuor marauedinos, qui etiam valuerunt & valent quadraginta denariolos. Haec eadem aestimatio quadrat l. 30. a Rege Alfonsi Compluti conditae, absque vlla diminutione vel additione, vbi ait: Quatuor solidi, qui efficiunt tres marauedinos, & duos denariolos. Cum iste solidus constet octo denariolis, illorum quatuor efficiunt triginta & duos denariolos & marauedino existente decem denariolorum, tres marauedini supputant triginta denariolos: ita vt quatuor solidi aequiualeant tres marauedinos & duos denariolos. Iuxta alteram supputationem constitueramus solidum ad duodecim denariolos, & non potuimus marauedinum appreciare quindecim denariolis, quod verisimile non fit, cum marauedinus semper habuerit denariolos certos & integros. Alter solidus, cuius fit mentio in Chronicis regis Alfonsi decimi, valebat sex Burgalenses, eratque dimidium solidi boni Burgalensis: ita vt solidus iste valeret viginti quatuor measas, vel quatuor denariolos singulum ad sex measas. Potest solidus dici medius, veluti colligitur ex praedicta historia, ex eo quod per illam intelligi potest, atque ex eo quod statim dicturi sumus. Marauedinus bonus qui aureum in suo valore adaequabat, veluti in eadem historia scribitur, valuit centum & octoginta pepiones: singulus pepio constabat duobus measis. iste marauedinus quoque valuit decem metales siue mercales: singulum vero mercale decem & octo pepiones. Iuxta quam rationem talis marauedinus valuit sexaginta denariolos, singulus ad sex measas, qui correspondent sex marauedinis modo vsum retinentibus. Scribitur in eadem historia regis Alfonsi decimi, [art. 8]marauedinum eius aetatis adaequantem illum qui aureus dicebatur, valuisse nonaginta Burgalenses: singulum Burgalensem duos pepiones, qui ad nihilum redacti sunt, & reducti fuerunt centum octoginta ad nonaginta. Valuit etiam marauedinus iste bonus quindecim solidos, quorum singulus habebat & valebat sex Burgalenses: ita vt hic marauedinus correspondeat sex praesenti aetate cursum retinentibus. Huc etiam spectat quod Nigri quindecim, vulgo prietos (quorum eadem historia regis Alfonsi decimi meminit, efficiebant marauedinum) tot denariolos supputabant, vt iuxta eandem computationem aequiualeant sex marauedinos modernos: ita vt hic denariolus Niger valuerit quatuor denariolos communes. Huic rationi correspondent leges regis Ioannis primi, vbi taxant marauedinum bonum, sex marauedinis monetae veteris, quos in eodem valore quo hodie sunt praesentes, constituimus: tametsi in diuersis locis atque in particularibus iudicijs marauedini veteres fuerint & sunt interpretati & aestimati aliquando duobus, aliquando tribus, aliquando quatuor marauedinis quibus hodie vtimur. Vnde colligitur, marauedinum aureum antiquum, qui lege styli valuit & ponderauit quantum sex marauedini aurei regis Alfonsi decimi, aestimatum & appreciatum extitisse triginta sex marauedinis, cuiusmodi hodie expendimus. Lex 2. titul. 33. part. 7. distinguit marauedinos Nigros a marauedinis albis, liquido commonstrans, marauedinum nigrum pluris valuisse quam album. Forsam lex nuncupauit marauedinum nigrum marauedinum bonum, aequiualentem quindecim nigros: album vero marauedinum inferiorem & communem, adaequantem decem denariolos, prout valet is, quo modo vtimur: quod etiam probari potest ex eo quod modo dicturi sumus de albo. Verum est equidem me in plerisque contractibus concessis capitulo ecclesiae Cordubensis, vidisse fieri distinctionem marauedinorum monetae veteris, & marauedinorum monetae albae, aestimando marauedinum monetae veteris duobus monetae albae, atque intelligendo monetam albam pro ea, qua hodie vtimur, quaeque habuit cursum annis ab hinc sexaginta & amplius. Quamuis monetae istae antiquae aereae existerent, credo tamen & suspicor, ijs admixtum fuisse plus argenti quam Blancis, Quartis, & octauis, qui modo cursum retinent. Hoc aliquatenus colligi potest, ex capit. 98. historiae regis Alfonsi Vndecimi, cuius aetate, & antea seculo regis Fernandi quarti sui parentis, & aliorum regum, marauedinus communis fuit aestimatus per monetas & coronatos, vulgo Cornados, vt apparet ex eadem historia, & valuit idipsum quod modo valet, prout ex sequentibus credi potest. Primo, quia ex legibus regis Alfonsi vndecimi, quas circa solidos allegauimus & expendimus, apparet talem marauedinum valuisse decem denariolos, prout modo valet, & non amplius. Deinde, quia marauedinus valebat decem nouenas, quarum singulae adaequabant vnum denariolum, sex measarum, veluti apparet ex ordinatione, quam Rex Henricus secundus condidit in Toro anno 1411. vbi ait: marauedinus valeat decem denariolos, vel decem nouenas, vel sex coronatos: & duodecim quinquenae valeant vnum marauedinum, & duo quinquenae vnum coronatum: vnde patet, talem marauedinum valuisse sex coronatos, vulgo cornados, & decem denariolos, prout valet is quo nunc vtimur: & duodecim quinquenas tantum efficere ac supputare, quantum decem nouenae: ita vt nouena valuerit sex measas, quinquena siquidem constabat quinque: & haec omnia quadrant cum marauedino praesenti. Ex hoc etiam probatur, nouenam denariolum per id tempus non valuisse vltra sex measas, & non nouem, quamuis fieri queat, vt alias idipsum valuerit. Cruciatus, monetae minutioris numus, ordinarie solebat in castella valere duos coronatos, neque per illam necessitatem auctus fuit eius valor, veluti probatur ex ordinatione quam condidit rex Henricus secundus Compluti anno 1408. Blancus etiam refertur inter monetas, & quamuis prius potuerit esse percussus, veluti colligitur ex regijs partitarum legibus, part. 2. titu. 33. parte. 7. tamen illum prius mandauit cudi Rex Ioannes eius nominis primus, & constituit in valore vnius marauedini decem denariolorum, deinde imminutus est singulus blancus ad sex denariolos, fere idem efficientes quod hodie vna blanca, prout apparet ex ordinatione, quam idem Rex Ioannes condidit in Biruiesca anno 1387. & Burgis anno 1388. Hic Blancus imminutus est ad valorem vnius coronati a Rege Henrico Tertio anno 1391. Aetate eiusdem Regis Henrici tertij, hisce in regnis habuit cursum moneta nuncupata Agnus dei quod initio aequiualebat marauedinum: deinde percussa fuit ex tam infima materia, vt saltem valuerit vnum Coronatum, vulgo Cornado. veluti tractatur in Chronicis eiusdem Regis Henricij tertij. Antiquitus quoque hisce in Regnis percussa fuit moneta, quam veteres nuncuparunt dimidiam Blancam, veluti constat ex legibus, quas Rex Ioannes primus Segoniae condidit anno 1290. Aduertendum est, monetas antiquas aureas, & argenteas, tametsi in hoc opere plerumque aestimentur iuxta precium antiquum, comperto pondere quod habuerunt, debere reduci ad eas quae modo cursum obtinent, ad aequalitatem in quantitate ponderis: & tale pondus aestimari, prout hac aetate aestimatur: quandoquidem debent considerari iuxta praedictum pondus, & quantitatem auri vel argenti. # 6 Summae capituli sequentis. -  1 consideratur precium & rerum valor antiquorum temporum quantum ad haec regna: precipue de Marchoargenti. -  2 Tractatur pondus & valor realis vel regalis Castellani, aetatis Regis Henrici secundi: antea & post. -  3 Cuius ponderis & valoris duplus Castellanus olim fuerit. -  4 Marauedinus aureus cuius valoris & ponderis olim fuerit. -  5 Examinantur plurimae leges Partitarum & Fori Hispaniae, mentionem facentes marauedini & aliarum monetarum. -  6 Francus quae moneta olim fuerit, & cuius ponderis & valoris. In hoc capite tractatur & consideratur pondus vetustorum numismatum aureorum & argenteorum horum Regnorum, ad faciliorem legum intellectum. CAPVT VI. QVOD ad intellectum plurimarum legum partitarum & Fori Regalis attinet: necessum est penitius expendere ac discutere valorem & pondus numismatum aureorum & argenteorum, qui olim hisce in regnis cursum obtinuerunt: quandoquidem licet dixerimus ac declarauerimus precium marauedini aurei veteris ac noui, per aestimationem marauedin orum communium, & denariolorum minutorum: opere precium erit ad verificationem eorum quae deinceps tractaturi sumus, expendere pondus & quantitatem istorum numismatum, quatenus rectius intelligi queat grauitas poenarum iuxta vsum huius nostrae aetatis, vt dinoscamus, an mulcta marauedini aurei leuis fuerit, & ex consequenti mulcta aliorum marauedinorum communium. Pro huius rei inuestigatione considerari debent aliquot antiquitates. Quicunque legerit Historiographos Castellae, & [art. 1]leges antiquas huius regni, comperiet annonam & reliqua id genus ad humanam sustentationem necessaria, olim adeo vili & exiguo precio comparata extitisse, vt pro vnico Reali vel Regali argenteo, eiusdem ponderis, quem neoterici habent, quispiam sibi parabat vel parare poterat, quae hac aetate nemo sibi decem aut quindecim, imo nec forte viginti comparare posset. Idipsum dici posset de marauedino communi: siquidem tunc temporis vtilior erat ad res emendas vnicus marauedinus, quam hodie quindecim aut viginti. Hoc ita apparet, etiam si de vetustiori aetate non inquiramus, quam ea qua suas ordinationes condidit Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. & copiose ex legibus quas in Toro condidit rex Henricus secundus anno 1407. a lege 29. vsque ad legem 63. Notandum est etiam, aetate regis Alfonsi vndecimi, & Henrici secundi in diem vsque hodiernum, marauedinum, ex quo per easdem leges appreciabantur, vel appreciata fuerunt, quaecunque ad vsum humanum sunt necessaria, fuisse valoris sex coronatorum, aut decem denariolorum, veluti patet ex ijsdem legibus, & ex ijs quae capite precedenti allegauimus: quandoquidem hic marauedinus non erat is, qui vulgo dicebatur bonus, vel aureus, sed communis. Apparet etiam aetate regis Alfonsi vndecimi, marchum argenti valuisse centum & viginti quinque marauedinos, veluti probatur ex eius historiae cap 98. Deinde aetate regis Ioannis primi, marchum argenti valuisse ducentos & quinquaginta marauedinos: quod ex comitijs, quae rex Ioannes habuit in ciuitate Burgensi anno 1388. certum esse constat, & in hac re, veluti alijs in rebus Reipublicae necessarijs, per huius regni chronica comperietur, quod quo magis approximauerimus haec tempora, tanto amplius aucta sunt precia rerum omnium quibus ad communem victum ac vestitum, & alios actus ad vitam necessarios vtimur: quod quidem sola rerum experientia absque vlla historiarum cognitione, annis ab hinc triginta vel quadraginta didicimus: quamobrem tanta non tenebimur admiratione de ijs, quae legerimus quo ad precia alimentorum & aliarum rerum ad humanam sustentationem accomodarum ab annis ducentis retroactis. [art. 2]Iuxta praedicta non exorbitat precium Realium siue Regalium Castellanorum eius aetatis. Erant enim regales eius aetatis tanti ponderis, vt eorum octo vnam vnciam appenderent, veluti & hodie pendent: prout probatur ex lege quam idem rex Ioannes tulit in Biruiesca anno 1387. vbi ait: Quod pro octo regalium dedito soluatur vna argenti vncia: quam statuit iustum esse debiti precium. Ex valore Marchi argentei possumus elicere diuersitatem valoris regalis argentei praedicti ponderis, qui valuit aetate regis Henrici secundi tres marauedinos, & quia hic numus proratione publicae necessitatis, ex viliori materia percussus fuit, idem rex diminuit eundem regalem ad vnum marauedinum, vt patet ex eiusdem historiae anni sexti cap. 8. & ex ordinationibus quas idem condidit Compluti anno 1308. Idem numus postea percussus fuit ex bona materia veluti antiquus: talem intelligo qualis extitit is, qui cursum habuit priusquam cuderetur ex viliori materia: & sic regalis argenteus nouus & vetus valuerunt singuli aetate regis Henrici secundi tres marauedinos. Hoc probatur ex legibus eiusdem regis in ciuitate Toro conditis anno 1411. vnde liquet, regalem argenteum paulo ante per diuersas necessitates publicas auctum fuisse ad duodecim marauedinos: deinde confestim imminutum ad tres. Deinde successu temporis regnante Ioanne primo valuit idem regalis argenteus eiusdem ponderis quatuor marauedi nos. Ita quidem intelligo pondus regalis argentei, quod octo regales efficiebant, & appendebant paulo minus vnam vnciam. Denique monetis omnibus semper de est iustum pondus, quatenus satisfiat impensis ad eam cudendam necessarijs. Quod vero aetate regis Ioannis primi regalis argenteus valuerit quatuor marauedinos, probatur ex lege quam idem rex Ioannes condidit Burgis anno 1388. deinde cum augeretur argenti precium, peruenit regalis argenteus ad valorem duodecim marauedinorum, & nuncupatae fuerunt tunc temporis quartae certi nummi valoris trium marauedinorum: quod constarent quarta parte vnius regalis: qui etiam valuit decem & sex marauedinos: atque inde fuerunt nuncupatae quartae numi quatuor marauedinorum. denique antiquitus habita est ratio monetae argenteae iuxta valorem ipsius argenti, vel paulo plus. prout est notorium. Preterea in huius regni legibus & historis fit mentio numismatum aureorum: praecipue in Ca[art. 3]stellae regno fuit vsus duplorum: & ex legibus regis Henrici secundi in Toro conditis anno 1407. lege 62. videtur duplus Castellanus eo seculo valuisse triginta sex marauedinos communes: quorum singulus valebat decem denariolos, veluti modernus: deinde idem rex Henricus aux it monetarum precium, & valuit duplus Castellanus, centum & viginti marauedinos: & confestim reducta ad iustum valorem moneta, valuit triginta quinque marauedinos: sic probant leges eiusdem regis Henrici, conditae in Toro anno 1411. Aetate regis Ioannis primi valuit duplus Castellanus quinquaginta marauedinos, quod patet ex legibus eiusdem regis Ioannis, quas condidit in Biruiesca ano 1377. Burgis ano 1388. Inter duplos qui cursum habebant aetate regis Ioannis secundi, erant aliquot admodum infimae materiae: & bonae perinde ac malae excidebant iustum valorem: prout aucta erant auri & argenti, ac aliarum rerum precia: veluti patet in petitionibus Madricij in Comitijs anno 1425. oblatis, in contractu cuiusdam venditionis aetate regis Ioannis secundi anno 1425. celebrato de certo praedio territorij Hispalensis, in quo contractu vidi factam mentionem duplorum Mauritanorum qui legibus regijs adequabantur duplis Castellanis, singuli ad septuaginta marauedinos: quod tolerabatur, quia per id tempus dupli Mauritani habebant cursum, tametsi essent inferioris materiae, veluti & Castella. Iste contractus initus fuit quinta decembris, per quem domina Leonora Guttieres Abbatissa, & monachae ordinis sanctae Clarae vendiderunt praedium Villae noue de Balbona Francisco de Villafranca, bis mille, ducentis, & quinquaginta duplis Mauritanis: singulum duplum ad septuaginta & vnum marauedinum. Duplus iste Castellanus nostra aetate cursum habuit: verum non extitit tam bonae materiae neque tanti ponderis, velut ij quos dixi cursum habuisse, aetate regis Henrici secundi, & Ioannis primi, & vltimi, annis abhinc triginta vel quadraginta percussi, valebant trecentos & sexaginta quinque marauedinos. Dupli antiqui valebant aetate Regis Ioannis primi duodecim Regales argenti signati, & argenti rupti vnciam cum dimidia cum octaua parte vnciae, veluti ex praedictis legibus apparet. Vltra praedicta, pro elucidatione eorum quae dicturi sumus, conuenit expendere pondus dupli istius Castellani, & videre quantum auri continuerit: Quantum vero assequi possum, opinor duplum istum habuisse pondus vnius Castellani, quod quidem hactenus colligo ex sequentib. Primo, quia Rex Ioannes primus, anno 1390. Segobiae condidit legem secundae supplicationis, cum mulcta mille & quingentorum duplorum, nil iudicando praeter duplos, absque vlla declaratione precij illorum: quamobrem dupli isti debent intelligi Castellani, & similes ijs, qui continentur in alijs legibus eiusdem Regis, quod mea sententia clarum apparet, nostris & patrum nostrorum temporibus, postquam eadem lex fuit condita, dupli isti fuerunt iudicati ad pondus & precium Castellanorum: vnde confestim probatur, duplum Castellanum eius aetatis habuisse pondus vnius Castellani. Opinor etiam, duplos istos eosdem existere, qui vulgo cum capite nuncupantur, ex eo, quod ait lex prima Regis Ioannis primi, condita in Biruiesca, vbi fit mentio certi honorarij duplorum, quos illi regnum promisit, certa forma signatorum capitibus maiusculis & minusculis. Nuncupantur isti dupli: Dupli cum capite, in prouisionibus a Carolo 5. anno 1539. in materia supplicationum expeditis, cum mille & quingentis duplis. Secundo, quia in constitutionibus vniuersitatis Salmaticensis, conditis anno 1412. vel paulo ante, iubentur dari singulo Doctori in actis Licentiae & Doctoratus duo dupli, qui procul dubio nequeunt aliter intelligi, quam de duplis Castellanis, qui ea aetate cursum habuerunt in istis regnis, & semper aestimati fuerunt ad pondus & valorem Castellanorum, veluti notorium est, nec potest negari, vel adduci ratio in contrarium. Praedictis omnibus correspondet precium & estimatio duplorum ex Regalibus argenteis, ponderis huius nostre aetatis: quandoquidem certum sit, nunc temporis vnam auri particulam valere vndecim argenti particulas, ac per aestimationem auri & argenti, quae semper aucta est, vel saltem nunquam tantum valuit in Castella, quantum in praesentiarum valet, colligi potest: Duplum vnum aestimatum ad Regales duodecim efficientes vnciam vnam cum dimidia argenti, continere plus auri, quam Ducatus nostri temporis. Pondus igitur dictorum duplorum adaequabit vnum Castellanum, veluti diserte probatur: nam in praedictis legibus duplus Castellanus aequiparatur duplo Mauritano, qui appendit vnum Castellanum, & vltra. Si quis consideret aetatem Regis Henrici secundi, cum dupus Castellanus valeret triginta sex Marauedinos communes, & quod eodem seculo non fuerit exilius auri & argenti precium, quam aetate Regis Alfonsi decimi, poterit inferre, Marauedinum aureum, aetatis Regis Alfonsi decimi, qui iuxta eandem rationem valebat sex Marauedinos communes, ad minimum appendisse sextam partem vnius Castellani: quamobrem si consimilis moneta aurea hodie percuteretur, valore fere suo adaequaret duos Regales argenteos cum dimidio, & minutim octoginta marauedinos. De simili marauedino aureo, debent intelligi leges, quas condidit Rex Alfonsus, eius nominis decimus: tametsi iuxta supputationem Doctoris Montalui, transactam per ordinationes Regias, quas modo habemus, marauedinus iste valuerit decem communes, quorum singuli constabant decem denariolis, velut ij, qui hac aetate cursum retinent. Alter Marauedinus aureus vetustior, ad quem refer[art. 4]ri debent leges antiquae horum regnorum, condite ante etatem Regis Alfonsi decimi, & ille, que ex ijs decerptae sunt, appendebat iuxta legem styli sex marauedinos, superius tractatos: vnde colligitur, fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, tametsi tum temporis valuerit triginta sex marauedinos communes, qui hodie excederent valorem quadringentorum & octoginta marauedinorum, vel quatuordecim Regalium argenteorum. Ex praedictis omnibus liquidum efficitur, Marauedinum aureum contentum in legibus Partitarum, debere intelligi, ac iudicari, fuisse ponderis vnius Gastellani: nam qui easdem leges condiderunt, respectum habuerunt ad monetam antiquam auream, interpretantes, sicut interpretati sunt leges tantae vetustatis, easque in ordinem redigentes. Huc spectat argumentum, mea quidem sententia admodum efficax, quod qui condiderunt praedictas leges Partitarum, easque in ordinem redegerunt, optime intellexerint, pondus solidi aurei Iustinianaei, nempe quod pondere adaequaret vnum Castellanum. Probe norunt etiam, solidum & aureum extitisse eiusdem ponderis: vnde claret, praedictos auctores in legibus, quas interpretati sunt, nihil prorsus immutare voluisse: verum si quando quidpiam immutarunt, existimarunt a se nullam mutationem fieri, haud intelligendo leges, veluti ab alijs intellectae fuerunt: & sic in omnibus locis, vbi ius commune mentionem facit solidi vel aurei, interpretati sunt in eorum versionibus marauedinum aureum, vel simpliciter Marauedinum, subintelligentes aureum: vnde apparet, predictos auctores iudicasse, Marauedinum aureum contentum in vetustis horum Regnorum legibus, ante tempora Regis Alfonsi decimi, vel Fernandi tertij eius parentis, & aliorum Regum aetatis, proximae conditis, fuisse eiusdem ponderis, cuius est modo Castellanus, nempe sextae partis vnius vnciae auri, cuiusmodi septuaginta duo efficiebant libram Romanam duodecim vnciarum. Huic declarationi & opinioni famulantur leges Regum Gotthorum, qui in Hispania regnarunt ante Regem Rodericum, quarum ad hodiernam diem habetur notitia per librum, qui dicitur & inscribitur, Forum iudiciale, vulgo Fuero Iuzgo, latina lingua conscriptum, & per librum vernaculum antiquum, qui eo tempore fuit in vsu, parum differentem ab eo, quo nunc vtimur. Hisce in legibus Gotthicis, creberrime fit mentio solidorum aureorum in textu latino, qui in eodem textu Hispanico vocantur Marauedini, vel Moruisij aurei, & alias simpliciter Marauedini, vel Moruisij. Istos solidos aureos intelligo olim fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, veluti solidus Romanus, cuius in suo Codice mentionem facit Iustinianus: vnde praesumi potest, tempore Regum Gotthorum, in Hispania solidos Romanos & Iustinianeos, in contractibus & commercijs cursum habuisse: quandoquidem eo tempore, quo Gotthi regnarunt in Hispania, non erant ab ea Romani omnino exclusi: verum gubernarunt Hispaniae partem vsque ad Suintillam, vicesimum sextum Regem Gotthorum, qui regnare coepit anno 621. & Romanos exegit ab vniuersa Hispania & Francia Gotthica, atque monarcha istarum prouinciarum remansit, vt scribit S. Isidorus, Rodericus Archiepiscopus Toletanus, & Alfonsus de Carthagena, episcopus Burgensis: tametsi Paulus Emylius in Chronica Francorum, attribuat hanc monarchiam Regi Sisebutho, qui fuit vicesimus quartus Rex Gotthorum, & coepit regnare anno 612. Quomodocunque sit, cum Iustinianus imperium Romanum possederit, & sexaginta annis, aut circiter antea obierit, verisimile est, permansisse eius numismata & solidos aureos, & alias consimiles monetas, quae iussu Imperatorum eius successorum, percussae fuerunt, quantum ad contractationem & commercium Hispaniae, cuius portionem Imperatores habuerunt, spectare potuit, & postquam inde eiecti fuerunt, veluti solent durare & tractari huiusmodi numismata, tam excellentis & praestantis metalli. Hoc ipsum colligi potest ex ijsdem legibus Gotthicis, in quibus solidi isti aurei diuiduntur per tremisses, vt patet l. vltim. titu. vltim. libro 6. & lib. 8. titulo 4. in lege quae incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, & in lege: Si algun hombre encierra ganado, vbi in textu latino fit mentio tremissis aurei, veluti partis solidi, prout autem supra probauimus, capit. 3. numero 4. solidus Iustinianaeus quoque diuisus fuit in tremisses aureos. Denique tam ex nomine, quam ex ipsa diuisione & contractatione, cum Romanis facile possumus intelligere, solidos aureos contentos in legibus Gotthicis extitisse eiusdem ponderis, vel eosdem, quales fuerunt Iustinianaei: quamobrem sunt ponderis vnius Castellani. Iuxta hanc rationem possunt intelligi plurimae leges fori Iuzgo, praecipue lib. 7. & 8. & alijs pluribus locis, vbi textus latinus vtitur solidis, & Hispanicus Marauedinis aureis, vel simpliciter Marauedinis. Quod si velimus inferre, Reges Gotthos non curasse Romana numismata, dicemus, eosdem mandasse percuti solidos aureos, ad imitationem solidorum, Caesareorum & eiusdem ponderis. Huc faciunt, quae Petrus Alcocerius attigit in ea historia, quam immensa diligentia & curiositate conscripsit de insigni & imperiali ciuitate Toletana, lib. 1. capit. 32. qui affirmat & testatur, se vidisse dimidium Marauedinum aureum magnitudinis medij Castellani, signatum Toleti, aetate Regum Gotthorum, altera parte habentem Regis effigiem, cum hisce literis: Vuitigis Rex, altera literas: Toleto pius. Verum esse constat, Petrum Alcocerium nuncupare hoc numisma Measam auream, prout leges fori Iuzgo nuncupant tremissem Measam auream, vt apparet ex l. vlti. tit. vlti. lib. 7. vbi textus latinus posuit tremissem, & vernaculus interpretatus est Measam auream: quod si ita sit, Measa aurea nequijt esse dimidium Marauedini aurei, sed tertia pars, prout probatur lege, quae incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, titulo 4. libro 8. & certum est, tremissem aureum fuisse tertiam partem solidi, aetatis Iustiniani, vt probauimus capit. 3. & haec est eius propria significatio, cui non obstat lex, quae incipit: Si algun hombre encierra ganado, in eodem titulo 4. vbi textus latinus posuit, tremissem vnum pro duobus capitibus, & textus vernaculus interpretatus est, duas partes vnius Marauedini: est enim error euidens, quandoquidem tremissis non vult significare, neque significat, duas partes vnius Marauedini, sed tertiam partem Marauedini, vel solidum: tamen existimans, quod lex latina poneret pro singulo capite duarum vnam tremissem, in textu vernaculo interpretati sunt pro duobus capitibus, duas partes vnius Marauedini, subintelligendo duas tremisses. Tandem numisma, cuius Alcocernis facit mentionem, fuit dimidius Marauedinus, vel dimidius solidus aureus, qui in legibus Iustinianaeis dicitur semissis, & non tremissis. Non fuit igitur Measa aurea, qui est verus tremissis, vt patet ex ijsdem legibus Gotthicis. Ex omnibus praemissis apparet, Marauedinos aureos, quibus Gotthi vsi sunt, partitos per semisses & tremisses, fuisse eiusdem ponderis, cuius solidus aureus Imperatorum, & Castellanus aureus, qui nostro tempore in Castella cursum obtinuit. Huius solidi faciunt mentionem leges praedicti Fori Iuzgo, quas allegaui, & aliae plures, praecipue lex 17. & 18. libro 2. titulo 1. Tametsi Doctor Montaluus in glossa Fori, libro 1. titulo 5. lib. 2. Fori, dicat, hunc solidum aureum Fori iudicialis valuisse centum & tres aureos. Nullam hactenus vidi auctoritatem, vnde haec opinio probari possit: verum ex lege, quae incipit: Porque vemos ya muchos Iuezes, y muchos merinos, in dicto titulo libro 2. Fori Iuzgo, mea sententia clarum apparet, hunc solidum minorem fuisse vna vncia auri: quamobrem fieri nequit, vt valuerit tot auri numismata, veluti annotauit Doctor Montaluus. Ante aetatem Regis Alfonsi decimi, hisce in regnis cursum habuit certus auri numus, quem nuncupabant Moruisium Alfonsinum: is nimirum fuit Marauedinus aureus Alfonsinus. Istorum fit mentio in quadam scheda vel instrumento, quem habet ciuitas Toletana, vbi continetur cessio venditionis, quam fecit Rex Fernandus tertius, eidem ciuitati de municipijs Alcocer, Herrera, & alijs locis, precio quadraginta quinque millium Moruisiorum Alfonsinorum, cuius mentionem facit doctissimus I. V. Licentiatus Ioannes Arce de Otalora, in suo insigni tractatu de nobilitate, 2. parte, capit. 4. & Petrus Alcocerius libro paulo ante allegato, libro 1. capit. 84. aestimantes, singulum Marauedinum fere ad valorem vnius Castellani, nempe sexta parte vnius vnciae auri. Haec scriptura exhibita est in lite, quam in hac Curia & Cancellaria Granatensi, ciuitas Toletana sustinet contra Marchionem de Gibraleon, & Comitem de Belalcazar, in qua lite producuntur testes, deponentes, praefatum Moruisium Castellanum fuisse ponderis & valoris vnius Castellani. Tametsi circa hunc valorem non viderim testimonium, vel auctoritatem alicuius historiae, vel legum antiquarum: & pars Marchionis praetendit, Moruisium Alfonsinum fuisse minoris valoris & ponderis. Quod si hic Moruisius sit Marauedinus aureus antiquus, qui iuxta legem styli appendebat sex Marauedinos bonos, clara & manifesta est eius aestimatio & pondus, ex ijs, quae modo tractauimus: vnde etiam apparet, Moruisium istum Alfonsinum, si fuit ex ijs Marauedinis aureis, cursum habentibus initio regni Alfonsi decimi, vel paulo ante, quod istorum sex appenderint vnum Castellanum. Non meam edissero sententiam, cum sit articulus concernens litem pendentem. Posteaquam tractauimus, aestimationem & pondus quorundam numismatum antiquorum huius Regni, conuenit ex praedictis aliquot intellectus & declarationes plurimarum legum in Partitis contentarum eruere, vt hinc elucescat quaedam notitia alijs legib. Regijs intelligendis accommoda. Prima illatio erit circa intellectum legis. 7. titul. [art. 5]13. part. 6. vbi interpretando authentic. Praeterea C. vnde vir & vxor, dicit: Verum haec quarta non debet excedere centum libras auri. Hanc eandem summam librarum auri, in isto casu posuit Nouella Iustiniani in Authentica, Vt liceat matri & auiae. §. quia vero. Quod si debeamus insequi aestimationem, quam de auri libra facit Iustinianus in lege quoties C. de susceptoribus. & arcar. nempe librae singulae ad septuaginta duos solidos aureos, vel Castellanos, supputant centum istae librae auri, septem millia & ducentos aureos Castellanos: Lex etenim Partitarum conformiter debet intelligi ad legem, quam interpretata est, quae intelligit de libris Romanis, duodecim vnciarum, & singulam ad septuaginta duos Castellanos: ita vt praedicta lex sit conformis huic euidenti supputationi, quantum ad quantitatem, quam voluit limitare. Secunda illatio spectat ad leg. 4. titulo 13. partit. 1. vbi tractando, qualiter iniuria sepulchris & funeribus illata vindicari debeat, dicit, quod Iudex eam haud minoris aestimat centum Marchis. Ista lex decerpta est ex lege 3. §. si nemo erit, & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchrorum violat. & ibi statuitur haec poena ad centum aureos, non ad centum marchos, quae plurimum differunt: manifeste enim apparet, centum Marchos, siue sint aurei, siue argentei, longe excedere centum aureos: quare debet animaduerti haec varietas legis Partitae, & illa, lege 12. titulo 9. Partit. constituendo eidem delicto poenam, & interpretando eandem legem Romanorum ijsdem terminis, ponit centum Marauedinos aureos, & non centum marchos aureos. Sic etiam lex 2. 3. titulo 18. libro 4. Fori, tractans de ijsdem poenis, eas constituit ad centum solidos aureos, vbi notandum est, illarum legum conditores intellexisse solidum aureum, & solidum Iustiniani, vnum atque idem numisma, eiusdem valoris & ponderis existere, veluti copiose supra disseruimus, capit. 3. In hac eadem materia iniuriarum, mortuorum sepulchris illatarum, dicit eadem lex 12. titulo 9. partit. 7. Quicunque saxa vel lateres a sepulchris abstulerit, vel sepulchra aperuerit, quatenus mortuos pannis spoliet, luat Regi duas libras auri: quae lex mendosa est, & debet restitui, decem auri libras, ex lege qui sepulchra. C. de sepulch. violat, vbi notandum est, hanc poenam initio constitutam fuisse ad viginti libras auri, ex lege 2. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani, quam condidit Imperator Constantinus, statuens eandem poenam Iudici non castiganti praedictum crimen: vnde prouenit l. si quis sepulchrum. C. de sepulchrorum violat. Postea idem Imperator in eodem casu constituit poenam decem auri pondo in lege 4. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani. Hinc deriuauit predicta l. Qui sepulchra. Debent intelligi haec auri pondo singula ad septuaginta duos Castellanos, & sic debet interpretari l. Partitarum, ita vt duo auri pondo sint centum et quadraginta quatuor Castellani, & si fuerint decem auri pondo, erunt septingenti & viginti Castellani, si per consuetudinem aut forum aliter non fuerit receptum aut dispositum. Quod dixi circa dictas leges Regias, debet intelligi iuxta intentionem, quam habuerunt ij, qui predictas leges copularunt circa pondus, & valorem solidi: nam iuxta valorem antiquorum aurerorum, de quibus tractant Iurisconsulti, velut diximus cap. 3. singulus aureus tantum appendebat, quantum hodie duplus aureus, quem duplicem Ducatum nominant, & minutim per numos argenteos viginti quinque denarios, supputantes pro pemodum triginta Reales, ex ijs, quibus modo vtimur. Tertia illatio offertur, quantum ad l. 9. tit. 18. part. 1. quae constituit sacrilego poenam nongentorum solidorum. Lex ista decerpta est ex cap. si quis contumax. 17. q. 4. & ex concilio Triburiensi, anno 895. celebrato. Solidi isti non intelliguntur esse aurei, neque solidi Iustinianei, sed alij solidi minoris aestimationis, de quibus tractauimus cap. 3. §. 2. explicando intellectum cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. Quarta illatio debet expendi, quantum ad l. 7. titu. 18. parte 1. vbi interpretando solidum dicti cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. ait lex: Istos solidos debere intelligi Marauedinos, & veraciter, si intelliguntur Marauedini aurei ponderis solidorum Iustinianaeorum, veluti ex consuetudine solent leges Partitarum: ingens est aestimatio, & poena magnae quantitatis, ex quo, & ex alijs considerationibus, dicti §. 2. Sustinuimus istos solidos non fuisse aureos, sed solidos Gallicos argenteos, etiam aere commixtos. Haec intelligi debent, quantum ad aestimationem solidorum conformium, cap. qui subdiaconum. & iuxta tempus conueniens, intelligendo, quod leges Partitarum voluerint immutare aestimationem, nec pondus antiquorum numismatum contentum in Legibus vel Canonibus, quas interpretabantur, quod mihi quidem fit admodum verisimile, siquidem vsi sunt voce marauedini, quae tunc valde communis erat diuersis monetis aureis & aereis. Verum si haec opinio duriuscula videbitur &, opponatur, quod lex interpretando praedictum caput Decreti voluerit illam monetam immutare, & reducere ad marauedinos Castellanos, tunc vsum habentes, necessum est considerare non intellexisse marauedinos aureos antiquos aetatis Regis Alfonsi, cuius tempore praedicte leges conditae fuerunt: poena si quidem ista in quantitate longe maior existeret, quam eius capitis, quod lex interpretatur, verum intelligi debet de marauedinis aereis, tunc in vsu, tametsi precij valorem excederent existentib. iuxta id quod notabitur illatione 7. quandoquidem in legibus Partitarum quoque mentio fiat marauedinorum aereorum, ex eo, quod dicetur illatione 13. quae quidem aestimatio magis conuenit predicto capiti. qui subdiaconum, cum minori derogatione, vel immutatione iuris veteris. Quinta illatio est circa l. 10. tit. 18. par. 1. quae statuit poenam sacrilego triginta auri librarum, qui vim intulerit ecclesijs. Librae istae ex omnibus supradictis colliguntur, esse singulae duodecim vnciarum, ita vt haec poena sit quadraginta quinque marchorum argenti, iuxta id, quod notauimus capit. 4. pro intellellectu capit. quisquis. 17. quaest. 4. Sexta illatio spectat ad praxin, l. 18. tit. 4. part. 3. vbi tractando de iurisdictione mediocri vel mixto imperio, ait, quod ad talem iurisdictionem pertineat, cognoscere vel determinare litem, vltra trecentos Marauedinos, & ad iurisdictionem minorem pertinuit sententiam proferre, cognoscere & definire litem infra trecentos Marauedinos aureos. Isti Marauedini ex ijs, quae dixi, debent aestimari singuli ad Castellanum: Talis etenim est stylus legum Partitarum. Praedicta lex decerpta est ex Nouella Iustiniani, tit. de defensoribus ciuit. §. & iudicare, vbi hosce trecentos Marauedinos aureos subinde vocat solidos, & subinde confestim aureos. Pro meliore autem & faciliore praedictorum intellectu, aduertendum est, praedictam aestimationem claram existere, praesupponendo leges Partitarum noluisse monetam, neque poenam in sua quantitate a legibus antiquis, quas interpretati sunt, immutare, velut annotaui. Verum si de eo tractetur, & verisimilior sit opinio, dicere, leges Partitarum constituisse numerum poenarum, in legibus antiquis contentarum, quas interpretabantur respectum habendo ad monetam, quae aetate Regis Alfonsi decimi, vel noni, patris Regis Sanctij in vsu fuit, alia debebit haberi ratio in aestimatione Marauedinorum in eadem l. 18. & aliarum similium contentorum, vt singulus Marauedinus aureus sit ponderis sextae partis vnius Castellani, ita vt sex Marauedini in auri pondere, efficiant vnum Castellanum, iuxta quam rationem trecenti Marauedini hodie, quantum ad auri pondus, efficient quinquaginta Castellanos, tametsi valor & aestimatio singuli Marauedini, tunc valuerit decem ex ijs, qui modo cursum retinent, vel sex, iuxta aliam computationem. Vnde resultat, pondus auri praedictorum trecentorum Marauedinorum, ad pondus expensorum, hodie continere aestimationem, quam habent quinquaginta Castellani, nempe vigintiquatuor millia, ducentos & quinquaginta Marauedinos. Et hoc quidem habita consideratione ponderis auri, tam etsi iuxta minutam aestimationem marauedini eius temporis, trecenti marauedini, multiplicando singulum per decem efficiunt tria millia marauedinorum, & multiplicando singulum per sex, mille & octoginta Marauedinos. Quod si dicamus, veros quosdam insigniter doctos & curiosos annotasse d. l. Partitae, & similes debere intelligi de Marauedinis aureis vetustis, qui olim expendebantur, antiquis in legibus contentis, quorum singulus in auro appendebat sex eorum, qui cursum habebant, etate qua leges styli conditae fuerunt, tametsi certo constet, tales leges styli, precipue l. 114. loqui de Rege Alfonso decimo, patre Regis Sanctij, velut probauimus ca. 5. nu. 4. Apparet sane iuxta praedicta, leges Partitarum non intelligi de moneta tum temporis currente, quando quidem illas condidit Rex Alfonsus decimus, Regis Sanctij pater, quod inficias iri nequit, verum deberent intelligi de moneta aurea vetustiore, ad quam refertur praedicta lex styli, & idem Rex Alfonsus in illa nominatus. Sunt igitur tales Marauedini, ponderis vnius Castellani aurei, conformes ponderi solidi Iustinianei, velut probatum fuit d. c. 5. tametsi ea aetate singulus per monetam minutiorem aestimatus valuerit, iuxta vnam computationem sexaginta marauedinos presentes, & iuxta alteram triginta sex marauedinos. Hinc manifestum apparet, quod quicunque fatebitur praenominatam legem Partitarum, debere intelligi de Marauedino antiquo, quem lex styli ait fuisse aureum, & appendere sex illorum, quibus tunc vtebantur, debebit concedere, singulum marauedinum contentum praedicta l. 18. debere esse ponderis vnius Castellani aurei, & conformem in pondere solido Iustinianeo, licet eius valor per minutos marauedinos accreuerit, vel ratione temporis & legum nouarum immutatus fuerit. Concedet etiam, marauedinos praedictae l. probe ad Castellanos aureos & solidos Iustinianeos esse reductos: quamobrem exigua erit differentia inter opinionem, quam prima huius operis editione, quantum ad istam illationem sustinui, & eam, quae deinde magno cum respectu annotata fuit in contrarium: verum in idem recidit, si (veluti sensi) lex Partite intelligatur de ijs marauedinis aureis, quos antiquos lex styli nominat. Septima illatio debet notari, quantum ad l. 8. ti. 7. partit. 3. in qua litigantibus pertinacibus poena constituitur certorum Marauedinorum pro mulcta pertinaciae. Qui mea sententia non debent esse Castellani aurei, veluti sunt alij plurimi, legibus Partitarum contenti: nam in alijs casibus procedunt dictae leges cum intentione interpretam di ius commune. Hoc in casu intelligerem huiusmodi marauedinos, iuxta estimationem, quam habebat marauedinus aureus vel bonus, etate Regis Alfonsi decimi, nempe sex praesentis aetatis, vel decem iuxta aliam computationem, cui fauet l. 1. ti. 4. lib. 1. fori, que contumaci coram Rege citato & conuento, eandem poenam centum marauedinorum constituit, veluti praefata lex Partitae. Marauedinos aunt legum Fori, semper intelligimus ex bonis, nempe aureis, qui cursum habebant aetate regis Alfonsi decimi, & eius coetaneorum per summam numorum ereorum. Iuxta hanc rationem debent intelligi, marauedini contumacib. in poenam constituti, l. 1. 2. 3. 4. tit. 3. lib. 2. fori, & solidi, quorum ibi fit mentio, iuxta id, quod annotauimus de valore & aestimatione solidorum. Hec ipsa interpretatio predictorum marauedinorum, nempe quod intelligi debeant ex bonis, colligitur ex l. 24. 25. & 26. styli, quae respectum habent ad marauedinum bonum Regis Alfonsi decimi Eandem opinionem sustinuit Hugo Celsus in Repertorio verbi Emplazamiento, licet istae contumaciae aliter dirigantur alijs in locis, iuxta consuetudinem. Octaua illatio pertinet ad l 3. tit. 8. part. 3. vbi constituit poenam centum marauedinorum in vno casu, & decem in altero, quando possessor resistit & impedit, ne fiat, vel exequatur locatio. Isti marauedini debent intelligi ex bonis, nempe ex ijs, quorum precipue vsus erat etate Regis Alfonsi decimi, qui erant aurei, vel aureis aequales, iuxta aestimationem, quam insecuti sumus & expendimus. Hoc probatur ex eo, quod praefata lex non est decerpta ex iure communi, neque ex alijs, quas ego vidi: quamobrem illam sum intellecturus, conformem monetae Regis, qui eam signari iussit, nempe Regis Alfonsi decimi. Nona illatio spectat ad l. 20. tit. 23. part. 3. vbi in casu refugij ad Curiam, lex reputat & iudicat eum pauperem, qui non possidet valorem viginti marauedinorum, qui si debeant intelligi, iuxta monetam regiam, quam lex condidit (nam quod ad eam summam, iuxta id, cuius in praesentiarum reminiscor, non possumus eam referre ad alias leges antiquas) singulus marauedinus valet decem presentes, vel sex bonos, iuxta aliam rationem. Supputant igitur praedicti 20. marauedini, ad minimum sexcentos & viginti marauedinos presentes, singulum ad 10. denariolos, qui tunc temporis valebant in regalib. argenteis, eiusdem quo moderni sunt ponderis vltra 40. Regales, qui ea aetate plus erant, quam hodierno tempore, 3000. marauedinorum, considerando precium omnium alimentorum, veluti probauimus ex legib. antiquis huius regni, & in presentiarum estimamus inopem, qui in casu refugij a Curiam, non possidet in bonis 3000. marauedinorum. Quantum ad id, quod quispiam sit obligatus se pauperem ac inopem declarare, ait l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. Qui habuerit in bonis centum marauedi nos, non obligatur se pauperem ac inopem declarare. Marauedinos istos intellexit Montaluus singulum pro 10. marauedinis nostri temporis: verum per aliam rationem aestimo singulum ad sex marauedinos praesentes. Erant vero tunc temporis centum marauedini longe maioris valoris, quam hodie quinquaginta ducati, prout omnia exiguo precio venundabantur. Sic etiam, quantum ad id spectat, quod quispiam ob paupertatem nequeat esse accusator, ait l. 2. titul. 1. part. 7. illum esse pauperem, qui in bonis non possidet quinquaginta marauedinos. Ista lex fuit decerpta ex l. nonnulli. ff. de accusationibus, pro hoc effectu constituente quinquaginta aureos, qui iuxta communem iuris opinionem, contentam in legib. antiquis debent aestimari pro conformitate illius aetatis, qua leges fuerunt condite, et sustinendo id, quod probaui c. 3. debet ex pondere auri singulus aureus appreciari ad duplicem ducatum, vel ad quartam partem vnius vnciae auri, & in argento ad viginti octo Reales, siue Regales, & amplius: quando quidem singulus aureus valuerit absque aliqua contradictione, viginti & quinque denarios, efficientes argenti tres vncias cum dimidio, & amplius. In moneta aerea, singulus aureus valebat mille quadrantes, vel quatrinos, qui fere totidem supputant Marauedinos ex ijs, qui hodie in Castella vsum retinent. Haec ipsa declaratio, quae est vera & genuina l. nonnulli. applicatur ad legem Partitarum: si intellexerimus, auctores illarum voluisse aliquam innouationem facere: verum cum illorum mens fuerit declarare aureum antiquum, pro precio & valore solidi Iustiniani, debemus praedictam summam aestimare ac reducere ad quinquaginta aureos Castellanos, & ad eorum valorem, iuxta illa, quae superius annotauimus. Decima illatio est circa l. 41. tit. 2. part. 3. ex qua interpretando authenticam: nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitandis, dicit: Quod causae infra decem Marauedinos, sunt & debeant reputari breues: ita vt nequaquam oporteat pro illis actionem scripto instituere. Ista quantitas non erat taxata iure communi, veluti apparet ex eo, quod notatur ex dicta authen. quamobrem intelligemus, aestimationem conformem esse monetae Marauedinorum principalium, cursum etate, quo lex fuit condita, habentium, nempe bonorum, iuxta vnam computationem ad decem pro singulo, aut sex iuxta alteram, ita vt essent vel centum, vel sexaginta Marauedini, qui tum temporis pro ratione exigui precij rerum necessariarum, tantum conferebant, quantum hodie duo ducati, & amplius. Vndecima illatio est admodum manifesta, quo ad l. 9. tit. 4. part. 5. de donatione, quae fieri potest absque insinuatione ad quingentos Marauedinos aureos. Lex ista decerpta est ex l. sancimus, & ex l. penulti. C. de donationibus, vbi fit mentio quingentorum solidorum, quorum singulus tum temporis pondere adaequabat vnum Castellanum, vel sextam partem vnius vnciae auri: & sic lex Partitae debet intelligi iuxta eandem aestimationem, vt singulus Marauedinus aureus, sit vnus Castellanus, veluti tractauimus libr. 1. variarum Resolutionum, cap. 11. Duo decima illatio deducitur pro intellectu l. 2. titu. 11. part. 3. vbi in causis infra decem Marauedinos defertur iuramentum, quando adest probatio vnius testis. Quantitatem istam ius commune reliquit in arbitrio Iudicum: quamobrem non erit inconueniens, subinde intelligere marauedinos istos per solidos Iustinianeos, qui sunt Castellani aurei, tametsi proprius intellectus referri debeat ad Marauedinos aetatis Regis Alfonsi decimi, quorum sex appendebant vnum Castellanum, veluti tractauimus in ijs, quae hactenus explicauimus. Decimatertia illatio deducitur ad intelligentiam l. 5. 7. 8. & aliarum quatuor sequentium, tit. 20. & l. 13. 15. tit. 19. part. 3. vbi fit mentio Marauedinorum, appreciando tributa, quae ex priuilegijs & alijs constitutionibus, & sigillis penduntur in Curia. Istos Marauedinos eosdem intelligo, cuiusmodi vsum habuerunt aetate Regis Alfonsi decimi, & paulo ante seculo parentis eius Regis Fernandi, neque intelligi debent per monetam auream vel argenteam, prout dicit eadem lex 15. tit. 19. part. 3. & sic debent aestimari Marauedini legum in partitis contentarum, haud enim interpretantur certam monetam iuris communis, & legum Romanarum, neque tractant de Marauedino aureo. Decimaquarta illatio pertinet ad l. 14. titu. 6. part. 3. quae Aduocatis salarium appreciando, ait: Maius salarium non excedat centum Marauedinos. Isti Marauedini debent aestimari aurei, & singuli ad pondus aureorum antiquorum, nempe ad duplum vnum, vel duos ducatos simplices, prout diximus: nam lex ista decerpta est l. 1. §. si cui. ff. de varijs & extraordin. cognit. vel ad minimum debet aestimari singulus ad Castellanum, prout tractauimus ad l. 2. tit. 1. part. 7. Fit mentio in aliquot Castellae regni historijs, cu[art. 6]iusdam monetae, quam Francum nuncupabant. Francus iste fuit aureus, & valebat decem Regales argenteos, eiusdem ponderis cum ijs, qui hodie cursum retinent, & octo habent vnciam vnam. Erat Francus sexta parte minor duplo Castellano eius aetatis, quem capite isto extendimus, prout deducitur, & bene colligi potest ex quadam ordinatione, quam condidit Rex Ioannes, eius nominis primus, in Viruiesca, anno 1387. ita, vt Francus appenderit aliquid vltra ducatum, ex ijs, qui nostro tempore vsum retinent. In priuilegijs quoque & legibus horum regnorum fit mentio Petitorum, & monetarum in materia contributionum, & debet intelligi, quod singulae monetarum istarum equiualebant quinquaginta coronatos, vulgo Cornados, nempe octo Marauedinos praesentes & octo Cornados, quod probatur per aliquot scripta & monumenta nobilitatum & distributionum, ex quibus praedicta resultat aestimatio. FINIS. INTELLECTVS NOTABILES VARIORVM LOCORVM IVRIS CANONICI, CIVILIS ET REGII. -  Ex Iure Ciuili. -  LEX cum fundus. ff. de lega. 2. numero 2. fol. 12. -  L. serui electione. ff. de legat. numer. 5. col. 1. fol. 13. & eius gl. acerrime defenditur. nume. 6. col. 2. ibidem. -  L. Si ita. ff. de auro & argent. legat. num. 5. colum. 1. fol. 13. -  L. Quod saepe. §. in his. ff. de contrah. empt. numer. 7. col. 1. fol. 18. -  L. Si venditor. ff. de actio. emp. l. 2. C. de rescind. vend. gloss. in c. per tuas. de donat. num. 8. col. 1. fol. 19. -  L. Iulianus. §. si Titius ff de act. empt. num. 9. col. 2. fol. 19. -  L. Si in venditione. §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. numer. 10. col. 1. fol. 20. -  L. 2. ff. de fid. instru. col. 2. fol. 28. -  L. Si instituta. §. de inofficioso ff. de inoff. testa. num. 6. colum. 1. fol. 34. -  L. Vnic. C. quando Impera. inter pupil. num. 3. col. 1. fol. 238. -  L. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. colum. 1. folio 238. -  L. Si communem. ff. quemadmo. seru. amit. numero 2. colum. 1. fol. 206. -  L. Cum auus. ff. de cond. & dem. num. 12. col. 1. fol. 249. -  L. Quidam. §. 2. ff. de legatis. 1. col. 1. fol. 178. -  L. Venditor. ff. de iudic. num. 3. col. 1. fol. 42. -  L. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59. -  L. 4. ff. de pet. haered. num. 6. col. 2. fol. 73. -  L. Si suspecta. ff. de inoffic. testam. num. 3. col. 1. fol. 76. -  L. Saepe. ff. de re iudic. num. 7. col. 1. fol. 81. & num. 9. colum. 1. fol. 84. -  L. Ingenuum. ff. de statu homin. colum. 1. fol. 78. -  §. Scientibus. in l. saepe. ff. de re iudic. col. 1. fol. 81. -  §. Nam & si libertus. d. l. saepe. col. 1. fol. 84. -  L. Is a quo. ff de rei vendicat. num. 3. col. 2. fol. 103. -  L. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. atque vbi late examinantur dict. Barto. num. 4. col. 2. fol. 104. -  L. Si perlusorio. & l. a sententia. ff. de appella. 77. col. 3. b. -  L. Ab exequutore. §. alio. ff. de appellati. l. parentes. C. de euict. col. 1. fol. 94. -  Authen. de litig. §. ab hoc autem. col. 2. fol. 100. -  L. Nullum. C. de testi. num. 8. c. 1. fol. 117. -  L. Eius. §. vlti. & l. a latronibus. ff. de testa. col. 2. fol. 145 -  L. pen. §. mancipia. ff. solut. matr. col. 1. fol. 175. -  L. Si aestimatis. ff. solut. matrim. num. 4. col. 1. fol. 176. -  L. properandum. §. sin autem vtraque. -  L. vni. C. de ratio. oper. public. ibidem. -  L. vnic. C. de collat. aeris. lib. 10. num. 4. colum. 1. fol. 271. -  L. vnic. C. de argent. precio. lib. 10. num. 6. col. 1. fol. 272. -  L. 1. ff. de contra. emp. col. 2. fol. 298. -  Ex iure Regio. -  Guadalaiarae Regia lex examinatur. num. 7. col. 1. fol. 25. -  L. 57. titu. 6. part. 1. nume. 2. col. 1. fol. 42. -  L. 4. titu. 23. partit. 3. col. 1. fol. 94. -  L. 15. tit. 1. partit. 6. col. 2. fol. 172. -  L. 19. tit. 11. partit. 4. col. 2. fol. 176. -  L. 16. titul. 11. part. 4. col. 1. fol. 180. -  L. 22. tit. 8. part. 5. col. 2. fol. 184. -  L. 104. Caro. 5. anno 1537. Pintiae. col. 1. fol. 267. -  L. 7. tit. 13. part. 6. col. 1. fol. 295. -  L. 14. tit. 13. partit. 1. col. 2. ibid. -  L. 9 tit. 18. part. 1 col. 2. fol. 295. -  L. 10. tit. 18. parti. 2. col. 1. fol. 296. -  L. 18. titu. 4. part. 3. ibid. -  L. 8. titu. 7. part. 3. col. 2. ibid. -  L. 3. tit. 8. part. 3. col. 5. ibid. -  L. 41. tit. 2. part. 3. col. 1. fol. 297. -  L. 9. tit. 4. part. 5. col. 1. fol. 297. -  -  Ex iure Pontificio. -  Clement. vnic. de renunciat. num. 8. col. 2. fol. 51. -  Capit. Romana. §. contrahentes. de foro compet. lib. 6. numer. 3. col. 1. fol. 55. -  Capit. 1. de priuilegijs in 6. num. 5. col. 2. fol. 62. -  Capit. cum capella. de priuileg. in 6. colum. 1. fol. 63. -  Cap. penult. de re iudica. num. 8. colum. 1. fol. 84. -  Cap. cum olim. de causa possess. & propriet. num. 2. col. 1. fol. 87. -  Cap. super eo. de offi. delegat. num. 5. col. 1. fol. 95. -  Clemen. 1. de re iudica. fol. 101. colum. 2. num. 9. & num. 7. col. 1. fol. 165. -  Cap. 1. de fide instrum. col. 1. fol. 119. -  Cap. si contra vnum. de offic. deleg. in 6. numer. 5. colum. 2. fol. 169. -  Cap. futuram. 12. q. 1. num. 2. col. 2. fol. 187. -  Cap. aliud. 11. q. 1. num. 4. col. 1. fol. 207. -  Cap. vt commissi. §. nec non faciendi. de haeret. in 6. num. 5. col. 1. fol. 209. -  Cap. qui sub diaconum. 17. quaestio. 4. col. 2. fol. 272. -  Clemen. 1. de magist. col. 1. fol. 274. -  Cap. conquerente. de offic. ordin. num. 9. col. 1. fol. 274. INDEX COPIOSISSIMVS MATERIARVM OMNIVM, RERVMQVE MAXIME NOTABILIVM, QVAE HOC IN VOlumine continentur, ordine alphabetico digestus. -  De litera A. -  ACCVRSIVS siliquam falso solidum interpretatur, & quinos solidos decem. nu. 10. col. 1. fo. 275 -  Actus venditionis ad rationem mensurae constituitur: cum tot iugera ex certo fundo venduntur. num. 3. col. 1. fol. 15 -  Actus venditionis, legati, vel donationis, an fiat ad rationem mensurae, vel corporis certi & limitati plurimum interest. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Adiectio a testatore facta, post testamentum regulariter non cedit legatario, quoties fit in diuersis rebus ab ipsis legatis. num. 5. col. 1. fol. 13 -  Adiectio cedit legatario, quoties accedit accessor is rei legatae. num. 6. col. 2. fol. 13 -  Adiectio quando accedat legato, vide in dictione, legato fundo. -  Aduocati a iudicibus coguntur patrocinari gratis pauperibus, quando deficit aduocatus publico stipendio suffragaturus. col. 1. fol. 33 -  Aegyptiorum regnum omnium vetustissimum. colum. 1. fol. 6 -  Aes cur misceatur auro vel argento. colum. 2. fol. 268 -  Aeris grauis poena vnde dicta fuerit. col. 1. fol. 254 -  Aereus numus vide in d. numus. -  Aestimatio absque certa quantitate an faciat emptionem. nu. 7. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & ibi intellectus. l. 16. tit. 11. part. 4. numer. 9. col 2. fol. 179 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quod dos restituatur eodem modo quo data fuit. numer. 2. col. 2. fol. 174 -  Aestimatio emptionem non facit in tribus casibus hic traditis & explicatis. num. 10. col. 1. fol. 180 -  Aestimatio non facit emptionem quoties adijcitur pactum, quod res aestimatae soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc extiterint, habita tamen ratione augmenti & diminutionis boni viri arbitratu. numer. 4. colum. 1. fol. 176 -  Aestimatio quarundam rerum dotalium tacite a iure constituitur. num. 6. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiamsi precium in alterius arbitrium conferatur. numer. 1. col. 1. fol. 174 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem non efficit, si pactum sit, quod res ipsae soluto matrimonio restituantur. num. 3. col. 1. fol. 175 -  Aestimatio rerum dotalium tunc manifeste facit emptionem, cum pactum fuerit, soluto matrimonio res ipsas vel earum aestimationem arbitrio & electione mariti restituendas esse. num. 5. col. 2. fol. 176 -  Aestimatio vbi emptionem fecerit, etiam tunc in subsidium vxor agere poterit vtili rei vendicatione ad rem aestimatam, quae per tertium possidetur titulo lucratiuo vel oneroso. colum. 1. fol. 179 -  Agri communes duabus ciuitatibus an possint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus altera minime consentiente. num. 6. col. 2. fo. 234 -  Agri priuati dominus, an possit eundem agrum pratum efficere & constituere. num. 2. col. 2. fol. 231 -  Analogia auri ad argentum. col. 2. fol. 265 -  Annona & merces olim in Hispania quam vili precio habebantur. col. 1. fol. 293 -  Annorum Domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei & mensis in quo confectum fuerit. nu. 2. co. 1. fol. 128 -  Appellandi vsus sancte ac religiose in religionibus monachorum sublatus est. col. 1. fol. 152 -  Appellandum est a legato ad delegantem. & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. §. vlt. ff. quis & a quo appell. num. 8. col. 2. fol. 25 -  Non tamen esse appellandum a delegato ad delegantem tenet Ioannes Faber in princip. instit. de vulga. col. 1. fol. 26 -  Appellandum est ad Regem a praelatis & episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. nu. 2. col. 2. fol. 21 -  Appellare quando possit venditor a sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94 -  Appellare tertio non potest cui sententia lata inter alios etiam ignoranti nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Appellari an possit a iudicibus ordinarijs ad ipsos nobiles iurisdictionem merum & mistum Imperium habentes. numer. 6. col. 1. fol. 24 -  Appellari potest ad Regem omisso medio iure regio. num. 9. colum. 2. fol. 26 -  Item & ad summum pontificem. col. 2. fol. 25 -  Appellans eligendo viam super iustificatione, vel reuocatione sententiae latae, renunciare videtur reuocationi attentatorum. col. 1. fol. 146 -  Appellatio a diffinitiua & appellatio ab interlocutoria in quo distinguantur. col. 2. fol. 155 -  Appellatio ad regem deferenda est etiam a iudice per dominum alicuius oppidi constituto ad audiendas appellationum causas, non autem ad ipsum dominum. col. 1. fol. 25 -  Appellatio an admittatur a sententia lata in iudicio possessorio. num. 8. col. 1. fol. 153 -  Appellatio an possit tolli a principe vel lege humana. & ibi de citatione. num. 6. col. 2. fol. 151 -  Appellatio admittenda non est nisi ex iusta & expressa causa. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Appellatio in quibus casibus iure prohibetur. col. 1. fol. 148 -  Appellatio non aliter legatarijs permissa est, quam ipsimet haeredi scripto. col. 2. fol. 93 -  Appellatio omisso medio proposita causae cognitionem deuoluit, etiam vbi appellari omisso medio non potest, col. 1 fol. 27 -  Appellatio prohibita est a tribus sententijs conformibus. col. 1. fol. 25 -  Appellatio quando proponitur contra regulam iuris, propter praesumptionem doli, non aliter admittenda est, quam si expressa causa iustificetur. nu. 6. col. 1. fol. 34 -  Appellatio suspendit iurisdictionem iudicis, qui sententiam pronunciauit. col. 2. fol. 144 -  Appellatione deserta an censeatur deserta nullitatis causa. col. 1 fol. 159 -  Appellationes quae ad regem deferuntur, vt & aliae causae quae eius diffinitionem exigunt in ipsa curia regia examinantur & diffiniuntur. col. 2. fol. 27 -  Appellationum primarum ius an videatur translatum concessa iurisdictione, mero & misto imperio in aliquo oppido & territorio. col. 1 fol. 22 -  Argentarij qui dicebantur. num. 4 col. 2. fol. 300 -  Argentum an possit ita excoqui, vt non habeat alterius metalli admixtam partem. col. 1. fol. 269 -  Argentum Ariandicum. cap. 1. fol. 268 -  Argentum de ley de onze dineros quatro granos quid sit. colum. 2. fol. 268 -  Argentum postulatum. col. 1. fol. 269 -  Argentum vulgo acendrado. col. 1. fol. 268 -  Argenti bonitas qualiter deprehenditur. col. 1. fol. 268 -  Argenti numi apud Hispanos signati quibus modo vtimur. num. 2. col. 2. fol. 255 -  Argentei quibus diuenditus fuit Christus, cuius ponderis fuerint. col. 1. fol. 262 -  Argentei turonenses qui fuerint. col. 3. in fi. fol. 274. -  Aristotelis locus expenditur ad intellectum iurisconsulti in l. 1. ff. de contra. empt. num. 2. col. 1. fol. 299 -  Armillae quas seruus Isaac donauit Rebeccae quanti ponderis ac valoris fuerint. col. 1. fol. 260 -  Assarius aereus numus fuit, quorum duo efficiebant assem semuncialem. col. 2. fol. 254 -  Asses quod pondus habuerint apud Romanos, & quomodo ad nostros marauedinos reducantur col. 1. fol. 254 -  Attentata appellatione pendente sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem a quo. num. 1. col. 1. fol. 145 -  Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. nu. 2. col. 2. fol. 145 -  Attentata non reuocantur quoties appellatio non habet effectum suspensionis. nu. 7. col. 1 fol. 152 -  Attentata non reuocantur, vbi appellatum est a sententia lata super agris communibus iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. nu. 9. colum. 2. folio 154 -  Attentata non sunt ante omnia reuocanda in hisce casibus in quibus appellatio iure non est admittenda. colum. 1. folio 148 -  Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. nu. 1. col. 1. pag. 156 -  Attentata pendente lite super nullitate ante omnia sunt reuocanda. col. 2. fol. 157 -  Si tamen nouatio facta fuerit ante inhibitionem iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata ante omnia reuocanda. ibid. -  Attentata per tertium non sunt ante omnia reuocanda. num. 4. col. 1. fol. 157 -  Attentata post appellationem ab interlocutoria quo ad legem ipsam, & etiam ante inhibitionem nulla sunt & irrita. nu. 2. col. 1. fol. 156 -  Attentata post appellationem extraiudicialem, an sint ante omnia reuocanda. nu. 5. col. 1. fol. 157 -  Auditorium quid. col. 1. fol. 28 -  Auditores regij, nec legatus romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. numero 3. colum. 1. fol. 47 -  Auditores Regij. vide consiliarij. -  Attentatorum reuocatio caute petenda est: ita vt non petatur simul cum reuocatione sententiae. col. 1. fol. 146. -  Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. nu. 3. col. 1. fol. eodem. -  Attentatorum reuocationem an impediat notorius iuris defectus. nu. 4. col. 1. fol. 147 -  Auocare causas ab inferioribus iudicibus non possunt auditores Regij nec legatus Romani Pontificis. col. 1. fol. 47. -  Auocatio causarum quid sit, & cui iure competat. nu. 1. col. 1. fol. 46. -  Auocatio causarum quotuplex sit, & quot modis ea fieri recte possit. col. 2. fol. 47. & col. 1 fol. 50 -  Auocatio causae licet tacite fiat per literas posteriores facientes mentionem priorum literarum, tamen valet, quicquid a iudicibus actum fuerit, donec fuerint posteriores literae ab ipso impetrante iudicibus exhibitae. col. 2 fo. 52 -  Auocatio causae cum decreto irritanti quid operetur: & quid si fiat motu proprio. nu. 7. col. 1. fol. 50 -  Auocatio causae facta ad alterius petitionem quo nam modo sit intelligenda. nu. 9. col. 1. fol. 52 -  Auocatio mandati habet vim omnino, etiam si non habuerit eius scientiam ille cui datum erat mandatum. & ibi intellectus clem. vnicae, de renunciat. nu. 8. col. 2. fol. 51 -  Aurum Albicratense Gallicum excellentissimum. colum. 1. fol. 269 -  Aurum de xxij. xxiij. & xxiiij. quilates quid. col 1. fo. 267 -  Aurum obrizum. col. 1. pag. 268 -  Aurum varijs nominibus appellatur ab Hebraeis. colum. 1. pag. 268 -  Auri bonitas traditur & qua ratione cognosci possit. nu. 4. col. 2 fol. 266 -  Auri libra quonam modo aestimetur in iure. numer. 2. colu. 1. pag. 277 -  Auri vetus proportio ad argentum. col. 1. & 2. pag. 266 -  Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis. nu. 1. col. 2. pag. 269 -  Aureus Castellanus quantum appendebat. col. 1. pag. 263 -  Aureus numus apud Romanos quo tempore fuerit percussus nu. 1. col. 2. pag. 262 -  Aureus quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciae partem. nu. 2. col. 2. pag. 269 -  Aureus quod fuerit sexta vnciae multis rationibus probatur. nu. 1. col. 2. pag. 264 -  Aureus Romanus apud iurisconsultos quanti fuerit valoris. col. 1 fol. 263 -  Aureus semissis & tremissis. col. 1. fol. 270 -  Aurea diuersa numismata expenduntur. toto. cap. 3. -  Aureus dictus est solidus etiam eo tempore quo erat quarta vnciae pars. col. 1 fol. 270 -  Authenticum quid proprie dicatur. nu. 1. col. 2. fol. 118 -  De litera B. -  BALDVS falso dena viginti esse censet. col. 1. fol. 275 -  Baldi opinio declaratur in l. cum fundus. de legat. secundo. col. 2. fol. 11 -  Bardulia dicta est Castella. col. 1. fol. 2 -  Beneficium vacare in curia & apud sedem Apostolicam idem esse censet glo. in c. statutum. de praebend. in 6. colum. 1. fol. 219 -  Beneficia ecclesiastica non possunt conferri in his regnis exteris & alienis. nu 5. col. 1. fol. 214 -  Beneficia omnia cuiuscunque dioecesis saltem curam animarum habentia, si patrimonialia efficerentur, consultissimum esset reipubli. col. 2. fol. 214 -  Beneficia patrimonialia vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui theologis & magistris ex electione sunt conferendi si apud sedem Apostolicam vacauerint, non facile admittitur derogatio. col. 2. pag. 218 -  Beneficia pertinentia ad ius patronatus. vide ius patronatus. -  Beneficia vbi in curia vacauerint, & per summum Pontificem fuerint alicui collata cum expressa derogatione iurispatronatus laicorum, an sit locus regio edicto de non impetrandis literis derogatorijs. col. 1 fo. 28 -  Blanco quis numus fuerit. col. 1. fol. 291 -  Medias blancas olim in Hispania. ibidem. -  Blancae vulgo dictae ex marcho signantur, cxcij. duae autem efficiunt vnum marauedinum col. 3 fol. 253 -  Ex libra autem Romana cuduntur. 288. ibidem. -  Bonitas pecuniae intrinseca an sit consideranda iuxta tempus contractus vel solutionis. nu. 2. col. 2. fol. 302 -  Bracharensis concilij constitutio examinatur. col. 2 fol. 274 -  De litera C. -  CAMBIRE licet numismata aliquo ab alterutra parte concesso precio. nu 4 col. 2. fol 299 -  Hoc tamen Cambium secundum Caietanum tantum licitum est publicis campsoribus. col. 1 fol. 300 -  Campsores vnde dicti. ibidem. -  Cancellarius quis dicatur. col. 1. fol. 28 -  Cancellarij apud veteres dicuntur ijdem qui hodie notarij dicuntur. col. 2. fol. 28 -  Cancellarij potestas & dignitas quanta fuerit ab hinc mille annis apud Gallos, Hispanos, & Anglos. ibid. -  Caracta quae dicantur apud aurifices. col. 2. fol. 266 -  Caelius secundus deceptus in scholijs ad Iuuenalem, dum trientem sensit omnium minimam monetam. col. 2. fol. 254 -  Carolus Molinaeus in libello ad edictum Henrici secundi Gallorum Regijs cautissime est legendus: quia tradit multa aduersus ecclesiasticam iurisdictionem. col. 2. fol. 188 -  Castella olim Bardulia dicta est. columna prima. folio 2. -  Castro a rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio, & quid de mero & mixto imperio. nu. 10. colum. 2. fol. 8 -  Castro concesso cum iurisdictione an veniat merum an mistum Imperium. col. 2. fol. 10 -  Castro concesso cui nulla adhaeret iurisdictio nec mistum nec merum imperium, non censetur vlla translata iurisdictio, etiamsi princeps qui Castrum concedit, eam specialiter habeat. col. 1. fol 9 -  Caussa possessoria rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. col. 1. fol. 210 -  Causa possessoria rei spiritualis quoties mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularem expediri, sed est omnino per ecclesiasticum examinanda. co. 2. fol 210 -  Causa semel ad curiam delata non redit ad iudicis inferioris cognitionem, & quid vbi appellatio non est iustificata. nu. 5. col. 1. fol. 48 -  Causae principalis cognitio retineri non potest in curia principis ex appellatione quacunque. numer. 6. colum. 2. folio 49 -  Causae remissio vide Remissio. -  Cautio an sit danda de restituendis alimentis & expensis quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare. nu. 7. col. 2. fol 35 -  Cautio idonea praestanda est de restituendis alimentis & expensis litis, quoties reus diues cogitur pauperi actori alimenta ministrare. col. 2 fol. 35 -  Chirographum plene probat, quoties constat, scriptum vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius contra quem producitur. nu. 2. col. 2. fol. 139 -  Citatio a principe an possit tolli, cum sit naturalis defensio a iure naturali instituta. col. 1. fol. 151 -  Clausula, appellatione remota, an noceat tertio. & traditur late intellectus c. super eo. de offic. deleg. num. 5. colum. 1. fol 95 -  Clausula (appellatione remota) an noceat tertio. nu. 5 colu. 1. fol. 98 -  Et quos effectus habeat. col 1. fol. 152 -  Clausula ex qua datur electio quo ad res vel aestimationem marito vel vxori quid operetur. numero 5. colum. 2. folio 176 -  Clausula, quod res restituantur eodem precio quo fuerint aestimatae, an impediat venditionem fieri per aestimationem. nu. 3. col 1. fol. 175 -  Clericus an sit remittendus ad forum ecclesiasticum, si iudex ecclesiasticus decernit non secularis. col. 2. fol. 200 -  Clericus condemnatus ad emendam honorabilem a iudice seculari, an non possit opponere primae tonsurae exceptionem. nu. 2. col. 1. fol. 201 -  Clericus coniugatus an sit cogendus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem. nu. 9. col. 2. fol. 194 -  Clericus in minoribus constitutus habens beneficium ecclesiasticum non poterit vti tabellionis offic. col. 2. fol. 126 -  Clericus in sacris constitutus, qui tamen si vere incorrigibilis potest absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. fol. 197 -  Clericus in sacris constitutus etiam beneficium ecclesiasticum habens poterit apud curiae romanae tribunalia ecclesiastica tabellionis officium exercere. col. 1. pag. 126 -  Clericus in sacris constitutus quando puniri possit per iudicem secularem absque degradatione & traditione. nu. 2. col. 1. pag. 197 -  Clericus laici haeres litem coram seculari iudice coeptam cum defuncto apud eundem iudicem prosequi tenetur. nu. 2. colu. 1. pag. 42 -  Clericus laici haeres nondum coepta lite apud secularem cum defuncto vocandus est pro actione haereditaria ad iudicem ecclesiasticum, & quid de iure regio partitarum. nu. 4. col. 1. pag. 44 -  Clericus lite pendente apud iudicem ecclesiasticum detineri debet reclusus in carceribus. nu. 4. col. 1. pag. 203 -  Clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi non renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum, vel emphiteusim. co. 2. fo. 43 -  Clericus non habens beneficium ecclesiasticum poterit esse tabellio apud secularia tribunalia publice. columna 2. pag. 126 -  Clericus non potest consentire in alterius iudicis iurisdictionem absque episcopi consensu col. 1 fol. 57. -  Aliud tamen dicendum est, vbi clericus in locum aliquem destinaret solutionem. & in eodem postea inueniretur: tunc enim posset conueniri apud illius loci tribunal. ibid. -  Clericus primae tonsurae puniri potest quandoque per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. num. 3. col 2 fol. 197 -  Clericus primae tonsurae, qui post monitionem non fuerit vsus tonsura & vestibus clericalibus quocunque in crimine puniri potest per iudicem secularem, absque vlla degradatione & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. col. 2. fol. 196 -  Clericus qui apud iudicem secularem accusatus omisit vsque ad sententiam opponere declinatoriam fori exceptionem merito est in expensis condemnandus. colu. 2. fol. 201 -  Clericus sacris ordinibus insignitus, quamuis beneficium ecclesiasticum non habeat, non poterit officium tabellionis exercere etiam apud ecclesiastica tribunalia. co. 2. fo. 126 -  Clerici remissio cuius expensis fieri debeat. num. 5. colum. 1. fol. 203 -  Clerici ante omnem humanam legem iure diuino sunt exempti a iurisdictione seculari. num. 1. col. 1. fol. 187 -  Contrariam tamen opinionem multi probare conantur. col. 1. fol. 188 -  Clerici arma portantes an possint per iudicem secularem puniri. num. 7. col 2. fol. 203 -  Clerici coniugati non ex hoc amittunt fori priuilegium, quod semel aut aliquando tonsuram & vestes clericales dimiserint, modo tempore delicti tonsi fuerint, & vestibus clericalibus induti. col. 2. fol. 194 -  Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. num. 7. col. 1. fol. 193 -  Clerici & eorum res non sunt iure diuino a iurisdictione principum secularium exempti in rebus temporalibus & criminalibus, quae spiritualia non attingunt. col. 2 fol. 189 -  Clerici & monachi an possint esse tabelliones numer. 8. col. 1. fol. 126 -  Clerici facti post commissum delictum, quando effugiant forum secularis iudicis. col. 1. fol. 198 -  Clerici in his, quae vere & proprie spiritualia & ecclesiastica sunt, potestate principis secularis exempti sunt. col. 1. fol. 189 -  Clerici possunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli ad eas soluendas. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Clerici primae tonsurae coniugati tunc priuilegio fori & canonis gaudent, cum vnicam & virginem vxorem acceperint. col. 2. fol. 192 -  Contrarium tamen tenet Ioannes a Bello visu. ibid. -  Clerici primae tonsurae qui semel regiam & secularem iurisdictionem declinauerint, quae patiantur iure regio incommoda. nu. 6. col. 1. fol. 203 -  Clerici primae tonsurae qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiastico ministerio seruientes, non videntur a seculari iurisdictione exempti. co. 1. fol. 198 -  Clerici primae tonsurae quicunque etiam si liberi sint a matrimonio, non sunt exempti in criminalibus causis a iudicibus secularibus: nisi tempore commissi criminis & quatuor proximis ante mensibus tonsura & vestibus clericalibus vsi fuerint. colum. 1. fol. 196 -  Clericorum exemptio a potestate iudicis secularis, an sit diuino vel humano instituta. nu. 1. col. 1. fol. 187 -  Clericorum exemptio potuit a romano pontifice iure humano induci, etiamsi non fuerit iure diuino statuta. num. 3. colu. 1. fol. 189 -  Clericorum exemptio & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an possit tolli vel limitari per Romanum Pontificem. nu. 4. col. 1. fol. 190 -  Clericatus quo modo probari potest. nu 3. col. 2. fol. 202 -  Clericales vestes quae dicantur, & quae in hoc possit consuetudo efficere. colum. 2. fol. 194 -  Cognitio principalis causae retineri potest in curia principis quandoque ex appellatione quacunque. nu. 6. co. 2 fo. 49 -  Collatio beneficij facta praesente & tacente illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illam impedire, valet omnino. col. 2. fol. 97 -  Colonus, vide Sterilitas. -  Computum apud Hispanos idem quod apud Italos & Gallos millio. col. 2. fol. 279 -  Condemnatus, vide Victus, & condemnatio expensarum, vide expensas. -  Confessus & conuictus non auditur appellans tam in criminalibus quam in ciuilibus. num. 5. col. 2. fol. 148 -  Confessus & conuictus an possit tormentis subijci. co. 1. f. 149 -  Confessus tantum etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandum admittitur. col. 1. fol. 150 -  Confessio in ciuilibus, & criminalibus an impediat appellationem. nu. 5. col. 1. fol. 149 -  Confiteri potest quis peccatum quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit. colum. 1. fol. 62 -  Consensus vt praesumatur, quot requirantur. fol. 96. 97. -  Consiliarij Regij ius habent in regnis Hispaniarum tollendi vim & violentiam quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. col. 1. fol. 212 -  Consiliarij regij non cognoscunt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendi ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur. col 2. fol. 212 -  Consuetudo an possit exemptionem clericis concessam restringere. nu. 5. col. 2. pag. 191 -  Consuetudo Anglorum apud quos clerici quicunque etiam coniugati in sacris constituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus mixtis & personalibus, merito a iuris pontificij professoribus reprobatur. co. 2. fol. 191 -  Et quid de Gallorum consuetudine, apud quos clerici in realibus actionibus apud iudices seculares conueniuntur. colum. 1. fo. 192 -  Constitutio Alexandri VI. traditur, quae de tonsura & vestibus clericalibus tractat. nu. 1. col. 1. fol. 196 -  Conuictus legitime vbi torquetur & negat crimen quid dicendum. col. 2. fol. 149 -  Et an possit condemnari ad mortem. col. 1. fol. 150 -  Contrahens tamen si habeat bona in loco contractus, poterit iudex loci contractus praemissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, mittere actorem in possessionem bonorum, quae reus in loco contractus habet. colu. 2. fol. 55 -  Contractus ratione nemo potest conueniri nisi ibidem inueniatur. col. 1 fol. 55 -  Contractus ratione quando quis possit, vbi contraxerit conueniri, late traditur. nu. 3. col. 1. fol. eod. -  Contractus si paratam habet executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causae remissio fieri debet. col. 1. fol. 58 -  Contradictor legitimus quis dicatur. col. 2. fol. 77 -  Contradictor, vide tertius. -  Coronati aurum est 22. caractorum. colu. 1. pag. 266 -  Coronati seu coronae quibus modo vtimur, & expenduntur. col. 2. pag. 262 -  Correctores ciuitatum non debent mitti populorum expensis. col. 1. fol. 23 -  Si vero mittuntur ad petitionem populorum stipendium habere debent ab ipsis populis. col. 2. fol. eodem. -  Correctores cur in Castellana repub. semper exteri solent mitti. col. 1. fol. 24 -  Correctorem in ciuitatibus quae alicui duci aut Marchioni subditae sunt, an domini, inuitis populis possint rectorem mittere. col. 1. fol. 24. -  Creditor habens hypothecam absque priuilegio, vel priuilegium absque hypotheca in actione personali, an eodem iure vti possit. num. 2. col. 1. fol. 182. -  Et quid vbi creditor posterior habet causam onerosam. nu. 3. col. 1. fol. 183. -  Creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore: bene tamen eo nolente & refragante potest agere hypothecaria. colum. 2. folio. 81. -  Creditor prior hypothecam & priuilegium praelationis habens potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam si ea sit bona fide consumpta. numer. 1. colum. 2. folio. 181 -  Cruzado quis numus fuerit. col. 1. folio. 291. -  Curia apud Romanos quae dicebatur. col. 2. fol. 27 -  Curia principis hoc priuilegium habet, quod quilibet dum in ea est in ciuilibus apud curiae iudices possit conueniri, etiam si ibi non contraxerit. col. 1. fol. 29 -  Curia Regis quae dicatur, & ibi de regijs auditorijs & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. num. 10. col. 2. fol. 27 -  Curiae dicebantur, in quibus vnusquisque populi Romani quid gerebatur, quales sunt hae triginta numero, in quas Romulus populum Romanum distribuit. col. 2. fol. 3 -  Curiata comitia quae dicebantur. col. 2. fo. 3 -  De litera D. -  DAMNATVS ad mortem vbi testamentum fecerit & mortem obierit eo tempore quo poterit appellare, valet ipsum iuramentum. colum. 2. folio 145 -  Decimarum causa quandoque potest apud iudicem laicum expediri. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Denarius & drachma attica eiusdem sunt ponderis. colu. 2. fol. 257 -  Denarius Hispano regali quo aurifices vtuntur, respondet. col. 2. fol. 257 -  Denarius olim cudebatur ex argento puro, quandoque ex misto. num. 6. col. 1. fol. 287 -  Denarius quid, & eius pondus. col. 2. fol. 257 -  Denarius romanus non semper eiusdem ponderis fuit. col. 1. fol. 258 -  Denarius romanus decem assibus fuit aestimatus. ibidem. -  Denarij & quinarij pondus examinatur. numer. 7. colum. 2. fol. 257 -  Denarij & Sestertij valor traditur: & intellectus l. vlt. C. de donat. nu. 11. col. 2. fol. 291 -  Derogatio iurispatronatus laicorum an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. numer. 7. colum. 2. fol. 222 -  Dispensatio ad retinendum beneficium vacaturum. num. 12. col. 1. fol. 229 -  Dobla Castellana & Morisca cuius valoris fuerit. colum. 1. fol. 293 -  Dominus an potest absque speciali priuilegio Regis, vel legitima praescriptione prata quae dehesas dicimus, ex suis agris efficere. col. 2. fol. 233 -  Poterit nihilominus vites & oliuas in eo plantare. ibidem. -  Dominus agri priuati libere potest mutare eiusdem agri culturam. nu. 5. col. 1. fol. 234 -  Dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. col. 1. fol. 230 -  Domum reuocandi priuilegium, vide priuilegium. -  Domini esse quicquid in agro priuato nascitur, etiam sine industria. numero tertio. columna secunda. folio 232 -  Dotales res in quibus casibus alienari possunt a marito consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Drachma differt a romano denario contra Budaeum. colu. 1. fol. 258 -  Duces, Comites & Marchiones non possunt causas auocare a iudicibus ordinarijs. nu. 4. colu. 2. folio 47 -  Duella constat ex duabus sextulis, estque tertia pars vnciae. col. 1. fol. 256 -  Dupondius aereus numus fuit duarum librarum. colum. 1. fol. 254 -  Dupondius, Semis, Quadrans, Triens, Semuncia, Sextula. nu. 3. col. 1. fol. 254 -  De litera E. -  ECclesia an habeat priuileginm vocandi quemcunque ad curiam Regis quoad primam causarum cognitionem. num. 3. col. 1. fol. 38. -  Emptionem ex aestimatione praesumi, an impediat mariti inopia. num. 8. col. 2. fol. 178 -  Episcopus potest auocare causam pendentem coram eius vicario. col. 1. fol. 46 -  Episcopi lata significatione Regis vasalli dicuntur. c. 1. fo. 22 -  Epistola recognita probat, & quid si non fuerit recognita. num. 7. col. 1. fol. 143 -  Eugubinus deceptus Genes. cap. 24. & Leuit. 27. col. 1. f. 261 -  Exceptio declinatoria fori proponi poterit a clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quae transierit in rem iudicatam. num. 2. col. 1. fol. 201 -  Exceptio vbi ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius exercentis, communiter receptum est, non posse proponi, vt probatio eius admittatur post conclusionem in causa. col. 1. fol. 168 -  Exceptio vtcunque dilatoria, si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit. col. 2. f. 167 -  Excommunicatio lata post appellationem, licet sit nulla: illata tamen post sententiam intra tempus ad appellandum, valet mero iure ac ligat. col. 2. fol. 145 -  Executio an impediatur nullitate opposita per exceptionem. col. 2. fol 157 -  Executio apud Gallos sententiae latae in parlamento principis, etiam in prima instantia per exceptionem nullitatis impediri non potest. col. 2. fol. 160 -  Executio contractus & instrumenti publici quo laicus obligatur, an petenda sit coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huius laici haeredem. col. 2. fol. 44 -  Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiae, nisi trium sententiarum conformium. nu. 1. col. 1. fol. 160 -  Executio instrumenti publici an possit peti ex lege regia contra clericum, & coram quo iudice petenda sit. nu. 5. col. 2. fol. 44 -  Executio sententiae facta intra decem dies datos ad appellandum, reuocanda non est, si postea non appelletur. col. 1. fol. 146 -  Executio sententiae, vide in verb. Tertius. -  Executio trium sententiarum conformium, an impediatur nullitate opposita procedente a defectu iurisdictionis. col. 2. fol. 162 -  Executio trium sententiarum conformium, an habeat locum restitutionis in integrum lite pendente. nu. 7. col. 2. fo. 165 -  Exemplum & exemplar quonam modo differant. nume. 4. col. 2. fol. 121 -  Exemplum solenniter traductum ex originali, quibus praeiudicet. num. 5. col. 2 fol. 135 -  Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quandoque facit, etiam si de solennitate traductionis non apparet, quod late disputatur. numer. 7. col. 2 fol. 136 -  Exemplum vt probet, quantum temporis requiratur ad constituendam antiquitatem. ibid. -  Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali. nu. 4. col. 1. fol. 135 -  Exemplo creditur & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. num. 6. col. 1. fol. 136 -  Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. num. 2. col. 1 fol. 133 -  Exemplar deductum ab originali quae priuilegia, & de exemplatione priuilegij. num. 8. col. 2. fol. 138 -  Exempti in foro conscientiae, an delicti ratione forum sortiantur. num 5. col. 2. fol. 62 -  Exemptio clericorum a iurisdictione quamuis iure tantum seculari humano sit inducta: princeps tamen secularis vtcunque summus sit, non poterit huic immunitati aut exemptioni, proprijs legibus derogare. col. 1. fol. 190 -  Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quoad forum & canonem, an possint tolli vel limitar per romanum pontificem. ibid. -  Exemptio clericorum a foro seculari, etiam si secundum communem opinionem iure diuino foret inducta, id obtineret quoad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, atque itidem clericos primae tonsurae, qui tamen actu ministerio diuino vacarent. colum. 1. fol. 191 -  Expensarum condemnatio quae fieri debet aduersus temere litigantes, an sit facienda etiam propter iustam litigandi causam, si cum iuris communis regula conueniat, statutum alicuius vrbis & municipalis lex, quae dictet victum victori condemnandum in expensis. col. 1. fol. 172 -  Expensarum condemnatio tunc fieri debet, cum fuerint petitae. num. 5. col. 1. fol. 173 -  Expensarum condemnationem si quis petierit, eaque fuerit a iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum ibidem. -  Expensarum condemnatio fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. col. 2. fol. 171 -  Si tamen iudex condemnationem istam velit differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere. ibidem. -  Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. num. 3. col. 2. fol. 171 -  Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat. n 6. col. 2. f. 173 -  Expoliatus licet ante omnia sit restituendus: tamen si super petitorio & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi. col. 2. fol. 146 -  Euocatio litium & causarum, vide auocatio. -  Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. num. 5. col. 1. fol. 214. -  De litera F. -  FAlsa moneta vide in dictione, moneta. -  Feuda, emphiteusis & ius patronatus an admittant repraesentationem istam, vt filius locum patris praemortui obtineat cum patruo, vel vt eum excludat. n. 13. c. 2. f. 249 -  Fideicommissum familiae vel agnationi relictum vt proximiores admittantur, an proximiori testatoris primi vel vltimi possessoris deferatur. num. 1. col. 2. fol. 237 -  Filius fratris praemortui an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiae relictum. & inibi intellectus gloss. in l. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. num. 4. col. 1. fol. 240 -  Filius in successione descendentium erga ipsos ascendentes, an repraesentet patris personam, & in eius locum admittatur etiam vltra pronepotes. num. 5. col 1. fol. 243 -  Filius in maioratibus patrem repraesentat, & ideo nepos patruo praefertur, etiam si omnino agatur de succedendo transuersalibus. num. 10. col. 2. fol. 246 -  Filius pendente filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis a patre alimenta. nu. 8. col. 1. fol. 36 -  Filius secundo geniti mortuo primogenito absque liberis praefertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. nu. 9. col. 1. fol. 246. -  Foemina virgo quae coelibem vitam egit, an habeat priuilegium viduae. num. 2. col. 1. fol. 37 -  Forum conscientiae & tribunal exterius quantum differant. colum. 1. fol. 62 -  Forum ratione delicti quis non sortitur in foro conscientiae. num. 4. col. 2. fol. 61 -  Forum sortitur quis & habet eo in loco, vbi delictum commiserit, tametsi alias ibidem ea ex causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur. col. 1. fol. 61 -  Frater vtrinque coniunctus, an praeferatur in iure accrescendi & ex pupillari substitutione. nu. 2. col. 1 fol. 238 -  Francus quis numus fuerit apud historiographos Hispanos. num. 6. col. 2. fol. 297 -  Fructus omnes non tantum industriales & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinent. num. 3. col. 1. fol. 232 -  Fundo legato simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatae post testamentum accesserit. nu. 3. c. 2. f. 12 -  Fundo legato vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, Meum: an veniat in legatum, quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. num. 4. col. 1. fol. 13 -  Fundo legato qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit a testatore. num. 7. col. 1. fol. 14 -  Fur rem furtiuam alio deferens, an sit remittendus ad locum delicti. num. 9. col. 2. fol. 66 -  De litera G. -  GEnitiuus casus vbi potest extare restrictiue & demonstratiue est intelligendus potius vt restringat, quam vt demonstret. col. 1. fol. 63 -  Germaniae principes, quibus facultas data est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianam communitatem omnino repraesentant. col. 2. fol. 4 -  Gloss. emendatur in c. si quis aliquando. §. in leuitico. de poenit. distinct. 1. num. 10. col. 1. fol. 261 -  Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint. nu. 1. col. 1. fol. 1 -  Gothi vtebantur proprijs in legibus solido aureo Romanorum. col. 2. fol. 274 -  Granata anno domi. M. CCCCXCII. in ditionem Christianorum redacta fuit. col. 1. fol. 2 -  Gregorius Lopez vir diligentissimus in elimandis & expurgandis legibus regni. col. 2. fol. 43 -  De litera H. -  HAEreditatis petitio an detur contra possidentem titulo putatiuo. num. 4. c. 1. fol. 72 -  Haereditatis petitio cur non detur contra titulo possidentem, quae sit vera ratio. num. 2. c. 1. fol. 70 -  Haereditatis petitio datur contra possidentem titulo adquisito post testatoris mortem. num. 3. c. 1. fol. 71 -  Haereditatis petitio est iudicium vniuersale. & inibi quonam modo proponenda sit nu. 1. c. 2 fol. 69 -  Haereditatis petitio non datur contra possidentem titulo acquisito ab eo qui poterat petitione haereditatis conueniri. num. 5. c. 2. fol. 72 -  Haereditatis petitione proposita si in libello sit certa res expressim & nominatim petita, an poterit alia res in id iudicium deduci. num. 6. col. 2. fol. 73 -  Haereditatis petitio sufficiens, cum actor petit se pronunciari haeredem, & huic petitioni accedit omnium rerum restitutio, si actor obtinuerit. ibid. -  Haereditatis petitione agens non tenetur ad probationem dominij rei petitae. col. 2. fol. 70 -  Vnde maxime refert agatur rei vendicatione an petitione haereditatis. ibid. -  Haereditatis petitio qua ratione detur contra possidentem pro possessore & sic contra praedonem. ibi. -  Haereticus an sit remittendus. num. 12. col. 1. fol. 71 -  Haeretici ecclesiae reconciliati, qui habitum gestant publice poenitentium, an sint sub iurisdictione inquisitorum, vt pro alijs criminibus, quae ab haeresi distincta censentur, ab ipsis tantum inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis. num. 5. col. 1. fol. 209 -  Homo caeteris animantibus longe ciuilius. col. 2. fol. 2 -  Hypotheca generalis etiam tacita futura bona debitoris complectitur. num. 4. col. 1. fol. 183 -  De litera I. -  INcola quis proprie dicatur. c. 2 fol. 230 -  Infamia facti licet aliqua ex parte detrahat instrumentis non tamen infamis infamia facti priuatur exercitio tabellionatus, quamuis sit publicum. col. 2. fol. 124 -  Infamis creatus a rege tabellio, non est verus nec legitimus tabellio, nec adhibenda est fides eius instrumentis, nisi Rex principis potestate infamiam illam toleret. col. 2. fol. 123 -  Infamis infamia facti quae ex criminibus oritur, non debet a principe, nec a republica tabellio constitui. col. 2. fol. 124 -  Infamis infamia iuris non potest esse amanuensis, scriba seu notarius principis. col. 1. fol. 123 -  Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & praetorijs. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio publicus. col. 2. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio etiam ex his, qui non sunt a republica constituti, vt hoc officium publice exerceat. ib. -  Inhibitio non aliter operatur effectum, quam si fuerit canonice facta. & quae dicatur canonica. num. 3. col. 2. fol. 156 -  Inimicitiae suspicio non tollitur reconciliatione, nisi longo tempore fuerit confirmata. col 1. fol. 113 -  Inimicus a testimonio repellitur, & quonam modo haec conclusio sit intelligenda. num. 3. ibid. -  Inquilino alicuius domus an sit facienda remissio pensionis propter pestem similémue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. num. 3. col. 2. fol. 185 -  Pensionem tamen soluere tenetur pro tempore quo tenuerit. ib. -  Institutio facta ab episcopo patrono praesente, non tamen praesentante, valida est: nec potest rescindi, ex eo, quod fuerit facta patrono non praesentante. col. 2. fol. 95 -  Instrumentum authenticum quod dicatur, & in quo differat ab originali. columna secunda. folio 118. -  Instrumentum confectum a sacerdote tabellione validum est, licet male faciat sacerdos tali se immiscens officio. col. 1. fol. 127 -  Instrumentum confectum a tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. col. 1. fol. 124 -  Tertullianus vero originalia instrumenta appellat ea testimonia, quae probant Christi originem. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum originale dicitur ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus & omnium exemplarium, quae inde deduci possunt. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum publicum non necessario requirit in initio praeponi nomen domini, ac nomen imperatoris. numer. 1. col. 1. & 2. fol. 128 -  Instrumentum publicum quot testibus reprobari possit. numer. 6. col. 1. fol. 130 -  Instrumentum publicum quam fidem faciat inter extraneos a quibus confectum non est. num. 9. col. 2 fol. 132 -  Instrumentum publicum qua forma & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui. num. 3. colum. 2. fol. 133 -  Instrumentum quod plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus continentia, omnino & integre iudici est exhibendum. col. 2 fol. 130 -  Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum etiam aduersario suffragabitur. num. 7. ibid. -  Instrumenti falsitas maxima praesumitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis eiusdem anni & mensis, qui conscripti sunt in instrumento & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. col. 1. fol. 121 -  Instrumenti prima authoritas ab ipsomet tabellione constat, nempe a publica persona, quae reipubl. delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta. ibidem. num. 9. col. 1 fol. 127 -  Instrumenti prima ac potissima authoritas ex eo deducitur, quod eius author fuerit a principe tabellio constitutus. num 9. col. 2 fol. 127 -  Instrumenti publici fides an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur. num. 3. col. 2 fol 120 -  Instrumenta publica quo tempore litis sint proferenda. numer. 8. col. 1 fol. 131 -  Instrumenta publica paratam habent exequutionem aduersus clericos regia lege. col. 1. fol. 45 -  Interdicere apud. M. Cicer. quid proprie sit. col. 1 fol 108 -  Interdictum hoc Interim, an sit concedendum possessori, cui resistit iuris communis praesumptio num. 6. col. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, omnino requirit possessionem, & quae possessio requiratur. nu. 3. col. 2. fo. 108. nu. 5. & nu. 6. co. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto vti possidetis. num. 1. col. 1. fol. 107 -  Interdictum in integrum restitutionem non admittit. col. 2. fol. 109 -  Interdictum proprie dicitur, quo praetor aliquid iubet, vel vetat, non perpetuo, sed ad tempus. col. 1. fol. 108 -  Interdictum vti possidetis, quandoque principaliter proponitur, quandoque lite pendente super proprietate in iudicium deducitur, ac vere possessionem respicit. col. 2. fol. 108 -  Interdicti hoc Interim summaria tantum cognitio est ad pronunciationem necessaria. num. 4. col. 1. fol. 109 -  Interdicto testium defectus subijciendos non esse. colum. 1. fol. 110 -  Interdicto vnde vi agens, si consentiat eum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quod discutiatur dominij ac proprietatis causa. col. 2 fol. 146. -  Interdicta omnia aut prohibitoria aut restitutoria dicuntur. col. 3. fol. 108 -  Iudex, an possit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate. num. 7. col 1. fol. 58 -  Iudex diuersi principatus an teneatur vel remittere, vel parti ius petenti iustitiam ministrare. col. 2. fol. 67 -  Iudex domicilij potest punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. col. 1. fol. 64 -  Sed an poterit cognoscere per inquisitionem de crimine extra territorium commisso. ibidem -  Iudex ecclesiasticus potest clericos repetere a secularibus iudicibus, etiam si ipsi clerici confessi fuerint, se esse laicos. col. 2. fol. 201 -  Iudex ecclesiasticus, an possit mittere in carcerem laicos propria authoritate. num. 2. col. 2 fol 53 -  Iudex ecclesiasticus non secularis cognoscit de quaestione illa, an Clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. num. 1. col. 2 fol. 200 -  Iudex etiam delegatus, an possit testem etiam exemptum, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit. num. 8. col. 1. fol. 117 -  Iudex loci contractus potest requirere iudicem eius loci vbi habitat, qui contraxit: vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicem contractus accedere actori responsurum. c. 1. f. 55 -  Iudex nihil potest pendenti appellatione nouare. num. 1. c. 2. fol. 144 -  Iudex non tenetur remissionem facere ad iudicem sibi subditum vel minorem. col. 1. fol. 68 -  Iudex qui alteri in officio successit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. nu. 1. c. 1. f. 59 -  Iudex quicunque requisitus tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse praeuenerit requirentem in causae cognitione. nu. 6. col. 2. fol. 63 -  Iudex secularis & ecclesiasticus mutuo sibi praestant, & praestare tenentur auxilium in exequendis mandatis & sententijs. num. 1. col. 1. fol. 53 -  Iudex secularis potest alterius sententiam exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. col. 2 fol. 54 -  Et si recusauerit, compellendus est per superiores iudices ibid. & c. 1. fol. 59 -  Iudex secularis secundum rigorem iuris non potest cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiast. ci. colum. 2. fol. 210 -  Iudex vnus ex pluribus iudicibus delegatis, si recusatur, quid agendum. col. 1 fol. 170 -  Iudices curiae an possint causas & lites coram iudicibus inferioribus pendentes ad suum tribunal euocare. c 1. f. 46 -  Iudices requisiti ab alijs, an & quando auxilium exhibere teneantur in sententijs & contractibus exequendis. c. 1 f 55 -  Iugera tot ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensurae. num. 3. col. 1. fol 16 -  Quid dicendum, vbi modus mensurae non rei principali, sed accessoriae adscribitur. numer. 4. colum. 2. folio 16. -  Iura ciuilia quid de iudicum recusationibus statuerint. numero 1. c. 1. fol. 166. -  Iuramentum quid efficiat in hac specie quo ad fori renunciationem. num. 6. c. 1. fol. 57 -  Iuramentum vt praestetur nomine alterius, requiritur necessario speciale mandatum. c. 2. fol. 131 -  Ius patronatus in dubio praesumitur a laicis acquisitum ex constitutione, donatione vel fundatione. col. 2. fol. 221 -  Iuris patronatus laicorum beneficia minime comprehenduntur sub apostolicis reseruationibus. col. 1. fol. 217 -  Iurispatronatus laicorum derogatio non est admittenda, vbi beneficia extra curiam vacauerint. col. 1. fol. 218 -  Iurispatronatus laicorum derogatio sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. c. 2. fol. 222 -  Ius patronatus laicorum quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. num. 2. c. 1. fol. 217 -  Ius patronatus vbi pertinet simul & ad clericum & ad laicum, an censeatur ecclesiasticum quo ad derogationem. col. 1. f. 220 -  Iurispatronatus derogationes laicorum in his Hispaniarum regnis minime admittuntur. num. 3. col. 4. fol. 217 -  Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit a laicis & eorum patrimonio originem, & de iure patronatus clerici & laici. num. 5. c. 2. fol. 219 -  Quid de iure patronatus adquisito per praescriptionem aut priuilegium, & de patrono possidente. nu. 6. c. 2. fol. 220 -  Iuri patronatus beneficij vacantis in curia per permutationem an tacite vel expresse derogari possit. nu. 9 c. 1 fo. 226 -  Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare possit: non censetur derogatum, nisi expressa eius mentio fiat. n. 1. c. 2. f. 216 -  Iurisdictio a principe concessa in aliquo castro, an extendi debeat ad ipsius castri augmentum. num. 1. col. 1. fol. 11. & num. 8. c. 1. fol. 14 -  Iurisdictio ac mistum imperium ciuitati vel castro adhaeret, non tantum cum ea exercenda sunt a populo: sed & cum iurisdictio merum ac mistum imperium saltem materialiter & passiue ciuitati accessoria sunt. col. 1. fol. 9 -  Iurisdictio acquiri potest vsucapione & praescriptione. colum. 2. fol. 8 -  Iurisdictio an censeatur concessa a principe in castri donati aut venditi augmento. num. 8 col. 1. fol. 14 -  Iurisdictio & territorium concessa videntur, concesso alicui simpliciter castro. col. 2. fol. 8 -  Iurisdictio, merum ac mistum imperium potest alicui a rege concedi speciali iure in aliena ciuitate. col. 1. fol. 8 -  Iurisdictio suprema quam maioriam dicimus, non censetur vllo casu a rege in alium translata. num. 1. col. 1. fol. 21 -  Iurisdictio tota reipublicae Castellanae penes Regem est, ab eoque deriuatur in alios. num 9. col. 1 fol. 8 -  Iurisdictio vt transferatur, necesse est eam speciali concessione transferri. col. 2. fol. 9 -  Iurisdictionem habens in aliquot oppidis, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. c. 1. fol. 230 -  Iurisdictione expressim alicui concessa in castro vel villa, an censeatur etiam concessum merum ac mistum imperium. col. 2. fol. 9 -  Ius patronatus competens alicui fraternitati laicorum quale sit. num. 8. col. 2. fol. 225 -  Ius patronatus priuilegio aut praescriptione quaesitum, an possit conferri per Papam etiam absque speciali derogatione. col. 3. fol. 220 -  Ius & priuilegium reuocandi domum quibus competat, cum apud iudices curiae conueniuntur. num. 1. col. 1. fol. 29 -  De litera L. -  LAicus ratione societatis potest arbiter esse de causa spirituali simulcum clerico. col. 1. fol. 205 -  Laicus qui simul cum clerico delictum commiserit, an possit seculare iudicium declinare. nu. 1. co. 2 fol. 204 -  Legatarij quando possint appellare a sententia lata contra haeredem. col. 2. fol. 94 -  Legatarij si velint assistere haeredi scripto, & eidem in defensione causae auxilium impertiri, tenentur causam & litem adsumere in eo statu in quo est tempore oppositionis. c. 3. f. 75 -  Legatus & alij ius reuocandi domum habentes, si vt aduenae contraxerint, illo iure gaudeant. nu 3. col. 1. fol. 30 -  Legatinon habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. nu. 2. col. 2 fol. 29 -  Legatus Romani Pontificis non potest causam pendentem coram iudicibus ordinarijs auocare. c. 2. fol. 47 -  Legatum mancipiorum viuo testatore, qui pro eis aestimationem legauerat, valet post mortem eorum, si testator voluntatem non reuocauerit. col. 3. fol. 178 -  Legato toto fundo expressim etiam adiecto pronomine, meum, venit in legatum quod tempore mortis per testatorem fuerit adiectum. col. 2. fol. 12 -  Legata taberna pannorum non ipsae merces quae in taberna sunt, sed ipsa tantum taberna legata videtur. col. 2. fo. 63 -  Lex Regia, quae & vnde dicta. colum 2 fol. 3 -  L. cum res. §. 1. ff. de statu liber. interpretatio adducitur. colum. 2. fol. 280 -  L. lecta. ff. si cert. petat. intellectus. col. 2 fol. 280 -  Lex Salica apud Gallos quae sit. nu. 8. col. 2 fol. 7 -  L. Si quis stipulatus. ff. de solutio. vera interpretatio. col. 1. fol. 281 -  L. vnic. C. de collat. lib. 10. explicatur. col. 1. fol. 271 -  L. vlt. C. de donatio. expenditur. col. 2. fol. 261 -  Leges curiatae & populares quae. col. 2. fol. 3 -  Leges variae iuris regalis super valore monetae concordantur. num. 2. col. 2. fol. 284 -  Libella argenteum numisma quartam partem denarij habuit. col. 1. fol. 258. & col. 1. fol. 259 -  Libri rationum quam fidem faciant. num. 8. col. 4. fo. 143 -  Libra romana quomodo diuidatur. nu. 3. col. 1. fol 256 -  Libra argenti vel auri nomine poenae indicta qualiter intelligatur. nu. 1. col. 2. fol. 276. & fol. 277 -  Libra quando non pondus, sed numus est. ibid. -  Libra numeraria apud Gallos valet viginti solidos turonenses ibidem. -  Libra numeralis Italica. col. 2. fol. 277 -  Libra numeralis valentina. ibid. -  Literae apostolicae in multis casibus & negocijs ante executionem earum ad regia mittuntur auditoria, vt illic examinentur. col. 2. fol. 213 -  Literis apostolicis quae falsis precibus in publicum dispendium impetrantur, an liceat quandoque non obedire. n. 6. c. 2. f. 214 -  Literas apostol. ad dignitates & beneficia quae sunt regij iuris, sanciuit grauissimis poenis Caro. Caesar, ne quis impetraret in derogationem consensus ac praesentationis. c. 2. f. 217 -  Hoc ipsum etiam prohibuit in beneficijs patrimonialibus. ibidem. -  Litigiosa res quando vere ac proprie dicatur. num. 6. col. 4. fol. 98 -  Litigiosi vitium in actione hypothecaria non est necessarium, nec quidquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota rem emerit. co. 2. eod. fo. -  Litigiosam rem tamen multis placuit nusquam effici, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali. colum. 1. fol. 98. -  Locus est expressim commemorandus in publicis instrumentis. num. 3. colum. 2. fol. 129 -  De litera M. -  MAioratus successionem. vide toto. cap. 38 -  Mandatum in re necessaria, an morte mandantis expiret, & intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59 -  Marauedinus aureus. col. 1. fol. 286. & col. 2. fol. 295 -  Marauedinus bonus appellatus. col. 1. fol. 285 -  Marauedinus non tam est numus, quam numorum numerus. col. 2. fol. 253 -  Marauedinus passim ab authore quadrans appellatur. ibid. -  Marauedinus prieto dictus, item & blanco appellatus. colum. 1. fol. 290 -  Marauedinus vetus & nouus. col 2 fol. 283 -  Marauedinus vetus respondet vni ex nostris cum dimidio. col. 1. fol. 284 -  Marca pondus quid sit, num. 4. c. 4. fol. 256 -  Maritus libere ac tuto merces, & alias res venales vendere potest, licet mulier habeat hypothecam ad bona mariti. col. 4. fol. 182 -  Maritus in quibus casibus potest alienare res dotales consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Maritus quando eligit restitutionem rerum dotalium, augmentum & diminutio pertinet ad vxorem. ibidem colum. 2 -  Maritus quando teneatur ad aestimationem etiam re dotali penitus extincta absque vlla culpa sua. col. 1. fol. 177 -  Matrix & matricula vnde dicantur. & quattruplici significatione a latinis accipiantur. colum. 2. fol. 119 -  Mensura vbi ponitur causa taxationis vltra mensuram minime locus est contractui: vbi vero ponitur causa demonstrationis mensura minor vel maior, nihil facit ad dispositionis ius. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Mensurae modus quando non rei principali, sed accessoriae adscribitur, quid statuendum. num. 4. c. 2. f. 16 -  Metropolitanus an possit tractare inter subditos suffraganeorum de nullitatis causa. col. 1. fol. 47 -  Metropolitanus non potest causam a suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere absque appellatione. nu. 2. colum. 2. fol. 46 -  Metropolitanus non potest dare ordines intra dioecesim ipsorum suffraganeorum. col. 2. fol. 46 -  Metropolitanum falso a mensura dici arbitratur Isidorus lib. 7. etymologiarum. col. 1. fol. 119 -  Meum, pronomen adiectum rei legatae non videtur ei apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis. col. 1. fol. 12 -  Militibus actu militantibus non licet praeter equos proprios militares, pecora in pascua publica mittere, nisi sint habitatores illius loci. col. 2. fol. 230 -  Minor & ecclesia an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. num. 4. c. 4. fol. 168 -  Minor non est restituendus ad opponendum crimina vel defectus contra electum. col. 1. fol. 169 -  Nec etiam restituitur ad opponendum defectus contra testes. col. 1. fol. 169 -  Nec ad retrahendum post tempus a lege datum, nec ad opponendas exceptiones dilatorias post diem a lege datum. ibi. -  Minor qui se liti opponit ad coadiuuandum, an possit restitui in integrum ad probandum. num. 3. c. 1 fol. 89 -  Miserabiles personae possunt vocare quoslibet ad curiam regis in prima instantia, & an possint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire. num. 1. col. 1. fol. 31 -  Monachus omnino prohibetur tabellionis officium exercere, nec instrumentum ab eo conscriptum valet sine abbatis licentia. col. 1. fol. 127 -  Moneta de vellon quae dicatur. num. 2. col. 2. fol. 253 -  Moneta falsa quae dicatur. num. 1. col. 2. fol. 305. -  Moneta vetus qualiter intelligatur in ordinamento regali. c. 2. fol. 283 -  Monetae falsae fabricatores qualiter puniantur. num. 3. colum. 1. fol. 306 -  Monetae mutatio quando licita. col. 2. fol. 301 -  Monetam cudere an ad solum principem pertineat. colum. 2. fol. 305 -  Monetam falsam qui expenderit, quibus poenis subijciatur. num. 4. c. 1. fol. 307 -  Monetam qui radit, fudit aut tingit qua poena afficiatur. num. 5. c. 2. fol. 307 -  Moruies Alphonsies moneta antiqua Hispaniae. colum. 2. fol. 295 -  Mutatio pecuniae quae modico tempore durauit, non est consideranda. num. 4. col. 1. fol. 304 -  Mutatio pecuniae quoad aestimationem manentibus eodem pondere & materia, & nocet & prodest creditori ante moram. num. 3. c. 2. fol. 303 -  Myrias a Graecis decem millia dicuntur. col. 1. fol. 279 -  De litera N. -  NEpos etiam aetate minor praefertur in primogenio & maioratu patruo aetate maiori. nu. 7. col. 2. f. 245 -  Nepos praefertur patruo in maioratibus, etiam si post primogenitum expressim vocatus fuerit secundo genitus. num. 11. col. 2. fol. 248 -  Neptis in maioratu patruo etiam praeferenda est. nu. 8. co. 1. fol. 246 -  Nobilis hidalgus tabellionis officio constitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. num. 7. c. 2. fol. 125 -  Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad eosdem possit a iudicib. ordinarijs appellari. nu. 6. c. 1. fo. 24 -  Nomen dominian sit necessario inscribendum in initio cuiusque instrumenti publici. & de nomine Imperatoris. nu. 1. col. 1. fol. 128 -  Notorius defectus iuris an impediat reuocationem attentatorum. num. 4. col. 1. fol. 147 -  Nouenes qui numi fuerint. c. 2. fol. 322 -  Nullitas an deserta videatur, deserta causa appellationis. colum. 1. fol. 159. -  Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 2. c. 1. fol. 161. -  Nullitas procedens a defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 4. col. 3. fol. 162. -  Nullitas proponi nec tractari potest in regno Franciae absque appellatione. col. 1. fol. 160. -  Et an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiusue supremi senatus. ibidem. -  Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter. num. 7. col. 1. fol. 158. -  Nullitas quoties in praetorio principis opponitur contra processum ipsum in prima vel in secunda instantia ex eo, quod ordo iuris non fuerit seruatus, etiam si iam sit conclusum, in causa admittitur opponens nullitatem. col. 2. fol. 160. -  Nullitatis quaestione pendente, an sit aliquid nouandum: & an attentata sint omnia reuocanda. num. 6. col. 2. fol. 157. -  Nullitate opposita per exceptionem, an impediatur. ibid. -  Numisma an possit pluris aestimari, quam materia, ex qua fuerit signatum. num. 1. col. 1. fol. 298. -  Numisma aureum an possit pluribus numis argenteis vendi aut permutari, quam a lege fuerat definitum. num. 3. colum. 1. fol. 299. -  Numismata certae speciei quoties non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, debitor liberatur illa reddens etiam precio & aestimatione diminuta. num. 5. c. 2 fol. 304. -  Numismata cudenda sunt expensis publicis. num. 5. colum. 2. fol. 300. -  Numismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quoad solutionem debiti. num. 3. c. 1. fol. 303. -  Numus aureus quo tempore primúm Romae percussus fuit. num. 1. col. 2. fol. 262. -  Numorum loco ferreis apud prius seculum vtebantur virgulis, idest, obeliscis. col. 1. fol. 269. -  Nuncius cui est mandatum missionis in possessionem iniunctum & decretum, potest mortuo mandante eandem possessionem tradere, & illud mandatum exequi. colum. 2. fol. 60. -  Nunciorum apostolicorum potestas a summis Regis consiliarijs examinari potest. num. 4. c. 2. fol. 213. -  De litera O. -  OBligatus soluere in certa numorum specie, an possit in alia soluere. num. 1. col. 4. fol. 302. -  Obolus graecus quid & eius pondus. col. 1. fol. 259. -  Obolus Hebraeus maior erat quinta parte Graeco. colum. 2. fol. 259. -  Obiectiones contra testes admitti poterunt etiam in causa appellationis, etiam contra testes ante sententiam productos. num. 5. col. 2. fol. 114. -  Opponentis se executioni vt eam impediat, contradictio non est admittenda, quoties ipsius opponentis calumnia praesumitur. num. 2. col. 1. fo. 103. -  Ordo ecclesiasticus post delictum adsumptus, quando liberet quem a iurisdictione iudicis secularis. nu. 4. col. 3. fo. 198 -  Ordinatio serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino & non reclamante valet. col. 2. fo. 295 -  Originale & authenticum qua in significatione hac in parte accipiantur. num. 1. col. 2. fol. 118. -  Orphanus in quo distinguatur a pupillo. col. 3. fol. 32. -  De litera P. -  PArtus ancillarum dotalium ad maritum pertinent, quoties periculum in se suscepit. col. 2. fol. 175. -  Pascere animalia an possit prohibere dominus agri post collectas fruges. col. 1. fol. 231. -  Pascere in pascuis publicis dominus oppidi iurisdictionis ratione tot propria animalia, quot & incolae duo possunt. c. 2. fol. 230. -  Pascuis publicis vti potest dominus loci vt incola: in eis autem nullum dominium habet, quamuis in eis iurisdictionem ciuilem & criminalem habeat. c. 1. fol. 230. -  Pauper proprie quis dicatur. col. 1. fol. 33. -  Pauper & miserabilis persona quae dici debeat, relinquitur arbitrio iudicis ibidem. -  Pauperi litiganti an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere. num. 5. col. 2. fol. 33. -  Pauperes an possint vti priuilegio ad curiam vocandi eum qui per priuilegium ius habet. col. 2. fol. 38. -  Pauperes idem ius habent quod orphani ac pupilli. numer. 3. colum. 2. fol. 32. -  Pauperes non possunt vti priuilegio ad curiam vocandi in causa quae est minor sex mille Marauedinis. col. 2. fol. 38. -  Pauperum causae ex decreto Caesaris die sabbati cuiuslibet hebdomadae examinari debent. colum. 2. fol. 38. -  Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari. nu. 4. col. 1. fol. 33. -  Pecunia, an possit pluris aestimari in priuatis commercijs, quam publice sit aestimata. num. 3. c. 1. fol. 299. -  Pecunia duplici ratione in precio habetur. col. 1. fol. 299. -  Pecuniae bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis. num. 2. col. 2. fo. 302. -  Pecuniae mutatio post moram an noceat, vel prosit creditori. num. 4. col. 2. fol. 303. -  Pensio, an possit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum absque eorum consensu. nu. 10. col. 3. fol. 227. -  Pensio non potest constitui in his beneficijs, quae pertinent ad ius patronatus regium sine expresso regis consensu. colum. 2. fol. 228. -  Pensio nulla constitui potest apud Hispanos in beneficijs patrimonialibus. col. 1. fol. 228. -  Pensio quoties in titulum beneficij datur etiam per Romanum pontificem ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia examinanda sunt & iudicanda, vt ipsummet principale beneficium. colum. 2. fol. 228. -  Pepion quis numus fuerit. col. 2. fol. 286. -  Periculum rei ante mensuram adhibitam, an sit venditoris vel emptoris. num. 6. col. 1. fol. 17. -  Permutatio beneficiorum vbi fuerit facta apud sedem apostolicam, & eius causa secuta sit collatio a Romano pontifice obtenta, sine consensu patroni laici, an possit laicus patronus conqueri ratione huius tacitae vel expressae derogationis. num. 9. col. 1. fol. 226. -  Permutatio in Hispaniarum regnis non admittitur etiam authoritate summi pontificis facta, nisi Regis consensus huic permutationi accesserit. col. 1. fol. 227 -  Permutationes admittuntur apud Hispanos quae fiunt ab ijs, qui obtinent canonicatus & praebendas illas cathedralium ecclesiarum, quae theologiae professoribus per electionem sunt conferendae. ibid. -  Pignus quid proprie dicatur. col. 1. fol. 83 -  Plinij locus castigatur lib. 33. cap. 3. col. 1. fol. 281. & col. 2. fol. 280 -  Poenitentes ex iudicis secularis sententia non sunt quoad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti, vt necessario sint apud eundem accusandi. nu. 3. co. 1. fo. 206 -  Poenitentium foeminarum ordo vbi & quando exordium habuit. col. 2. fol. 207 -  Pondus, vnciae, drachmae, scrupuli, oboli, siliquae. co. 1. fo. 256 -  Pontifex summus iuste potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare. col. 2. fol. 201 -  Populus non potest in castellana republica sibi iudices eligere, nisi forte Rex negligeret mittere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Quidam tamen ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut praescriptione habent ius eligendi iudices ordinarios, quos alcaldes vulgo dicimus. col. 1. fol. 28 -  Populi an possint in Castellana republica iudices eligere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Possessio ciuilis an sufficiat ad obtinendum in interdicto hoc interim. nu. 5. col. 1. fol. 110 -  Possessoria causa rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. nu. 1. col. 1. fol. 210 -  Possidens & ratione possessionis praescribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur praescripsisse non solum ius percipiendi fructus consuetos: sed & nouiter plantatos & seminatos. col. 2. fol. 234 -  Possidere aliud est, quam in possessione esse. colum. 2. folio 109 -  Possidere nihil pro possessore quis dicatur. col. 2. fo. 72 -  Potestas ecclesiastica in quo a ciuili, & seculari differat. col. 2. fol. 3 -  Potestas temporalis, ciuilisque iurisdictio penes ipsam rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab ecclesiastica differt. nu. 2. col. 1. fol. 2. -  Precium vnicum, vel pro mensurae modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod. n. 5. col. 1. pag. 17 -  Praelati ecclesiastici non possunt aliunde temporalem iurisdictionem habere, quam ex regia concessione, eiúsque titulo & causa. col. 2. fol. 21 -  Praelati ecclesiastici quando titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem, ab eorum vicarijs, ad feudi dominum, directo appellandum est. col. 1. fo. 22 -  Praelati lata significatione, inspecta suprema regia iurisdictione dicuntur vasalli. col. 1. fol. 22 -  Praescriptio temporis quid efficere valeat in agris communibus cultis. num. 8. col. 1. fol. 236 -  Praesentatus ab eo patrono, qui est in quasi possessione, praeferendus est praesentato a vero patrono interim, dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus. col. 3 fol. 88 -  Praeside mortuo, an eius vicarius possit iurisdictione vti. nu. 4 col. 2. fol. 22 -  Primogeniturae ius defertur omnino nepoti patruo excluso. & ibi regia Tauri lex traditur. num. 6. col. 2. fo. 244 -  Princeps an possit mutare pecuniae valorem. nu. 6. col. 2. fol. 301 -  Priuatis liceatne in agro proprio nouellare. nu. 4. col. 1. fol. 233 -  Priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare summus ipse pontifex iuste potuit in c. vnic. de cleri. coniuga. in 6. num. 6. col. 1. fo. 192 -  Priuilegium reuocandi domum non competit his qui in curia alios ad iudicium vocauerint. nu. 4. col 2. fol. 30 -  Priuilegium reuocandi domum quibus competit, cum apud curiae iudices conueniuntur. col. 1. fol. 29 -  Priuilegium viduarum, vide vidua. -  Priuilegium viduarum an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2 fol. 41 -  Prouocare tertio non potest is, cui etiam ignoranti sententia inter alios lata nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Procurator qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradidit, transfert possessionem: dominium vero nusquam transfertur. col. 2. fol. 61 -  Procuratoris officium vile est, nec excusata contributione vectigalium. col. 2. fol. 125. -  Promissio solutionis in nota pecunia & aestimatione quando sit seruanda. nu. 5. col. 1. fol. 304 -  Protocolum quid sit, & vnde originem habuerit: & inibi de matricibus ac matricula. nu. 2. col. 1. fol. 119 -  Protocolum tabellionis si non inueniatur, instrumenti fidei non derogatur. nu. 3. col. 2. fol. 120 -  Protocola tabellionum quae dicantur, & vnde originem habuerint. col. 1. pag. 119. & col. 1. fol. 120 -  Pupillus apud iurisconsultum dicitur is, qui simul sit patre orbatus & minor pupillaris quidem aetatis. col. 2 fo. 32 -  Pupillus & orphanus hoc priuilegium habent, vt possint reos ad curiam trahere quoad primam cognitionem. nu. 2. col. 1. pag. 32 -  De litera Q. -  QVADRANS dictus est triuncis a tribus vncijs. col. 2. fol. 254 -  Quadrans quarta erat pars assis, & ideo nostro marauedino aequalis. col. 1. fol. 254 -  Quatrinus Italicus quadrans est, vnde fere nostro marauedino similis. ibid. -  Quinarius & victoriatus quid & eius pondus. c. 1. & 2. f. 258 -  Querela quid proprie dicatur. col. 1. fol. 46 -  De litera R. -  RECTORES ciuitatum, vide correctores. -  Rectores ciuitatum, an inuitis populis & non petentibus dari possint. nu. 5. co. 2. fol. 23 -  Recusatio proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur. co. 2. fo. 166 -  Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, is vero non habuerit prius eius causae scientiam, poterit post litis contestationem praestito huius ignorantiae iuramento iudicem recusare. co. 1. f. 167 -  Recusatio admittitur etiam post conclusum in causa, modo ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis contestationem. col. 2. fol. 167 -  Recusatio iudicum & auditorum summi praetorij regij quo tempore opponi debeat. col. 2. fol. 166 -  Recusatio iudicis, quo tempore sit proponenda. num. 2. col. 2. fol. 166 -  Recusationi iudicis an sit locus, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, traditaque tabellioni vel actuario, vt pronuncietur. col. 2. fol. 168 -  Si recusatur vnus ex pluribus iudicibus delegatis, quid agendum. num. 5. col. 2. fol. 169 -  Recusare an possit minor vel ecclesia iudicem regium vel auditorem, ex ea causa, quae orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam conclusionem, petitque admitti ad probationem causae per testes petita ad hoc restitutione in integrum, col. 2. fol. 168 -  Recusari iure regio quo tempore debeant iudices summi praetorij & auditores. num. 3. col. 1. fol. 168 -  Regalis argenteus quo vtuntur aurifices differt ab eo qui percutitur. col. 1. fol. 257 -  Regales argentei quod ex marcho percutiantur. ibid. -  Regalis Castellanus. num. 2. col 1. fol. 292 -  Regnum Castellanum iure gentilitiae successionis primogenitis defertur, num. 7. col. 1. fol. 7 -  Regnum Hispaniarum anno domini D. CCIIII. ex proditione comitis Iuliani in ditionem Saracenorum venit. colum. 2 fol. 1 -  Regnum longe vtilius est successione deferri primogenitis quam electione contra Aristotelem. col. 1. fol. 5 -  Regnum omnium rerumpublicarum est praestantissimum. num. 5. col. 2. fol. 5 -  Regnum praestantius est Aristocratia ac democratia. col. 2. fol. 5 -  Regna & principatus iure sanguinis statim ab initio mundi delata fuisse falso existimat Ioan. Ciri. col. 2. fol. 4 -  Rex ab alio non potest constituiquam a republic. ipsa. ibidem. -  Rex non poterit aliquem regni locum, vel aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum & supremae potestatis apud se non remaneat. col. 2. fol. 21 -  Rex nullus immediate a Deo constitutus est praeter Saulem, Dauidem, &c. col. 2. fol. 2 -  Regia partitarum lex adducitur, eiusque intellectus examinatur. num. 2. col. 2. fol. 184 -  Regia potestas ex Dei & naturae ordinatione stabilitur. nu. 6. col. 2. fol 6 -  Regius principatus vel libera electione populorum, vel haereditaria gentilitij primogenij successione moribus aut lege probata, iustus omnino censetur. num. 4. col. 1. fol. 4 -  Regium principatum (vt scribit Plinius) primi omnium habuerunt Aegyptij. col. 1. fol. 6 -  Remissio ad iudicem loci contractus quando sit facienda. col. 1. fol. 56. & col. 1. fol. 58 -  Remissio an habeat locum in iure, qui cum re furto ablata in alium locum fugerit. colum. 1. fol. 66 -  Remissio, an fieri debeat ex diuerso principatu, & a maiori ad minus tribunal. num. 10. col. 2. fol. 66 -  Remissio cuius expensis fieri debeat. num. 11. col. 2. fol. 68 -  Remissio facienda non est necessario, etiam petente iudice loci, vbi delictum commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauit. col. 1. fol. 64 -  Remissio in criminalibus facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. numero 3. colum. 1. fol. 61 -  Remissio in delictis a quo iudice fieri debeat. numer. 6. col. 1. fol. 64 -  Remissio non est facienda absque summaria delicti cognitione. num. 8. col. 1 fol. 66 -  Remissioni sine locus in haeresis crimine. num. 2. fol. 68 -  Renunciare non potest clericus proprio domicilio absque proprij iudicis & episcopi consensu. col. 1. fol. 57 -  Renunciatio proprij domicilij quid in contractibus operetur, & deinde solutio in aliquem locum destinata. num. 5. col. 1. fol 56 -  Res datae in dotem aestimatae, vide aestimatio. -  Reseruatio iure communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici & clericorum: non tamen afficit, nec includit beneficia iurispatronatus laicorum. col. 1. fol. 216 -  Res inter alios acta in iudicio alijs praeiudicat, & prodest quoad quandam praesumptionem. numero 4. colum. 2. fol. 772 -  Romana respublica omne imperium in Caesarem Augustum & eius successores transtulit. num. 3. col. 2. fol. 3 -  Reipublicae Castellanae tota iurisdictio penes Regem est. nu. 9. col. 1 fol 8 -  Rescriptum principis non porrigit vim & effectum, nisi in hos cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. col. 1. fol. 95 -  Restitutio in integrum concedenda non est in iudicio summario seu sententia interlocutoria. col. 2. fol. 109 -  Restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies a die publicationis testium. col. 1 fol. 89 -  Restrictio in legatis quomodo sit facienda. col. 2. fol. 63 -  Reuocatio, vide attentata. -  Reuocandi domum priuilegium, vide priuilegium. -  Reus legitime conuictus, sub mortalis culpae reatu, si a iudice interrogetur, etiam in tormentis tenetur respondere, an crimen commiserit. col. 2. fol. 149 -  Reus legitime conuictus si torqueatur, & crimen negauerit quid dicendum. col. 2. fol. eodem. -  Reus quibus casibus teneatur dare actori expensas litis & alimenta pendente lite. col. 2. fol. 34 -  Sed hac in re diligentissime obseruare oportet vtriusque litigatoris iura, vt vrgentior sit pro ipso actore praesumptio, quam pro ipso reo. col. 2. fol. 35 -  Roma olim fuit communis patria. col. 1. fol. 29 -  Roma quae dicatur. col. 2. fol. 27 -  Romani primum aerea pecunia, deinde multo post argentea, ac demum aurea vsi sunt. col. 1. & 2. fol. 280 -  De litera S. -  SAlmanticensis academiae constitutio declaratur. col. 1. fol. 293 -  Scientia & taciturnitas in his quae sunt grauis praeiudicij non sufficiunt ad consensum. col. 1. fol. 81 -  Scientia illius, cui nocere debet sententia, quid requirit. co. 1. fol. 83 -  Scriptura an faciat probationem munita sigilli authentici authoritate. col. 2. fol. 143 -  Scriptura priuata non aliter probat, quam si duo deposuerint de tenore illius ac de contentis in ea, eámque rem contigisse eo pacto quo scriptura narrat. col. 2. fol. 139 -  Quandoque tamen testes non deponunt de contentis in scriptura: sed quod viderunt illam scriptam vel subscriptam a partibus, & haec est propria testium recognitio. ibid. -  Scriptura priuata quo ad hypothecariam an sit publico instrumento posteriori praeferenda. nu. 5. col. 2. fol 141. -  Scriptura priuata quando semiplene probet. numer. 6. col. 1. fol. 142 -  Scriptura priuata quot testibus indigeat ad probandum. col. 2. fol. 140 -  Scripturae priuatae recognitio quo modo fiat a testibus. nu. 1. col. 2. fol. 139 -  Scrupulus auri vicenos sestertios valuit ex Plinio. colum. 2. fol. 265 -  Sembella quid, & eius valor. col. 1. fol. 258 -  Semis numus aereus fuit qui valebat duos quadrantes. colu. 2. fol. 254 -  Semuncia vicesima quarta assis pars similis Hispano coronato. col. 1. fol. 255 -  Sententia habet omnino effectum rei iudicatae, si ab ea non fuerit appellatum. col. 1. fol. 292 -  Sententia in causa filiationis inter patrem & filium omnibus alijs nocet & prodest, quibus ex ea radice ius competit. col. 1. fol. 77 -  Sententia inter alios lata an praeiudicet omnino illi, qui post litem coeptam rem emerit, de qua erat quaestio. co. 4. f. 98 -  Sententia inter alios lata cui ignoranti nocet, is non potest tertio prouocare. col. 2. fol. 93 -  Sententia inter alios lata plerumque ex propria vi & natura nocet, & prodest omnino alijs, & ibi late intellectus l. ingenuum. de statu homin. nu. 5. col. 2. fol. 77 -  Sententia interloquutoria appellatur interdictum. colum. 2. fol. 108 -  Sententia lata contra creditorem agentem hypothecaria etiam praemissa quaestione dominij non nocet debitori scienti. col. 2. fol. 82 -  Sententia lata contra debitorem super dominio rei creditori datae in pignus, nocet ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. ibid. -  Sententia lata contra libertum an noceat patrono. colum. 2. fol. 85 -  Sententia lata contra emptorem in re vendita, nocet venditori ignoranti, qui de euictione tenebatur. col. 2. fol. 75 -  Sententia lata contra haeredem scriptum in testamento praeiudicat legatarijs etiam ignorantibus, quod non poterunt legata consequi a victore, quippe qui non fuerit grauatus soluere legata. col. 1. fol. 76 -  Sententia lata contra institutum nocet substituto. colum. 1. fol. 80 -  Sententia lata cum legitimo contradictore an praeiudicet alijs qui post eum vocantur. co. 2. pag. 80 -  Sententia lata contra emptorem, venditori etiam ignoranti nocet quo ad exceptionem rei iudicatae: vt is non possit cum victore iterum examen causae repetere. co. 1 fol. 394 -  Sentertia lata contra haeredem contumacem & colludentem, nihil omnino nocet legatarijs. co. 3. fol. 92 -  Sententia lata contra vasallum an praeiudicet domino scienti. nu. 9. col. 2. fol. 84 -  Sententia lata contra debitorem an possit mandari executioni directo aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit. col. 2 fol. 99 -  Sententia lata contra praesentatum, electum vel institutum, an praeiudicet praesentanti, electori vel conferenti. nu. 1. col. 2. fol. 86 -  Sententia lata inter alios, an sit exequenda directo contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente. nume. 7. col. 1. fol. 99 -  Sententia lata pro ingenuitate an noceat, vel prosit omnibus. col. 1. fol. 79 -  Quid etiam in ea quae lata fuit super aetate alicuius. ibid. -  Sententia lata super maioratu vel primogenio aut super eius bonis contra legitimum possessorem, an noceat ei, qui post ipsum vocatur ad illud primogenium. n. 6 co. 2. f. 79 -  Sententia lata super re prohibita alienari contra prohibitum non nocet illi, qui ad eam vocatus est, post illius obitum. col. 1. fol. 80 -  Sententia lata super interdicto hoc interim, vere ac proprie interlocutoria est. nu. 2. col. 1. fol. 108 -  Sententia omnibus nocet & prodest, quos negotium tangit etiam non citatis & ignorantibus. col. 1. fol. 81. & col. 1. fol. 92 -  Sententia per appellationem extinguitur inspecto & considerato praesenti statu. col. 2. fol. 145 -  Sententia vltima quae aliquid praecedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis. & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne lice. tertio prouocare. num. 6. col. 3 fol. 163 -  Sententiae tres conformes in criminalibus executioni mandandae sunt, non obstante nullitatis exceptione. col. 1. fol. 161 -  Quod etiam locum habet in tribus sententijs interlocutorijs. col. 2. fol. 161 -  Sententiae tres quando dicantur conformes. nu. 5. colu 1. fol. 163 & nu. 6. col. 1. fol. 164 -  Sententiarum trium conformium an pendente in integrum restitutionis lite executioni locus sit. nu. 7. colum. 1. fol. 165 -  Seruius Tullus Romanorum Rex aereos numos primus Romae percussit. col. 1. fol. 253 -  Seruus pignori datus sciente creditore & tacente manumissus, non potest postea per ipsum creditorem iure pignoris peti. col. 1. fol. 97 -  Seruus ordinatus sciente ac praesente domino in seruitutem reuocari non potest. ibid. -  Sestertius, libella, obolus argentei numi. numer. 8. col. 2. fol. 258 -  Sestertius quid & eius valor. ibidem. -  Sestertium in neutro genere & sestertius in masculino an differant. col. 1. fol. 278. & col. 1. & 2. fol. 279 -  Sestertium vel numum decem millia qualiter differant. co. 2. fol. 279 -  Sestertium centies quid. ibid. -  Sextula numus areus minimus sextam habens vnciae partem: valet autem tres meaias aut paulo plus. col. 1. fol. 255 -  Sicilicus constat ex duabus drachmis. colum. 1. fol. 256. & c. 2 fol 259 -  Siclus Hebraeus quanti valoris fuerit. num. 9. col. 1. fol. 259. & col. 1. fol. 276. -  Siclus quare a 70. interpretibus appelletur didrachmus. col. 2 fol. 259. -  Siglus apud Xenophontem quis numus fuerit. co. 1. fol. 291. -  Siclus argenteus apud Haebros cuius ponderis fuerit: item & aureus. num. 9. col. 1. fol. 259. -  Sigillum an faciat probationem priuatae scripturae appositum. col. 2. fol. 143. -  Sigillum quod dicatur authenticum. col. 1. fol. 144. -  Sigillum publicum, vel priuatum quando probet. nu. 9. col. 2. fol. 143. -  Siliquam Accursius falso solidum interpretatur, & quinos solidos decem. numer. 10. col. 1. fol. 275. -  Societas humana quam necessaria sit ad vitae humanae gubernationem ac regimen. col. 2. pag. 2. -  Solidus an differat ab aureo. col. 2. fol. 266. -  Solidus aureus apud Iustinianum quid. col. 1. fol. 263. -  Solidus in legibus regalibus Hispaniae qualiter sit accipiendus. col. 1. fol. 288. & col. 1. fol. 289. -  Solidus qua ratione sic dictus fuerit. & ibi de tremissibus & semissibus. nu. 4. col. 2. fol. 263. -  Solidus Turonensis col. 2. fol. 277. -  Solidi aurei aestimatio & valor. col. 1. fol. 271. -  Solidi Turonenses Gallici. col. 2. fol. 273. -  Solidi aurei in sacris biblijs. col. 1. fol. 276. -  Solidus vnde dictus. colu. 1. fol. 263. -  Solutio vbi in certo loco & tempore destinata est, & in eo loco non inueniatur, remissio facienda est. col. 1. fol. 57. -  Spurius poterit esse tabellio & decurio. numer. 6. colum. 1. folio. 125. -  Stateris numi valor & pondus. col. 2. fol. 259. -  Stater aureus varius vbique. ibidem. -  Sterlingus Anglorum numus quantum valuerit. nu. 12. co. 1. fol. 262 -  Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem praeter ius Commune. num. 4. col. 1. fol. 172 -  Sterilitas, quando dicatur contingere ad affectum remittendi pensionem. num. 1. col. 2. fol. 183 -  Sterilitas etiam tunc vere dicitur eo casu, quo praeter impensas aliquot fructus collegerit colonus. col. 2. fol. 184 -  Sterilitatis probatio vbi non omnino apparet propter controuersas testium responsiones, remissio pensionis fit arbitrio iudicantium pro ratione tertiae vel quartae partis. col. 2. fol. 184 -  Sterlingus quis numus fuerit. num. 12. col. 1. fol. 262 -  Succumbens in causa appellationis vel deferens eam, an possit agere de nullitate, & nullitatis causa prosequi. num. 8. col. 2. fol. 158 -  Suetonij Tranquilli locus aperitur. colum. 2. fol. 267 -  De litera T. -  TAbellio apostolicus quanam ratione & forma vti debeat officio in his regnis Hispaniarum. col. 2. fol. 127 -  Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. num. 1. col. 1. fol. 131 -  Tabellio probata nobilitate quam hidalguiam dicimus, non tenetur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. col. 2. fol. 125 -  Tabellio, qui semel dedit instrumentum proprio signo signatum alicui, non tenetur nec debet regulariter idem iterum ei dare. col. 2. fol. 120 -  Tabellio torqueri potest ex proxima causa ac suspicione, vel alia praesumptione, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti. col. 2. fol. 121 -  Tabellionis officium apud Graecos honorificentius fuit, qua apud Romanos. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis officium an vile, & an infamis possit illud obtinere. num. 5. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis subscriptio in instrumentis necessaria. nume. 5. col. 2. fol. 129 -  Poterit tamen impeditus, modo ipse praesens rei gestae adsit, & subscribat ipsi instrumento. ibidem. -  Tabellione mortuo aut eius publico munere in alium translato iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo signare, & ita signata tradere successori. col. 2. fol. 134 -  Tabelliones duos si contingat fuisse rogatos ad confectionem alicuius instrumenti publici, an sufficiat vnius subscriptio tantum altero scribente. col. 2. fol. 134 -  Talentum Atticum maius & minus quot drachmarum millia appendebat. col. 1. fol. 285 & col. 1. fol. 281 -  Talentum Euboicum. 281 -  Talentum Aeginaeum. ibidem. -  Talentum Babylonium. ibid. -  Talentum Syrium. ibidem. -  Talentum Aegyptium. fol. 282 -  Talentum Rhodium. col. 1 fol. 282 -  Talentum Siculum. ibidem. -  Talentum Byzantium, & Talentum Hebraeum. ibid. -  Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. num. 5. col. 1. fol. 281 -  Tempus datum ad appellandum, currit a tempore scientiae, non a tempore sententiae. col. 1. fol. 92 -  Tertius, an possit impedire trium sententiarum executionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad clemen. 1. de re iudicat. num. 9. col. 2. fol. 101 -  Tertius appellans causam exponere debet, quae appellationem ipsam iustificet. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Tertius cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies a tempore scientiae. numer. 2. col. 2. ibid. -  Tertius appellans, & se opponens executioni, tunc non est admittendus, quando praesumi potest calumnia. colum. 1. fol. 103 -  Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiae, quando appellare possit, & an prouocare valeat a sententia. num. 8. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui ratione scientiae nocet sententia, an possit appellare vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio illi non licet appellare. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui inter alios sententia lata nocet ratione scientiae, quando appellare non possit, & an prouocare possit a sententia. col. 2. ibid. -  Tertius oppositor & litis defensor ad coadiuuandum admissus adsumere debet litem in eo statu quo erat. num. 1. colum. 2. fol. 74 -  Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem & conclusionem testes producere. nume. 2. colum. 2. fol. 71 -  Tertius oppositor, vbi non potest repellere a iudicio ipsum principalem defensorem: sed tantum poterat eum adiuuare, eique adsistere, propter proprium commodum, tunc nihil nocet scientia nec ignorantia. col. 2. fol. 75 -  Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem vel reum, aut vtrunque a re petita exclusurus, non cogitur assumere litem in statu quo versatur, & tamen non potest impedire diffinitionem eius inter actorem & reum, nec differre. num. 4. col. 1. fol. 90 -  Tertius qui contendit habere ius rei vendicationis, et eo vtitur, non potest se opponere liti & controuersiae super ea re per alium motae, ad impediendum processum iudicij prioris. col. 2. fol. 90 -  Tertius qui executionem sententiae impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. numer. 1. col. 2. fol. 102 -  Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus a iudice qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. num. 5. col. 1. fol. 106 -  Teruncius a tribus vncijs dictus, vt inquit Mar. Varro. col. 2. fol. 254. & col. 1. fol. 258 -  Triens numus aereus tertiam habens assis partem, & valet quatuor cornatos vulgo cornados. col. 2. fol. 254 -  Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiam si clericus sit institutus haeres, & in quibus casibus. num. 1. col. 1. fol. 42 -  Testis an possit interrogari de his, quae ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur. numer. 7. colum. 1. fol. 116 -  Testis esse an possit contra clericum in criminalibus, qui clericus esse non potest. num. 2. col. 2. fol. 112. -  Testis an sit repellendus a testimonio ob vilem eius opinionem & infamiam facti. num. 1. col. 2. fol. 112 -  Testis etiam exemptus, aut clericus an possit puniri a iudice delegato ob crimen quod in testimonio commiserit. nu. 8. col. 2. fol. 116 -  Testis esse non potest in causa vniuersitatis is, qui de ipsa vniuersitate est. num. 4. col. 2. fol. 113 -  Testis qualis esse debeat. col. 1. fol. 112 -  Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis, & quid vbi agitur de nobilitate quam Idalguia dicimus. num. 6. columna secunda. fol. 115 -  Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. num. 4. col. 2. fol. 129 -  Testes quot sunt necessarij ad priuatam scripturam. num. 3. col. 1. fol. 140 -  Testium subscriptorum recognitio, an sufficiat ad probationem priuatae scripturae. nu. 4. col. 2. fo. 140 -  Torquere, an possit iudex confessum & conuictum. col. 2. fol. 148 -  Tormentorum vsum alienum a Christiana pietate censet Ludouicus Viues. col. 1. fol. 149 -  Et quid si ipse author sentiat. ibi. -  Tribunalia suprema regia ius habent in his regnis tollendi vim & violentiam, quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. num. 3. col. 1 fol. 212 -  Tremissis aureus quid. col. 1. fol. 294 -  De litera V.   VAgabundus an remittendus sit, & quid in criminibus leuibus. num. 7. col. 2. fol. 65   Venditio ad corpus aut mensuram, quando dicatur facta. col. 2. fol. 18   Venditio fundi certis limitibus circumscripti etiam si mensurae, & quantitatis mentio fiat, censenda erit, non ad mensuram, sed ad corporis rationem. nu. 2. col. 1. fol. 15   Venditio fundi ad mensuram postquam facta fuerit, & pars alluuione decreuerit, cuius periculo pereat. col. 1. fol. 20   Venditio si facta est ad corpus expressim addito mensurae numero, si maior reperiatur, cedit emptoris commodo, nec quicquam tenetur emptor conuento precio adijcere. c. 2. f. 19   Venditio sicut in rebus mobilibus, ante mensurationem non est perfecta, ita nec in immobilibus. nu. 10. col. 2. fol. 20   Venditio vini aut alterius rei similis ad totum certi corporis, dicitur facta ad mensuram, & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est. colum. 1. fol. 18   Venditor, quando appellare possit a sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94   Venditor quoties ad iudicium accedit defensurus emptorem contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis. col. 2. fol. 74. & col. 2. fol. 75   Vestes clericales quae dicantur, & quid in hoc efficere possit consuetudo. num. 8. col. 2. fol. 193   Viator potest equum suum pabulare inagro alieno. c. 1. f. 233   Vicarius in quo differat a delegato. col. 2. fol. 25   Vicarius mortuo praeside, quem vulgo correctorem appellant, an possit iurisdictione vti, & quid de vicarijs episcoporum. colum. 2. fol. 22   Quid etiam de balliuis & iudicibus Baronum, an reuocentur per mortem eorum, cum habeant quasi omnino conformitatem cum officialibus episcoporum. col. 1. fol. 23   Victoriatus quid, & eius valor. col. 1. fol. 258   Victor non poterit appellare ab omissa condemnatione expensarum, etiam si quis eam petierit. col. 1. fol. 173   Vicus exemptus a ciuitate, an retineat ius pascendi, quod ante exemptionem habebat in territorio. n. 7. col. 1. fol. 235   Vicus exemptus a ciuitate quoad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuum, nec ad electionem eorum, a quibus est iurisdictio exercenda. c. 2. f. 235   Vicus exemptus quoad iurisdictionem, non potest impedire habitatores & incolas ciuitatis, quin vtantur pascuis ipsius castri exempti. ibid.   Vicus exemptus secundum Paul. Cast. non retinet priuilegia illa & iura ciuitatis, quibus non potest vti absque praeiudicio illius ciuitatis, a qua fuit exemptus, & cuius onera non subit, quemadmodum antea subire solebat. col. 2. fol. 235   Vicus exemptus, vide infra.   Vicus quoties ita eximitur, quod non adijcitur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis, subditi manent legibus & statutis ciuitatis, a qua exempti sunt. col. 1. fol. 235   Author tamen arbitratur hanc opinionem tantum admittendam esse, quoad consuetudines & priuilegia, non tamen quo ad statuta ciuitatis, quae vim habent a iurisdictione ipsius vrbis. ibid.   Vici duo quoties habent communem proprietatem agrorum non solum quoad ius pascendi, non potest vnus vicus absque alterius consensu colere agros communes, nec in eis non uellare, nec illis vti ad alium vsum, quam illum quo hactenus vsi sunt. col. 1. fol. 236   Victus condemnatur in expensis victori, etiam si absque dolo, temere tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniae praestiterit. num. 1. col. 2. fol. 170   Victus etiam in criminal bus victori condemnatur in expensis. num. 2. col. 1. fol. 171   Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij & petendi, quod causa tractetur in curia Regis. nu. 5. col. 1. fol. 40   Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modo honesta sit num. 1. col. 2. fol. 36   Vidua non potest petere causam tractari in curia principis, vbi lis esset coepta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, etiam si vidua iure minoris aetatis peteret in integrum restitutionem. col. 2. fol. 41   Vidua non potest vti priuilegio contra viduam aliam, minorem aut orphanum. col. 1. fol. 40   Nec etiam in causis quae non habent aestimationem sex mille marauedinorum. ibidem.   Item vbi causa fuerit coepta coram iudice inferiori per litis contestationem absque fori praescriptione & exceptione declinatoria inferioris tribunalis. ibid.   Idem erit, si causa criminalis, vel agatur de reditibus regijs exigendis ibidem.   Vidua pupillus, & alij habentes fori priuilegium, vtrum possint eo vti aduersus simile, & par ius habentes. numer. 4. col. 2. fol. 38   Vidua, pupillus vel pauper in eo loco in quo est curia regis eiusque auditorium, vocatus ad curiae iudices ad petitionem actoris, poterit hoc casu vti proprio priu legio. colum. 2. fol. 41   Vidua quae proprie dicatur, & vnde deducatur eius etymologia, contra Iurisconsultum in l. malum. ff. de verbor. significat. col. 1. fol. 37   Vidua si vocauerit ad iudicium apud iudicem domicilij ipsius rei conuenti aliam viduam vel pauperem, & velit reus declinare iurisdictionem iudicis, non est audiendus. col. 2. fol. 41   Viduae habent priuilegium quo pupilli & similes personae vtuntur: vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiae regiae iudices cuiquam agenti respondere cuiuscunque priuilegij ratione. col. 2. fol. 37   Viduae priuilegium obtinet etiam ea quae maritum habet, sed inutilem. col. 2. fol. 37   Viduarum priuilegium an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2. fol. 41   Viduitatis iure dominus castri vel villae se defendens, & ea de causa volens euitare regiae curiae iudicium, quo ad causarum cognitionem vti non poterit priuilegio viduarum, ex eo, quod tribunal proprij sit manifeste suspectum. colum. 1. fol. 41   Vncia quot drachmas appendat. num. 5. col. 2. fol. 256   Vnio beneficiorum iurispatronatus laicorum, an, quando & quomodo fiat. num. 11. col. 1. fol. 229   Vniri per Episcopum non potest beneficium aliquod alteri absque consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi vel praesentandi. col. 1. fol. 229   Vocatus ad maioratum non accipit illum tanquam haeres defuncti, sed a primo maioratus institutore. columna prima. fol. 80 FINIS.