PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPO SANCTI DOMINICI DESIGNAT. AD PHILIPPVM MAGNVM, HISPANIARVM, Angliæ, Franciæ, Hyberniæ, Neapolísque Regem. Cui Veterum collationem Numismatum cum his, quæ modò expenduntur, publica & regia authoritate percusa eodem authore adiecimus. FRANCOFVRTI AD MOENVM, per Petrum Fabricium, Impensis Hieronymi Feierabend. ANNO M. D. LXXI. AD PHILIPPVM MAGNVM EVNDEMQVE CHRISTIANISSIMVM Hispaniarum, Angliæ, Franciæ, Neapolis, ac Siciliæ Regem, Burgundiæ, Brabantiæ, & Mediolani Ducem, Flandriæ Comitem, Didaci Couarruuias à Leyua Archiepiscopi. S. Dominici designat. in Practicarum Quæstionum librum vnum. PRÆFATIO. SVMMA CVIVSQVE REIPVblicæ fœlicitas est, PHILIPPE Rex Christianißime, eum sibi diuino munere obtinuisse rectorem, ac principem, qui ciuilibus, ac militaribus magistratibus constituendis eam operam det, quæ communitatis regimini, eiús tutelæ ad benè, beatèque uiuendum sit omninò salutaris. Sic sanè rectè, & fœliciter Rempublicam administrabit, qui uigilantißimè eam ab iniustitiæ tyrannide, atque ab hostibus immanißimis tutißimam constituerit, & hoc ipsum effecerit, ut imperio dignus iudicetur, non tantum Reipublicæ statu, sed uirtutis, & animi erga subditos excellentia: quippè qui subditorum singulis præstet communi pro omnibus cura, & sollicita pro uniuersa republica gubernatione. Prima equidem pars, quam optimo principi necessariam esse censemus, ad iustitiam pertinet, & æquitatis disciplinam: in cuius exercitatione quietus, ac tranquillus beatæ uitæ status conquiescit. Eadem etenim omnibus magistratibus, quibus totius reipublicæ salus continetur, imperandi rationem præscribit: quam necesse est, ut omnes principes sequantur, qui suos stabilire, & confirmare principatus uolunt. Hinc denique fit, Princeps Maxime, ut facilius domesticis, & ciuilibus, tandem exteris, ac publicis hostibus resistere ualeat respublica illa, quæ ab optimo rectore, iustitiæ cultu, moribus integerrimis, æquitatis ratione, quietè, & tranquillè fuerit instituta. Tuta quidem est conditio subiectorum, ubi uiuitur sub æquitate regnantium, cùm & principis opinionem longè latèque disseminet subditorum eidem custodita securitas. Quòd si rem istam paulò altius examinare uelimus ex Christianæ reipublicæ legibus à Deo Optimo maximo, Iesu, proprio sanguine in humani generis salutem conscriptis, illud plané fateri cogemur omnes, cuius optimi principis conatus in hoc esse pié, ac religiosè constituendos, ut eam quietem, & tranquillitatem respublica consequatur, quæ spiritualem illi salutẽ conferat, ad cuius hominis æternam, & cœlestem illam beatitudinem, ad quam suprà omnem naturam à Deo diuina prouidentia creatus est. Hoc nomine, inclyte Rex, multis æquum est gratulari regnis, gentibus, & prouincijs, quibus hæreditario gentilitiæ familiæ titulo, populorum omnium applausu, post fœlicem Caroli Cæsaris principatum, maxima parentis laude, qui talem te educauerit, primogenitus eius filius, & hæres patriæ uerus pater, & princeps designatus eras. Nunc uero eisdem regnis, gentibus, & prouincijs ab ipso inuictißimo Carolo præ eius animi magnitudine, tibi traditis principatus legitimis iuribus Rex constitutus censeris. Vicaria namque patris potestate apud Hispanos hucusque ita quidem usus es, ut clementißimi, ac uigilantißimi patris Zelum iustitiæ, pietatem & religionis Christianæ cultum maximopere fueris imitatus. Verum Anglicæ reipublicæ uerè, & ex animo exultantes, qui euangelicam legem profitemur, gratulari quidem possumus: quippe cui ex Christianißimæ Mariæ eius gentis Reginæ coniugis tibi dilectißimæ Sacrosancto coniugio illud diuina sorte obtigerit, quod te Regem, patronum, & protectorem habuerit, in tanta eius regni calamitate, in summo rerum periculo dictatorem electũ, unicum ueluti refugium, præsidiûmque ad arcendos ab ea republica communis humano generi immanißimi hostis conatus, Satana duce atrocißimo ita instructos, ut non aliter, quàm Deus ê machina, (quod aiunt) aßistente tibi, & in omnibus benignißime cooperante optimo, maximòque Deo, qui adiutor est fortis, & in se sperantes non derelinquit, saluti spiritali tantæ reipublicæ, iamdiu à dæmone oppressæ, quam citißime prospexeris: quasi uotũ illud Dauidicũ una cum despōsatione serenißimæ cōiugis emiseris. Etenim sicut iurauit domino, uotũ uouit Deo Iacob. Si introiero in tabernaculũ domus meæ, si ascẽdero in lectum strati mei, Si dedero somnũ oculis meis, & palpebris meis dormitatioẽ. Et requiẽ temporibus meis, donec inueniā locum domino, tabernaculũ Deo Iacob Nimirum in tanto rerum, & negociorum conflictu nihil sanctiùs esse duxisti, quàm statim, neglectis itidem tot delicijs, & uoluptatibus, quæ regios animos a iusto auocare solent, in tali regno, charißimæ Reginæ uotis consentiens, tabernaculum Deo Iacob constanti animo constituere, Christianam fidem, & religionem maximo totius Christiani orbis dispendio tot annis ab Anglia repudiatam, eidem Reipublicæ Augustißimo, & uere diuino conatu restituens. Iulius Cæsar Primus ille Romanorum Imperator, post deuictum Pharnacem hæc tria uerba ad amicos scripserat: ueni, uidi & uici. Hæc eadem Romæ Pontico triumpho inter Pompæ fercula in titulum postea prætulit, non acta belli significantia, sicut cæteris, sed celeriter confecti notam. Tuæ uerô maiestati huius catholici triumphi fercularem fœliciter, & celeriter confectam significantia non alia uerba proferant oportet, quàm illa tria Psaltis admirabilis. Dominus illuminatio mea. Soluisti enim, Magne PHILIPPE, aura Sancti Spiritus ex Hispania, & Angliam appulsus uidisti publicam illius amplißimi regni, imo Christianæ Reipublicæ calamitatem, uicistique eius authorem statim: ut iure optimo, si tibi Ethnicorum superbi, & arrogantes tituli placuissent, posses iustius, quàm Cæsar illo uti titulo: ueni, uidi, & uici. Erit tandem post tot aduersus Christiani nominis publicos hostes ab Hispaniarum catholicis Regibus, Austriaca, & Haspurgentium principum familia, Belgica domo, parente inuictißimo Carolo edita facinora, totque triumphales titulos nouus hic tibi decretus triumphus cùm præclarißimus, tùm ecclesíæ catholicæ eiùs que summo præsuli, & Christi uicario quàm gratißimus. Grauiter equidem, ac molestè ferebat Christiana Respublica, regnum illustrissimum, totque annis catholicis eius institutis, tot martyrum, tot sanctorum uirorum testimonijs impensißimè addictũ, nuper ab eadẽ maximo cum dolore, & cōmiseratione segregatum fuisse. Venerat olim in Britanniam, quæ nunc Anglia est, Ioseph ille, qui teste Matthæo Euangelista, ab Arimathæa ciuitate oriundus Christi corpus sepeliuerat: at in eo loco tàm ipse, quàm eius socij, cùm de euangelio prædicarent, dogma Christi sedulo docerẽt, multi per hæc ad ueram pietatem traducti, salutifera́ fruge imbuti baptizati sunt, isti deinde uiri diuino spiritu afflati cum a Rege Aruirago parum terræ ad habitandum proximè Vuelliam oppidũ, circiter millia passuum quatuor domo accepissent: ibi nouæ religionis prima iecerunt fundamenta, ubi hodiè est templum magnificum, cœnobium́ monasticæ familiæ diui Benedicti nobile: nomẽ est Glasconia. Hæc Christianæ pietatis in Britannia extitere primordia, quam deinde cum Lucius Rex propè extinctā fōte Baptismi sublatus mirabiliter adauxisset, demùm Britanni eam pietatem eatenus integram seruarunt, quò ad furor Diocletiani dira in Christianos persecutione propè ad internecionem erupit. Paulò post in ea insula Christiana religio multis bellorum tumultibus perturbata, frequenter uaria undique consequitur interualla: donec Anglis eam prouinciam occupantibus diuus Gregorius summus ecclesíæ Pontifex propè annũ sexcentesímum à Christi natalibus sub Rege Ethelberto, & eius uxore Christianißima Berta, mißis ad id negocium Augustino, & Mileto monachis, religionis Christianæ dogmata conatu maximo Anglorum gentem edocendam, hortatu, & prædicatione illustrandam curauit. Hanc illustrem Catholicæ fidei Anglorum profeßionem hoc seculo aliquot annis interruptam, tu quidem primus huius nominis apud eam gentem Rex PHILIPPE Magne, in idem regnum nutu dilectißimæ coniugis restituisti, ut deni tuum hoc primum in Anglica republica nomen insigni edito facinore ita illustrares, sicut & primus ex Romanis Imperatoribus. M. Iulius Philippus Cæsaream dignitatem sacro baptismatis lauacro olim illustrauit. Habuit sanè Anglia eo tempore, quo Britanni illam obtinebant, ex Britannorum gente diuam Helenam Coylli cuius dam Reguli filiam, Magni Constantini matrem, quam singulari pietate prædita crucem Domini sub spurcißimo Veneris simulacro Hierosolymis latentem, ab eâ maxima cura, & sollicitudine repertam Christianis adorandam exhibuit, eius́ partem, ut Historici quidam testantur, altera Hierosolymis parte relicta, Romam secum attulit eam́ gemmis, & auro distinctā in Aede Sanctæ Crucis Sessoriano in theatro constructa collocauit. Habuit & diuam Vrsulam cum undecim milium uirginum Sodalitio, filiam equidem Dionoti Cornubiæ Reguli. Habet nunc Mariam coniugem tuam, animi constantia, pio in Christianam religionem affectu, inter tot apud Anglos aduersus fidem catholicam tumultus, acerrimasque communis humani generis insidiatoris incursiones illustrißimam. Cuius & tuæ Maiestatis laudes eloquentißimorum uirorum panegyricas oratiōes dignißime postulantes, me ipsum tantæ rei magnitudine deterritum huius conatus ulteriori progressu abstinere pluribus compellunt rationibus; quibus tamen minimè auertar, quin publicæ lætitiæ causa gratulaturus tibi, Rex potentißime, Practicarum quæstionum librum unum in hac Granatensi curia, post Variarum resolutionum Libros: post alias in publicum editas relectiones, continuo labore, & indefesso elaboratum tuæ Maiestati offeram audacter, tuam admirabilem considerans cùm erga omnes clementiam, tùm uerò in ministros huius publici muneris, cui operam ipse octo ferme annis dederim, singularem humanitatem. Cogor tamen opus istud breuiùs, quàm ab initio animo conceperam, absoluere, quod Cæsareæ Maiestatis iussu, & maximo in me beneficio, te dubio procul authore, in Hispaniolam insulam Deo auxiliante sím profecturus, quo illîc Archiepiscopi munere & officio fungar. Suscipe igitur, princeps Maxime, hilaro uultu, æquo́ animo opus istud ea qua potuimus diligentia editum, ut tuis auspicijs tutiùs inter tot hominum manus uersetur. Vale fœlicißimè. E tua Granata Mense Aprili Anno à Christo Nato. M. D. LVI. SVMMA CAPITVM HVIVS OPERIS. -  TOTA ciuilis Castellanæ Reipublicæ potestas, & iurisdictio, qua ratione penes ipsum Regem sit? Caput primum. -  Iurisdictio alicuius Castri à Principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? Caput secundum. -  Quanam ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensuræ modum concepta? Caput tertium. -  De summa Regis iurisdictione, quam maioriam dicimus, quam Regio nomine suprema exercent auditoria? Caput quartum. -  De iure ac priuilegio reuocandi domum. Caput quintum. -  De his, qui pro iure exigendo possunt alios ad curiā Regis vocare, quo ad Primam causarum cognitionem. Caput sextum. -  De vidua priuilegium habente trahendi, & vocandi reum ad curiam Principis, quando eo vti possit? Caput septimum. -  Clericus hæres laici, an possit ad seculare tribunal pro hæreditatis rebus, & iuribus vocar.? Caput octauum. -  De causarum auocatiōe, & earum retentione, quæ apud curiā quando sit. Caput nonũ. -  De mandatis Regijs ad executionem, & obseruationem literarum, quę vulgò requisitoriæ dicuntur. Caput decimum. -  Rursus agitur de eisdem literis Requisitorijs: potissimùm ad criminum punitionem. Caput vndecimum. -  De petitione hæreditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maximè commodus. Caput duodecimum. -  Quid sit præcipuè obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis, & causæ examini sese offerat, quem tertium oppositorem dicimus? Caput decimum tertium. -  Rursus de eadem re, ac tertijs oppositoribus, quonàm modo sint admittendi? Caput decimum quartum. -  De illo qui à sententia inter alios lata appellat, quia eius intersit. Caput decimũ quintũ, -  De tertio, qui vult executionẽ sententiæ inter alios latæ impedire. Caput decimũ sextũ. -  De illo interdicto, quod Practici apud Hispanos Interim appellant. Caput decimum septimum. -  De testibus traduntur aliquot, quæ præ oculis habere debent iudices. Caput decimum octauum. -  De instrumentorum fide traduntur multa, quæ cùm Practicis, tùm Theoricis erunt fortassè conducibilia. Caput decimum nonum. -  Rursus de authoritate publici instrumenti, quæ oritur ex his, quæ vt solennia ei accedere debent. Caput vigesimum. -  De publica fide instrumentorum, quæ non originalia, sed exemplaria sunt. Caput vigesimumprimum. -  De fide, & authoritate priuatæ scripturæ. Caput vigesimum secundum. -  Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur? Caput vigesimumtertium. -  Rursus de reuocatione attentatorum tractantur multa. Caput vigesimumquartum. -  Quando nullitatis obiectio impediat sententiæ executionem, præsertim eius, quæ vel tertia est, ac cæteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. Caput vigesimumquintum. -  De recusationibus iudicum, eorum præsertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eliguntur, vt in eius summis prætorijs ius unicui reddant, Caput vigesimum sextum. -  De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. Cap. vigesimumseptimum. -  De his rebus, quæ in dotem dantur æstimatæ. Caput vicesimum octauum. -  De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniam solutam posteriori ereditori, qui eam consumsit? Caput vigesimum nonum. -  Quanam ratione practici utantur in remittẽda colonis pensione sterilitatis causa. Caput trigesimum. -  De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tātùm tonsura sunt insigniti. Caput 31. -  Rursus agitur de clericis primæ tonsuræ, qui nondum matrimonium contraxerunt. Caput trigesimum secundum. -  Agitur item de iurisdictione seculari quò ad clericos: præsertim ad breuem interpretationem capit. si iudex laicus. de senten. excom. liber. 6. Caput trigesimum tertium. -  Inquiritur adhuc, an quando possit à laicis declinari forum seculare in criminibus puniendis? Caput 34. -  De rebus, & negocijs ecclesiasticis, quæ solent apud huius regni prætoria frequenter examinari. Caput 35. -  De iure patronatus laicorum ad differentiam iuris patronatus ecclesiastici, & vtrius derogationem. Caput 36. -  De pascuis, & iure pascendi, tàm lege iuris communis, quàm ratione seruitutis cōstitutę. Caput 37. -  Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quæ vel ex fideicommisso, vel primogenio familiæ, vel agnationi deferuntur. Caput trigesimum octauum. PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIdaco Couarruuias, à Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. EX CAPITE SEQVENTI. -  1 Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint? -  2 Potestas tẽporalis, ciuilis́ iurisdictio penès ipsam Rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab Ecclesiastica differt. -  3 Romana Respub. omne Imperium in Cæsarem Augustũ, & eius successores transtulit. -  4 Regius principatus, vel libera electione populorum, vel hæreditaria Gentilitij primogenij succeßione, moribus aut lege probata iustus omninò censetur. -  5 Regnum omnium Rerumpublicarum est præstantißimum. -  6 Regia potestas ex Dei, & naturæ ordinatione stabilitur. -  7 Castellanum regnum iure Gentilitiæ succeßionis primogenitis defertur. -  8 Salica lex apud Gallos. quæ sit? -  9 Castellanæ Reipublicæ tota iurisdictio penès Regem est. -  10 Castro à Rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio: & quid de mero, ac mixto imperio? Tota ciuilis Castellanæ Reipublicæ potestas, & iurisdictio, qua ratione penès ipsum Regem sit. CAPVT I. ROMANIS olim Hispanias obtinentibus, Gothisq́; à septentrione totam Europam bello, armis, & industria vastantibus, cùm & tunc Vandali, Alani, & Sueui relictis Gallijs, Hispanias inuasissent, Honorius Imperator, Gothis eorum Rege Radagoso in Fœsulanis montibus occiso, clade insigni ab Stillicone Romanorum duce, & consule af[*]flictis eiusdem gentis principi Alarico Gallias, Hispaniasq́;, quas iam penè perdiderat, inito cum Senatu consilio concessit: vti commemorant Paulus Orosius, & Rodericus Toletanus lib. 2. rerum in Hispania gestarum cap. 4. Quo iure, mortuo post euersionem Romanæ vrbis, Consentiæ Alarico, Athaulphus Gothorũ Rex misertus calamitatis Hispanorũ, quam à Barbaris patiebātur, auxilium eis impigrè laturus Hispaniam aggreditur, eoq́; intra breue tempus à suis interfecto, ann. Domini quadringentesimo decimo sexto. Post hũc Vuallia Gothorum Rex, cum pace Honorio pacta, Vandalos & Alanos penè extinxit, ob easq́; res benè gestas ab Imperatore Aquitania, & maxima Narbonensis prouinciæ parte donatus est. Quod Prosper Aquitanicus, & Isidorus testātur. Idem scribit Rodericus Toletanus cap. 7. Et post eos Paulus Aemilius hoc ipsum asseuerat. Rursus Theodoredus Rex non satis his prouincijs apud Gallias contentus, Hispanias inuasit: cui Turismundus successit, eoq́; à quodam familiari occiso, Theodoricus permissu Imperatoris Hispanias ingressus, primus in eis Gothorũ Rex obtinuit Imperium, belloq́; Sueuos domuit, ac paulatim maxima Hispaniarum parte subacta Gothorum genti eas sedes stabilire ita conatus est, vt qui eidem in regno successerunt grauiter ac molestè tulerint, Romanorum nomen adhuc in Hispanijs veteris Imperij, & principatus iura quædam obtinuisse, donec Sisebutus Rex propè annum Domini. DCXV. expulsis profligatisq́ue Romanis Hispaniarum Monarchiam consequutus est. Huic siquidem Regi hoc tribuit Paulus Aemylius lib. 1. de gestis Francorum. Diuus tamen Isidorus, Rodericus Toletanus, & Alfonsus Burgensis, id de Suintilla Rege, Ricaredi primi filio tradidêre, qui cœpit regnare anno Domini. DCXXI. atque ideo apparet, id contigisse circa annũ Domini. DCXXIII. Nam & S. Isidorus ad annũ quintum Suintillę Regis Gothorum historiam pro secutus est. Post hæc Gothorum principes Hispaniarum Imperium regio Monarcharum nomine pacatissimum habuerunt ad annum vsque Domini. DCCXIIII. Quo ex proditione Comitis Iuliani Arabes ab Africa Calpen, quæ nunc Gibraltar dicitur, transuecti, cruentissimo prælio ipsis Gothis, eorumq́; Rege Roderico profligatis totam feré Hispaniam occuparunt. Quo in prælio Gothorum omnis nobilitas cecidit: totaq́; Hispania in ditionem Sarracenorum venit, præter Astures & Cantabros, apud quos Pelagius Fasilæ Cantabriæ ducis filius, nepos Gothorum regis Cindasunthi, animum ad opem patriæ ferendā adijciens, multos Christianos metu hostium latitantes in ordinem coêgit, eosq́; adhortatus alacres admodum ad quoduis subeũ dũ pro religione Christiana & patria periculum reddidit, adeoq́; sibi subditos & obnoxios effecit, vt ab ipsis rex electus, & nominatus, animo inuicto, diuinoq́ue auxilio cœperit Arabes bello premere, aliquotque vrbibus, & oppidis ita cedere coégerit, vt Reges, qui post eum Hispaniarum sceptrum consequuti sunt, maximis cladibus eos afficientes ab Hispanijs prorsus expulerint. Cui negocio & Catholici Reges Fernandus, ac Elisabeth vltimam, extremamq́ue dedêre operam, dum hoc Granatensi regno armis capto, vrbem hanc multis titulis celebratissimam anno Domini. M. CCCCXCII. in eorum ditionem redactam Christi vexillo præducente ingressi fuêre. Hinc sanè illud ipse deduxerim, Hispanias Monarchiæ, & Regum Imperio subditas fuisse ab hinc fermè mille annis, quibus Reges è Gothorum sanguine progeniti, fœlicissimè Rempublicam istam bello, & pace, datis iustissimis, ac saluberrimis legibus, sub Christiana religione Catholicè tutati sunt. Verum ex aliquot Hispaniarum prouincijs, quæ regna modò appellamus, Castulonensis sese nobis offert, de cuius iurisdictione, & ciuili potestate hoc in capite, agere constituimus, illud equidem tractaturi, quanam ratione sit penes Castellanum Regem ipsa ciuilis potestas, totaq́; huius Reipublicæ iurisdictio, in ferendis legibus, in mero, ac misto Imperio deniq; exercenda. Castellam autem prouinciam, Castulonensem diximus, eos secuti, qui ita eam quandoque nominârunt, non ignari, veterem Castellam Barduliam propriùs dici, & ipsos Castellanos Bardulos. Nec tamen hoc quicquam refert quod ad nostrum institutum, cui equidem aptiùs erit aliquot exponere conclusiones, quibus examinatis multa constabunt, quæ huius quęstionis decisioni potissimè suffragātur. Prima conclusio. Temporalis potestas, ciuilisq́; iurisdictio tota, & suprema penès ipsam Rempublicam est: idcircò is erit princeps tempo[*]ralis, omnibusq́; superior Reipublicæ regimen habiturus, qui ab eadem Republica fuerit electus, & constitutus: quod ex natura rei iure ipso gentium & naturali constat, nisi humanus ipse conuictus pactione aliud induxerit. Huius conclusionis nos obiter meminimus in reg. peccatum, de regul. iur. lib. 6. 2. partic. §. 9. numer. 6. eiusq́; probatio ex eo constat, quòd ab ipsa natura homines ita instituti sunt: vt, nisi humanus intellectus cœcutiat, planè percipiant lumine naturali, in quauis hominum ciuili societate, quæ ad tutelam generis humani conducit, omninò constituendum esse necessariò gubernatorem quendam, penès quem sit illius societatis regimen, & cura: eumq́; non posse ab alio, quàm ab ipsa societate constitui. Etenim authore Aristotele lib. 1. Polit. cap. 2. Homo animal est omni ape, omniq́; animante gregali ciuilius: atque ideo est homo natura ipsa sociale animal longè magis, quàm apes, formicæ, grues, & eiusmodi genera, quæ gregatim aluntur, gregatimq́; se tuentur. At cùm Deus ipse pernaturam dederit rebus singulis facultatẽ se conseruandi, suisq́; resistendi contrarijs, quantum ad incolumitatem salutis, nec homines facultatem hanc exequi dispersi potuissent, instinctus eisdem adiectus est gregatim viuendi, societatemq́; ciuilem constituendi: vt adunati alijs alij sufficerent, victumq́; faciliùs complures, quàm singuli compararent, tutiusq́; ab incursu ferarum, & hostium degerent. Qua ratione manifestum sit, ciuitatem, id est, ciuilem societatem, natura cōsistere, hominemq́; natura esse ciuile animal, eamq́; consociationem boni causa sensim appetere. Prima hæc argumentationis pars potuisset pluribus autoritatibus philosophorum instrui, multisq́; rationibus, ex Aristotele in lib. 1. Polit. Platone in libris de Republica, Cicerone lib. 1. de inuentione, & Patritio lib. 1. de institutione Reipublicæ titu. 3. & tamen cum aliò tendat nostrum hoc institutum, satisfecisse opinabimur, si hæc veluti per transennam obiter ad ꝓpositæ conclusionis probationem tetigerimus. Deinde illud constitutissimum est, ciuilem hanc societatem, quam humano generi necessariam diximus, neutiquam potuisse ciuiles homines gubernare, hostes auertere, ac propulsare: & malefactorum audaciam cohibere, nisi magistratibus, principibus, aut rectoribus suam tribueret facultatem, sibiq́; iudices, ac duces constitueret, quibus multitudo ipsa, totiusq́; congregationis homines subessent, & obedirent. Cùm alioquin ciues ipsi sine ordine & capite, minimè possent ea prouidere, quæ totius communitatis vtilitati expedirent. Igitur constat secũda pars collectionis, qua diximus, in quauis ciuili societate necessariũ esse gubernatorẽ quẽdam, qui eius curam habeat, reliquosq́; ciues in officijs contineat. Hoc Aristoteles cap. 1. & 2. Poli. Et cæteri paulò antè citati probant: huncq́; in scopum tendunt ferè libri omnes ab eodem Aristotele, & alijs de Repub. editi. Apud nos tex. est optimus in cap. in apibus, 7. q. 1. cap, cùm non liceat. de præscrip. Huius verò ciuilis societatis, & Reipublicæ rector ab alio quàm ab ipsamet Republica constitui non potest iustè, & absque tyrannide. Si quidem ab ipso Deo constitutus non est, nec electus cuilibet ciuili societati immediatè Rex, aut princeps. Saulem equidem, Dauidẽ, eiúsque posteros tantùm à Deo iure positiuo, diuino per Prophetas, ore proprio Reges in regno Israelitico electos fuisse, constat ex sacris testimonijs. Præter hos nullus vnquam Rex, aut princeps à Deo immediatè constitutus est: tametsi Deus populum Hebræũ ferè quadringentis annis instar regni per vnum gubernauerit: nempe Mosen, & eius successores iudices. Sic Deut. cap. 27. inquit Deus: Cùm dixeris, constituā super me Regẽ, eum cōstitues, quem dominus Deus tuus elegerit. Cęteris verò gentibus Deus ipse ab ipso naturæ iure liberam fecisse videtur potestatem, sibi principes, Reges, & magistratus cōstituendi. Ergo quælibet Respublica diuinitùs naturæ lumine erudita ciuilem potestatem, quam habet, potest, & debet in alium, vel alios transferre, qui Regum, principum, Consulum, aut aliorum Magistratuum titulis ipsius communitatis regimen suscipiant. Qui verò esse in societate nequit, aut nihilò indiget propter copiam, is pars ciuitatis nō habetur. Itaque aut bestia est, aut Deus. Quibus verbis Aristoteles in dicto capit. 2. vsus est ad huius ciuilis societatis commendationem: omnes etenim homines secundum eum in hanc societatem natura sunt propensi: quam qui primus constituit, is author extitit maximorum bonorum. vt enim homo perfectionem nactus, animantium est optimus: Sic cùm à lege iustitiaq́ue discessit, omnium pessimus habetur. Sed & hanc primam conclusionem palam asserit, ac tenet S. Thom. 1. 2. quæst. 97. articu. 3. ad 3. Eandem probat multis rationibus Alfonsus à Castro lib. 1. de potestate legis pœnalis capitul. 1. versic. postquàm. Secunda conclusio. Potestas Ecclesiastica in hoc à ciuili, & seculari potestate differt, quòd ea non est immediatè penès totam Rem publicam: sed fuit ab ipso Deo Iesu, Petro, vt principi, & Apostolis cæteris, eorumq́ue successoribus concessa. Probatur hæc assertio. Nam hæc potestas supernaturalis est, in finemq́ue supernaturalem tendit: & ideo iure naturali non potest alicui competere: imò apud illum erit, cui ab ipso Deo supernaturaliter data fuerit: Deus autem summus Iesus Christus humani generis saluator eam Petro vt principi, & cæteris Apostolis, eorumq́ue successorìbus dedit: ergo ea non competit toti Reipublicæ Christianæ, nec penès eam residet, sicuti nos probauimus in dict. regu. peccatum. 2. part. §. 9. nume. 6. ex Caietano. 2. 2. quæst. 1. articu. 10. & in tracta. 2. de potesta. Papæ, & concilij. cap. 1. Hoc ipsum coadiuuatur ex eo, quod cum Christus fuerit vniuersalis redemptor, & Rex vnicus regni cœlorum toto orbe diffusi, potuit, ac potest per vnũ Vicarium totum regere orbem, maximè quia sub illo Vicario instituit Patriarchas, Archiepiscopos, aliosq́; antistites, & sacerdotes: qui afflatu spiritus sancti ministrarent spiritualia. Reges autem quia à suis regnis potestatem recipiunt, non est cur ab vno omnes dependeant, nec id natura fieri posset commodè. Qua ratione hanc item conclusionem probat Dominicus Soto. lib. 4. de iustitia & iure. quæst. 4. articul. 2. eandem repetit Caietan. in 2. parte Apologiæ de potestate Papæ cap. 2. & 9. qui in cap. 10. versicul. ad secundam scribit, Deum ita genus humanum instituisse, vt ad ordinem, & finem naturalem, potestatem communitati dederit, non vni: in ordine autem ad finem supernaturalem, potestatem vni delegauerit, nō communitati. Tertia conclusio, Romana Respublica, cùm eius initio reges sibi elegerit, & constituerit, ac demùm in annales consules summam potestatem transtulerit: tandem in Augustum Cæsarem, eiusq́; successores, Regia lege lata per po[*]pulum ipsum, ac Romanam communitatem, omne suum Imperium, & potestatem cōtulit. Huius conclusionis plura sunt quidem testimonia. id enim constat ex l. 1. ff. de consti. princip. l. 2. §. & cum placuisset. ff. de orig. iur. & paulò ante. §. nouissimè. Quo in loco Iurisconsultus testatur, populum Romanum necessitate constrictum summum ius vni principi dedisse, omniumq́; rerum arbitrium eidem permisisse, vt omnium factionum occasio tolleretur. tùm vt in administratione prouinciarum succentu. riaretur princeps senatui, qui non perinde prouincias omnes regere poterat. Sic Archadius Iurisconsultus scribit, regimẽta Reipublicæ ad Imperatores perpetuò translata. l. vnic. ff. de offic. Præfect. præt. & Iustinianus ait in l. 1. §. sed & hoc studiosum. C. de veteri iure enuclean. antiqua lege, quæ regia nuncupabatur, omne ius, omnemq́; potestatem populi Romani in imperatoriam maiestatem translatam fuisse. Eadem lex appellatur lex Imperij, in l. ex imperfecto. C. de testam. propterea quod de Cæsaris Imperio lata fuerit. Moris autẽ erat apud Romanos, vt quoties ferenda lex esset, pręsertim de re graui, ea ad populum ferretur: quemadmodum multi tradiderunt, potissimũ Asconius Pædianus in Oratione pro C. Cornelio, & Budæus in d. l. 2. §. & cùm placuisset. Romulus enim populo Romano hoc ipsum reliquit, ac permisit, vt leges suffragijs per Curias accersitus comprobaret, authore Dionysio, cui & Polybius consentire videtur, dum describit, populum Romanum suo tempore hanc potestatem habuisse. Hinc Curiatæ leges apud Iurisconsultum in dicta l. 2. in princip. Suetonium in Augusto. & Ciceronem in epistolis ad Lentulum. Quæ leges & populares dicuntur ab eodem in orationibus. Ferebantur verò leges istæ conuocato per triginta Curias populo, singulisq́ue Curijs in separata septa constitutis, & sententiam rogatis: vt Zasius in eadem l. 2. adnotauit. Hæc verò lex Regia dicta est, vt quidam existimant, quod per eam ius regnandi deferretur. Sed Ioannes Corasi. lib. 6. miscel. cap. 8. existimat Regiam legem idcircò dictam fuisse, quod ius Regis creandi lege lata Romulus Rex populo Romano concesserit: vt Dionysius & Liuius lib. 1. scripsêre. atq; ideo solebāt Tarquinij Seruio Tullo obijcere, quod iniussu populi Romani Regnũ inuasisset. Cum itaq; Augustus à populo Romano creatus fuerit Imperator, in eumq́; vt olim in Reges, translata fuerit Reipublicę potestas, videtur in vsum reuocata lex illa vetus Romuli, quæ ideo Regia dicta fuit, quid ea ad populum ius creandi Regis pertineret. Ego verò etsi nequaquam contendam, hanc huius nominis, & appellationis rationem veram esse: cùm & Augusti tempore non de Rege, (nomen enim istud maximo erat odio apud Romanos) sed de vno Principe constituendo ageretur: attamen opinor legem à populo Romano latam fuisse tunc de hac potestatis, & Imperij translatione: ac posse eam legem Regiā dici, quòd ea lata fuerit de vno Principe in Romana Republica designando: vt olim Reges ab ipso populo constituebantur. Ipse quidem Augustus, ne videretur statim veterem Romanæ Reipublicæ statum, & maiestatem euertere: & tyrannide Rempublicam opprimere, Regiam planè potestatem nusquàm vsurpauit. quippe qui sua populo, suaq́ue senatui munia permiserit obire. Sed & Strabo libro 15. testatur, consensu populi translatum fuisse in Augustum ius omne belli, & pacis. Vidi ipse æreum vetustissimum numisma, cuius altera facie imago sculpta erat Augusti his quidem literis: Diuus Augustus: Altera verò Iouis imago cũ hoc titulo. CONSENSV SENAT. ET EQ. ORDIN. P. Q. R. Id est consensu Senatus & equestris ordinis, populiq́ue Romani. Ex interpretatione Valerij Probi in libello de literis antiquis. Sic denique Cæsares, vt veteris Romanæ Reipublicæ imaginem referrent, & ne viderentur Imperium inuito populo obtinere, magistratus sæpissimè petebant, qui plebis electione obtinebantur: tametsi omnia fierent libero Cæsarum arbitrio. vnde Tribunitiæ potestatis dignitatem, Pontificatum Maximum, & consulatus affectabant: eorumq́; numismatis, quorum ipse plura vidi, inscriptũ est, quot consulatus Cæsaris obtinuerit, & quoties Tribunus plebis fuerit electus. Quarta conclusio. Ad iusti principatus rationem quæ à libero Reipublicæ, & communitatis consensu deducitur, satis est plebis, vel optimatum suffragijs, aut denique hæreditaria successio[*]ne iure primogenij gentilitij, Regiam dignitatem deferri. Hæc etenim conclusio duas sortitur partes, vtraque tamen eandem iustitiæ rationem habet, consensum scilicet populi, & Reipublicæ expressum, vel tacitum. Prior tamen pars præmittit, principẽ electione quando que constitui per ipsum populum, aut per optimates, qui populi, ac Reipublicæ, & communitatis nomine consensum omnium in electum sibi Regem præstant. Esset sanè plerunq; difficillimum, suffragia omnium ciuium & eorum, qui alicuius Reipublicæ partes sunt, à singulis exigere: id circò conuenit, plebis multitudinem per eius optimates negocia publica ita expedire, vt absque tumultibus, & seditiosis contentionibus tutò, & è Republica res ipsa peragatur. Igitur horum optimatum suffragia ea lege censenda sunt, qua omnium ciuium consensus, quem referunt, censeretur. l. item eorum. §. si decuriones. ff. quod cuiusq; vniuer. nomi. cap. vlt. de præbend. in 6. Qua ratione septem illi Germaniæ principes, quibus facultas delata est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianam communitatem, quæ ab ipso Imperatore gubernanda est, omninò repræsentant, eiusq́; vi caria vtuntur potestate, vicesq́; ea in electione gerunt. Vnde fit, quòd electio Imperatoris ad Septemuiros Germaniæ, vt Collegium, non vt singulos pertineat: quemadmodum optimè probat Lupoldus libro primo de iuribus Romani Imperij ca. 6. Panormit. in cap. venerabilem. col. 4. & ibi Card. in §. verum. de elect. Ioan. Cirier lib. 2. de primogenitura. q. 12. Castaldus in tract. de Imperatore. q. 11. & quæst. 15. Hinc sanè constat, ad iustitiam principatus cuiuslibet satis esse, quòd ipsius societatis consensus per optimates hunc in modum præstitus sit. Tametsi non negauerim, olim Romæ aliter in plebeis comitijs suffragia præstita fuisse ad Consulum electionem, & postea Imperatores, Augustos, ac Cæsares ab exercitu militari electos quando que extitisse: licet hæc electio minimè censeretur iusta, nisi Senatus, Populiq́ue Romani comprobatio accessisset. Reges verò, & Principes ab origine mundi populorum suffragijs creabantur: quod ex Iustino lib. 1. constat, & Cicerone lib. 3. de legib Idem & nos paulò antè ꝓbauimus in prima huiusce capitis conclusione. Nec enim ad Regiam maiestatem, & excelsum dignitatis locum ambitio popularis, sed spectata inter bonos virtus ipsa euexit. text. optimus in l. 1. ff. ad le. Iul. de ambitu. c. vnic. in sine de aliena. feu. c. Moyses. 8. q. 1. ex Hieronymo super epistolam Pauli ad Titum. Atq; ita iure ipso naturali & humano, nisi aliud moribus, aut speciali lege à populo lata institutum fuerit. Regum, & principum creandorum ius ad populorum suffragia est omninò referendum. Sensit & hoc Panor. in c. venerabilem. pen. notab. de election. idem Panorm. in cap. intellecto. 2. col. de iureiur. quo in loco cita. glo. not. ad hoc in dict. c. Moyses. eandem adducit ad hoc Ioan. à terra Rubea tract. 1. contra rebelles art. 1. concl. 3. notatq́ue ex 3. reg. cap. 16. & 4. reg. cap. 14. explicat Aluarotus in titul. de feudo. Marchio. colum. 2. Quam ob rem fallitur Ioan. Cirier in tract. de primogenitura lib. 2. quæst. 13. dum existimat, post mundi creationem statim regna & principatus iure sanguinis, & successione hæreditaria delatos fuisse. & deinde multò pòst, donec prohibita fuit in principatibus successio. Etenim si iure ipso naturali potestas Ciuilis penès ipsam Rempublicam erat, & apud eum, quem populi consensus in id munus cōstitueret, palàm est tunc electione, non successione, principatus, & regna delata fuisse. Eadem ratione tollitur opinio glo. in c. deniq;. 7. q. 1. verbo, Rege suo. dum probare nititur, Regis silium, iure Regem post patrem futurum. Posterior conclusionis pars iustitiæ itidem innititur. Nam si lege à Populo lata, vel ab eo recepta principatus successione hæreditaria, genti cuidam, & familiæ defertur, constat manifestè hunc principatum consensu populi saltem tacito deferri: quemadmodum idem erit, si absq; lege scripta, consuetudine, & moribus regna & Imperia Gentilitia successione deferantur: siquidem ea consuetudo consensum populorum, qui ea vsi fuêre, omninò præmittit. c. consuetudo. 1. dist. l. de quibus. ff. de legib. sic denique consuetudine, & plerisq; in locis lege diu iam recepta Regnum defertur successione & iure primogenituræ Quod glo. sensit in d. cap. Moyses. Panor. in d. c. venerabilem. & in d. c. intellecto. Aluaro. in tit. de feu. Marchię. colum. 2. Anto. Corset. in tract. de potest. & excel. Reg. q. 9. optimus tex. in c. licet. de voto. & in c. grādi. de supp. negl. præla. in 6. c. 1. §. prætereà. de prohib. feud. alie. per Frede. tradit alios allegans Ioannes Cirier. in tract. de primogen. 2. lib. q. 13. & q 14. latissimé omnium Andræ. Tiraquel. in tract. de primogenijs. in ipsa præfatione, quo in loco multa refert, ex quibus apparet, consuetudinem istā ferè in toto orbe diu receptam fuisse. Nam & Diuus Hieronymus in Epistola ad Onagrium: & super Genesim enarrans illud, quod est cap. 49. vende mihi primogenita scribit apud Hebræos. Iudaicum regnum olim primogenitis debitum fuisse. quod probatur. 2. Paralip. cap. 21. regnũ autem tradidit Ioram, quod esset primogenitus. Eodem iure tradit Iosephus lib. 14. antiquit. cap. 1. iniquum à multis existimatum fuisse, Aristobulum Alexandri regis Iudæorũ silium iuniorem regnare. & Hircanum maiorem, cui propter ætatem Imperium debebatur, priuatum manere. Apud Ægyptios quoque hunc etiam morem fuisse constat, vt primogenitus cæteris anteponeretur in Imperio. Quod liquidò scriptũ est Exodi cap. 11. Media nocte ingrediar in Ægyptum, & morietur omne primogenitũ in terra Ægyptiorum à primogenito Pharaonis, qui sedet in solio eius, vsque ad primogenitum ancillæ: ita sanè illum locum Lyranus ibi interpretatur. idipsum & Pausanias lib. 1. ac Iustinus lib. 16. & libro 39. scriptum reliquerunt. Quin & Herodotus in Polihymnia asseuerat, apud vniuersos homines institutum fuisse, vt maximus natu liberorum obtineret principatum: quod & ex nostris tradidêre Baldus in l. ex hoc iure. colum. 2. ff. de iusti. & iur. gloss. Hostien. & Doctor: in d. c. licet. & in cap. grandi. de supplen. negli. prælat. in 6. Alberus in proœmio. ff. §. discipuli. & plerique alij, quorum diligentissimè Tiraquellus meminit in dict. præfatione. nume. 32. Sed & consuetudinem hanc, qua regna, & principatus successione potiùs, quàm electione primogenitis deferũtur, vtilem esse valdè, & Reipublicæ omninò conducere magis quidem, quàm conueniat ipsa principum electio: probat ex multis Ioann. Cirier. libr. 2. de primogenitura quæstio. 14. post Cardinalem à Turrecremata, & Præposi. in dicto cap. Moyses. 8. quæst. 1. Ægidium Romanum libro tertio, de regimine principum. capit. 5. Augustinus de Anchona in tractatu de potestate Ecclesiæ. q. 35. articul. septimo. disputat amplè Buridanus super Aristotelem, tertio libro Politicorum. quæst. 25. Eandem consuetudinem laudat, & scribit optimam esse Ioannes de terra rubea in 1. tracta. contra rebelles. articul. primo. conclus. 4. Verùm Aristoteles ipse libro tertio Politic. ca. 10. & 11. palàm asserit præstantiùs esse, quod regna suffragijs populorum, eorumq́ue voluntate deferantur, quàm quòd hæreditaria sint. quasi illa sint verè Regia imperia: hæc verò tyrannica, & Herilia, Barbaris gentibus propria. Addit tamen cap. 10. quoddam esse regni genus, quo regna Heroicorum temporum voluntaria, hæreditariaq́; ex lege continentur. Primi enim voluntate populorum, quos artibus, aut bello demeruissent, seu dispersos in vnum congregassent, vel agros, sedesq́; ad habitandum tribuissent, Reges fiebant, eademq́; regna posteris hęreditario iure tradebantur. Hæc Aristoteles, à quo libet primũ deducere, initio quidem communitatum, & eo tempore, quo homines cœperunt ciuili ratione in vnum conuenire locum, regna electione, non successione delata fuisse. Quod nos paulò antè adnotauimus. Deinde ex eodem apparet, hanc quartam conclusionem maximè probare, & admittere regna hæreditaria, quę tyrannica non sint, nec barbara, sed ab initio, & origine populorum voluntate delata: postea vel expresso, vel tacito consensu eorundem, moribus, vel lege lata facta sint hæreditaria. Quinta conclusio. Ex tribus Rerumpublicarum speciebus, Aristocratia scilicet, Democratia, & [*]regno, hoc vltimum omnium est præstantissimum. Huius assertionis author mihi videtur Aristoteles libro tertio Politic. cap. 10. & seq. eamq́; eleganti oratione probat Isocrates de dignitate regni: ex quo multa hac in re, & ex alijs authoribus adducit Ioannes Stobæus in sermone 45. Qui eandem sententiam elegit, eandem potiorem esse censet Plutarchus in libello de tribus Reipublicæ generibus. His admodum suffragatur Plato in libro Ciuili, vel de regno. Et in Dialogo octauo de Republica. Apud Herodotum Darius pulchra oratione contendit, vnius regnum pręstare: siquidem ex plurium etiam optimatum gubernatione, odia, seditiones, cædes oriri, quòd quisq; princeps esse sua sententia, alios vincere optet. Cornelius Tacitus libro 17. pacis interfuisse dicit, omnia in vnum conferri. Etenim commodiùs, ac pacatiùs res per vnum, quàm per multos geritur, & expeditur. text. optimus in l. 3. §. apparet. ff. de admin. tutor. l. 2. §. nouissimè. ff. de orig. iur. vbi Accur. Bald. & Alber. ac post eos Anton. Corset. in tractat. de excellen. regis, quæstion. 74. hanc quintam conclusionem tenent. Ea dem Regia Partitarum lege multis rationibus stabilitur in l. 1. 5. & 7. titulo primo. Partita secunda. plura congerit Patritius titulo tertio de regno, & Regis institutione: idem de institutione Reipublicæ titulo primo. Et ne quis contendat Aristotelem in dicto capitul. 12. libro tertio Politicor. nobis aduersari, ac Aristocraticam Rempublicā Regiæ prætulisse: illud libenter admoneo, hac in parte nos Regem illum laudibus efferre, qui à senioribus, & probatissimis viris minimè dissentiat, cuncta libera, & absoluta voluntate, ac libidine acturus: imò ab his dum leges condere velit, aliaq́; in Reipublicæ vtilitatem expedire, sententiam petat, cum his de rebus publicis consultet, ac deliberet. Alioqui facilè princeps vnus, & Rex in tyrannidem labitur, & ideo postponendus erit Aristocratiæ, quæ certis, optimisq́; legibus instituta, ac temperata fuerit. Igitur cæteris paribus Regia Respublica præferenda est Aristocratiæ. Hæc verò rectè instituta potior erit regiæ potestati, quæ mera, & absoluta sit: quod ipse Aristoteles ostendit ac demonstrat. Ægyptij primi omnium teste Plinio libro 7. c. 56. regium principatum habuerunt, quippe qui, vt ait Herodotus, nullo temporis momento poterant sine Rege viuere. Apud eos primus regnauit Menes: authores huius rei sunt Herodotus in 2. & Diodorus in primo. à quibus hoc accepit Polydorus lib. 2. de inuentoribus rerum cap. 2. Constat etenim ex sacris Biblijs: Ægyptiorum regnum vetustissimum esse, cùm mentio fiat Genesis capit. 39. Pharaonis: id est, Regis Ægyptij: hoc equidem nomine illi appellabantur: quia ea vox Reges significat: vt Iosephus scribit libr. 8. Antiquit. cap. 6. quo in loco tradit, primum Ægyptiorũ Regem Mineum dictum, qui Memphim ædificauit, ac multis annis Abraham præcesserit. Mineum verò intelligit Iosephus eum, quem Menem alij dixêre: cùm & ipse Herodotum citet. Sed & Pharaonum mentio fit Genesis cap. 12. & 13. atq; item à Iosepho libro primo antiq. cap. 16. de his lector poterit plura petere ab Eusebio, Beroso, & Manethone: atq; item à Ioanne Lucido lib. 5. de temporibus. Sexta conclusio. Regia potestas, cæterorumq́; principum ciuilis authoritas, nō hominum est [*]inuentum, sed ab ipso Deo per legem naturalem, quæ suæ sempiternæ participatio est, sanctissima fuit ordinatio. Hæc conclusio probatur ex his rationibus, quas in prima huius capitis conclusione nos tradidimus. Ciuilis etenim potestas naturæ & Dei ordinatio est, ad humanum conuictum, & humani generis conseruationem necessaria omninò. Nam etiam si Respublicæ & populi ius habuerint naturali ratione creādi principes, & Reges: quia tamen hoc fecerint diuinitùs eruditæ, publica hæc, ac ciuilis potestas, Dei ordinatio dicitur. Ideo Paulus ad Rom. 13. inquit. Omnis anima potestatibus sublimiotibus subdita sit. Nō est enim potestas, nisi à Deo. Quæ autem sunt, à Deo ordinata sunt. Itaq; qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Et iterum ad Titum 3. Admone illos principibus, & potestatibus subditos esse. Sic & Christus ait ad Pilatum: Non haberes potestatem aduersum me vllam, nisi tibi datũ esset desuper. Vnde etsi in primordijs Ecclesiæ omnes fermè principes essent infideles, præcepit nihilominùs Petrus Christianis, primæ Petr. ca. 2. vt subiecti essent omni humanæ creaturæ, propter Dominum: siue regi, inquit, quasi præcellenti. Et Prouer. cap. 8. scriptũ est: Per me reges regnant, & legũ conditores iusta decernunt. capit. quo iure. 8. distinct. Authent. de instrument. caut. & fide collat. 6. & in Auth. quomodo opor. Episco. Quibus probatur imperium. & principatum à Deo esse cōstituta. Hæc tamen intelligenda sunt in hoc quidem sensu, quod ciuilis potestas à Deo procedat mediatè, quippe quæ ab ipsamet Republica mediante lege naturæ, electione, aut consensu populorum constituatur. Non sic spiritualis potestas: cùm hæc à Deo ipso supernaturaliter immediatè processerit. Nam etsi aliquot reges, nempe Saulem & Dauidem diuino iure positiuo Deus instituerit, præordinauerat tamen iure naturæ, vt alij à Republica eligerentur. Qua ratione Reges à Deo dicuntur potestatem habere. textus optimus in l. 7. titul. 1. part. 2. id circo semel constituta Regia potestate, siue libera populorum, & Reipublicæ electione, siue lege lata, seu moribus in ius successionis hæreditariæ translata, non potest per Rempublicā Rex regno expoliari, nisi is fuerit in grauissimam tyrannidem lapsus. De quo nō satis dignè tractat Corset. in tract. de excell. Regis q. 3. tametsi aliquot authores nominatim citauerit, qui hanc quæstionem attigerunt. Sed hæc principalis sexta assertio probatur diligenter à Dominico Soto lib. 4. de Iustitia & Iure. q. 4. artic. primo. His adde text. optimum in l. 10. titulo 1. ad finem 2. partita. Septima conclusio. Etiāsi olim in Hispaniarũ monarchia Gothorũ reges non iure primogenituræ, nec gentilitię successionis à Magnatibus, & pulo, qui regno digni videbantur, eligerentur: [*]post Arabum tamen, & Maurorum inuasionem, ipso Rege Pelagio mortuo, eius posteri iure hæreditario primogenij, annos iam plus octingentos continenti successione Castellæ Regnũ obtinuerunt, & iustissimè obtinẽt. Prior huius conclusionis pars constat ex canone 3. concilij Toletani quinti, Si quis, inquit, ad Regiæ maiestatis ambit peruenire fastigia, quem nec electio omnium præficit, nec Gothicę gentis nobilitas ad hunc apicem trahit, sit consortio Catholicorum priuatus, & diuino anathemate condemnatus. Hæc Toletana synodus, quæ satis comprobatur multis Gothicæ historiæ testimonijs. Nā & ipse Pelagius primus post cladem illam insignẽ, ac maximè lugendā Rex, vt vir fortissimus à Gothis, qui apud Cantabros & Astures vastationi Maurorum supererant, princeps eius gentis electus fuit. Sed & posterior pars apparet ex eo, quod statim ferè post Pelagium Castellanæ Reipublicæ regnum ipsis regum primogenitis ad hunc vsq; diem delatum est, & ideò tacitus gentis Gothicæ, & populorum consensus, vbi alia deficerent iura, hoc ius regnandi iustissimum & æquissimum faceret. Sed & lege id ipsum constitutissimum fit, lex quidem. 2. titu. 15. partita secunda tradit de regno Castellæ. Panorm. in consil. 85. libro 1. & de regibus Hispaniarum idem tradidêre Oldradus consi. 94. & seq. Item consil. 231. Albericus in l. donationes, quas. C. de donation. inter virum & vxorem. Cardin. Alexand. in c. ius naturale. colum. 3. 1. distinct. Paulus Castr. in consil. 164. libro 2. Dec. consil. 397. columna 2. & plerique alij, quorum meminit Andræas Tiraquellus in tractatu de primogenijs in ipsa præfatione, numero 4. Qui longè rem istam discutit, totius ferè orbis consuetudines huic similes adducens. Sed & Ioannes Cirier. libro secũdo, de primogenitura. quæstione 13. ad idem ius multa congerit, quæ ad huius legis & consuetudinis iustitiam pertinere videntur. Nam & Franciscus Patritius homo doctus & diligens in hisce rebus perscrutandis libro 9. de Regno, titulo 22. inquit, Ius naturæ exigit, & gentium consuetudo confirmat, vt maximus natu ex filijs mortuo Rege, Regi succedat. Nos item in huius capitis conclusione quarta huius vniuersalis consuetudinis mentionem fecimus. quæ denique iuri naturali in hoc plurimùm conuenit, quod vbi regnum successione, & sanguinis iure obtinendum est, id vni filiorum primogenito, ac natu maximo deferatur. Apud Gallos idem moris diu obtinuit, quemadmodum Titaquel. ipse refert. Ioan. Cirier in dicta quæstion. 13. Ioannes à Terra Rubea in primo tractatu contra rebelles articul. 1. conclusion. 4. & sequent. Petrus lacob. in titulo de success. reg. Franciæ. columna tertia. Andræ. Isernia in cap. 1. §. præterea ducatus. de prohib. feud. alien. per Frede. Dec. consi. 445. Affli. decisi. Neapoli. 119. Oldra. consi. 224. Angelus consi. 287. Cuius origo ad leges Salicas referenda est. Leges autem Salicæ latæ fuerunt sub Pharamondo primo Francorum Rege circa annum Domini 425. & fuerunt Responsa quædam, & iudicia Aulico[*]rum, qui oriundi erant à Salijs Alpinis Populis: vt censet Balduinus in prolegomenis pagina 101. de lege Salica ita scribit Paulus Æmilius de gestis Francorum in Philippo Longo. legis Salicæ verba hæc itidem recitans. In terram Salicam mulieres ne succedant. Terram Salicam, regnum, Franciamq́; interpretabantur. Salios Francorum gentem fuisse Ammianus Marcellinus refert, Iuliani Augusti, qui res in Gallia gessit, Comes, ac suorum temporum scriptor. Hæc Paulus Æmilius libr. 8. qui & Saliorum meminit paulò post in Caroli Pulchri vita. idem in lib. 2. sub Carolo Magno tradit, Salios Francos initio dictos fuisse à Sala flumine, qui prope Albim labitur. Locus Marcellini est lib. 17. Quibus, inquit, paratis petit primos omnium Francos, eos videlicet, quos consuetudo Salios appellauit, ausos olim in Romano solo apud Toxiandriam locum habitacula sibi sigere prælicenter. Beatus Rhenanus lib. 2. Germanicarum, leges aliquot Francorum refert, & inquit, ipsi Franci nunc Salicam legem, nunc Gombetā pręferebant. Salici Franci maius priuilegium habebāt. Nam hi solidum duo decim denariorum pro multa soluebant. Si Frisius, aut Saxo offendisset Salicum Francum quadraginta denariorum solido multabatur. hactenus Rhenanus. Ioannes Ferrarius in lege 2. ff. de regu. iuris. Legem Salicam ex eo dictam existimat, quod Pharamondus Salicus eam tulerit. Pharamondum verò Salicum appellat ex eo, quòd Francis, qui Salij dicti fuerunt, iussa dederit. Eandem interpretationem probat Carolus Molinæus in consue. Parisi. titulo primo §. 26. Rursus & Beatus Rhenanus libro 1. rerum Germanicarum Claudiani locum, Stiliconem effusè laudantis exponens ex prima panegyri. " Rhenum́ minacem Cornibus infractis adeo mitescere cogis. Vt Salius iam rura colat. " Inquit, à Poeta Sali nomine Francum intelligi ex Ammiano Marcellino, licet in vulgatis codicibus pro Salius, Sueuus indoctè substitutus fuerit. & addit: Vna sanè præstans Francorum natio Salingos à Sala fluuio se nuncupârunt. Hæc ipse. Sic & Andre. Alcia. lib. 2. dispunct. cap. 22. legem Salicam dictam esse scribit à Salijs, qui & Franci fuerũt. vnde & Sidonius Apollinaris. "Salius pede, falce Gelonus". Ex quibus ipse censeo, legem Salicam dictam fuisse à Salijs, quos itidem opinor Francorum fuisse nationem, & gentẽ quandam apud eos nobilitate, prudentia, & virtute præstantiorem cæteris Franconiæ populis. Legis etiam Salicæ mentio fit in cap. 1. de filijs natis ex matri. ad Morganat. contracto. Quamobrem etsi de lege Salica, quæ fœminas à regni successione exclusit, latè & optimè disputauerit Pyrrhus post Aurelianenses consuetudines, eius tamen originem visus est ignorasse, etiam si cautè de eius initio dixerit, Pharamondum prius accitis procerib. nec citra maturum cōsilium Salicam legem tulisse, vt ab optimis legibus sanctissima regni auspicia captaret: quam vel à sale, rectaq́; ratione, vel à Salica terra, vel à Salijs Sacerdotibus, id est, à genero sis, sapientibusq́; viris conditam, vel vndecunque libet Salicam veteres, & nos eorum legib. adscripti, nominamus. Sic & Guaguinus libr. 1. scribit Pharamundum quatuor ex Sycambris spectatos proceres selegisse, qui populo legẽ ferrent: Vsugastum, Losogastũ, Sologastum, & Vilogastũ, eosdemq́; legẽ tulisse, cōmuni gentis & procerum authoritate fretos: eamq́; à Pharamundo promulgatam à loco, vbi condita fuit, dictam fuisse Salicam. Octaua conclusio. In Castellana Republica tota ciuilis potestas, & iurisdictio penes ipsum solum Regem est, ab eoq́ue deriuatur in alios. [*]Hoc planè cuilibet manifestum erit, si diligenti vsus collectione perceperit ex ꝓximè traditis, ciuilem potestatem, & iurisdictionem, quæ iure ipso naturali, & gentium penes Rempublicam, id est, apud ipsam populorũ & hominum societatem existit: in hoc regni Castellani principatu, vel expresso, vel tacito Reipublicæ totius consensu ab initio electione, deinde obseruatissima ab octingẽtis annis cōsuetudine gentilitiæ successionis, ac primo genij iure translatam esse. Sed & legibus Regijs hæc eadẽ cōclusio constat, videlicet. l. 2. 5. 6. 7. & 8. titu. 1. parti. 2. l. 18. titulo 4. l. 18, 19. & 20. titulo 23. partic. 3. rursus l. 9. titulo 4. eadem partic. l. 4. titulo primo, libro 2. l. 1. tit. 1. libr. 3. ordinat. Iure autem communi Romanorũ, idem apparet authoritate l. 1. ff. de constit. princip. & his omnibus, quæ ad probationem tertiæ conclusionis tradidimus. Tandem multa hoc in loco missa faciam, vel ex eo, quod cōstitutissimum sit, quid hac in parte asseuerauimus: cum eius rei causa prænotatas cōclusiones hoc in capite instruxerimus. Sed & hanc conclusionem multis comprobat, & diligentissimè extendit Petrus Nunius Aduendanius in tracta. de mandatis regijs exequendis. capit. 1. Primum ex his deducitur adeò esse certum, totā ciuilem potestatẽ & iurisdictionem apud Regem esse, ab eoq́ue in singulis totius regni ciuitatibus, villis, castris & oppidis exercendam fore, vt qui dixerit, se iurisdictionẽ aliquam habere aliquo in loco, ciuitate, vel villa exercendam, id planè optimè probare debeat, si velit obtinere: alioqui succumbet ex sola præsumptione iuris, quæ Regi omninò suffragatur: quemadmodum probatur l. 4. titul. 1. libr. 2. l. 1. titu. 1. & l. vltim. titul. 13. lib. 3. ordinat. l. 2. & 3. titul. 1. partic. 2. capitul. 1. & ibi Bald. quæ sint regalia. text. in Authen. de defensorib. ciuita. l. deprecatio. ff. ad legem Rhod. de iact. notant Ioa. Lup. in c. per vestras. de donati. inter virum & vxorem. 2. notabi. §. 1. nu. 43. Roderic. Suares alleg. 7. col. 2. tex. optimus in c. cùm personæ. de priuil. num. 6. Bald. in titu. de pace Constant. in princip. col. 6. Matth. Afflict. in consti. Neapolitanis. q. 6. præludiorum. Idem post Iserni. inibi quæst. 3. nos item id probauimus in reg. possessor. §. 3. statim citando. Secundò hinc apparet, posse in his castellæ regnis iurisdictionem alicui Nobili competere, & ab eo in aliquo territorio, aut villa, vel oppido exerceri speciali iure, priuilegij, videlicet à principe concessi, vel præscriptionis, iuxta leges Regias vim, & authoritatẽ obtinentis. Etenim de iurisdictione, quod ea possit vsucapione, & præscriptione adquiri, nos latè probauimus in relectione reg. possessor. de regul. iuris in 6. 2. parte. §. 3. vbi ostendimus, posse iurisdictionem simplicem, merum & mistum Imperiũ præscriptione adquiri, etiā lege Regia: modò semper excepta sit apud Regẽ suprema illa iurisdictio, quæ verè Regia est, & ad Regẽ querelas & appellantium causas, vt ad summú principem defert. Hæc siquidem præscriptio cùm à Regia lege vim capiat, ipsius itidem cōsensu principis, saltem tacito, iurisdictionem tribuit: idcirco & hæc iurisdictio pręscriptione adquisita ab ipso Rege deriuatur. Tertiò deducitur inde, posse à Rege speciali priuilegio, & tit. iurisdictionem, merum ac mistum Imperium alicui concedi in aliqua ciuitate, villa vel oppido aut territorio exercendum. Quod multis constat, & maximè in legibus Regijs, quæ ad huius octauæ cōclusionis probationem fuêre adductæ. Cuius equidem rei indagandæ causa subijciam aliquot conclusiones, quas aptissimè præcedentib. conuenire non temerè sum opinatus. Nona conclusio. Cōcesso castro, territorium & iurisdictio, quæ castro annexa sub dominio disponentis erant tempore concessionis, data itidem censetur. Huius opinionis authores sunt Bald. in cap. 1. de capita. qui curi. vendi. col. 3. & col. vltim. idem in l. cum multa. C. de bonis, quę [*]liber. & in l. 1. §. in initio. colu. 1. vbi Bar. in §. cum vrbem. ff. de officio Præf. vrb. Ancha. in reg. accessorium. de reg. iur. in 6. in fine. 3. q. principal. Corset. in tractat. de excell. Regis. quæstio. 5. Paulus Castrens. consilio 406. colum. 2. libro 2. Bartolus in l. inter eos. ff. de acquirendo rerum dom. sensit. Innocentius in capitu. cùm ad sedem. de restitu. spoliat. & in capit. ex literis. de iure patron. vbi Hostien. Ioan. And. & alij ex ea decisione idem videntur collegisse. Est ad hoc tex. elegans in dicto § cùm vrbem. Nam etiam si inibi tractetur de simplici commissione iurisdictionis facta ob vtilitatem publicam, & ad Reipublicæ regimen: omnium tamen consensu idem traditur in concessione, quæ à principe fit, priuilegij, venditionis, aut beneficij titulo, propter eandem rationẽ ex eo deductam, quòd hæc omnia Castro adhærent, & accessoria sunt. Idem probant Roder. Suares in d. allegat. 7. colum. 3. & 4. Carol. Molinæ. in consuet. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 47. Paul. Parisien. consilio 9. libro 1. numero 16. ex quibus ipse opinor hanc esse communem opinionem: quæ obtinet, & in hunc sensum, vt etiā merũ, ac mistum Imperiũ ex ceptis Regalibus in hanc concessionem veniant. Quemadmodum in specie tenent Bart. in d. §. cùm vrbẽ. idem in l. si quando. in prima. C. de bonis vacant. lib. 10. Bald. in dict. l. cum multa. Carol. Molinæ. & Parisien. ac Roderic. Suares paulò antè citati: imò & omnes, quibus hæc nona conclusio placet, ad extensionem istam optimè possunt adduci. sed & Feli. in ca. quod sedes. de offic. ordi. hoc ipsum sequitur. notant Doctor. in l. vlti. ff. de constitu. princip. maximè Bald. & Alberic. Oldra. consil. 252. Ludouic. Roman. consil. 444. multi quos refert, & sequitur Alexander in l. 1. numero 33. ff. de iurisdictione omnium iudicum. Nec oberunt huic conclusioni, quæ solent adduci de iurisdictionis concessione: nam vt in hac disputatione congrua fiat distinctio, & tollantur multa, quæ solent eam difficilem reddere, sequentem exponam cōclusionem, illud præmittens, iurisdictionem, & mistum Imperium alicui ciuitati, Castro, vel oppido adhærere, non tantùm cùm ea exercenda sunt ab ipsomet populo, seu à magistratibus eiusdem: sed & cùm iurisdictio, merũ & mixtum Imperium saltẽ materialiter & passiuè ciuitati accessoria sunt ibidem ab alio exercenda, vt ipsius loci domino, & principe immediato, qui illius populi, & cōmunitatis nomine Imperio, & iurisdictione, vtitur. Quasi secus sit dicendum, quoties alicui castro iurisdictio plena passiuè accessoria est, vt alterius communitatis membro, cui castrum illud subditur, vt capiti, & à quo regitur ac gubernatur. Quod ipse censeo Bart. sensisse in d. l. inter. ff. de acquiren. rerum domi. simul & in l. 1. ad finem. ff. de iurisdictio. omnium iudic. Caro. Molinæus in dict. glo. 5. num. 45. & 48. Sic sanè vulgò dicimus, hoc castrum habet iurisdictionem, cùm nulli communitati, aut ciuitati subitum est, quò ad primā causarum criminalium, & ciuilium cognitionem: tametsi hæc ipsa iurisdictio exercẽda sit per Regium præfectũ, aut sanè per aliquem nobilem, Ducem, Comitem, aut Marchionem, qui eiusdẽ loci dominus sit. Decima conclusio. Concesso castro, cui nulla adhæret iurisdictio, nec merum, nec mistum Imperium (quia quantum ad hæc ciuitati, villæ: vel comitatui subijcitur) non censetur vlla translata iurisdictio, etiam si princeps, qui concedit, eam, vt princeps alio qui habeat ibidem. Hanc assertionem probamus ex eo, quod iurisdictio hæc in specie minimè adhæreat rei concessæ, nec ei accessoria sit: atq; ideò manet hoc castrum, sub iurisdictione illius ciuitatis, cui prius adhærebat: censeturq́; quantum ad proprietatem absq; iurisdictione concessum. Qua ratione, qui obtinet Castrũ intra fines, & limites alicuius ciuitatis territorium habentis, nisi probet à principe, expressim sibi fuisse illius castri iurisdictionem cōcessam, nequaquam, quò ad eam obtinebit, sed erit castri dominus, quo ad proprietatem: cùm nihil habeat commune proprietas prædiorum cum iurisdictione: sicuti ipse tradidi in regul. peccatum. de regul. iur. libr. 6. 2. parte. §. 9. nume. 8. ex Socino consil. 15. & consi. 95. col. 4. libr. 3. & eodem in l. 1. nu. 27. ff. de acquiren. possessio. l. 10. titulo 29. parti. 2. l. 4. 5. & 9. titulo 28. parti 3. Denique in specie hanc decimam conclusionem deduximus ex Bald. in l. à procuratore. C. mandat. & in rubri. ff. de rer. diuisi. colum. 3. & in capit. vnico. §. vlt. quib. mod. feud. ami. & ibi Aluarot. eodem. Bal. consilio 238. libro quarto. Oldrad. consil. 176. Roman. consilio 444. Bartolus in consilio 39. & in l. 1. ad finem atq; ibidem Curtio Iuniore. col. vlt. ff. de iurisdictione omni. iud. qui asserit, hanc opinionem cōmunem esse, quam etiam sensêre Iason consil. 146. lib. 2. in quinto fundamento secundæ partis. Bald. in capitu. 1. de capit. qui curi. vendi. & in capitul. 1. numero 2. de feudo Marchiæ. Gulielm. Bene. in capitu. Raynutius. de testament. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. numero 307. Carolus Molinæus in d. gl. 5. nu. 45. Qua ratione in huiusmodi specie, vt transferatur iurisdictio, necessarium est, eam speciali concessione transferri, sicuti omnib. præcitatis visum est Imò quibusdam placuit in facto, & hypothesi huius decimæ conclusionis, concessa iurisdictione expressim, simplicem tantùm iurisdictionem, non merum, nec mistum Imperium, concessam censeri. Huius sententiæ ex iunioribus author est Carolus Molinæus in dict. gl. 5. numero 48. ex eo, quòd in generali mandato, ac multò fortius in noua, ac perpetua cōcessione in proprietatem non venit merum, nec mistum Imperiũ, nisi expressim, & specialiter dicatur. l. 1. in princ. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. igitur etiā concessa iurisdictione, non venit in concessionem merum, nec mistum Imperium. Huic opinioni suffragatur, quòd concesso castro cum iurisdictione, nō cẽsentur concessa merum, nec mistum Imperium, quemadmodum ex rationibus præmissis, & alijs. adnotârunt Iason nume. 10. & Curt. Iun. numero 40. in l. Imperium. ff. de iurisd. omnium iud. His accedit, quòd simpliciter cōcessa iurisdictione, non venit in cōcessionem merum, nec mistum Imperium secundùm Salycet. in l. placet. colu. 12. C. de peda. iud. Baldus in cap. quarto. colu. penultima de iudic. Angel. in dict. l. Imperium. col. 2. quorum opinio communis est: vt testatur Curt. Iunior. in dict. l. Imperium. nume. 42. & idem in l. 1. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisdict. nu. 53. quo in loco omnium latissimè disputat hanc quæstionem Alex. nu. 66. Ipse verò multis authorum allegationibus prætermissis, ne longiùs quàm initio cōstitueram, progrediatur huius controuersiæ resolutio, ac pręsertim ex eo, quod apud Alexandrum & Iasonem satis obuiæ sint vtriusque partis rationes, vtar breui quadā distinctione specierum, quò apertiùs constet, quonā in sensu, quæ modò adduximus, fuerint accipienda. Primùm etenim, cùm in specie, & casu decimæ conclusionis à principe concessio fit alicuius Castri, cuius iurisdictio passiua penès ipsum principem concedentem actiuè residet, ac manet saltem ad liberam eius dispositionem: quia princeps summus est, adhæret tamen alicui comitatui, vel ciuitati, à quibus non sine eorum aliqua læsione minimè potest segregari, tunc sanè non censetur iurisdictio concessa concesso castro, nisi specialiter transferatur. At de mero Imperio concessa iurisdictione & de misto controuertitur Iasone, Curtio Iuniore, & Carolo Molinæo negantibus, merum aut mistũ Imperium transferri: nos obseruanda esse censemus verba concessionis, vt inde possit deprehendi voluntas principis concedentis. probat hoc text. celebris in l. 2. titulo 9. lib. quinto. ordi. Etenim si is omnimo dam iurisdictionem concessit, merum, ac mistum Imperium concessisse videbitur. gl. insignis in Clemen. vnica. de foro competen. verb. omnimodam, quam multi faciunt Panormitan. & Imola ibi post alios. Felin. in dict. capitul. quod sedem. de offic. ordina. Idem Felin. in capitu. conquestus. de foro competen. Iason in dict. l. Imperium. nume. 12. Et plerique alij existimantes idem esse respondendum, vbi similibus verbis princeps vsus fuerit. quod explicat Paulus Parisien. in dict. consilio 9. libro primo. At vbi similiter castrum cum iurisdictione concessum fit in eadem specie, & casu decimæ conclusionis, nihilominùs mihi probabilius est, & merum, ac mistum imperium concessum esse, quod materia subiecta aliquantulum dictat, & tenent Felinus in dict. capitul. quod sedem. Deci. in capitul. licet causam. de probation. colum. prima pract. Ferar. in actione confessoria pro seruitute, super verbo, Plenam, tametsi res ista sit maximè dubia propter illud præiudicium, quod fit ciuitati, vel comitatui, cui castrum adhæret, vel accedebat antè concessionem. cui rationi rursus oberunt authoritates, quas de commissa simpliciter iurisdictione paulò post adducemus. Secundò, vbi conceditur cum iurisdictione castrum, cui principaliter adhæret iurisdictio plena cum mero, & misto Imperio, sicuti proposita est nonæ conclusionis hypothesis, planè merum, & mistum Imperium ex illa simplici cōcessione iurisdictionis trāsferuntur. Quemadmodum constat ex his Authoribus, quorum in dicta nona conclusione meminimus: qui ita eandem sententiam tenuêre, maximè Oldrad. Roma. Alexand. Alberic. & alij, de quibus Iason in d. l. Imperium. nu. 11. inquit, omnes hanc in sententiam cōsensisse, nec refragantur Curti. Iunior in d. l. Imperium. & Carol. Molinæ. in d. gl. 5. imò palàm hoc ipsum fateri videntur. Tertiò, constat hoc idem respondendũ esse, cùm concessio à principe fit alicuius castri, cui iurisdictio, merum & mistum Imperium adhærent, iuxta nonam conclusionẽ. Nam & tunc omnia hæc in concessionẽ venire ibidẽ probauimus. Quartò, & regulariter, cōcessa iurisdictione etiam absque concessione castri, & alicui commissa, itidẽ merum, & mistũ Imperium in eandẽ concessionẽ & cōmissionem venire, ex eo ꝙ cōcessio iurisdictionis fauorabilis sit. l. 3. §. vlti. ff. de offi. præf. & ibi Bal. cōstanter asseueramus frequentiori Authorum, & interpretum consensu receptũ esse: modò non subsit aliqua ratio, quę strictam suadeat interpretationem, hoc et .n. probatur ex Auth. de defenso. ciuit. §. iusiurandi. iuncta gl. colla. 3. glo. cōmuniter recepta, & ibi Bar. 3. q. in d. l. Imperiũ. Sic sanè hanc opinionem tenent Abb. in dict. capi. quod sedem. Alexand. in consilio 35. lib. 4. idem in l. 1. ff. de offici. eius cui manda. est iurisdict. nu. 66. & est communis opinio, sicuti asseuerant eam sequuti Dec. in d. l. Imperium. num. 27. Alciat. in d. c. quod sedem. num. 38. idem sensim fatetur Iason in d. l. Imperium. num. 12. & sequ. Eandem sententiam sequitur Deci. in c. licet causam. de proba. col. 1. tametsi Iason, contrariam defendere conetur, & asserant communem esse Curti. Iunior in dict. l. Imperium. nume. 42. idem in l. 1. ff. de offic. eius cui manda. est iurisdict. nume. 53. quem omninò legito. nu. 50. aduersus Baldum in capit. 4. de iudic. col. 2. extat & de concessione iurisdictionis optima Boerij decisio. 227. quæ multa hoc in tractatu cōpendio quodam exponit. Ex Capite sequenti. -  1 Iurisdictio à principe concessa in aliquo Castro, an extendi debeat ad ipsius Castri augmentum? Et rursus numer. 8. -  2 Traditur latè intect. l. cùm fundus. ff. de legat. 2. -  3 Legato fundo simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatæ post testamentum accesserit. -  4 Legato fundo, vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, meum, an veniat in legatum quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. -  5 Intellectus l. si ita. ff. de auro & argento legato. -  6 Expenditur, ac defenditur opinio glo. in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. -  7 Legato fundo, qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit à testatore? -  8 Iurisdictio, an concessa censeatur à Principe in Castri donati, aut venditi augmento? Iurisdictio alicuius Castri à principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? CAPVT II. CONCEDIT frequenter princeps alicui Nobili aut Communitati iurisdictionem, in aliquo Castro, vel oppido exercendam: post eam verò cōcessionem ipsius oppidi incolæ augentur constructis ad habitationem ædificijs: quæritur non temerè, an noui incolæ eiusdem iurisdictionis sint, cuius [*]& veteres iure Regiæ concessionis censentur? Extat hac de re Bal. sententia in l. cùm fundus. de legat. 2. ita enim inquit, & est argumentum, quod si Imperator exemit Castrum, & illud castrum posteà crescat, & efficiatur ciuitas, quod totum hoc sit exemptum. Hæc Baldus, quem sequuti sunt Cuman. ibi, & Mart. Laudensis in tracta de Castellanis conclusio. 32. Qui Potissimum authoritatem habent à Iurisconsulti responso in dicta l. cùm fundus. Cùm fundus, inquit Labeo, nominatim legatus est, si quid ei post testamentum factũ adiectum sit, id quoq; legato cedit, etiam si illa verba adiecta nō sint, qui meus erit: si modò testator eam partem non separatim possedit, sed vniuersitati prioris fundi adiunxit. Hactenùs Iurisconsultus. Cæterùm, ni fallor, Baldi opinio ita erit accipienda: vt obtineat, quoties concessio iurisdictionis, aut exemptio villæ vel castri, facta fuerit sub nomine ipsius castri & vniuersitatis, nullis constitutis limitibus, tunc siquidem noui ciues, nouæ ad habitationem domus veteribus sub eodẽ vniuersitatis nomine accedunt. l. peculium, in princ. ff. de leg. 2. l. si ex toto. in princ. & in l. quod in rerum. §. 2. l. grege legato. & l. sequent. ff. de lega. 1. Grege, in quit, legato, & quæ postea accedunt, ad legatarium pertinent. Quod si exemptio villæ, aut concessio iurisdictionis fiat certis expressim diffinitis, aut constitutis limitibus: tunc quicquid extra limites illos, villæ, castro veteribusq́; ciuib. accederet, non esset eiusdem iurisdictionis, vel exemptionis censendum: sicuti deducitur ex l. in agris. ff. de acquir. rerum dominio. l. nō modus. C. de seruitu. & ibi Bald. notatur in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. gl. in l. egi. §. vlt. ff. de exceptio. rei iudic. traditq; ad hanc cōclusionem multa Albertus Brunus in tract. de augmen. & diminut. in 6. conclusione principali. Quibus mirè concinit, quod Bart. scribit in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Hinc planè deducitur, quòd si in specie per Baldum proposita in d. l. cùm fundus. princeps vel eximeret villam, aut iurisdictionem in ea concederet alicui certis quibusdam limitibus constitutis, non posset illa villa, aut castrum augeri nouis constructis domibus, ac nouis incolis saltem cum eiusdem exemptionis, aut iurisdictionis iure vltra limites specialiter designatos, etiam si extra eosdẽ limites iurisdictio esset propria ipsiusmet principis concedentis, eiq́; soli præiudicium ex augmento, & extensione fieret. Nam deficeret ipsius principis consensus ad eam iurisdictionem concedendā vltra limites, ab ipso nominatim circumscriptos. Eadem ratione constat interpretatio conueniens admodũ Iurisconsulti responso in d. l. cùm fundus. Etenim si testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, & post testamentum eidem fundo testator partem aliquam, aut alterum fundum adiecerit, nō veniet hæc adiectio in legatum, vltra limites ab ipso testatore constitutos. Quod coadiuuari videtur ex d. l. serui electione. §. vlt. iuncta glo. ibidem in principio glos. magnæ. vbi si quis legauerit fundum, qui communis est, censetur tantùm fundi. partem legasse, quæ propria erat tempore testamenti nō solidum fundum, etiam si post testamentum, alteram fundi partem redemerit. Quæ quidem decisiones dubiæ profectò sunt propter d. l. cùm fundus. & l. quod in rerum. ac deinde ob egregiam sententiam Angeli Perusini. is enim scribit in Authent. de æqualit. dot. §. aliud. colla. 8. & in l. item si fundi. §. huic. ff. de vsufruct. quod si princeps in aliqua villa, & castro, ac eius territorio iurisdictionem concesserit, ac demum ipse princeps territorium illud augeat, & extendat, cōpetit iure, ac titulo concessionis iurisdictio in id augmentum. Cui opinioni suffragatur dict. l. cùm fundus. & prærereà l. etiam. C. de iur. dot. text. item in d. §. aliud. Sic Angeli opinionem sequuti sunt Ias. in l. 1. nu. 15. & 16. ff. de iurisd. om. iud. & Alber. Brunus in tract. de augmen. & dimin. in 9. & 17. conclusionibus. Idcircò cùm hæc Ang. opinio vera sit, oportet rem istam distinctiùs examinare, vt quid in praxi magis sit conducibile, euidentiùs constet, expositis quibusdam assertionibus ad quæstionis examen. Primò, si quidem obseruandum erit, exemptionem, aut concessam iurisdictionem in proposita specie quo ad augmentum obtinere, quoties princeps, qui certis constitutis limitibus castrum exemit, aut iurisdictionem in eo concessit, pateretur tacitè, vel expressè illius castri incolas, & habitationes augeri vltra limites præfinitos ea in parte, quæ iurisdictioni ipsius principis immediatè alio qui suberat. Hoc probatur ex Angeli decisione, & quia ipsius tantùm principis præiudicium tractatur. Quòd si alterius minimè, nec tacitè nec expressè consentientis præiudicium versaretur, tunc dubio procul iurisdictio, aut exemptio vltra fines ab homine constitutos in præiudicium alterius nequaquam obtineret, nec exerceri posset. Sic sanè colligitur ex ratione, quam Doct. tradidêre ad decisionem pontificiam. c. quia circa. de priuile. notant Rom. in l. damni. §. si is qui ædes. ff. de damno infect. Albertus Brunus de augmen. & dimin. conclusione 9. ver. prædicta conclusio. Ange. in l. si seruitus. in princ. pen. col. ff. de seru. vrb. præd. Secundò ipse arbitror ad verā interpretationem d. l. cùm fundus. & l. serui electione. §. vlt. l. si ita. ff. de aur. & argen. leg. parùm referre, aut certè [*]nihil, quòd in ipso legato, vel testamento testator vsus fuerit pronomine, meum: ad hunc effectum, vt legatum intelligatur secundum tempus testamenti, vel tempus mortis. idem enim est in vtroq; casu. Quemadmodum satis constat ex l. vlti. §. 1. ff. de legat. 2. l. nomen. §. 1. ff. de leg. 3. l. Aurelius. §. 1. & 2. l. vlti. in fin. ff. de liber. lega. in quibus deniq; responsis non est appositum pronomen, meum: & tamen intelligitur, ac restringitur dispositio ad existentia tempore præsenti. Huius opinionis authores habeo Cuma. Alex. col. 2. Vincen. Hercula. col. 6. in d. l. serui electione. §. vlti. Caro. Moli. in consue. Pari. tit. 1. §. 1. glo. 5. num. 18. Quamuis in hoc maximam constituant differentiam & vim. gl. Bart. Imol. Paul. Soci. conclus. 3. & Ripa. conclus. 1. in d. l. serui electione. §. vlti. Bart. in l. seruum filij. num. 3. & ibi Bal. & Ang. ff. de leg. 1. in prin. nam pronomẽ hoc meum: adiectum rei legatæ non videtur eidem apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis: ideóq; non oberit huic assertioni responsum iurisconsulti in l. si ita. ff. de aur. & arg. lega. Quod Paulus Castren. mihi visus est sentire in l. si ex toto. num. 5. ff. de leg. 1. quamuis non omninò excludat præfatam differentiam, quam Bart. & alij constituerunt, vbi fit legatũ rei, quę cōmunis est testatori, & alteri. Tertiò est omninò adnotandum, non esse hac in re quò ad propriam dispositionis cognitionem discrimen aliquod constituendum, an testator legauerit partem fundi, vel totum fundum. Nam absque vlla differentia venit in legatum id, quod rei legatæ accesserit: aut non magis venit, si legetur totus fundus quam si legetur pars fundi. Hoc ipsum probatur ex ratione vera dicta lege cùm fundus. & l. si ex toto. l. quod in rerum. §. 2. ac in specie ita voluêre Cuman. & Vincen. Herculan. in dicta l. serui election. §. vlti. atq; ibidem ex iunioribus Gulielmus Pontanus, Baldus in d. l. si ex toto. Carolus Molinæus in dicto num. 18. sensit Bartol. in dicta l. cùm fundus. etiam si differentiam ex legatione partis, vel totius fundi, aut simpliciter pronunciata cōstituerint Iacob. Aren. Bartol. Paul. Angel. Alexan. Socin. & Ripa. post glos. in dicto §. vlti. idem Bartol. Paul. Castren. Imola & alij in d. l. si ex toto. Albertus Brunus in tract. de augmento & diminutione. 15. conclusio. 5. limitatio. Quorum opinio Communis est, nulla tamen certa ratione, aut authoritate efficacior, quàm quod pluribus placuerit Quartò, prænotatis accedit, quòd si quis totius fundi dominus eum ita legauerit, vt simpliciter fundum vel totum expressim leget, etiam adiecta distinctione, meum: venit in id legatum, quod tempore mortis testatoris fuerit rei legatæ per testatorem adiectum. Hæc verò conclusio Communis est: omnes siquidem in dict. l. serui electione. §. vlt. eam probant, ex his, quæ inibi traduntur, atque in specie Ripa conclusi. 3. eam fatetur esse communem, quam etiam notant Paul. Castren. in d. l. si ex toto. Ant. Rubeus consil. 95. colum. vlti. præmittunt omnes quibus placent ea discrimina, quæ proximis conclusionibus ipse improbaui. Quintò, si quis habens partem fundi cum alio communis pro indiuiso, partem, vel fundum simpliciter legauerit non adscripto pronomine, meum: veniet itidem in legatum, quòd rei [*]legatæ accesserit & tempore mortis adiectum fuerat à testatore. quod ex dicta l. cùm fundus. satis constat, & præmittitur à gloss. & omnibus in d. l. serui electione. §. vlti. vbi Ripa. nume. 10. eam asserit Communem esse opinionem, qui eandem sequitur. idem tenet Paul. Castren. in d. l. si ex toto. quin & omnes paulò ante in prænotatis conclusionibus citati idem palam probârunt, etenim hi, qui nihil tribuunt pronomini, meum: rursus & hi, qui aliquid ei tribuendum esse censent, item hi qui differentiam constituerunt inter totum, & partem, idipsum, quòd hac in conclusione asseueramus, concedere videntur: cùm conclusionem de parte fundi legata, quam gloss. prosequitur, ita accipiant, vt eam videantur intelligere, vbi apponitur pronomen, meum. nam & gloss. quam hi sequuntur, ita id intellexit. Sic sanè Carolus Molinæus & alij idem sequuntur, & probant. Sexta igitur in eundem scopum sit conclusio. Testatore, qui rem communem pro indiuiso habet, eam simpliciter legante, etiam adiecto pronomine, meum, venit in id legatum, quod post testamentum ab ipsis dominis fuerit rei legatæ adiectum ex altero fundo, vel ex parte socij redempta. Hoc probatur ex Iurisconsulto in dict. l. cùm fundus, notat expressim Cuma. Vincenti. & Pontanus in d. l. serui electione. §. vlti. Carol. Molin. in d. nu. 18. hoc sensit Cynus in d. l. si ex toto. Sicuti eum referunt Alexan. & alij in d. §. vlt. tametsi in hac specie, vbi est adiectum pronomen, meum: & pars sensim legata censetur, teneant nō venire in legatũ id, quod rei legatæ accesserit post testamentum, adiectumq́; fuerit à testatore, Bart. & alij quos citaui ad differentiam totius, & partis, in vers. 3. Nihilominùs Bart. in d. l. cùm fundus. huic sextæ conclusioni patrocinari, & fauere videtur. tametsi Alexand. in d. §. vltim, existimet, nihil differre hanc sententiam Cumani ab opinio. Bartol. & aliorum, qui distinxerunt inter legatum totius fundi, & legatum partis eiusdem: cùm verè quoad hoc augmentum accessorium optimè differat. Septimò: quoties testator, qui dimidiam fundi partem habet pro indiuiso, fundum simpliciter, aut eius partem expressè legauerit, etiam non adiecto pronomine, meum, non venit in legatum altera dimidia pars post testamentum à socio redempta. Pars etenim hæc redempta æquè principalis est, nec alteri est accessoria: idcircò cessat ratio iurisconsulti in dicta l. cùm fundus. Quam ob rem hanc conclusionem tenent Cumanus, Vincenti. Herculanus, & Gulielmus Pontanus in dicta l. serui electione. §. vltim. atq; ibi Alexand. dum Cumanum sequitur. probaturq́; ex Bartol. decisione in dicta l. cùm fundus. & ex his, quæ traduntur ab his, qui præscriptas differentias excludunt, & in eo discrimen constituerunt, quòd accedat aliquid fundo accessoriè, vel ęquè principale. Sed nihilominus, vbi pronomen, meum: non fuerit appositum, etiam in specie huius cōclusionis: Contrarium verum esse censent glossa & Doctores, vt fatetur Ripa eos sequutus numer. 10. in dicta l. serui electione. §. vltim. quorum sentẽtia fortassis obtinebit ea ex causa, quòd frequentiori Doctorum consensu sit recepta. Octaua constat ad hæc conclusio. Quoties Testator fundum habens Communem pro indiuiso, & æquis portionibus fundum, vel eius partem propriam legauerit, adiecto pro nomine, [*]meum: non venit in legatum altera pars à testatore post testamentum redempta. Sic sanè censet in dicto §. vlt. Accursius, quem sequuntur alij communiter: vti fatentur Socin. Ripa & Iason. Sed ipse Cuma. & qui eiusdem opinionis fuêre hanc opinionem admittunt in rationis adsignatione à gloss. discedentes. cùm Accursius, & sequaces hoc adnotauerint ex l. si ita ff. de auro, & arg. leg. verum. contrariam sententiam veriorem esse existimârunt Iason, & Zasius in d. §. vlti. Carol. Molinæus in d. numer. 18. qui pro se citat Alex. in d. §. vltim. à quo ipse nō potui hoc deducere. Ad l. si ita. respondetur, quod mihi adiectio facta fuit à testatore in diuersis rebus, non ipsis rebus legatis: quasi in d. l. si ita. & eius specie adiectio facta fuerit testatori, non autem rei legatæ. Nona hinc exponitur conclusio. Adiectio à testatore facta post testamentum, regulariter non cedit legatario, siue ad scriptum sit pronomen, meum: siue id omissum fuerit, quoties ea fit in diuersis rebus ab ipsis legatis: non autem ipsimet rei legatæ: sit huius conclusionis exemplũ ex d. l. si ita. ff. de auro & arg. legat. Si ita, inquit Paulus, legatum esset, vestem meam, argentum meum damnas esto dare: id legatum videtur, quòd testamenti tempore fuisset: quia pręsens tempus semper intelligitur, si aliud cōprehensum non sit. Nam cùm dicit vestem meam, argentum meum: hac demonstratione, meum, præsens, nō futurum tempus ostenditur. Idem est, & si quis ita legauerit, seruos meos. Hæc iurisconsultus. Siquidem semper intelligitur in dubio res testatoris legata, non aliena: atq; ita quoties quis legat seruos, idẽ est ac si diceret: seruos meos lego: cùm de seruis proprijs, non de alienis sit legatum intelligendum. igitur iurisconsulti sensus huc pertinet, quòd legatum censeri debeat iuxta tempus testamenti, quod demonstrari videtur adiectione pronominis, meum. Nec per hoc negat idem obtinere, vbi simpliciter facta, & cōcepta sit testantis dispositio: saltem cùm id constet ex aliorũ iurisconsultorum responsis. Decimò in hac satis cōtrouersa quæstione ad defensionem gl. communiter receptæ in d. §. vlt. iuxta Cumani opinionẽ considero ipsius Cumani verba, dum distinguit: an augmentũ contingens post testamentum fiat personæ, an rebus, vel rei legatæ, vt priori casu augmentum non cedat legatario, sic tamen posteriori. deinde obseruandum esse censeo, quod idem Cuman. Bart. etiam in d. l. cùm fundus. & omnes fatentur augmentum cedere legatario, quoties accessoriè accedit rei legatæ. d. l. si ex toto. & d. l. cùm fundus. non autem vbi est æquè principale ipsum augmentum. hoc etenim fatentur omnes, qui probant distinctionẽ totius à parte, & rursus hi qui eādem differentiam im probârunt: atq; his tandem præmissis ipse aliter defenderem gl. in d. §. vlt. item & ipsius Cuman. sententiam: quam, ni fallor, verè ita intelligendam esse opinor: vt intelligit Bart. Soc. in d. §. vlt. vt quoties testator pro indiuiso partem habet fundi legati, tunc pars à socio redempta non augeat legatum: quia pars illa personæ accedit, non rei legatæ, nec per testatorem rei legatæ post testamentũ adijcitur: idcircò res legata manet in eo statu, quo erat tempore testamenti: quo quidem tempore tantùm fuit legata pars dimidia fundi, cui parti non accedit altera. Quod probatur in d. l. cum fundus. & in l. si ex toto. vbi requiritur, quod post testamentũ per testatorem, aut per alluuionem aliquid sit rei legatæ additum, per actũ in quam ipsius testatoris. Igitur si quidquam adiectũ non est rei legatæ, id non venit in legatum, etiam si testatori accesserit. Sic sanè defenditur opinio glos. & Communis ex ipso Cuma. & Soc. in d. §. vlt. 2. cōclusio. quòd si altera fundi pars pro diuiso ab aliquo possideretur, eaq́; sit empta à testatore post testamentũ, remotisq́; limitibus alteri parti addita, venit profectò in legatum per eam rationem, quæ à iurisconsulto traditur in d. l. cùm fundus. qua ratione ita defendendam esse opinionem Communem arbitramur ex authoritate Cuma. & Soc. Vndecimò ad huc superest explicare, quid respondendum sit, vbi testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, eisq́; nominatis: an [*]quod eidem fundo per testatorem adiectũ fuerit post testamentũ, veniat in legatũ fundi. & sanè ipse censeo, & id venire: autoritate iurisconsulti in d. l. cùm fundus. & ex his, quæ superiùs adduximus in initio huius cap. vers. eadem ratione. nec enim refert consignatio limitũ, aut confiniũ quoad decisionem. d. l. cùm fundus. cùm ea fiat causa demonstrationis: c. forus. de verb. sign. non autem restrictionis, nec ampliationis. Nam & quoad d. l. serui electione. §. vlt. itidem non refert, quòd legatum fundi fiat certis cōstitutis limitibus: siquidem nihilominùs tantum continetur sub legato ea pars, quæ eo tempore erat testatoris: secundum Alex. Aret. Ias. & alios in d. §. vlt. Bal. in l. cùm alienam. col. vlt. C. de lega. Bald. & Paul. in l. 1. C. qui testa. facer. pos. Hoc ipsum probatur ex Angeli Perusini sentẽtia superiùs adducta in materia, & specie iurisdictionis concessæ, quæ ex prænotatis satis constat, ac comprobatur. Nam si Princeps ipse, cui tantùm, & verè præiudicium ex adiectione fit, territorio alicui cũ iurisdictione concesso, etiam certis nominatim adscriptis limitibus, partem aliquam addiderit, & in ea censetur addita, concessaq́; iurisdictio: cùm alteri non fiat ex hoc præiudicium principale. Quam ob rem secus esset respondendũ, quoties præiudicium alteri inde procederet, ac fieret: tunc etenim minimè posset iurisdictio in augmento exerceri. Duo decimò ex his apparet, veram esse primam illationem, quā hoc in capite cōstituimus. Nam cùm ab eodem principe, qui iurisdictionẽ concesserat in castro certis cōstitutis limitibus, nō fuerit quidquam eidem additũ territorio, nec ex eius consensu, saltem tacito: profectò minimè censendum erit, iurisdictionem vltra fines ab initio designatos extendendam fore, etiam vbi ageretur de ipsius tantùm principis præiudicio. Quod si alterius ius ex augmento lædi contingeret: tũc nec principis consensus quidquam suffragaretur ad damnum inferendũ illi, cui princeps ipse iure lædere non potest. Cæterùm præterea, quæ superius de interpretatione testamentorum ad propositam de concessa iurisdictione quæstionẽ explicuimus, expedit admonere lectorem, an concesso castro, vel concessa vrbe cum iurisdictione à principe sit itidem concessum territorium aliquod, vel tantũ possit iurisdictio exerceri ad vsq; ipsius castri (quod aiunt) stillicidia? & sanè vbi ipsi ciuitati, vel castro territorium ad hæret omninò, constat ex præmissa concessione translatũ esse ius iurisdictionis, meri, & misti imperij in eundem districtum, & territoriũ: quemadmodum traditum à nobis est in c. 1. huius operis, nu. 10. quo in loco etiam multa de hac re, compendio tamen scripsimus, quibus illud modo adijcimus, maximè esse obseruanda ipsius cōcessionis, & beneficij, ac priuilegij verba, vt ex his possimus conijcere, quid in ipsam concessionem venerit. Ex capite sequenti. -  1 Plurimum interest, an actus venditionis, legati, vel donationis fiat ad rationem mensuræ, vel corporis certi, & limitati. -  2 Fundi certis limitibus circunscripti venditio, etiamsi mensuræ, & quantitatis mentio fiat, censenda erit non ad mensuram, sed ad corporis rationem. -  3 Tot iugera ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensuræ, & statim latius. -  4 Quid dicendum vbi modus mensuræ non rei principali, sed accessoriæ adscribitur? -  5 Precium vnicum, vel pro mensuræ modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod? -  6 Ante mensuram adhibitam, an sic rei periculum venditoris, vel emptoris? -  7 Intellectus l. quod sæpè. §. in his, ff. de contrahen. empt. -  8 Intellectus l. si venditor. ff. de act. empt. l, 2. C. de rescind. vend. & gl. in cap. per tuas. de donat. -  9 Vera interpretatio l. Iulianus. §. si Titius. ff de act. empt. -  10 Examinatur responsum iurisconsulti in l. si in venditione §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. Qua ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensuræ modum concepta. CAPVT III. HIS quæ proximè discussimus accedit & illud satis practicis obuiũ ad interpretationem earũ actionum, quibus rerum translatio sit ad mensuræ modum: etenim an vltra mensuram præscriptam, vel intra illam minori in parte actus obtineat, ambigui solet esse iuris, & sanè communiter hac in quæstione receptum est, quòd discrimen constituatur an ex certo corpore, vel certa ex mensura sit [*]actus discernendus. Nam vbi mensura ponitur, vel eius mentio fit, causa & gratia taxationis, seu restrictionis: vltra mensuram illam minimè locus est actui, nec contractui, nec dispositioni. At si mensuræ mentio fiat causa demonstrationis: vt corpus, quod legatur, donatur, vel transmittitur, notum sit, & certum: tunc mensura minor, aut maior nihil facit ad legati, vel dispositionis ius. Sic deniq; fit, vt si ad mensurā concepta fuerit dispositio, quia ab eadem mensura cæptum est: mensuræ modus appositus seruandus sit: si verò ad corpus ipsum actus referatur: quia initiũ sumit contractus, aut legatũ à corpore, tunc parum referat, an modus mensuræ dictus maior sit, vel minor, l. si seruus legatus. §. qui quinq;. ff. de legat. 1. l. his verbis. §. pater. ff de legat. 3. l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. notant Oldrad. con. 197. Ioan. And. ad Spec. tit. de empt. & venditio. §. sciendum. ad finem. Bal. in rubr. C. de contrahen. emptio. q. 22. tametsi aliquantulum deuius à communi sententia, quam tamen probârunt Ancha. Imo. & Abb. cap. per tuas, de donat. Alber. in l. cùm comprehensum. ff. de contrahen. emp. Iason in l. cunctos populos. col. 1. C. de Summa. Trin. Felin. in c. significante. col. penul. de rescript. text. opt. in l. quidā testamento. ff. de legat. 1. in prin. l. falsa demōstratio. ff. de cond. & demonst. eandẽ opinionẽ sequũtur omnes, quos statim nuncupatim citabimus, idcircò cōmunẽ esse eam opinamur: siquidem ita fatentur Iason. consil. 79. libr. 1. colum. 1. Decius consil 347. colum. 1. idem Dec. latiùs consil. 500. colum. 2. Paulus Parisius consil. 64. num. 31. & consil. seq. libr. 1. Sed quia in exemplis huius distinctionis quandoque erratur, operæ pretium duximus, eam multis expositis casibus longiùs explicare. Primò etenim illud est præmittendum, quod licet Oldradus loquatur in concessione, ac donatione, eius distinctio pari iure est in contractibus venditionis, in testamentis, & similibus intelligenda. Siquidem ferè omnes Doct. hac in quęstione allegati in venditione, & emptione similiter loquuntur, quamuis Imol. in dict. cap per tuas. dubius sit. & tamen sic in specie responderunt Barbat. in rubr. de emptio. colu. vlt. Fabianus in tractat. de emption. 6. parte in princip. col. 2. quam sententiam communem esse fatentur eam sequuti Socin. Iunior in consil. 42. lib. 2. num. 25, & Paulus Parisius in d. consil. 64. lib. 1. num. 76. Secundò, ad huius quæstionis praxim constituenda est species in hunc modum cōceptis verbis: Fundum vendo tibi his certis, ac nomina[*]tis finibus circunscriptum, qui est decem iugerum, aut vndecim iugerũ: & in hoc quidem casu venditio dicitur facta ex corpore certo, nec restringitur ex mensura: imò venit in venditionem, aut legatum quicquid intra fines præscriptos continetur, licet mensuram decem iugerũ excedat. Qua in specie loquuntur Oldrad. & omnes paulò antè citati, qui eum sequuti sunt, atq; item Iason in dict. cons. 79. col. 1. idem Iason in l. si fundum. §. si libertus. ad finem. ff. de legat. 1. Dec. in dict. cons. 347. col 1. Matthæ. Afflict. deci. 68. sensit Bar. in 1. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salic. in l. 2. C. de contrahen. empt. Paul. Castren. in l. si duorum. in princip. ff. de action. empt. vbi est ad huius conclusionis probationem text. optim. notat Fabianus in tractat. de emptione. 6. parte principali. col. 6. vers. circa quartum. Socin. Iunior in d. cons. 42. lib. 2. num. 6. Barbat. in rubr. de empt. colum. vl. Alexander cons. 133. lib. 1. numer. 6. & consil. 120. lib. 2. & consil. 8. libr. 4. Capitius decisio. Neapolit. 14. num. 2. quorum opinio dubio procul communis est, quæ etiam probatur in l. qui fundum. ff. de euictionib. Quicquid dixerit gloss. inibi malè illud iurisconsulti responsum intelligens, potiùs in certis coniecturis, quàm re vera, quid in eo tractetur, exponens. Sed & tertius ab eisdem authoribus deducitur casus parum profectò dubius, cùm in eius diffinitione conueniant omnes hanc quæstionem post Oldradum tractantes, quoties ita concipitur actus, vendo decem iugera fundi Semproniani, etiam si fundi limites nominentur, & distinguantur. Nam vltra mensuram præscriptam nihil venit in venditionem, quamuis intra eosdem limites contineatur. tex. est hac de re in c. per tuas. de donat. quod procedit, etiam si totius fundi limites fuerint appositi, modò facta sit venditio ad mensuram, ab eaq́; cœptum sit: nam illius fundi pars iuxta prædictam mensuram vendita censetur. quemadmodũ voluerũt Bart. Soc. cons. 32. lib. 4. & Soc. Iunior in d. consil. 42. nu. 9. Communis etenim opinio solum tractat, quid dicendũ sit, vbi mensuræ fit mentio. At si post mensuram ponuntur fundi limites, casus is omittitur à Doctoribus, qui tamen eadem est ratione discernẽdus, quia ipse actus à mensura incipit secundũ vtrumq; Socinum, quibus adstipulatur tex. celebris in l. quòd sæpè. §. sed & si ex doliario. ff. de contra. empt. Quarta species proponitur, quoties incepit actus à corpore, statimq́; subijcitur mensæ modus, post quem ponuntur corporis limites, & confinia, in hunc sanè modum, vendo fundũ Sempronianum decem iugerum his diffinitum, ac distinctũ limitibus. Nam in hoc venditionem factam ad corpus, non ad mensuram, asserunt expressim latè hac de re disputantes Carolus Ruinus in consil. 83: lib. 1. Socin. Iunior cons. 42. & consil. 43. libr. 2. qui in priori consilio nu. 6. scribit hanc opinionem esse Communẽ, quam ex propositis ab eis exemplis tenere videntur Paulus Castrens. in l. 2. in fin. C. de pericul. & commu. rei vend. Alexand. cons. 133. lib. 1. numer. 6. Ancha. & Imol. in c. per tuas. de donat. Bartol. Socin. cons. vltim. lib. 3. probat eam eleganter Pau. Paris. consil. 64. nume. 55. lib. 1. pro ea inducens text. in dict. l. qui fundum. ff. de euictio. qua ratione infertur in hoc casu, & exemplo venire in venditionem quicquid est intra fines nominatos, etiam si id excedat mensuræ numerum. Quod item probatur duabus rationibus, quas tradidêre Caro. Rui. & Socin. Iunior in dictis responsis: tametsi in proposito exemplo censeant, venditionem factam fuisse, ad mensuram Panor. in d. c. per tuas. ad finem de donat. Capitius in d. decis. Neapo. 14. nu. 2. Alexand. in addit. ad Bart. in d. §. si Titius Deci. in d. cons. 347. col. 2. idem Dec. in cons. 500. col. vlt. num. 15. Nicol. Boerius decis. 50. num. 5. & 6. non enim probatur Abb. opinio in d. cap. per tuas. quia ibidẽ traditur casus iuxta exemplũ paulò antè à me traditum in vers. sed & tertius. Hæc verò ita intelligenda sunt, vt sciamus in re dubia proptereà, quòd verba sint aliter concepta: & sit inde ambiguũ, an res sit vẽdita ad mensuræ modum, tunc obseruandas esse, ac perpendendas coniecturas, ex quibus deduci possit, an ea dispositio facta fuerit ad mensuram, vel ad certum, ac diffinitũ corpus: nempe ex quantitate precij. l. 1. §. 1. vbi glo. ff. de superficie. atq; ibidem Bart. glos. Bart. & alij in l. semper in stipulationibus. ff. de reg. iur. Dec. in cons. 500. numer. 5. qui hoc ipsum in hac speciali quæstione adnotauit. idem Dec. in d. cons. 347. numer. 2. Corn. in cons. 59, col. 2. lib. 4. Socin. Iunior in d. consil. 43. lib. 2. col. penult. & fina. Maria. Socin. consil. 98. col. vlt. idem in cons. 47. col. 4. versic. prætereà si probabitur. lib. 1. atq; idem esset, vbi similis coniectura posset assumi ex simili qualitate actus, vt Dec. in dictis responsis probat. Quintus casus ad præmissæ regulæ intellectum pro ponitur, quoties in eadem oratione apponitur mensuræ numerus: nempe vendo fundum Sempronianum decem iugerum, nec fuêre appositi fines, aut fundi limites, & sanè ipse ab eadẽ ratione, qua prædicti Doctores vtuntur, censeo, venditionem hanc esse factam ad corpus non ad mensurā: modò constet, de quo fundo contrahentes senserint: etenim confinia nusquam adscribuntur, nisi vt constet de corpore certo, atq; ideo si de hoc alioqui constet, nulla vis est, positi fuerint fines, an non: sed an incœperit actus à corpore, an à mensura: & sic an voluerit venditor corpus illud vendere: an ex eo certam partem. Quod si quis dixerit, plurimum referre, an numerus mensurę ponatur in eadem oratione, vel diuersa, conuictus quidem erit ex prima specie, & Doctoribus ad eius decisionem adductis, eorumq́; rationibus. Deniq; cogetur fateri, discrimen esse constituendum in hoc, quod apponantur fundi limites, & nominantur: quod falsum omninò est. At vbi de corpore non constat aliter quàm per mensuræ modũ, tunc dubio procul ad mensuræ modum iudicanda erit dispositio, ac secundum eam nominatim adscriptam penitùs discernenda. Quemadmodum deduci poterit ex notatis per Dec. in d. con. 500. Hinc quidem infertur falsum esse quod opinatur Anto. Burgensis in cap. cum causa. limitat. 14. de emptio. & vendit. dum nume. 51. scribit tunc mensuræ modum appositum censeri causa taxationis, quando in eadem oratione subijcitur: causa verò demonstrationis, vbi in diuersa. Prioris partis sit exemplum: vendo fundum Sempronianum decem iugerum. Posterioris autẽ erit species in hunc modum concepta: vendo fundum Sempronianum, qui est decem iugerum. Idem insinuant, & tenent Soc. in cons. 32. col. 2. lib. 4. Paulus Castren. in l. si venditor. in princip. ff. de actio: empt. Dec. in d. cons. 500. vlt. colum. & prius. num. 4. sensit Cardina. in capit. 2. col. 1. de precar. Nam licet possit aliquando hæc differentia pro cedere: in his tamen casibus, de quibus egimus, nihil inducit quoad earum exempla. Idcircò proponimus sextam huius quæstionis speciem. Sextum erit huiusce controuersiæ causa constituendum exemplum, quo mensuræ modus, & numerus non ipsi rei principali, quæ venditur, [*]sed alteri eidem accessoriæ adscribitur. Et tunc si mensuræ modus in eadem sit oratione, res illa accessoria secundum mensuram erit discernenda, an sit in diuersa oratione, tunc non ad mensurā, sed ad corpus actus reducitur, & iudicatur. Hoc etenim est, quod Paulus Castren. scribit in dict. l. si venditor. in princ. quem simpliciter sequuti sunt Socin. & Decius, paulò antè citati. Explicat tamen eleganter Carolus Ruinus cons. 83. lib. 1. colum. vlt. huius casus sit exemplum: vendo seruũ cum peculio decem. Si in peculio sint viginti: non pertinent ad emptorem reliqua decem, nisi aliud actum sit. d. l. si venditor hominis. in princip. non est enim aliquid, quod rem accessoriā, id est, peculium, certæ quantitatis constituat, nisi numerus ipse additus eadem oratione. Atq; ideo in venditione peculij ita concepta, actus iudicatur ex numero: quia is à numero cœpit. Sic si dixero: vendo seruum cum peculio, quod peculium est decem: tunc quia est diuersa oratio, numerus videtur appositus causa demonstrationis, non limitationis, nec restrictionis: actusq́; ipse intelligendus est ad rationem corporis, non ad rationem numeri: secundum Paulum Castren. & eos, qui eum sequuntur. Eadem fermè ratione si vendo fundum cum dolijs octuaginta ibi existentibus, venditio doliorum à numero incipit, & ad numerum expressum est censenda. l. penul. §. vlt. ff. de actionib. empt. At si dixerim vendo fundum cum dolijs ibi existentibus, quæ sunt octuaginta: venditio est ad corpus, non ad numerum intelligenda: & ideo si sint plura dolia, quàm octuaginta. veniunt in venditionem: sicuti in specie Paulus Castrensi. Socinus, Decius & Carolus Rui. tenent, quos ipse sequutus, ita opinor rem istam explicandam fore. Septimò illud est obseruandum, quoad istum effectum, an à mensura dicta, vel à corpore actus sit cẽsendus, & iudicādus, nihil referre, an venditio facta sit pro vnico tantùm precio, an distributo precio pro quolibet fundi iugere. aut mensura probat hoc text. optimus, in l. quod sæpè. §. sed & si ex doliario. ff. de contrah. emp. vbi iurisconsultus loquitur de venditione facta ad mensurā, & subdit, nihil interesse, quod fiat vnico precio vel pluribus, atq́; ideo illum text. ad hoc notârunt in specie Decius in dict. consil. 500. num. 14. Bartol. Socin. in d. cons. 32. ad finem lib. 4. & sanè vbi venditio facta fuerit planè ad mensuram iuxta tertium huius capitis casum: quia venduntur tot iugera ex tali fundo, aut decem iugera simpliciter, non refert, an sit vnicum precium constitutũ, an venditio fiat ad rationem certi precij, pro quolibet iugere. Hoc probat text. in d. §. sed & si ex doliario. conueniuntq́; omnes statim nominandi in hoc, quippe qui meminerint huius authoritatis: sed expressim Deci. ac Soc. in præcitatis responsis. Pau. Par. in consil. 74. nu. 73. lib. 1. Soc. Iunior in cons. 42. & 43. lib. 2. Ant. Burg. in cap. cum causa. de emptio. & vendit. nume. 50. sed si venditio facta sit ad corpus: nempe totius fundi, aut totius rei apposita mensuræ ratione: tũc si precium vnicum sit, vel plura pro ratione cuiusq; mensuræ, maximum est discrimen: quia priori casu venditio perfecta est, & periculum accommodum ad emptorem pertinent: posteriori verò ad venditorem, donec fiat mensura, aut certus numerus constituatur per numerationem: quemadmodũ constat ex l. quod sępè. §. in his. ff. de contrahen: empt. vnde colligitur, quod distributio precij pro qualibet mensura, aut pro quolibet iugere efficiat venditionẽ ad mensurā: idcircò in hoc casu hæc venditio erit ad mensuræ modum & rationem iudicanda, eritq́; iuxta hanc decisionem constituendum, plurimum interesse in hoc ipso tractatu, quod vnicum precium, vel plura distributiuè concipiantur: siquidem priori casu actus iudicabitur ad vnius certi corporis rationem: posteriori verò ad mensuræ præscriptæ modum. cuius opinionis authores sunt Bald. in rubr. C. de contrahend. empt. quæstio 22. Bartol. & Paul. in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salicet. in l. 1. col. 1 Pau. in l. 2. num. 3. C. de peric. & commo. rei vendi. Curt. Iunior in d. l. quod sæpè. §. in his. Belogni. in consil. Ananiæ 98. Ioan. Crot. in l. omnes populi. col. 1. ff. de iust. & iure. Contrariũ mihi prænotare videntur Caro. Ruinus, Soc. Iunior, & Parisius in dictis responsis dum asseuerant, quod si venditio fiat. ad corpus, venit in venditionẽ quicquid sub eo corpore continetur, etiamsi excedat mensuram à venditore dictam, & adijciunt, quòd excessus ille est æstimandus maiori precio, quoties pro qualibet mensura fuerit certum constitutum precium. Igitur apparet eos velle, quòd venditio sit facta ad corpus, etiamsi precium distribuatur pro ratione cuius libet mẽsuræ: & quòd non sit facta ad mensuram, etenim si esset prædicta venditio facta ad mẽsuram, profectò non veniret excessus ille in venditionem: vt omnes præmittunt, nec poterit iure negari. Quia mensura tunc apponitur causa limitationis, & restrictionis rei venditæ. Quamobrem ad tollendas has authorum controuersias vlterius octauam adijciam conclusionem. Octauò in eadem disputatione est considerandum, quòd sicut in rebus mobilibus non dicitur perfecta venditio ante mensurā adhibitā, quoties venditio ad mensuram fuit facta, vt [*]deniq; hoc plurimum referat quoad translationem dominij, & quoad periculũ, & commodum. dict. §. in his. l. 2. C. de pericu. & commod. rei vendit. l. 24. titul. 5. partit. ita & in rebus immobilibus ad mensuram venditis idem pariter est dicendum. Bartol. per text. ibi in l. si in venditione. §. 1. & ibi Doctores. ff. de pericul. & commod. rei vendit. idem Bart. in cons. 108. incip. in quæstione domini Cioli. Salicet. in l. 1. col. 1. & ibi Bald. 4. opposi. C. de peric. & commod. rei vend. Curt. Iunior in d. §. in his Pau. in dict. l. 2. idem post Bartol. in dict. § si Titius. sensit gloss. in l. 1. §. sed & custodiam. ff. de pericul. & commo. rei vend. & in dict. §. in his. & in d. l. si in venditione. §. 1. gloss. item & Docto. in d. §. si Titius. Capicius decis. Neapolitana. 14. num. 6. Alexan. in consil. 33. col. 2. lib. 5. Pau. Paris. plures allegans consil. 59. lib. 1. col. 2. & alij plures, vt tandem hæc sit communis opinio: tametsi etiam ante mensuram adhibitam obligatio perfecta sit ad hunc effectum, vt non sit locus pœnitentiæ, quod Paulus Pan. in d. consil. 59. latè ꝓbat, & nos obiter hoc in loco adnotamus cũ sequenti post glos. 1. dum dicit: etiam conditionalis dicitur perfecta in l. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. gloss. in l. necessariò. §. quod si pendente: versic. si ita res. ff. de pericul. & commod. rei vend. & in princ. instit. de emp. notat Bald. Sal. & Paul. in l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. idem Salic. in d. l. 2. C. de peric. & commo. rei vend. contr. glo. inibi, quæ Contrarium sensit: nisi intelligatur quoad obligationem: vt ea ante mensuram nata efficaciter non sit saltem certa, non tamen poterit ea opinio glos. procedere quoad hunc effectum. vt liceat ab emptione discedere. Quod Paulus notat in d. l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. ad finem, & post eum Paul. Parisius in d. consil. 59. num. 9. Quæ quidem conclusio, quam modò prænotauimus de translatione dominij, & periculo rei ad mensuram venditæ, tunc obtinet, quando ante mensuram traditio facta non est: ea etenim facta, etiam ante mensuram, periculum, & commodum est emptoris. text. singularis in d l. 2. C. de pericul. & commod. rei vend. & inibi expressim Angel. Paulusq́; Castrensis post eos Corneus consil. 50. lib. 1. colum. 5. Decius eleganter in cons. 179. quorum opinio admodum vtilis est, & insignis, quam, vt Dec. commemorat, Antonius Burgensis Hispanus proprio responso comprobauit. Nihilominùs Curtius Iunior in d. l. quòd sæpè. §. in his. ad finem contra opinionem istam notat, & inducit tex. in d. l. 2. cuius authoritate improbat quid prædicti Doct. adnotârunt, & profectò eius inductio mirè conuenire videtur. Nam secunda pars illius constitutionis, vbi mentio fit traditionis clauium, loquitur eo casu, quo venditio non est facta ad mensuram, vt deniq; traditio nunc operetur, cùm vẽditio ad mensuram non fuerit facta: licet tunc necessaria traditio non sit, vt ibi considerat & admonet gloss. sed prior opinio Decij, Angeli, Pauli, Cornei, & Burgensis menti est adhuc multum commendanda in praxi, quæ tamen non procedit in traditione facta, nempe ea, quæ fit per constitutum, sicuti docet diligenter Paul. Paris. in cons. 59. lib. 1. colum. 3. & sequenti. quem legito. Nono ex his constat, quod & si venditio vini, aut alterius rei similis fiat quantum ad totum certi corporis: nempe cùm venditor doliũ vini ad rationem viginti, pro qualibet mensura vendiderit: hæc venditio dicitur etiam facta ad mensuram: & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est, non emptoris. text. est ad hoc in d. l. quod sæpè. §. in his. in princip. & in fine iuncto versicul. quod si vinum. vbi optimè [*]Cur. Iunior ita tenet reprobans in hoc Baldum & Paul. Castr. qui Contrarium tenuerant in l. sicut. C. de act. empt. scribentes, nō esse dictam venditionem ad mensuram, nec ad eius rationem iudicandam. Quasi aliud sit vendere omne, vel totum vinum doliarij, vel dolij ad rationem vnius argẽtei numi pro qualibet amphora: vt tunc sit venditio ad rationem mensuræ censenda: sicuti in d. §. in his probatur. aliud verò sit, vendere dolium vini ad rationẽ vnius argẽtei pro qualibet amphora, & hoc quidem casu non iudicetur venditio facta ad mensuram. Ego verò non satis percipio hanc differentiam quod ad verā eius rationem congruamq́; discriminis causam: cùm vtroq; casu venditum sit totum vinum, quod est in dolio vel in doliario. huius opinionis, quam ipse sequor etiam author est Saly. qui in d. l. sicut. Baldi sententiam reprobat. Decimò ex his infertur, quid sit respondendum in quæstione hoc in loco à nobis potissimum disputata. Nam in rebus immobilibus tenent omnes, obseruandum esse responsum iurisconsulti in dict. §. in his. ex eo verò non negarent Paul. Castr. nec Bal. quòd si venditio fiat hunc in modũ: vendo omnia iugera, omnes vineas, omnia prata, quæ continentur in fundo Semproniano ad rationem vnius aurei pro quolibet iugere. hanc venditionem conceptam esse ad mensuram, & periculum ad venditorẽ pertinere ante mensuram adhibitā. at in specie respondent, dici venditionem conceptā ad corpus, non ad mensuram, quoties dixerit venditor: vendo fundũ Sempronianũ ad rationẽ aurei pro quolibet iugere, etiā si dictus sit certus mensuræ modus: nempe fundũ decem iugerũ sub his limitibus. Huic opinioni Baldi, & Pauli suffragantur Carol. Ruin. Soci. Iunior, & Paul. Parisius, quorum superiùs mentionẽ fecimus. & profectò non videtur aliqua congrua discriminis ratio inter hunc casum, & pręcedentem: quia & in vtroq; nō certa pars fundi, sed totus ipse fundus, venditur, & quicquid sub eo continetur. Quod perpendere videtur iurisconsultus in d. §. in his. atq; ideo ibidem Cur. Iun. Salic. in d. l. sicut. sequutus etiam in hoc reprobat Baldi. & Pauli opinionẽ: idcircò si distinctio iurisconsulti in d. §. in his. est obseruanda in venditione rerum immobilium, quod video communiter receptũ esse, tametsi nullibi, quod sciā probetur expressa quidem authoritate, oportet ad probandam Baldi, & Pauli sententiam constituere prædictam differentiam, quæ mihi non satis certa est, nec omninò placet. Tādem si contra Bald. & Paul. tenendum est necessum erit fateri, quoad duplicem effectum considerari venditionem ad mensuram: scilicet quoad periculum, & commodum ipsius rei: & tunc etiam venditio fundi dicetur ad mensuram facta, quoties fundus totus vẽditur ad rationem aurei pro quolibet iugere: quemadmodũ aduersus Bal. & Paul. notârunt Saly. & Curt. Iun. quibus accedere videntur Bald. & alij superiùs citati ad distinctionem precij vnius, vel plurium in versicul. septimo. aut sanè consideratur venditio ad mensuram, vel ad corpus quoad hoc, vt quicquid sit in fundo aut in re vltra summam dictā à venditore veniat in venditionem, aut maneat penes venditorem. Et tunc dicetur venditio ad corpus, non ad mensuram, quoties ita fuerit concepta: vendo fundum Sempronianum, vel alioqui certis diffinitum, & limitatum finibus decem iugerũ, aut qui habet decem iugera, ad rationem aurei pro quolibet iugere. Sic etenim visum est omnibus, quos superiùs allegaui, & ex his illi præcipui authores sunt Caro. inquam Ruin. Pau. Parisius, & Soci. Iunior. deniq; ipse Bal. & Paul. Castr. in d. l. sicut. C. de actio. emp. tametsi hi duo, etiam quo ad periculum, hoc ipsum asserere & probare tentauerint. Qua ratione ipse infero ad intellectum iurisconsulti in d. §. in his, quod si vinum ita venditum sit: vendo dolium vini, vel vinum, quod est in hoc doliario ad rationem vnius argentei pro qualibet amphora: & habet centum amphoras, vel cuius quantitas est centum amphorarum: his equidem præscriptis verbis, etiamsi periculum. & commodum vini sit venditoris, donec mensura fiat: attamen si fuerint in dolio, vel doliario cẽtũ quinquaginta amphoræ, etiam hæ quinquaginta amphoræ veniunt in venditionem pro precio cōstituto vnius argentei ꝓ qualibet amphora. Hoc probatur ex his, quæ paulò post adnotabimus ad intellectũ l. si seruum. §. si modus. ff. de act. empt. Vndecimò, vt statim proximè tradita vlteriùs explicemus. Etsi verum sit, quoties venditio facta fuerit ad mensuram, cedere lucro venditoris, & eius commodo quidquid vltra modum expressum in fundo sit, ac reperiatur, nec venditorem teneri id tradere emptori. arg. text. in d. c. ꝑ tuas. l. pen. §. vlt. & l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. & est Cōmunis sententia omnium quas sequitur Nico. Boer. deci. 50. nu. 9. dicens ita pronuntiatum fuisse: nisi excessus is esset modicus, tunc etenim emptori cederet. id verò quòd deficiat ad mensurā dictam, à venditore supplendum sit, d. c. per tuas. qui propriè hoc in casu loquituri ad idem. l. si seruũ. §. si modus. ff. de actio. empti. & probatur in d. l. penu. §. vlt. & in d. l. si venditor. Attamen si venditio fiat ad corpus, venditor tenetur tradere fundum iuxta mẽsuram dictam, ita quod si maior sit, cedat lucro emptoris secundum Communem eorũ opinionem, qui citati fuêre in 2. conclusione huius capitis. Si verò minor, teneatur venditor supplere ad rationem, & numerum mensuræ in contractu prædictum. Hoc deducitur ex d. §. si modus. & in l. si in emptione. in princ. l. Iulianus. §. si Titius. vbi est elegans, & insignis locus ad huius dubij declarationem. ff. de acti. empt. Sed & est text. in hac quæstione satis expressus in l. si duorum. ff. eod. tit. in versi. nec enim. qui omninò est adnotandus, qui constat ex eo, ꝙ ibi tractetur de fundo vendito ad corpus. Hoc idem probatur in l. qui fundum. §. qui agrum. ff. de contra. empt. notant expressim Pau. Cast. in d. §. si modus. & in l. 2. C. de peti. & commo. rei vend. Alex. consi. 8. libr. 5. Paul. de Cast. in d. l. si duorum. Soci. Iunior. in d. cons. 42. nume. 21. Barthol. Soci. in l. demonstratio falsa. colum. 4. ff. de cond. & demon. Capicius decis. Neapolit. 14. num. 3. quicquid contrarium velit Corneli. consi. 59. lib. 4 quem simpliciter sequitur Boer. decisi. 50. num. 6. Duodecimo est in hoc animaduertendum, siquidem facta venditione ad corpus expressim addito mensuræ numero: si maior is reperiatur, cedit emptoris commodo, nec quicquam pro [*]ea parte tenetur emptor conuento pretio adijcere: vbi pretium fundi vnicum est. l. si venditor hominis. in princip. ff. de actio. empt. quòd si pretium sit pro singulis iugeribus constitutũ facta eius distributione: tunc emptor tenetur venditori pretium addere pro iugeribus vltra numerum prædictum inuentis. text. in d. l. qui fundum. §, qui agrum. ff. de contrahen. empto. notat eleganter Paulus Castr. in d. §. si modus. idem in l. 2. C. de pericul. & commo. rei vendit. & ibi Sali. Felin. in c. significante. de rescrip. nu. 7. Iason in cons. 55. lib. 1. Soci. Iun. in d. cons. 42. col. vlt. lib. 2. Fabianus in tract. de empt. 6. parte princip. colum. 6. Anto. Burgensis in d. ca. cum causa. num. 50. qui hoc in casu intellexit Paul Castren. opinionem. & verè ipse Paul. hunc in modum satis seipsum explicat. notat idem eleganter Caro. Ruinus in d. consi. 23. nu. 3. & 4. libro 1. vbi ad hoc reducere conatur sententiam Baldi in d. rubr. C. de contrah. empt. q. 22. Decimotertiò, ex prænotatis constat intellectus ad gl. in d. c. per tuas. verb. inuenerunt. vbi constituit differẽtiam quo ad decisionem l. 2. C. de rescin. vendit. an deceptio contigerit in quantitate pretij: & tunc locus sit dicta l. 2. an in quantate rei, & eo casu sit omninò læsio compensanda, & rescindenda, etiamsi non sit vltra dimidiam. Idem notant Panormit. ibi notab. 4. Anania consil. 98. colum. 3. Pantaleon Cremen. in dicta l. 2. colu. 46. versicul. Nonò limito. etenim falsa est hæc differentia: quia si constituamus fundum esse venditum ad corpus, & mensuræ modum dictum fuisse, atq; sub vnico pretio: locus non est reparationi, nec satisfactioni læsionis vltra dimidiam, imò totum quicquid est vltra mensuram dictam venit sub eodem pretio in venditionem: vt constat ex proximè traditis. Idcircò glossa illa est intelligenda, vt vera sit in casu illius textus, nempè vbi à mensura cœpit actus, & mensuræ modus dictus est. Nam si minor inueniatur agere potest emptor ad numerum mensuræ dictum iure ordinario: nec est necessaria Cæsareæ constitutionis actio, quæ in dicta l. 2. traditur. & idem, vbi ad corpus sit facta venditio, numerusq́; certus dictus sit à venditore, dicto §. si modus. cum similibus, quæ ipse adduxi paulò antè in versiculo 11. Sic in specie notant Imola & Barbat. in d. ca. per tuas. & Socin. Iunior in dicto cons. 43. colu. vltim. lib. 2. quòd si mensor falsum modum dixerit, tunc agendum erit ex titul. ff. si mensor falsum modum dixerit. Quod existimo notandum fore, ne præcitatæ gloss. opinio huius disputationis veræ resolutioni præiudiciũ faciat. Decimo quartò, si ad amussim ea obseruẽtur, quæ hoc in capite scripsimus, colligitur hinc vera interpretatio textus in d. l. Iulianus. §. si Titius. [*]Nam Accursius, Iacob. Butri. Raine. Bart. & Salice. ibi, idem Salic. in l. 1. colum. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. tandem communiter Docto. vt testatur eos sequutus Curti. Iunior. in d. §. in his. tenent in ea specie venditionem fundi factam fuisse ad mensuram, non ad corpus, venditumq́; fundum esse ad rationem certi pretij qualibet mensura, atque ideò quod post venditionem fundo accreuerit venditoris esse, nō emptoris. Hic tamen intellectus non potest iure procedere ex textu in l. fundum. ff. de acti. emptio. vbi mendacium venditoris, quod nullo incommodo afficit emptorem, non nocet venditori, nec actionem ex empto. efficit vberiorem. Sed si in dicto §. si Titius. periculum, & commodum ad venditorem pertinebat, iugera illa, quæ ante mensuram accreuerunt fundo, ipsius venditoris essent, etiam si is ꝑ mẽdacium sciens, fundum non habere centum iugera, dixisset eadem habere: si quidem nullum damnum ex hoc mendacio contingit emptori, cui centum integra iugera tempore mensuræ traduntur, & tamen in d. §. si Titius. cōtrarium dicitur. ergò non fuit inibi venditio facta ad mensuram. Quam ob rem Fulgosius, Iacob. de Aren. & Alberic. quamuis hic priori loco aliorum verba, & opinionem retulerit, tenent in eo casu venditionem factam fuisse ad corpus, & à venditore dictum fuisse certum fundi & mensuræ modum, iuxta quem tenetur, vt superiùs probaui, conuentionem seruare, & tunc nō obstat, quòd in hoc casu quod per alluuionẽ accrescit, sit emptoris indistinctè: cùm ad eum cōmodum, & periculum, ac damnũ rei venditæ pertineat. insti. de empt. & vend. §. sed si post. l. id quod. ff. de pericu. & com. rei vend. quia secundum Fulgosi. incrementũ alluuionis prodest venditori ad purgandam culpam, licet nō prosit, quò ad excusationem doli: sicuti & in simili casus fortuitus excusat debitorẽ, ne teneatur culpæ nomine. l. vlt. §, si ea. ff. ad leg. Rho. de iac. & sanè hũc esse proprium, ac germanum intellectum ad d. §. si Titius. patet si aduertas, ibi nihil aliud proponi, quā ꝙ certus fundus venditus fuerit hoc adiecto; eundẽ s. fundum esse centum iugerum vel habere cẽtum iugera. nec ibi cōstat, pretiũ distributũ fuisse pro quolibet iugere: atq; ideò non est hoc ad Iurisconsultũ adijciendum. siquidem in venditione totius fundi potius præsumẽda est vnius, & certi pretij constitutio, quam plurium, cùm hæc distributio minimè esset necessaria. Hæc igitur dicta sint, & sufficiant pro illius responsi interpretatione. Etenim actio quāto minoris, quæ hic poterat competere iuxta gl. in l. 2. in princ. ff. de action. empt. & l. Iulianus. §. quid tamen. ff. eod. non obtinet: quia per alluuionẽ habet ea iugera emptor, quæ eodem pretio emisset. Hęc verò Iurisconsulti responso maximè conuenire videbuntur, si hoc in loco statim eius contextũ exponam. Si Titius, inquit Vlpianus, fundum, in quo nonaginta iugera erant, vendidit, & in lege emptionis dictũ est, in fundo centum esse iugera: & ante quàm manifestetur modus, decem iugera alluuione accreuerint: placet mihi Neratij sententia existimantis, vt siquidem sciens vendidit, ex empto actio competat aduersus eum, quanuis decem iugera accreuerint: quia dolo fecit, nec dolus purgatur. Si verò ignorans vendidit, ex empto, actio non cōpetat. Hactenus Iurisconsultus: qui Cōmuni interpretationi non admodum visus est suffragari. Decimoquintò: hinc est examinandus intellectus Iurisconsulti in l. si in venditione. §. 1. ff. de peric. & com. rei vend. ex quo Bar. notat in hunc modum conclusionem. Sicut in rebus mobilibus [*]non dicitur perfecta venditio antequàm mensuretur: ita nec in rebus immobilibus. vult igitur Bar. tex. illum procedere, vbi venditio sit facta ad mensuram. idem glo. Alberi. & Docto. ibi idem Barto. in d. §. si Titius. quo in loco asserit, quòd si venditio fundi non sit facta ad mensuram, venditor tenebitur, etiam si pars fundi post venditionem alluuione perierit. Inducit ad hoc textum in l. Iulianus. in principio. & l. si in emptione. itidem in initio. ff. de actionib. empt. ego verò scio iure compertum esse, quòd si non sit facta venditio ad mensurā, periculum sit emptoris contingens quidem post venditionem: idcircò mihi dubia est, aut sanè falsa sententia Bartol. in hac vltima eius responsione. Nec probatur in locis ab eo adductis. Quia in specie per Bar. proposita venditor nihil mendacio tempore venditionis asseuerauit: siquidem fundus eo tempore eius quantitatis erat, quam ipse dixit, licet post alluuionem pars eius decreuerit. Sed & si text. in d. l. 1. intelligatur de venditione ad mensuram facta, constat periculum esse venditoris, qui tantùm ad custodiam tenetur: & ad hoc ne res eius culpa pereat. Quod si absq; eius culpa perierit, non poterit emptor agere ad interesse, sed ad restitutionem pretij pro ea parte, quæ perierit. glo. communiter recepta in d. §. 1. & in l. 1. §. sed & custodiam. ff. eo. titul. de pericu. & commo. rei vend. Raphael tamen Fulgosius in d. §. 1. scribit, posse quidem asseuerari, quod illud Iurisconsulti responsum procedat, vbi venditio est facta ad corpus & in specie, non ad mensuram, & tamen venditor modum mensuræ dixerit in venditione, quippè qui dixerit, in fundo esse centum iugera, tenetur etenim verum efficere modum mensurę, & fundi ipsius quantitatem prædictam certam reddere, ac emptori præstare, l. in emption. in prin. ff. de actionib. empt. nisi pars quæ deficit, perierit absq; eius culpa, casu quidem fortunę: non enim tunc tenetur, nec ad restitutionem pretij pro parte perempta: quia ea perit periculo emptoris. Sic sanè visum est Fulgo. qui optimè loquitur. Licet Communi sententia receptum sit, Iurisconsultum in d. §. 1. intellexisse. ac tractasse de venditione ad mensuram. quam sententiam COMMVNem esse fatetur eam sequutus Curtius Iunior in d. §. in his. Hæc denique de contractu venditionis tractauimus, eo ꝓfectò animo, vt hinc ad donationes, legata, & alias huiusmodi actiones, nec non & ad priuilegia, principumq́; beneficia, quibus iurisdictio, oppidum, aut ciuitas conceditur, facilè lector possit, quæ viderit practicæ quæstioni, & controuersiæ contingenti vtilia fore cautè pro ingenij captu seligere, multaq́ue his addere ad negotij diffinitionem conducibilia. Ex Capite sequenti. -  1 Suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, non censetur vllo casu à Rege in alium translata. -  2 Appellandum est ad Regem à Prælatis & Episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. -  3 Populi an poßint in Castellana Republica iudices eligere? -  4 Mortuo præside, an eius Vicarius poßit iurisdictione vti? -  5 Rectores ciuitatum, an inuitis populis, & non petentibus dari poßint. -  6 Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad eosdem poßit à iudicibus ordinarijs appellari? -  7 Guadalaiaræ Regia lex exanimatur in summa. -  8 Appellandum est à delegato ad delegantem: & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. § vltim. ff. quis & à quo appel. -  9 Iure Regio appellari potest ad Regem omisso medio. -  10 Curia Regis, quæ dicatur? & ibi de Regijs auditorijs, & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. De summa Regis iurisdictione, quam Maioriam dicimus, quam Regio nomine suprema exercent auditoria. CAPVT IIII. QVANVIS Rex ipse ob egregia belli, vel pacis facinora in Reipublicæ vtilitatem præclarè gesta aliaùe ex causa, nobilibus ciuitates, villas, aut oppida regio beneficio contulerit cum iurisdictione, mero, & mixto Imperio adhuc in amplissimo territorio exercendis: eam tamen iurisdictionem, quæ apud [*]Regem summa est, cuiusq; iure vel quærelę, vel prouocationes, aut appellatiōes à iudicib. inferioribus, aliæq́; causæ ad Regem, vt supremum Reipublicæ patrem deferuntur. nequaquam videtur trāstulisse, etiamsi vsus fuerit verbis hac in re quo ad significationẽ vberrimis. Hanc etenim iurisdict. ideò Maioriā vocamus, quod ea propriè pertineat ad supremā principatus recognitionẽ. Probatur verò hæc sententia multis, sed potissimum, quòd nulla temporis præscriptione, nullo temporis vsu adquiri potest à subdito ius illud, quòd ab eo ad principẽ, cuius Imperio subest, nō ꝓuocetur. text. iure Regio insignis in l. 6. ti. 13. li. 3. Ordi. cuius nos meminimus aliquot additis rationibus in reg. possessor. de regu. iuris. in 6. 2. part. §. 2. num. 8. idem probatur in l. 2. titul. 9. libr. 5. Ordi. His accedit, quòd suprema hæc iurisdictio nullo modo à Rege alienari potest: vt tradunt in specie Lucas de Penna in l. quæcunque. in 2. C. de omni agro desert. lib. 11. Gulielm. Benedict. in capit. Rainutius. de testam. verb. & vxorem nomine Adelasiam. in 2. decisione. nu. 319. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciæ iure. 14. & præter hæc, suprema iurisdictio est ipsa forma, & substantialis essentia maiestatis Regiæ: & ideò impossibile quidem erit in regno, & de Regno aliquem esse exemptum, vel exceptum ab illa. text. optimus in cap. cùm non liceat. de præscription. Quam ob rem non poterit Rex, nec subinde censetur, aliquem Regni locum, vel eius aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum, & supremæ potestatis, etiam quoad administrationem, & exequutionem realem apud ipsum non remaneat: est etenim maximè contrarium regiæ dignitati, ꝙ sub eius principatu locus, vel homines sint, quibus non liceat, nec sit præcisum ius, Regem ex causa appellationis adire. Sic sanè opinionem istam probat Carolus Molinæ. in consue. Paris. §. 1. gl. 4. num. 16. 17. & 18. ex authoritate Lucę de penna in l. in sacris. 3. colum. C. de proxisacro. scrinio. lib. 10. Hinc factum est, & iure regio constitutum, vt à pręlatis ecclesiasticis ciuilem, & secularem tempo[*]ralemùe iurisdictionem habentibus, ad Regem ipsum prouocetur, & appellandum sit. probat hoc regia pragmatica sanctio Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth Hispali decreta anno M. D. II. est verò lex 19. inter huius regni pragmaticas constitutiones. Cuius item ratio poterit vlteriùs expendi ex eo, quòd cùm temporalis, ac ciuilis potestas in Castellanæ Reipublicæ principatu penès ipsum solum Regem sit, ab eoq́; in alios deriuetur: prælati ecclesiastici non possunt aliundè temporalem iurisdictionem habere, quàm ex regia concessione, eiusq; titulo, & causa: atque ideò semper mansit apud Regem ipsum, iurisdictionem in alios transferentem hæc suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, nec in ipsos Episcopos translata fuit. Qua ratione habent Episcopi, & prælati à Regibus hanc iurisdictionem, vt eorum subditi, & vasalli. Quod satis est manifestum. Sic denique hanc conclusionem tenent iure ipso COMMuni Barto. in l. si quando. C. de appellation. Et itidem alij, quorum meminit eos sequutus Feli. in cap. solitæ. columna 3. de maiorit. & obedi. Tametsi non exactè rationem istam, nec praxim huius rei examinauerit, siquidem non tantùm in Hispania, sed & in Gallia idem receptum est, vt testantur Specula. titul. de appellationib. §. nunc tractemus: ad quem sit appellandum. in fine. Gulielmus Benedictus. in dicto capitul. Rainutius. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. num. 317. Carolus Degrassalius libro secundo. Regalium Franciæ capit. 14. Ioannes Imbertus Rupellanus libro secundo institutionum forensium. capitul. 3. Extat verò de re pontificia insignis decisio in cap. Romana. §. debet. de appellati. in 6. vbi summus pontifex de archiepiscopo respōdens ita inquit: Debet autẽ ad eos ab episcopis pręfatę ꝓuincię super causis, in quibus temporalem iurisdictionem exercent, nisi fortè de consuetudine, aut priuilegio, siue iure alio speciali sit appellandum ad alium, appellari. Hactenus illa constitutio. Etenim vbi pręlati ecclesiastici titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem. ab eorum vicarijs tẽporalibus ad feudi dominum directũ appellandum erit. iuxta notata in cap. cæterùm. de iudi. notant in hac specie gl. & omnes in dict. §. debet. Bartol. in l. 1. §. si quis. ff. de appellatio. Ioā. Rupellanus in d. c. 3. Felin. in dict. cap. solitæ. col. 3. post glo. & alios ibi Panorm. & Præpo. in rub. de appellatio. numero 53. vbi Francus idem notat. num. 35. asseuerantes, appellationem ad Archiepiscopum, vel superiorem ecclesiasticum deferendam fore: vbi absq; iure feudi temporalis iurisdictio tota, & libera translata fuerit in episcopũ, atq; hæc videtur magis Communis opinio. Ego verò quod & paulò antè admonui, opinor in hoc regno Castellæ nequaquam posse vltimam huius Communis distinctionis partem in praxi seruari, quippe qui, vtcunq́; liberè absq́; iure fundi, & feudalis recognitionis, fuerit iurisdictio temporalis translata, existimem penès ipsum Regem supremam manere iurisdictionẽ nec hanc censeri in ecclesiasticum prælatũ aliquo modò transmissam, & ideò ab Episcopis temporalem iurisdictionẽ exercentib. ad Regẽ ipsum est omninò appellandum, nec locus erit pontificio responso in d. §. debet. vt in specie asseuerant Guliel. Benedictus in dict. numer. 317. Carolus Degrassalius in d. ca. 14. Massuerius in practica tit. de appellationib versi. item à Iudice ecclesiastico. Qui tenent in Regno Franciæ non seruari decisionem. dicti §. debet. à quo, ni fallor, non est alienũ quod modò probauimus ex ratione superius adducta. Cùm sit satis ab ipso principe seculari, qui iurisdictionum temporalium minister est, & iurisdictionem laicam in episcopos transtulit, ex pressim, vel tacitè sibi excepisse supremam iurisdictionem, cuius ratione episcopi eius subditi, & lata dicuntur significatione vasalli. Igitur mirũ non est, si etiā ex eadẽ pontificia decisione conemur instruere ab ipsis episcopis, qui temporali vtuntur iurisdictione, quatenus eandem attinet, ad Regẽ appellandum fore. Quæritur tamen, an Rex qui alicui nobili, vel episcopo iurisdictionẽ, merũ & mistum Imperium aliquo in oppido, & territorio concessit, fuerit quidem visus, & ius primarum appellationum itidem transtulisse, vt tandem ad ipsum nobilem, vel episcopum possit deferri prima appellatio à iudicibus eiusdem loci ordinarijs? Est enim quæstio ista vtilis admodùm, nec est adeò facilis, quin variè sæpissimè in his Hispaniarũ regnis hactenus fuerit cōtrouersum. Huic quęstioni ex aminandæ præmittā aliquot, quæ, ni fallor non erunt ab huius tractatus discutione omninò aliena. Primum quidem cōstat, in hac Castellana Republica totam ciuilem potestatem, & temporalem iurisdictionem penès ipsum solum Regem esse adeò, vt apud populos ipsos nulla man erit ci[*]uilis iurisdictio. Quod probatur ex his, quę nos adduximus huius operis cap. 1. num. 9. & in regu. possessor. 2. parte §. 3. numer. 3. idcircò populi nullam habent potestatem constituendi iudices ordinarios, nec magistratus creandi, qui ius litigantibus reddere valeant, sicuti notant iure COMMVNI de populis non liberis Innocent. & ibi Doct. in c. cùm accessissent. de const. Feli. in rub. de appellatio. nu. 4. Alexand. consi. 16. nu. 13. lib. 5. Atq; in specie de huius regni populis tradit diligenter Petrus Auend: in tracta. de exequen. manda. regijs. cap. 1. nu. 8. l. 2. tit. 4. part. 3. l. 1. tit. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordinat. Quod si Rex ipse negligeret aut omitteret iudices, & magistratus in ciuitates, aut populos mittere, ac destinare, tunc sanè donec Rex iudices ordinarios mittat, populus ipse, eiusq́; nomine Decurionum collegium iudices poterit in eodem loco constituere, ac creare. Ea siquidem lege, translata est iurisdictio à populis in Regem, vt nihilominus apud ipsos populos maneat illud naturale ius constituendi sibi rectorem, quoties contigerit neminẽ à Rege mitti, qui id muneris possit obtinere, vacantib. ipsis magistratib. Sed & hæc opinio manifesta ratione constat absq; vlla iuris humani authoritate. Nam etiā si nulla esset humana lex, quæ hoc probaret, profectò apparet, quia populus, qui omninò rectore indiget, ne vllum habet magistratum à principe sibi constitutũ, iure naturali potestatẽ habet cōstituendi sibi magistratus, interim dũ Rex ipse non vtitur potestate à populo in eum translata, alioqui populus ipse, ipsaq́; Respub. maximũ obiret discrimẽ, & periculũ, cui obuiā ire nō posset. Quod est egregiè absurdum, Nec desunt iuris humani testimonia, quæ modò nō vacat inquirere, præsertim quia obiter hoc tetigimus ratione, vt opinamur, efficaci. Qua quidẽ & illud probatur, posse Rempublicā ipsam totius regni, aut prouincię principem, & Regẽ sibi electione assumere, quoties familia gentilitia, in quam consensu populorũ regnandi ius translatum fuit iure sanguinis, prorsus defecerit. Redit etenim status Reipublicę ad prim ęuũ illud ius, quod ab initio mundi omnes populi obtinuêre. de quo in cap. 1. huius tractatus disputauimus. Sic sané vbi alicuius ciuitatis rector à Rege datus, mortem obierit, interim dũ Rex ipse alium mortuo suffecerit, ac substituerit, Decurionum collegium magistratus ad regimen ciuitatis creabit, ne populus ipse rectore magna cũ ipsius iactura careat. Nec mortuo prę[*]side, quem vulgò correctorẽ dicimus, eius vicarius, qui iurisdictionem habet ordinariā, ꝙ nos adnotauimus lib. 3. varia. resol. c. vlt. nu. 4 poterit eandem exercere, cũ morte præsidis, aut rectoris expiret omninò potestas eius, qui ab eo fuit vicarius constitutus. Hic enim vicarius eandem, & non aliam iurisdict. habet, quā ipse, qui eum cōstituit, & idẽ est vtriusq; tribunal. c. Romana. in prin. de appella. in 6. in specie quò ad vicarios episcoporũ, etiā quò ad cæpta negotia tenent gl. singularis, inibi cōiter recepta in Cle. vlt. de procu. ver. cōtestata. Panor. in c. extirpandę. §. quia verò. nu. 14. de pręb. Archid. Ioā. And. Domi. Francus & Doct. in c. 1. de offi. vicar. in 6. ad finem, quibus admodũ suffragatur tex. in d. Cle. vl. de proc. Igitur idẽ erit in vicarijs rectorũ, & præsidum, cùm hi non habeant ius potentius, quam episcoporũ vicarij: Nec ipse video rationem congruam differentię. Idcircò non auderem asseuerare, mortuo ciuitatis rectore, minimè expirare vicarij ab eodem cōstituti potestatem, tametsi vir doctissimus Petrus Auend. id expressim asserat in d. tract. de manda. exeq. c. 3. nu. 1. Ioa. si quidem Faber in §. item si adhuc. Institu. de mandato. nume. 5. contrarium eius, quod ego probaui, nequaquam tenet. Nam cùm prænotauerit Cōmunẽ Canonistarũ sententiam de vicario episco pi, subdit, posset dici, ꝙ iudices & Balliui Baronum non reuocentur per mortem eorũ, quanuis dicti Balliui habeāt quasi omnimodam conformitatem cum officialib. episcoporum, quia barones, ꝗ instituũt, sunt domini, prælati non. De Senescalis verò regijs, & Balliuis, non videtur dubium, quia illi sunt verè ordinarij, sicut Præsides prouinciarũ. Hactenus Faber. qui nusquam loquutus est de vicarijs Præsidum, nec Rectorum, sed de his iudicibus ordinarijs, qui constituuntur ab his Baronibus, Ducibus, Marchionib, Comitib. & Regibus, qui iure proprio habent ius constituendi, & creandi iudices ordinarios, qui nō appellanturvicarij. Sed & nunc non disputo de his, quę Faber tradit, id tantùm ex eius relatione deducẽs, ipsum minimè loquutũ fuisse de præsidũ aut rectorũ vicarijs, qui etsi ordinarij iudices dicantur, eam tamẽ iurisdict. habent vicario titulo ab his, qui eiusdem domini nō sunt, sed aliorum commissa iurisdictione vtuntur. Secundò erit prænotandum, huius castellani Regem plerosq́; populos ius habere ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut præscriptione eligendi iudices ordinarios, quos Alcaldes vulgus appellat, Hi verò primam habent causarum cognitionem. Quod satis constat ex l. 1. titu. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordina. l. 2. ti. 4. part. 3. Tertiò est obseruandum, in hoc regio Castellæ principatu, mitti frequentissimè in ciuitates villas, & oppida, pręsertim regia, pręsides quosdam, quos vulgò Correctores dicimus, qui iurisdictionem habent & exercent ordinariam, ciuilem, & criminalem quò ad primam causarum cognitionem, quam quidam audientiam primam, nos passim Instantiam primam appellamus. Hos verò, nō esse dandos, nec mittẽdos populorũ expensis, sancitum extat. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. hoc idem adnotauit Lucas de Penna in l. annonas. C. de erogat. milit. anno. lib. 12. idẽ ipse senserat in l. quicunq;. ad finem. C. de omni agro desert. lib. 11. quem sequutus est Petrus Auend. in lib. de exequendis mandatis Regijs. cap. 1. nu. 7. quam sententiam nos ita opinamur accipiendam esse, vt constitutissimũ sit, olim minimè consuetũ fuisse mitti à Rege rectores in ciuitates, villas, & oppida, nec ipsorum populorũ, nec ipsius Regis expensis, ex eo quòd ob veterem illam morum simplicitatem, & Rerumpublicarum quietem satis idonei erāt administrationi, & executioni iustitiæ iudices ordinarij ab ipso Decurionum collegio electi ad Regis confirmationem, quos Alcaldes ordinarios dicimus. Idcircò quia populus habebat ius eligendi hos iudices ex principum priuilegio, aut cōsuetudine, statutũ est nō semel, ꝙ alij iudices præter hos nequaquā mittantur à Rege, nisi ob causas contingentes fuerint ab ipsis populis, aut cuiuslibet populi maiori parte petiti. Quod mihi admodũ probatur ex d. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. Sed longè apertius constat ex petitione. 8. data Regi Alfonso 11. in legionensi totius regni conuentu Aera. 1387. in petitione quarta data Regi Henrico 2. in Burgensi conuentu Aera. M. ccccxj. Item ex alia petitione oblata Regi Ioanni 2. in Zamorensi ciuitate ann. 1432. à quibus deductæ fuêre dictæ ordinationum cōstitutiones & leges. Sed & hoc apparet, nam si rectores dandi nō sunt nec mittendi, nisi populis ipsis petentib. manifestè cōsequitur, in ipsis ciuitatib. & oppidis iudices ordinarios ad electionẽ Decurionũ nominandos constitutos fuisse, qui ius dicerẽt litigantibus eo tẽpore, quo nō petentib. populis, minimè mitterẽtur à Rege pręsides, aut rectores. Hi verò rectores à Rege missi ad petitionẽ populorum habere debent stipendiũ ab ipsismet populis. Princeps enim, qui primam causarũ cognitionem ipsis populorũ magistratibus cōmisit, muneri regio satisfecisse videtur. Vnde populi, qui rectorem à Rege petierint pręter ipsos iudices ordinarios, tenentur eidem stipendiũ publicum soluere, alioqui vbi Rex primam causarum cognitionem non commiserit, nec reliquerit popularibus magistratibus, tenetur omninò suis quidem expẽsis rectorem, aut iudicẽ populo dare, cùm id muneris regij sit, eaq; ex causa regios reditus percipiat, sicuti explicat Lucas de Penna in d. l. annonas. col. 1. ex illius Cęsareę cōstitutionis authoritate. Nec est maior ratio in constituẽdis à Rege stipendijs, quæ dantur iudicib. appellationũ, quā in his quę dāda sunt primarum cognitionũ magistratib. vbi & hi sunt à Rege, nō ab ipsis populis, nominandi. Pari siquidem ratione vtrumq; munus regiũ est. Duo tamen sunt in hac Castellani regni Republica moribus adeò recepta, vt nihil sit in eius regimine frequentius, nempè, quod à rege ipso in quascunq; ciuitates, etiam habentes ordinatios iudices, quos Alcaldes appellamus. mittantur rectores exteri, & id maximè conducit in publicam vtilitatem propter quietum statutum cuilibet Reipub. ad legũ ipsarum tutelam. ad ius vnicuiq; suum reddendum. Deinde, quod hi rectores non à Rege, sed ex ipsius publicis cuiusq́; vrbis reditibus congrua, & diffinita stipendia percipiant. Vtrunq; verò à frequenti populorum petitione originem habuit, vt iam expeditissimum sit, & idem fiat, etiam populis non petentibus sanctissimè profectò: cùm in eorum tendat commune bonum, propter ipsius Reipublicæ tranquillitatem. Atque hæc sunt intelligenda de oppidis regijs, & in quibus ipsa iurisdictio Regis est. In his verò ciuitatibus, & oppidis, quæ alicui Duci, Comiti, aut Marchioni Nobiliùe subdita sunt, hoc ipsum est in controuersia, an domini habentes iurisdictionem possint populis inuitis, & non petentibus constituere aut mittere rectorem, aliumùe iudicem, qui primam, habeat causarum ciuilium & criminalium cognitionem, simul cum ipsis magistratibus à populo electis, vt eam exerceant iure præuentionis? & hoc fieri iure posse, conatur probare Petrus Auendanius in d. tract. de exequendis mandatis regijs. cap. 6. num. 25. quod ipse item admitterem, vbi hoc ius fuerit legitimo titulo, aut iusta tem poris præscriptione quæsitum. At in his lo cis, in quibus nulla extat hac de re consuetudo, aut præscriptio, sed est quæstio ista ex iuris rationibus diffinienda, maximè dubitarẽ. Nam licet Rex aut Princeps summus possit hoc facere, quippè qui summam, & totam habeat Rei publicæ iurisdictionem: Domini tamen inferiores, non sic poterunt hoc iure vti, nec populis ius, quod habent, auferre, diminuere, aut debilius reddere. Habent enim populares magistratus ius primarum cognitionum, eaq́; lege oppida dominis à Rege data sunt. Quamobrem iniuria fieret magistratibus popularibus, qui ius istud obtinent, si in eisdem oppidis alij iudices ordinarij à dominis darentur & constituerentur in hoc, vt & primā haberent causarum cognitionem. Igitur qui hac de controuersia iudicaturi sunt, hæc & alia æquissimè perpendent, vt quod Reipublicæ sit vtilius, decernant, & exequantur. Nos interim his prænotatis quasdam exponemus conclusiones ad quęstionis propositæ diffinitionem. Prima conclusio. Concessio iurisdictionis, meri & mixti Imperij, etiam in proprietatem, & ratione territorij, intelligitur quò ad primam instantiam, non autem in secunda, nec quò ad causas appellationis. Hoc etenim ius cognoscendi de causis appellationum in dubio non censetur concessum, sed reseruatum, cùm competat superioribus, & maioribus iudicib. non autem his, quibus ius primarum cognitionum etiam competit. Sic conclusionem hanc tenuerunt Angel. in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. Iacobi. de S. Georgio in tracta. de feudo, & eius inuesti. verbo vicarius. & versi. cum mero & misto Imperio. col. 2. versicu. sed an ille. & versicu. Vasalli. colum. 13. versi. vnum semper notetis. Carolus Molin. in consuetud. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 50. & quanuis Curtius Iunior in tracta. de feudis. 7. & vltima parte. q. 12. in specie improbet prædictam Angeli opinionem ex quadam Bar. sententia in l. ad finem. ff. quis, & à quo appellandum sit, quam paulò pòst examinabimus. Et in effectu idem fecerint Andrę. Isernia in constitu. Neapolit. rub. de discret. cognit. caus. folio 49. & Matthæus Afflict. in eisdem constitutionibus rub. 58. ad finem, asseuerantes, nobiles habentes iurisdictionem in aliquo oppido, ius itidem habere cognoscendi de causis appellationum. prior tamen opinio, quam ex Angelo deduximus, in PRAXI receptior est, vt asserit Albertus Brunus in consi. 102. colum. 2. Et probatur, quia cùm idem sit tribunal, non est ad dominum, ab eius vicario, & iudice appellādum. cap. Romana. in princ. de appellat. in 6. l. 1. §. vlt. ff. quis, & à quo appellandum sit. Imò & Angeli sentẽtia obtinet, etiam vbi iurisdictio merum & mistum Imperium data essent, cum omnimoda iurisdictione. Nam & hisce verbis non videtur translatum ius cognoscendi de causis appellationum, secundum Carolum Molinæ. in d. num. 50. Iacobi. in d. verbo vicarius. & Aymonem in cons. 209. nu. 9. lib. 2. licet Iason in cōsi. 161. lib. 2. & Paulus Parisius cons. 8. nu. 31. lib. 1. teneant in hoc casu, quoties omnimoda fuerit iurisdictio concessa, ius hoc translatum censeri, vt à vicario eius, cui concessa est, ad eundem primò appelletur. Secunda conclusio. Quanuis iudices ordinarij à populo electi, & à domino confirmati, ab eodem domino confirmante iurisdictionem habeant, & accipiant: iure tamen defendi potest ab his iudicibus ad ipsum dominum posse appellari. Prior conclusionis pars probatur in Authent. de defensoribus ciuitatum. §. iusiurandum. Et eam tenent expressim Bald. in cap. ad hæc. de Allodijs. idem Bald. in cap. cùm omne. num. 22. de constit. Angelus in d. Authen. de defenso. ciui. §. de cætero. Alexan. in l. 1. ad finem. ff. de iuris. om. iud. vbi Dec. col. vlt. scribit, hanc opinionem COMMVNEM esse, qua cōstat iudices electos iurisdictionem accipere, & habere ab ipso cōfirmante. Qua ratione in his oppidis, in quibus iurisdictio, quò ad primam causarum cognitionem, exercetur à magistratibus, quos populus elegerit & dominus confirmauerit, præconia sunt publicè promulganda nomine ipsius domini. Eius etenim est iurisdictio: tametsi ne cōstituat dominus, quò ad primam causarum cognitionem ibidem exteros iudices, qui forsan inhumanè tractent ipsos incolas, & ciues, satis æquum est, & iure subnixum, quod iudices ordinarij à populo eligantur, & à domino cōfirmentur, modò vbiq; seruetur exactè quod moribus receptum fuerit. Posterior conclusionis pars ex eo mihi placet, quòd non sit omninò idem tribunal domini, & magistratuum popularium, cùm hi non constituantur liberè à domino, sed tantùm ab eo confirmentur, postquam fuerint à populo electi. Id circò admodum conuenit, quòd ab ipsis popularibus magistratibus ad dominum appelletur, vt ipse aliquam habeat vel primam, vel secũdam causarum cognitionem, quam per se, vel per alios ab eo liberè constituendos exercere valeat, alioqui esset profectò iurisdictio penès ipsum absq; vsu ferè, præsertim libero. Atq́; ita huius conclusionis partem vltimam tenet Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. vers. Melius tamen est. Extat verò in hoc tractatu, & materia regia lex à Ioanne Rege huius nominis primo, lata anno Domini M. CCCXC. vt constat ex ipsius Re[*]gis ordinationibus. Sed & eiusdem legis mentio fit in Chronica eiusdem Ioannis Regis 1. anno 12. c. 12. cuius constitutionis decisio videtur hoc ipsum constituere, & permittere, quod in hac secunda conclusione nos quidem conati sumus probare. Sed eiusdem & constitutionis intellectum, & interpretationem hoc in loco missam facimus, quòd ea petenda sit à summis & prudẽtissimis Regij & supremi prætorij iudicibus, & consiliarijs pro ipsius Reip. vtilitate. Tertia conclusio. Nihilominus potest inferioribus à principe iurisdictionem habentibus competere iure speciali, vel priuilegio ipsa primarum appellationum cognitio. Hæc conclusio satis ꝓbatur ex his, quæ superiùs tradita fuêre. Quarta cōclusio. A iudice per dominum alicuius oppidi constituto, ad audiendas appellationum causas, & ad earum cognitionem, omninò ad Regem, non ad ipsum dominũ est appellandũ. Hæc cōclusio constat iure cōmuni & Regio, cùm idem sit tribunal in hoc casu, sicuti apparet in d. c. Romana. de appella. in 6. Nec in hac conclusione potest cōtingere aliqua controuersia. Alioqui prouocatio, seu appellatio ad Regem facillimè tolleretur, cùm possent apud inferiores tres omninò conformes ferri, ac pronunciari sententiæ, à quibus iure prohibita est appellatio, atq; ita Ioan. Faber optimè scribit in princ. instit. de vulgari. num. 4. Quinta conclusio. Vbi dominus causam aliquam appellationis cognoscendā expressim. & specialiter alicui delegauerit, ab hoc delegato ad Regem ipsum, non ad dominum, nec ad eius appellationum iudices, appellandum est. Hæc conclusio cōstat eadem ferè ratione, qua probata fuit præcedens, nec video aliquam in praxi hac de re cōtrouersiam: Tametsi posset quis ex iure Communi contrarium deducere, vel ea ratione, qua probatur, à delegato appellandum esse ad delegantẽ. cap. super quæstionum. §. porrò. de officio deleg. c. si delegatus. c. is cui c. si à delegato. de officio deleg. in 6. l. 1. in prin. & §. 1. l. 3. ff. quis, & à quo appel. l. præcipimus. §. 1. & §. hæc appellatio. C. de appellat. Ex quibus apparet, appellandum esse à delegato ad delegantem, quoties non tota, nec omnis iurisdictio delegata est, sed eius pars, vel species. Huic rationi accedit elegans sententia Bar. qui in l. 1. §. ab eo. ad finem. ff. quis, & à quo appel. scribit, in hoc distingui vicarium à delegato, quòd vicarius gerat vices ordinarij in eodem loco, & eodem tribunali, in quo consueuit ipse ordinarius iudicare, id est, vt ipse interpretor, qui locum tenet ordinarij habens ab eo sibi delegatam, & cōmissam omnem iurisdictionem. Quando autem committeret quis alicui vniuersitatem causarum exercendarum in alio loco, vtputa in aliquo castro seu territorio, licet dixerit, facimus te nostrum vicarium, nō diceretur vicarius, sed delegatus, nec appellaretur ad superiorem, sed ad ipsum, qui eum vicarium fecit. notat idem Panor. in c. relatum. ad fin. de officio delegati. Est & ad idem optima gloss. in Clem. 2. de rescriptis. ver. foraneo. quæ asserit foraneũ officialem episcopi, qui in aliqua parte diœcesis cōstitutus est, vt illic nomine ipsius prælati iurisdictione vtatur ecclesiastica, & spirituali, in hoc differre, ac distingui à generali vicario, quòd hic sit ordinarius, ille verò delegatus, & ideo ab eo ad episcopũ appelletur. notant Fel. in rub. de offic. deleg. col. vlt. Panor. in rep. c. si quis. Contra. nu. 35. de for. competen. & ni fallor, hęc est magis Cōmunis opinio, quam Ange. Aret. seqitur in d. l. 1. §. ab eo. ff. quis. & à quo appella. & latè Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum. parte 4. distinct. 5. nu. 27. Igitur cùm in specie, & casu huius quintæ conclusionis iudex hic sit delegatus, cui causa quędam, nō omnis iurisdictio, commissa est ab eo erit ad delegantem. appellandum. Cui sententiæ patro cinatur glos. in cap. non putamus. & illic Domi. de consuetu. in 6. & Alex an. in rub. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisdict. col. penult. qui sequitur glos. in d. Clement. 2. Idem notat Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. text. optimus in cap. dilecti de appellatio. Quam ob rem Ioan. Lup. in tract. de iustitia regni Nauarræ. 2. parte. §. 4. regiæ legis sensim mentionem faciens scribit, eadẽ lege permissum esse, quòd à iudicibus particularibus in oppidis nobilibus subditis ad eosdem dominos appelletur: non tamen à iudicibus generalibus, quasi particulares non sint omninò dominorum vicarij, nec cum eo vnũ & idem tribunal efficiant, Tertiò aduersus hanc quintam conclusionem plurimum conducit text. in l. à proconsulibus. C. de appellatio. à quo Bal. ibi, & Roma. in sin76. adnotârunt, iure ciuili posse à vicario ad iudicem ordinarium, cuius vices gerit; & à quo constitutus est, appellari, quasi in hoc ius Pontificium à Cæsareo differat: cùm iure Pontificio à vicario generali ad episcopum appellare non liceat, nec ad eum, qui illũ constituit, quia idem est tribunal. His tamen vtcunq; vrgentibus, minimè discedimus à proposita conclusione, quippe qui existimemus, hæc exactè, ac diligenter intellecta non obesse huic quintæ assertioni. Primum etenim non obstat, quia non negamus, iure Cæsareo, & Pontificio appellādum esse ad delegantem, vbi is non omnem iurisdictionẽ, sed eius partem delegauerit: Contendimus tamen hoc intelligendum esse in terminis iuris Communis disponentis, quòd à sententia delegati appelletur ad delegantem immediatum, nec tamen ius commune permittit, quòd inferior habens iurisdictionem limitatā, quoad primam causarum cognitionem, & alteri quoad ius appellationis subditam, possit delegare semel, vel pluries, vt cognoscat de vna, vel pluribus causis appellationis frustrando superiorem iure suo, quia hoc esset in fraudem appellationis ad superiorem deuoluendæ. Nam etsi episcopus certam causam committeret speciali vicario, non generali, ad hoc vt ad se, non ad superiorem appelletur, non proderit sibi huiusmodi fraus, & cautela: imò poterit ad superiorem, omisso delegante, appellari, quemadmodum notant Speculat. titul. de appellatio. §. quartò nunc tractemus. num. 6. Ioan. Andr. Domin. & Francus in cap. Romana. in princip. de appella. in 6. Bartachinus in tract. de episcopo. libro 4. parte 8. quæst. 26. tradit eleganter Carolus Molinæ. in consuetudini. Parisiensi. titul. 1. §. 1. glo. 5. numer. 52. quòd si fraus omnis abesset eiusq́; suspicio cessaret, posset in hac specie à delegato episcopi appellari ad delegantem iure Pontificio, sicuti Speculat. idem & alij post eum voluerunt, quos sequitur glo. in Pragmatica Sanctione. verbo, medio. colum. 4. Hæc tamen delegatio ob frequentes hominum fraudes hodie maximā haberet suspitionem, atq́; ideo multò vtiliùs est, quod ad Metropolitanum ab hoc delegato, non ad delegantem, appelletur. Sed & Carolus in dicto numer. 52. citat Ioan. Fab. in princip. instit. de vulgari. tenentem iure ciuili non posse appellari à delegato ad delegantem, sed ad eius superiorem appellandum esse, idq́; generaliter verum esse is author sensit, vt tandem secundum eum, vbi quis alicuius causæ omnem cognitionem delegauerit, non possit ad eum à delegato appellari. Imò & ipse Faber improbare videtur, quod secundo loco de iudice episcopi foraneo adduximus ad comprobationem opinionis Bartoli, quæ etiam si refragante Fabro, iure posset admitti, VSV tamen forensi minimè recepta videtur, quoad seculares iudices. Nam si pręses prouinciæ, aut ciuitatis rector in aliquo proprij territorij oppido vicarium constituerit, ab eo vicario ad rectores, vel præsides superiorem, non ad ipsum rectorem, vel præsidem est appellandum. Sic sanè in PRAXI locus omninò nō est opinioni Bartoli in dicta l. 1. §. ab eo. ff. quis. & à quo appell. qua in re obseruare oportet exactè, quid moribus, & vsu fuerit receptum. Vnde poterunt faciliùs intelligi, quæ breuiter scribit Rebuffus in commentarijs ad leges Regias 3. Tomo. titul. de appellationib. in princip. colu. 4. asseuerans in Regno Franciæ à vicarijs, & locũ tenentibus, & à subdelegatis ad regem, & eius Curiam, non ad delegantem, nec ad eum qui vicarium constituit, appellari. Idem etenim & apud nos in his Castellani Regni prouincijs passim fit. Cùm à locum tenentibus, etiam particularibus non appelletur ad præsides, nec ad prætores, sed ad ipsum Regem, eiusq́; Curiam. Quod verò ex Baldo in dicta l. à Proconsulibus tradidimus, falsum esse constat. Siquidem nec de iure ciuili poterit ad ordinarium, vel ad rectorem ciuitatis ab eius vicario appellari: cùm idem sit tribunal: vt explicat Bartolus in dicto §. ab eo. idem Bartol. per textum ibi in l. præcipimus. C. de appellatio. Decius in capitulo, dilecti. de appellation. Baldus sibi contrarius in Margarita Innocentiana. litera S. num. 15. Quibus non oberit decisio textus in dict. l. à Proconsulibus. Quia loquitur in vicario Præfecti Prætorio, cuius quidem Præfecti Prætorio tanta fuit olim dignitas, vt ab eo tāquam à principe minimè liceret prouocare: idcircò mirum non est, quòd ab eius vicario ad eum appelletur, cùm ad alium non possit appellari. Eandem opinionem post Bart. tenet Angel. in d. l. præcipimus. Hoc ipsum sensit & gloss. in dict. Pragmatica sanctione. tit. de causis. §. nec ad quemcunq;, verb. medio. scribens, decisionem text. in dicta l. à proconsulibus. procedere in vicario eius, qui superiorẽ non habet, ad quem appelletur. Idem & Francus sensit in dicto capit. dilecti. quæst. 6. Vnde fit, vt hęc quinta conclusio satis his rationibus fuerit ꝓbata. Quam ob rem idem fortassis erit in eo casu, quo dominus alicuius oppidi, causam aliquam alteri delegauerit in prima instantia, quoad primam causæ cognitionem. & diffinitionem. Nam ab hoc delegato ad Regem, non ad dominum appellabitur, etiamsi Contrarium voluerit Albertus Brunus in d. cons. 102. col. 2. Sexta conclusio. Quamuis iure Regio domini oppidorum ex dicta lege Guadalaraiæ, alioue legitimo titulo ius habeant primarum appellationum, quę à iudicibus ordinarijs proponuntur, poterũt tamẽ subditi liberè omisso medio ad Regem, eiusq́; Curiam prouocare. Conclusio ista probatur ex eo, quod Regijs legibus, & ordinationibus prohibitum sit quod cunq; grauamen, quod fieri soleat in oppidis dominorum nobilium his, qui ad Regem, eiusq́; Curiam appellant. Et deinde institutum, quod in in his locis liberè permittantur quæcunq; ad Regem appellationes. l. 14. tit. 16. libro tertio ordinatio. & l. 1. titul. 1. eodem libro. Sic sanè apud Regia Castellani regni suprema tribunalia passim admittuntur appellationes, quæ fiunt, & pro ponuntur, etiam omisso medio nobilium dominorũ iurisdictionem habentium tribunali, cuius quidẽ tribunalis cognitio pertinet ad eas appellationes, quæ fuerint ad id tribunal delatæ. Hæc autem praxis potuit originem ducere à Regia lege Partitarũ, quæ permisit appellationes ad Regem deferri, ad eiusq́; Curiam omisso medio, quemadmodum decisum extat in l. 18. tit, 23. parte 3. Idem enim & iure Pontificio cōstat, quia ad summum Pontificem appellari potest, omisso medio. ca. ad Romanam, 2. quæstio. 6. & est Communis opinio Doctorum in cap. dilecti. de appellat. Quamuis adhuc aliquot ecclesiastici iudices nolint deferre appellationibus ad Summũ Pontificem nominatim expositis omisso medio, quod in concilio Basiliensi constitutum fuit, vt patet in Pragmatica Sanctione Gallicana, titulo de causis. Iure tamen Pontificio, etiam ad Legatum de latere, omisso medio, appellari poterit glos. in capit. Romana. in princip. verbo, ad curiam. de appellatio. in 6. notatur in capit. 1. de officio legati. tradit optimè Francus in d. cap. dilecti. quæst. 8. Quin & omisso medio appellationes ad quemcunq;, maximè Regem deferuntur legitimè, si nemo petierit earum remissionem ad eos iudices, qui ex iure ordinario primarum appellationum cognitionem habent. Nam appellatio omisso medio pro posita, causæ cognitionem deuoluit, etiā vbi appellari omisso medio non potest, si nihil fuerit ex aduerso obiectum. glos. communiter recepta in d. c. dilecti. cuius opinionem fatentur Communem esse Imol. & Dec. ibi Cosmas in Pragma. Sanctione. titul. de causis. verb. medio. Eamq́; sequitur Rota decis. 387. in nouis. Tametsi, & in hac specie Imola, Decius, & Cosmas à frequẽtissima omnium sententia discesserint, Contrarium iure verius esse asseuerantes. Et ideo iuxta eorum sententiam quoties appellatio permissa non est omisso medio, etiā nemine petente, appellationis causa remittenda est ad illud medium tribunal, quod iniustè fuerat omissum. Quæ tamen opinio iure Regio, quo appellari potest ad Regem, omisso medio, necessaria non est. His igitur probatur hæc Sexta conclusio ad praxim legis Regiæ, quæ lata fuit Guadalaiaræ, de cuius intellectu plerunq; varijs expositis quæstionibus solet disputari. Nos verò pauca notauimus, quæ certam habent ex vsu, & iure diffinitionem, cum lex illa ius primarũ appellationum dominis oppidorum concedat, quoties appellatio proponitur à iudicibus ordinarijs. Sed appellatione ista omisso medio ad Regem, quid apud Gallos receptũ fuerit, tradit Rebuffus tertio Tomo in leges Regias. tit. de appellationib. artic. 2. Et Author stili Parlamenti Parisiensis, tit. an qui appellauit ad Curiam, omisso medio remitti debeat. In regno sanè Neapolitano lege lata obtentum est, quod possit ad Regem appellari omisso medio, etiam in Baronum oppidis, vt palàm testantur glo. Andræas Isern. Et Matthæ. Afflict. lib. 1. rubr. 58. col. vl. notat idem Matthæ. ad hoc cōstitutionem incip. Cum noua rub. 78. 4. notab. & Rob. Maranta in tracta. de ordine iudiciorum Parte. 6. ca. de appellationibus. numer. 366. atq; hæc, vt exposuimus, hactenus obtinuerunt. Appellationes autem quæ ad Regem deferuntur, vt & aliæ causæ, quæ eius diffinitionẽ exigunt, in ipsa Curia Regia examinantur, & diffiniun[*]tur. Curiam verò hîc intelligo oppidum & locum, vbi Rex est cum suis consiliarijs, & alijs, qui eius lateri adsistunt, vt ei consulant, quid agendum sit in executione iustitiæ, & administratione, ac regimine totius regię Reipublicæ, Hanc etenim congregationem Curiam dicimus propriè, & inde eodem nomine appellamus locum, vbi ea congregatio commoratur. l. 27. tit. 9. part. 2. Sic deniq; quod Innocent. & Panor. in capit. ego N. de iureiurand. Idem Innocent. in cap. cùm ecclesiasticæ. de except. & in c. accusatũ. de simon. & ex Herodiano. libr. 1 Tiraq. de nobilitat. cap. 31. nu. 4. scripsêre, asserentes Romam dici locum, vbi sit Papa, vel Inperator eo tempore, quo Roma suberat Imperatori. Quod Herodianus scribit, apud quam Pompeianus dixit, Roma est, vbi & Imperator: est in hunc modum accipiendum, si inibi Papa cum Curia simul degat. text. opt. in Clemen. ne Romani. §. sanè. de electioni. Tametsi contrarium notauerit glo. in regu. cancella. 5. & simpliciter idem quod Inno. obseruauerint Roma. in sing. 146. Dec. in c. meminimus. de appellat. num. 2. Domi. in cap. 2. de præben. in 6. penult. notab. Olim autem curiæ authore Festo dicebantur, in quibus vniuscuiusque partis populi Romani quid gerebatur, quales sunt hæ numero 30. in quas Romulus populum Romanum distribuit, quibus postea additæ sunt 5. Meminit Budæus in l. 2. ff. de origine iuris: Inde Curiata Comitia dicebantur conuentus, qui curiatim perlictorem calabantur. id est, vocabantur: vt testis est Gellius lib. 15. cap. 27. Curia item apud Romanos locus ille fuit celebratissimus, vbi de publicis rebus à Consulibus, & Senatoribus tractabatur, à cura quidem dictus. Sic Cicero lib. 3. de Oratore ait, Curiam pro Senatu accipi. Curia igitur apud Romanos dicebatur locus, in quem Senatores, pro Reipublicæ vtilitate conuenerant. Qua ratione etiamsi hodie in regijs principatibus, nō omninò conueniat regimen publicum ei, quo Romana Res publica vtebatur, nihilominùs & summus regius Senatus, summaq́ue Curia hæc nomina poterunt obtinere, ad veteris Reipublicæ imaginem, siquidem & in summo Senatu regij consiliarij, de Reipublicæ administratione tractant & rogantur sententiam dicere, vt Reipublicæ cura per eos expediatur. De Curia multa Zas. in l. 2. de origi. iuris. in princip. & Budæus in Forensibus ad finem. Cæterum Castellæ Rex, vt litigantium subditorum commodis & expensis consuleret, & ne passim cogerentur Regem ipsum sequi omnes hi, qui appellationis causa, aut querelæ, siue pro iure exigendo regiam Curiam adirent, ac subinde, vt summus eius Senatus, & consiliarij eiusdem, tot alioqui negocijs impediti, quæ breuem, ac celerem expeditionem exigunt, cōmodiùs regimini Reipublicæ vacarent, duo constituititidem regia prætoria, vnum Pintiæ, alterum Granatæ, quæ quidem prætoria Curię regiæ appellantur. Ad hæc verò causæ appellationum, & regulariter aliæ omnes, quæ ex legibus huius regni ad curiam regiam deferri possunt, & deferendæ sunt, Iure quodam ordinario deferuntur, quibusdam negocijs exceptis, quæ regio supremo Senatui, eiusq́ue summis consiliarijs excipiuntur, & reseruantur. Dicuntur tandem hæc regia prætoria vulgò Audientiæ regales, latinè dici castè poterunt Auditoria: Nam Auditorium locus est, vbi causæ auciuntur, & lites iudicantur. l. contra. §. is qui. ff. dere iudic. l. mulier. ff. ad Trebellian. l. minor autem. ff. de minori. l. Titius. in 1. ff. de action. empt. l. lecta est in auditorio Æmilij Papiniani. Præfecti Prætorio. ff. si certum petat. vbi Alciat. Eadem ferme ratione Epiphanius Interpres, Sozomeni lib. 2. tripartitæ. c. 2. de Constantino, qui nolebat de causis sacerdotum iudicare, inquit, eum respondisse: mihi ergo homini constituto de huiusmodi rebus non licet habere auditorium, id est iudicium, Eiusdem dictionis ad eandem significationem, qua significatur locus publicus vbi causæ & lites audidiuntur, mentio fit Actorum c. 25. altera, inquit diuus Lucas, die, cùm venissent Agrippa & Berenice cum multa ambitione in auditoriũ cum Tribunis. Sed & hæc auditoria etiam appellantur Regiæ Cancellariæ vt opinor, à Cancellario, qui princeps fuit olim in Curia, & præfectus summus Regij prætorij, & consiliariorũ, aliorumq́; magistratuum, qui apud Regem munera publica in exequutione iustitiæ, & in expediendis negocijs regio nomine obtinebāt. Huius Cancellarij officium erat rescripta, & responsa, decretaq́; Regis inspicere, & malè scripta, aut expedita cancellare, id est, transuersis lineis, veluti cancellis expungere, & illinire, l. Cancellauerat. ff. de his, quæ in testamen. delen. & l. sequent. & in l. si chirographum. ff. de probatio. Quod verò hoc fuerit officiũ Cancellarij, probat text. celebris in l. 4. titul. 9. part. 2. indicat Budæus in rub. ff. de off. Præfect. Prætorio. Magnam & olim fuisse Cancellarij dignitatem, & authoritatem apud Gallos, testis est Paulus Æmil. libr. 3. de rebus Francorum, quo in loco Cancellarium appellat pręfectũ iuris. Idem Budęus in forensibus, eum dicit regni Nomophylacem, penes quem sint iuris Regalis prima auspicia. Hæc tamen sunt intelligenda de Cancellarij dignitate, quæ apud Hispanos, Gallos, & Anglos ab hinc mille annis obtinuit, cùm apud veteres Romani orbis Imperatores, qui Cancellarios instituerunt, non fuerit tantæ hæc dignitas æstimationis, quantæ postea, vel hoc seculo censetur. Apud Flauium Vopiscum legimus, Carinum Imperatorem Cancellarios habuisse. Sub Archadio item & Honorio fuêre etiam Cancellarij, quorum mentio fit in l. consiliarios, & in l. nemo. C. de assessorib. & domesticis, & Cancellarijs iudicum. Hos autem ipse interpretor eos, qui iudicibus libellos supplicatorios offerebant & legebant, quos notarios hodie vocamus. Eiusdem muneris apud Imperatorem Carinum opinor eius Cancellarios fuisse. Nam & Virgilius Polydorus lib. 9. histor. Anglicæ. de Gulielmo Rege ita scribit: Instituit item Scribarum collegium, qui diplomata scriberent, & eius collegij Magistrũ, vocauit Cancellarium, qui paulatim supremus effectus magistratus, qualis hodie habetur. Idem Polydorus lib. 11. scribit, Cancellarium regni in publicis conuentibus apud principes pro loquutorem esse. Idem lib. 13. scribit, diuum Thomam Cantuarien. creatum fuisse magni regni Cancellarium. Sed & Pau. Æmil. in d. lib. 3. de reb. Francor. opinatur à paruis initijs, & ab Scribarum officio munus hoc cancellariorum regni. ob magnitudinem virorũ, qui eo munere fungebantur, apud Regem, ad tantam maiestatem peruenisse. Ergo Regia Cancellaria Regis verbis responsa facit suppliciter ad eũtibus, & ius reddit litigantibus, Antistesq́; in plerisq; æquitatis censetur. Deniq; curia Regis est, ac sub Regio nomine, & sigillo literas decernit super rerũ iudicatarum executionibus, & super alijs rebus, quæ à cancellariæ eiusdem prætorio examinantur, & diffiniuntur. THEMA CAPIT. V. De iure ac priuilegio reuocandi domum. SVMMARIA. -  1 Ius & priuilegium reuocandi domum, quibus competat: cùm apud iudices curiæ conueniuntur. -  2 Legati non habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. -  3 Quid si Legatus, vel alij simile ius habentes, contraxerint vt aduenæ: an habeant ius reuocandi domum? -  4 Priuilegium reuocandi domum non competit his, qui in Curia alios ad iudicium vocauerint. CAPVT V. PRINCIPIS. Curia hoc iuris habet, quod quilibet dum in ea est, in ciuilibus apud curiæ iudices poterit conueniri, etiamsi ibi non contraxerit regia. l. 4. & item 5. tit. 3. part. 3. ex eo quidem, quod Regis curia, omnibus sit commune forũ, & tribunal, quemadmodum de Romana curia dicitur in c. vltim. de foro compe. notat glos. in c. 3. de præb. in 6. ex. c. 2. eod. tit. Sed & de curia principis secularis, idem præmittit Henric. in d. c. vltim. & te[*]nent expressim Panor. ibi, col. penul. & Socin. num. 63. Bal. Ange. Curt. Iun & Lanc. Dec. in l. 2. §. legatis. ff. de iudic. Quibus est adijciendum, Romam olim dictam fuisse communẽ patriam. l. Roma. ff. ad municip. nō ex eo, quod ibi quilibet posset conueniri, sed alia ratione, quam optimè explicuit Andr. Alc. lib. 2. disp. c. 21. Sæpissimè tamen opponitur ab his, qui apud curiæ iudices conueniuntur priuilegiũ reuocandi domum, quod ex præalleg. lege regia competit primum, & deniq; his, qui ad curiam accesserunt ex causa necessaria: nempe, vt dominum, quem comitari alioqui tenentur, prosequantur. Item legatis, item missis à municipio, & patria: sicut in d. l. regia ꝓbatur, ita vt habeat hoc priuilegium locum etiam in legato misso à propria ciuitate, & patria. Bar. Albe. & Doct. in d. §. legatis. Competit idem priuilegiũ his, qui ad curiam vocantur causa dicendi testimonij, & his, qui ad prosequendam appellationẽ ab ipsismet propositā ad curiam accesserunt: item his, qui à Rege vocantur. Horũ etenim exemplorum mentio fit in d. l. 2. §. legatis. & in d. l. 4. in hunc sanè modum, vt Iurisconsultus in d. §. legatis. omiserit vocatum à Rege, & addiderit iudicem destinatũ, aut missum in prouinciam, transeuntem tamen per Romam aut curiam. Non enim poterit hic ibi, nec in ipso loco, vbi iudex est, conueniri: vt notat gl. in d. §. legatis. verb, destinati. Regia verò lex adiecerit missum à municipio, & patria, & eum, qui dominũ euntem in curiam sequitur. Etenim hi omnes habent ius reuocandi domũ, nec possunt in curia conueniri, cum in ea sint ex causa necessaria. arg. cap. vlt. de dilatio. Missum autem à municipio hoc ius habere intelligo, etiam vbi is missus fuerit, vt sit eius Reipublicæ procurator, secundum Inn. Ioan. Andreas, & Docto. communiter in d. c, vlt. de foro. comp. vt fatetur ibi Marian. Soc. nu. 66. Competit & hoc ius, vt cōstat, non tantùm existentib. in curia ex causa necessaria, sed & his, qui ibi sint ex causa probabili, quæ sit quasi necessaria, vt causa religionis, vel studijs glo. communiter recepta in d. §. legatis. qua de re multa tradit Maria. Soc. in d. c. vltim. num. 62. ex quibus aliquot hoc in loco ad legis regiæ interpretationem adnotabimus. Primum enim quod dicitur de Legatis est intelligendum, nisi super contractibus tempore lega[*]tionis ab eisdem factis. Nam pro his non habẽt ius reuocandi domum. text. in d. l. 2. §. omnes autem. vers. cæterum. pro alijs autem contractibus ante litigationem, etiā in loco legationis initis, nō poterit legatus ibi conueniri, imò habet ius reuocandi domum, sicuti iurisconsultus ibidem respondit. Qua in re aduertere oportet, quod regia lex in omnib. habentibus ius reuocandi domum censet, priuilegium hoc cessare, nec esse admittendũ, vbi contraxerint hi in eodem loco, & expressim insinuat, tempore, quo ex his causis in eodem loco sunt, & morantur. Ita enim inquit: "Pero por qualquier de estas maneras sobre dicas, que viniesse à la corte el demandando, si estando ay vendiere, o comprare, ofiziere otro pleyto qualquier, o tuerto, o fuerca, o danno, o otro yerro fiziesse tenudo es de respōder ay por ello, si gelo demādarẽ." Et tamen ex iurisconsulto ea est interpretatio sumenda, vt in legatis planè procedat, sensus ex contrario, id est, quod habeant ius reuocandi domum, si ante tempus legationis in eo loco contraxerant, in alijs autem cesset hic sensus, cùm minimè sint hoc priuilegio vsuri pro contractibus in eo loco gestis, priusquam ex ea causa in eum locum accesserint. Sic planè loquitur Iurisconsultus secundum glo. ibi communiter receptam verbo cōtraxerint. Est etiā de legato tex. in l. si legationis tempore. ff. de iudic. Sed & omnes, qui ius habent reuocandi domum ex prædictis causis, illo non possunt vti, quoties conueniantur pro contractibus celebratis, etiam ante causam illam, cuius ratione priuilegium datur, si extra patriam, & prouinciā suam contraxerint, quasi pro his Romæ, & in curia possint conueniri, nec habeant ius reuocandi domũ, extra quam ipsi contraxerint, atq; ideo nulla eis iniuria fiat, siquidem extrà propriam prouinciam in locis contractus conueniri possent, si ibi essent inuenti, nec haberent ius reuocandi domum. tex. est celebris in d. l. 2. §. item si extra. qui notandus est ad intellectum regię legis, in vers. Si estando ay vendiere, vt idem sit, si ante causam huius priuilegij, & priusquam ex ea in curiam venerunt, cōtraxerint in curia, vel alibi extra eorum propriam prouinciam. Nam exceptis legatis cæteri non habent in hac specie ius reuocandi domũ, hic est enim Communis sensus omnium Doct. in d. l. 2. §. omnes. & in d. §. item si extra. hunc siquidem intellectum tradit secundo loco glo. quam ibi sequuntur Bar. Bald. Paul. de Cast. & est Communis opinio secundum Lancelot. Dec. ibi. idem tenet Maria. Soc. in d. c. vlt. nu 76. Igitur si quis habens priuilegium reuocandi domum, eadem causa priuilegij durante, contraxerit extra propriā prouinciam, poterit pro hoc cōtractu in curia conueniri, nec habebit ius reuocādi domum. Hoc probatur, quia idem est pro contractibus ante causam priuilegij conuentis: ergo hoc ipsum seruabitur in his, qui contracti sunt tempore illius causæ, quæ ius alioqui reuocandi domum tribuit. Pro illis verò, quæ & hæc tempore intra prouinciam fecerit, habebit quis ius reuocandi domum. Quia solùm excipiuntur cōtractus in curia eo tempore celebrati, vel extra ꝓpriam prouinciam, vel in eo loco, vbi quis conuenitur, sicuti notatur in d. §. omnes. Legatus autẽ pro contractibus ab eo gestis, etiam Romæ ante legationẽ, non conuenitur Romæ, vt diximus, sed tantùm pro contractibus ab eo Romæ tempore legationis celebratis, aut in Italia. l. cum furiosus. §. vlt. ff. de iud. Qui legationis causa, in quit Pap. Romam venit, ex qualibet causa fideiubere potest cũ priuilegio suo, cùm sit in Italia cōtractum, vti non potest. Hæc legis verba ideo libentiùs retuli, quod glos. ibi communiter approbata, vt fatetur Alb. in d. l. 2. §. omnes. teneat, legatum non habere ius reuocandi domum, tantùm in contractibus tempore legationis Romæ celebratis: pro his verò, quæ in Italia extra Romam cōtraxerit, habere eum ius reuocandi domũ, etiamsi tempore legationis contractũ fecerit, quæ quidẽ interpretatio dura nimis est, & contraria Iurisconsulto. Qua ratione ipse opinor, veriorẽ esse opinionem Aldr. quam retulit gl. in d. §. item si extra, vt tandem legatus tempore legationis pro contractibus tunc ab eo Romę. vel in Italia celebratis, possit Romæ conueniri, nec habeat ius reuocandi: non tamen pro his, quæ extra Italiam, etiam extra propriam prouinciā tempore legationis, vel antè contraxerit. Hic enim, ni fallor, est planus & apertissimus Iuriscon. sensus. Quòd verò diximus de legato, & alijs simile ius habentibus, posse nempe eos in curia conueniri, si ibi contraxerint, id obtinet, & est intelligendum, etiamsi vt aduenæ contraxerint. gl. in [*]d. §. legatis. verb. contraxerint, quam sequitur ibi Paul. Castren. glos. idem tenet in l. hæres absens. §. proinde. verb. quotquot. ff. de iudi. quā ibi probârunt Bart. Alb. Paul. Fulgos. nu. 6. Lan. Dec. Curt. Iunior. nu. 9. notat Maria. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 76. ex ea ratione, quòd contrahens vt aduena in eo loco, vbi alia ex causa, quàm ratione contractus forum sortitur, poterit ibi conueniri, si fuerit in eodẽ loco inuentus. glos. Communiter recepta in cap. Romana. §. nec etiam suffraganeorum. de foro competen. in 6. propter duplex vinculum, quod in hoc casu datur, & contingit. Idcircò quod modò notauimus satis iure probari videtur, & idem tenet Iacob. in d. §. omnes. Licet Ang. in d. l. hæres absens. §. 1. CONtrarium probare velit sentiens: legatum Romæ contrahentem vt aduenam, non posse Romæ, nec in curia conueniri, sed habere ius reuocandi domum. Ex quibus constat verus sensus Accur. in dict. verb. quotquot. voluit enim, quòd sicut legatus cōtrahens, Romæ tempore legationis, etiā vt aduena, potest ibi conueniri, quia Roma commune est domicilium, nec habet ius reuocandi domum: ita & fortiori ratione quilibet non legatus, Romæ vt aduena contrahens, ibi poterit conueniri, nec habebit ius reuocandi domum. Sic etenim sensum gloss. explicârunt Lanc. Dec. & Curt. Iun. ibi. Licet Bart. non satis percipiens, quid gloss. voluerit, eius partem falsam esse dixerit. Quid ergo, si contractus sit factus in eo loco, vbi aliàs quàm ratione contractus, ipse cōtrahens non sortitur forum, & tamen contrahit non vt aduena, sed habens per gulam, & armarium, an possit vti priuilegio reuocādi domum, ne conueniatur in eo loco, vbi est ex causa necessaria vel quasi necessaria? Et Paul. Castr. in d. §. omnes. num. 3. existimat, quòd in hoc casu habeat locum priuilegium reuocandi domum. Idem sensit glo. in d. §. legatis. verb. destinati. Not. & Iacob. in d. §. omnes. licet gl. in verb. contraxerint, sentire videatur contrarium, dum excludit ab examine causæ, locum contractus ab aduena facti, cui non cohæret aliud domicilij ius, quasi admittat locum contractus facti ab habente per gulam: Mihi profectò multum arridet, ac placet Pauli opinio. His equidem libenter ipse adiecerim, posse pro contractibus celebratis eo tempore, quo causa priuilegij tractatur, non tantùm alios, sed & legatos in eo loco, vbi contraxerint, conueniri, quamuis vt aduenæ conuentionem fecerint, & nulla alia ratione, quàm cōtractus, legati ibi forum sortiantur, modò nondum à loco contractus finita legatione discesserint. Cæterùm quoad appellantem, cuius mentio fit, in d. l. 2. §. legatis. & quoad legatum, & alios, si [*]agant in curia extra causam appellationis, aliosq́; ad iudiciũ vocauerint, inquit iurisconsultus, quod cogentur & alijs respondere, nec obtinebunt priuilegium reuocandi domum. tex. in d. l. 2. §. sed si agant. quem Accurs. ibi ita interpretatur, vt non tantùm teneantur respondere his, aduersus quos egerint, sed & omnibus. Sic enim inquit Iurisconsultus: compellũtur se aduersus omnes defendere, quem intellectũ ibidem sequuntur Alb. Ang. Paul. Fulg. & Iacob. à sancto Georgio. Inno. & Mari. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 75. ex quibus constat, hanc opinionẽ esse magis COMmunem. Poterit tamen locus hic aliter intelligi, vt teneantur legati se defendere aduersus omnes, contra quos ipsi egerint, ita quidẽ nō tenebũtur omnib. respondere, sed his solum, aduersus quos ipsi egerint, quosq́; in iudicium vocauerint, quemadmodũ antiquiores quidam ab Accursio citati in d. §. sed si agant. responsum illud intellexêre, & præter eos Iacob. de Rauenna. Butrig. & Nicolaus, quorum meminit Alberic. Gulielmus item de Cuneo, & Din. quos Paulus Castrensis retulit, quorum opinio planè probatur regia lege in dicta lege 4. titulo 3. partic. 3. quæ erit apud nos omninò seruanda. THEMA CAP. VI. De his qui pro iure exigendo possunt alios ad curiam regis vocare, quo ad primam causarum cognitionem. SVMMARIA. -  1 Miser abiles personæ possunt vocare quoslibet ad Curiam Regis in prima causæ instantia: & an poßint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire? -  2 Pupillus, & Orphanus hoc priuilegium habent, vt poßint reos ad curiam trahere quo ad primam cognitionẽ. -  3 Pauperes idem ius habent quod orphani, ac pupilli. -  4 Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari? -  5 Pauperi litiganti, an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere? -  6 Intellectus l. si instituta. §. de inofficio. ff. de inofficio. testamen. -  7 An sit cautio danda de restituendis alimentis, & expensis, quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare? -  8 Filius pendente filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis à patre alimenta. Caput VI. IVRE quidẽ illud est constitutissimum, quod nemo potest, etiā ad curiam principis vocari pro lite examinanda in prima instantia, tametsi possit inuitus ad eam trahi per appellationem. l. nemo. C. de iurisd. om. iud. Auth. vt differentes iudices. §. 1. regia. l. 14. tit. 2. lib. 3. ord. Sunt nihilominus quidam, quibus licet in curiam principis trahere, & vocare illos, à quibus in iudicio aliquid exigere velint, & aduersus quos actiones habeant. Hoc enim statutum & permissum est in multis casib. quos vulgò dicimus (casos de corte.) Rei etenim extra proprium forum, & domiciliũ, coguntur apud curiæ regiæ iudices actoribus respondere, vbi actor sit pupillus, vidua, pauper aut deniq; miserabilis persona. Hoc sanè in causis ciuilibus, [*]nam de criminalibus idem est, ac pluribus casibus permittitur. Probatur in l. 5. titu. 3. part. 3. inquit enim lex. ("o por pleyto, que demandasse huerfano, o ome pobre, o muy cuytado contra algun poderoso, de que no podiesse alcancar derecho, tambien por el fuero de la tierra.") Apud Gallos idem seruari constat ex stilo Parlamenti ti. de minoribus. notant Guid. Papæ. q. 466. & Rebuffus primo tomo in leges regias. tit. de senten. prouisionalibus. gloss. vlti. colum. 4. Huic praxi & sententiæ adstipulatur Cęsarum cōstitutio in l. vni. C. quando Imperator inter pupillũ, & viduā ad fi. Ita enim inquit Cōstan. August. ad Andronicũ. Quod si pupilli, vel viduæ, alijq́; fortunæ iniuria miserabiles iudiciũ nostræ serenitatis ornauerint, p̃sertim cùm alicuius potentiam perhorrescunt, cogantur eorum aduersarij examini nostro sui copiam facere. Hæc Imperator. Apud quem ipse adnotandam censeo dictionem, præsertim, ex qua deducitur intellectus ad legem regiam: ibi (& contra algun poderoso.) Nam praxis idem admisit ac recepit, vbi miserabilis persona agit contra eum, qui nō est ex his, qui potiores in iure dicuntur: tametsi regia Neapolitana constitutio lib. 1. titu. 37. exigat in hoc casu ab his miseris actoribus iusiurādum, quo asseuerent, se timere aduersarij potẽtiam. Scribit ad hæc diuus Hieronymus in Cōmentarijs ad Hieremiam super capit. 22. regum officium proprium esse, facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium, vi oppressos, & peregrinis, pupillisq́;, & viduis, qui faciliùs opprimuntur à potestatibus, præbere auxilium. c. regum. ca. administratores. ca. principes. 23. q. 5. His & illud conuenit, quod viduæ, & miserabiles personæ possunt reos laicos coram ecclesiastico iudice, super rebus prophanis conuenire, vbi iudex secularis neglexerit eis iustitiam ministrare. c. ex tenore. vbi omnes. de foro compe. c. significantibus. vbi gloss. de offic. delegat. notat Ioan. Lup. in cap. per vestras. de donat. inter vir. & vxor. 2. notab. nu. 5. cúm hæ personæ quo ad protectionẽ pertineāt etiam ad ecclesiasticum iudicẽ. c. 1. & sequenti. 87. distinctio. Imò & in hoc tractatu solet adnotari, quod vbi ꝗs sit miserabilis, simul & oppressus, nempe per vim, vel alio modo re propria expoliatus, ita vt possit agere interdicto recuperandę, poterit ad hoc coràm ecclesiastico iudice agere, etiam aduersus laicum, & de re temporali, cùm ipsemet actor laicus sit, etiam non data negligentia iudicis secularis. Ad huius conclusionis probationem adducitur text. in c. ex parte B. de foro compe. quo in loco, sicuti constat ex Panor. & alijs, ita Doct. communi omnium consensu adnotârunt, & probare conati sunt. Idem Socinus in c. licet ex suscepto. de foro compet. col. 3. Et Ioan. Staphilæus. de literis grat. & iustitiæ. fol. 159. col. 2. Ego verò hanc sententiam non esse admittendā, opinor ex ratione text. in capit. nouit. de iudic. nec enim Papa, nec iudex aliquis ecclesiasticus debet, nec potest cognoscere inter laicos, nec aduersus laicum reum super re temporali, etiam ad petitionem miseri alicuius oppressi, & expoliati, nisi iudex secularis negligens fuerit in administratione iustitiæ. Nam summus Pontifex grauiter offenderet principes seculares, si minimè negligentibus ipsis eorum iurisdictionem occuparet, Nec quicquam vrget in contrarium tex. in dicto capitulo ex parte. Quia maxima inerat in eo casu suspicio negligentiæ in iudice seculari, propter potentiam rei conuenti, qui actorem expoliauerat. Tandem, vt quid in hac quæstione sensero ingenuè profitear, hoc certò scio, hanc COMMVNEM Canonistarum opinionem apud regia Hispaniarum & Galliæ prætoria risui quidem fore, tantùm abest, vt ea in vsum & PRAXIM recepta fuerit. Sed & legem ipsam regiam, quo ad pręsentem tractatum, paulatim iuxta Communem vsum & iuris regulam interprętemur. Primus igitur casus à lege regia constituitur in pupillo, quem orphanum appellat. Est enim Græ[*]ca dictio ab Hispanis vsurpata & eum significat, qui caret patre. Vtitur hac dictione Imperator in l. priuilegia. C. de Episcop. & Cleric. Tradit hanc significationem Laurentius Valla libro quarto, elegant. capitu. 33. distinguens orphanum à pupillo, quòd pupillus sit, qui caret patre, est tamen in ea ætate, cui tutor datur, Apud Iurisconsultum in l. pupillus. ff. de verbo. significatio. accipitur pupillus pro eo, qui cùm impubes est, desinit in potestate esse, vel morte, vel emancipatione, Nos hac in parte pupillum intelligimus eum, qui simul sit patre orbatus, & minor, pupillaris quidem ætatis, quod notant Cinus in l. orphanotrophos. ad finem, C. de episcopis & clericis. Alberi. in dicta l. vnica. columna 1. PRAXIS verò hoc priuilegium recepit etiam in minore viginti quinque annis, qui patre sit orbatus. Nam & regia l. 14. titulo 2. libro 3. l. 1. titul. 1. eodem libr. ordinat. l. 20. titulo 23. l. 41. titul. 18. & dicta l. 5. parte 3. orphano simpliciter tribuit hoc priuilegium, non distinguẽs eius ætatem, quæ tamen necessario distinguenda est ad eos annos, in quibus alieno ductu, & consilio viuendum est. Obtinet tamen hoc priuilegium in orphanis, & viduis, etiam diuitibus, secundum Azonem in Summa C. quando Impera. inter pupil. ad finem. sensit Innocen. in dicto capitulo ex parte. B. de foro competent. numer. 4. Alberi. in dicta l. vnic. numer. 1. Ioann. Lupi in capit. per vestras. de donat. inter virum & vxor. 2. notab. numer. 12. De vidua in specie hoc notat Andræ. Isernia in constitut. Neapolitan. titul. de offic. magistra. iusticiarij. constitut. statuimus. numer. 6. Licet quidam contrarium notare, & asseuerare conẽtur tenentes, hoc priuilegium non dari his, qui diuites sint, ex Innocent. in capitul. significantibus. de offic. delega. & alijs, quos ibi citat Felin. & Rebuffus in dicto titulo de sententijs prouisionibus. glossa vltima, columna 2. Nam & horum opinio tunc obtinebit, cùm tractabitur, an his personis sit subueniendum expensis publicis ad litis prosequutionem: non enim his subuenitur, si diuites sint, vt ex plicat in specie, ita hanc quæstionem intelligens Matthæ. de Afflict. libr. 1. constitu. Neapolita. titu. 33. numer. 4. post Iserniam ibi. Leges autem præcitatæ maximè conueniunt in priuilegijs his concedendis sacris eloquijs. Cùm scriptum sit Exodi 22. Viduæ & pupillo non nocebitis. Esaiæ cap. 1. Defendite viduam: iudicate pupillo. & Psal. 9. Tibi derelictus est pauper: orphano tu eris adiutor & Psal. 10. Oculi eius ad pauperem respiciunt. & Psalmus 40. Beatus est qui intelligit super egenum & pauperem. Secundus subsequitur casus in eadem lege Regia, O ome pobre. Quia pauperes habent hoc ius, vt possint apud curiam reos quoscunq́; appellare, & ad primam causarum cognitionem conuenire. Idem probatur in dicta l. vnica. C. quando Imperator. & deducitur ex ratione textus in d. ca. significantibus. expressimq́; hoc ipsum constat ex legibus regijs paulò ante citatis. Ad hunc verò effectum. vt quis citetur ad curiā de iure pauperi responsurus apud iudices regios, sufficit summaria quædam probatio paupertatis, sicut minoris ætatis, & aliarum qualitatum quarum ratione potest quis ad curiā vocari, etiam si ea probatio facta fuerit parte non citata, modo fiat ex mandato auditorum regię curiæ, Idem erit, vbi, qui citationis literas impetrare vult, affert è proprio municipio aliquam probationẽ summariam, factamq́; ex iudicis inferioris mandato, modò in curia ex mandato auditorum à Tabellione causæ vnus testis præter alios fuerit ad hoc examinatus. Ita enim V S V S obtinuit, & decretum est à Carolo Cæsare Hispaniarum Rege apud Montisonem Arragoniæ anno Dom. 1542. Idq́; decretum extat inter cancellarię Granatensis ordinationes folio 139. Quod si reus citatus negauerit hanc paupertatis qualitatem, ad probationem admittitur, vt causa quò ad primam cognitionem ad iudices inferiores remittatur, si probatum fuerit, actorem nō esse pauperem, nec minorẽ, nec viduam, nec orphanum. Sed si quis in paupertatem, & miserũ statum inciderit culpa sua, luxu nempè, gula, ludo, aut deniq; ob crimen, scribit Andr. Isernia in dict. constitutione Neapolit. num. 9. hunc non esse ad hoc priuilegium admittendum. Quia dic. l. vni. C. quando Imperator. de his tractat miseris, qui fortunæ iniuria in eam inciderint miseriam, quasi nō sit idem in his, qui culpa propria in miserum statum peruenerint. Hanc opinionem Iserniæ sequuntur Matth. de Afflict. ibi. nu. 28. & Rebuffus in leges regias tomo primo. tit. de senten. prouisional. gloss. vltim. colu. 4. quibus multa astipulantur, quæ gloss. & alij tradiderunt in cap. quæ in ecclesiarum. de constit. maximè Felin. num. 67. & Dec. col. pen. Ego verò contrariam sententiam potiùs probauerim, quia priuilegium hoc alteri non infert graue præiudicium, cùm in curia nō tantũ actori pauperi, sed & reo diuiti iustitia ministranda sit. Idcircò ex hoc priuilegio minimè aufertur alteri res ꝓpria, nec ius sibi ad rem aliquā quæsitum, qua ratione ex multis, quæ ipse scripsi lib. 2. variarum resol. c. 16. nu. 9. falsam esse censeo Iserniæ opinionem, certò sciens, eam nequaquam admittendam fore. Et ideò pauper habebit hoc priuilegium, etiamsi in paupertatem culpa propria inciderit. Quæ quidem opinio erit temperanda ex his, quæ in dict. cap. 16. fuêre tradita. Quod si vidua maritum proprium occidisset, profectò non esset ad hoc priuilegium admittenda, cùm actus ille tendat directè in viduitatem. Pauper autem dicitur iuxta COMMVNEM huius regni vsum, quo ad hoc priuilegium, qui non habet in bonis tria millia quadrantum, seu marauedinorũ. Quod alibi oportuniùs tractabimus, dum huius temporis numisinata veteribus conferemus. Relinquendum tamen est arbitrio iudicis, quæ dicātur miserabiles personæ, præter expressim in iure nominatas secundum Cyn. Alber. Bal. Bar. & Doct. in d. l. vni. C. quā. Imp. Ab. & Doct. in c. significantibus. Alber. in 1. parte statuto. q. 112. Rebuf. in d. gl. vl. col. 4. quorũ opinio Communis est. Eadem commiserationis causa æquissimum est. & fieri debet, quod pauperibus litigātibus[*] dentur aduocati publicis expensis. Id enim congruit Reipublicæ benè institutæ. gl. in l. 1. §. ait prætor. in princip. ff. de postulan. cuius meminit scribens, ita apud Gallos fieri Nicol. Boer. in decisi. 325. Hoc ipsum apud nos etiam seruatur in cancellarijs, & prætorijs regijs, in quibus constituti sunt aduocati, & procuratores, qui publico stipendio accepto, gratis ipsis pauperibus patrocinẽtur, quemadmodũ cautũ est in pragmaticis Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. l. 40. & 41. Imò apud Gallos vbi non fuerit aduocatus, pro pauperũ patrocinio publicis expensis constitutus, si Rex cũ paupere litigat, tenetur ei expensas litis soluere, secundũ Boerium decisi. 303. col. 2. & deci. 324. Sed & generaliter quoties deficit aduocatus, publico stipendio pauperi suffragaturus, cogendus à iudice erit aliꝗs aduocatus gratis pauperi patrocinari. gl. Hosti. Ab. Fel. & omnes in capi. 1. de offic. iudic. Bald. in l. si furiosi. C. de nupt. Iason in §. omnes. versi. Tripli. col. pen. de action. Deci. in c. 1. de probat. nu 46. gl. quæ in notario, ac tabellione loquitur in l. tam demẽtis. C. de episc. aud. Regia in aduocato lex 6. ti. 6. part. 3. & de tabellionibus pragmatica constitutio. l. 56. notat. Guido Papæ. q. 561. text. optimus in l. nulli. §. post vnius verò. C. de epis. aud. Rebuf. Tomo primo in leges regias. tit. de senten. prouisio. glo. vlt. colum. 5. quod si nolet aduocatus mandato iudicis pauperi gratis patrocinari, poterit iudex ad tempus arbitrarium ei interdicere officium aduocationis. l. prouidendum. C. de postul. vbi Bald. Roma. in singul. 263. Abb. in dicto cap. primo. text. optimus. in l. 1. §. cura carnis. ff. de officio præfect. vrb. l. moris. §. sunt autem. ff. de pœnis. Regia. l. 5. titu. 19. libr. 2. ordi. quæ statuit, hunc aduocatum interdicendum esse propter hanc culpam officio aduocationis per annũ. Et hęc sanè rectè instituta sunt. Nam & in conscientiæ iudicio aduocatus reus est mortalis peccati, si nolit pauperi patrocinari, vbi propter extremam necessitatem litis ęstimatio, & ea quæ pauper exigit in iudicio necessaria ei sunt ad se ipsum alendum, ne fame pereat, nec possit aliundè patrocinium ministrari: si verò hæc necessitas extrema non sit, iuxta huius necessitatis qualitatem erit culpa venialis, sicuti resoluit Thomas sic à Caietano intellectus in 2. 2. quæstion. 71. articulo 1. Imo & grauis necessitas, litigantis, ipsiusq́ue aduocati possibilitas ad hoc obligant eundem sub reatu mortalis culpæ, quòd Syluester sentit verbo, aduocatus. quæstion. 28. & explicat optimè Domi. Soto. lib. 5. de iustitia. q. 8. articulo 1. Est tamen in hac quæstione dubium, vtrum actori pauperi, cogatur reus diues expensas litis suppeditare? Etenim Guido Papæ quæstio. 461. [*]cuius modò meminimus, tenet cogendum esse reum diuitem, actori pauperi litis expensas ministrare. ex lege vltim. §. quod si ei. C. de ordin. cognitionum. Sequitur Guidonem Aymon Sauillia. consil. 164. In contrarium vrget textus in lege. Imperatores. ff. de tutel. & rationibus distrahend. Imperatores, inquit Vlpianus, Seuerus, & Antoninus rescripserunt in hæc verba: cùm hoc ipsum quæratur, an aliquid tibi à tutoribus, vel curatoribus debeatur, non habet rationem postulatio tua, volentis in sumptum litis ab his tibi pecuniā subministrari. Nec oberit textus in d. l. vlt. §. quod si ei. inibi, siquidem traditur casus specialis, quo ties per dominum agentem in causa seruitutis ablata fuêre bona ab eo, qui erat in quasi possessione libertatis, & sancitum est, quod si dominus illum in seruitutem vindicauerit, bona illa sunt pendente lite seruo restituenda, ita demùm, si præstiterit idoneos fideiussores de his bonis domino restituendis, eo casu, quo à iudice seruus pronuntietur, quod si non potuerit dare hos fideiussores, bona sequestro tradantur, ex eis tamen litis sumptus, & alimenta litiganti pro libertate dẽtur. Vnde apparet, in hoc casu dari expensas & alimenta litiganti pauperi ex bonis, quæ ei ablata fuerunt, & quæ præsumebantur ipsius esse propria, quæ ipse item possidebat, quibusq́ue priuata authoritate fuerat expoliatꝰ, & deniq; ipsi restituerentur, si fideiussores dedisset, & tamen non datisfideiussoribus, non restituuntur propter status controuersiam. Ex hac verò decisione absurdum (ni fallor) est, idem deducere ad bona, quæ pauper actor nec possedit, nec eius esse præsumuntur, nec restituenda ei forent pendente lite, etiam idoneis datis fideiussoribus, & quibus ab ipso reo non fuit expoliatus. Hanc responsionem, & intellectũ istum ad dictum §. quod si ei. colligo ex Baldo ibidem, & Ioanne Lupi. in c. per vestras. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39. Quamobrem Boerius decisio. 303. columna 2. asseuerat, se nusquàm vidisse in PRAXI receptam fuisse prædictam Guidonis opinionem. Idem ipse profiteor, existimans nihilominùs eā seruandam fore, vbi perpenso statu litis, & causæ, constaret aliqua non leuis præsumptio pro iure actoris pauperis. Nec id temerè opinor, imò iure id verũ esse ostendā ex his, quę statim examinare cōstitui. Constat sanè iure ciuili, ꝙ si quis petat bona paterna sibi restitui, & agat quærela testamenti inofficiosi, cogitur reus dare huic actori pendente lite expensas litis, & alimenta tribus concurrentibus, quorum primũ exigit, actorem hunc esse filium, vel nepotem testatoris: Secundum quod sit actor pauper. Tertium, quòd habeat primam sentẽtiam pro se iam aduersus reum latam. textus celebris in si instituta. §. de inofficioso. ff. de inoffi. testam. quem ita intellexêre gl. Bart. Albert. Angel. Paulus de Cast. & Fulg. ibi. Atq; ideò hæc est Communis opinio. Idem notat Alci. de præsum. reg. 3. præsum. 9. nu. 9. Quantum ad primum idẽ est dicendum in pronepote, & alio quouis descendente à testatore, cùm eadem sit vtrobiq; ratio, secundum Rebuffum primo tomo in leges regias titu. de senten. prouisio. artic. 1. glos. 2. colu. 2. qui idem probat in patre, & ascendentibus. Nam & his, non minori iure legitima debetur, quàm filijs. l. nam etsi parentibus. ff. de inoff. testamen. Idem erit in vxore non tantùm agente contra maritum, quod Ioa. Lupi. tradit in dict. cap. per vestras. §. 29. ampliatione 8. ex his, quæ Innocen. & alij notant in capit. ex parte. de accusation. Matth. de Afflict. decisio. 10. Soci. consi. 286. lib. 2. Hostien. in Summa. tit. de accusat. §. quis possit. versi. quis contingit. Apud quos in specie hoc ipsum explicatur, sed & idem erit in agente vxore mortuo marito ad petitionem dotis, & donationis propter nuptias, quemadmodum colligitur ex traditis in l. penul. ff. vt in possessio. legator. per Bartol. in l. si neget. ff. de liberis agno. Notat in specie ista Rebuffus 1. tomo super leges regias titulo de senten. prouision. arti. 3. glos. 1. ac traditur in stilo Parlamenti Parisiensis titu. de minorib. colu. 5. siue in titul. de prouisione. ad finem. quo in loco est adnotandum, secus esse in extraneis, & in his, qui agunt ad bona hęreditaria fratris, sororis, alteriusùe consanguinei ex transuersa linea, quasi in his locus non sit decisioni Iurisconsulti in d. §. de inofficioso. Quod tunc obtinet, cùm agitur ad hæreditatem ex causa intestati, nam si ex testamento non raso, nec cancellato ageretur, posset fortassis admitti Iurisconsulti responsum ex ratione l. vlti. C. de edict. diui. Adrian. tollen. sicuti Rebuffus censet in Commentarijs ad leges regias tit. de sentent. prouisional. articu. 1. gl. 2. Ego verò, quò ad litis expensas, generaliter video à quibusdam probari, quòd vbi actor pauper est, & litigat super bonis, quæ p̃tendit esse Cōmunia, vel ad se pertinere, & habet aliquam ꝓ suo iure præsumptionem, illæ sint ei ab aduersario ministrandæ, vt explicant Specul. titu. de inquisitione. §. vltim. vers. porrò. Aretin. in cap. si qui testium. de testib. numero 14. & Alciat. de præsumptio. regul. 3. præsumptio. 9. nu. 9. Atq; iuxta hunc sensum posset obtinere, quod paulò ante ex Guidone adnotauimus. Tametsi extra casum Iurisconsulti in dict. §. de inofficioso. nusquam ipse viderim hoc receptum fuisse, nec audiuerim apud Hispaniarum regia prætoria. Nec tamen negauerim, etiam quò ad alimenta maximam habere æquitatem, quod iurisconsultus tradidit, non tantùm in filijs, & nepotibus, sed in fratribus, alijsq́; successoribus ex testamento non raso, nec cancellato, vel ab intestato, quoties ex aduerso non negatur, bona illa, quæ petuntur, ad mortem vsq; fuisse à defuncto possessa: vel eorum dominium habuisse illum, donec mortem obierit, & præter hęc subest non leuis præsumptio pro iure agentis. Ipse memoria teneo, semel in hoc Granatensi prętorio, iudicum interloquutione coactum reum alimenta dare ad certam vsq́; quantitatem actori, qui fratris intestati hęreditatem petebat, quiq́; nondum aliquam sententiam in eius fauorem obtinuerat. Secundum, quod Doctores exigere videntur in dic. §. de inofficioso. ad hæc alimenta præstanda, vim habet à sententia prima, quam actor obtinuit. Nam licet ab ea fuerit prouocatum, & ex ea causa suspensus sit effectus sententiæ ita, vt pro ea non præsumatur vrgenti præsumptione. l. 1. ff. ad Turpilianũ. cap. venientes. de iureiuran. Authen. de his, qui ingrediuntur ad appellati. §. illud. c. cùm inter. de re iudicat. gl. in l. Herennius. §. Caia. ff. de euictioni. tradunt Hostien. Antoni. Ancha. Cardin. & Docto. in cap. in præsentia. de renuntia. Abb. Felin. latè numero 31. & Dec. num. 32. in ca. quoniam contra. de probatio. Abb. in capit. tenor. nume. 6. de re iudica. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 83. colum. 2. Curt. consi. 65. colum. 16. Alexan. in consi. 164. libro 2. Gulielm. Cassado. decision. vnic. de præsumptio. Alciat. regu. 3. præsumptio. 9. & præsumptione 22. Rursus Decius in rubri. de appella. colum. 4. & Augusti. Beroius in dicto capitulo, quoniam contra. nu. 228. penès quos lata est examinatio, an pro sententia pendente appellatione præsumatur: Item quæ sit præsumptio pro illa, quæ iam transierit in rem iudicatam, quò ad ordinẽ ꝓcessus, & quò ad eius iustitiam, nihilominùs sententia adhuc appellatione pendente, quandam habet præsumptionem iustitiæ, & rectitudinis. Quæ quidem præsumptio aliquot operatur effectus, quorum mentio fit in Clementi. vnic. de sequestrat. poss & fruct. & in dict. §. de inofficioso. cuius ratione controuertitur, an sit locus eidem responso ante primam sententiam, in primaq́; instantia. Et sanè quidam opinantur idem seruandum fore, vt deniq; alimẽta illa sint actori pauperi subministranda, etiamsi is nullam obtinuerit in causa sententiam, cùm & tunc subsit eadem æquitas, idemq́; ius modò aliqua non leuis pro iure agentis adsit præsumptio. Hæc enim est sententia Rotæ decis. 2. titul. de iudicijs in antiquioribus, & Matthæi de Afflict. decis. 11. qui testatur, ita bis diffinitum fuisse in magno regni Neapolitani prætorio. Idem probat asseuerans, hoc ipsum in regno Franciæ seruari, Rebuffus in leges regias in dict. rubri. de sentent. prouision. artic. 1. gl. 2. idem quò ad expensas litis probare conantur Aretin. & Alciat. post Speculatorẽ, quorum paulò ante mentionẽ fecimus. Non oberit huic opinioni, quam ipse quandoq; vidi receptā fuisse in hoc regio prætorio, text. in d. §. de inofficioso. Ideò etenim exigitur ibi sententia, quia filius fuerat testamento patris exhæredatus, cui sicut non competit Carboniana bonorum possessio, nec ex ea ius percipiendi alimenta. l. qui de inofficioso. ff, de inoff. testa. ita nec competit ius petendi ab aduersario alimenta, nec sumptus litis, donec habeat sentẽtiam, ex qua etiam pendente lite deducatur, & oriatur præsumptio contra testamẽtum patris, quæ aliqua ex parte elidat præsumptionem illam iure veteri constantẽ pro patris testamento, siquidem olim filio à patre ex hæredato, præsumptio quędam aderat pro iusta exhæredationis causa. Et ideò exhæredatus filius agens de inofficioso, tenebatur probare testamentum inofficiosum, & sine causa fuisse exhæredatũ. l. nam & is. §. 1. vbi gl. Cōmuniter recepta. ff. de inoff. testa. Hodie verò diuersa est huius rei causa, cùm pręsumptio maxima sit pro iure filij exhæredati aduersus patris exhęredantis testamentum, qua ratione, nisi hęres probauerit causam iustā exhæredationis, planè filius obtinebit, sicuti constat ex gl. in l. vlt. in princ. ff. quod met. cau. & Alcia. regu. 1. præsum. 16. text. optimus in l. omni modo. C. de inof. testa. & in Auth. vt cùm de appel. cogno. §. aliud quoq; capitulum. Igitur his omnibus ad amussim perpensis, minimè dubitare quisquam poterit, parùm, aut profectò nihil vrgere authoritatem Iurisconsulti in d. §. de inofficios. ad Communis sententiæ probationem. imò dici non temerè potest, etiam ante vllam sententiam esse admittendum Iurisconsulti responsum. Qua in re oportet exactissimè obseruare vtriusq́; litigatoris iura & pręsumptiones, vt tandem alimenta dentur à reo actori, quoties vrgentior est pro ipso actore pręsumptio, quàm pro ipso reo, quod si reo potiùs, quā actori patrocinetur, vt acta causæ, & pręsumptiones, tunc planè non est reus cogendus alimenta, nec litis expensas actori exhibere. Tertiò, requiritur ad intellectum, & praxim huius conclusionis, ꝙ actor sit pauper ex his, quę notantur in l. extraneo. ff. de ven. in posse. mitt. per Barto. Alex. in consi. 48. in 3. libr. Abbas & alios in c. cùm haberet. de eo qui duxit in mat. quam polluit per adul. Atq; ita hæc est Cōmunis conclusio, tametsi Rebuf. in d. rub. de sen. proui. art. 1. gl. 2. scripserit, in senatu Parisiẽ. quandoq; seruatũ fuisse, vt in casu d. §. de inofficioso. etiam diuiti actori cogatur reus expensas litis, & alimenta exhibere. Quartum his ipse addere minimè dubitabo, id etenim receptissimum est, nempè dandam esse cautionẽ idoneam de restituendis his alimentis & expensis, si actor ipse in causa succubuerit, aut accepto ferundis, vbi is victoriam obtinuerit. Quod poterit deduci ex l. cum autem. §. cùm redhibetur mancipium, ibi, quod tardiùs hominem ei restituit. ff. de ædili. edi. vbi probatur, emptorem debere omninò venditori restituere, si redhibitoria egerit, non tantum fructus, sed & si quid à venditore consequutus est ex eo, quod ei hominem venditum tardiùs tradiderit. Deinde ratio dictat, hoc ipsum agendum esse, vel ex eo, quod pauperes non inuitentur, ad temerè & incautè agendum in iudicio, vt interim dum lis finitur obtineant expensas, & alimenta, quæ posteà minimè sunt præ inopia reddituri, si contigerit, eos calumnia litigasse, & ideò vinci, quia ius eis defecerit. Ex contrariò Massuerus in Practica ti. de possessorio. num. 27. asserit, nec dandam esse hanc cautionem, nec actorem hunc etiam si victus fuerit, teneri ad restitutionem eius quantitatis. quam ex hac causa à reo habuerit, vel acceperit. Eandem opinionem probare conatur Boerius decision. 324. col. 2. ex tex. in l. 1. §. interesse. ff. si mulier ventris nomin. in poss. missa calumniæ causa esse dicatur. Quo in loco apparet mulierem ventris nomine missam in possessionẽ & demùm victam, non teneri ad restitutionem alimentorum, quæ ventris nomine perceperit, nisi per calumniā in possessionẽ venerit. Alij verò loci, qui ad hoc adducuntur, mihi admodũ abesse videntur ab huius opinionis probatione, quinimò & text. in dict. §. interesse. speciale quod statuit in fauorem ventris, cùm satiùs sit alinon alendum, quàm fame necare alendum, eum quidẽ, qui omninò bona & alimẽta habiturus foret, si verè in ventre conceptus esset, & nasceretur, vt inquit Accur. ibi authoritate tex. in l. 1. §. sed si certam. ff. de ventre in possess. mit. l. vlti. C. de Carbo. edict. vbi glo. adducit, & notat text. in d. §. interesse. Idcircò priorem opinionem censeo iure veriorem esse, nec vsquam vidi contrariam admitti. Nam quoties hæc alimenta, aut litis sumptus iubetur reus actori exhibere, non aliter id decernitur, quàm data idonea cautione de eis restituendis, si fortè actor succubuerit in causa. Solet tamen dubitari, quænam quantitas sit diffinienda ad hæc alimenta, & litis sumptus? & dubio procul, hoc est arbitrio iudicis relinquendum. Nec enim certum quid constitui potest pro omnibus negotijs. arg. l. 1. ad finem. ff. de iure delib. & eorum quæ notantur in cap. de causis. de offic. dele. Atq; ita receptum esse passim constat, & testatur Rebuffus in dicto titulo. de sent. prouis. numer. 29. & 30. Licet Massuerus in practica titu. de possessorio. num. 27. Boerius in dict. decisi. 324. colu. 2. & stilus Parlamenti titu. de prouisionibus ad finem, eiusq́; author scripserint quartam partem rei, vel fructuum, & redituum eiusdem, super qua litigatur, dandam esse ad hæc alimenta, & litis expensas, l. antiqui. ff. si pars hæred. peta. Postremò in hac quæstione est omninò considerandum, quod vbi quis asseuerat se esse alicu[*]ius filium, & ea ex causa petat alimenta, vel se illius filium pronuntiari, iudex interim pendẽte lite, præmissa quadam summaria cognitione, an actor sit rei conuenti filius, compellet reum alimenta exhibere actori, donec constet non esse illius filium per diffinitiuam iudicis pronunciationem. gloss. quæ hunc sensum cōmodè patitur in cap. 2. qui filij sint legitimi. Bal. in l. si neget. ff. de alend. liber. Idem sensit gloss. in l. vlti. C. de alend. liberis, & in l. si quis à liberis. §. si vel parens. ff. de liber. agnoscend. Sufficiet autem vnus testis ad huius rei cognitionẽ summariam. Bartol. in Extrauaganti. Ad reprimendum. verb. summariè. Vel ipsius petentis iuramentum, aut fama filiationis regia l. vltim. titu. 19. part. 4. Nam & alimentorum causa pia est, quẽadmodum præter alios tradunt Alexā. in l. 1. nu. 6. ff. solut. matri. & Catelli. Cotta in memorabilibus, dictione Alimentorum, & sanè vbi hoc modo ex præsumpta, vel probata summariè filiatione, alimenta pendente lite à parẽtibus filijs exhibentur mandato iudicis, nō repetuntur posteà, etiamsi constiterit in plenaria cognitione, actorem filium nō esse illius, quem vt verum parentem in iudicium vocauit, sicuti gloss. censet in l. vlti. C. de Carbon. edicto authoritate text. in dict. §. interesse, sequunturq́; gl. istam frequentius iuris ciuilis interpretes. THEMA VII. De vidua priuilegium habente tradendi, & vocandi reum ad Curiam principis, quando eo vti possit? SVMMARIA. -  1 Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modo honesta sit. -  2 Fœmina virgo, quæ cælibem vitam egit, an habeat priuilegium viduæ. -  3 Ecclesia an habet priuilegium vocandi quencunque ad curiam Regis, quò ad primam causarum cognitionem? -  4 Vidua, pupillus, & alij habentes fori priuilegium vtrum poßint eo vti aduersus simile, & par ius habentes? -  5 Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij, & petendi, quod causa tractetur in curia Regis? Caput VII. VIDVA, quod paulò antè obiter explicuimus, ius hoc & priuilegium habet, vt possit ad curiam Regis, quos libuerit vocare, quò ad primam causarum cognitionem, & in prima instantia. quemadmodum probatur in l. vnica. C. quando Imperator. inter pup. & vidu. l. 14. titul. 18. part. tert. l. 21. titu. 23. eadem parte l. 1. titul. 1. l. 14. titul. 2. libr. 3. ordinat. Idem constat ex his authoritatibus, quas in proximo cap. adduximus. Et verè tunc obtinet, cum vidua honestam agit vitam. Semper etenim dum res ista discutitur, statim tractatur, an vidua honesta sit, honestamq́; vitam agat, siquidem vidua priuilegia iure viduitatis concessa, statim amittit, si luxuriosè, aut inhonestè viuat, sicuti passim traditur, & in hac specie huius priuilegij expressim hoc notant Andræ. Isernia in cōstitutionib. Neapolit. titul. de officio magistrorum. num. 6. Afflictus lib. 1. Constitutionum earundem titu. 33. num. 4. & 5. Lucas de Penna in l. 3. colum. 2, C. de priuileg. scholar. libr. 12. Felin. in cap. significantibus. colu. penul. de offici. delegat. text. optimus in l. his solis. vbi Bald. & Salicet. C. de reuo. donationi. Authen. eisdem pœnis. C. de secund. nupti. quo in loco Ioannes à Garronibus numero 20. multa hac in re tradit, quibus & illa ferè similis est quæstio, an vidua propter stuprum, dotem & alia perdat, quæ iure, ac titulo matrimonij pristini obtinuit, & obtinuisset si castam egisset vitam, quam quidem quæstionem ipse olim examinaui in epitome ad quartum Decretalium. 2. part. capitul. 7. §. 6. numero 10. Sæpè tamen contingit dubium illud, quo quæritur, an ea fœmina, quæ cœlibem vitam agit, nec vsquam virum habuit, nec de nuptijs tractat, etsi maior sit, habeat hoc ipsum priuilegium? Accursius etenim in l. malum. verb. viduam. ff. de verb. sign. adeo dubius est, vt nec certā sententiam elegerit: scribit tamen iurisconsultus in d. l. malum. viduam etiam dici eam, quæ cœlibem vitam egit, nec vsquā virum habuit, ex eo dicta, quod sit sine duitate, vt væcors, væsanus. Quamobrẽ quidā existimāt, idem in hac, quod in vera vidua dicendum esse, huiusq́; opinionis sunt Azo in summa. C. quando Imperator inter pup. & vidu. vbi eandem opinionem probant Cynus. Oldr. Alber. Bart. & Fulgos. Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donat. inter vir. & vxo. 2. no. num. 12. Guido Papæ, decisio. 566. Andr. Iser. in constit. Neapoli. tit. de officio magistri iusticiarij in Cōstitutione Statuimus. nu. 10. & Matth. de Afflict. ibi lib. 1. tit. 37. nu. 29. Rebuf. in leges regias 1. Tomo. tract. de senten. prouisio. art. 3. gl. vlt. col. 2. est & hæc opinio Communis, vt testatur Fulgo. in d. l. vnica. Contrariā tamen sententiam mihi videtur eligere glossa in d. l. vnica. dum hanc vltimo loco ponit, quam sequitur ibi Franciscus, Accursius. Quibus suffragatur textus ex diuo Hieronymo in epistola ad Fabiolam de veste sacerdotali in cap. vidua. 34. distinct. Vidua enim, inquit, est, cuius maritus mortuus est. Huc etiam pertinet, quod ex propria significatione, & stricta, vidua dicitur ea, cuius maritus mortuus est, non ea, quæ nunquam virum habuit, siquidem Iurisconsulti responsum in d. l. malũ. ex lata significatione procedit, vt placet Socino in cap. ex tenore. de foro comp. num. 6. Felino in dict. cap. significantibus. de offic. delegat. num. 8. & Alciato in d. l. malum. Hæc verò lata significatio, non est admittenda in hac quidem specie, & in hoc casu, vbi agimus de priuilegio aduersus iuris Communis regulas exorbitanti. Deinde communis Vsus loquendi, qui maximam in his rebus authoritatem habet, l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de lega. 3. viduam illā appellat, quæ maritũ habuit, & amisit, non autem eam, quæ cœlibem vitam egit. glos. in d. l. malum. Abb. in d. c. ex tenore. ad fin. Quibus sanè rationibus ipse adducor, vt existimem, hoc priuilegium, cuius mentio fit in d. l. vnica. his tantùm viduis concessum esse, quæ maritũ habuêre, non his, quæ cœlibem egêre vitam. Huic sententiæ non oberit text, in d. l. malũ. Nam pręter aliam responsionem, quam ex Soc. item & eam, quam ex Panor. adduximus, apparet, Iurisconsulti responsum potiùs pertinere ad quandam vocis similitudinem, & analogiam, quàm ad veram dictionis etymologiam. Quod Alciatus argutè ostendit ea ratione, quia vidua habet illud, vi, breue. Ouid. 1. Fastorum. "Sustinet in vidua, tristia signa domo." Sed si vidua dictio composita fuisset à væ, & duitate, deberet longo accentu produci prima syllaba, cũ eo longa sit in væcorde, & væsano. Obstat etiam Iurisconsulto, vt illa non sit vera etymologia, quòd vidua dicitur ab iduo, iduas, verbo antiquo, quod diuidere, separare, & priuare significat, inde Idus appellant diem diuidentem mensem. Hinc Horatius lib. 4. carminum. Ode. 11. ad Phyllidem, inquit: " Idus tibi sunt agendæ Qui dies mensem Veneris marinæ Findit Aprilem. " Vidua igitur dicitur, quasi à viro separata, eo priuata, seu orbata marito: authore Macrobio, libro 1. Saturnalium. c. 15. Hoc ipsum notant Huguitio Ioan. Fantucijs. & Archidia. in d. c. vidua. atq; hinc deducitur viduare verbum pro priuare, & orbare. Virgilius 8. Æneidos. " Tot ferro sæua dedisset Funera, tam multis viduasset ciuibus vrbem. " Quo in loco, inquit Seruius, propriè viduasset dixit, quia vrbs est generis fœminini, tametsi & verbum idem masculis aptari soleat. Cæterùm. Quia Cynus, Alber. & Bart. in d. l. vnica. existimârunt, arbitrio iudicis relinqui, quę personæ miseræ, aut miserabiles dicantur, vt his hoc priuilegium conueniat, fortassis Communis sententia tunc obtinebit, vbi aliqua fœmina iam grauis ætate honesta quidem, & quæ vitam cœlibem à iuuentute castissimè duxerit, præsertim vbi ex hoc non immineret grauissimum pręiudicium illi, qui ad iudices curiæ vocatur actioni propositæ responsurus, Atque ita iuxta hanc opinionem semel vidi hoc in Granatensi prætorio pronunciatũ fũisse, cùm quædam honesta fœmina, maior quinquagenaria, quæ nusquam maritum habuit, huius ciuitatis incola petijsset apud curiæ iudices regios, quo ad primam causæ cognitionem quendam vocari, vt actioni ab ea deductæ in iudicium responderet. Est & in hoc eodem tractatu obseruandum, hoc priuilegium concedi, etiam fœminis, quæ maritum habent, si is sit eis inutilis, nempe quia esset captus ab hostibus, exul, vel damnatus ad triremes regias, quod in specie tenent Felin. in d. c. significantibus. de off. delegat. nu. 8. & Rebuff. in d. gl. vlt. 2. col. Nam & Accu. in l. vlt. C. ad le. Faui. de Plagia. asseuerat, viduam dici eam, quæ maritum habet inutilem, cuius gl. magna cum laude meminêre. Ias. in l. vlt. ff. de off. eius, cui mandat. est iuris. Barb. in d. c. significantibus. col. 1. Alc. in c. 1. de præscript. 4. nota. vbi est text. ad hoc, & in c. inter corporalia. de transla. epis. iuncta glos. verb. inutilem, latè Catellia. Cotta in memorabilibus: dictione, vidua. Habent præterea viduæ aliud priuilegium, quo pupilli & similes personæ etiam vtũtur, vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiæ iudices regios, cuiquam agenti respondere, cuiuscunq; priuilegij ratione, quod traditur in d. l. vnica. C. quando Imperat. inter pupil. & vid. & est hoc priuilegium distinctum ab altero, cuius hactenus mentionem fecimus, quemadmodum eleganter distinguit regula l. 41. ti. 18. par. 3. & Docto. in dict. l. vnica. Matth. de Afflict. in dictis constitutionibus rub. 37. lib. 1. numero 14. verùm de ecclesia dubitatur, an habeat hoc priuilegium, quo possit reum laicum apud curiæ iudices regios conuenire extrà proprium domicilium? quam quæstionem tradidêre Andr. Iser. in dict. constitutione Neapolit. Statuimus. numero 3. & ibi Matthæ. de Afflict. numero decimosexto, dicentes: in regno Neapolitano decisum hoc olim fuisse, & decretum à Rege Roberto filio Caroli. 2. cùm esset is sui patris vicarius. Qua ratione in ea re[*]publica, ecclesia habebit priuilegium istud, quod vidua, & pupillus habẽt, tamet si iure cōmuni nō possit hoc ꝓbari, quia dicta l. vnica. C. quando Imperat. non loquitur, nec tractat de ecclesia, nec censetur ecclesia miserabilis persona, licet vbi ecclesia fuerit propria re priuata authoritate expoliata, possit expoliatorem, etiam laicum coràm quo maluerit iudice ecclesiastico, vel seculari conuenire. Ioan. And. & Doct. in cap. cum sit generale. de foro compet. Alex. in consi. 103. ad finem. lib. 5. qui fatetur, hanc opinionem esse Cōmunem. Idem asserit Io. Imo. in cap. si clericus. de foro cōpet. vbi hoc ipsum omnes Canonistæ frequẽtissimo suffragio admiserunt. Idcircò ecclesia poterit eligere iudicẽ ecclesiasticum, vel secularem, cum agere velit contra laicũ pro re, quæ per dolũ, aut violentiā ei fuerit ablata. Et tamẽ hi Doct. nec tractant, nec asseuerant, in hac specie laicum posse ab ecclesia conueniri apud curiæ regiæ iudices, extrà proprij domicilij forum. At in hoc Castellæ regno receptũ est, posse quò ad primā causarũ cognitionem, laicum vocari ad curię Regię tribunal ab ecclesia, si ea sit monasteriũ ex quatuor ordinibus mendicātibus, scilicet, Sācti Frāc. diui Augu. S. Domin. & Carmelitarum, vel sit monasterium monialium cuiuscunq; ordinis, & instituti, aut pauperum hospitale, etiamsi ecclesiæ istæ diuites sint, & pingue, ac opulentũ patrimonium habeant. Hoc etenim VSVS iam diu ita obtinuit ex pragmatica constitutione regũ catholicorũ Ferdinādi, & Elysabeth. l. 56. quę prohibet, tabelliōes, notarios & alios fori officiales ab his exigere laboris salariũ, aut stipendium. Quamobrem videntur ecclesiæ istæ, similes censeri pauperibus, & his quibus priuilegium d. l. vnicæ: competit. Idem erit in ecclesia, quę vniuersitatem, & collegium constituit, tandem quæcunq; ecclesia hoc ius habere videtur iuxta PRAXIM iā diu probatā, tametsi præter monialium quaruncunq; & monachorum mendicantiũ monasteria, cæteræ ecclesiæ pauperes minimè censeantur, quò ad immunitatem soluendi laboris stipendia publicis curiæ officialibus. Habuit verò quælibet ecclesia ex vsu forensi hoc priuilegium dict. l. vnicæ. quia minoribus, & pupillis, quorum res sub tutorum arbitrio sint, similes censeatur à iure. cap. 1. de in int. rest. quo in loco latiùs hæc similitudo disputatur, & rursus in capi. Auditis eod. tit. His accedit, quòd licet iure regio sit à iudicibus ad diffinitiuam, causarum examinatio expedienda, ordine quodam in albo iudiciario descripto, quod quidem Rabulam vulgò dicimus, sicuti pragmatica Regum catholicorum 40. statutum est, & deinde edicto, ac decreto Augustæ Elisabeth Carolo Cæsare absente anno 1536. ex visitatione Petrus. Pachieci, nunc Cardinalis Seguntini, quod & Philip. Hispaniarum princeps Caroli primis vicaria vsus potestate iterum sanxit, quemadmodum inter Granatensis Curiæ ordinationes extat typis excussum. fol. 117. & folio. 164. Tamen causæ pauperum, ecclesiarum his similium, & miserabilium personarum prius sunt diffiniendæ, ac examinandæ, non habita ratione tabulæ, nec huius albi, in quod referendæ nō sunt, ex ratione gl. in c. in primis. 2. q. 1. notat elegāter Rebuf. in Cōmentarijs ad leges regias, titul. de sent. prouisional. arti. 3. gl. vlt. col. 4. Deducitur etiā ex notatis per Rom. in l. si verò. §. de viro. ff. sol. matr. fallen. 25. Quibus suffragatur & aliud Caroli Cæsaris edictum anno. 1526. Quo decreuit, causas pauperum, & miserabilium personarum breuiter, ac semota dilatione, diffiniendas esse. Extat verò hoc decretum Granatæ typis excussum inter eius Prætorij ordinationes. Tandem VSV obtentum est, vt die Sabbati cuiuslibet hebdomadæ causæ pauperum, & monasteriorum, quæ pauperibus æquiparantur, omninò examinentur ad earum expeditam diffinitionem. Hoc tamen priuilegium, quod pauperes, & his similes obtinent, minimè admittendum erit in causis, quarum æstimatio minor sit sex mille quadrantibus, quos ipse marauedinos æreos huius tẽporis interpretor. Nam pauperes non poterunt ad curiam trahere, nec vocare pro his causis aliquẽ inuitũ. Sic etenim Carolus Rex, & Cæsar inuictissimus statuit in Madricio totius regni conuentu, anno 1534. l. 130. Est & in hoc tractatu elegans quæstio, an vidua, pauper, pupillus & his similes personæ possint ad curiam regiam, quò ad primam causarum audientiam, & cognitionem vocare aliquem ex his, qui simile priuilegium habent? & sanè videbitur quibusdam, hoc non esse permittendum ex eo, quod pariter priuilegiatus non potest vti priuilegio suo contra habentem par priuilegium. l. sed & milites. ff. de excusat. tutor. l. verum. §. itẽ quæritur. ff. de minorib. text. in Aut. de sanctissimis episcopis. §. sed & hæc pręsent. collat. 9. tradidêre latè Bar. in Aut. quas actiones. numer. 3. C. de sacro sanct. Eccles. & ibi Iaso. Idem Ias. in §. rursus. de action. numer. 56. Abb. in cap. auditis. 2. colum. de in integr. resti. Idem Abb. Felin. Dec. numer. 51. & Augustinus Beroius. num. 451. in cap. in præsentia de probat. Hippo. singu. 99. Alb. in l. vltim. vbi est tex. elegans. ff. ex quib. caus. maior. Ipse idem explicui de præscriptione Ecclesiæ contra aliam Ecclesiam in reg. Possessor. de regu. iur. in 6. 2. relectionis parte. §. 2. num. 4. Pręsertim hoc ipsum cōstat quia vterq; tàm actor, quàm reus habet priuilegium idem, non in genere, sed in specie in hac causa, nempe, quod non possit extrahi à proprij domicilij foro, & possit ipse quecũq; ad curiā regiam vocare, vt constat. Est verò COMMVNITER receptũ, non posse quem vti priuilegio proprio aduersus par priuilegium habentem, vbi vtrunq; priuilegium concurrit in eadem causa speciale. Igitur probatur, quod ab initio constituimus. Rursus idem constat, quia vtrumq; priuilegium procedit ab eadem causa, nempe miserationis, & ideo non est locus huic actoris priuilegio contra reum, par priuilegiũ habentem, iuxta COMMVNEM omnium resolutionẽ, quam probat text. optimus in cap. cùm causam. de præb. vbi Panor. Sed quò meliùs quæstio ista intelligi valeat, & discuti, constituam separatim aliquot casus, qui possunt contingere, atque in his adijciam, quid iure ipse respōderẽ, & item quid viderim quandoque seruari. Primus etenim casus constituitur in pupillo, qui in iudicium ad curiam Regis, quò ad primam causæ cognitionem, proprio suffultus priuilegio vocat pauperem, viduam, vel miserabilem personam. Et planè Matthæ. Afflict. in constitu. Neapol. lib. 1. rubr. 36. nu. 35. respondet, hoc fieri posse, nec à reo hoc forum Regium rectè declinari. Quia causa ætatis, quæ naturalis est, debet præferri causæ accidentali, quæ constat ex paupertate, vel viduitate. l. qui habet. ff. de tut. vbi Baldus teste Afflicto hoc ipsum notat in specie. Ego verò apud Bald. legi, ætatis causam esse naturalem, ac denique præferendam causæ paupertatis, quæ accidentalis est, & tamen Bald. non tractat quæstionem istam, & loquitur vbi vtraque causa in eadem contingit persona. Idcirco non rectè inducitur Baldi authoritas ad casum, quo de præiudicio alterius agitur, alteriùs (inquam) par priuilegium habentis. Deindè falsam esse censeo Afflicti opinionem, quæ tamen posset inde rationem habere, quod habens priuilegium in specie, vti potest priuilegio aduersus par priuilegium habentem ex eadem causa speciale, vbi prioris priuilegij ratio maior est, aut fortior. l. verum. §. vlt. ff. de mino. Bal. Bar. in d. Aut. quas actiones. explicat eleganter Dec. in d. c. in præsentia. numero 51. plura ad hoc allegans. Nos verò arbitramur, in hac quæstione, quam tractamus, non posse admitti hanc argumentationem, quia non sit maior, nec fortior ratio eius priuilegij, quod datur pupillo, quàm eius, quod datur viduis, & pauperibus. Et prætereà multis rationibus conabimur, hāc tollere in hac parte argumentationẽ. Primò, quia Bar. Bal. & aliorum conclusio procedit, quando priuilegium vtrunque est diuersæ speciei, in hoc etenim casu Doctores loquuntur. Nos verò agimus de duobus priuilegijs, quę eiusdem speciei sunt, scilicet circa forum, & ab eadem causa procedunt saltem generali, nempe à commiseratione, licet eorum quodlibet procedat à diuersa commiserationis causa: Secundò, quia vterque hac in parte tam actor, quam reus agit de damno vitando. reus (inquam) ne cogatur extrà proprium domicilium litigare. Atque ideo cessat ratio communis, quæ in di. l. verum. §. penult. admittit priuilegium contrà priuilegium, ex eo, quod actor agit de damno vitando, reus verò de lucro captando, quasi in hac quæstione à contrario argumentemur, cum reus ipse itidem vt actor agat de damno vitando. Tertiò, constat, non esse maiorem miserationis causam in pupillo, qui forsan diues est, quàm in paupere, aut vidua quæ tutorẽ nullũ habet, qui eius res tutetur, quem tamen minor pupillus habet, cuius causa ideò tutior est, quòd fideiussores regulariter dentur, qui promittunt, rem pupilli saluam fore. Igitur non est maior, imò minor in pupillo priuilegij causa. Quartò, si res ista ad contentionem deducatur, dixeritq́; pupillus actor, se posse vti priuilegio contrà habentem par priuilegium, rursus & reus pauper dicet, se velle vti contrà pupillum proprio priuilegio, quod in hoc habet, vt inuitus non conueniatur extra proprium domicilij forum. Quintò, esset equidem inutile, priuilegium, quod habent miserabiles personæ, ne possint inuitæ vocari ad iudicium, extrà proprij domicilij forum, si habens par priuilegium, posset eas vocare ad curiam Regis. Quod manifestè constat, cùm quilibet iure communi, non possit extrà proprium domicilium citari ad curiam Regis, nisi ab his, qui habent hoc priuilegium vocandi reos ad Regis curiam, vt paret: Igitur vt aliquid operetur priuilegium datum miserabilibus personis, oportet quod id intelligatur etiam ad petitionem aliorum simile habentium priuilegium. Sextò, idem probatur, quia priuilegium actoris deuiat à iure communi, & eius regulis, priuilegium autem rei iuri communi conuenit, siquidem reus in proprio eius foro, & domicilio cōueniendus est, actorq́; sequi debet forũ rei iuxta iura vulgaria. Sed inter paria habentes priuilegia, præferturis, qui habet priuilegium iuri communi conueniens, aut saltem magis consonum regulis iuris. notant Bald. in l. si quis in graui. §. vlt. & in l. seq. incip. qui posthumus. ff. ad Sylla. Aret. cons. 83. col. 4. Dec. in dict. cap. in præsentia. de probat. nu. 51. Ergo reus miserabilis persona habens priuilegium, quod non possit extra proprium domicilium conueniri, cùm hoc sit iuri cōmuni magis consonũ, præferendus erit actori habenti priuilegium contrariũ regulæ iuris cōmunis, vt possit quemlibet ad curiam Regis vocare. Septimò hæc eadem opinio deducitur ex PRAXI, & vsu, qui diu apud Hispanos obtinuit in expediendis literis regijs in fauorẽ viduarum, quæ Regem ipsum, ipsiusq́; summos iudices elegerunt ad cognitionem & decisionẽ propriarũ causarum. Dantur etenim literæ regiæ ad inferiores iudices, quibus eis interdicitur cognitio causarũ huiusmodi, & litiũ, quæ propriæ viduarũ sunt, ipsis viduis inuitis, & declinātibus inferius tribunal, ac postulantibus earum causam ad curiam regiam remitti. Quæ quidẽ literæ solis viduis dantur, non alijs miserabilibus personis, tametsi l. vnica. C. quando Imperator inter pupil. & viduam. ac leges regiæ pari ratione, & iure de omnibus tractauerint. Deniq; in hisce legibus agitur de priuilegio miserabiliũ personarum, vbi ipsæ personæ agere velint, at si conueniantur, & vocentur ab alijs ad iudicium coràm iudice inferiori, quod possint declinare hoc forum, & petere, vt apud iudices curiæ causæ examinentur: nō cauetur in dict. l. vnica. nec in dictis legibus regijs, si rectè intelligatur Cæsarea responsio, dum inquit, iudiciũ nostræ serenitatis orauerint. Et tamen glo. inibi vult, quod possint hæ personæ iudicis ordinarij forum iuxta propriũ domiciliũ declinare, & petere, quòd apud curiæ regiæ iudices conueniantur. Sic enim visum est Accursio, ibi verbo, perhorrescunt. Quo in loco scribit Cynus, secundā illius constitutionis partem tractare casum, & speciem, in qua solùm agatur, & versetur dubium, vbi persona miserabilis agere vult. non vbi ipsa in iudicium vocatur actori responsura. Nihilominùs literæ prædictæ decernuntur in viduarum fauorem, exceptis expressim quinq; casibus. Quorũ primus est, vbi vidua velit hoc priuilegio, aut hisce literis vti contra viduam aliam, minorem, & orphanum. Idem ipse censerem, quoties vellet his literis vti contra pauperem, aliamuè miserabilem personam. Secundus, in causis quæ nondum habent æstimationem sex mille marauedinorum. Tertius, vbi causa fuerit cæpta coram iudice inferiori per litis contestationem, absq; fori præscriptione, & exceptione declinatoria tribunalis inferioris. Quartus, si causa criminalis sit. Quintus, vbi actum fuerit de reditibus regijs à vidua exigendis. Nam in hisce casibus non licet ei viduæ, quæ vocata fuerit, ad iudicem inferiorem, eius tribunal declinare. Ecce ꝙ primus casus manifestè ostendit vsum, & PRAXIM huius opinionis, quā modò aduersus Mat. de Affl. ꝓbamus. Octauò hanc interprætationẽ, & intellectũ ad l. vnicam. absq; vlla distinctione miserabiliũ personarum tenent Andr. Iser. in consuetu. Neapoli. Statuimus. rub. de offi. magistri iustitiarij. nu. 4. & seq. ipsemet Afflict. in d. lib. 1. constit. Neapol. rub. 37. & rursus nu. 21. Idem in decisio. Neapoli. 257. Sensêre Ioan. Andræ. Domi. Anchar. & Francus in ca. 1. §. & idipsum. de priuilegi. in 6. optimè Lucas de Penna in l. ne ad diuersa. C. de silentiar. lib. 12. post Iacobũ à Bello visu, quẽ ad hoc expressim citat. Secundus tandem casus contingere poterit, quādo vidua agens contrà pupillum, pauperem, vel aliam viduam, vult vti hoc priuilegio dictæ l. vnicæ. & planè non poterit eo vti, quod ex prænotatis fit satis manifestum, & notant Andræ. Iserni. Matt. de Afflict. Lucas de Penna, & Iacobus paulò antè adducti. Tertius erit casus, vbi pauper agit contra viduam, pupillum, vel ecclesiam pauperem, velitq́ue eos ad Regis curiam vocare, prætermisso iudice ordinario domicilij. Et profectò eisdem rationibus, & authoritatibus Isern. Matthæ. de Afflict. & aliorum non poterit hoc vti priuilegio. Quartus casus facilimè ex his deciditur, vbi pupillus agit contra pupillum: non enim poterit actor reum trahere ad curiam extra proprium domicilium, sicuti apparet ex prædictis, & notant Lucas de Penna Iacob. à Bello visu, quorum paulò antè meminimus. Quintus deducitur ab huius controuersiæ rationibus casus, quoties aliqua miserabilis persona, nempe, vidua, pupillus, vel pauper vocauerit in iudicium apud iudicem ordinarium, ipsius domicilij rei conuenti, alium pupillum, viduam, vel pauperem: ipse verò reus declinet iurisdictionem illius iudicis, ac petat causam deferri ad curiam Regis. Et sanè res est, vt mihi videtur, expedita, quod nō sit admittẽda istæc exceptio fori declinatoria, quia reus est in malitia, & actor ęquè priuilegiatus, elegit forum secundum ius commune, semoto quolibet priuilegio, & ideò præferendus sit. Sic etenim visum est Iacob. Lucæ. de Pen. Iser. Afflict. & alijs modò præcitatis. Nec poterit congruè exemplum aliquod huic casui aptari, nisi in viduis, quæ habent ex literis regijs ius declinādi propriũ forum, & proprij domicilij tribunal, quẽadmodum in primo casu latè tradidimus. Sextò, deinde poterit contingere, quòd in eo loco vbi est curia Regis, eiusq́ue auditorium pupillus, vidua vel pauper ad iudicium iudicis ordinarij, & inferioris vocatus nolit hoc tribunal declinare, & tamen vocatus ad curiæ iudices ad petitionem actoris petat obnixè, causam ad ordinariũ eius loci forũ deferri. In hoc equidem casu poterit reus vti ꝓprio priuilegio secundum Iser. nume. 14. & Afflict. nume. 34. in constitutionibus Neapol. rubr. 37. Quibus suffragatur, quòd licet alioqui, vbi reus habet plures iudices ex iure communi, electio sit actoris, vt nos adnotauimus lib. 1. Vari. resol. c. 18. num. 6. attamen vbi reus habet plures iudices ex priuilegio, ipsiusmet rei est electio, non actoris. authore Bal. in l. cum clericis. C. de episcop. & cleric. quem sequuntur Afflic. in d. rub. 37. nu. 18. & Bart. Soci. cons. 94. col. 2. lib. tertio. Septimò, vbi quis habens priuilegium d. l. vni. vocaret ad curiā Regis eum, qui non haberet priuilegium declinādi curiam, nec petendi remitti causam ad proprium domicilium: tametsi habeat is priuilegium vocandi aduersarios ad curiam. Nam si reus hîc velit obtinere, quòd causa ad iudicẽ proprij tribunalis, & domicilij remittatur, profectò ex pręnotatis constat, non esse hanc causam deferendam ad iudicem inferiorem, sed eam in curia examinādam esse, cùm hic reus non habeat ex priuilegio duos, aut plures iudices, imò tantùm vnũ: actor verò habeat priuilegium eligendi iudicem, quem (vt opinor) reus minimè poterit fori pręscriptione declinare. Ex emplũ autem huius casus non pōt commodè constitui in his, qui nominantur in d. l. vnic. Quibus cōpetit ius declinandi quodcunq; tribunal extra proprij domicilij forum, etiam curiæ regiæ iudicis. Idcircò erit perquirenda persona, quæ huius conclusionis exemplo possit subseruire, ex his, qui agẽtes possint ad Regis curiam reos vocare, & hac ratione habeant ex priuilegio plures iudices, præcisè tamen valeant apud regem, vel in proprio domicilio ab actoribus, vt rei conueniri, & ideò dicantur vnum tantùm iudicem habere, quando ab alijs ad iudicium vocantur, quippê qui non habeant iudicum electionem, id verò fortassis statim constabit. Octauò, si alicuius castri, villæ, vel ciuitatis communitas actio nem aliquam in iudicium deduxerit, aduersus eius dominum, & apud curiæ Regis iudices, atq; ipse dominus iure orphani, & minoris, aut iure viduitatis, similiue causa velit declinare regiæ curiæ iudicium, quò ad primam causarum cognitionem, & petat causam remitti ad forum domicilij profectò is nō obtinebit, vel ex eo, quòd tribunal proprij domicilij sit manifestè suspectum in causa ipsius, cuius propria est, quæ inibi exercetur iurisdictio. Igitur hac in specie nec vidua, nec minor, & orphanus poterunt vti priuilegio, quo alioqui possent etiam apud curiæ iudices conuenti petere, causam ipsam, quò ad primā cognitionem ad proprij domicilij iudices deferri. Ipsa verò cōmunitas ab ipso domino eiusdem agente, ad curiam Regis vocata, etiam si dominus maior ætate sit, non poterit hoc declinare tribunal. Cōmunitas etenim alicuius oppidi quò ad primam causæ cognitionem potest à quocunq; ad regiæ curiæ tribunal vocari, nec id declinare valet, quemadmodum vsu forensi est hactenùs satis receptum. Et probatur ex l. 37. stili. Nonò, vbi lis esset cœpta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, nō posset vidua petere, causam istam tractari in curia principis, nec ad eam referri, etiam si vidua iure minoris ætatis peteret in integrum restitutionem aduersus litis contestationem ex causa erroris, quo decepta litẽ contestata fuerit absq; fori præscriptione, & declinatoria exceptione. Huius equidem opinionis sum ob fauorem ordinariæ iurisdictionis, & quia non admodũ læditur ex hoc errore minor, etiam si Matthæ. de Afflict. in constit. Neapo. rub. 36. nu. 24. contrarium responderit. Solet autem dubitari, an priuilegium hoc viduarum, & pupillorum, de quo hactenus egimus, prosit litis consortibus, & his, qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt? Qua in re maximè obseruanda est responsio Cæsaris in l. vnica. C. si in communi eademq́; causa. Et præterea animaduertendum, an possit commodè diuidi causæ cognitio, & examen, quòd latè tradit, & expendit Mauritius Dolanus in tract. de in integ. test. cap. 185. & sex capitibus sequentibus. eum legito. THEMA CAPIT. VIII. Clericus hæres laici, an possit ad seculare tribunal pro hæreditatis rebus & iuribus vocari. SVMMARIA. -  1 Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiamsi Clericus sit institutus hæres. -  2 Clericus laici hæres litem coram seculari iudice captam cum defuncto, apud eundẽ iudicem prosequi tenetur. -  3 Intellectus l. venditor. ff. de iudic. & l. regiæ. 57. titul. 6. parte 1. -  4 Clericus laici hæres, nondum cæpta lite apud secularem cum defuncto, vocandus est pro actione hæreditaria ad iudicem ecclesiasticum, Et quid iure regio partitarum? -  5 Executio instrumenti publici, an poßit peti ex lege regia contra Clericum, & coram quo iudice petenda sit? CAPVT VIII. VIDI non semel disputari, possitne clericus in sacris constitutus, & laici hæres, ad iudicium fori secularis vocari, ratione illius hæreditatis, quemadmodum potuisset dubio procul laicus ille, cui successit? Quam quæstionem aliquot expositis casibus, conabor examinare, quos ipse scio frequenter, discuti apud Forensia tribunalia, quorũ diffinitio conclusionibus distinctis quandoq; constabit. Prima conclusio huius rei examini præuia sit insinuatio, publicatióue testamenti à laico facti, etiamsi clericus hæres sit, fieri debet apud iudi[*]cem secularem. Hanc conclusionem probant Bald. & Corne. in l. omnia testamenta. C. de testam. Bald. in Auth. clericus. & in l. repetitas. C. de episcop. & Cleri. Gulielm. Benedict. in cap. Rainutius. de testa. verb. & vxorem. nume. 420. Ioan. Andr. & Abb. in cap. vlt. de fide instrum. Stephanus Aufrer. in Cle. 1. de offic. ordi. reg. 2. fallentia 11. Barbat. in c. si hæredes. de testa. nu. 10 quo in loco idem ipse adnotaui, nume. 3. est & ad hoc regia lex 4. tit. 2. lib. 5. ordin. in secunda eius parte. Nam prima pars, quæ aliud respondet, deducitur à l. 13. titul. 5. lib. 3. fori, quæ fuit etiam comprobata per Regem Henricum 3. in hisce legibus, quas de pœnis delictorum anno domini M. CCCCI. in vrbe Taurina tulit. Secunda conclusio. Lite cæpta contra laicũ apud secularem iudicem, eaq́; pendente, si mori con[*]tigerit laicus, clerico hærede relicto, iudex secularis ad diffinitionem vsq; etiam contra clericum causam istam tractabit. Huic conclusioni fuffragatur, tex. in l. venditor. ff. de iudic. vbi Iurisconsultus respondet, venditorem, qui velit defendere ratione euictionis emptorem ab actione contra eum proposita, teneri defensionem hanc prosequi coram iudice, qui de Ista causa, & actione cognoscere cęperat. Quæ quidem responsio locum obtinet, etiamsi venditor clericus sit, quod cautũ expressim est l. 57. titul. 6. part. prima. Idem tamen iure communi quoad clericum venditorem, tenent apertissimè Bald. Fulgo. & Lancelo. Dec. ac sensit Albe. in d. l. venditor. August. in l. non solùm. §. quod vulgò. ff. de vsucap. optimus tex. in l. 1. C. vbi in rem act. Panor. & Anto. Burgensis in cap. vltim. num. 16. de empt. idem Abb. in c. quoniam frequenter. §. in alijs. nume. 28. & ibi Anto. Cardi. [*]& Soc. num. 127. vt lite non contesta. Ancha. in reg. ea quæ. de regu. iur. in 6. q 17. Bald. in Auth. clericus. 2. col. C. de episc. & Cleric. Lanfrancus Orianus in tract. de arbitris. q. 47. Pulchrè Bar. Socin. consil. 91. lib. 3 versic. circa vltimam difficultatem. Qui fatetur hanc opinionem communem esse. Idem asserit Lancelot. Decius in dicta l. venditor. Eandem opinionem sequuntur dicentes, eam seruari in regno Franciæ, Stephanus Aufreri. in d. Clemen. 1. de offic. ordin. regula secunda. Fallent. 5. & Gulielm. Benedi. in capit. Rainutius. verb. & vxorem nomine Adelasiam. numer. 417. Tametsi contrariam sententiam probant, & sequuntur Paul. Castr. Angel & Iacobi. in dicta l. venditor. asseuerantes, illud responsum non procedere in clerico venditore. Idem Imol. in dict. §. quod vulgo. Ioan. de Platea in l. 3. C. de iure fisci. ex authoritate Accursij ibidem, qui existimat, decisionem Iurisconsulti in dict. l. venditor. minimè obtinere in fisco venditore, quod ibidem Bart. & alij adnotârunt. Imò & Angel. Aretin. in §. actionum. de actioni. numer. 19. asserit opinionem Pauli de Castro seruari in PRAXI, Ad similitudinem fisci venditoris, qui si velit defendere emptorem ab actione contra ipsum iam in iudicium deducta, poterit causam ab eo iudice eximere & eius cognitionem deferre ad propriam ac peculiarem fisci iudicẽ, vt probari videtur quibusdam in d. l. 3. cui ex aduerso respondetur, nihil ibi esse speciale in fisco, sicuti Bald. super eandem legem explicat: Aut nihil refert fisci priuilegiũ quoad alios, quibus iure idem concessum non est, secũdum Burgensem in d. c. vltim. & Soc. in d. cons. 91. qui scribit, casum illum, cuius mentio fit in d. l. 3. esse maximè distinctum à d l. venditor. vbi Lancel. Dec. tenent, quoad speciem l. venditor. nihil esse in fisco speciale. quod & Socin. probare nititur. Sed & pro Paulo Castrensi adducitur authoritas Speculatoris tit. de primo, & secundo decreto. §. restat. versicu. quid si num. 24. & tamen non refert illius sentẽtia, nec ad hanc quæstionem quidquam facit, saltem nō vrget. Etenim Speculat. tradit eleganter, quòd clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum vel emphyteusim. Nam hisce verbis non concedit Speculator, causam istam tractandam esse cum emphyteuta, vel feudatario clerici apud iudicem ecclesiasticum, quia propter ius, quod habet ipse reus laicus in iudicium vocatus, tractabitur apud iudicem secularem, nec poterit clericus directum dominium habens ac suscipiens defensionem rei, causam aduocare ad iudicium ecclesiasticum, quemadmodum explicat Abb. in d. cap. quoniam frequenter. §. in alijs. num. 28. quasi eo authore aliud sit respondendum, vbi clericus, vt defensor necessarius, vocaretur in iudicium ad defensionem coloni, vel inquilini qui nullũ habent ius in re. Tunc enim clericus rei petitæ dominus verus habens dominium vtile & directum, ad iudicium vocatur, rem propriam proprio nomine defensurus. Et ideo cùm ipse tunc litiget, causa tractari debet apud iudicem ecclesiasticum. Idem tenent Anton. & alij in dict §. in alijs. Rursus & aduersus communem adduci solet, glos. in cap. clericus nullum. 11. quæstio. 1. cuius sensus in id tendit, quòd quamuis clericus pręstet emptori coram iudice seculari authoritatem, & defensionem, litiq́; adsistat eam assumens, vt verè propositam contra emptorem: non ex hoc dicitur litigare coram seculari, nec dicetur de eius foro esse. Quibus equidem verbis potiùs probatur Communis opinio. Etenim hæc lis verè tractatur contra laicum emptorem, & sententia contra eum fertur, fitq́ue contra eum executio. Nec poterit clericus actorem cogere, vt aduersus seipsum & clericum agat, cùm emptor possideat, & contra ipsum possidentem nomine, & iure proprio sit agendũ. Quibus sanè adducor, vt existimem iure Romanorũ adhuc seclusa lege regia priorem sententiā, quæ Communis est, veriorem esse, & secundum eam fore intelligendum text. in d. l. venditor. Idemq́; erit etiam, si lis nondum fuerit per litis contestationem cœpta. Nam si actor aduersus emptorem laicum actionis formula vsus, libellum in iudicio dederit iudici, hoc sat erit, vt causa illa coràm iudice seculari tractetur, & diffiniatur, etiā si clericus venditor suscipere voluerit defensionem emptoris. Quod notant in specie Bar. Socin. in d. consi. 91. & Anto. Burgen. in d. c. vlt. Licet Ang. Aret. in d. §. actionum. nume. 17. existimet, communem opinionem non aliter admittendā esse, quàm si lis fuerit per contestationẽ cæpta. Deniq; ipse censeo, idem esse, vbi ecclesia rem vendidisset, ac vellet emptorem defendere. Nam si emptor conueniatur apud iudicẽ secularem, ecclesia nō poterit eius defensionẽ assumere ea lege, vt ad ecclesiasticum causa tractanda remittatur: secundum Ang. in d. §. quod vulgò & Alberi. in d. l. venditor. Hinc ergò constat lite cæpta contra laicum defunctum apud iudicem secularẽ, eius hęredem clericum teneri ad eius prosequutionem coram eodem iudice, ad finem vsq; litis: nec posse forum istud declinare. Quod in specie tenẽt Imo. in l. si eum hominem. ff. de fideius. Ias. in Authẽ. quas actiones. num. 39. C. de sacros. eccle. Paul. Castre. Roma. Alex. & ibi Curti. Iunior. in eius addition. in l. si constante. §. vlt. ff. solut. matri. Ang. Pau. de Cast. in l. hæres absens. in princ. ff. de iud. vbi est ad hoc tex. optimus. & in l. si quis postea. ff. eo. tit. & in l. 3. C. de hære. acti. Rursus & idem tenent Barba. in c. quia V. de iudic. nu. 45. Aufreri. in Cle. 1. de offi. ordi. reg. 2. fallent. 6. Ad idem conducit admodum, quod traditur in l. 2. §. ex his. ff. de verb. obl. l. vbi cæptum. ff. de iud. c. pro posuisti. de foro compet. & quæ notantur ab Ange. in l. tam ex contractib. ff. de iudic. Probatur verò hæc secunda conclusio lege regia Partita. in l. 57. ti. 6. part. 1. quæ in hunc sanè modum vulgò circunfertur. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, ẽ otro alguno demanda cōtra aquel lego, por razon de aquel auer que heredo ode danno que ouiesse fecho, tenudo es el clerigo de faser derecho ante aquel iuzgader seglar do lo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Hæc autem verba, vt possint sensum iuri, & menti legislatoris conuenientem habere, sunt sic intelligenda iuxta vulgarem hanc lectionem, quòd clausula illa (por razon de aquel auer que heredo) referatur ad illam, tenudo es clerigo. Quasi velit lex, clericum laici hæredem, teneri ratione hæreditatis, & iure hæredis prosequi apud iudicem secularem litem cæptam, coram eodem iudice aduersus laicum illum, cui extitit hæres. Et dum lex dicit (que heredo se entiende el clerigo.) atq; ibi, danno, que vuiesse fecho. scilicet, el lego. Sic etenim est regia Constitutio explicanda, tametsi subsit maxima suscipio eam esse vitio scriptorũ & impressorum corruptam. Tandem Gregorius Lopez regius apud Cæsarẽ consiliarius, vir equidẽ, vt in omnibus, quæ vtriusq; iuris exercitationẽ attinent, sic in hisce legib. expurgandis & elimandis diligentissimus, legem istam paucis mutatis verbis, ita legẽdam esse censet. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno ha demanda contra aquel lego por razon de aquel auer, o de danno que vuisse hecho, tenudo es el clerigo de hazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Verum contraria opinio placuit quibusdam ꝗ censent, clericum hæredem laici non teneri coram iudice seculari, prosequi litem iam contra laicum cui successit, cæptam. Atq; ideò erit denuò super eadem re, vel actione coram ecclesiastico iudice clericus conueniendus, cùm sit à iurisdictione seculari exemptus, & tandem iure proprio litem ipsam suscipiat, ac defendat. Huius opinionis authores sunt Anton. Imol. Abb. col. vlt. Feli. col. pe. in cap. quia V. de iudic. Rota in antiquis decisio. 552. & in antiquioribus prima de foro competent. Lance. Deci. Iacobi. & Curtius Iunior in d. l. hæres absens. in prin. e Iacobi. quòd secundum hanc opinionem vidit iudicari, & ab ea in Practica non esse recedendum asserunt Areti. & Deci. in d. c. quia V. tametsi Aret. de eius veritate dubitet, nihilominus ego veriorem esse opinor priorem sententiam, etiam iure Communi considerato, quā & in ecclesia, ac monasterio procedere existimo eisdem rationibus. Nam quòd Bald. & Salycet. scribunt in l. 1. C. si pendẽ. appe. mors inter. tunc obtinet cùm ecclesia, vel monasterium haberet ex priuilegio Papæ iudices peculiares similes illis, quos fiscus habet. Aut tandem cum ecclesia, vel fiscus non succedunt iure hæreditario, sed alia ex causa, nem pe ecclesia ex ingressu, & professione religionis, fiscus verò ex alia causa, præsertim quia maximè dubium est, an in fiscũ transeat instantia inchoata, quemadmodũ disputatur in d. l. si cōstante. §. vlt. & per Deci. post alios in d. c. quia V. Nec est necessaria hæc argumentatio à fisco ad ecclesiam. Siquidem licet fiscus non teneatur idem forum admittere, ac sub eo litem iam cæptam prosequi, non ex hoc consequitur, idem iuris esse in ecclesia. His omnibus ipse illud adiecerim, quod litis contestatio necessaria non est, vt in vniuersalẽ hæredẽ transeat instantia iam cæpta. lege si operarum iudicio. ff. de operis liber. l. si petitor. ff. de iudi. notant in specie Angel. & alij, præsertim Paul. Castrensi. in l. tam ex contractibus. ff. de iudic. textus optimus in l. defunctos. ff. de procuratoribus. Tertia conclusio, clericus hæres laici defuncti, nōdum aduersus eum cœpta lite, conueniendus erit apud iudicem ecclesiasticum, etiamsi vt lai[*]ci hæres ad iudiciũ vocetur ea actione personali, vel mixta, quæ aduersus defunctum actori cōperebat, Hanc conclusionem ex regula iuris canonici, & ciuilis notant expressim. glo. inibi recepta in regu. is qui in ius succedit alterius. de reg. iur. in 6 glo. Archid. Dom. & Præposit. in c. clericum nullus. 11. quęs. 1. Rota in decisionibus paulò antè nominatim adductis. Abb. Anto. & alij omnium consensu in c. quia V. de iud. Quo in loco Deci. asserit num. 11. non esse in hoc dubitandum. Bar. in l. hæres absens. in princ. ff. de iudic. & ibi Iacob. de Raue. Angel. Alberi. Cynus, Fulgosius, Iacob. & alij Communiter, vt testatur Curtius Iunior. idem tenent Cynus nu. 7. Bald. Fulgosius, & Iason nu. 39. in Auth. quas actiones. C. de sacrosan. eccle. Bal. in l. 2. C. vt in poss. legator. exquibus & his, quorum hi authores meminêre, constat hanc opinionẽ satis Cōmunẽ esse. Cui non oberit Iurisconsulti responsum in d. l. hęres absens. Nā intelligitur de priuilegio particulari ipsius hæredis: non de eo, ꝙ est iure Communi concessum, aut insertum intra ius Commune, & generale. Sicuti deducitur ex glo. ibi, & in l. 2. §. legatis. eo. tit. vel Iurisconsultus tractat quando forus defuncti respectu loci in hære de mutatur, vt ibi animaduertunt Fulg. & alij. Fuêre tamẽ apud veteres, qui Contrarium probare conati sunt, asseuerantes, clericum laici hæredem, his actionib. quæ aduersus defunctum iure dantur, posse vocari vt hæredem laici, apud iudicem secularem, etiamsi laicus ea ratione nusquam in iudicium ad incipiendam litem fuerit vocatus. Hāc opinionem veteres quidam olim probârunt, vt refert gl. in d. c. clericum nullus. & Alberic. in d. l. hæres absens. qui testatur, olim Bergomi pręuia disputatione, ac proposita quæstione ista, sic fuisse diffinitum ex authoritate Iurisconsulti in d. l. hæres absens. in prin. Horum sententiam sequuti sunt viri illi doctissimi, qui iussu Regis Alfonsi. 10. concinnandis, & congerendis huius regni legibus, quæ opere septem partito continẽtur, operam dedêre, quemadmodum apparet ex d. l. 57. tit. 6. Part. 1. iuxta literam, quæ quandoque rem istam in forensi controuersia disputantibus aptior visa est, his quidem verbis. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno demanda contra aquel clerigo por razon de a quello que heredo, o de danno qui vuiesse hecho, tenudo es el clerigo de fazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer si fuesse viuo." Hanc literam sensim agnoscunt Ioan. Lupi in rub. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39, nu. 8. & Roderi. Xuarez in repe. l. post rem. de re iudi. vbi tract. de intellectu legis regiæ de executione instrumentorum, & contractuum i. extensione ad regiam legem fol. 123. col. 4. atq; item author Summæ peregrine. dictione, clericus, est etenim hęc lectio, vt ex his authoribus deduci videtur, maioris quidem effectus, & quæ regiam decisionẽ vberiorem efficit ad secularis iurisdictionis authoritatem: tametsi iuri pontificio, ac denique receptissimæ opinioni omninò contraria: Nec video iustam aliquam rationem, à iure pontificio deductam, qua potuerint induci regiarum legum conditores, vt hanc sententiam probarent. Idcircò iudices regios admonitos esse velim, quod in eius Praxi exactissima diligentia inquirant, & scrutentur, sit ne seruanda huiusmodi lex, & an regia maiestas velit, eam seruari, præsertim, quia prior litera iustior ac verior est, nec vnquam viderim contrariam in Praxi receptā fuisse. Et nequis hac in controuersia, & quæstione dubitare valeat, quęnam sit legis regiæ ꝓbatissima lectio, lectorẽ admoneo, regio ædicto cautũ esse, Partitarũ leges publicè in iudicio, & in alijs actionib. seruandas fore, iuxta lectionem illā, quæ typis tradita, publicā habet authoritatẽ ex viri doctissimi Gregorij Lopez emendationib. has etenim regia maiestas publica, & certa diffinitione muniuit. Quarta conclusio, quoties clericus laici hæres in iudicium vocatur petitione hæreditatis, aliaùe actione personali, aut reali, quæ tamen non est hæreditaria passiuè, vt aiunt, tametsi ea tractetur super re ipsa hęreditaria, aut eius causa, non est ad seculare tribunal, sed ad ecclesiasticum vocandus. Probatur hæc conclusio in l. si fideicommissum. in prin. ff. de iud. vbi Bar. & alij, nec huic conclusioni oberit d. l. hæres absens. Nec item regia partitarum lex, quæ verè nihil aliud agit, quam extendere decisionẽ Iuriscōsulti ad clericũ laici hæredem, & rationẽ habet illius fori, ac tribunalis, vbi defunctus posset conueniri, si viueret, iuxta Communem omnium interpretationem, quę Iũrisconsulto traditur. Igitur si actio aduersus clericum proponatur, non ea quæ contra laicum eius antecessorem proponeretur, nec vt contrà hæredem laici, eiusùe in obligatione successorem, profectò in hac specie non est, cur possit clericus coram iudice cōueniri. Quinta conclusio. Executio contractus & instru[*]menti publici, quo laicus obligatus est ad certā pecuniæ quantitatem, vel aliud simile, petenda est coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huis laici hæredem. Huius opinionis ꝓbatio ex eo constat, quòd nulla fuerit verè, ac proprie captalis apud iudicem secularem, & ideò clericus non tenetur litem hac de re subire & tractare in tribunali iudicis laici. Imo pro huius contractus executione omnino est iudex ecclesiasticus adeũdus, est enim necessaria causæ quædam cognitio, atq; examinatio, quę aduersus clericum, nō est apud alium, quàm ecclesiasticum iudicem expedienda, quemadmodum in specie hoc voluêre Rotæ iudices, quorũ suffragia traduntur in d. decisio. 552. in antiquis. & decisio. 2. titul. de foro competen. in antiquioribus. Eandem opinionem (ni fallor ipse) probare videtur Rodericus Xuarez in di. extensione prima col. 4. & in extensione. 8. qui sequitur in effectu Bart. opinionem. in l. cunctos populos. nu. 29. C. de summa Trinit. & fide catho. dum is existimat, ex lege seculari, quæ statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, instrumentum publicum aduersus clericum in proprio foro, hoc ipsum priuilegium habere. Huius opinionis rationem ipse Bar. rursus probat in l. de quib. ff. de legib. in re. vlt. col. cui suffragatur tex. in c. cùm venissent. de eo, qui mit. in pos. cau. rei seruan. & in ca. constitutus. de in inte. restit. Lapus allegat 81. sequitur Barto. Calcane. in cons. 7. & tamen eius ratio Communi omniũ suffragio refellitur, siquidem statutum laicorũ etiā generale nullā agens mentionem clericorum minimè est aduersus eos obseruandum, licet nequaquam tollat priuilegia, quæ clericis, vel ecclesijs concessa sunt, cùm statuentes nullam habeant iurisdictionem in clericos. Qua ratione, ratio Bartoli, frequentiori Consensu improbatur, vt constat ex Felino in cap. ecclesia. de constitu. numer. 81. Decio ibi, nume. 50. tradit Rochus Curti. in c. vlt. de consue. q. 11. principali. Nihilo minùs ipse veram esse opinor Bar. sententiā in l. regia. lex etenim Imperatoris, aut principis iura imperij habentis, quę generalis, nec damnũ infert speciale clericis, aut ecclesijs, est ergà clericos, etiā in foro ecclesiastico seruāda. ꝙ probatur in c. 1. de noui ope. nuncia. & visum est Imolæ in c. continebatur. de his quæ fiunt à præla. sine consen. c. col. vl. Ias. in l. quotiens. C. de reivendi. nu. 24. Host. & Ioan. And. in c. vl. de solut. Ergo lex regia condita ab Hispaniarum Rege, qui apud eius subditos ius habet imperij, & quæ generaliter statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, etiam aduersus clericos vim habet, quippe quæ non inferat præiudicium notabile clericis, nec directò contraria canonibus sit. Nam sub his conditionibus, & qualitatibus leges secularis principis non recognoscentis superiorẽ, receptæ & probatæ videntur à summis Pontificibus in d. ca. 1. de noui ope. nunc. c. inquisitionis. de hæret. in 6. c. 1. de iuramen. calum. c. venientes. de iureiu. Notat longè, ac latè Fortu. in tractat. de vltimo sine illatione. 14. cuius, & aliorum nos meminimus in epitome de sponsa. 2. parti. c. 6. in princ. num. 20. Quod si publicum instrumentum aduersus clericum paratam habet lege regia executionem, ea executio petenda est, ac tractanda coram iudice ecclesiastico, non coram seculari: quemadmodum ex Bart. Rode. Xuarez, & Rotæ decisionibus constat, nec vnquam vidi, nec audiui in contrarium actum fuisse. His accedit, quod etiamsi apud Gallos clericus cogatur à iudice seculari chirographum suum agnoscere, postquam tamen agnouerit, causa est ad iudicẽ ecclesiasticũ deferenda, vt ipse cogat clericum soluere pecuniā debitā, sicuti scribunt & asseuerāt Rebuf. super leges regias, trac. de chirogr. art. 1. nu. 5. tomo 1. & Imbert. Rupel. libr. 1. Foren. instit. c. 24. & Pyrrhus item in consue. Aurelianens. ti. de execut. instru. c. 20. Fortassis in casu, & specie huius quintæ conclusionis respōdebit quispiam, posse huius instrumẽti publici executionem peti apud iudicem secularem, contra clericum hæredem laici, qui quidem laicus ipsum contractũ sub authoritate publica gesserat. Et hęc quidẽ sententia probabitur ex authoritate regiæ Partitarum legis, cuius modò mentionem fecimus in 3. conclusione. Nihilominus hoc dubiũ est propter multa, & proptereà quia dicta regia lex minimè tractat de contractus executione, quæ peculiares leges, & conditiones obtinet, propter quas, etiam si Roder. Xuarez, expressim asseueret, esse man dandum executioni contractum istum à laico factum, aduersus clericum eius hæredem apud iudicem ecclesiasticum noluit tamen cōcedere, eandem executionem fieri posse per secularem iudicem: tametsi Partitarum legem citauerit, & induxerit. THEMA CAP. IX. De causarum auocatione, & earum retentione: quę apud curiam quando fit. SVMMARIA. -  1 Auocatio causarum quid sit: & cui iure competat? -  2 Metropolitanus non potest causam à suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere absque appellatione. -  3 Auditores regij, nec legatus Romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. -  4 Duces, Comites, & Marchiones non possunt causas auocare à iudicibus ordinarijs. -  5 Causa semel ad curiam delata, non redit ad iudicis inferioris cognitionem: & quid vbi appellatio non est iustificata? -  6 Retineri potest causæ principalis cognitio in curia principis quando ex appellatione quacunque. -  7 Auocatio causæ cum decreto irritanti, quid operetur: & quid si fiat motu proprio. -  8 Intel. cle. vnicæ. de renũ. an ea obtineat in mandato, quod datum est ad præsentandum. -  9 Auocatio causæ facta ad alterius petitionem, quonam modo sit intelligenda. CAPVT IX. DIXIMVS non semel, causarum, ac litium examen apud regiæ curiæ iudices tractari quo ad appellationem frequentius, quandoq; tamen, quo ad primam causarum cognitionem, in quibusdam casibus, quos vulgò curiæ casus appellamus. Nunc verò id in cōtrouersiam incidit, an curię iudices possint causas & lites corā iudicib. inferiorib. pendentes ad eorũ tribunal euocare. Aut sanè prohibere iudicib. ne de causis quibusdā cognitionẽ adsumere audeāt, eas in curia tractaturi? Forẽsis eꝗdem vsus aduocationẽ causarũ appellat hāc ꝓhibitionẽ, quā reuocationẽ dixit Roma. Pontifex in c. vt nostrum. de app. Et sanè quo faciliùs appareat huius quęstionis solutio, & pręsertim auocationis, ac retentionis discrimen, vtq; possint aliquot hac de re in præsentiarũ adnotari, p̃mittam libenter quid sit causarum euocatio. Est etenim euocatio, litis pendentis coràm inferiore ad principem, vel superiorẽ absq; prouo[*]catione facta translatio. Hāc fermè diffinitionẽ tradidit Rebuf. in tracta. de euocatio. q. 2. super leges regias Tomo 1. tametsi aliqua, vel omiserit, vel addiderit, quę ipse nec omittere, nec addere cōstitui, quippe qui videā diffinitionẽ pręscriptā à nobis optimè deduci ex d. c. vt nostrũ. de ap. & Iurisconsulto in l. iudiciũ soluitur. ff. de iudic. & his, quæ vtrobiq́; iuris vtriusq; Interpretes scripsêre. Fit autẽ litis pendentis euocatio propria, siquidẽ lis, quæ nondũ pendet, minimè dicetur euocari c. ad dissoluendũ. de despon. impub. l. decem. ff. de verb. ob. tex. in specie ista. in c. ecclesia. in 2. vt lit. penden. Hoc aũt ius auocandi causas, & lites pendentes nō cuilibet iure datur, sed tantùm principi, vel ei, qui liberè potest quacunq; in parte litis iurisdictionẽ iudicis tollere, & eā reuocare, denique illi, qui iudicare iusserit. Quemadmodum Iurisconsultus fatetur in d. l. iudiciũ soluitur. & probatur in d. c. vt nostrum. Is etenim, qui liberè iudicare iussit, & cui liberũ fuit causæ cognitionẽ huic vel illi cōmittere, & iurisdictionem dare, poterit eandẽ auocare, & quocunq; in statu causę prohibere, quod iudex ab eo datus de causa illa cognoscat. Princeps igitur auocare potest causas apud inferiora tribunalia pendẽtes, ex causa tamẽ id ab eo fieri debet, vt iustè fiat, sicuti Pau. Castr. censet in Auth. qua in ꝓuincia. C. vbi de crimin. agi opor. col. 1. ex quib. poterunt deduci aliquot illationes ad huius quęstionis vberiorem cognitionem. Primò hinc deducitur, episcopum posse auocare causam pendentẽ corā eius vicario, ꝙ ita Ioan. Imo. adnotauit in c. pastoralis. col. 2. de offi. ordin. quem sequitur Rebuf. in d. tract. de euocat. q. 5. Huius opi. ea est ratio, ꝙ episcopus solus, & liberè iurisdictionẽ propriam eius vicario commiserit, & ideò cōmissionem liberè poterit se reuocare, cùm sit idem tribunal episcopi, & vicarij. c. 2. de consue. in 6. c. Roma. in prin. de appellat. in 6. Secundò constat ex præmissis, Metropolitanum non posse causam auocare ab episcopo eius suffraganeo, cùm Metropolitanus sit iudex, quo ad episcoporum subditos tantùm ex causa ap[*]pellationis. capitu. Romana. paulò ante citato. Et ideò nisi ad eum appellatum fuerit, non poterit ipse causas tractare inter subditos eorum episcoporum, qui ad eius Metropolim pertinẽt. id ipsum notatur in cap. pastoralis. de offi. ordin. in c. 1. in princ. de foro compe. in 6. & in c. venerabilibus. in princ. de sentent. excommu. eodem lib. probaturq́; ea ratione, qua obtentũ est, non habere quem iurisdictionem in subditos eius, qui ei subiectus sit: & ideò licet Episcopus sit subditus Archiepiscopo Metropolita. non ex hoc sequitur, quod Archiepiscopus habeat iurisdictionem inter subditos Episcopi, aliàs quàm per appellationem. Hoc sanè constat ex ratione tex. in l. Modestinus. vbi gl. & Alciat. ff. de ver. signi. Bald. in l. ex placito. C. de rerum permutatio. col. 1. Ludoui. Gome. in regu. de familiaribus. Carpin. q. 14. notant in hac specie Curtius Iunior in consilio secundo, Chassanæ. in consuetudi. Burgun. rubric. 1. §. 4. versi. fui interrogatus. His accedit gl. communiter recepta in ca. 1. verb. agant. de offi. ordi. in 6. quæ scribit, Metropolitanum non posse dare ordines intra diœcesim suffraganeorum, ipsius suffraganei subditis. Idem notat Fel. in dicto c. pastoralis. col. vlt. principij. de offi. ordin. Domini. per tex. ibi in capit. cùm nullus. de tempo. ordin. n 6. nec ipsius Metropolitani subditis, qui nō potest solenniter exercere actus pertinentes ad ordinem episcopalem intra alienā diœcesim. glo. insignis in Clementi. vlt. de priuilegijs. verbo. etiam celebrare. Plura quidem possent ad hanc rem in exemplum, & similitudinem adduci ex cap. 1. & capitu. vt litigantes. de offi. ordin. in 6. gl. & ibi Iaso. in l. eum qui. ff. de iurisd. omnium iud. glo. Abb. & Felin. in c. pastoralis. de offi. de leg. num. 6. Felin. in cap. cùm ex officij. nume. 7. de præscript. & in dict. cap. pastoralis. de offic. ordi. Præsertim conducit ad hoc, quod Metropolit. non potest inter episco pi suffraganei subditos de nullitatis causa principaliter absq; appellatione cognoscere, sicuti cẽsent Philippus Francus in capitu. dilecto. de appellat. q. 27. Felin. & Deci. in cap. in literis col. vlt. de offi. delegat. Quorum opinio constat, quia iudex, qui nō potest adiri per querelam, non equidem poterit de nullitate tractare principaliter absq; appellatione. Archid. & Domi. in c. concertationi. super glo. verb. debitum. de appell. in 6. Metropolitanus autem non potest per querelam adiri. c. 1. de offi. legat. Ergo nec poterit is absq; appellatiōe nullitatis causam examinare. Querela verò dicitur, quoties causa defertur ad iudicem absq; appellatione, glos. Panor. & alij in c. querelam. de procurato. Corsetus in singularibus. verb. querela. Saltem propriè, licet quandoq; etiam dicatur ipsamet appellatio. gloss. in l. 3. C. quo. & quand. iudex. quandoq; dicitur criminalis accusatio. gl. in cap. Maximianus. 81. dist. cuius meminêre Cors. in d. verb. querelam. Fel. in c. querelam. de iureiuran. col. 1. Barb. in c. 1. col. 3. de offi. lega. Atq; hæc vera esse censeo, quanuis Panor. in dicto capitul. in literis. & in dict. capi. dilecto. probare conetur, & asseueret, Metropolitanum tractare posse inter subditos suffraganeorum, de nullitatis causa principaliter absq; appellatione proposita: idq́; videtur adnotasse ex Bartol. in l. si expressim. ff. de appellatio. colum. penul. qui scribit, causam nullitatis posse nō tantùm examinari apud iudicem, qui sententiam pronunciauit, sed & apud superiorem l. absentem. ff. de appellationi. l. accusatoribus. & ibi gl. C. eod. titu. notatur in l. præses. C. quo. & quando iudex. Hoc etenim verum est in superiori, qui potest adiri absq; appellatione, non autem in eo, qui tantùm est iudex ex appellationis causa: vt probatur in d. c. 1. de offic. legat. Sic deniq; Dux Marchio, vel Comes, qui iurisdictionem habet, & superior est ordinarijs iudicibus, quos Alcaldes ordinarios dicimus, non poterit causam nullitatis principaliter tractare super ea lite, quæ semel apud iudicem ordinarium ab ipso populo electum cœpta fuit, cum de hac causa non possit is aliter quàm per appellationẽ cognoscere, ꝙ satis constat, & in hac specie ita probat Petrus Nunius Auendanius in tract. de exequendis mandatis regijs c. 5. num. 4. Igitur Metropolitanus causam apud episcopum sibi subditum pendentem, non poterit auocare, idq́ue expressim tenet Ripa in c. cùm M. de constitu. num. 195. Tertiò apparet, regios auditores, qui in Pintiana & Granatensi curijs iura litigantibus præuia [*]causarum cognitione reddunt, non posse causas coràm iudicibus inferioribus pendentes auocare, cùm regulariter non possint hi supremi iudices causas examinare, nisi per appellationem ad eos fuerint delatæ. Imò quoties in quibusdam casibus, prima causarum cognitio curię iudicibus competit, speciatim excipitur, modo apud inferiorem iudicẽ lis minimè pendeat, accepta sit. Sic etenim tradidêre Montagna. & Boer. in tracta. de authorit. magni concilij. Rebuf. in tract. de euocatio. quæsti. 5. nu. 47. qui idem esse cẽsent, quo ad supremum Regis senatum, vt tandem Regis consiliarij non possint lites apud inferiores iudices pendentes auocare absq; speciali Regis consensu & decreto. textus optimus in l. solent. §. sicut autem. ibi, non autem debent incōsulto principè hoc facere. Fortassis tamen id commissum à principe, videtur supremo eius senatui absq; speciali eius consensu qualibet in causa requirendo, ꝓpter tanti concilij authoritatem. Quod in magno Franciæ cōsilio Boerius notat, in tract. nu. 157. Nec refragatur Petrus Rebuf. qui præscriptam conclusionẽ de causis nō auocandis ꝓbat in parlamẽtis, nō in magno consilio, nisi magni conciliarij velint euocare causas à Parlamẽtis. Hoc enim scribit, eis non permitti, absq; speciali regis consensu. Quartò hinc iure pontificio probatur, legatum Romani pontificis, non posse causas pendẽtes coràm iudicib. ordinarijs auocare, cũ sit locus præuentio ni inter eum, & ordinarios. c. si à sede. de præb. in 6. notant expressim Specu. ti. de legato. §. nunc ostendendum. versic. præmissa. Abb. in c. 1. col. 2. de offi. legat. Domini. in c. 1. in prin. de foro comp. in 6. Ripa in d. c. cùm M. de constitu. num. 195. Quintò de ducitur in praxi, non posse Duces, Comites, aut Marchiones, aliosùe iurisdictionem [*]habentes, qui sint inferiores, nec iura principis habeant causas pendentes apud, iudices ordinarios, quos Alcaldes ordinarios appellamus, auocare: quod planè constat ex eo, quod hi iudices ordinarij omninò sunt adeò firmam iurisdictionem habentes, quòd etiamsi ad plebis electionem per ipsum dominum confirmentur, & constituantur, nihilominus liberũ ei non est, eorum iurisdictionem impedire, aut tollere. Et ideò ante appellationem ad eum propositam, nequaquam poterit de causis pendentibus coràm iudicibus ordinarijs cognoscere. Authentic. de defensoribus ciuitat. §. nulla. & §. iurisiurandi. Cuius ratione perpensa, sic visum est Paulo Castrensi in l. nemo. C. de iurisdictio. omniũ iudic. quem sequitur vir doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequendis mandatis regijs, capitu. 6. numero 29. idq́; apud regia tribunalia est ideò receptum, vt passim auocationes istæ literis sub sigillo Regis decretis, omninò prohibeantur, nisi quibusdam in locis, quorum iurisdictio militaribus ordinibus diui Iacobi Calatrauæ, & Alcantaræ competit: in his etenim certis olim diffinitis casibus, auocatio permissa est, quæ innumeris dedit causam controuersijs, quæstionibus, & querelis frequentissimè ad curiam Regis deferẽdis. Quod si Dux, Marchio, vel Comes, aut is qui iurisdictionem habet in oppido, causam auocare velit ab eo iudice, quem ipse solus, & liberè constituit, cuique iurisdictionem propriam commisit in eo exercendam oppido, id poterit facere libenter absque vlla subditorum & iudicis iniuria, quemadmodum tenuerunt Ioan. Montagna. in dic. tracta. de author. consilij, & ibi Nicol. Boerius numer. 158. Angel. in dict. l. iudicium soluitur. ff. de iudic. poteratq́; multis similibus rationibus hæc sententia confirmari, quā & Rebuffus probat in dicto tractat. de euocationibus. q. 5. in princ. quæ sunt omninò distinguenda. His quidem prænotatis, subsequitur & alia quæstio, cuius examinatio in hoc tendit, vt inquiramus, quotuplex sit auocatio, & quot modis ea fieri rectè possit? Etenim ea duplex est. Fit enim auocatio causarum quandoq; expressim. Et hæc expressa dicitur, quoties princeps causam coràm aliquo iudice pendentem ab eodẽ auocat: vt probatur in dicto cap. vt nostrum. Quandoque tacitè fit auocatio, nempè: vbi princeps causam coràm iudice ordinario cœptam, alteri scienter delegat & committit. Ex hoc enim videtur eam à iudice ordinario tacitè auocare capitul. cæterùm. de rescripti. capitul. sanè. de officio delegat. capitul. pastoralis. §. vltim. de rescript. Innocentius & alij, præsertim Ripa in capitu. cùm M. de constitutio. num. 198. Rota in nouis. 67. Staphilæus de literis gratiæ, & iustitiæ. pagin. 172. Qua in re sunt aliquot obseruanda, quæ nō erunt inutilia his, qui hoc in tractatu exactam adsequi velint cognitionem. Primum sanè adnotari solet: causam semel ad curiam delatam, nusquam exire curiā, nisi à prin[*]cipe rursus ad iudicem ordinarium remittatur. Huius opinionis vulgò citatur author Bald. in l. si vt proponis. colum. penult. C. quomodo & quando iudex. Cuius in hunc sensum meminêre Ripa in d. c. cùm M. de constitut. num. 198. Dec. consi. 137. num. 3. Iason in l. filiusfamiliâs. §. diui. num. 58. ff. de legat. 1. Idem Iason consi. 98. colum. 1. lib. 4. Dec. rursum. in c. prudentiam. de offic. delegat. §. adijcimus. & in d. c. vt nostrum. colum. 1. Hippolyt. in singul. 301. Ioan. Crottus in l. 1. §. si quis simpliciter. num. 13. de verbo. obligat. Hoc ipsum notat Bald. idem in cap. 1. §. ad hæc. colum. 3. C. de pace iurament. firmand. Philippus Francus in d. cap. vt nostrum. colum. vlt. qui existimat, esse ad hoc textum singularem, in capi. pastoralis. §. prætereà. de offic. ordinar. notat & Ægidius decisione 48. Hæc verò sunt Baldi verba in d. l. si vt proponis. num. 15. Nota quòd causa, quæ semel est in curia Romana, nunquam exibit de curia, nisi princeps deleget vel causam remittat ad ordinarium, quod est notatu dignum: Et hoc facit hæc lex, nam hæc causa redibit ad pręsidem, & præses denuò cōmittit. & facit de offic. ordina. cap. pastoralis. §. prætereà. hactenùs Baldus, cuius eò libentiùs mentionem feci, quod Iason in l. voluntas. col. vlt. C. de fideicommissis. in hunc sensum eum citauerit, scribens, vide quod decidit Baldus in l. si vt proponis. in 3. colum. post Archidiaconũ per eum relatum. C. quomo. & quando iudex. Quòd si Papa semel delegauit causam extra curiam Romanam, quæ debebat agitari in curia Romana, licet delegatio non habuerit effectũ, quando delegatus mortuus sit, tamen ex quo semel commisit extra curiam Romanam, poterit à modo ordinarius de illa causa cognoscere, cessante delegato: quod nota, si est verum. Hæc Iason, qui maximè hallucinatur in percipienda Baldi mente, siquidem ipse Baldus hoc tantùm voluit, quòd causa semel delata ad curiam poterit exire curiam, si eam princeps delegauerit, vel remiserit ad ordinarium. Quod autem delegato mortuo, causa ipsa reuertatur ad ordinarium à quo fuerat iam auocata, Baldus nec dixit, nec sensit, imò contrarium probat, dum citat text. in d. c. pastoralis. & expressim tenet paulò ante adducens Archiadiaconi authoritatem, secundum quam ipsemet Bal. in d. §. ad hæc. colum. 3. respondit, causam semel à Romano Pontifice delegatam, non redire ad ordinarium, etiamsi delegatus pronunciet sententiā, quæ nulla sit. Quam opinionem probârunt De ci. in d. cap. vt nostrum. colum. 1. Roma. in cons. 335. Iacob. de Nigris. in rubr. ff. de offic. eius, cui est mand. iurisd. fol. 4. colum. 2. Ripa in d. c. cùm M. numero 198. Hæc sane dicta sint, vt Baldi sententiam iuxta veram, ac propriam eius mentẽ explicemus. Quin & illud erit memoria repetendum, quod si causa fuerit ad curiam delata, per appellationem ab interlocutoria sententia, ac per Romanum Pontificem delegata, & commissa, sitq́; ꝓnunciatum malè appellatum fuisse, nihilominùs causa nequaquam redit ad ordinarium, imò in ipsa curia expedienda est, vbi fuit decreta commissio appellationis causæ cum toto negotio. Quemadmodum ex stylo & PRAXI curiæ Romanæ respondet Feli. in cap. causam quę de rescript. num. 6. quem sequitur Ioan. Staphile. de literis gratiæ, & iustitiæ. fol. 171. colum. 2. verum quia Felinus testatur hanc forensem & practicam obseruationem esse contrariam iuri Pontificio, oportet expendere quidnam iure ipso esset in hac quæstione dicendum. Prima conclusio: Causa per appellationem ab interlocutoria ad curiam Romanam delata, & alicui auditori cōmissa, nulla facta negotij principalis mentione, si appellatio pronuncietur iniusta, redit cognitio causæ principalis ad iudicem, à quo fuerat appellatum. Hoc probatur in c. vt debitus. de appellat. c. exhibita. de iudi. Ex quibus hanc conclusionem post alios probat Francus in d. c. vt debitus. numer. 40. super glo. pe. ex qua constat, iudicem ad quem fuerit ab interlocutoria appellatum, teneri eandẽ causam remittere ad iudicem, à quo vbi appellatio apparet iniusta. Erit autem hæc remissio necessaria, si iudex in ferior appellationi detulerit. c. cum appellationibus friuolis. de appellationi. in 6. explicant Doctores maximè Francus in dicto capitulo, vt debitus. nume. 42. post gloss. ibi. Secunda conclusio. Quoties fuerit causa appellationis ab interlocutoria commissa, vnà cum ipso negotio principali, non poterit iudex hic delegatus de causa principali cognoscere, si appellatio minimè iustificetur, iniusteq́; sit appellatum. Probatur hæc conclusio ex eo, quòd præscripta commissio hunc intellectum habet, vt iudex hic, tunc de causa principali cognoscat, cũ appellatio iusta pronunciabitur, quasi huius commissionis sit hæc propria conditio, & interpretatio, secundum Ægidium à Bellamera decisio. 419. & seq. Idem de iure respondendũ esse censent Rotæ iudices decisio. 11. in nouis. Ioan. Staphilę. de literis gratiæ, & iusti. fol. 271. Feli. in dict. cap. causam quæ. de rescript. nume. 6. deducto quidem argumẽto ex responso Romani Pontificis ibidem. & ex l. 3. ff. de legat. 1. l. non rectè. ff. de fideiussor. notatis per Bart. in l. vxorem. §. testamento. ff. de legat. 3. & in l. hæredes mei. §. cùm ita. ff. ad Trebell. Sed & hanc conclusionem probare mihi videtur Carolus Ruinus in consilio 114. col. 2. libro 4. tametsi Francus in dicto capitu. vt debitus. numer. 40. existimet, per commissionem istam adeò esse auo catam causam à iudice inferiori, vt delegatus possit principalem causam examinare, etiā vbi fuerit friuolè & iniquè appellatũ. Vtiturq́; ad huius opinionis probationem ratione textus in dicto capit. vt nostrum. Cuius superiùs mentionem fecimus. Tertia conclusio. Commissa, & delegata causa appellationis à principe, etiamsi appellatum fuerit iniustè, poterit iudex hic de causa principali cognoscere, quoties commissio concepta fuit in hunc modum: vt causa appellationis, & ipsum principale negocium fuerint delegata. Etenim copula, Et, quæ huic formulæ commissionis adscribitur, hunc effectum habet, quòd causa principalis videatur cōmissa æquè principaliter, non eo modo, quo iure accedebat appellationis causæ, & eius cognitioni. l. 1. & 2. ff. de pecul. legat. ex quibus hoc deduci potest, & ex his, quæ Barto. notat in l. Titiæ. §. nihil. ff. de legat. 1. Deniq; hanc tertiam conclusionem explicat optimè Carolus Ruinus in consilio 114. lib. 4. col. 2. Quarta conclusio. Iudex, cui est à principe facta commissio causæ appellationis, & principalis coniunctim, vel diuisim, habet omninò cognitionem negocij principalis, etiamsi appellatio pronuncietur iniusta, Hoc constat ex eo, quod princeps his verbis videatur causæ ipsius principalis cognitionem principaliter delegare, & committere, ac deniq; à priori iudice auocare, licet appellatio iniusta sit. Atq; ita tenet Carol. Ruinus in d. consil. 114. lib. 4. col. vlt. Quinta conclusio. Iudex delegatus, cui est commissa causa appellationis, poterit absq; noua commissione cognoscere de causa principali, si appellatio fuerit iustificata. Nam & responsio summi pontificis in capit. vt debitus, non tantùm obtinet in iudice appellationis ordinario, sed & in iudice delegato, cùm eadem sit vbiq; ratio. Atq; ita sensit gloss. in c. ex tenore. de foro compet. ver. terminetis. Idem expressim tenent Anto. Abb. & Imol. in dict. ca. vt debitus. vbi Dec. num. 23. & Francus nu. 43. ac Fel. in d. c. causam quæ de rescrip. num. 6. fatentur hanc opinionem COMMVNEM esse, quæ mihi verior videtur, tametsi Francus conetur eam improbare. Quod ante eum tentauit Ægidius à Bellamera decisio. 419. priorem tamen opinionem, quæ frequentior est, etiam probârunt Innocen. Henri. & Ægidius à Bellame. in dict. cap. vt debitus. num. 47. & glos. vlt. in cap. vltim. 2. q. 6. Nam in ordinario iudice, cui competit cognitio causæ per appellationem ad eũ deuolutæ, nemo vsquam dubitauit, siquidem is potest iustificata appellatione, causam principalem examinare: quemadmodum expeditum est in d. cap. vt debitus. ac notatur in c. 1. de foro comp. in 6. in prin. Quibus quidem prænotatis oportet adscribere, quòd PRAXIS curiæ Romanę admiserit. Nam vbi appellatum est ab interlocutoria, & commissa fuerit causa appellationis cum negocio principali, etiamsi appellatio pronuncietur iniqua, & iniustè fuerit appellatum, nihilominùs cognitio causæ principalis manet apud eundem iudicem delegatum. Sic enim testantur receptum esse Fel. Staphilæus paulò antè citati. Atq; præter hos hoc constat ex Ægi. à Bellame. decis. 37. & dec. Rotæ 11. in nouis. Cuius meminit Pau. de Castr. in l. eos. C. de appellat. Quod si causa appellationis simpliciter commissa fuerit, nulla facta mentione causæ principalis, tunc licet iudex hic delegatus, qui pronũciauit appellationem iniustam, & malè appellatum fuisse, non possit de principali causa cognoscere, ipsa tamen causa nequaquam redit ad priorẽ iudicem à quo fuit appellatum: Imò manet in curia, vt ibidem examinetur, & diffiniatur ex noua, & speciali summi pontificis delegatione, quemad modũ ipse deduci opinor ex præcitatis authoribus, & Rotæ dec. 116. & 321, in nouis. & 612. in antiq. Bellamera decis. 129. & 520. Illud sanè non est prætermittendum, cùm id maximè huic congruat tractatui, & sæpissimè incidat in vsus forensis exercitationem, quod vbi quis ab interlocutoria sententia iudicis inferioris, appella[*]uerit ad curiam, & is statim priusquam tractetur de iustitia, & rectitudine appellationis, petat totius negocij examen aduocari, & retineri apud Curiæ iudices, solet planè id fieri, negociumq́; ipsum à iudicibus curię retinetur ad diffinitiuam cognitionem, præstito ab appellante iuramento, quo asseuerat, nullā se habere spem consequendi iustitiam apud iudicem inferiorem. Hanc conclusionem PRAXIS recepit, & in specie ista tenent Rotæ iudices decis. 42. in nouis Panor. nu. 6. Imola & Francus nu. 6. c. Nicolao. de appel. Dec. in c. interposita. §. 1. eodẽ titu. Ioan. Staph. de literis gratiæ, & iustitię. folio 172. quod minimè licet iudici inferiori, qui de causa appellationis cognoscendi ius habet: non enim poterit ex causa appellationis ab interlocutoria, nisi ea fuerit iustificata, retinere cognitionem negocij principalis, nec de eo poterit tractare, etiam ex cōsensu litigantium. c. 1. de for. compet. in vj. quamuis sit legatus, & deniq; iudex qui possit adiri per viam querelę, secundum Car. & Dec. in c. vt debitus. de appellat. num. 26. Domi. & Francum in d. c. 1. qui tenent, legatum non posse omissa iustificatione appellationis ab interlocutoria cognoscere de negocio principali, etiam ex consensu vtriusq; litigantis, quasi decisio Romani pontificis in c. 1. de appellat. in 6. sit specialis in ipsomet principe. quod & Domi. ibi probat contra glos. in d. c. 1. de foro. compet. in 6. verbo prætermisso. quam sequũtur ibi Inno. Host. & Abb. col. penult. Præpo. col. 14. & rursus Francus sibi parum constans in d. c. vt debitus. ad fi. asseuerantes: posse legatum non iustificata causa appellationis, & omissa eius iustificatione cognoscere de ipso negocio principali, ex consensu vtriusq; litigantis, quod ipse minimè probari posse iure opinor. Nam etsi Legatus possit per querelam adiri absq; appellatione, id obtinet, vbi causa nondum pendebat coram iudice ordinario, quo quidem casu legatus non potest causæ illius cognitionem auocare, nec de ea cognoscere, nisi per appellationem à diffinitiua, vel ab interlocutoria fuerit ad eum iure deuoluta: sicuti hoc in capite superiùs adnotauimus: Iure verò deuolutio, nō fit, nisi appellatio ab interloquutoria iustificetur, quemadmodũ probatur in d. cap. vt debitus. & in cap. 1. de appellat. in 6. Hinc deniq; poterit facillimè percipi, si præmissa fuerint mente repetita, duplicem esse causarũ auocationem, expressam quidem, & tacitam. Expressa verò aduocatio hoc habet speciale, vt quicquid ab inferiori iudice actum fuerit post ipsam auocationem, nullum sit ipso iure, licet iudex ipse nondum cognitionẽ habuerit auocationis, & fuerit eius prorsus inscius, & ignarus, quoties auocatio fit motu proprio principis. Sic etenim probare conantur Abb. in cap. cùm M. de constit. numer. 33. & ibi Dec. colum. vlt. Abb. Imol. & Dec. in c. cæterùm. de rescrip. nu. 7. & pleriq; alij, quorum meminit asserens: hanc opinionem COMMVNEM esse Rebuf. super leges regias. tit. de euocationibus, nu. 18. Idem asseuerat Ripa in d. c. cùm M. nu. 196. qui adeò perplexis, & confusis Doctorum allegationibus vtuntur, vt mihi vtile visum sit distinctiùs aliquot in huius quæstionis resolutionẽ conclusiones exponere, quibus possit eius expedita cognitio haberi. Prima conclusio. Auocatio causæ facta cum decreto irritāti, hanc vim obtinet, vt acta iudicis [*]inferioris post illam, etiam ignorantis, sint omninò nulla. Probatur hæc ex eo, quòd clausula decreti irritantis (sic enim vulgò dicitur) ignorantes, & inscios prohibitione afficit. gloss. ibi communiter recepta in c. 1. verb. referri. de conces. præb. in vj. tex. opt. in c. dudum. §. considerantes. Et in capit. pe. de præb. in vj. & in cap. si postquā. eo. tit. gl. in c. si eo tempore. ver. ignoranter. de electio. in vj. Card. in Clem. 1. q. 18. de election. Anton. Imol. & Fel. col. 4. in cap. 2. de constit. Notatur in cap. si beneficia. de præben. in vj. ex iunioribus idem tradidêre Ioan. Crot. in capit. 2. 1. limitatione ad 3. nota. de constitut. in 6. idem in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. col. 26. Ex ea in cap. 2. num. 50. de constitu. Ioan. Staphilæus de literis grat. & iusti. fol. 41. In specie autẽ huius conclusionis primæ, authores sunt Panor. Imol. Feli. nu. 18. & Dec. num. 6. in cap. cæterùm. de rescrip. Ripa in dict. cap. cùm M. num. 196. Abb. in cap. audita. de resti. spolia. Domi. in cap. 1. §. ex parte. de concessio. præbend. libr. 6. Ex quibus deducitur manifestè idem esse, siue clausula ista fuerit apposita motu proprio, siue ad petitionem alicuius, qui literas à principe impetrauit. Sic etenim conclusionem istam Panormit. & alij quorum modò meminimus, intellexêre. Quod si is cuius causa, & in cuius fauorem causæ auocatio fiat, ea nolit vti: aut eidem renunciauerit, valet, quod à iudice factum fuerit, non obstante decreto, quod irrita decernit in contrarium acta, secundum Domin. in cap. 1. d. §. ex parte. col. penult. quem sequi videntur Fel. & Dec. in d. c. cæterùm. Quorum opinio satis comprobatur ex his, quæ ipse tradidi in c. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 2. num. 6. Quo in loco probare conatus sum, posse quem renunciare his, quæ in eius fauorem inducta sint, licet his accesserit principis decretum, quo acta in contrariũ irrita decernuntur. Deinde constat principis voluntas, quæ in hoc tendit, vt huius decreti vis remittatur, si eidem renunciauerit, qui id à principe in propriũ fauorem obtinuit. Eadem voluntas præsumenda est in legis conditore ad hunc effectum, vt lex ab eo lata, non liget ignorantes, nec eos prohibitione, præcepto, aut pœna afficiat. Siquidem optimus princeps in id debet, ac tenetur leges ab eo latas dirigere, quod magis sit iustitiæ consonũ. Et ideo præsumendum erit, quod ipse nequaquā voluerit propria lege eius inscios & ignaros afficere, quoties ea ignorantia culpa caret, licet decretum hoc, cuius modò vim tractamus, legi adiecerit. Hanc opinionem iure veriorem esse censent Cardin. in dicta Clemen. 1. quæst. 18. de electio. Ioan. Crottus in dicta l. omnes populi. colum. 26. & in dicto capitul. 2. prima limitatione sub 3. nota. & Andræas ab exea in cap. 2. de constitutio. num. 50. eleganter Ludo. Roma. in consil. 330. col. 5. qui pluribus rationibus nititur hanc sententiam probare, non tantùm quoad pœnam legis, sed etiā quoad actus vim, quæ minimè tollitur per legem præscriptam, donec tempus accesserit, quo in vniuersum lex obligat, & eius ignorantia culpam aliquā præmittere videtur. De quo dubitat Fel. in d. c. 2. num. 7. limitatione. 4. Est tamen pro Romani sententia optima glos. in d. cap. 2. verb. dispendijs, quæ illum text. intelligit etiā quoad vim illius actus, qui fit ex ignorantia iusta legis humanæ. Secunda conclusio. Expressa causæ auocatio, absque decreto facta, motu tamen proprio, reddit omninò nullum, quicquid post illam actum fuerit à iudice inferiori, etiam ignorante. Hanc opinionẽ tenent Panor. in d. c. cum M. de constitu. col. vltim. Imo. in c. cæterùm. & in c. cùm contingat. ad fin. de rescrip. Franc. nu. 8. in cap. vt nostrum. de appellat. ex illius responsi ratione. Dominic. in consi. 47. quasi hæc sit maxima vis huius clausulæ, motu proprio, Quam sententiam scribit COMmunem esse Petrus Rebuf. super leges regias tit. de euocatio. q. 3. numer. 19. adducens ad hoc Francum in d. c. vt nostrum. qui tamen hoc minimè asseuerat. Et licet Ripa in d. c. cùm M. nume. 196. videri possit quibusdam asserere, hanc opinionem communem esse. Ego existimo aliam conclusionem, cuius statim mentionem agemus, ipsum communẽ fecisse, sed & falsam esse hanc secundam assertionem, ipse nequaquam dubitauerim, cũ nullibi in iure tantus huius motus proprij effectus ꝓbetur. Sed & pleriq; viri doctissimi contrarium tenuerunt, præsertim Anton. Abb. col. pen. Fel. & Dec. in d. c. cæterùm. Inno. in c. 1. de conces. præbend. in 6. Præpo. in d. c. vt nostrum. col. vlt. Petr. Rebuf. in d. quæst. 3. ex quibus necessaria est scientia huius auocationis, quoad iudicem inferiorem, vt nullum sit, quod postea ipse iudex fecerit, quæ quidem opinio maxima ratione fulcitur, quemadmodum apparet authoritate Iurisconsulti in l. si fortè. ff. de officio præsidis. cuius meminêre Roma. in singul. 58. & 572. Fel. in d. c. cæterùm. nu. 11. Dec. in c. si duobus. nu. 12. de appel. Iurisdictio etenim semel data, & competens alicui, non censetur ab eo reuocata, donec ipse habuerit reuocationis cognitionem, & scientiam. Quamuis in specie Iurisconsulti in dict. l. si fortè. alia est ratio congruentior, quòd præses, qui datus est successor, & si hoc sciat, vti potest iurisdictione, & potestate, donec successor prouinciam fuerit ingressus, sicuti notatur in l. meminisse. ff. de offi. proconsul. Nihilominùs multa sunt, quæ huic opinioni suffragantur, & persuadere possunt, scientiam reuocationis fore necessariam. capit. 2. de off. deleg. l. hæc autem. §. non defendit. ff. quibus ex caus. in poss. eatur. notat Bald. in l. falsus. C. de furtis. Sic Ludouic. Roma. in dictis Singularibus asserit, collationem beneficij factam à vicario episcopi reuocato, qui eius reuocationis erat ignarus, validam esse. Cuius opinio comprobatur authoritate Calderi. consil. 4. titul. de offic. legat. Dec. in cap. si duobus. numer. 12. Felin. in dict. capit. cæterùm. nume. 11. Chosmæ in Pragmat Sanctio. titul. de collationib. §. idem voluit, verbo, vicario. gloss. optima in l. tribunus. ff. de testam. milit. Ias. in l. more maiorum. num. 8. ff. de iurisdictio. omn. iudi. Notat præter hos satis in specie Rebuf. in tract. de beneficijs. titul. de simonia in resignatione. num. 34. & de publicandis resignationibus. glos. 18. num. 19. quicquid Francus scripserit in cap. dudum. de prębend. in vj. Sufficit tamen in hoc casu scientia simplex reuocationis, absque literarum præsentatione. Quod Felin. expressim notat, & omnes præcitati sentire videntur, maximè Cald. in dict. cons. 4. Idem Rebuf. in tract. de beneficijs. in tit. de forma vicariat. num. 210. quem omninò legito. Et Boeriũ decis. 347. col. penul. est & ad hoc text. optim. in Clem. vnica de renunciatione. Igitur ex prædictis illud superest, quòd reuocatio iurisdictionis, etiamsi motu proprio fiat, non habet effectum, donec ipse, cuius reuocatur potestas, eiusdem reuocationis habuerit scientiā. quod item probatur in c. 1. §. ex parte. de concess. præbend. in 6. quo in loco. §. adijciebatur. adnotatum est, hanc regulam non esse admittendam, vbi reuocatio fieret propter delictum, hoc etenim casu ipso iure, absq; vlla scientia, etiam ignorante ipso, cui data erat iurisdictio, tollitur omninò eadem, & ab ipso prorsus aufertur. Sic sanè probatur in d. §. adijciatur. quẽ ad hoc commendârunt Roma. in Singul. 58. Felin. in dict. cap. cæterùm. num. 24. Barba. in capit. nollentes. 3. colum. de officio. legat. Ioan. de Selua. in tractat. de beneficio. 3. part. quæst. 16. colum. 1. Ioann. Bertach. in tractat. de episc. libr. 4. 7. part. quæst. 31. notat Innocent. in capitul. qualiter. in 2. de accusat. optima gloss. in capitul. proposuit de conces. præbend. verbo. vacare. Cuius meminêre Felin. in dict. ca. cæterùm. numer. 24. & Cardinal. in consil. 114. incipit Frater Benedi. Huic opinioni accedit glos. elegans in dict. Clem. vnica, de renunciat. verb: spontè. quæ illam decisionem intellexit, vbi mandatum ad renunciationem beneficij fuisset datum sponte, quasi scientia reuocationis necessaria non sit, quoties mandatum datum sit per vim & metum, in odium sanè & pœnam illius, qui metum intulit. Quam interpretationem probârunt inibi Abb. & Selua in dict. quæstion. 16. Nec id mirum videri debet, cùm mandatũ ad renunciationẽ beneficij debeat esse liberum, vt & ipsamet renunciatio. cap. procurator. de elect. in 6. tradit Cardin. in d. Clemen. vnica, quæst. 4. Illud verò obiter admonendum esse constitui ad huius quæstionis vberiorem cognitionẽ, quod Paulus Castren. in consil. 361. dubio. 4. libr. 1. existimat, non esse admittendum responsum [*]Romani Pontificis in dict. Clem. vnica, in mandato, quod datum fuerit ad præsentationem alicuius clerici, aut generaliter ad præsentandum ex causa iurispatronatus. Nam secundum eum reuocatio mandati, habet vim omninò, etiamsi non habuerit eius scientiam ille, cui datum erat mandatum. Huius opinionis probatio à Paulo Castrensi instruitur ex regula quadam, quam modò prætermittam, quippe qui eam alioqui non admodum negauerim. Hanc Pauli sententiam expressim sequitur Aymon consil. 76. sensit Felin. in capitul. cùm contingat. de rescript. nume. 9. dum refert illud Pauli consilium, vt existimat Lambertinus in tract de iure patronat. 2. libro. parti. prima quæst. 4. articul. 14. Ego verò, etsi videam Aymonẽ Crauetam in dicto consil. 76. hanc Pauli Castrensis opinionem probasse, minimè, ni fallor, coactum eius quæstionis, & controuersiæ decisione, quam eo in responso probare conabatur, cum ad eius veritatem necessaria non foret conclusio Pauli. Attamen negare contendam, à Felino eandem nec expressè, nec tacitè receptam fuisse. Aliud etenim ex Paulo ipse deduxit, quod nequaquam vrget ad præsentis quæstionis veritatem. Deinde existimo falsum esse: quod Paulus tradidit asseuerans, decisionem Pontificiam dictæ Clementi. vnicæ, non obtinere in mandato ad præsentandum: non enim video vllam discriminis rationem, quæ congrua sit. Sic & ipse Lambertinus opinatur, esse necessarium, quod saltem prælatus, aut is, cui præsentatio exhibenda est, habeat reuocationis scientiā ante institutionem, in quo ipse planè videtur à Paulo discedere, cũ hoc ipsum sit, quod summus pontifex in d. Clem. vnica. respondit. Tandem Petrus Rebuf. in tracta. de beneficijs. in dicta forma vicariatus. num. 214. opinionem Pauli de Castro falsam esse censet. Tertia conclusio. Quoties reuocatio iurisdictionis & auocatio causæ motu proprio fit, & si non afficiat ignorantem, satis tamen erit, absque solenni reuocationis exhibitione, quod iudex ipse vndecunq; certam habeat reuocationis cognitionem. Hanc opinionem facilimè admittent, qui præcedentem conclusionem probârunt. Sed eam etiam sequitur, & probat Felin. in dicto capit. cæterùm. num. 11. & nu. 17. vbi Dec. num. 7. post Anto. & Abb. ibi qui & hoc ipsum tenuerunt. Quarta conclusio. Reuocatio iurisdictionis cum expressa causę auocatione facta ad alicuius petitionem, hanc habet conditionẽ, si qui impetrauit & obtinuit illā, voluerit ea vti: vnde non tollitur iurisdictio à iudice inferiori, donec fuerit per impetrantem reuocatio eidem obiecta, & exhibita. Probatur hæc in cap. audita. de restitut. spoliat. vbi Abb. idem tenent Innocen. Anton. Abb. Cardin. & Felin. in d. capit. cæterùm. Quorum opinio COMmunis est, vt fatetur Ripa. in dicto cap. cùm M. nume. 196. Sed quod in hoc casu sufficiat, iudicem inferiorem, cuius iurisdictio reuocatur, huius reuocationis scientiam habere, conātur iure defendere Domin. in d. consil. 47. Imol. & Dec. in d. cap. cæterùm. num. 8. vbi Dec. hoc ex ratione tradita per Imol. deducit additq́; Ripa. in d. num. 196. hanc posteriorem opinionem receptam esse, apud curiam Romanam, vt tandem aliud sit, concedi à summo Pontifice impetranti secundum rescriptum, & secundos iudices simpliciter, aliud reuocari priorum iudicum iurisdictionem, ab eisq́; auocari causam. Cùm in hoc posteriori casu, ex authoritate cap. vt nostrum. possit defendi, & probari, quod sufficiat scientia huius reuocationis, vt iudex non valeat vlterius de causa cognoscere, nec tractare. Nihilominùs nos opinamur priorem sententiam veriorem esse, eamq́; magis conuenire Reipublicæ vtilitati, ne illusio fiat facilimè causarum, litiumq́; diffinitionibus. Hoc ipsum deducitur ex c. gratum. de offic. deleg. cap. super eo. in 2. de appell. vbi Præpo. notab. vlt. Archi. in cap. is qui. de procurat. in 6. Bald. in l. mandatum. col. penult. C. mandat. Idem Bald. in l. 1. C. vt lite pendent. Dec. cens. 295. col. 2. Nec Imol. in d. cap. cæterùm. huic quartæ conclusioni aduersatur, imò eam expressim probat. Quinta conclusio. Quamuis per literas posteriores, quibus priorum mentio fit, tacitè reuocetur priorum iudicum iurisdictio, & potestas: attamen valet quicquid ab eis actũ fuerit, etiā post cognitionem reuocationis, donec fuerint posteriores literæ ab ipso impetrante iudicibus oppositæ, & exhibitæ. Huius conclusionis probatio deducitur ab omnibus ex d. cap. audita. Et est COMMVNIS omnium resolutio in dict. cap. cæterùm. Atque hæc dicta sint pro huius capitis breui quadam examinatione. THEMA CAPITV. X. De mandatis regijs ad executionem & obseruationem literarum, quæ vulgò requisitoriæ dicuntur. SVMMARIA. -  1 Iudex secularis, & ecclesiasticus mutuò sibi præstant, & præstare tenentur auxilium, in exequendis mandatis & sententijs. -  2 Iudex ecclesiasticus, an poßit mittere in carcerem laicos propria authoritate? -  3 Contractus ratione, quando quis poßit vbi cōtraxerit conueniri, latè traditur. -  4 Intell. cap. Romana. §. contrahentes. de foro competen. libr. 6. -  5 Renunciatio proprij domicilij, quid in contractibus operetur? & deinde solutio in aliquem locum destinata? -  6 Iuramentum quid efficiat in hac specie quoad fori renunciationem? -  7 Iudex an poßit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate? CAPVT X. NON omnibus iudicibus, quibus cognitio, ac diffinitio alicuius causæ iure competit, licet, nec permissum est, quæ semel diffinierint, executioni mandare, siquidem multa sunt, quæ liberam hanc executionem absq; alterius iudicis auxilio, & ministerio possint impedire. Atq; ea ex causa illud obtinuit, vt quoties res ista in discrimẽ hoc inciderit, iudex, qui sententiā tulerit, aut de contractus executione cogniturus est, requirat pro exequenda sua sententia, & cōtractu, iudicem alium, qui personam & bona debitoris capere possit, atq; executionem ipsam ad effectũ deducere. Sic etenim iudex ecclesiasticus, vbi censuris iam fuerit vsus aduersus laicos, nec potuerit earum viribus sententiam exequi, requirit pro eius executione iudicem secularem, vt [*]is captis rebus, & persona ipsius laici condemnati, ecclesiastici sententiam exequatur. text. vbi glos. verb. publicum. sic intelligenda in capit. 1. de officio ordin. & ibi Doctor. præsertim Panorm. Felinus & Alciatus. Oldr. cons. 89. Bal. in l. 1. C. de his qui latron. occulta Matth. de Afflict. in pro œmio constituit. Neapolitan. nu. 54. tex. opt. in c. dilecto. de senten. excommu. in 6. cap. postulasti. de homicid. cap. 2. de maled. ca. principes. 23. q. 5. c. quoniam. de officio ordin. l. episcopale. C. de epis. & cleric. c. vt officium. §. compescendi. de hæreticis in 6. Ex quo tamen Archi. adnotauit, hoc verum esse in iudice ordinario ecclesiastico, quasi delegatus non possit iudicis secularis auxilium pro executione sententiæ implorare, cùm id speciale sit in iudice delegato ad punitionem hæresum. Hæc verò Archi. opinio falsa est. Nam nihil speciale cautum ex tat in d. §. compescendi. in hoc auxilio à iudice seculari implorando, & ideo etiam iudex ecclesiasticus, ac delegatus poterit auxiliũ iudicis secularis implorare, pro exequenda eius sententia, cum censuris vsus fuerit, nihilq́; eis profecerit. text. est in huius opinionis non leue argumentum in d. c. dilecto. cuius ad hoc meminit Felin. in c. dilecta. de maiorit. & obed. notant Innocent. Ioan. Andr. & Doct. Communiter in c. significasti. de offi. deleg. vbi Abb. & Dec. atq;, item Ioan. Lupi. in ca. per vestras. 2. not. §. sed est pulchra dubitatio. nu. 17. & nouissimè August. Beroius in d. capit. significasti. numer. 24. ver. extra glos. fatentur, hanc opinionem esse COMmunem, quā etiam sequuntur Domi. & Francus in dict. §. compescendi. eamq́; passim seruari vidimus. Eadem ratione, iudex secularis quoties ea necessitas inciderit, poterit implorare iudicis ecclesiastici auxilium pro exequenda eius sententia aduersus eos, in quos ipse non habet coerctionis ius, Authen. sed hodie. C. de adulter. notat Maria. Socin. in cap. cùm sit generale. num. 24. de foro compet. Qua in re illud discrimen erit obseruandum, quòd iudex ecclesiasticus poterit censuris, & spiritualibus pœnis compellere secularem ad auxilium hoc exhibendum. c. 2. de maled. iudex verò secularis non potest cogere ecclesiasticũ, sed debet Metropolitanum adire, atq; ab eo petere, quòd inferiorem iudicem ecclesiasticum cogat auxilium seculari exhibere, & præstare ad executionem sententiæ. Sic etenim probant Innoc. Abb. & alij in d. capit. 1. de of. ordina. vbi Alciatus num. 26. & nume. 123. scribit, hanc opinionem COMmunem esse. Idem distinxit Iaso. in l. à Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudi. num. 16. Quod si iudex ecclesiasticus sit verus & competens iudex aduersus laicos, deq́; eorum criminibus aliquot cognoscere possit, eosq́; punire, non omninò expeditum est, posse eum laicos [*]capere, & in carcerem mittere. Etenim Oldrad. cons. 86. breui hac de re pręmissa disputatione, non satis explicat, quid sibi iure verius visum fuerit, ac tandem in eam inclinat sententiam, vt existimet, non posse iudicem ecclesiasticum in carcerem proprium mittere, nec capere laicum pro criminis alicuius punitione, quæ ad ipsum pertineat, excepto hæresis crimine, in quo hoc erit & est speciale, & in alijs huic similibus criminibus. c. excommunicamus. in 2. ad finem de hæreti. cap. vt commissi. eo. titu. in 6. & in Clem. 1. eiusdem rubricæ. Huius opinionis ratio, vel ex eo deducitur, quòd sæpissimè in iure sit expressum, quoties ecclesiasticus iudex, de crimine aduersus laicum cognoscit, cuius cognitio ad eum pertineat, post decretas Canonicas censuras, ipsisq́; minimè sufficientibus ad coerctionem, tunc auxilium à seculari iudice implorandum esse, quasi non alia sit aduersus laicos iudici ecclesiastico permissa coercendi potestas, quàm quæ censuris constat? ea verò non sufficienti, ministerio iudicis secularis punitio est peragenda, sicuti deducitur ex cap. 1. de off. ordina. cap. postulasti de homicid. cap. cùm C. laicus, de foro comp. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Auth. de mandatis princip. §. si verò canonicum. colla. 3. Quibus & alijs rationibus hanc sententiam latissimè omnium conatur defendere Ioannes Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. num. 18. de donat. inter vir. & vxo. idem tenet Anch. in ca. cùm episcopus. de officio ordi. in 6. quam opinionem fatentur COMmunem esse Felin. in capit. significasti. de officio delegat. Aufreri. in repetitio. clemen. 1. de officio ordin. in quæst. 5. & in tracta. de potesta. ecclesiast. super laicos in princip. Felin. tamen loquitur de iudice ecclesiastico delegato, & in ordinario contrarium probare videtur, quod statim latiùs explicabimus. Eandem sententiam aduersus iudices ecclesiasticos tenet Anchar. in regu. ea quæ. de reg. iu. in 6. quæst. 11. qui scribit, hanc opinionem COMmunem esse, & idem fatetur Ioan. Andræ. in Specul. tit. de offic. ordin. Hanc & leges regiæ admiserunt, & probârunt sępissimè, præsertim l. 7. tit. 3. lib. 1. & l. 4. tit. 1. lib. 3. ordination. idem statutum est in publicis totius regni comitijs, anno M. D. XXV. Tolet. cap. vlt. Contrarium planè verius esse censent Domin. & Francus in dicto c. cùm episcopus. idq́; multis profectò iuris Pontificij locis, ita passim probatur, vt minimè congruat, ea omnia effugere velle specialis cuiusdam iuris ratione. Nā posse iudicem ecclesiasticum, qui alioqui iure de crimine cognitionem habet, laicum reum capere, & in carcerem mittere, probatur in cap. attendendum. 17. q. 4. cap. contra idolorum. 26. q. 5. cuius ad hoc ipsum meminêre Roma. in Singu. 711. & Felin. in capitul. cùm sit generale. de foro comp. numer. 20. qui hanc opinionem probat. Idem Felin. in d. c. significasti. colum. vltim. latè Aufreri in d. Clemen. 1. q. 5. & in tractat. de potest. eccle. super laicos. in princ. ad cuius quæstionis perfectam resolutionẽ ipse tria esse obseruanda existimo, ex quibus constabit, quid sit hac in controuersia considerandum. Primùm, vbi consuetudine legitimè præscripta obtentum esset, quòd iudex ecclesiasticus habens alicuius causæ cognitionem aduersus laicos, posset eosdem capere, ac carceri tradere, vsus hic erit omninò seruandus. Quod Bal. notat in d. capitul significasti. & sequitur eandem opinionem Ioan. Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. nume. 26. Atque ita in aliquot Hispaniarum diœcesibus iam diu obtinuit, nec Carolus Cæsar, Rex inuictissimus, hanc consuetudinem tollere, legeq́; propria voluit vsquam improbare, etiamsi sæpius ab eo fuerit petita huius PRAXIS, & vsus abrogatio in publicis totius regni conuentibus, vt apparet ex cap. 117. legũ Madriciarũ anni M. D. XXVIII. & c. 2. anni XXXIIII. Secundò, quoties iudex ecclesiasticus legitimè aduersus laicum criminali iudicio, vel sententiam tulerit, vel cognitionem, & examen culpæ ad punitionem instituerit, iure poterit laicum ipsum capere, & in carcerẽ mittere, quemadmodum probatur his authoritatibus, quas vltimo loco adduximus, nec video, etiam seclusa quacunq; consuetudine, contrariam opinionem posse optimè defendi. Tertiò, illud erit ad hæc omninò notandũ, quod si de executione sententiæ alicuius iudicis ecclesiastici actũ sit, vt laicus cogatur soluere eam quantitatem. in qua iustè ab eo iudice damnatus ciuili iudicio fuerit, tunc planè non poterit iudex ecclesiasticus, laici bona propria capere authoritate, nec ipsius condemnati personā ad rei iudicatæ executionem, imò potiùs tenetur auxilium iudicis secularis ad hanc executionem inuocare. Sic deniq; sunt accipienda, quæ pro communi opinione adducta fuêre. Nam & leges regiæ, etiam si generaliter hac de re fuerint statutæ, nihilominùs in hunc casum tendere frequentiùs videntur. Quartò, non est prætermittendũ, iudicem ecclesiasticum posse clericos, qui dubio procul sunt ecclesiasticæ iurisdictionis, capere, & in carcerem mittere, quoties eidem hoc iure visum fuerit, etiamsi non habeat in loco temporalem iurisdictionem, nec tenetur ad hoc auxilium brachij secularis implorare, nisi eo casu, quo eius potestas minimè sufficeret ad capiendum clericum maximè rebellem, & contumacem. Hoc probatur in c. cùm episcopus. de offi. ordin. in 6. & est omniũ COMmunis opinio, vt interim demirer, quanam ratione Caro. Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 41. num. 66. scripserit Romani pontificis respōsum in d. c. cùm episcopus, quo permissum est episcopis, capere propria autoritate clericos delinquẽtes, & in carcerem mittere, solùm obtinere, vbi episcopus habeat temporalem iurisdictionem, atq; ideo in his locis, in quibus temporalis iurisdictio non pertinet ad episcopum, non posse vicariũ episcopi, nec ipsum episcopum absq; auxilio iudicis secularis, & eius inuocatione clericos delinquentes capere, & in carcerem mittere. Idem probare conatur Iaco. de Bellouiso in rep. c. Romana. §. contrahentes. de for. comp. in 6. num 92. prima oppositione. cuius ipse Carol. nullam mentionem fecit. Etenim admodum falsa est hæc opinio, nec iure defendi potest, etiamsi alioqui soleat disputari, an possit habere familiā armatā ad executionem, & ministeriũ iustitiæ, de quo tractauêre latiùs Abb. Felin. Dec. & August. Beroius in d. c. significasti. de offic. deleg. Sed & apud iudices seculares idem obtinuit, vt possit vnus alterius sentẽtiā exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. text. est hac de re celebratissimus in l. à diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iud. regia. l. 2. tit. 27. partit. tertia. Authen. de exhib. reis. §. si verò. & in Auth. vt different. sint iud. §. 1. notatur in cap. Romana. §. contrahentes. de for. compet. in 6. quod si nolit iudex requisitus suum in hoc officium, & auxilium impartiri, cōpellendus erit superioris iudicis, aut principis authoritate. Nam ex querela iudicis requirentis, aut priuati cuiuslibet, in cuius vtilitatẽ requisitio fit, debet superior iudex compellere iudicem requisitum ad executionem, quod Bartol. & omnes vnanimi consensu adnotauerunt in d. §. sententiam. quo in loco satis probatur iuxta eam lectionem, quæ extat in Florentinis Pandectis, quas opera L. Taurelij nuper in publicum edidit Laurentinus Torrentinus ducalis Typographus. Sententiā (inquit Vlpianus) Romæ dictā, etiam in prouincijs posse præsides si hoc iussi fuerint, ad finem persequi Imperator noster, cum patre rescripsit. Quam lectionem & Iaso. agnoscit in d. §. sententiam. col. 1. Quamobrem passim ad regia Hispaniarum prætoria querelæ deferuntur iudicum inferiorum negligentiam, aut contumaciā incusantes ex eo, quod aliorum iudicum requirentium sententias, aut mandata de contractibus exequendis, mandare executioni prętermittunt. Quibus tandem querelis exanimatis, ac visis literis requisitorijs, statim summaria cognitione, nomine regio mandata decernuntur ipsis iudicibus requisitis, quibus equidem mandatis præcipitur, ꝙ iudicum requirentium sententias exequantur, eorúmue mandata de contractibus exequendis rebus & personis debitorum captis, iuxtaleges regias tradāt executioni. Quandoq; autem iudex hic, qui requisitus noluit requirenti auxilium impartiri, condemnatur in expensis arbitrio auditorum, idq́; frequenter fit cùm aliqua culpa non immunis à dolo, & malicia in iudice præsumitur. Quod si iudex requisitus iustè proprium officium, & auxilium negauerit, minimè admittitur aduersus eum querela ad effectum decernendi regias literas, quibus eidem præcipiatur requirentis iudicis sententiam exequi, imò hoc ipsũ expressim denegatur, quod statim ad finem huius capitis apertius probabitur. Atq; ideò nunc oportet expendere, quando iudices ab alijs requisiti, teneantur ministerium, & auxilium exhibere in sententijs, & contractib. exequendis. Extat sanè iuris vtriusq; regula, qua constat, nō posse quem ratione contractus conueniri apud iudicem illius loci, vbi contraxerit, nisi ibidem inueniatur. tex. celebris in d. c. Romana. §. contrahentes. de foro compet. in 6. quo in loco, & [*]in cap. vlt. de for. compe. idem omnes tenent, & probant. Huic etiam conclusioni accesserunt Accur. & alij in l. hæres absens. §. 1. ff. de iud. latè Sal. in Authen. si verò. col. vlt. C. de adulter. Ias. in l. 1. col. 2. ff. de eo, quod cer. loc. ex quo multa deduci possunt, quæ sunt huic tractatui admodum oportuna. Primum hinc perpendi poterit, quod Anto. But. scribit in d. c. vlt. nume. 15. de foro comp. asseuerans, quod iudex loci contractus possit requirere iudicem eius loci, vbi habitat, ꝗ contraxit, vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicẽ contractus accedere actori responsurum super cōtractꝰ actiōe. Nā authore Butrio, iudex requisitꝰ hoc facere tenebitur, & si fuerit cōtumax, ipse citatus, poterit iudex loci cōtractus de causa tractare vsq; ad eius definitionem ac sententiā aduersus illũ pronunciare. Huic opinioni accedit Panor. in c. vlt. nu. 36. Ego planè cẽseo eā falsam esse, quod si vera foret, satis manifestè cessaret communis omniũ adnotatio, & ipsa responsio Romani Pontificis in d. §. contrahentes. cũ facilimè iudex loci contractus, esset huius causę iudex cōpetens, possetq́; eam per sententiam diffinire, & in ea procedere, licet ipse qui contraxit non inueniatur in loco contractus. qua ratione opinor hanc sentẽtiam Anto. & Abb. esse contrariā decisioni pontificiæ, quæ in d. §. contrahentes. tradita est. Sic sanè Dec. in c. 1. de iud. num. 23. ver. secundo hæc limitatio, ab his authoribus discedit, & de eorum opi. dubitat Fel. in d. cap. vlt. num. 21. de for. compe. tametsi potiùs inclinet in Anton. conclusionẽ, eamq́; videatur probare. quod Mar. Soc. in specie facit in c. dilecti. de for. comp. nu. 25. ad fi. Ripa tamen in d. ca. 1. de iud. nu. 66. scribit, hanc opin. Anto. Communi iudicio improbari, licet ipse eam sequatur, quoties iudex domicilij, non refragatur huic cognitioni. Mihi ꝓfectò placet, satis esse, quod ipse reus nolit apud hunc iudicem litigare, imò erit omninò nulla, etiam ipso tacente huius causæ cognitio, modo nec tacitè, nec expressè consenserit iurisdictioni. Secundò ex vera huius rei cognitione, apparet ꝓprius intellectus & interpretatio ad tex. in d. §. contrahentes. Etenim fieri debet distinctio, an qui contraxit habeat bona in loco contractus, vel his careat possidens bona in loco domici[*]lij, & habitatiōis. priori etenim casu, iudex loci contractus, præmissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, poterit mittere actorem in possessionem bonorum, quæ reus in eo loco contractus habet, & ad hunc effectum in hoc casu, iudex loci contractus erit competẽs, quippe qui reo legitimè citato & comparente, cognoscet de causa vsq; ad diffinitiuam sentẽtiam: eo verò contumace, procedere iure optimo poterit ad missionem in possessionem bonorum ex primo decreto. Hoc equidem operatur possessio bonorũ, quam habet reus in loco, vbi contraxerat. Atq; hæc est prior pars text. in d. §. contrahentes. Idemq́; erit, quo ad secundũ decretum, quemadmodum ex vera illius decisionis ratione deducitur, cùm omnia hæc tendant ad bona, quæ sunt in loco contractus. Nihilominus Paulus Cast. in d. §. 1. l. hæres absens. num. 2. & 5. satis vrgenti ratione probat, nō posse in hoc casu secundum decretum decerni, cũ ad hoc requiratur propria cōtumacia, quæ minimè contingit in eo, qui non tenetur se apud illum iudicem defendere. Idem asserit Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. num. 129. Atq; ita est intelligendus Iurisconsulti locus in l. Titium. §. 1. ff. de administr. tuto. à quo potuit deduci prior pars huius responsi. in d. §. contrahentes, posteriori casu, quoties non habet bona, qui contraxit in loco contractus, sed in loco domicilj, tunc iuxta Communem opinionẽ omnium in d. §. contrahentes. & in d. l. hæres absens. §. 1. etiamsi non possit iudex loci cōtractus de causa ipsa cognoscere, nec eam propria sententia diffinire, nec sit locus remissioni, poterit tamen, vbi reus citatus latitat in loco domicilij, decernere missionem in possessionẽ bonorum ex primo decreto, & super eius executione requirere iudicẽ illius loci, in quo sunt, & existunt bona. Hæc enim est Cōmunis interpretatio tex. in d. §. contrahentes. quæ videtur planè illi responso admodum conuenire. Tertiò subinfertur, non rectè Pontificium responsum intellexisse eos, qui ab eo adnotârunt, in contractibus locum fore remissioni ad iudicẽ loci contractus, quoties qui contraxit latitat, nec habet bona in loco, vbi contraxit. Etenim non est hæc opinio consona decisioni Romani Pontificis in d. §. contrahentes. Imò ab ea prorsus abhorret. Idcircò licet Bart. in d. l. hæres absens. §. 1. eam probasse videatur, Paulus Castre. Ange. Iacobinus, & Lancelotus ibi contrariam potius probant, iuxta interpretationem d. §. contrahentes. quam proxima illatione explicuimus, quæ frequentissimo Doctorum omnium consensu recipitur. Quanuis quidam non satis quęstionem istam intellexerint, asseuerantes, propter maximam rei cōtumaciam, esse in contractibus locum remissioni, ex authoritate Bald. in l. consentaneum. C. quo. & qua. iudex. 8. notabil. qui hoc non asseruit, nec scripsit: quẽadmodum admonent Lancelot. Dec. in d. l. hęres absens. §. primo. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. num. 66. Quartò, illud præmissis aptè conuenit, quod omnium calculis probatum extat, nempe locum fore remissioni ad locũ, in quo quis priuatim, vel publicè administrationem exercuit, cũ agatur de reddendis rationibus. text. optim. in d. l. hæres absens. §. 1. l. 1. & ibi gl. & omnes. C. vbi de ratio cinijs agi oporteat, notant omnes in d. l. hæres absens. §. 1. præsertim Paul. de Cast. & iuniores & in d. c. vlt. de foro comp. & in cap. 1. de iudic. Quintò, hinc colligitur, quodvsus forensis passim admisit. Nam locus est remissioni in contractibus, & ad iudicem loci contractus est remissio facienda omninò, vbi qui contraxit, se submise rit foro illius loci, & proprij domicilij foro expressim renunciauerit. gl. celebratissima in l. 1. ff. si quis in ius voca. non ierit. quam omnes in[*]ibi secuti sunt, & maxima cum laude, & honoris præfatione in d. l. hæres absens. §. 1. præsertim Pau. nu. 8. Iaco. Lancel. Dec. & alij, ac pręter hos Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. nu. 94. & ibi Francus post alios. Panor. nu. 37. Feli. nu. 22. in c. vlt. de foro compet. vbi Anto. & Cardi. idem Panor. nu. 18. & 22. Dec. numer. 23. Ripa. num. 65. Augustus Beroius. num. 196. Alciat. nu. 52. in cap. 1. de iudic. multa Iason & Curtius Iunior in dic. l. 1. ff. si quis in ius vocat. non ier. nu. 6. Bald. in l. cùm Archimedoram. C. vt in posses. legat. Baldus idem in c. prætereà. de offic. delegat. Roma. in Singul. 283. Ias. in l. 1. ff. de eo quod cert. loc. Marian. Soc. in c. dilecti. num. 39. de foro compe. qui tamen asserit, fortè Contrariam sententiam esse veriorem, & tamen gl. multi sequuti sunt, quorum opinio dubio procul Communis est. Sextò subdiducitur, idem esse, vbi qui contraxit, in certo loco soluere promisit, & proprio foro renunciauit. Nam etiamsi in loco destinatæ solutionis non inueniatur, erit nihilominus causæ huius examinatio, & cognitio, remittenda ad iudicem loci, in quem fuit destinata solutio. Hoc enim omnes fatentur, qui proximā cōclusionem secuti sunt. Constat enim locum destinatæ solutionis parem, & similẽ esse hac in re loco contractus, cũ inibi contraxisse quis videatur, quo solutionẽ destinauit. l. contraxisse. ff. de actio. & oblig. l. Titiũ. §. tutores. ff. de admi. tut. gl. cōmuniter recepta in c. Roma. §. nec etiam. de foro comp. in 6. Notant omnes in d. c. vlt. de foro comp. Bal. Bart. & alij in l. si conuenerit. ff. de iurisd. om. iud. tradit Petrus Gerar. in singu. 6. sed & quæstionẽ istam, qua tractatur, an in loco solutionis destinatæ quis possit, vt in loco contractus conueniri? latè examinant Bart. & alij in d. l. si conuenerit. & in d. ca. 1. de iud. & in d. l. hæres absens. §. proinde. & §. vlt. est etiam textus insignis in ca. dilecti. de foro competen. Septimò, vt semel susceptam prouinciam minimè destituam, non verebor amplius rem istam expendere, perpensa paulò diligentius vera ratione, qua præmissa probari solent. Nam vbi quis haberet ex priuilegio speciali forum aliud pręter illud, quod iure Communi eidem competebat, quidam existimârunt priuilegij forensis renunciationem esse intelligendam, quoad illud forum, quod priuilegio, & iure speciali datur eidem, nō tamen quoad forum sibi iure cōmuni proprium, vt tandem non obstante hac renuntiatiōe, possit debitor effugere remissionem causæ ad locum contractus, & petere causam ipsam examinari in foro iuris Communis, cui nō videtur renuntiasse, argumẽto deducto ex l. si domus. ff. de seruit. vrb. præd. Sic sanè visum est Ias. in d. l. 1. ff. si quis in ius voca. nō ierit. num. 9. & Deci. in d. c. 1. num. 23. de iudi. Quibus difficilimè accesserim, quippe qui planè percipiam ex hac opinione prorsus euerti, quod omnium consensu, & PRAXI iam diu receptũ extat. Fori etenim præscriptio, & exceptio, quæ iuxta Communem sententiā hac renuntiatiōe tollitur, illa dubio procul est, quæ ex Cōmuni iure cōpetit. Nam qđ quidam calũniantur, renuntiationẽ istā nō posse intelligi, quoad forũ iuris cōmunis, quia fit hæc renuntiatio in hunc modũ, renũtio priuilegio fori, forũ autem iure communi competens verè dici nō potest priuilegio cōpetere, facili profectò ratione tollitur, si illud cautè obseruauerimus, priuilegium fori, hac in parte non adsumi pro foro, ꝙ ex iure speciali datum sit alicui, sed pro illa fori p̃scritione, quę ex regula iuris Communis deducitur, qua cautũ extat, reum esse in proprio domicilio conueniendum, sicuti palàm probatur ex Iurisconsulto in d. l. 1. ff. si quis in ius voc. nō ierit. Deinde illud non leui coniectura constat, hanc scilicet renuntiationem in hoc tendere, & ad hoc fieri, vt in ipso loco cōtractus, cui submissio fit, de huiusmodi controuersia, volente actore, tractetur. Nam & renuntiatio hac ex causa contractui adscribitur, Baldo authore in cap. prætereà. de offi. deleg. & in l. cùm Archimedoram. C. vt in poss. legator. Igitur parum refert, ꝙ reo competant duo, vel tria tribunalia iure communi, vel speciali priuilegio, cũ actore volente sit causa examinanda in loco contractus, non apud alia tribunalia, atq; ita huius opinionis, quæ mihi olim placuerat, author, ac defensor est Boschus Codechanus in rep. d. c. 1. de iudic. Fol. 14. col. 4. Octauò ab eadem radice procedit quod Panorm. scribit in d. c. vlt. de for. compet. num. 37. asseuerans, prædictam renuntiationem minimè valere, si ea facta sit à clerico absq; proprij iudicis, & episcopi consensu. c. significasti. de foro comp. quo expressim deciditur, non posse clericum consentire absq; episcopi consensu in alterius iudicis iurisdictionem, qua ratione sequuntur hanc Abbatis opinionem Feli. in d. c. vlt. nu. 22. Iacobinus in d. l. hæres absens. §. 1. col. 2. Dec. in d. c. 1. de iud. num. 23. & ibi Fel. num. 6. Quorum opinio mihi omninò placet, cùm in hac specie fiat ab ipso clerico expressa renuntiatio proprij tribunalis, & cōsentiat ipse expressim in alienũ iudicem. Quod fieri iure nō potest, & ideò hæc sententia maxima ratione fulcitur, & tenenda erit, quanuis Mari. Soc. in d. cap. dilecti. nu. 39. & Ripa in d. cap. 1. de iud. nume. 68. contrarium tenuerint. Nonò ex prox imè traditis apparet, aliud dicẽdũ fore, vbi clericus in locum aliquem destinaret solutionem, & in eodem postea inueniretur, posset etenim apud huius loci tribunal conueniri, ratione illius solutionis in eum locum destinatæ, etiamsi absq; consensu episcopi contraxisset, & solutionem destinaret. Nam hæc prorogatio iurisdictionis, non fit solum ex consensu ipsius cōtrahentis, sed & à lege, eiusq́; authoritate inducitur. tex. elegans in d. c. dilecti. Ex quo hoc ipsum adnotârunt pleriq;, præsertim in hac specie Rip. in d. c. 1. nu. 68. & ibi Boschus Codechanus, aduersus Philippum Deciũ. qui num. 23. contrariam sententiam conatus est defendere. Decimò, si quis in certo loco contraxerit, & apud eius tribunal ꝓmiserit præstito iuramẽto, se responsurũ agenti ex illo cōtractu, absq; alia fori renuntiatione, locus erit remissioni huius causæ ad locum istũ cōtractus, quemadmodũ existimârunt Ang. Pau. Castr. & Iaco. in d. l. hæres absens. §. Roma. in singul. 283. Mar. Soc. in d. ca. dilecti. de foro comp. num. 39. Ias. in l. 1. ff. de eo quod certo loco. col. 2. Fel. in c. vlt. de for. cōp. numer. 22. Curt. Iunior post alios in d. lege 1. ff. si quis in ius vocat. non ierit. Ripa numer. 66. & August. Beroius. numer. 196. in d. cap. 1. de iudi. ex authoritate textus in Authen. de exhibend. reis. §. si verò. colla. 5. & in Authen. ei, qui iurat. C. de bon. author. iu. possi. Quibus in locis nequaquam hoc probatur. Idcircò erit hęc cōclusio, etiamsi communis sit, cautè intelligenda, vt planè admittẽda non sit, quoties cōtractus ipse iuramento præstito, fuerit confirmatus, nec iuramentum accesserit promissioni factæ de respondendo, & litigādo apud iudicem illius loci, in quo contraxit, is, qui iuramentum ad maiorem contractus vim adiecit. Vndecimò, ex his, quæ proximè tradidimus, illud superest, quod vbi quis absq; renuntiatione, & iuramento promiserit, se responsurum apud tribunal loci contractus, tunc non erit locus remissioni, sed poterit, qui contraxit, in loco contractus conueniri, si ibi fuerit inuentus, quod si in eo loco inuentus non sit, non tenebitur super eo contractu apud iudicem loci contractus respondere. Quemadmodum omnes fateri videntur, qui rem istam diligentissimè ex aminârunt. Nec quicquam vrget in contrarium, quod notat Dec. in d. cap. 1. num. 23. ex Panor. ibidem num. 20. de eo, qui promisit certo in loco respōdere, vel quo cunque in loco, potest enim ibidẽ conueniri, Nam quicquid Dec. senserit hęc Panorm. sententia est intelligenda, si qui contraxerit, in eo loco, in quo respondere promisit, inueniatur, censetur enim ibi contraxisse, sicuti Panorm. ipse, & Paulus Castr. in l. si conuenerit. ff. de iurisd. omn. iud. nume. 5. fatentur, & ideò, qui simpliciter respondere promisit, certo in loco, non poterit apud tribunal illius conueniri, nec in iudicium vocari, nisi inibi fuerit inuentus. Quod est in hoc tractatu potissimè considerandum, ne facile detur in contractibus remissioni locus. Duodecimò, vbi quis soluere certo in loco promisit, & in eo se præsentare, ad eum locum remissio fiet, quoties de promissa solutione tractabitur. Sic etenim censet Bal. in d. l. cũ Archimedoram. C. vt in pos. lega. nu. 6. ex argumẽto tex. in l. fideius. §. pe. ff. qui satisd. cogant. quam opin. sequuntur Ias. in l. si conuenerit. ff. de iurisdict. omn. iud. nume. 41. Curt. Iun. in d. l. 1. nu. 9. ff. si quis in ius voc. non ier. Dec. in c. 1. de iud. nu. 23. & ibi Rip. nu. 66. Fel. in c. vlt. de for. compe. num. 22. Decimotertiò, idem erit, cùm quis soluere promisit, debitam pecuniæ quantitatem in certo loco, & tempore, nempe in nũdinis quibusdam. Nam etsi eo in loco nundinarum tempore nō inueniatur, poterit ibidem conueniri, ad eumq́ue locum remissio facienda est. Quemadmodum visum est Baldo in capitul. 1. colu. 3. de milit. vas. qui contumax est. Cuius sententiam probare videntur Iason in d. l. si conuenerit. nume. 42. Deci. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. & inibi Alciat. numer. 51. Curt. Iuni. in d. l. 1. nu. 10. fraus siquidem à promittente committitur, si ad diem, & locum constitutum non soluerit, & soluturus debitum quantitatem accesserit, idcircò præsens iudicatur, vt ille, qui dolo desijt possidere. l. is qui dolo. & l. sin autẽ. §. 1. ff. de rei vendic. qua quidem ratione obtentum est, quod in hac specie fiat remissio ad locum, in quẽ fuerit solutio destinata. Cæterùm vbi causa est examinanda in loco contractus, vel solutionis destinatę, iudex illius loci non poterit, etiam verbali citatione, vocare [*]ad iudiciũ ipsum reum, extra ipsius territoriũ commorantem, quod probatur in Clemen. pastoralis. de re iudicat. §. desiperet. l. vlt. ff. de iuris. om. iud. licet vtrunq; territorium sub eiusdẽ principis imperio esset, sicuti post variam disputationem responderunt, & probant Iacob. de Bellouis. in repe. §. contrahentes. de foro compe. in 6. nu. 131. Ioan. Faber. in §. vlt. instit. de pœna teme. litigant. Saly. in l. omnes. §. executori. C. de epis. & cle. Fel. in c. vlt. col. 1. & 2. de for. cōpe. Mar. Soc. in c. postulasti. eo. ti. nume. 13. quicquid alij fuerint opinati. Quam ob rem iudex loci contractus, debet requirere iudicem domicilij, vt faciat citari, & reuocari ad tribunal contractus ipsummet reum. Sic etenim visum est præcitatis authoribus, idq́; Praxis forensis recepit hactenus, & in specie adnotauit Feli. d. c. vlt. nu. 22. versi. tertiò fallit, quicquid alij hac in quæstione scripserint. Eadem ratione, si contractus paratam habeat executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causæ remissio fieri iuxta pręmis sam resolutionem debet, & ea fieri debet ad requisitionem publicam, & solennem huius iudicis per iudicem ipsius loci, vbi reus domicilium habet, eritq́; iudex hic requisitus executor eius sententiæ, & decreti, quod iudex prior super executione contractus pronunciauerit. quemadmodum & in executione latæ sententiæ fieri debet. l. à Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. Quod si iudex requisitus nolit exequi decretum iudicis requirentis, nec eius precibus consentire, eius superior est omninò interpellandus, ab eoq́; petendum est, quod cogat iudicem requisitum exequi ea decreta, quę illi iudex requirens destinauerit. Hoc etenim constat ex d. §. sententiam Romę iuxta literam Codicis Florentini, in quo legitur, si hoc iussi fuerint. Est & optimus text. in c. nullus. de iure patro. l. si tutor pupillo. ff. de Auth. tutor. notat Fel. in d. c. vlt. de foro comp. col. 3. & 4. post glo. in cle. pastoralis. verb. de more. & ibi Imola & alij de sentent. & re iudicat. Salycetus in Auth si verò. C. de adulter. Anania in d. c. 1. de raptor. nume. 8. Socin. in c. postulasti. de foro compet. num. 14. Boerius decisione. 29. colum. 1. Sic passim ad regia, & suprema tribunalia deferuntur querelæ aduersus iudices requisitos, qui nolunt exequi decreta requirentium: ac tandem secundum ius & eam distinctionem, quam hac de re præmisimus hoc in capite, dantur regiæ literæ, quibus præcipitur iudicibus requisitis, quòd sententias, & mandata, ac decreta iudicũ requirentium exequantur, quod paulò ante nu. 2. adnotauimus. Qua in controuersia duo præsertim considerantur: primum an casus, de quo agitur eiusmodi sit, vt iudex requirens sit proprius, & competẽs ad ipsius causę cognitionem. Secundum, quod ab hoc deducitur, an sit remissio facienda ad iudicem requirentem, & an is iudex ritè, & rectè requisierit, nempe ipsis in literis, quibus requirit, contractum inserens, ex quo pateat ius cognitionis legitimæ. Quæ quidem Praxis in ciuilibus, & criminalibus obtinet, atq; ideò statim de remissione, quæ in criminalibus fieri debet, agemus. THEMA CAP. XI. De literis requisitorijs potissimum ad criminum punitionem. SVMMARIA. -  1 Iudex, qui alteri in officio succeßit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. -  2 Mandatũ in re necessaria, an morte mandantis expiret: & inibi intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acqui. posses. -  3 In criminalibus remißio facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. -  4 In foro cōscientiæ nō sortitur quis forum ratione delicti. -  5 Quid de exemptis, & intel. ad tex. in c. 1. de pri. in 6. -  6 Iudex quicun requisitus tamen tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse præuenerit requirẽtem in causæ cognitione? -  7 Vagabundus, an remittendus sit? & quid in criminibus leuibus. -  8 Remißio non est facienda abs summaria delicti cognitione. -  9 Fur rem furtiuam aliò deferens, an sit remittendus: -  10 Remißio an fieri debeat ex diuerso principatu: & à maiori ad minus tribunal. -  11 Cuius expensis fieri debeat remißio. -  12 Hæreticus, an sit remittendus. CAPVT XI. SCIO semel in forensi exercitatione controuersum fuisse, cùm essent literę requisitionis solennis decretæ, & iudicibus quibusdam destinatæ. Contigit etenim iudicem requirentem ante harum literarum p̃sentationem. & publicam cognitionem, mortem obijsse, vel officio publico functũ, aut priuatũ esse. Nam quidā existimârunt, nō teneri iudicẽ qui modo post obitũ, aut priuationem iudicis requirentis admonetur, & requiritur, easdem literas, quas requisitorias dicimus, exequi, & effectui mancipare, quasi vires harũ literarum defecerint omninò, deficiente munere, & officio publico apud ipsum iudicẽ requirentẽ integrare, ad exemplũ iudicis delegantis, & delegati. Cùm officium delegati expiret, mortuo re integra delegante. c. gratũ. de of. delega. l. & ꝗa. ff. de iuris. om. iud. §. item si adhuc. insti. mand. l. mandatum. C. mandat. l. si quidā. C. de acti. & oblig. Nos verò Contrarium respondimus, ac [*]modò idem respondemus dubiò procul censentes, teneri iudicẽ requisitum has literas in hac specie exequi, nec posse hāc executionẽ effugere ea ex causa, quòd iudex requirens ante requisitionẽ mortẽ obierit, vel officio publico fuerit functus. Hanc verò sententiā, ne quis eā in dubium reuocare contendat, aliquot rationibus comprobare conabimur. Primum in eius probationem adducentes tex. Iurisconsulti in l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquiren. possess. ita enim inquit Pomponius. Item si amicus venditoris, mortuo eo, prius quàm id sciret, aut non prohibentibus hæredibus id fecerit, rectè possessio ei tradita est. Sed si id fecerit, cùm sciret dominum mortuum esse, aut cùm sciret, hæredes id facere nolle, contrà erit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo passim Doctores adnotârunt, mandatum ex causa necessaria nō expirare, morte mandantis re integra. Nam qui vendiderat fundum, mandauit amico, vt eũ traderet emptori, & tamen ante traditionem, mortuo vẽditore, respondit Iuriscōsultus, mandatarium ignorantem mortem, vel nō prohibentibus hæredibus, rectè tradere emptori possessionem fundi venditi. Qua ratione præmissam opinionem Bart. & alij probârunt in d. §. vlt. glo. in l. eius qui in prouincia. §. quas verò. versi. nam & si tibi. & ibi Bar. & alij. ff. si certum pe. glo. Bar. & Albe. in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. Romana. consil. 202. Francus in c. si super gratia. de offi. delegat. in 6. Henri. in capitu. quoniam Abbas. de offi. delegat. Hyppol. Sing. 44. Bald. in l. mandatum. C. mandat. quarta oppositione. Imola. in l. cùm pater. §. Mæuio. ff. de legat. 2. Quorum opinionem sequuntur, ac fatentur Communem esse Iason in l. more. num. 62. ff. de iurisd. omn. iud. Aretin. & Claudi. in d. l. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquiren. posses. Cui sententiæ patrocinari videtur text. in d. ca. si super gratia. Igitur cùm iudex requirens, teneatur omninò pro executione iustitiæ literas iudici requisito destinare, & sic teneatur in specie, istum actum ei delegare, committere, aut saltem eius ministerio agere, manifestum fit, non cessare, nec finiri mandatum istud, per mortem iudicis requirentis, nec per officij functionem, priuatione aut amotione secuta. Hæc verò ratio, etiamsi COMMVNIS sit, Com[*]muniq́ue omnium consensu probetur, dubia nihilominus est. Nec enim satis iure probatur, mandatum ex causa necessaria procedẽs, morte mandantis non expirare, nec extingui. Siquidem in dicta l. fundi venditor. § vltimo. hoc nequaquam constat. Imò fortassis contrarium si quis diligenter obseruauerit, quid Iurisconsultus responderit. Primum equidem apparet ex eo responso, non rectè tradi possessionem à mandatario, qui sciuerit mandatorem mortem obijsse: ergò dubio procul palam est, mandatum illud morte extinctum, alioqui posset mandatarius certus de morte mandatoris exequi mandatum, & possessionem tradere. Sic sanè glossa in lege. sed interim. §. si vxor. versic. condictione. ff. de donation. inter virum & vxorem. expressim notant ex dicta lege. fundi venditor. §. vltimo. mandatum morte mandantis reuocari. Nam cúm mandantis mors, non inducit mandati reuocationem, minimè necessaria est distinctio illa, vtrum mandatarius resciuerit mortem mandatoris, an non: quæ tamen traditur in dicto §. vltimo. quemadmodum in mandatis, quæ morte non extinguuntur. Probatur in lege mortis causa capimus. §. Titia. ff. de donatio. causa mort. lege si verò non remunerandi. §. vltimo. ff. mandati. not. Bartol. in lege secunda. §. sed si quis. ff. de donationib. fit tandem ex his, non probari in dicta lege fundi venditor. §. vltimo COMMVNEM conclusionem, quæ tamen alibi quod ipse sciam, nusquam probata, iuris vtriusque regulam contrariam omninò habens, erit profectò facilimè refellenda, nec iure poterit admitti. Nec quicquā refert, quod Bar. Angel. & Alexan. in dict. l. fundi venditor. §. vltim. & Iaso. in dicta l. eius, qui in prouincia. §. quas verò scripserint, apud Iurisconsultum alternatiuam adsumi pro copulatiua, vt mandatarius, qui mortem mandantis sciuerit, & ab hæredibus fuerit prohibitus possessionem tradere, non rectè eam tradiderit, quasi mandatum modò per prohibitionem hæredum expressè reuocetur, nondum morte mandatoris extinctum. Quæ quidem interpretatio, maximam vim & violentiam infert Iurisconsulti responso, in quo non temerè bis alternatiua dictio continetur, iuxta propriam eius potestatem, & significationem, nisi quisquam allucinetur, omninò intelligenda, cùm & in priori parte alternatiua propriam vim habeat, sicuti ab omnibus receptum est, qui fatentur, rectè à mandatario possessionem traditam fuisse, cùm is nondum sciuerit mortem mandatoris, etiamsi hæredum consensus expressus, vel tacitus non accesserit: Idcircò, si post mortis scientiam, etiam non prohibentibus hæredibus mandatarius rem tradiderit, non erit rectè tradita possessio, secundum veram, & propriam præcitati responsi interpretationem, quicquid alij fuerint hac in quæstione commenti, sed & COMmunis conclusio adhuc non probatur in d. ca. si super gratia. de offic. delegat. in 6. Nam ea decisio specialem rationem habet, propter executionem gratiæ, quæ semel à summo Pontifice concessa, eius morte non finitur, imò valida manet, & ideò ne frustranea sit, executor datus, poterit mortuo Romano Pontifice, qui eam concessit, eandem executioni mandare. Nec in eo casu scientia mortis impediret gratię executionem, cum etsi executor sciuerit Romanum Pontificẽ mortẽ obijsse, nihilominꝰ poterit gratiā ipsam exequi, secundum Cōmunem illius capitis interpretationẽ. Quod non ita erit admittendũ in specie iurisconsulti in d. l. fundi vendi. nisi quis velit temerè à propria dictionũ significatione discedere. Deinde illud est iuris cōstitutissimi, mandatum morte mandantis finiri re integra, etiam ipso mādatario mortem ignorante. tex. in signis. in §. rectè. Instit. de mandato. l. inter. in princ. ff. mandat. notant glo. & omnes in l. mandatum. C. mandat. l. eius qui in prouincia. & ibi Alexan. & alij Communiter. ff. si certum petat. l. si quis. §. morte. ff. mandati. glo. in Clement. 1. verb. teneant. de renuncia. Idcircò non video, quid referat, aut quia ex causa in d. l. fundi venditor. §. vlti. scientia vel ignorantia mortis consideretur, si ibidem de mandati reuocatione tractaretur. Nihil enim ad mandati reuocationem pertinet scientia mortis, vt probauimus. Igitur cùm à Iurisconsulto distinguatur scientia mortis ab ignorantia, planè cōsequitur, ab eo nō tractari, nec ambigi, an mandatum in eo casu fuerit per mortem mandātis reuocatum. Hin sanè fit. Iurisconsultum tantùm respondisse, possessionem rectè traditam fuisse à mandatario ignorante mortem mandatoris, etiamsi mandatum iam morte finitum fuerit, nō tamẽ dominium, ad exemplum eius procuratoris, qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradiderit: transfert enim is possessionem. l. mandatum distrahendorũ. ff. mandat. Dominium autem nusquam transfertur à procuratore, cuius mandatum reuo catum est, etiamsi ipse bona fide rem tradiderit minimè certus de reuocatione. tex. in d. l. eius, qui in prouincia. §. quas verò. glos. & omnes in Clem. vni. verb. teneant. de renũ. optimus tex. in l. Papinianus. ff. de publi. in rem actio. & in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. hæc deniq; aduersus Communem sententiam adnotauit Petrus Stella in interpretatione dictæ l. Papinianus. quo in loco à Iasone discedit, qui in dic. §. quas verò. Communem opinionem veram esse censet, etiam in reuocatione expressa, vt tandem mandatum ex causa necessaria, etiam re integra minimè expiret per expressam reuocationem. Quod probat authoritate text. in d. l. Papinianus, & tamen in eo casu, res non erat integra. & ideò mandatum non potuit reuocari adhuc expressè, quia re non integra mandatum etiam expressè reuocari non potest, saltem regulariter. glo. in l. si pater. C. manda. probaturq́; in d. §. rectè. primo responso. Et ideò non satis vrget pro Iasonis opinione locus ille Iurisconsulti. Imò Iasoni refragatur tex. in dict. l. fundi venditor. §. vlt. vbi mandatum processit à causa necessaria, & nihilominùs expirat, & finitur expressa reuocatione hæredum, qui quantum ad reuocationem expressam mandati, non habẽt maiorem potestatem, quàm mandans ipse, si viueret. l. in his. §. non debeo. ff. de regu. iur. l. cũ hæres. ff. de diuers. & temp. præscript. Ergò si in di. §. vlti. potuit hæres mandatum ex causa necessaria datum, post mortem mandatoris reuocare, poterit & ipse, qui mādauit, viuens, idem agere. Quamobrem Iasonis opinio non iniuria refellitur. Ex quibus non omninò certum sit, ꝙ ex dict. l. fundi venditor. §. vlt. secundum Communem interpretationem adduximus pro ea sententia, quam probare hoc in loco instituimus, tametsi ea opinio Communis, & receptæ sententiæ authoritatem habeat. Secundò hoc ipsum probatur authoritate Bart. in l. & quia. ff. de iurisd. omnium iudic. aut potiùs in l. more. numer. 6. qui scribit, nuntium, cui est mandatum missionis in possessionem iniunctum, & decretum, posse, mortuo mandante, eandem possessionem tradere, & illud mandatum exequi, ea equidem ratione, quòd hoc in casu nulla fiat delegatio iurisdictionis, aut potestatis, sed potiùs excitetur officium illius, qui potestatem aut iurisdictionẽ habebat, alteriùs mandato subordinatam. Quam opinionẽ Bar. sequuntur Imola & Aretin. in d. l. fundi venditor. §. vlt. Angel. in l. per epistolam. ff. de acquir. hæred. Feli. in c. relatum. in fine de offi. delega. Atq; eandem esse Communem asseuerant Iason, & Purpurat. col. penu. in d. l. & quia. Sic deniq; in præsentiarum, officium iudicis iurisdictionẽ habentis excitatur, & requiritur ad executionem eius, quod alter diffiniuit, & pronuntiauit. Vnde nulla hoc in casu contingit, nec cōstituitur delegatio, quæ hunc effectum habeat, vt morte delegantis expiret. Tertiò eidem opinioni suffragatur textus, mihi satis elegans in Authent. vt nulli iudicum. §. & hoc verò iubemus. versi. si verò. Quo in loco apertius multò probatur conclusio hæc, quā in d. l. fundi venditor. §. vlt. Quartò eadem sententia probatur authoritate Pauli, Ang. Aret. & aliorum in d. l. fundi venditor. §. vlt. qui expressim asserunt, non extingui morte mandātis, etiam re integra, mandatum, quo iudex, qui sententiam tulerit, eius executionem alteri commiserit. Par etenim ratio esse videtur, & in executionibus instrumentorum, quæ iure regio paratam habent executionem: quemadmodum explicat Rodericus Xuarez in l. post rem. ff. de re iudic. in Commentarijs ad legem Regiam. Quinta ratio poterit in hunc modum adsumi ex dict. cap. si super gratia. de officio delegat. in 6. Etenim hęc commissio fit ad executionẽ actus principalis iam perfecti, vt patet: commissio autem huiusmodi morte committentis minimè extinguitur, vt Romanus Pontifex ibidem respōdit: ergo & in proposita quæstione, morte, aut remotione iudicis cōmittentis, nequaquam extinguitur. Postremò illud his accedit, quod huiusmodi commissiones, nomine dignitatis, quæ nusquam moritur, fieri videntur, quemadmodum apparet ex his, quæ nos latiùs adnotauimus in cap. requisisti de testamen. & ideo non extinguuntur morte committentis. argumento adsumpto à c. quoniam Abbas. de off. deleg. Non tamen inficior rationem istam, quoad quæstionem propositam, non omninò certam esse. Cùm & potestas delegati, finiatur prorsus per mortem delegantis re integra contingentem, etiamsi delegatio fiat ratione & causa dignitatis, quam ipse delegans obtinet, nisi expressim solius dignitatis nomen foret adscriptum ex his, quæ traduntur in cap. si gratiosè de rescript. & in capitul. si super gratia. de offic. delegat. in 6. His ergo rationibus, ni fallor, præscripta sententia probari iure poterit, eaq́; potissimè congruit publico iustitiæ ministerio, ob varias, ac sæpissimè contingentes iudicum mutationes. Cæterùm cùm in capite proximo de causis ciuilibus actum fuerit, par est, & modò de criminalibus agere, vt in his causis explicemus, quando remissioni locus sit, & quonam pacto literæ istæ, quas requisitorias dicimus, sint accipiendæ, & obseruandæ. Illud etenim receptum est, quod ratione criminis commissi, quis forum [*]sortitur, & habet in eo loco, vbi delictum commiserit, tametsi alias ibidem ex ea causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur, text. est in l. 1. C. vbi de crimi. agi opor. capit. 1. vbi glos. & omnes de raptorib. l. solent. ff. de custo. reo. gl. in l. à diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. cap. vlt. & ibi glo. de foro competen. Cuius decisionis plures rationes constitui solent, quas ipse nequaquam omittam, vel ex eo, quod necessariæ sint ad intellectum eorum quæ statim sunt exponenda. Primùm enim maximè congruit Reipublicæ, scelera eo in loco publicè puniri, in quo fuerint perpetrata propter exemplum, vt qui nondum deliquerũt à criminibus abstineant, delinquentium punitione territi. l. capitalium. §. famosos. ff. de pœnis. Clemen. 1. de off. ordin. capit. quapropter. 2. quæst. 7. capitul. ad liberandum. de iudæ. capit. 2. de calumniatori. Quibus accedunt, quæ nos ex Diuo Thoma, & Aristotele adnotauimus in c. Alma mater. in prin. num. 9. idcircò qui deliquit, est puniendus, vbi crimen commiserit. tex. optimus in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis verò comprehensorum. Et in Authen. vt omnes obediant iudici. §. hoc considerantes. l. si cui. §. vltimo. & l. vltima. ff. de accu. c. si ille 23. q. 4. Est & alia eiusdem sanctionis & instituti publici ratio, quod Respublica illa, in cuius territorio delictum est perpetratum, absq; dubio speciali iniuria afficitur, vt cōstat, cùm magistratus illius maximè offenduntur, quibus conuenit prouinciam malis hominibus expurgare, ne ab his quieta hominum vita illius Reipub. quæ illis extitit delegata passim turbetur, & ideo par est, quòd his iudicib. conueniat eorum criminum punitio, vt publica fiat vindicta, & deniq; satisfactio illi Reipublicæ, quæ læsa fuit, vtq́; in ea tutior sit inter improbos innocentia. l. 3. & l. congruit. ff. de officio præsid. capitu. factæ sunt leges. 4. distinct. Tertia his adnectitur ratio ex eo, quod punitio scelerum admodum necessaria Reipublicæ, faciliùs fit, ac commodiùs de criminis authore discutitur, si ea causa in loco delicti commissi examinetur, nam si alibi foret examinanda, quotidie manerent scelera impunita, propter occultam authorum cognitionem, quæ difficilimè posset in lucem prodire, si in loco delicti non ageretur de criminis eiusdem punitione. Quod satis constat, & notatur in d. §. hoc considerantes. in Auth. vt omnes obed. iud. Est & quarta ratio, quia iniuriam passi, & coacti eius publicam vindictam in alieno territorio prosequi, præsertim apud iudicem illius loci, cuius incolæ sunt, & in quo domiciliũ habent delinquentes, omitterent profectò publicā istam vel priuatam accusationem, quam prosecuturi sunt multis expensis in eo loco, vbi qui iniuriam intulerunt, amicos & cognatos habent: Atq; ideo parum essent tuti, nec temerè incerti de iustitiæ ministerio: quemadmodum & in dicto §. hoc considerantes, insinuatur. Hæ sanè rationes deducũtur ab his locis, quę modò adduximus, earumq́; meminit optimè Iac. à Bello visu in cap. Romana. §. contrahentes. nu. 110. de for. compet. in 6. Quibus exactè, ac diligenter præmissis plura sunt in præsenti tractatu exponenda, quæ potissimum erunt conducibilia huius tractatus examini, & veræ cognitioni. Primùm, si prænotatæ rationes considerentur, manifestum erit, in animæ iudicio neminem ratione delicti forũ sortiri, nec illius subditum ea ratione fieri, cuius alioqui iure non esset. Quam opinionem probant & sequuntur glos. in c. placuit. in 1. 16. q. 1. Anch. in rep. cap. postulasti. nu. 15. de for. compe. 3. opposit. Abb. & Anania col. 3. in c. 1. de rapto. & idem Abb. in cap. vltim. num. 7. & in cap. cùm contingat. num. 29 & in c. si quis contra. nu. 50. de for. comp. idem Abb. in c. quod autẽ. de pœnit. & remis. & in c. [*]cùm ab ecclesiarum prælatis. col. 3. de offi. ord. Rom. in Sing. 459. Rochus Curt. in capit. vlt. de consuetu. folio paruo 72. colum. 2. qui fatetur, hanc opinionem COMmunem esse, Idem asseuerant Panor. & Ananias in d. §. cap. 1. de rapto. Quorũ opinio ex eo constat, quòd omnes rationes superiùs traditæ, quoad forum iudiciale, & exteriùs, omninò cessant in foro consciẽtiæ & interiori, vt manifestè apparet, Oportet enim proprium sacerdotem oues sibi commissas diligenter, & interiùs agnoscere, vt medelam ægris adhibere valeat, quarum cura ab eius regimine pendet, ac deinde in animæ iudicio tantùm agitur de satisfactione eius iniuriæ, quæ Deo fit, & ideo de ea tractauit ille iudex, qui constitutus est in illo diuino interiori iudicio. Ex quibus, & alijs, quæ à prædictis deduci poterunt, probatur isthæc COMmunis sententia, quicquid in contrarium tentauerit Palud. in 4. sent. distin. 17. q. 3. col. pen. post Hostien. in summa tit. de pœnit. §. cui confitendũ. versic. quintò ratione delicti. & responderit regia l. 22. tit. 4. parti. 1. Quo in loco decisum extat, posse peccatorem confiteri peccatum, quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit, si voluerit, quasi liberum sit ei, confiteri illud crimen proprio sacerdoti, vel ei, in cuius parochia delictũ commiserit. Ego priorem opinionem adeo veram esse censeo, vt constanter asseuerẽ, teneri quempiam proprio sacerdoti confiteri crimen illud, quod intra parochiam alterius perpetrauerit. Sic sanè & Andræ. Alciat. in d. cap. 1. de off. ord. num. 70. sequitur glos. in dict. cap. placuit. cui maximè suffragatur, quod non dicatur propriè alteri subditus, qui intra illius territorium deliquit, cùm propriè subditus dicatur, & sit ratione domicilij & habitationis. gloss. celebris in Clem. vnic. de foro competen. verb. subditos. quam ibi Docto. probârunt, & Francus in capit. cùm nullus. colum. 2. de tempor. ordina. in 6. Barbat. in c. nonnulli in princip. colum. vltim. de rescript. Felin. in cap. 1. colum. vltim. de sponsalib. Abb. in c. 1. colum. vlt. & Fel. in. capit. vltim. num. 23. de for. comp. glo. Panorm. & Fel. in c. nuper. de senten. excom. Propriè verò subditum exigi cẽseo à canonibus ad hanc fori, & iudicij interioris iurisdictionẽ ex his, quæ notantur in cap. omnis vtriusque. de pœnitent. & remiss. Igitur quid intersit inter iudicium animæ, & tribunal exteriùs, hinc palàm constat. Sed & multa sunt alia, quæ ad hanc rem pertinent, & ideo quantum ad forum exteriùs pertractanda. Secundò illud est præ cæteris obseruandum, in criminibus locũ esse remissioni, & delinquentem remittendum esse, ad locum delicti, vt ibi puniatur ad illius Reipublicæ læsionem compensandam, & in aliorum exemplum, Probatur hæc conclusio in capitu. 1. de raptor. & in Clem. pastoralis. de re iud. quibus in locis. glo. hoc ipsum adnotauit. verb. de more. textus est ad idem in Authen. vt nulli iudic. collatio. 9. §. si quis verò comprehensorum. l. si cui. §. vltim. & l. vlt. ff. de accusat. gloss. & omnes in l. à diuo Pio. §. sententiam Romæ. ff. de re iudica. notatur in dict. cap. vltim. de foro competent. Idem fermè probatur in his locis, quorum meminimus ad illud constituendum, quòd ratione delicti quis forum sortiatur. extat & ad hoc elegans regia l. 2. titul. 17. libro 8. ordinationum regiarum. Tertiò, iure verum esse apparet, remissionem esse faciendam ad locum delicti, etiamsi ipse delinquens exemptionis priuilegium habeat. Qua de re est egregia & elegans Pontificis responsio in cap. 1. de priuileg. in 6. de cuius intellectu [*]nunc est oportunè tractandum. Nec enim priuilegium alicui datum etiam exemptionis, per delictum amittitur, & ideo primò est adnotandum text. in dict. capit. 1. non obtinere, quoad priuilegium exemptionis, seu iurisdictionis iure communi concessum, & sub eodem iure comprehensum, atq; ita clericus ratione delicti, non poterit à iudice seculari puniri. Auth. clericus. & Authen. causa. C. de episcop. & cleric. idem erit in similibus priuilegijs, quæ clarissimis viris, & militibus iure conceduntur: Sic nec locus erit prædictæ decisioni, vbi priuilegium exemit quem à certa specie iurisdictionis, nempe à seculari, tunc etenim ratione delicti, non est quis per iudicem secularem puniendus: quod omnes fatentur. Idem deniq; erit, quoties priuilegio quis eximitur ratione personæ à iudicibus ordinarijs. Nam etiamsi exemptus delictum commiserit, non poterit à iudice illo, à quo alioqui exemptus fuerat, puniri. Igitur in summa, si rem istam exactè consideremus, tunc demùm erit. opus responso Romani pontificis in dict. c. 1. cum exemptionis priuilegium sit loco certo circunscriptum, quia eo casu delinquens, aut contrahens extra illum locum, etiamsi iure communi fuerit exemptus ac iuris cōmunis priuilegio munitus, poterit puniri per iudicem illius loci, vbi deliquerit, & apud eum iudicem tenebitur ex contractu respondere, qui iudex est illius loci, vbi contrax erit. Hæc quidem est huius quæstionis breuis enodatio, quæ deducitur ex dict. c. 1. in princip. & in cap. tuarum. statim citando, & ca. cum capella. de priuil. Anton. in cap. vltim. de for. compet. Abb. in cap. tuarum. de priuile. Ex quibus apparet, exemptos simpliciter, non ratione certi loci, sed generaliter gaudere, & obtinere hoc exemptionis priuilegium, vbicunque contraxerint, vel deliquerint. Idem probat tex. optimus in dict. cap. 1. §. in eo. de priuileg. in 6. cui conuenit regia l. 9. titul. 9. partitul. 1. expressimq́; notant Anton. & Panor. in præcitatis locis. Tametsi Abb. in d. cap. vltim. num. 11. & Felin. ibi nu. 5. probare conentur responsum Pontificis in d. c. 1. in princip. esse in vniuersum accipiendum, etiam vbi priuilegium indiffinitè, ac simpliciter aliquẽ eximeret à iurisdictione ordinaria: Nam ratione delicti hic exemptus puniri posset à iudice illius loci, vbi deliquit. Quod (ni fallor) est contra tex. in d. §. in eos. & deinde sequeretur, exemptum simpliciter, non ratione certi loci, priuilegio ferè, ac omninò cariturum, vbi deliquerit, vel contraxerit extra locum illius iudicis, cui ratione priuilegij subditur. Ex quo maximè tollitur priuilegium, iusq́; eius remittitur. Quid enim si priuilegium exemptionis Romano pontifici tantùm, non alijs iudicibus faceret subditũ eum, quem exemerit? quid item si alicui iudicem submitteret, qui non haberet territorium? atq; hinc sequeretur, monachum exemptum simpliciter, & subditum Abbati, delin quentem extra monasterium, non gaudere exemptionis priuilegio. Quod mihi videtur esse priuilegio contrarium, & profectò decisioni pontificiæ in d. §. in eos. Posset tamen Panormitani sententia procedere, & probari, vbi exempti simpliciter, non ratione loci, sed personæ, obtinerent ecclesias parochiales, aliaue officia, quorum administratio, & regimẽ episcopo cōpeterent, & exemptus delinqueret, aut contraheret in his, quæ ad hæc officia pertinent. sicut probatur in dict. ca. 1. §. in eos. de priuileg. in 6. textus optimus in dict. cap. cum capella. eod. tit. quæ quidem decisiones sunt omninò ac diligẽter examinandæ, vt possimus percipere, an satis fidè, & ad vnguem fuerint in Hispanum sermonem transscriptæ in dicta l. nona, titulo 9. part. 1. Obiter tamẽ erit expendendus textus in dicto capit. cum capella. ex eo etenim constat, quod cùm Romanus pontifex exemerit à iurisdictione ordinarij, capellam ducis Burgundie, ipsam tantùm capellam exemisse videtur, non autem personas ipsorum capellanorum. Qua ratione Alexan. in rubric. ff. de noui. oper. nunciat. nume. 26. scribit, in eo responso probari, quod vbi genitiuus potest extare restrictiuè, & demonstratiuè, est intelligendus potiùs, vt restringat, quàm vt demonstret. Idem notat Anton. in d. cap. cum capella. cuius decisionem scribit singularem esse Curtius Iunior in l. si testamento. C. de impube. & alijs. Huius adnotationis hic est verus, ac proprius sensus, vt restrictio fiat iuxta propriam, & veram significationem dictionis, & ipsius pronunciantis, & loquentis mentem, atq; intellectum, sic deniq;, vt non fiat demonstratio absoluta & generalis. Idcircò capella Ducis Burgundiæ, in prædicta specie censetur exempta cum eius ministris, qua ex parte ministerio capellæ operam ministri dederint, & eius officij ministerio fuerint vsi: non autem in vniuersum capellani erunt exempti. Sic denique restrictio fit secundum subiectam materiam, & ipsius pronunciantis mentem. Quemadmodum deducitur ex dict. capit. cum capella. in quo priuilegij restrictio fit ad capellam, & eius ministros hisce casibus, quibus eo funguntur ministerio, quod ad capellam pertineat. Hinc sanè aperitur sensus eorum, quæ Bartol. scripsit in l. cùm pater. §. mensæ. ff. de legat. 2. Etenim qui legat tabernam pannorum, authore Bart. non ipsas merces, quæ in taberna sunt, sed ipsam tantùm tabernam legasse videtur. Rursus qui tabernam hypothecæ submisit, non tantùm tabernā, sed & merces ipsas pignori, & hypothecæ submisisse videtur. l. cùm tabernam. ff. de pignori. cuius intellectũ tradidêre Bartol. ibi Socin. & Iason in l. qui Romæ. §. Callimachus. ff. de verbo. obligat. 4. qu. Baldus & Salicet. in dict. l. cùm tabernam. Antonius Fanensis in tracta. de pignoribus. 2. parte. primo membro. num. 17. Nam & hæc distinctio peculiares rationes habet, quæ à mente testantium, & contrahentium deducũtur, quam obseruare cautè debet is, qui nolit in his controuersijs iudicandis, nec transuersum (quod aiunt) vnguem errare. His igitur constat, quanam ratione sit accipiendus hic tertius intellectus, quoad remissionem in delictis faciendam. Quæ quidem remissio etiam colligitur ex Authen. qua in prouincia. C. vbi de crim. agi. opor. saltem ex eius ratione. & in Auth. vt omnes obed. iud. §. hoc considerantes. Quartò erit animaduertendum, in criminibus remissionem esse faciendam ad locum delicti, quoties à iudice illius loci fuerit petita, quod satis probatur in dict. §. si quis verò comprehensorum. Idcircò non est facienda, vbi minimè fuerit petita ab eo iudice, sicuti adnotârunt Bart. Bald. & alij in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. Anania in dict. cap. 1. de raptorib. num. 8. Abb. in cap. vlt. de foro compet. col. 8. & ibi Fel. colum. 4. Guido Papæ in quæstion. 102. Hippo. in pract. §. oportunè. nume. 33. Quorum opinio communis est, & obtinet quantum ad necessitatem remittendi. Non enim tenetur iudex remittere reum alicuius criminis ad iudicem loci, in quo deliquerit, nisi ab eo fuerit remissio petita: poterit tamen iudex, si voluerit, ex vrbanitate remittere reum ad iudicem illius loci, vbi deliquit: vt notat Feli. in dict. capit. vltim. num. 10. idem sensit Panorm. in consil. 24. lib. 1. qui scribit etiam inducta consuetudine, quod remissio non fiat in criminalibus, posse iudicẽ ex quadam vrbanitate remittere delinquentem ad iudicem loci, in quo deliquerit, vt puniatur condigna criminis pœna. Cuius sententia parum hodie iudicibus placuit, cum etiam petita remissione, nisi à superiori iudice cogantur, nolint remittere delinquentem, nec remissione vtuntur in ciuilibus, nec in criminalibus. Quintò, in delictis remissio fieri debet: nō tamen à quocunque iudice illius loci, vbi delinquens habitat, aut commoratur. Etenim ille tantùm Iudex poterit, ac debet remittere, qui ratione domicilij, aut originis, alteriúsue causæ habeat iurisdictionem in ipsum delinquẽtem. Ita quidem existimârunt Anton. Butrius. numer. 10. Aret. col. 4. Felin. num. 9. in d. cap. vlt. de foro comp. Quam sententiam Aret. & Feli. probare conantur ex cap. 1. de priuileg. in 6. vbi constat, exemptum, qui iure ad locum delicti remittendus alioqui est, non posse remitti à iudice ordinario, à quo exemptus existit, quia in exemptum iurisdictionem non habet. Igitur necessaria est iurisdictio aliqua ex causa, vt iudex remittere possit delinquentem ad locum delicti. Sed Panorm. in dict. cap. vltim. num. 16. sequutus Calderinum ab Antonio discedit, asseuerans, remissionem istam posse fieri, & necessariò exequendam esse, etiam ab eo iudice, qui nec ratione domicilij, nec ratione originis iurisdictionem habet in ipsum delinquentem. Quod poterit planè deduci ex Authent. de defensorib. ciuit. §. audient. vbi defensor, qui causam grauẽ audire nequit, remittit delinquentem ad iudicem, qui eum punire potest. Et pręterea ratio generalis, quæ continetur in dict. §. si quis verò comprehensorum, hoc ipsum suadere videtur, vt inde maximè constet, non satis iustam esse Antonij Butrij sententiam, quam item improbat Maria. Socin. in dict. cap. postulasti. num. 14. Non oberit huic opinioni inductio text. in dict. cap. 1. siquidem vel Romanus Pontifex illud responsum intellexit, vbi non sit à iudice delicti petita remissio. Qua qui dem in specie remissionem illam, quam diximus, non necessariò, sed spontè, & vrbanè fieri, non poterit exequi iudex ille, qui nec ratione domicilij, nec originis habeat iurisdictionem in ipsum delinquentem. Atq; ita poterit defendi quod Anton. à Butrio diffiniuit. Aut tandem probari potest, prædictā decisionem esse intelligendam in exempto, etiam ratione loci, vt si is delinquat extra locum illum, puniri possit à iudice loci delicti, ad quem remittendus erit per iudicem proprium, cui iure exemptionis submittitur, non autem per iudicem ordinarium, episcopum, vel alium, in cuius est territorio, cùm ab eo fuerit per priuilegiũ ita exemptus, quod nulla sit illius iurisdictio, nisi ratione contractus, vel delicti, sic sanè hunc effectum habebit exemptio illa, licet sit restringenda. Qui quidem sensus (ni fallor) admodum congruit verbis & menti Romani Pontificis. Sextò in hoc tractatu erit item obseruandum, remissionem istam non esse necessariò exequendam, nec faciendam etiam petente iudice loci vbi crimen commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauerit, quasi non sit remissioni locus in delictis, vbi iudex domicilij, vel originis sententiam de eodem crimine dixerit, & pronunciauerit. Quod notant Salycetus in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. Baldus in l. executorem. C. de execut. rei iud. numer. 27. Anania in capitul. 1. de raptorib. numero octauo, Matthæus de Afflict. in constitut. Neapol. rub. 41. numero 12. quorum opinio potest iure defendi, vt asserit Felinus in dicto capitulo vltimo, de foro competet. nume. 11. His equidem authoribus suffragatur, quod non tantùm, vbi iudex domicilij, vel originis delinquentem sententia lata condemnauerit, remissioni locus nō est, sed & vbi iudex in cognitione causæ præuenerit delicti, & illius loci iudicem, eadem remissio erit omittenda, causaq́; tractabitur, delictumq́; punietur à iudice, qui prius cognoscere cæperit. Sic visum est Iacobo de Rauen. & Alberic. in l. hæres absens. §. si quis tutelam. numero octauo. ff. de iudic. Iacobo de Bellouiso in repetitione. §. contrahentes. de foro competenti in 6. numero 121. & Ancharano in c. postulasti. numer. 14. de foro competen. cùm & ipse iudex domicilij, possit punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. l. seculari. §. sunt quædam. ff. de extra. crimin. c. vltim. de foro comp. gloss. COMmuniter recepta in l. 1. & 2. C. vbi de crimin. agi opor. eamq́; opinionem fatẽtur COMmunem esse passim iuris vtriusque Interpretes, quoties ad punitionem criminis agitur per accusationem. Sic etenim omnibus, absq; vlla controuersia, visum est. Illud deniq; disputantibus, an idem sit, quoties ad punitionem criminis agitur per inquisitionem? Et sanè iure Pontificio receptum est, idem esse, vt iudex domicilij, vel originis possit inquirere de crimine à subdito extra territorium commisso, vt illum punire valeat. Quod ex eo probatur, quia ratione domicilij, vel originia est quis propriè subditus. cap. ex parte. c. dilecti. c. cùm contingat. de foro compet. quibus in locis hoc probari videtur. Idem optimè constat in capit. cùm nullus. de tempori. ordi. in 6. Extat ergo discrimen quoad ius ciuile. Nam quidam existimant, iudicem domicilij, vel originis posse, etiam per inquisitionem cognoscere de crimine extra territorium commisso. Quam sententiam probant, & sequũtur in iudice originis Bartol. in l. si cui § vltim. ff. de accusatio. ex gl. in l. relegatorũ. §. interdicere. ff. de interdict. Ioan. Bernar. in practica criminali c. 8. Bart. in l. sepulchri. ff. de sepulch. viola. Idem in iudice domicilij, ac tandem in vtroq; Ant. Abb. nu. 6. & alij in d. c. cùm contingat. Bart. in l. cunctos populos. num. 47. & sequen. post Cynum ibi. C. de Summa Trinitate. vbi Bal. & alij. Idem tenuerunt Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. de foro comp. in 6. nu. 117. & Bald. in cons. 313. lib. 5. idem Baldus in l. vltima. ff. de iuris. om. iud. Carolus Rui. cons. 84. lib. 4. nume. 9. quæ quidem opinio COMmunis est, vt fatẽtur Bologn. in consil. 54. & August. Ariminensis in additio. ad Angelum de Maleficijs. §. hæc est quędam inquisitio. ver. quæro, an de delictis: quo in loco Angelus hanc opinionem sequitur, & Alciatus in cap. 1. de officio ordin. num. 67. contrariam sententiam, quod iure ciuili iudex domicilij, nec originis, non possit punire crimina extra proprium territorium commissa, tenent Ioannes Andræ. in Specul. titul. de compet. iudice. Baldus in l. 1. C. de Ædilit. actio. Salicet. in l. seruos. C. ad leg. Iul. de vi. Alb. 3. part. stat. quęstione 19. Hippol. in l. vltima. ff. de iurisdiction. omn. iudic. num. 137. Gand. in tract. de maleficijs. quæstione 6. Quorum opinionem sequuntur asseuerantes, eam COMmunem esse Hippolytus in practica crimi. §. constante. num. 90. Thomas Grammat. decisio. Neapolit. 26. Ioan. Bernard. in pract. cap. 9. qui tamen capite præcedenti sequutus fuerat obiter in iudice originis contrariam opinionem. Horum authorum ea est ratio, quòd inquisitio pertineat ad publicam vindictam, quæ minimè videtur competere iudici domicilij, vel originis, ex eo, quòd nulla iniuria illi Reipublicæ facta sit ex delicto, ac potius Respublica illa offensam patitur, intra cuius territorium delictum fuerit perpetratum. Quæ tandem ratio mihi non satis sufficiens videtur, maximè siquidem interest Reipublicæ, & illius rectoris, eam prouinciam malis hominibus expurgari, eiusq́; ciues & originarios, etiam ob scelera alibi commissa puniri, ne obtenta impunitate, in maiora prolabantur vitia, neue aliorum conciuiũ bene institutos animos corrũpant, & ideo expedit, vel in exilium mitti, vel alia pœna hosce delinquentes affici. Quamobrem opinor priorem opinionem veriorẽ esse. Quod si ea vera est, vt omnes in iudicio accusationis fatẽtur, & iudex domicilij præuenerit iudicem loci delicti quoad cognitionem causę, tunc non est locus remissioni. Idem asseuerat Guido Papæ. q. 202. Contraria sententia placuit Alexandro in l. à Diuo Pio. §. sententiam Romæ. ff. de re iudica. numer. 4. qui existimat, etiam post sententiam latam, aduersus delinquentem per iudicem domicilij, esse remittendum ipsum delinquentem ad locũ delicti petente iudice, vt inibi fiat sententiæ latæ executio. Hoc ipsum notant Imola in l. pen. in princ. ff. de publ. iud. Fulgo. in l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Ex quibus constat, quòd data præuentione, non est facienda remissio, donec feratur sententia: qua tamen lata, erit delinquens remittendus ad locũ delicti, vt ibi executio fiat. Ipse non video, quanam autoritate, vel ratione probari valeat hæc opinio, nec item illa, quam ex Baldo, & alijs adduximus. Idcircò potiùs admitterem, quòd remissio fiat, etiam ante sentẽtiam, etiam post præuentionem ad iudicem loci delicti, eo petente, & eodem modo post sententiam, præsertim vbi suspicio subesset, non satis æquè, nec pro criminis culpa delinquentem à iudice proprij domicilij punitum esse, aut puniendum fore. Quod si ad petitionem legitimi accusatoris, iudex domicilij cœpisset de crimine tractare, mihi admodum placet, præuentionem istam sufficientem esse, vt remissio non fiat. Septimò sunt, qui opinentur, non esse locum remissioni ad locum delicti in vagabundo, qui possit vbique puniri. Huius opinionis authores sunt Calderi. & Anania in dict. cap. 1. de ra[*]ptorib. Guido Papæ in dict. quæstione. 202. quibus suffragatur gloss. in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. quam Doctores frequentissimo consensu sequuntur, ex ea deducentes, vagabundum posse puniri, vbi cunque fuerit inuentus: quod textus ibidẽ probat. Ipse verò hanc sententiam existimo falsam esse, & ideo iuris esse certissimi censeo, remittendum esse vagabundum ad delicti locum, vt in eo publicè puniatur. Sequor equidem in hoc Innocent. & Cardin. in dict. cap. 1. de raptorib. Panormit. post Anton. in dict. capitul. vltimo de foro competend. numer. 21. Maria. Socin. in capit. postulasti. eod. titul. numer. 15. Nec enim potest certa ratio constitui, quæ vagabundum ab alijs in hac specie distinguat. Imò rationes, quæ remissionem istam iustam efficiunt, omninò & in vagabundo iustiores, æquioresq́; sunt, sicuti lector quiuis facilimè discernere poterit. Nec oberit huic opinioni text. in dicta l. 1. ex quo videtur adnotatum fuisse, quòd vagabundus possit puniri vbicunque fuerit inuentus, quia id obtinet, quoties non petitur remissio, nec ea iure facienda est, non sic erit idem, si remissio petita fuerit periudicem loci delicti. Aut tandem ea conclusio erit intelligenda, quantum ad locum, vbi vagabundus crimen commiserit. Nam vbi inuentus fuerit delinquens, id est, vbi quis vagabundus deliquerit, ibi erit puniendus. Octauò, remissioni locus erit, eaq́; facienda est in criminib. grauibus, & in his, quæ leuia nō sint, nam in leuibus non est necessaria remissio, nec tenetur iudex delinquentem ad locum delicti remittere, sicuti tenuerũt Calder. in dict. c. 1. de raptori. Cynus in Authen. qua in prouincia. C. vbi de crimin. agi oport. Collectarius in c. postulasti. de foro compet. Quorum opinionem sequitur Capella Tolosana. 319. & fatentur COMmunem esse eam sequuti Aufreri. inibi in addit. & Panormit. in cap. vltim. de foro competen. numer. 15. Ex quibus idem erit, vbi crimina sint grauia, modò actum sit ad ciuilem pœnam, & condemnationem, tunc etenim remissio non est ad locum delicti facienda quod expressim authores prædicti admonent: Quibus suffragari videtur regia l. 2. titul. 17. libr. 8. ordinat. idem notant Chassane. in consuetud. Burgundiæ. rubr. 12. numero 7. & Iacobin. de Bellouiso in §. contrahentes. de foro competend. in 6. num. 112. Imola post alios in d. Cle. pastoralis. num. 64. Nonò, in hoc tractatu oportet animaduertere, quòd vt remissio fiat ad locum delicti, est necessaria quædam summaria criminis cognitio, & probatio, ne alioqui quis innocens infamia [*]notetur. Sic visum est gloss. in Clem. pastoralis. verb. de more. de re iudican. Oldadro consil. 124. & alijs authoribus, quorum statim mentio fiet. Omnes enim tendunt in hoc, quòd remissio fieri non debet, absque delicti commissi suspitione, & cognitione summaria. quod Bald. expressim tradit in d. l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Aretin. in cap. vltim. de foro competen. numer. 20. Sunt tamen qui probare velint, hanc cognitionem summariam esse pręmittendam à iudice remissuro, qui requisitus est ad remissionem. quod notant Anton. Abb. num. 18. & Fel. in d. c. vlt. numer. 10. Quam opinionem nec praxis admisit, nec iure veram existimo. Nam & Bart. in l. vlt. §. 1. ff. de publica scribit, iudicem à quo remissio petitur per iudicem loci delicti, esse merum executorem, nec posse, etiam summariè, cognoscere de ipso crimine. Idem notat Iason in l. magistratibus. ff. de iuris. om. iud. colum. 1. Est ergo necessaria summaria delicti cognitio, & probatio ad remissionem, in quo omnes propemodum conuenire mihi videntur. Hæc autem fieri debet à iudice loci delicti, qui remissionẽ petit. quod mihi videtur Bartol. in dicta l. 1. Panormitan. in dicto. capitul. vltim. numer. 18. rectè sensisse & Guidonem Papæ in dicta quæst. 202. Eiusdem opinionis authorem habeo, qui asserit, iudicem requisitum hanc cognitionem habere, quoties requirens eam omiserit, aut ad iudicem requisitum non transmiserit. Idem tenet Chassaneus in dicta rubr. 12. numer. 6. Ex quibus illud superest, quod modò potissimè receptum est, vt iudex requirens teneatur in ipsis literis requisitorijs summatim delicti cognitionẽ interserere, alioqui nō tenetur iudex requisitus remittere delinquentẽ. Nec quidquā refert, legem regiam quæ 2. est titul. 17. libr. 8. ordi. exigere ad remissionem, quòd reus iam fuerit à iudice requirente condemnatus. Nam id obtinet, quotiens iudex ille processit contra delinquentem absentem iuxta formam iuris, eumq́; propria sententia damnauerit. Nec tamen ex hoc negat regia lex, posse iudicem loci delicti statim ante condemnationem præmissa summaria quadam cognitione remissionem petere. Decimò solet controuerti hac in re, an sit remittendus fur ad locũ delicti, vbi is cum re furto [*]oblata, in alium fugerit locum? Nam quòd non sit locus remissioni, tenent Bartol. in l. si dominum. ff. de furtis. & ibi Alexand. Bald. in l. vnica. colum. 7. C. de confe. Gonsalus à villadiego in tracta. de hæreticis. quæstione 8. Angelus de Castro filius Pauli de Castro, cons. 457. inter consilia patris. 2. lib. Eandem opinionem asserit iure veriorem esse Bald. in consil. 471. lib. 3. propter nouam rei contrectationem, ex qua nouum crimen committitur, cuius ratione poterit fur puniri à iudice illius loci, in quo nouè rem contrectauit, nec erit remittendus ad locum delicti. Verum quia Bald. in dicto consil. 471. scribit, hanc opinionem non esse receptam, nec seruari, & quia ipse aliquot authoribus citatis eam dubiam esse existimaui in libr. 2. Variar. solut. cap. 20. nume. 15. Nunc constanter assero, eam iure non probari, nec admittendam esse. Nam vera iniuria, proprium furtum ex illa prima fit acceptione iniqua: tametsi delictum ipsum vlterius procedat propter repetitam contrectationem, & vsum rei furtiuæ. Quod quidem in hac quæstione parum vrget, cùm de remissione tractemus, quæ fieri debet ad locum delicti, cuius Reipublicæ verè facta fuit iniuria tam publica, quàm priuata. Idcircò, si quis rationes ad amussim obseruauerit, ex quibus remissio ad locum delicti fit, planè, ni ipse fallor, fatebitur, etiam in hac specie furem cum ipsa re furtiua, ad locum delicti remittendum fore. Quod Fulg. tenet consil. 149. colum. 2. idem probat Maria. Mantua apophthegmate. 303. ex posterioribus: etiam si Bartoli sententiam teneat Guido Papæ in dict. quæst. 202. & asserat communem esse Nicola. Boer. in decisione 13. num. 47. sic & Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. num. 120. scribit: se vidisse communiter seruari Bart. opinionem, licet quidam eam reprobauerint. Vndecimò erit prætereà adnotandum, hanc remissionem tunc obtinere, & faciendam esse, quoties delinquens extrà Romanam vrbem degit, & habitat. Nam si is Romæ habitat, non est necessariò facienda remissio, nec tenetur Romanus iudex hunc delinquentem remittere: vt scribit Oldra. cons. 124. asseuerans ita Romæ seruatum sæpissimè fuisse. Mihi tamen hæc conclusio videtur à sequentibus pendêre. Nam siue remissio petatur eo casu, quo Romæ est maius tribunal, ad illius criminis punitionem, quia locus delicti subest Romanis magistratibus, & curiæ Romanæ, vel eo casu, quo distincta est iurisdictio loci delicti à iurisdictione Romanæ curiæ, vtroque casu petenda est huius sententiæ resolutio ab his, quæ statim tractabuntur. Duodecimo loco sese offert frequens huius quæstionis moderamen, siquidem remissio faci[*]enda nō est, quoties iudex requirens, petensq́; remissionem, & requisitus, non sunt eiusdem imperij, nec principatus. Huius conclusionis ea est ratio, quòd non sit princeps aliquis qui possit compellere iudicem requisitum ad remissionem. Non enim subest vterque iudex vni principi. Sed si alioqui teneretur iudex requisitus remittere, hæc ratio parum vrgeret, cũ posset cogi ab illo principe, cui iudex ipse requisitus subditus est. Et nihilominus hanc opinionem tenent Bald. in lege 2. C. de seruis fugitiui. versicul. sed nunquid. Odofre. in Authen. qua in prouincia. C. vbi de cri. agi oport. Quæ quidem sententia communi totius orbis Christiani vsu, & PRAXI recepta est, vt testantur Bal. in lege 1. C. vbi de crim. agi oportet. Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. numero 113. Matthæ. de Afflict. in const. Neapolit. libro 2. rubri. 3. numero 88. Chassanæ. in consuetud. Burgund. rubr. 12. numero 14. Fulgosi. consilio 149. colum. 2. Nicola. Boeri. decisi. 29. & plerique alij passim præsertim Paulus Eleazar. Imola & alij in Clement. pastoralis. de re iudicata super glo. verbo. de more. Aufrerius in addition. ad capellam Tolosanam. quæst. 319. imò & apud Italos consuetudine inductum esse, quod remissio non fiat, etiam in locis quæ Imperatori subsunt, asserunt Bartol. in l. qui sepulchri. ff. de sepulchro violat. Angel. in l. hæres absens. ff. de iudicijs. Felinus in dicto cap. vlt. de foro competen. nu. 11. & profectò vbi vtriq; iudici communis esset Romana, & Imperatoria lex, quæ remissionem fieri iubet, necessaria est cōsuetudo legitimè præscripta ad excusandum iudicem, qui nolit remittere. Quod fatentur Pau. & Imola in d. Clemen. pastoralis. & Felin. in d. cap. vlt. nume. 11. Anania in d. cap. 1. de raptori. col. pen. At vbi lex quæ remissionem fieri iubet, non afficiat eodem vinculo vnius legislatoris vtrunque iudicem, remissio non est in præcepto, nec tenetur iudex requisitus remittere, etiam seclusa consuetudine, quæ necessaria est, vbi lex præcipiens remissionem ratione eiusdem legislatoris est vtrique iudici communis. Ea verò lex, quæ à ratione naturali deducitur, & quæ docetius vnicuique reddendum fore, in vtroque casu seruanda erit, & ideò quoties remissioni locus non est, tenetur iudex priuato læso, & accusanti delinquentem ius reddere, & ipsum delinquentem punire, nec ab hoc iure poterit excusari consuetudine quacunque nec alia humana lege, cùm & hæc iniqua foret, & naturali rationi refragaretur. Sic etenim rem istam intellexêre. Nicola. Boeri. in dicta decisione 29. Iason consi. 121. libr. 1. Thomas Grammat. decisio. 26. num. 3. Calder. in d. cap. 1. de raptori. sensit Abb. in consi. 24. col. 2. libr. 1. idem Abb. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 23. Aufre in d. decisio. 319. & Rochus Curt. in cap. vltim. de consue. folio paruo 17. col. 1. qui expressim asseuerant, validam esse consuetudinem; quæ remissionem istam impediat & tollat, modo delictum puniri possit, & puniatur à iudice, qui ex eadem cōsuetudine remittere non tenetur. Igitur iudex requisitus vel remittere tenetur, vel delinquentem ipsum punire ad ipsius offensi accusationem, quod in hac quæstione ipse censeo maximè considerādum fore. Nec enim me latet, apud plerosq́; receptum esse, non posse delictum puniri extra locum delicti, nisi à iudice domicilij, vel originis: ita quidem tradit Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. num. 119. Panor. item in d. ca. vlt. nu. 13. & alij in dicta Clem. pastoralis. de re iudicat. Attamen est animaduertendum, quòd vbi delinquens est vagabundus verè. vel ex præsumptione, quia spes est, & suspicio maxima ipsum in locum domicilij, vel originis non migraturum intra breue tẽpus, hic poterit puniri à quocunq; iudice illius loci, vbi moram fecerit, aut per quem transit viator, quem admodum Panor. in d. nu. 13. & seq. tradit ex Spec. in tit. de competenti iudice. §. 1. versi. quadragesimo. & Antoni. ibidem tex. opt. in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. & in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis verò. Atq; ita in hisce vagabundis planè admittetur, quòd modo respondimus, cùm possint vbiq; puniri. Sed & si quis deliquerit in alterius iniuriam, & à loco delicti fugerit in eum locum, à quo remissio fieri non potest, quia diuersi principatus sit, nec in eo domicilium, aut originem habeat ipse criminis author, profectò iniquum videtur, quòd hic nec sit remittẽdus ad locum delicti, nec sit puniendus à iudice illius loci, petente offenso publicam vindictam. Nam & Docto. ipsi paulò ante citati contendunt, non valere consuetudinem, quod delinquena non remittatur à iudice, qui nec sit domicilij, nec originis, quia maneret tunc crimen impunitum, cũ iudex ille punire delictum non possit, in quo conuenire mihi videntur cum Iacobo de Bellouis. & Panor. & alijs. Hæc autem ratio à naturali iure deducitur, & ideò eadem est, & vbiq; locorum viget. Igitur sicut non valeret consuetudo impediens remissionem, vbi iudex requisitus delictum punire non potest, etiam nec valebit, vbi iudex requirens, & requisitus sunt sub diuersis principibus, quoties non potest delictum puniri à iudice, qui remissionẽ negat. Etenim vtroq; casu, delictũ manet impunitũ aduersus rationem naturalem, & quę nullo temporis vsu tolli potest. Quamobrẽ, vbi iudex requisitus, diuersi principatus est, tenetur remittere, quod omnes negant, & nos itidẽ eisdem accessimus, vel punire debet delinquentem, quem offensus accusat. Cui opinioni illud accedit, ꝙ dum offensus agit ad satisfactionem iniuriæ, & læsionis, quam iure naturali tenetur offendens omninò impendere: tunc illius satisfactionis debitor est, vt & pecuniæ, alioqui debitæ esse poterat. Nemo verò inficiabitur debitorem hunc posse, cùm in fuga sit, vbique conueniri: ergò & delinquens ratione satisfactionis, poterit apud quemcunq; iudicem accusari, si remissioni locus non sit ad iudicem illum, qui poterat iure ordinario ad criminis punitionem pro cedere. Et prętereà tenetur quilibet princeps, seu iudex ius vnicuique petenti reddere, cùm hoc sit munus iustitiæ à lege naturali, quæ vbique vim habet, manifestè procedens, quod si dixeris, hoc verum esse, si sit iudex competens illius, contra quem agitur, id ipse facilè concesserim, modo mihi, & illud detur, in specie, quam tractamus, hunc iudicem competentem, & verum esse, cùm ex culpa rei non possit offensus eum apud proprium iudicem deferre, fugitiuus etenim est. Sed etsi ad pœnam criminis agatur, quæ non pertineat ad offensi satis factionem, saltem eam, quæ iure naturali ei debetur ab offendente, tunc erit obseruandum, an totius Reipublicæ vniuersalis intersit, crimen hoc quod defertur, non relinqui impunitum. Nec enim hoc obtinebit in quibuscunq; crimin ibus sed tantùm in illis, quæ adeò atrocia sunt, vt eorum impunitas, propter scandalum graue, exemplum insigne vel suspicionem repetẽdi sceleris, sit cuilibet Reipub. & deniq; totius orbis vniuersali detrimentum allatura. Decimotertiò, illud ab eisdem authoribus in disputationem adducitur, an remissio facienda sit à iudice maiori ad minorem. Est etenim exemplum huius quæstiōis passim obuium, quoties iudex loci delicti subditus est illi iudici, qui ad remissionem requiritur. Et Oldra. in d. consi. 123. respondit, non teneri hoc in casu iudicem requisitum remittere delinquentem, quia remissio fieri debet à minori ad maiorem, vel à pari ad parem: non autem à maiori ad minorem. leg. ad cognitionem. ff. quibus ex causis in poss. eatur. l. ad principem. ff. de appel. & in Authen. de appellat. in prin. idem not. Chassanæus in consuetu. Burg. rubr. 12. num. 16. Quorum opinionem ipse intelligo, vbi iudex hic maior, vel superior poterat alioqui causam iam cæptam, à iudice inferiori aduocare ad se ipsum, aut retinere cuius cunque appellationis occasione. Nam hic iudex cùm remissio petitur, vel causam auocabit, vel eandem retinebit vtcunque appellante reo ab iniquè petita remissione, etiamsi æquissimè eadem petita fuerit. Hac equidem de re aliquod superius adnotauimus c. 4. Quod si iudex hic superior non possit causam apud iudicem inferiorem pendentem auocare, nec eius cognitionem adsumere aliter, quam per legitimam appellationem, profectò tenebitur reꝗsitus delinquentẽ remittere ad locũ delicti, quanuis illius loci magistratus inferiores sint, & hunc superiorem habeant. Sic deniq; in Hispania, si delinquens à loco delicti commissi fugerit ad locum, vbi est dux, Comes, aut Marchio loci delicti dominus, & iudex ordinarius loci delicti petierit remissionem, non poterit eam negare, nec impedire Dux ille, Comes, vel Marchio, etiamsi superior sit iudicibus ordinarijs loci, in quo delictum commissum fuit. Quam opinionem planè probare videtur Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. numero 112. & Chassanæus in d. rubr. 12. num. 16. quo in loco repetitionem prædictam super §. contrahentes. non tribuit Iacobo à Bellouis. sed cuidam Iordano Bretio. & id fortassis rectè. Nam id opus saltem non est illius celebratissimi Iacob. à Belloui, qui fuit antiquior Bartolo, Baldo, Fabro, & Sal. quorum omnium sæpissimè sit mentio in d. relectione. Decimoquartò, non immeritò quæritur, cuius expensis fieri debeat isthæc remissio? & Bald. in c. Nonnulli. colum. 3. de rescript. Iason in l. à diuo [*]Pio. §. sententiam. columna secunda. ff. de re iud. rursus. idem Bald. in cap. 1. §. si iudex. de pace tenend. & Matthæ. de Afflict. in constit. Neapol. lib. 1. rubr. 41. num. 13. in ea sunt sententia, vt opinentur, has expensas impendendas esse ab ipso accusatore, si is remissionem petierit, vel eo petente fuerit à iudice loci delicti postulata, alioqui ab ipso iudice publico, ex ærario pręstandæ sunt, qui remissionem petit. Primum deducitur ex argum. l. cùm sæpè. C. de erogatio. milit. annonæ vltimum ex l. mulier in opus. ff. de captiuis & hæc iure commun. At iure regio extat l. secunda. titulo 17. libro 8. ordinar. qua statutum est, has expensas ministrandas esse ab ipsomet delinquente, & ex eius bonis, si bona habeat, alioqui ab ipso accusatore, quod si neuter habeat, vnde possit has suppeditare expensas, tunc præstandæ sunt ex publico ærario illius loci, vbi capitur reus sceleris author. Igitur differt à iure Communi, regia ordinatio, quæ expressim tractat de remittendo eo delinquente, qui absens à loco delicti, ab eiusdem loci iudice damnatus fuerit & pronũciatus criminis author. Quod est omninò hac in re considerandum, vt hinc argumẽtemur, sitnè idem agẽdum generaliter, quoties remissio fuerit in criminalibus petita. Decimoquintò suꝑest examinare, sitne remissioni locus in crimine hæresis, & multis placuit, [*]non esse remissionem faciendam, sed posse hæreticum puniri quocunque in loco repertus fuerit, tametsi in eo loco nihil impium vlterius fecerit. Quam sententiam veram esse censent pluribus rationibus Paulus Eleazar. & Card. in Clemẽ. pastoralis. de re iudicata. §. denique. & ibi Bonifacius in §. nos tam ex superioritate. Gonsalus à Villadiego. de hæreticis. quæst. 8. ad finem Guido Papæ, quæst. 202. Iacobus Septimacensis in curia Pintiana regius cōsiliarius in institutionibus Catholicis. capitulo 2. Chassanæus in consuetudin. Burgundiæ rubric. 12. numero 17. Quorum sententiam ipse opinor vlterius esse aperiendam, ne quis in vniuersum ita eam accipiat, quod iuri & æquitati læsio fiat. Primum etenim, vbi qui Granatæ crimen hæresis commiserit, & fugerit Valentiam, ibiq́; in eodem crimine perseuerauerit, si nulla fuerit petita remissio à Granatensibus inquisitoribus, dubio procul poterit hic hæreticus puniri Valentiæ. Atque in hunc sensum accipienda est Communis sententia, ea quidem ratione, quia crimen hæresis, etiam Valentiæ contrahitur, idcircò mirum non est, quod ibi puniatur, imò profectò iustum, & æquum. Idemq́ue sensit glossa & fatentur omnes in capitu. vt commissi. de hæreti. in 6. Cynus & alij in lege 1. ad finem. C. de summa Trinitate & fide Cathol. Quod si petita fuerit remissio, tunc sanè ni fallor, ea est facienda, cùm hic hæreticus Granatæ crimen per actum exteriorem contraxerit, & commiserit. Valentiæ verò animo tantùm prauo absque exteriori facto, in eadem hæresi perseueret, in hac etenim specie præcipuè agitur de punienda hæresi, quæ per opus exterius Granatæ perpetratum in iudicium ecclesiæ incidit. Nec video rationem aliquam efficacem, quæ huic obstet remissioni, si ea petita fuerit: Imò huc pertinent omnes rationes, quę superius traditæ fuêre ad remissionis iustitiam comprobandam. Nec sequitur, hæreticus vbique puniri potest. quod nos fatemur, ergò nō est eius faciẽda remissio, si petatur. Hæc etenim collectio falsa est, vt apparet ex his, quæ hoc in capite non semel fuêre adnotata. Eadem ferè ratione, vbi ꝗs hæresis crimẽ publicè Granatæ commiserit, isq́ue fugerit Valentiam vbi occultè idem crimen repetat, erit remittendus, si remissio petatur, ad inquisitores Granatenses. Quod expressim notant Domin. & Franc. in dicto capitulo, vt commissi. §. & contra illos. Ex quibus & illud apparet, non esse remissionem faciendam, vbi hæreticus ita palàm, & publicè, aut ita occultè vtrobique deliquerit. Etenim præferendus erit iudex illius loci, vbi modò capitur. Fit ergo, etiam in crimine hæresis, remissionem faciendam fore: quod notant Petrus & Cynus in lege 1. ad finem. C. de summa Trinita. Ioannes Andr. & Anch. ac Vanchellius in dicto capitul. vt commissi. cùm remissio fiat in prædictis duobus casibus, in quibus & alia crimina eodem iure censentur frequentius, siquidem alioqui rara sit in alijs delictis remissio. Denique hinc apparet, quonam modo sit accipienda opinio eorum, qui censent, in crimine hæresis non esse locum remissioni, quemadmodum placuit Iacobo de Rauen. in dicta lege prima & his, quos nuncupatim in hac quæstione paulò ante citauimus. Hæc de remissione sint satis, vt hinc possit quispiam percipere, quando iudex requisitus teneatur reum alicuius criminis ad locum delicti remittere. THEMA CAP. XII De petitione hęreditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maximè commodus. SVMMARIA. -  1 Petitio hæreditatis est iudicium vniuersale, & inibi quonam modo proponenda sit? -  2 Quæ sit vera ratio, cur petitio hæreditatis non datur contra titulo poßidentem. -  3 Petitio hæreditatis datur contra poßidentem titulo acquisito post mortem testatoris. -  4 Petitio hæreditatis, an detur contra poßidentem titulo putatiuo. -  5 Petitio hæreditatis non datur contra poßidentem titulo acquisito ab eo, qui poterat petitione hæreditatis conueniri. -  6 Expenditur vera interpretatio Iurisconsulti in l. 4. ff. de petiti. hæredi. CAPVT XII. IVDICIVM hoc petitionis hæreditatis esse vniuersale, scribit Iurisconsul. in l. 1. ff. de rei vendic. in prin. & in l. item videndum. §. vlt. & l. sequen. ff. de pet. hęred. quod licet mixtum sit partim in rem, partim in personam competens. §. quædam actiones. institut. de actionibus l. hæreditatis petitiones. C. de petit. hæred. propriè tamen est in rem, qua ex parte præcipuè ex possessione aduersarij constat. l. sed etsi. §. petitio hæreditatis. ff. de pet. hæreditatis. Idcircò in hoc tendit, vt quis declaretur, ac pronuncietur hæres, ad eumq́ue hære[*]ditatem, id est vniuersitatem pertinere. l. ex diuerso. §. 1. ff. de rei vendicat. Etenim quatenus de ipsa vniuersali actione tractabitur, ius actoris oportet metiri suo proprio iure, nempè an sit hæres, qua verò ex parte de executione huius iudicij agitur, necessum est, quod officio iudicis actori restituatur, quicquid ex hæreditate reus possidet: sicuti traditur in l. licet. ff. de pet. hæredit. l. 1. §. 1. ff. si pars hæred. petat. Qua ratione satis erit, libellum iudici offerre absque vlla rerum expressa mentione, quo petat quis se pronunciari hæredem defuncti, & ad eum illius hæreditatem pertinere, damnariq́ue aduersarium ad restitutionem omnium rerum ad hæreditatem illam pertinentium. Sic sanè ex varijs Iurisconsultorum locis tradidêre Bartolus, Paulus Castren. & alij in l. 1. ff. de eden. Bart. in dicta lege licet. Abb. in capit. 2. de libel. oblat. numer. 25. & Socin. ibi num. 79. tex. optimus in l. hæreditas. ff. de acquirenda hæreditat. l. non possumus. ff. de petitione hæreditat. Imo. in dicto c. 2. col. penult. Lanfran. in c. quoniam contra. de probatio. verb. petitiones. colu. 3. regia. l. 26. titu. 2. parte 3. Quamobrem non satis huius actionis vim percepit gloss. in dicto cap. 2. dum scribit, libellum hac in actione ita concipiendum esse. Peto talem hæreditatem. Prius etenim oportet petere, quod pronuncietur hæres Sempronij defuncti. Hoc siquidem in hoc iudicio potissimum est, cui consequitur hęreditatis, & rerum hæreditariarum restitutio, & ideò non rectè petit, qui agens petitione hæreditatis, ipsam hæreditatem petit, nisi prius petierit se pronunciari hęredem, cùm ad hoc detur hoc iudicium, vt per iudicis diffinitionẽ actor hęres pronuncietur. Ex his satis deduci poterit, quæ sit vera ratio, cur petitio hæreditatis non detur contra titulo possidentem? quod constat in l. regulariter. ff. de petitione hæreditatis. cuius interpretatio[*]nem explicat Iason in l. 1. colum. 4. C. de inoffi. testa. Idem Ias. in §. actionum. Instit. de actionibus. num. 218. Nam hoc iudicium in hoc tendit, vt actor pronuncietur hæres defuncti, quòd si reus titulum allegauerit, ex quo etiamsi actor hæres sit, nihilominus res petita ad eum non pertinebit, profectò non est, cur iudicium petitionis hæreditatis amplius examinetur, ac potius erit de rei vendicatione agendum. Quo in iudicio actor probare poterit, se dominum esse rei petitæ, quia eius dominium, quod defunctus habuit, in eum fuerit translatum: reus verò negabit actorem vllo iure rei dominium habere. Igitur quo ties non est tractandum, an actor sit hæres, quia hoc reus expressè fatetur, hoc agens, & allegans, rem non esse actoris, nec eius fuisse tempore mortis, cuius hæres actor dicitur, actione reali rei vendicationis, non petitione hæreditatis erit agendum. Idem erit & quoties reus simul duabus vtatur defensionibus: nempè quia negat, actorem dominum esse rei petitæ, vel quia defunctus eius dominium non habuit, nec in eum id transtulit, etiamsi verè sit hæres, vel quia etiamsi defunctus dominus fuerit, non tamen eius sit hæres actor ipse. Nam & in hoc casu, non est agendum, nec tractandum de petitione hæreditatis. Quæ denique datur aduersus eum, qui siue bona, siue mala fide putat se hæredem, & pro hærede possidet. lege regulariter. & lege pro hærede possidet. ff. de pet. hæreditat. Sic sanè hac actione agendum erit, vbi tantùm id exanimandum est, quo ad iudicij diffinitionem, vt missam eius exequutionem faciamus, vter sit defuncti hæres actor, vel reus, vel an actor hoc ius hæredis habeat? Etenim vbi præter quæstionem istam oporteat tractari, an res, de qua controuertitur, ad defunctum pertinuerit, vel ad eius hæredem pertineat, & sic de alio titulo, quam hæreditatis, tunc actione reali, & iudicio rei vendicationis est causa peragenda, siquidem is, qui titulum prętendit, negat aduersario dominium, & ideò rectè tunc competit rei vendication. lex. sed si lege. §. quod autem. ff. de petition. hæreditat. lege hæredes. §. quod pro emptore. ff. famil. erciscun. §. omnium. instit. de action. ad finem. Hanc verò rationem explicuit glossa in lege hæreditatem. C. in quibus casibus cessat longo tempore præscriptio. quæ satis congrua est, licet Bartolus in lege hæreditatis. C. de petition. hæred. Idem in dicta lege pro hæred. Angelus in lege Pomponius. ff. de rei vendication. Imola in lege, si is qui bona. ff. de acquirend. hæred. & alibi passim iuris ciuilis Interpretes ab hac ratione discedentes aliam comminiscuntur. nec satis congruam, nec Iurisconsultorum responsis conuenientem, etiamsi Iason in dicto §. actionum. nume. ducentesimo decimo octauo scribat, eam COMMVNEM esse, ipsamq́ue probauerit. Quid enim obsecro refert ad examinandam litigantium concertationem, & eorum iura expendenda, quod vterque titulum, & possessionem alleget, vt tandem hoc in casu non sit locus petitioni hæreditatis? Nam etsi defunctus possederit, cùm hæc possessio in hæredem non transierit, parum vrget, vt petitio hæreditatis detur contra eum, qui possidet, absque titulo pro possessore: vel cum titulo pro hærede, actor etenim probare debet semper ius, quod in iudicium deduxerit. Et ideò non interest ad dandam actionem hanc, vel illam, quòd titulum alleget, & possessionem: Imò potius erit considerandum, de qua re in iudicio sit examen constituendum, & quid ad iura vtriusque litigatoris expendendum sit, perpensa petitione agentis. Hoc ipsum manifestius apparebit ex his, quæ statim ad apertiorem huius controuersię cognitionẽ palàm explicabuntur. Erit equidem ex prænotatis constituendum agente petitione hæreditatis, vbi verè & propriè iudicium istud tractabitur, non teneri ad probationem dominij rei petitæ, id est, non tenebitur hic actor probare, defunctum do minium illius rei habuisse tempore mortis, sed satis erit, rem illam in eius hæreditate mansisse. tex. celebris in l. & non tantum. ff. de pet. hęr. tradit Bart. in d. l. hæreditatis. & est Cōmunis omniũ sententia. Vnde maximè refert, an agatur rei vẽdicatione, an petitiōe hęreditatis, siquidẽ agẽs actione reali vendicatiōis, tenetur probare dominiũ, alio qui non obtinebit, extat & aliud nō leue discrimẽ, nam reus ab actiōe rei vẽdicationis, poterit se defendere præscriptione temporis viginti, vel decem annorum, à petitione aũt hæreditatis nō aliter, quàm triginta annorum præscriptiōe, ꝙ probatur in d. l. hęred. Ergo nō parui refert, an sit iudicium tractandum super petitione hæreditatis, an super rei vendicatione. Tertiò hinc apparet, qua ratione petitio hæreditatis detur contra possidentem pro possessore, & sic contra prædonem. l. regulariter. & l. pro hære de. §. vlt. & l. sequent. ff. de pet. hæred. Etenim cùm reus nullum possessionis titulum allegat, sed tantùm possessionem ipsam, tunc nihil est inquirendum in eo iudicio amplius, quā quòd actor sit hæres. Nam à reo possidente pro possessore hoc tacitè. negatur, & quod res manserit, ac relicta fuerit in defũcti hæreditate, huic equidem examini propriè conuenit hæreditatis pet. Nec tractandum erit de dominio ipsius rei, cũ reus non dixerit, se rei petitæ dominum esse, aut dominij titulũ habere, ex eoq́; rem ipsam hactenus possedisse. Quartò ex his poterit examinari, quod Bald. eleganter scripsit in l. vlt. C. de edi. di. Adr. toll. opposit. 9. dum existimat, petitionem hęreditatis dari contra possidentem titulo, quem tamen acquisiuit post mortem testatoris defuncti, licet ea nō detur cōtra possidentem titulo ante obitũ defuncti, de cuius hæreditate agitur, acquisitio. Hanc opi. Bald. probat ex d. l. vl. vbi cōstat ex vltima illius constitutionis parte, possessorium, cuius inibi mẽtio sit, competere aduersus habentẽ titulũ, & ex eo possidentẽ, cùm tamen sit iudiciũ illud debilius, quam pet. hære. idcircò illius edicti. iudicium competit contra possidentem, ex titulo acquisito post obitum defuncti, sicut & contra hũc cōpeteret pet. hæred. Nam alias si petitio hæreditatis non daretur contra hunc possessorem, eodem iure negari deberet possessorium illud iudiciũ, de quo in d. l. vlt. agitur. Sic tandem opinio Bald. admittitur à Barb. in consi. 65. incipit. Clementissimi. lib. 2. qui latè conatur eam defendere. Et tamen contrarium aduersus Bal. probare conatur. Salyc. Alex. Iacob. Pau. Cast. & Ias. in d. l. vlt. ad fin. Idem Ias. in d. §. actionũ. nu. 218. & ibi Ange. nu. 68. Alex. in consi. 73. li. 5. qui eādem op. Bald. asseuerat Cōmuni omniũ cōsensu, improbatam esse in consi. 184. & cons. 186. eo. lib. vbiq; Communem hanc opi. sequutus. Sic & Angelus Aret. §. sed istæ. de actionibus. numero 13. fatetur communem opi. quam ipse probat, esse contra Bald. & licet Curt. Iunior, dubius tamen sentauerit sententiam Bald. tueri: nihilominus aduersus Bald. est optimus textus in lege 2. §. vlt. iuncta l. hæreditatis. C. de pet. hæred. Ex quo deducitur discrimen elegans, & insigne, in hac materia inter emptorem hæreditatis, & emptorem rerum singularium. Emptor enim hæreditatis tenetur, ac conueniri poterit pet. hæred. emptor autem rerum singulariũ, actionereali rei vendicatio. Et tamen vt differentia sit apta, præmittendũ est, emptorem singularium, post mortem defuncti testatoris emisse, titulũq́; habuisse, cùm alioqui admodũ incongrua & inepta esset collatio vtriusq; emptoris. His accedit text. in leg. etiam. §. 1. ff. de pet. hæred. vbi datur petitio hæreditatis, contra emptorem hæreditatis in quibusdam casibus, quę semper danda foret, si vera esset Bald. sententia. cũ hic titulum post mortem defuncti acquisierit. Sic & aduersus opin. Bald. vrget ratio, quam adduximus ad probandam iuris regulam, quæ docet, petitionem hæreditatis non esse dandam contra titulo possidentem. Is etenim qui titulo possidet, siue eum habuerit ante obitum defuncti, siue post eius mortem, non negat actorem esse hæredem, sed contendit, eum etiamsi hęres sit, non esse dominũ rei petitæ, & in hoc titulũ allegat. Et ideò agendum erit de dominio rei, an sit penes actorem, vel reum, non de ea quęstione, an actor hæres sit per sententiam pronunciandus. Quod quidem iudicium actione reali, & sic rei vendicationis erit definiendum, quemadmodum paulò antè probauimus, sed & contra Bald. est optima glossa in leg penul. & vlt. ff. pro legato. Nec suffragatur Baldo text. in d. l. vlt. qui iuxta glossam ibi verb. Principalem. Ita est intelligendus, vt cùm petitio hæreditatis detur contra titulo possidentem, tunc ea excludatur decem annorum præscriptione, ac quoties detur contra possidentem pro hærede, vel pro possessore, tollatur triginta annorum tempore, quam interpretationem sequuntur Bar. Cyn. & Alex. ibi quæ tamen ex eo non placet, quòd rursus in idem incidamus dubium, cur detur inibi petitio hæreditatis, seu interdictũ illud contra titulo possidentẽ. Quamobrem ipse aliter accipio quod in d. l. vlt. decisum extat. & fateor, interdictum illud possessorium dari cōtra titulo possidentem, etiamsi petitio hæreditatis minimè tunc daretur, nec video, qua ratione possit congruè deduci argumentatio ista, non datur petitio hæreditatis: ergò nec interdictum possessorium. Cùm hæc sint duo iudicia admodum distincta, nempe iudiciũ proprietatis, & possessionis, l. naturaliter. §, nihil commune. ff. de acquirenda possessione. Imò hic argumentationis modus facilimè resoluitur, ex lege, is qui destinauit. ff. de rei vendicat. & his quæ notantur per Bartolum in lege, in rem alienam. ff. de pignoribus columna 3. sic etenim in dicta lege vlt. detur illud interdictum possessorium contra titulo possidentem, non ex hoc sequitur dari contra eundem petitionem hæreditatis, quam interpretationem Alexander lōgius probat in dicto consilio 73. libro 5. Et probatur, quia iudicium illud possessorium, quo ad summariam cognitionem, datur pro bonis quæ defunctus tempore mortis possidebat, nec impeditur eius cognitio, etiamsi à reo allegetur & probetur titulꝰ simul cũ possessione, tametsi actor non obtinebit in eo iudicio, si ex summaria vtrinque recepta probatione constiterit, vel defunctum eam rem, non possedisse tempore mortis, vel reum eius dominium habere, etiāsi possessio tempore mortis, penes defũctum fuerit, quemadmodum in d. l. vlt. omnes frequentiori consensu tradidêre. At in petitione hęreditatis iudicium impeditur, si probetur titulus, qui verè sufficiens est ad translationem dominij, vel vsu capiendi conditionem, iuxta ea, quæ notantur in d. lege vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. per Alexandrum & Ias. columna vlt. Nam licet ipse Alexan. & Iaso. & idem Iaso. in d. §. actionum. num ero 222. asseuerent, Communi opi. receptum esse, quòd licet titulus putatiuus alioqui sufficiat ad vsu[*]capionem, non tamen impedit iudicium petitionis hæreditatis. Quam opi. tenent gl. in d. l. vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. ad finem. & ibi Bald. 15. opposit. Iacob. & Fulgosius colum. vlt. rursus idem Ias. in l. 1. C. de in offi. testament. numer. 10. gloss. & Bartolus. in lege Iulianus. in prin. ff. quibus ex causis maior. glos. in lege 1. in prin. & ibi Bartolus. ff. quorum bonorum. & gl. in lege hæreditatem. C. in quibus causis cessat longi temp. præscrip. Et eandem opi. sequatur, & existimet Communem esse Curt. Iun. in d. l. vlt. num. 21. ipse verò contrariam sententiam veriorem esse opinor, & ideò arbitror, iudicium petitionis hæreditatis impediri, si reus possideat titulo singulari, qui propter iustum errorem sufficiat ad vsu capionem rei petitæ. Hanc sententiam primum mihi satis probat text. in lege. nec vllam. §. 1. ff. de pet. hære. ex quo deducitur, petitionem hæreditatis dari contra eum, qui titulo possideat, modo titulus is accedat ad titulum pro possessore, quia omninò mala fides ab ipso reo allegatur, qui verè non alia ex causa possidet, quàm quod sciens, rem alienam esse, & à se ipso mala fide, titulo prorsus nullo possideri, ipsam habeat occupatam. Igitur quo ties hæc exceptio deficiat. & reus rem petitam bona fide possideat, titulumq́; habeat sufficientem ad vsucapionem, ita quidem, vt iusto errore ductus existimet, rẽ ad se pertinere, tunc planè regulam sequemur, quæ dictat, petitionem hæreditatis non dari contra titulo possidentem. Secundò vrget amplius & hic Iurisconsulti locus. Nam is dicitur pro possessore possidere, qui vt prædo possidet. text. opt. in l. pro hærede. §. vlt. & lege. nec vllam. in prin. ff. de pet. hæred. Sed titulus inualidus, & nullus, tunc non impedit petitionem hæreditatis, cũ eo dem iure censetur, quo titulus pro possessore, sicuti probatur in d. lege. nec vllam. §. 1. ergò cùm titulus sufficiens ad vsucapionem, nō constituat possessorem prædonem, nec possit dici titulus pro possessore, impediet ex regula iuris, petitionem hæreditatis. Tertiò, vt quorũdam rationem excutiamus, oportet animaduertere, ita à Iurisconsulto in d. lege. nec vllam. §. 1. requiri in possessore scientiam iniusti tituli, vt nequaquam possit congruè dici per sensum à contrario inibi probari, petitionem hæreditatis non dari contrà possidentem eo titulo, qui sufficiens erat ad vsucapionem. Etenim Iurisconsultus ter requirens in breui responso, sciẽtiam iniusti tituli, & sic malam fidem, non leui iudicio id requirit responsurus idem, si possessor ignorantiam habuisset iniqui tituli, sed seriò id exigit, vt planè contrarium respōsurus esset, imò iam ipse respōdit, vbi possessor ignorās foret, ea quidem ignorantia, quæ non impediret vsucapionem. Quartò, nostram hanc sentẽtiam apertissimè tenet gl. in d. lege. nec vllam. §. 1. verb. sciens. gl. item in lege pen. & vlt. ff. pro lega. Quas expressim admisêre Alex. Angel. Aret. Ias. & alij. qui aduersus Baldi opinio. scripsêre, quam hac in parte examinamus. Eandem assertionem, quam & nos probamus, probauerunt Cynus colum. 1. & Corne. colum. vlt. in d. l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Paulus Castren. in d. lege. nec vllam. §. 1. Nec video quid constanter vrgeat in contrarium, cùm Bart. post gl. in d. lege Iulianus. tractauerit de titulo vniuersali, qui etiā si verus esset, nō im pediret agi, nec tractari iudicium petitionis hæreditatis. Deinde & aduersus glo. in d. lege vlt. profectò satis perstringit ratio, quam pręmisimus in initio huius capitis, siquidem statim quod à reo cōuento, petitione hæreditatis allegatur, & probatur titulus, nō est cur iudicio hæreditatis petitionis diffiniatur ea causa, & controuersia. Imò conuenit, ꝙ titulus examinetur in iudicio singulari rei vendicationis. Non negauerim opi. gl. in d. lege vlt. C. de edict. diui Adr. toll. frequentiori Doctorum iudicio probatam esse, & tamen nihilominus contendam, eam nec satis æquam esse, nec alicubi in iure probari. Quoties equidem agendum est de dominio rei petitæ, non autem de vniuersalis tituli hæreditatis iure, nẽpe, an actor hæres sit, vel reus, non iudicio hæreditatis petitionis, sed rei vendicatione erit examinanda ea controuersia. Sic deniq; constat ex prænotatis, sit ne vera Baldi opinio in d. l. vlt. C. de edicto diui Adr. toll. Quintò, si ad amussim expendamus rationem veram, & propriam, cur petitio hæreditatis non detur contra titulo possidentem, planè consta[*]bit, sit nè verum quod scripsit Bart. in lege cogi. C. de pet. hære. asseuerans, petitionem hæreditatis dari contra titulo possidentem, quando reus titulum habuit ab illo, qui poterat iudicio petitionis hæreditatis conueniri, & ad examẽ forense vocari. Idem repetit Bart. in l. si rem & pretium. ff. de pet. hæred. in prin. Paulus de Castren. in l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Angel. & Imola in l. si is qui bonis. ff. de acqu. hęred. Iaso. in l. 1. C. de inoffi. testament. num. 10. sed contrarium eidem Bar. placuit in l. 3. §. opus. ff. de alienat. iud. mut. cau. fact. vbi probat. in hac specie, & similibus petitionem hæreditatis non dari contra possidentem, titulo acquisito ab illo, qui poterat petitione hæreditatis ad iudicium vocari, licet detur actio in factum aduersus hũc qui poterat petitione hæreditatis conueniri, quia iniquè ac dolo fecit, ne aduersus eum petitio hæreditatis daretur, quam opinionem sequitur Iason in d. §. actionum. num. 220. Idem Ias. in §. sed istæ. eod. titu. nume. 25. Quid enim obsecro refert, ad dandam petitionem hæreditatis, quòd reus, qui titulo bona fide possidet, hunc titulum habuerit ab eo, contra quem poterat dari petitio hæreditatis? Etenim hic reus titulo possidet, & ideo iuxta regulam iuris non est per petitionem hæreditatis ad iudicium vocandus. Quamobrem opinor veriorem esse hanc vltimam sententiam. Nam & opinio Bartol. in d. l. cogi. est accipienda eo casu, quo titulus, hic pendente lite acquiritur, & procuratur, sicuti ex ipso Bartolo deducitur à multis, præsertim ab Angelo in d. §. actionum. num. 68. Atq; hæc sanè sufficiant, quoad tituli materiam in petitione hæreditatis tractandam, cætera siquidem poterunt peti à Iasone in d. §. omnium. & in d. l. 1. C. de inoff. testam. quo in loco refert Cæpollam in Cautel. 133. scripsisse, petitionem hæreditatis non competere contra emptorem totius, vel quotæ hære ditatis, vbi bona fide est emptio facta, si petitio proponatur ad ipsum vniuersum, nempe ad hæreditatem, vel quotam hæreditatis partem: dari autem hanc petitionem ad res ipsas singulares ipsius hęreditatis, ea quidem ratione, quòd reus hic totam hæreditatem, vel eius partem quotam possideat titulo iusto, nempè, emptionis, non sic res singulares, quas non videtur titulo emptionis possidere. Nam is, qui vendit hæreditatem, non tenetur de euictione pro rebus singularibus ipsius hæreditatis. l. 2. in princip. ff. de hæred. vel act. vend. l. 1. C. de euictio. Ergo non censentur res singulares titulo emptionis possideri. Iason tamen dubius est, an hæc opinio Bartholomæi Cæpollæ sit vera, & eam falsam esse censet Carol. Molinæ. in consuetu. Parisi. titul. 1. §. 23. numer. 35. quem nos hac in parte sequimur libenter. Datur siquidem frequenter petitio hęreditatis contra emptorem hæreditatis, vel eius quotæ iuxta distinctionem Iurisconsulti in l. etiam. §. quod si quis. ff. de peti. hæred. & l. 2. C. eod. titu. & quoties ita datur, dubio procul, competit, etiam pro rebus vniuersalibus: at vbi non datur petitio hæreditatis contra hunc emptorem, profecto non dabitur contra eum, nec pro rebus singularibus, quas titulo emptionis certè possidet, cùm inspecto euentu, & effectu censeantur vendi res istæ vniuersales, quæ sub hæreditate vendita continentur. Nec posset quis negare in his rebus emptorem dici possessorem cum titulo, qui possit eas legitimo tempore præscribere secundum ea, quæ traduntur in d. l. 2. C. de petitio. hær. vend. Etenim censentur res omnes sub vniuersitate illa hæreditatis cōprehensæ, atq; ideo nō potest iure opti. defendi, ꝙ Cæpol. in d. Cautela. 133. insigniter adnotauit. Sextò ex prænotatis deducitur vera interpreta[*]tio in Pauli Iurisconsulti locum, qui extat sub rubr. ff. de petit. hæred. l. 4. is ita inquit. Si hæreditatem petam ab eo, qui vnam rem possidebat, de qua sola controuersia erat, etiam id, quod postea possidere cœpit, restituet. Hactenus Iurisconsultus. Quidam etenim adhuc seriò, & non leuiter expenso Iurisconsulti loco, existimârunt, quod proposita petitione hæreditatis, si in libello sit certa res expressim, & nominatim petita, non poterit alia res in id iudicium deduci. Quam opinionem probant, & sequuntur Panormitan. numer. 25. Felin. in versicul. 6. conclusio. in capitul. 2. de libe. oblatio. Alexand. 2. colum. & ibi Iason. in l. edita. C. de edendo. Quibus suffragatur gloss. in d. l. 4. dum exponit verba illa, de qua scola, id est, propter quam solam: quasi velit Accur. illud Pauli responsum procedere, vbi actum est vniuersaliter petitione hæreditatis, & petierit actor se declarari hæredem, & sibi restitui vniuersam hæreditatem, & tamen ea petitio facta est propter vnam solam rem, quam tempore motæ litis reus possidebat. Nam si actor petijsset, se hæredem esse, pronunciari, & sibi restitui vnā tantùm rem, quam reus possidebat, tunc planè non erit reus cogendus restituere res, quas post motam litem cœpit possidere. Huic etiam interpretationi accedit opinio Bartol qui in d. l. edita. 2. colum. ita scribit: Si poneremus esse actum petitione hæreditatis singulariter ad vnam rem, non posset fieri emendatio, vel alia editio alicuius rei post litem contestatam, sicut in alijs singularibus iudicijs. His equidem verbis Bart. probare videtur intellectum, quem ex Pan. constituimus ad Iurisconsulti locum, quem itidem sequitur, & admittit Maria. Soci. in dicta c. 2. de libell. oblat. num. 139. illud tamẽ admonere oportet, ne quis existimet Alexan. ita simpliciter hanc opinionem probasse, quòd ipsemet Alexan. Bart. Soc. & Iacobinus. 3. col. in d. l. edita. existimant, etiamsi vera sit opinio Panor. eam procedere, quoad condemnationem, non tamen quoad executionem. Nam etsi in sententia omissa foret condemnatio circa restitutionem aliarum rerum, quam omitti iure oportere censet Alexander, posset in executione fieri aliarum restitutio, in quo Ias. & Felin. CONtrarium prænotare videntur, & horum opinio tunc admitti deberet, cùm esset ante sententiam petita condemnatio, & restitutio aliarum rerum, post litis contestationem, & in sentẽtia tantùm esset facta mentio, & condemnatio restitutionis illius rei, quæ ab initio fuerat iudicio vniuersali petita. Nihilominùs opinio Panormitan. pluribus displicuit. Nam authoritate Iurisconsulti in d. l. 4. contrariam veriorem esse opinantur Anton. colum. 7. Imola & Barb. colum. penult. in dict. cap. 2. de libel. obla. Fulgo. Riminal. Aretin. Socin. colum. 3. Dec. num. 25. Alciat. & Curt. Iunior. nume. 64. & Purpura. num. 25. in d. l. edita. Quorum opinio magis COMMVNIS est, & probatur in d. l. 4. Et item ex eo, quòd in hoc iudicio satis sit petitio sufficiens, si actor petat se pronunciari hæredem, cui petitioni accedit officio iudicis rerum omnium restitutio, si petitor obtinuerit, sicuti in initio huius capitis probauimus. Igitur hanc opinionem secuti, censemus, proposita petitione hæreditatis, vt ea proponenda est, ac præmisso libello, quo quis petit, se pronunciari hæredem, etiamsi petierit vnius tantùm rei, quam reus tempore motæ litis possidebat restitutionem, nihilominùs posse reũ cogi per sententiam, & per iudicis exequentis officium ad restitutionem omniũ aliarum rerũ, quas lite pendente cœperit reus possidere. Nec huic sententiæ oberit Barto. opinio. d. l. edita. poterit enim hunc sensum habere, vt sit intelligenda, quando hæres institutus in re certa, petitionem hæreditatis in iudicium deduxerit, eam proponens tanquam verè institutus in re certa, petens se talem hæredem pronunciari, eiq́; eandem rem certam restitui, vt hæredi in ea re solum instituto. Non enim poterit post litis contestationem in hoc iudicio petere aliam rem, nec se pronunciari hæredem in alijs rebus, aut ad alias res consequendas. Sic etenim Bartoli verba intellexit Philippus Corneus in consil. 148. libro 4. Erit verò fortassis & hic optimus sensus, ne opinemur Bartol. contrarium fuisse Iurisconsulto in dict. l. 4. Sed & Bart. Socin. col. 3. existimat in d. l. edita posse aliter accipi Bartol. opinionem, vt ipse voluerit, non posse post litem contestatam aliā rem in iudicium deduci, quoties actor non egit petitione hæreditatis, sed petit, rem quandam sibi vt hæredi Sempronij restitui. Poterit ni fallor, Bartoli distinctio, & hunc sensum pati, vt in iudicijs vniuersalibus, vbi actum sit vniuersaliter, nulla re expressim petita, superflua sit alicuius rei mutatio, aut additio, cùm omnes res veniant absque aliqua rerum additione in hoc iudicium ex natura actionis: at si actum fuerit vniuersali iudicio ad vnam tantùm rem, non possit fieri mutatio, nec additio alterius rei ad hunc effectum, quod iure mutationis, vel additionis de his rebus in iudicio tractetur: non tamen ex hoc negat Bart. posse ex natura actionis has res additas, in hoc ipsum iudicium venire, tametsi ratione mutationis, vel additionis, minimè veniant, propter particularem modum agendi. Qua de re amplius cogitare licet. THEMA CAPIT. XIII. Quid sit obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis & causæ examini se offerat, quẽ tertium oppositorem dicimus. SVMMARIA. -  1 Tertius oppositor, & litis defensor ad coadiuuandum admissus, adsumere debet litem in ceo statu quo erat. -  2 Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem, & conclusionem testes producere. -  3 Intell. l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & an procedat illud responsum ignorantibus legatarijs? -  4 Res inter alios acta in iudicio, alijs præiudicat, & prodest quoad quandam præsumptionem. -  5 Sententia inter alios dicta plerum ex propria vi, & natura nocet, & prodest omninò alijs: & ibi latè intell. l. ingenuum, ff. de statu homi. -  6 Sententia lata super primogenio cum legitimo contradictore, an alijs noceat? -  7 Traditur latè interpretatio text. l. sæpè. ff. de re iudicat. in versic. sed scientibus. -  8 Intellectus ad text. in c. penult. de re iudica. -  9 Intell. ad text. in d. l. sæpè. versic. nam etsi libertus. & inibi an sententia lata contra vasallum præiudicet domino scienti. CAPVT XIII. SÆpissimè contingit duobus in iudicio litigantibus, tertiũ quendam litis, & causæ examini seipsum opponere & offerre. Etenim vult hic tertius, causam illā vel prosequi, vel defendere, quod multis modis accidere potest. Quorum aliquot nos hoc in loco examinabimus ea ex causa, quòd passim viderimus de hac re in supremis Regis tribunalibus satis controuerti. Illud verò receptũ est, diuq́; obtinuit, hunc tertium, qui se liti opponit, admittendum esse hoc sanè modo, vt quoties is litem adsumat ad coadiuuandum reum, vel actorem, vtq́; ei adsistat, tunc in eo statu causam prosequatur, quo prosequebatur ipse principalis. At si ad iudicium accesserit hic tertius non ad coadiuuandum alium, sed ad excludendum vtrunque à rebus, vel à iuribus, de quibus agitur, eo quidem casu admittitur hic ad causam agendam ab initio, ita quidem, ac si ab alio cœpta non esset, omniaq́ue sunt cum hoc repetenda, nec tenetur hic tertius causam in eo statu adsumere, quo ea quidem erat inter ipsos duos, cui medius hic accedit. tempore oppositionis. Hæc distinctio summa denique est totius huius tractatus, & tamen habet adeò dubias & frequentes quæstiones, vt operæpreciũ sit eam explicare paulò diligentius, maximè ad veram interpretationem eorum, quæ Bartol. Innoc. & alij. hac de re hactenus tradidêre. Prior verò distinctionis pars ꝓbatur in c. vlt. vt lit. pend. in 6. sic enim ibidem respondetur: sanè si ad defensionem ipsius litis aliqui quorum intererit, petierint, admitti eos in illo statu, in quo ipsam inuenerint, decernimus admittendos: Hęc ibi: ex quibus manifestum sit, non esse tertium admittendũ, vt nouum statũ causæ consequatur, si ipse accesserit ad defensionem alterius, qui iam causam fuerat prosecutus, Imò tenetur, etiamsi defensio eius intererit, in eo statu causam prosequi, in quo erat tempore oppositionis. Atq; ita visum est Felino in c. cũ super. nu. 15. de re iud. Baldo in Auth. nunc si hæres. ad fin. C. de litigio. Ancha. in regu. ea, quæ de reg. iur. in 6. q. 17. Angelo Aret. in l. si perlusorio. col. 2. ff. de appel. Ang. Perus. in l. si suspecta. col. 2. ff. de inof. test. Inno. & alijs in d. c. cùm super. quorum statim mentio in specie proponẽda est ad ea, quæ ex hac conclusione deducenda sunt. Idem ex d. c. vlt. adnotauit Sebastianus Vantius de nullitat. titu. quis possit dicere de nullitate. nu. 25. Extat exemplũ huic oppositioni de venditore, qui tenetur de euictione, nam hic opponit se sæpissimè liti, & cōtrouersiæ motæ contra emptorẽ super re vendita. l. venditor. ff. de iu d. l. à sententia. & d. l. si perlusorio. ff. de app. idem erit in legatarijs defendentibus scriptum hæredem in lite, quæ ad testamentũ rescindendum aduersus ipsum proponitur in d. l. si suspecta. Sunt & alia multa exempla præsertim ex l. sæpè. ff. de re iud. Auth. tunc si hæres. C. de litigio. l. Paulus. ff. de procur. l. si pariter. ff. de liberali caus. c. 2. de procura. in 6. c. vt circa. de elect. in 6. Clem. constitutionẽ de elect. Igitur quoties venditor ad iudicium accedit defensurus emptorem, contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litẽ in eo statu, quo erat tempore oppositionis. Quod & de similib. exemplis dubiò procul respondendũ erit, qua ratione plura deduci poterũt, quæ sunt in praxi maximè notanda ad rectũ iustitiæ ministerium, & vt calumnijs occurramus, quę facilimè contingunt in his oppositionibus, cùm plerunq; fiāt potius iniuria, & malitia, quàm iure. Primùm ex his colligitur, hunc tertium oppositorem, (nam & hac frequentissima locutione vtar) posse in hac defensione allegare, & probare omnia, quæ principalis nec allegauit nec probauit, si ea sint ad causæ defensionem conducibilia. Quod expressim voluit gloss. inibi communi omniũ consensu recepta in d. l. si suscepta. in prin. cui similis in c. 2. de procur. in 6. Idẽq́; fatentur omnes qui statim adducẽtur ad sequentẽ conclusionẽ. Etenim nemo ex eis dubitauit, hanc opinionẽ verā esse, quoties tertius hic oppositor vult allegare, & probare intra diem à iudice, vel à iure datum principali ad allegandum & probandum. Secũdò hinc apparet, sitne verum, quod quidam opinantur existimantes: posse hunc tertium oppositorem, quem rei & causæ defensorem diximus, probare, allegare, & testes producere in iudicio post publicationem, ac denique eo quidem tempore, quo nō posset reus ipse principalis, si ignorauit testes produci, & causam agi. Sic enim censet Bart. in d. l. si perlusorio. ff. de appella. quem sequuntur Panor. num. 7. Felin. nu. 18. in c veniens. in 2. de restit. & Matth. de Afflict. decisione 235. quibus accedit ratio ex l. sæpè. ff. de re iudicat. & l. à sententia. ff. de appella. nam si huic defensori ignoranti non præiudicant acta, cum ipso reo principali, nec eius transactio, vt ibidem probatur, profectò nec nocebunt taciti consensus ipsius rei, qui ex eo constant, quod finita sit dilatio, facta sit conclusio in causa, & testium publicatio. Contrariam verò sententiam probant, & sequuntur Inno. & Anto. nume. 18. in d. c. cùm super. Ang. Areti. in d. l. à sententia. col. 3. Angel. Perusinus in d. l. si suspecta. colum. 2. Quorum sententia ex eo mihi videtur iure procedere, quod hic defensor adsumere debeat litem, & causam in eo statu, in quo versatur, quemadmodum probatur in d. c. vlti. vt lit. pend. li. 6. siquidem ipse vult iudicium à reo cœptum prosequi, & defendere. Nec ipse video, qua ratione possit contrarium probari, cùm hic defensor causæ & litis examini assistat reum ipsum defensurus propter præiudicium, quod sibi imminet, si reus ipse condemnetur: Atque ideo veram esse censeo hanc opinionem Innoc. & sequacium, quæ in PRAXI satis recepta videtur apud suprema huius regni tribunalia: In quibus passim obtentum est, quòd defensor hic admittatur ad litem, & causam suscipiendam in eo statu, in quo erat tempore oppositionis. Nec oberunt ea, quæ Barto, & alij tradidêre authoritate Iurisconsultorum in d. l. sæpè. & in d. l. à sententia. Nam vbi tertius hic defensor non potest reum principalem excludere à defensione causæ, quia omninò ad illum, non ad hunc defensorem pertinet causæ defensio saltem primo loco, tunc profectò sententia lata in ea causa huic tertio etiam ignoranti præiudicat, non equidem iure, & viribus rei iudicatæ, quæ possit aduersus istũ, cum quo lis nondum est acta, opponi, aut executioni mandari, sed ideo quod reo principali victo, immineat iure damnum huic tertio. Cuius rei exemplum traditur in venditore, qui de euictione tenebitur. Et enim huic, etiam ignoranti nocet sententia lata contrà emptorem in re vendita, non equidem in vim rei iudicatæ, quæ possit aduersus ipsum opponi, aut executioni mandari, sed in hoc quod emptor poterit aduersus eum agere de euictione, & obtinebit in his casibus saltem, quibus non tenetur emptor venditorem requirere, vt adsumat litis, & causæ defensionem. Hoc equidem præiudicium venditori fit ex sententia lata contra emptorem, etiamsi ipse venditor ignorauerit litem cũ emptore tractari. Nec poterat venditor emptorem rei venditæ possessorem à defensione litis excludere, tametsi teneretur iure auxilium ferre, & defensioni causæ incumbere propter euictionem. In hac denique specie agitur causa cum possessore rei petitæ, quo victo, res ab eo auocatur, & traditur actori vincenti, nec poterit venditor, etiam ignorans litem tractari, executionem istam impedire. Igitur venditor volens emptorem defendere, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis, nec erit admittendus ad ea probanda, quæ non posset reus ipse principalis allegare, nec probare, quod item deducitur à Iurisconsulto in l. venditor. ff. de iudic. cuius intellectum & nos attigimus superiùs capitul. 8. num. 3. sic & huiusce conclusionis poterit aliud exemplum opponi ex d. l. si suspecta. ff. de inoffic. testam. Hæres enim scriptus in testamento primus, & principalis defensor est, quo victo, etiam ignorantibus legatarijs, in hoc eis præiudicium fit, quod non poterunt legata consequi à victore, quippe qui non fuerit grauatus, nec iussus soluere legata, atque item in eo, quod testamentum sit per sententiam latam cum legitimo contradictore rescisum. Sic denique his præiudicat sententia regulariter, tametsi causam ipsam agi, & tractari cum hærede scripto prorsus ignorauerint, quemadmodum deciditur ex dict. l. si suspecta. l. Papinianus. §. vlt. l. qui repudiantis. §. fina. ff. eod. titul. l. à sententia. & l. si perlusorio. ff. de appellat. text. ad hoc in specie insignis. in l. si superatus. ff. de pignoribus. notant Imol. in dict. l. si perlusorio. Alexand. in dict. l. sæpè. numer. 82. quod statim tractabitur in versicul. secundò prænotandum. Notat expressim Paulus in dict. l. sæpè. num. 5. Idcircò vbi legatarij velint adsistere hæredi scripto, & eidẽ in defensione causæ auxilium impertiri, tenentur causam, & litem adsumere eo in statu, in quo est tempore oppositionis, nec quicquā eos adiuuat, quod ignorauerint hactenus causam cum hærede scripto tractari, cùm & eis ignorantibus noceant, quæ in iudicio cum hærede scripto acta fuerint saltem regulariter, nec propter eorum ignorantiam actor, qui litem instruxit cum eo, qui ab eo solùm vocandus est ad iudicium, hoc grauamen pati debet, quod propter oppositionem legatariorum cogatur retrocedere, & ad initium litis redire, qua ratione ad amussim obseruata non potest huic quæstio ni conuenire, quod Bartol. & alij tradidêre, distinguentes scientiam ab ignorantia. Nam Iurisconsultus in dict. l. sæpè. ita est intelligendus, vt ignorantia prosit alteri, qui primas habebat eiusce litis defensiones, cuiq́; primo loco, non litiganti competebat ius defendendi litem illam. Huic enim ignoranti non præiudicat sententia, scienti verò præiudicat, ea quidem ratione, quòd qui habet primam litis, & causæ defensionem, & patitur alium causam agere & defendere, videatur consentire, quòd causa illa per illum tractetur, & sententia sibi præiudiciũ inferat, quippe qui poterat primam litis defensionem adsumere, cùm in ea tractandum erat de iure, quod ipse habuit ex persona agentis, vel habet modò. Est etenim satis ad hoc præiudicium, quòd in ea lite omninò tractetur de iure huius tertij, qui ad causam vocatus non est, & tamen patitur eam tractari, cum posset repellere ab eius defensione eum, qui causam agit & defendit. Igitur scientia in hac specie requiritur ad hoc, vt præsumamus consensum huius tertij in hoc, quòd causa per alium tractetur in eius præiudicium: At vbi tertius non posset repellere à iudicio ipsum principalem defensorem, sed tantùm poterat eum adiuuare, eiq́; adsistere propter proprium cōmodum, ac peculiarem vtilitatem, tunc nihil ei nocet scientia, nec prodest ignorantia. Non enim nocet scientia, vt sententia lata ei præiudicium inferat ex ratione scientiæ, cùm res inter alios acta sit, vt probatur in dict. l. sæpè. versicul. nam scientibus. Nec prodest ignorantia, quoties sententia ius facit inter alios, quia lata est cum legitimo contradictore. Hæc enim omnibus nocet, quibus iure sancitum est nocere, & inter quos ius facit, etiam ipsis ignorantibus. Hæc latiùs tetigimus quoad quæstionẽ istā, vel ex eo quod Matth. de Afflict. in d. q. 235. malè intellexerit Ang. opinionem in d. l. si suspecta. Cæterùm vt hæc materia, quæ satis difficilem habet resolutionem, & practicis est admodũ obuia, rectiùs examinetur, oportet aliquot hic expedire ad interpretationem Iurisconsulti in d. l. sæpè. cuius examini præmittendum est: sententiam inter quosdam dictam, & pronunciatam regulariter alijs nocere, & pro desse quo ad qualem præsumptionem, oritur enim etiā inter alios quædam præsumptio in fauorem illius, pro quo lata fuit. Hanc opinionem manifestè deduxerunt gloss. Bartol. & Docto. in l. si duo patroni. versic. habiturum. ff. de iureiurand. Anton. Abb. & Felinus in capitul. penult. de re iudicat. gloss. in cap. interrogatum. 3. quæst. 5. & in c. dilectus. in 2. ver. dantes. de simon. Alex. in d. l. sæpè. nu. 70. optimè Ias. in d. l. si duo patroni, quale verò sit hoc pręiudicium, aut quanta sit hæc præsumptio, arbitrio boni viri relinquendum est, quod mihi admodum placet, & notat Panormit. in dict. cap. penult. colum. 2. Nam & gloss. opinionem simpliciter probat Socin. in l. 1. ff. de excep. rei iudicat. præsertim hæc sententia erit admittenda, quo ad illos, qui aliquā videntur habere in causa communionem, etiamsi eis non præiudicet sententia quantùm ad exceptionem rei iudicatæ, vt quoad cohæredes, compatronos, & his similes, sicuti constat in dict. l. à sententia. in princ. & in dict. l. si duo patroni. vbi Iason & Alexan. in dict. l. sæpè. Ita hanc opinionem intellexere, & Curt. Iunior in l. admonendi. ff. de iureiurand. nume. 59. Nec placet mihi Bart. interpretatio in l. admonendi. num. 45. dum opinatur, ex sententia inter alios lata, oriri quo ad alios præsumptionem quandam, quæ efficiat semiplenam probationem. Hoc etenim falsum est, non enim tantùm effectum isthæc præsumptio inducit, atq; ita à Bartoli opinione discessere Aret. in cap. causam quæ. 4. colum. de testi. idem Aretin. in consil. 165. col. 2. in repet. d. l. admonendi. nu. 242. Imol. in dict. l. si duo patroni. Carol. Mol. in consuetud. Parisiensib. titul. 1. §. 5. num. 38. Quorum opinio communis est, quemadmodum asseuerat Ferd. Loazes in repet. l. filiusfamiliâs. §. diui. ff. de legat. 1. num. 329 siquidem & Alexan. ipse in d. l. sæpè. nu. 71. satis dubitat, an vera sit opinio Bartol. Quæ non est, vt constat ex præmissis, temerè admittenda. Secundò prænotandum erit, sæpissimè contingere sententiam latam, ius inter alios facere, & alijs prodesse, ac nocere propria vi, & natura eiusdem absq; aliqua scientia accidenti. notāt Panor. in d. cap. penultim. numer. 34. Alex. in dict. l. sæpè. num. 109. Quod comprobatur ex his, quæ paulò antè scripsimus ad intellectum. d. l. si suspecta. Nec enim dubium esse potest, in aliquot casibus sententiā esse huiusmodi qualitatis, & conditionis, vt cum vno lata multis alijs præiudicet, vel prosit, nempe vbi lis tractatur cum legitimo contradictore, à quo aliorum ius in eadem re deriuatur, & oritur, & qui primus obtinet in ea controuersia partes. In hac etenim specie sententia lata, facit ius quoad omnes, etiamsi nec litigauerint, nec vocati fuerint ad iudicium, nec scientiam litis controuersæ habuerint. Probat hanc conclusionem text. in l. 1. §. vlt. & l. seq. ff. de liber. agno. Etenim, vt ibi respondet Iurisconsul. sententia lata in causa filiationis inter patrem & filium, omnibus alijs nocet, & prodest, quibus ex ea radice ius alioqui competit. Actum siquidem est cùm legitimo contradictore, nempe patre, à quo causa filiationis in omnes alios deriuatur, ac procedit, & ideo mirum non est, si cæteris, etiam non vocatis, nec scientibus prosit, & præiudicet, sicuti constat in d. §. vlti. cuius ad hoc præter Doct. ibi meminêre Bald. in cap. nihil. col. 3. de electione. Iason in rubr. ff. de re iudicat. glo. & omnes in cap. penul. eod. titul. conuenitq́; huic decisioni regia l. 19. titul. 22. part. 3. quod si lis acta non fuerit cum patre, quem ista causa præcipuè, & primo loco tangit, & quem aliorum ius consequitur, sed cum aliquo ex transuersa linea, sententia nō præiudicat alijs agnatis vel cognatis, quosq́; principaliter tangit negotium quoad eo rum causam, nec prodest, vbi actum sit de priuato commodo cuiusq́; eorum. text. optimus in l. duobus. ff. de liber. cau. l. 1. & l. patronum. ff. si lib. ingen. esse dicat. Notant Bald. in l. res inter alios. C. qui. res iud. non nocet. Abb. in dict. cap. penult. num. 18. Alexan. in dict. l. sæpè. num. 60. Quorum resolutio in hoc etiam tendit, vt nihilominùs in hac specie, quo ad ius publicum, quoad munera scilicet publica, sententia omnibus alijs prosit, & noceat, quoties causa fuerit examinata, quantum ad hoc publicum commodum. l. eum qui. §. in popularibus. ff. de iureiur. Idem erit in causa illa, in qua tractatur, an quis sit filius legitimus alicuius an spurius, secundum eosdem. Erit & huiusce conclusionis aliud exemplum in causa ingenuitatis, in qua sententia lata cũm legitimo contradictore, facit ius quoad omnes alios omninò. textus est celebris in l. ingenuum. ff. de stat. homi. & in l. diui. §. 1. ff. de libera. cau. gloss. in dict. cap. penultim. Legitimus verò contradictoris dicitur, qui verus est dominus serui, vel verus patronus liberti. gloss. insignis, communiter recepta in l. cùm non iusto. ff. de collus. de teg. Igitur si quis contendat se liberum esse, aut ingenuæ conditionis, & ea lis tractetur cũ vero domino, vel patrono, & sic cum contradictore legitimo, sententia in ea causa lata, qua fuerit pronunciatus ingenuus, vel libertus, liber, aut seruus, omnibus alijs proderit, vel nocebit. Cuius rei ea est potissima ratio, quòd ex iure illius, qui hac in controuersia cum seruo, vel libero litigauit, ius itidẽ omniũ pendeat, & deducatur, cum ille fuerit, aut dicatur fuisse, & esse verus dominus vel patronus, cuius domini aut patronatus ratione hic seruus vel ingenuus allegatur, vel asseritur liber, ingenuus, seruus aut libertus. Hæc sanè ratio summè notanda est ad huius quæstionis verum intellectum, qui amplius ex hoc constat, quòd sententia lata non fuerit contra absentem, nam in eo casu nō facit ius inter alios, quæ præsumitur absens condemnatus potiùs ex contumacia, quàm ex iure, & iustitia. l. qui repudiantis. §. vltim. ff. de inoff. testam. Bart. & alij in dict. l. ingenuum. Bald. in l. 2. colum. 3. C. quib. res iudicat. non nocet. l. præses. C. de pignor. tradunt Bartol. in l. si superatus. ff. de pignor. & Abb. in dict. cap. penultim. nume. 21. de re iudicat. quod & regia Partitarum lex sensim probare videtur. Est & locus elegans apud Iurisconsultum in l. diui fratres. §. 1. ff. de libe. caus. cuius mentionem statim agemus. Idem notat Mathesi. nota. 25. probatur simili ratione ex l. vlt. iuxta cōmunem eius interpretationem. C. de legibus. tradunt Abb. & alij. in cap. in causis. Fel. in cap. cùm Bertholdus. nume. 23. de re iudic. Alex. in l. apud Iulianum. §. vtrum. col. vltim. ff. ad rebel. text. item singularis in l. si perlusorio. § vlt. ff. de appel. Alex. con. 84. col. 1. lib 3. Hippol. Sin. 4. & Boerius decisi. 79. nu. 4. ex quibus ita equidem prænotatis, pauca libet deducere, quæ forsan amplius aperient huiusce quæstionis obstrusam difficultatem. Primùm etenim constat ex his, quod si lis tractetur super statu alicuius, & is pronuncietur seruus, vel libertus illius, qui cum eo litigat, hæc sententia nocebit, victo quoad omnes, qui dixerint, & allegauerint, illum seruum esse, quibusq́; satis sit, quòd ille sit seruus, aut libertus, nec refert, sitne seruus litigantis, aut alterius. Cuius conclusionis est manifesta ratio, siquidem hic qui modo vtilitatem ex re iudicata capere vult, id tantum contendit, quòd victus sit seruus, vel libertus illius, cum quo lata est sententia, nec petit victũ in seruitutem, aut libertinitatem, sufficit enim ei, quòd seruus sit, vel libertus. Quæ quidem qualitas iam constat, cùm constet, victum per sententiam seruum, aut libertum pronunciatum, fuisse illius quidem, à cuius iure qui modò agit iure optimo, deducit propriam intentionem quæ in hoc tẽdit, quòd ille sit seruus, aut libertus alicuius, eiusq́; conditionis & status homo. Sic ex contrario si quis per sentẽtiam fuerit pronunciatus liber, aut ingenuus, hæc sententia proderit ei, quoad omnes, & nocebit omnibus, qui eum esse seruum, aut libertinum dixerint, nisi probare velint, alterius quam victi seruum vel libertinum fuisse. Tunc etenim sententia ista non censetur lata cum legitimo contradictore, & ideo non nocebit omnibus, nec procedit, quoad omnes, etiamsi satis sit, quoad modo litigantes victorem libertinum vel seruum esse, nec referat, si libertus, vel seruus Titij aut Sempron. Secundò apparet, sententiam pro ingenuitate latam, non nocere alteri, qui victus non fuit, vbi hîc allegat, victorem esse proprium seruum, aut libertum. Etenim in hac specie non est sententia lata cum legitimo contradictore. Quamobrem nō nocebit ei, qui ius à seipso deducit, non à victo. l. duobus. ff. de lib. caus. l. 1. & l. patronũ. ff. si liber ingenuus esse dicatur. l. cùm nō iusto. ff. de collu. detegend. gloss. in l. cognitio. §. 1. ff. de liber. cau. verb. nec variè. notat Alexan. in d. l. sæpè. ff. de re iud. nume. 65. Sic sententia, qua quis pronunciatur seruus aut libertus Titij, nō ei nocebit, quoad alios, qui ab eodem Titio ius nō habent, nec ab illius Titij iure propriam intentionem probare contendunt, imò petunt victum in propriam seruitutem, aut libertinitatem, seu ius patronatus. Quod satis constat ex ratione superiùs tradita. Tertiò colligitur hinc, nihil referre ad Iurisconsulti responsum in dict. l. ingenuum. quòd quis agat de libertate contraria seruituti, vel de libertate contraria ingenuitati. Nam siue quis pronuncietur liber, & ingenuus in controuersia de seruitute, aut in controuersia de libertinitate, obtinebit decisio elegans Iurisconsulti, in d. l. ingenuum. Quemadmodũ tenent Imol. Anton. Felin. num. 10. & alij in dict. cap. penult. idem Imol. & Alex. in d. l. sæpè. num. 56. Doct. in l. 1. ff. si liber inge. esse dicatur, tam etsi Innoc. in cap. causam quæ. in 2. qui silij sint legit. 2. col. existimet, sententiam latam pro ingenuitate in ea controuersia, in qua agitur, an quis sit libertus, & sic de libertinitate, & ingenuitate, non nocere omnibus, nec quoad omnes prodesse. l. duobus. ff. de lib. cau. l. 1. & in l. patronum. ff. si liber. inge. esse dicat. Quæ quidem responsa tantum abest, vt probent Innocentij opinionem, quòd cōtrariam potiùs præmiserint. Sed & tex. in. d. l. ingenuum. palàm Innocentio aduersatur, cùm & inibi Iurisconsultus idem sentiat, ac responderet planè, vbi quis libertinus esse diceretur. Quod si quis rationem paulò antè à nobis expositam pensitet diligentiùs, percipiet facilimè, iure non probari distinctionem Innocentij, cùm & si tractetur, an quis sit libertus, & is pronuncietur liber & ingenuus, iudicium hoc & sententia nocebit omnibus, & proderit quoad omnes, qui dixerint, illum libertum fuisse illius, qui per sententiam fuerit victus: his verò non nocebit, qui voluerint probare, illum libertum esse alterius, cum quo lis tractata non fuerit. Sic denique Innocentij distinctio improbatur, imò frequentiori Doctorum calculo improbata est, vt ipsemet Alexan. fatetur post Anton. in dict. capit. penultim. de re iudic. Quartò ex his deducitur, quanā ratione sit accipiendum, quod hac in re passim adnotari solet, dum ita Iurisconsulti responsum in d. l. ingenuum. accipitur, vt ꝓcedat, quando pronunciatur quis ingenuus, ac secus sit, si pronuncietur seruum potentis non videri, vel absoluatur à petitione seruitutis. Quasi tunc sentẽtia non noceat alijs quam ipsis litigantibus. nec prosit. Ad hoc adducitur tex. insignis. in l. diui fratres. §. 1. ff. de liber. cau. cuius authoritate hoc ipsum tenuerunt Panormit. in d. cap. penult. nume. 19. Alexand. in d. l. sæpè. nu. 56. Alber. in dict. l. diui. §. 1. Decius in consil. 445. nu. 38. Bald. in d. l. ingenuum. & in dict. l. 2. col. 2. C. quibus res iudic. non nocet. Ego verò conabor paulò vrgentiùs Iurisconsulti sensum explicare, eò præsertim, quòd viderim non semel ex eo non rectè intellecto, quædam in PRAXIM deduci, quæ maximè censeo aliena esse ab eius integro sensu, & intellectu. Primum etenim illud constituam, quòd negari nequit, nempe quòd vbi causa status agitur absente, & contumace illo, qui contra libertatem contendit, nō esse pronunciandum quem ingenuũ, sed in hunc modũ sententia cōcipienda est, vt seruus illius nō videri pronuncietur, quia absente altero, nō satis est cognitioni datũ, vt quis ingenuus esse ꝓnuncietur in graue quidẽ præiudiciũ, cũ fortassis alioqui seruus ob alterius cōtumaciā liber ꝓnunciaretur. Et hoc obtinet, vt inꝗt Iuriscōsultus, quando quis petit aliquem in seruitutem. Quod si quis asserat se libertum, & ingenuum, & altero contumace cognitio causę tractetur, non est ꝓnunciandus ingenuus, nisi magnę adsint pro libertate probationes, atq; ideò tutius est cognitionem circunduci. Ita sanè Vlpianus in dicta l. diui fratres. distinguendum esse censet, qui docet, qua forma concipi debeat sententia in causa status pronuncianda, cum is petit alterum in seruitutem, vel à quo quis asserit in libertatẽ se ipsum contumax est. Priori etenim casu non oportet pronunciari quem ingenuum nec liberum, sed erit satis, etiamsi cognitio non fuerit circunducta & absolutio ab instantia data, imò sit processum ad cognitionem quòd pronuncietur seruum petentis non videri: posteriori autem vbi cognitioni locus datus fuerit, & ideò sit omninò pronunciandum, poterit actor pronunciari ingenuus, si hoc ipsum euidẽtes probationes suggerant, alioqui circunduci tur cognitio, differturq́; in aliud tempus oportunius. Igitur ex hac Iurisconsulti decisione constant plura, primum quod ea sit admittenda, vbi proceditur ad cognitionem altero absente, & cōtumace, quo quidem casu, siue quis pronuncietur ingenuus, siue liber, non nocet hæc sententia omnibus, sed tantùm ei, cũ quo lata fuerit, quemadmodum superius tradidimus ex communi omnium ferè opinione. Secundũ, quod ipso actore contumace, qui petebat reum in seruitutem, nō est pronunciandus reus ingenuus, sed eo modo sententia concipienda est, vt pronuncietur, seruum illius non videri. Et idem erit, quoties quis petit se pronunciari ingenuum, & asserit se liberum reo contumace, nisi probationes libertatis fuerint euidẽtes. Ita enim Iurisconsulto placuit, à cuius mente ipse deduxerim, posse vtroq; casu pronũciari reum, vel actorẽ ingenuum, si ipse hoc petat, & probationes euidẽtes ingenuitatis in iudicium adduxerit. Tertiò constat, nō esse seruandā sententiæ formulam à Iurisconsulto præscriptam, quo ties lis agitur absque cōtumacia pręsentibus actore, & reo. Nam tũc necessario est pronũciandus quis liber, vel seruus, ingenuus, vel libertus. Quandoquidem ea formula fuit à Iurisconsulto excogitata, vt lis diffiniretur certo modo, quæ propter contumaciam alterius deficiente iusta status cognitione, non poterat iure ordinario diffiniri. Quartò mihi iure verum esse videtur, sententiam latam iuxta formulam Iurisconsulti nocere illi, contra quẽ lata fuit, & denique eius successoribus, & hæredibus: non tamen alijs, etiamsi hi velint probare, & in iudicium deduxerint, quod ille, de cuius statu agitur, sit seruus, vel libertus illius, qui contumax victus fuerat. At si pronuncietur, quis ingenuus, omnibus his tam victi successoribus, quàm alijs nocet sententia, vt paulò ante tradidimus. Postremò illud mihi probatissimũ videtur, quòd sententia lata cōtra cōtumacem in causa status, ea tamẽ formula, vt quis ingenuus pronunciatus fuerit propter euidentes probationes, nocere omnibus, & prodesse quo ad omnes, ac si lata foret præsente vtroq; litigante. Quod mihi probare videtur ipse Iurisconsultus in dicta l. diui fratres. alioqui parum discriminis esset inter eas formulas ꝓnũciandi, quas ipsemet inibi tanta iudicij integritate tradere conatur. Idcircò communis interpretatio ad legem ingenuum. Cuius paulò ante meminimus ex Bar. ibi, & in l. qui repudiantis. C. de inoff. testa. vera est, nisi constet latam fuisse sentẽtiam ingenuitatis contra cōtumacem propter euidentes libertatis probationes: quasi tunc cesset omninò ratio, quæ mouit Iuriscōsultum in d. l. qui repudiantis: vt Accursius inibi verbo: nō creditur. visus est insinuare. notat Panorm. in d. c. pe. num. 20. post Bart. in l. si superatus. ff. de pig. & fortassis constitutio diuorũ fratrum, cuius mentio fit à Iurisconsulto ad intellectum, & distinctionem illius responsi in d. l. qui repudiantis. §. vlt. & l. sequ. Similis admodum fuit distinctioni expositæ in d. l. diui fratres. vt hinc magis aperiatur huiusce difficultatis integra resolutio. Quintò colligitur ex prænotatis, an responsio Iurisconsulti in d. l. ingenuum. obtineat in sentẽtia, quæ lata fuerit super ætate alicuius. Nam Panorm. in c. cúm dilecti: col. vlt. de elect. existimat, idem esse in sentẽtia, quæ lata fuerit super ætate: vt tandem ea omnibus præiudicet: sicut sententia lata super ingenuitate, quod mihi nō placet. Nec enim video rationem vrgentem. ex qua hæc sentẽtia lata super ætate similis sit illi, quæ fertur super ingenuitate. Cùm diuersa sit omninò ratio, si rectè pensitemus quæ hoc in capite scripsimus ad rationem Iurisconsulti in d. l. ingenuum. licet Panor. in d. c. pen. num. 20. propriam repetat opinionem. Tertiò, hoc in tractatu potissimè discutiendum erit, an sententia lata super maioratu, vel primogenio: aut super eius bonis contra ipsum legitimum possessorem noceat ei, qui post ip[*]sum vocatur ad illud primogenium? Nam quidam expressim asseuerant, hanc sententiam alteri non nocere, nisi & is fuerit vocatus ad causæ examinationem, vel eius litis scientiam habuerit. Huius opinio. authores sunt Andr. Iser. in c. si vasallus. si de feudo fuerit cōtrouer. int. domin. & agnat. vasalli. & ibi Matth. de Afflict. nu. 20. Franci. Curt. in tract. de feud. par. vlt. q. 9. Felin. in cap. vlt. num. 5. de maiori. & obedient. Dec. eleganter in consil. 445. num. 29. Aluarot. in d. ca. si vasallus. colum. vlt. quam opinionem testatur Communem esse Dec. in dicto numer. 29. cui accedit conclusio Bartol. in lege filius familiâs. §. diui. ff. de legat. 1. nume. 9. vbi is scribit, sententiam latam super re prohibita alienari contra prohibitum, non nocere illi, qui ad eam vocatus est post illius obitum: nisi citatus & is fuerit. argum. dictæ l. sæpè. His etiam suffragatur, quod vocatus ad primogenium post obitum possessoris, nō accipit illud tanquam hæres defuncti, nec eius personā representat, nec ab eo ius habet, sed à primo huius maioratus institutore: quemadmodum constat, & nos olim tradidimus in ru. de testamen. 3. par. nu. 26. Igitur opinio ista maximè iure probatur: quam & habere æquitatem Alexand. fatetur in dicto §. diui. col. 3. dubia tamen plerisq; visa est, hæc sententia Iserniæ. Et ideò ex aduerso sunt qui existiment, sententiam istam nocere ei, qui ad primogenium vocatur post obitum illius, qui per sententiam victus est. ita sanè tenuerunt Angel. Imol. Cuma. Alex. Iason Crottus, Ripa. num. 60. Ferdinand. Loazes, num. 308. in dicto §. diui. Alexand. consil. 86. colum. 2. & consi. 156. col. 1. lib. 2. consil. Quorum ea est concors sentẽtia, vt tandem iudicium actum, & diffinitum aduersus institutum hæredem, vel aduersus ꝓhibitum res alienare, & rogatum alteri restituere, noceat ipsi substituto, & fideicommissario, etiamsi non fuerit citatus ad causam. Idem probat Alex. in d. l. sæpè. num. 99. Fel. in d. cap. penul. de re iud. num. 16. Fatentur hanc sententiam communem esse Ripa. & Loazes in d. §. diui. His adstipulatur Bartol. quem inibi sequuti sunt Angelus & Roman. in l. in diem. ff. de aqua pluuia arcend. asseuerans, non esse citandum substitutum ad causam, quæ cum hærede instituto tractatur super rebus, quæ substituto restituendæ sunt ex voluntate testatoris. Est & ad idem text. optimus in l. ex contractu. ff. de re iudicata. quo in loco respondet Iuriscōsultus, sententiam latam contra institutum nocere substituto, etiamsi is ad iudicium vocatus non fuerit. Idem probatur in l. 1. §. denunciari autem. ff. de ventre inspi. Etenim lis illi tantùm denuncianda est, secundum Iurisconsultum ibidem, qui primum locum obtinet in successione, non his, qui substituti sunt, nec his, qui spem obtinendæ hæreditatis, etiam ex testamento habuerint. Conducit ad hoc tex. in l. si patroni. §. vlt. ff. ad Trebellium. qui probat iuxta quendam intellectum sententiam latam contra hæredem nocere fideicommissario, etiam non citato. Hoc ipsum constare videtur ex eo, quod ad iudicium, & litis examinationẽ tantùm vocandus est ille, quem negotium tangit principaliter, non autem sunt illi citandi, quos in quandam consequentiam litis diffinitio potest attingere, quibusúe nocere, aut prodesse poterit. glossa est insignis, & inibi ab omnibus recepta in l. de vnoquoque. ff. de re iudicata. cuius omnes præcitati authores meminêre, & præter eos idem Iason, in l. si quis nec causam. ff. si certum petatur. nume. 7. Idem in l. decem. numer. 37. ff. de verbo. obligation. Idem in consi. 111. col. pen. lib. 1. Fel. in c. exhibita. col. 1. & 2. de iud. & prætereà optimè Curt. Iun. consi. 23. ad finem. Sed & hanc partem tuetur ratio quędam, cuius examen hoc in cap. tractauimus. Nam sententia lata cum legitimo defensore, & eo, qui primas, ac potiores habet defendendi partes, nocet omnibus his, etiam nec citatis, nec scientibus, qui à iure victi, & condemnati ius proprium deducere conantur, & coguntur. d. l. si suspecta. in princ. & §. vlt. l. qui repudiantis. dicta. l. ingenuum. & ei similes. Sed possessor primogenij legitimus est huius litis defensor, & is qui primo loco vocatur ad bona maioratus, vt constat. Nam & hunc principaliter negotium tangit, & post eum vocati eodem iure admitti contendunt. Igitur eisdem nocere debet sententia, quemadmodum & prodesset, si lata fuisset pro ipso possessore, aut legitimo defensore. Etenim licet sequens in gradu, & possessori proximus vocatus fuerit à primo maioratus institutore: ea tamen vocatio pendet ab eo iure, cuius alter primus, ac legitimus defensor est, & ideò quanuis nō habeat ꝓximior in gradu ius ab ipso priori, legitimo defensore, damnum patitur ex sententia lata legitimè super illo iure, cuius primus, ac legitimꝰ & principalis defensor alter est, quiq́; damnatus fuit: argument. dictæ l. si suspecta. & si. Quāobrem mihi potius placet posterior opi. quam existimo magis Communem esse, quicquid Decius dixerit. Sunt verò qui censent, hanc assertionem ita intelligendam esse, vt sententia lata cum hoc legitimo contradictore valeat, etiamsi alij, quorum intersit, non fuerint citati: tamen non præiudicet his, qui post ipsum legitimum defensorem vocati fuerint ad feudum, vel ad primogenium, nisi & hi sciuerint, causam tractari. Sic etenim placet Alexandr. in consilio 86. colum. 2. & consilio 156. libro secundo eidem Alexandro in dicta l. decem. & in dicta l. de vnoquoq;. Iasoni in dicto consilio 111. columna vltima. Fabro in §. licet. institu. de adopt. Curtio Iuniori in dicto consilio 23. columna penultima. Et est Communis opinio, teste Iasone in dicta l. decem. numero 42. qui tamen ab ea (ni fallor) iure discedit, non enim potest sibi constare tot doctissimorum virorum sententia, si & hi semel improbata Iserniæ, Bartoli, & sequacium opinione, contrariaq́ue admissa, in hanc verè inciderint interpretationem, vt existiment, sententiam latam cum legitimo, & primo defensore validam esse, non tamen nocere his, qui post illam eodem iure, & titulo vocantur: etenim præterquam, quod de hoc nemo vsquam dubitauit, nec potuit iure dubitare, siquidem manifesti iuris est, nec potuit negari sententiam istam ei nocere omninò, cùm quo lata est, & qui litem prosequutus eius defensionem ad condemnationem, & summum euentum vsque accepit, vt planè hinc constet, tot iuris disputationes, & controuersias in cassùm toties agitatas fuisse, dubiò procul hæc Communis restrictio tollitur authoritate Iurisconsulti in dicta l. ex contractu. ff. de re iudicata. ex quo loco omnes authores, qui posteriorem opinionem sequuti sunt, probationem eius adsumpsere, & tamen inibi sententia nocet, & præiudicat substituto, etiam nec citato, nec scienti litem tractari. Sed & hoc vrgentius ostenditur, siquidem in specie, & casu l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & l. ingenuum. ff. de statu hominum. Sententia omnibus alijs nocet, quos negotium tangit, etiam non citatis, etiamsi & hi non habuerint scientiam litis controuersiæ, quemadmodum superius in hoc ipso capitulo probauimus. Imò & in hac quæstione expressim contra communem hanc restrictionem tenuerunt Imola in dicto §. diui. col. 2. & Alexan. in dicta l. sæpè. nume. 99. asseuerantes, nocere sententiam istam sequentibus, & post victum vocatis, etiamsi nec fuerint citati, nec scientiam habuerint motæ controuersiæ. Atq; ita ipse idem probauerim libenter, minimè admittens opinionem illam, quam Iason in dict. l. decem. communem esse censet, nec enim hactenus satis percepi, quonam iure possit eadem opinio nomen, & titulum communis consensus habere. Cùm & Alex. in dicta l. sæpè. potius contrariam sequatur. Non oberit huic assertioni responsio Iurisconsulti in d. l. sæpè. quia vbi scientiam requirit alterius, vt ei noceat sententia contra alium lata, profectò minimè tractat de his sententijs, quæ ex propria vi, & natura præiudicant alijs, quemadmodum statim explicabitur, his igitur ita præscriptis superest eiusdem Iurisconsulti distinctionem exponere. Nam tractaturus Marcellus, an sententia inter alios dicta in iudicio, noceat, vel prosit alijs, quadam eleganti distinctione vtitur, inquit enim, sententiam inter quosdam latam alijs scientibus causam agi quandoq; nocere, alijs verò, etiam scientibus minimè præiudicare. Huic distinctioni statim primo loco aptat Iuriscōsultus exemplum de duobus hæredibus ex eodem testamento vnius quidem debitoris. Nam si alter condemnetur, alteri etiam scienti, hęc sententia nō nocet, cui exemplo & aliud adnectit, ꝙ facilimũ est, & vtrunq; eodem modo explicat regia l. 19. tit. 22. parte. 3. sic deniq; prius ponuntur exempla quæ conueniunt posteriori distinctionis membro. Priori autem eius parti statim quasi regulis quibusdam cōstituuntur exempla, in quib. sententia inter alios dicta, alijs scientibus causam tractari nocet. Primò quidem vbi quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit sequentem agere patiatur: etenim in hoc casu ratione tanti consensus eius, qui poterat rei defensionem adsumere, & alium à priori saltem defensionis loco repellere, sententia ei præiudicat. text. est in d. l. sæpè. & in ca. pen. de re iud. Sed in specie traditur exemplum de debitore, qui passus sit, creditorem tractare litem super proprietate pignoris. Nam hæc sententia præiudicat, & nocet ipsi debitori, cui verè competit huiusce quæstionis defensio. Ita sanè patet in dicta l. sæpè. iuxta communem & vulgarem lectionem, quæ itidem constat in ipsis Gregorij Haloandri Codicibus. At in Florentinis Pandectis, quæ nuper opera Taurelli typis traditæ fuêre, non subijcitur hoc exemplum, imò potius alterum de creditore, qui patitur causam super proprietate pignoris agi, & tractari cum debitore. Nam sententia in hac lite lata præiudicat, ipsi creditori. Atque hæc est Pisana litera, vt fatetur Accursius in dicta lege sæpè. Prior verò litera probata fuit à multis, quam tamen falso Pisanam esse censet, glossa in dicto cap. penult. Regia verò l. 19. paulò ante adducta manifestè recipit, & admittit Pisanam lectionem. Idcircò agendum est de vtriusq; exempli veritate. Primùm equidem exemplum mirè conuenire videtur regulæ à Iurisconsulto traditæ, cùm debitori propriè, verè, ac primo loco competat actio, vel defensio super pignoris proprietate. Et ideò si creditor agat, vel defendat causam in lite mota super proprietate pignoris sciente debitore, sententia lata contra eum, debitori præiudicat, & nocet. Non enim potest cre. ditor inuito debitore super hoc iure agere, nec defendere, tametsi possit creditor inuito debitore agere, & defendere causam super iure pignoris, & sic actione hypothecaria, in quo quidem exemplo potius est constituenda actio ipsius creditoris, quàm defensio: cùm non satis aptè possit dici, creditorem vocatum ad iudicium super re pignori data posse defendere ius pignoris, nisi ab eo tractetur de proprietate illius, & an debitor tempore dati pignoris fuerit illius dominus, & eius proprietatem habuerit. Et nihilominus hæc est distinctio magis recepta Doctorum consensu, vt creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore, benè tamen eo nolẽte, & refragante possit agere hypothecaria, & tractare litem super iure pignoris, in qua controuersia palàm agitur, an res fuerit tempore dati pignoris in bonis debitoris. l. ante omnia. ff. de probatio. l. si superatus. ff. de pignor. Satis etenim est creditori, vt obtineat in hypothecaria, quòd probet, rem fuisse in bonis debitoris tempore contractus. dict. leg. si superatus. in principio. leg. & quæ nondum. §. quod dicitur. ff. de pignoribus. licet non probet, ipsum debitorem, tunc temporis dominium rei habuisse. Igitur quoties lis cum creditore agitur sciente debitore, super ipsius rei proprietate, & dominio, tunc sententia lata præiudicat, & nocet debitori propter regulam Iurisconsulti. Quod si lis tātùm tractetur super iure pignoris, & creditor velit probare, & allegauerit, rem in bonis debitoris fuisse: non tamen tractauerit, an verè fuerit illius, & sub eius dominio, non nocebit etiam scienti debitori sententia lata contra creditorem. Ita equidem primam hanc lectionem conantur, & communem sensum defendere Zasius in d. l. sæpè. colum. 7. idem lib. Singularium intellectuum ca. penult. iuxta veterem eius operis editionẽ, quasi debitor in priori casu possit repellere creditorem à iudicio, & habeat primam eius litis defensionẽ posteriori verò non possit creditorem repellere à iudicio, & ideò ei non noceat scientia litis motæ, nec sententia super ea lata. Quod autem obiter diximus, posse creditorem agere hypothecaria, & esse eidem satis, quod probet, rem illam tempore obligationis fuisse in bonis debitoris, nempè ab eo possideri bona fide, nec esse necessariam dominij probationẽ: tunc obtinet cũ agitur cōtra eum, qui absq; titulo rem possidet, vt ex pressim adnotârunt, Barto. in l. si ab eo. ff. de pigno. & in l. rem alienam. colu. 1. ff. de pigno. actio. Bald. in l. mater. colu. 1. C. de rei vendicat. & in l. cùm res. C. si res aliena pignori data sit. Cornæus in consil. 288. lib. 4. Anto. Fanensis in tracta. de pignor. 3. membro. 2. partis. nu. 60. Tandem Barto. in d. l. sæpè. colu. 2. existimat, sententiam latam contra creditorem, pręiudicare debitori scienti, & tacenti, quoties ipse creditor agit Hypothecaria aduersus possessorem, qui ex eo per sententiam iudicis defenditur, & absoluitur, quod probauit dominium illius rei sibi, non debitori competere. Quo quidem in casu necessarium est, quòd debitor sciuerit, non solùm litem tractari cum creditore, sed in ea lite controuerti de dominio ipsius rei. Idem erit vbi creditor rem possidens actione reali conuenitur, & sciente debitore condẽnatur. Nam & tunc nocet debitori hæc sententia, quasi secus sit authore Bar. si creditore agente reus fuerit absolutus ex eo, quod creditor non probauit dominium debitoris, nec rem in eius bonis fuisse tempore obligationis, vel ex alia causa, quæ non probat, nec conuincit, reum illius rei petitæ dominum esse, aut eiꝰ dominiũ habere. Ita planè Bart. rem istā explicat. Cuius opi. tenere, & probare videntur Pau. de Cast. Ang. Imo. nu. 19. & Zasi. in d. l. sæpè. col. 7. & in d. c. pen. Anto. & Abb. nu. 8. in d. c. quanuis. de re iud. Quorum sentẽtia cōmunis est, vt fatetur Carol. Mol. in consue. Parisi. titul. 1. §. 31. numero 20. Cęterùm aduersus hanc communem sententiam plura vrgent, quę difficilimè tolli poterunt. Primum etenim, quod in hac specie debitor non potest impedire creditorem agere hypothecaria, vel rem sibi datam in pignus eodem iure defendere, & ea ex causa de dominio debitoris tractare, si id fuerit ei visum ex pedire. l. si conuenerit. in 2. ff. de pignor. action. l. de accessionibus. ff. de diuersis & tempor. præscript. lege, cùm notissimi. C. de præscription. triginta vel quadraginta ann. Ergò huic exemplo non conuenit regula tradita per Iurisconsultum in dicta l. sæpè. in priori eius membro. Imò ea deficiente concedendum erit, sententiam latam contra creditorem agentem hypothecaria, vel rem pignori datam defendentem etiam præmissa quæstione dominij, non nocere debitori scienti. Secundò huic rationi accedit, quod defensio rei datæ in pignus, quo ad ius pignoris, cui adhæret regulariter, & ad maiorem, ac certiorem victoriam, dominium debitoris primò spectat ad ipsum creditorem, quam ad debitorem: vt constat. Et ideò non obtinet ratio Iurisconsulti in dicta l. sæpè. Tertium, quod rem istam amplius aperit, exeo deducitur, quia communis conclusio nullibi in iure probetur. Etenim: si ea alicubi probatur, ea probatio colligitur ex dicta l. sæpé. iuxta vulgò receptam literam, quæ tamen falsa & imposititia est: cùm in Pandectis Florentinis, quæ olim erant Pisanæ, priori regulæ, aut membro aptetur exemplum de creditore, qui patitur debitorem litigare super re sibi data in pignus: nec vlla mentio fit eius exempli, quod vulgò traditur, & adhuc in Noricis Pandectis à Gregorio Haloandro probatur. Idcircò aduersus communem sententiam expressim tradidêre Cuma. & Alexand. in d. l. sæpè. num. 88. & Carolus Molinæ. in d. §. 31. num. 19. & seq. sententiam latam contra creditorem super dominio, quod debitor habere asseuerat in re pignori data, non nocere ipsi debitori etiam scienti causam de dominio propriæ rei cum creditore tractari. Quam opinionem ipse veriorem esse censeo, cùm & litera Pisana, quæ constat ex Pandectis nuper Florentiæ excusis, eandẽ probet Hanc verò lectionem, quam Pisanam, & Florentinā dicere verè possumus, admittendam esse alia expuncta cẽsent Alber Cuma. & Alex. in d. l. sæpè. Henri. in d. c. pen. de re iudic, Carolus Mol. in d. §. 33. nu. 19. eandem probat regia partitarum lex. 19. titu. 22. parti. 3. cuius authoritas maximam probationem exhibet his, qui lectionem Pisanam defendere conantur. Quibus etiam suffragatur text. in l. ab executore §. alio. ff. de appell. ibi tamen de præsente, vel absente creditore respondetur, quod in dicta l. sæpè. de sciente, vel ignorante distinguitur. Sic sanè regia. l. 4. titulo 23. parti. 3. transcribens verba Iurisconsulti in dicto §. alio. de sciente, & ignorāte illa interpretatur. Ex quibus apparet, sententiam latam contra debitorem super dominio rei creditori datæ in pignus, nocere ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. Hoc etenim probatur apertè in d. l. sæpè. iuxta literam Pisanam, & tenent omnes, qui proximè citati fuêre ad eiusdem literæ probationem, præsertim regia lex conclusionem istam manifestam facit. Ea verò est intelligenda in proprio pignore, nempè cùm res traditur ipsi creditori reali traditione in pignus. Nam si quis agere velit rei vendicatione ad rem istā, ipsum creditorem conuenire primo debet, & ad iudicium vocare, quia defensio, & actio pro hac re primo loco, & præcipuè ad creditorem spectat. l. serui nomine. ff. de vsucapionibus. Propriè autem dicitur pignus, cùm res ipsa traditur creditori. l. si rem alienam. §. propriè. ff. de pignor. actio. Idcircò huic exemplo aptissimè conuenit ratio Iurisconsulti in d. l. sæpè. vel ex eo, quod prima, & principalis rei defensio, vel pro re actio propriè competit creditori, non debitori. Atque ita locum Iurisconsulti interpretatur regia lex: atq; item Raphael Cuma. & Alexand. in dicta l. sæpè. nume. 89. ex quibus Alexand. scribit, non ita respondendum fore in re hypothecæ iure creditori obligata; non tamen ei tradita. Etenim in hac specie sententia lata contra debitorem, etiam creditori scienti non nocet, nec præiudicat, tametsi Cumanus admodum dubius tentauerit contrarium insinuare. Non oberit text. in l. si superatus. ff. de pignor. Quo in loco apparet, sententiam latam contra debitorem super pignore non nocere creditori, quia vel locus ille est intelligendus, vbi creditor ignorauit litem tractari cum debitore super dominio pignoris, secundum glo. & communem, vel quoties sententia simpliciter lata fuerit non conuincens, nec ostendens, dominium rei tempore obligationis victoris fuisse. Tan dem in summa, vt quæstionem istam absoluamus, ex ipso Iurisconsulto deducimus, tunc demum sentẽtiam inter alios latam, alijs nocere, cùm tria concurrunt, simul, non aliâs regulariter. Primum scientia illius cui nocere debet sententia, oportet enim quod is sciat causam agi, & tractari. Secundum, ꝙ huius litis, & controuersiæ defensio, & actio primo loco, & præcipuè, ac directè spectet ad illum, non ad litigantem, etiamsi eius intersit victoriam obtinere. Tertium, quòd in hac lite tractetur de iure, & dominio litigantis, à quo, velut ab authore proprio cōstat ius, vel dominium ipsius qui patitur, litem istam cum alio tractari. Hæc manifestè colliguntur ex verbis Iurisconsulti quẽadmodum optimè probat Carolus Molinæus, in dicto §. 31. numero 18. Imò ex his opinor ipse, hanc tantùm regulam à Iurisconsulto tradi in dicta l. sæpè. à versic. Sed scientibus. ad versicul. Nam & si libertus, cùm omnia exempla inibi tradita pertineant ad rationem istam, quam veluti regulam constituimus, vt constat in exemplo creditoris, & debitoris, soceri, aut vxoris, & mariti, venditoris, & emptoris, locus autem Iurisconsulti hîc equidem est, vt statim probemus, quę modò diximus. Sed scientibus sententia, quæ inter alios data est, obest, cũ scilicet quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit, sequentem agere patiatur, veluti si creditor debitorem experiri passus sit de proprietate pignoris, aut maritus socerũ, vel vxorem de proprietate rei in dotem acceptæ, aut possessor venditorẽ de proprietate rei emptæ. Et hæc ita ex multis constitutionibus intelligenda sunt, cur autem his quidem scientia nocet, superiorib. verò non nocet, illa ratio est, ꝙ cùm scit cohęredem suum agere, vel conueniri prohibere illum, quominus vti velit propria actione, vel defensione vtatur, non potest: is verò, qui priorem dominum defendere causam patitur, ideò propter scientiam præscriptione rei, quanuis inter alios iudicatæ, summouetur, quia ex voluntate eius de iure, quod ex persona agentis habuit, iudicatum est. Hactenus Marcel. Iuriscon. vel Macer. lib. 2. de appella. ex Florentinis Pandectis, quæ in eo tamen exemplo creditoris, & debitoris à vulgata lectione differunt. Ex quibus apparet, in tribus exẽplis traditis à Iurisconsulto, quibus constat regula quæ dictat, scientibus aliquando nocere sententiam inter alios datam, eam tantùm rationem adduci saltem, vt necessariam, & efficacem proponi, quod quis patiatur priorem dominum, quem sequentem appellat, de iure ipso tractare, quod ex eius persona habuit. Quo fit, non esse satis, vt res inter alios acta, alteri noceat, quòd possit quis prohibere causam illam ab alio tractari in iudicio. Hoc enim non sufficit, nisi de eo iure tractetur, quod quis ab eo habuit, qui causam agit, vel defendit. Denique Iurisconsultus (nisi & ipse fallor) censet satis esse, vt sententia inter alios data, alijs non noceat, etiam scientibus, quòd non possit quis agentem, vel defendentem prohibere actione, vel defensione vti. Attamen vt hæc sententia noceat, non deducitur ex contrario rationem vnicam, imò amplius requirit, quòd tractetur de iure illo, quòd his qui scit, & patitur, causam agi, habuit ab agente, vel defendente, & quòd primùm sibi actio, vel defensio competat. Hæc enim apparent ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti, qui & hoc ipsum rursus repetit in vltima parte illius responsi, dum is inquit: nullum tamen præiudicium patior, quia nec ex eo iure, quo Titius victus est, vendico, nec potui Titio interdicere, quominus suo iure vtatur. Hæc inquam verba, vt sententia noceat, per coniunctionem requirunt, & exigunt duo. Primùm, quòd possim ego interdicere alteri, ne vel actione, vel defensione vtatur, quia mihi competit primo loco defensio, aut actio. Secundum, quòd in ea lite tractetur, de iure, quod ipse ab altero litigante habui, & obtinui. Imò hæc duo ad vnum rediguntur, si exactè intelligātur. Etenim vbi tractatur de iure, quod in me Titius transtulit, possum ipse Titio interdicere, ne pro eo iure agat, vel defendat primas obtinens litis, ac defensoris partes, tametsi me inuito possit liti, & causę assistere, quia plerunque eius maximè interest. Vnde aperitur mihi verus intellectus Gregoriani responsi in c. pen. de re iud. cuius hic est context. Quanuis regulariter alijs non noceat res inter alios iudicata: ei tamen, qui cùm sibi primum de ea re actio, vel defensio competebat, sustinuit sequentem agere, ac illi etiam, qui passus est, eum à quo causam habuit experiri, est præiudicium generatum. His equidem verbis, etiamsi videatur multis, duos casus à regula exceptos esse, vnicus tamen casus, & vnica tantùm exceptio continetur, quæ deducitur à Iuriscon. in d. l. sæpè. versi. sed scientibus, cuius mentem manifestè collegit, ac deduxit breui quadam sententia Gregorius 9. & ideò is eundem sensum, ac eandem interpretationem patietur, quàm paulò antè Iurisconsulto aptauimus, siquidem prior exceptio per posteriorem apertior fit in hunc sanè modum, vt in vtraq; exceptione præiudicium ex sententia inter alios data constituatur illi, qui primas habens actionis, vel defensionis partes passus est, alium, à quo ius, & causam, ac dominium habuit, de eo iure tractare, quod in ipsum iam transtulerat. Hoc enim in priori exceptione probatur ex eo, quod fit mentio illius, qui de ea re, cuius actio, vel defensio priori loco competebat, sustinuit sequentem agere. Sequens autem hîc intelligitur secundum Iurisconsult. in d. l. sæpè. author, à quo quis causam habuit. Idem in secunda exceptione apertius traditur, & constat ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti in d. l. sæpè. à quo deducitur omninò Gregoriana decisio. Alioqui si quis existimet, priorem exceptionem à posteriori distingui, & eam sufficere simpliciter ad hoc, vt sententia inter alios data, alijs præiudicet, multa profectò probabit, quæ admodum aliena sunt à vero Iuriscon. sensu, & ab his, quæ ex alijs vtriusq; iuris responsis palàm deduci possunt. Superest nunc hinc adnotare, quonam sensu accipiendum sit, quod ab eodem Iurisconsulto traditur in d. l. sæpè. in versic. nam & si libertus. inquit enim Macer. Nam & si libertus meus me interueniente seruus, vel libertus alterius iudicetur, mihi præiudicat. Communis etenim interpretatio hoc deniq; probat, vt sententia lata in hoc casu contra libertum præiudicet patrono scienti litem istam tractari cum eius liberto, quem sensum admisit regia lex 19. titu. 22. part. 3. eundem tenuerunt glo. Ang. Bar. Imol. & Docto. communiter, vt fatetur Alexan. in d. l. sæpè. numer. 90. Abb. in c. cùm super. de re iud. col. 6. Anto. in d. c. pen. nu. 7. Idem Anto. qui asserit, esse hanc opinio. Communem apud iuris ciuilis professores in d. c. cùm super. nu. 16. q. 3. fatetur hoc ipsum Ang. Are. in l. à sententia. colu. 4. ff. de appellatio. à quibus libentissimè discedam, quippe qui non possim mihi persuadere aliqua ratione hanc eorum opinionem veram esse, & ideò nisi lex regia, quæ in hoc regno seruanda est, eam probasset, etiam in Praxi contẽderem, contrariam veriorem esse omninò. Primùm etenim constat, huius causæ defensionẽ, cùm libertus alicuius ab alio petitur in seruitutem, principaliter pertinere ad ipsum libertum, consequenter autem ad patronum l. principaliter. in 2. C. de liber. caus. Ergò tunc non potest obtinere regula Iurisconsulti. in dict. l. sæpè. ex qua respondit, sententiam inter alios datam, alijs nocere, quoties is, cui primo eius causæ defensio competebat, passus est sequentem agere, vel defendere. Nam in hac specie ipsi liberto primum competebat huius causæ defensio, igitur non nocet ex eo capite patrono, nec nocere potest, etiam scienti sententia lata contra libertum. Secundò nec alia ratione poterit quis ex Iurisconsulto Communem opinionem deducere, cùm patronus illud ius, super quo conuertitur, minimè habuerit à liberto, tanquam ab authore. Imò potius libertus obtinet libertatem à patrono, & ideò prorsus alienum est à Iurisconsulto, quòd sententia lata contra libertum super seruitute, vel libertinitate noceat patrono, etiam scienti. Deindè tertiò apparet, falsam esse communẽ sententiam, si ad amussim obseruemus veram interpretationem. text. in d. l. sæpè. quam paulò ante tradidimus. Quib. tandem fit, non posse iure defendi opin. Communem, & ideò respondendum est, sententiam latam contra libertum super seruitute, vel libertinitate non nocere ipsi patrono, etiam scienti. Quemadmodum tenent Alex. in d. l. sæpè. nu. 90. & ibi Zasius, idem Zasius lib. 2. Sing. intelle. cap. 27. Carol. Molinæus in d. §. 31. num. 23. Quibus & alia ratio accedit, quòd patronus nō potest prohibere libertum eandem causam prosequi, & tractare l. inuitus. ff. de fideico. lib. Huic etiam opin. aduersus communem suffragari videtur Inno. in c. cùm super. de re iud. scribens, sententiam latam contra subditum alicuius, aut eius vasallum, domino scienti nocere, quò ad possessionem: non tamen quò ad proprietatem. Cuius distinctionis posteriorem partẽ sequuntur Panor. & alij in d. c. cùm super. vbi glo. verb. non noceat, authoritate tex. Eandem opi. probat, quam itidem tenent idem Abb. in c. auditis. 5. colum. de præscript. & est communis opinio, secundum Fel. in d. c. cùm super. colum. 5. & Alex. in d. l. sæpè. num. 91. & nume. 102. Idem fatentur Imola in ca. penul. de re iud. nu. 12. & Panorm. in d. c. cùm super. nume. 17. & Felin d. c. auditis. num. 25. Tametsi contrarium velit tenere Imola in d. l. sæpè. & in d. ca. pen. asseuerans, etiam quò ad proprietatem hanc sententiam domino scienti nocere. Idem præmittere, ac tenere vidẽtur Doct. in c. 1. §. si vasallus. 3. si de feu. fue. contro. inter dom. & agna. vasa. & in c. 1. §. 1. de inuest. & alienat. facta. & in cap. vnico. de controuers. inter vasal. & alienum de beneficio. Communem tamen sententiam & Zasius sequitur in dict. l. sæpè. fol. 7. Nec poterit congruè responderi Decretali, cùm super, nisi quis sequutus Imolam dixerit, in eo casu non præiudicare domino sententiam, quia is fuerit ignorans. Quod tamen falsum est. Nam data ignorantia nec præiudicium fieret in possessione, nec in proprietate: Imò posset quandoq́; dominus executionem huius sententiæ impedire, ne fieret in eius præiudicium. Qua ratione regia lex Partitarum, quæ probat in d. l. 19. sententiam latam contra vasallum præiudicare domino scienti, est interpretanda secundum hanc Communem distinctionem, vt non præiudicet, quoad proprietatem. Cæterùm, quod domino præiudicium fiat quo ad possessionem data eius scientia, si non appellauerit, probare conantur. gloss. Innocen. & omnes in d. c. cùm super. Quorum opinionem fatetur communem esse Panor. & Fel. ibi Imol. in dict. cap. pen. Alex. in dict. l. sæpè. & denique omnes, qui & præcedentẽ asseuerant frequentiori calculo receptam fuisse. Quam etiam sequitur Bellamera decisione 712. Huius sententiæ probatio adsumitur ex responso Romani Pontificis in dict. capit. cùm super. Quo tamen in loco non apparet, an tertius ille, qui non fuit expressim condemnatus, possideret, imò potiùs deducitur, eum non possedisse tempore sententiæ, & tamen quia eius intererat, non transferri possessionem in ipsum victorem, ex eo forsan, quod ab eo difficiliùs quàm à reo condemnato eam obtinere, & euincere posset, auditur appellans ad impediendam sententiæ exequutionem, quæ maximum eidem præiudicium inferret, si statim omninò fieret. Huic interpretationi accedit ratio quædam. Nam in dict. capit. cùm super. etiam tertio sciente, & non appellante, scribit Papa, sententiam mandandā esse exequutioni, tamen absq; eius pręiudicio. Quod equidem maximum ei fuerit, si possessione propria per eam exequutionẽ priuaretur. Et pręterea, quod in eo casu sententia, nec quoad possessionem præiudicet, ex eo deduci poterit, quòd Romanus pontifex vtitur ad eam decisionem regula iuris: res inter alios acta, alijs non nocet. Nec vtitur aliqua exceptione deducta ex d. l. sæpè. vnde cùm hæc regula domino, etiam scienti patrocinetur, consequens est, non nocere, nec quoad possessionem sententiam latam contra subditum, & vasallum. Quibus tandem rationibus aduersus communem tenuerunt. Car. Abb. & Fel. nu. 12. in d. c. cùm super. Idem Abb. in con. 3. q. 10. 2. lib. & consi. 89. col. vlt. lib. 1. Bal. & idem. Abb. in c. veniẽs. in 2. de testib. Caro. Mol. in d. §. 31. nu. 28. Panor. in c. auditis. de præscript. quorum opinio, nisi refragaretur regia Partitarum lex, mihi iure probabilior videtur, praxiq́; iuxta æquitatem & rigorem commodior. Sed & in quæstione de liberto, & patrono parum vrget Pro communi tex. in d. l. sæpè. versic. nam & si libertus. Cum in ea specie sententia lata contra libertũ, ideo noceat patrono, quia patronis in iudicio, quod cum liberto agitur, interuenerit, id est, ipsius liberti ius, & causam defenderit, sicuti verbum Iuriscōsulti intellexêre. Io. vetus Interpres in d. l. sępè. Innoc. Ioan. And. & Abb. nu. 18. in d. c. cum super. Alex. in d. l. sæpè. nu. 90. sed & Zasius in d. c. 27. & in d. l. sæpè. censet, non esse necessariam defensionẽ patroni. Sed satis esse vt ei noceat sententia, quòd interuenerit, id est, præsens fuerit liti. Nā hæc significatio propria est ex Cicerone, & alijs, & sequitur Carol. Mol. in d. § 31. nu. 23. omnes tamen qui aduersus communem sententiam stant, & eam improbârũt, in hoc conueniũt, quod existimant, non sufficere solum patroni scientiam, & profectò absurda est, & ab interpretatione latina, atq; à Iurisconsulti mente admodum aliena interpretatio, si dictionem illam: me interueniente: accipitur me sciente, cùm in eodem responso toties de scientia planè Iurisconsultus meminerit. Quemadmodum Zasius censet, tametsi ex Iurisconsulto Martiano in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. quibusdā videri possit, communem significationem cōgruam esse, maximè iuxta sensum, & lectionem Pisanam, quam de creditore, & debitore probauimus superiùs, in quo est obseruandum in d. §. alio. interuenientem ad differentiam absentis, sic præsentem significari. Et ideo ipse potiùs sequor opinionem Communi contrariam, etiamsi communis regia lege Partitarum recepta sit. Nec incongruit priori Iurisconsulti responso exemplum hoc de liberto & patrono, etiam iuxta hanc interpretationem, imò eidem aptatur. Quia sicut in prioribus exemplis scientia cum concursu aliarum rationũ, operatur hunc effectum, quòd pręiudicet sententia inter alios lata propter quendam tacitum consensum in litis examine, ita & ipsa defensio, vel præsentia patroni in ipsius causæ examine arguit, & ostendit quendam consensum quem præstare videtur patronus, vt & de ipsius iure tunc per iudicem decernatur. Quemadmodum Alex. & alij explicârunt. Idcircò mirum non est, si sententia in ea causa cōtra libertum data, ipsimet patrono præiudicet. Atq; hæc sufficiant pro breui quadam Iurisconsulti interpretatione. Ex quibus opinor ipse, priorem partem dicti responsi secus legi, & tradi ex Pandectis Noricis Greg. Haloandri industria in publicũ emissis, quam ex Florẽtinis, in quibus lectio eadem est, quæ modò vulgò circunfertur. At apud Noricum codicem ita legitur. Sæpè cōstitutum est, res inter alios iudicatas, alijs non præiudicare. Quod tamen quandam distinctionem habet. Nam sententia inter alios dicta, aliâs quibusdam etiam scientibus non obest: quibusdam verò etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hactenus prior pars, in qua dictio etiam, quæ primo loco apposita est, faciliorem sensum, & integriorem efficeret, nisi posterius distinctionis membrum dissideret. Et nihilominus ego ita legendum esse censerem, etiam vtroq; codice refragante. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam scientibus obest. Quibusdam verò, etiā scientibus, si contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Vulgò etenim, & in Pandectis Florentinis ita præscripta distinctio legitur. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam, etiam scientibus obest. Quibusdam verò, etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hinc deniq; constat, propter præiudicium, quod iuxta distinctionem Iurisconsulti hoc in loco à nobis examinatam, ex sententia inter alios dicta, deducitur aduersus alios, & ne sit necessaria scientiæ probatio, frequenter in praxi peti regias literas ad hoc, vt is, qui non litigat, certior fiat litis pendentis, & status causæ ad eum effectum, quòd ei præiudicent acta, & sententia eo quidem præiudicio, quod iure, & legib. ea ex causa irrogatur. Nam si hic tertius à litigantibus non accesserit ad iudicium, nec causam fuerit prosecutus, patietur ex sententia damnum, & præiudicium illud, quod ex Iurisconsulti responso in d. l. sæpè. imminet alijs ex sententia inter alios dicta. Et licet Paulus Castrensis, & Alex. in l. seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. quendam alium effectũ ex citatione deducere conentur, mihi profectò is non placet, & ideo Iuriscōsulti deci sio in d. §. 1. etiam obtinebit, vbi legatarij fuissent ad causæ examinationem citati, nec tamẽ ipsi defensionem eius acceperint existimantes, hæredem, cui prima iure defensio competebat, testamentũ, & eius vires absq; vlla collusione, fraude, vel culpa, & iniuria defensurum, ac iudicem recto iuris tramite eandem causam proprio iudicio diffiniturum, qua ratione nec scientia litis noceret legatarijs in specie tradita per Iurisconsultum ibidem, sicuti contra Paulum optimè probat Alex. inibi. post Ange. & Imol. in d. l. si perlusorio. ff. de app. THEMA CAP. XIIII. Rursus de eademre, ac de tertijs oppositoribus, quonam modo sint admittendi? SVMMARIA. -  1 Sententia lata contra præsentatum, electum, vel institutum: an præiudicet præsentanti, electori, vel conferenti? -  2 Intellectus. cap. cùm olim. de caus. poss. & prop. -  3 Minor, qui se liti opponit ad coadiuuandum, an poßit restitui in integrum ad probandum? -  4 Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem, vel reum, aut vtrumque à re petita exclusurus, non cogitur adsumere litem in statu quo versatur: & tamen non potest impedire diffinitionẽ eius inter actorem, & reum, nec differre. CAPVT XIIII. CVM proximè tractauerimus, interpretationem Iurisconsulti in d. l. sæpè. par nunc est inquirere, an ex eo responso possit diffiniri ea quæstio, quam pleriq; ad vnguem videntur examinasse, quando sententia fertur aduersus beneficij ecclesiastici possessorem suꝑ eo beneficio ex ea causa, quod ꝗ illud ei contulerat, non habuerit ius conferendi, Quæritur nũquid sententia lata in hac lite contra illum, cui est collatum beneficium, præiudicet illi, qui contulerat super iure conferendi, cuius causa lata fuerit? Et hanc sententiā præiudicare collatori, quantum ad possessionem, [*]non quoad proprietatem, si sciuerit is causam hanc super eo iure tractari, conantur probare, & tenere Cardin. per tex. ibi. in cap. cùm olim de cau. poss. & proprie. Imol. Panormi. num. 23. Fel. nu. 11. in cap. penul. de re iudica. idem Feli. in c. ad petitionem. de accusat. num. 18. Angel. & Alex. in d. l. sæpè. nu. 54. Lambert. in tract. de iure patro. lib. 2. par. 2. q. 11. art. 9. Bald. in l. si siue. C. ad Velleia. col. vlt. horum verò authorum eadem est concors sententia, vt idem sit dicendum in sententia lata contra electum, vel contra præsentatum ex defectu iuris præsentandi, aut eligendi, vt præiudicet præsentanti, & eligentibus. Ita etenim præ cæteris adnotârunt Imol. Panorm. Felin. & Cæsar Lambertinus in præcitatis locis. Apud quos est & alia omninò recepta opinio, vt è contrario sententia lata super iure eligendi, conferendi, vel præsentandi contra electorem, collatorem vel patronum præiudicet præsentato, electo, vel ei, cui beneficium collatum fuerat. Sic sanè prædicti autores quæstionem istam diffinierunt authoritate gloss. in c. cupientes. §. cæterùm. verb. nullum præiudicium. de electio. in 6. & in c. hoc quippe. 3. q. 6. ver. his amotis. Sed & prior conclusio probatur ab his autoribus ex ratione tex. in d. l. sæpè. qua in parte ponitur exemplum de creditore & debitore, vt sententia lata contra creditorem super proprietate pignoris, noceat debitori scienti, quasi visus sit debitor permittere, quod creditor super pignoris proprietate causam tractet. Sic etenim & in hac specie, qui contulit beneficium videtur permisisse illi, cui contulit, causam agere, vel defendere super iure cōferendi. Quam rationem adeò falsam esse censeo, vt planè demirer, cur ea tot viris, eisdemq́; doctissimis placuerit. Nam & si collator beneficij iure ipso collationis permiserit illi, cui beneficium contulit, quoad illud beneficium, & quo ad effectum defendendi rem sibi collatam, agere & tractare de iure conferendi, non equidem par est, nec poterit ratione persuaderi, eidem permisisse, quod de iure conferendi in vniuersum ageret, causamue de ea re tractaret, præsertim quia is, cui beneficium fuit collatum, quantum ad illius defensionem primas partes à iure habet, ad illius causæ defensionem, & examen, cùm tractetur de re, quæ ad ipsum verè pertinet, nec possit collator eidem interdicere huius causæ defensionem & prosecutionem. Qua ratione, & quia in c. supra proximo exemplum illud debitoris, & creditoris impugnauimus, non satis placet Communis opinio, quam ipse falsam esse opinor, etiam ex eo, quod dispar est ratio huius quæstionis, & exempli de debitore, siquidem collator beneficij non transtulit ex collatione ius conferendi in ipsum, cui beneficium contulit, tametsi debitor in creditorem tradito pignore transtulerit rei possessionem, & ius ipsam defendendi, pro eaq́; agendi. l. serui nomine. ff. de vsucapio. Multò minus suffragatur communi sententiæ text. in d. l. sæpè. ver. nam & si libertus. propter eius verum intellectum, cuius & nos meminimus in c. præcedenti. & præterea sententia lata contra libertum, etiamsi iuxta communem intellectum noceat patrono scienti, id equidem præiudicium illam tantùm causam, quæ in iudicium deducta est, attinet, ita quidem vt illius liberti patronatus amittatur, non si in præsenti casu, in quo agitur de iure conferendi, quoad vnum tantùm beneficium, & traditur, sententiā collatori nocere in vniuersum, quoad quasi possessionem conferendi cætera beneficia. Ea verò decisio, quæ adducitur ex c. cùm olim. potius est contra communem, vt inibi adnotauit Panor. Romanus etenim pontifex expressim asseuerat, rem inter alios actam, alijs non nocere, eamq́; regulam aptat illi responsioni, in qua [*]agitur de sententia lata in possessione, vt Doct. fatentur. Igitur & in possessione admittenda est regula ipsa, qua ipsius responsi, & Decretalis author vtitur in hunc modum, vt sententia lata inter canonicos illos, & Archidiaconum in fauorem ipsius Archidiaconi, cui episcopus dignitatem contulerat, non noceat canonicis, quoad episcopum, cum quo res acta non est. Et quamuis summus pontifex saluam fecerit canonicis causam proprietatis, id ex eo factum est, quòd constiterit ipsismet canonicis litigantibus, quasi possessionem iuris conferendî penes episcopum esse, & ideo cum ex actis visum fuerit, nullum ius habere canonicos, quo ad possessionem, responsum est, saluam eisdem manere causam proprietatis, non tamen ex eo ipsis negatur ius agendi quo ad possessionem, interdicto vnde vi, si voluerint aduersus episcopum allegare, se expoliatos possessione conferendi fuisse, quod Panormitanus in dict. capitul. cùm olim. fatetur. Ego verò vlterius animaduertendum censeo, quòd in dicto capitul. cùm olim. lis, & causa tractabatur inter eos, qui contendebant se habere ius conferendi, & illum, cui episcopus contulerat, qua in controuersia sententia lata fuit pro eo, cui contulit episcopus beneficium, ea quidem ex causa, quòd canonici non erant in possessione iuris conferendi, & subdit Romanus pontifex, eam sententiam, cùm inter alios dicta sit, non pro desse episcopo, nec nocere canonicis, quò minus super proprietate iuris conferendi aduersus episcopum possint agere, si velint ius suum in iudicium deducere. Ex quibus plura sunt obseruanda ad huius quæstionis veram resolutionem. Primùm, quòd dubio procul, cùm lis tractatur inter electum, præsentatum, vel eum, cui est collatum beneficium, & eos, qui ex contrario contendunt se habere ius conferendi, præsentandi, vel eligendi, sententia lata in fauorem electi, præsentati, vel instituti nocet aduersarijs omninò quoad illam pręsentationem, electionem, vel institutionem, quia ab instituto, præsentato, vel electo victi fuerunt. Hoc etenim constat in dict. capit. cùm olim. de cau. possess. & proprieta. Secundùm, quòd ea sententia etiam his victis & condemnatis non nocebit, nec proderit præsentanti, instituenti, vel eligenti victorem, quo ad causam proprietatis, quemadmodum probatur in eodem capit. cùm olim. Tertiũ, imò nec quoad ius possessionis, vel quasi, si velint qui victi fuêre agere interdicto vnde vi, secundum Panorm. in d. c. cùm olim. tametsi non fuerit reseruata causa possessionis à Romano pontifice ibidem, quia constiterat, episcopum fuisse, & esse in quasi possessione iuris conferendi ex eo, quod eam dignitatem his iam contulerat, acquiritur enim quasi possessio præsentādi, conferendi, vel eligendi ex vnico actu, qui est & fuit effectum sortitus: textus optimus in capitul. consultationibus. de iure patrona. gloss. celebris in capitul. si verò eod. titul. vbi Panormit. & alij Calderi. consilio 12. de iure patrona. Abb. in consil. 54. libr. 1. consil. Abb. idem capitu. 1. de reli domib. latè Dec. consilio 129. & consilio 149. colum. 2. Ripa in capitulo cùm ecclesia. de causa possessio. & propriet. num. 91. Ioan. Milis. verb. Patronus ex vnica præsentatione. Soc. consil. 258. libr. 1. col. 1. Alexan. consil. 74. libr. 4. colum. 3. & ibi Carol. Molinæ. Rochus de iure patronatus. verbo competens. quæstio. 14. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Cæsar Lambert. de iure patronat. 2. lib. 1. part. 3. quæstio. principali, articul. 11. idem asseuerant Ripa, & plerique alij ex præcitatis: præsentatio verò electio, vel collatio pertinet ad eum, qui est in quasi possessione horum iurium, cùm sit fructus ipsius quasi possessionis: text. insignis in dicto capitul. consultationibus. de iure patronat. conducit ad idem text. in capitul. querelam. de electio. & in dicto capitulo. cùm ecclesia, est & hoc apud omnes adeò receptum, vt plurima hinc deduci soleant potissimum, quod præsentatus ab eo patrono, qui est in quasi possessione, præferendus sit præsentato à vero patrono, interim dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus, & sic erit instituendus, modò antè institutionem & post præsentationem non pronuncietur sententia in causa proprietatis aduersus possessorem: quemadmodum notant Innocent. & Abb. in dicto capit. consultationibus. Rochus in dict. verb. competens. quæst. 19. Dec. in consil. 127. Ripa in dict. capit. cum ecclesia. colum. penultim. Card. & omnes in d. capit. consultationibus. Panormit. in dict. cap. querelam. 2. colum. latissimè Lambertin. in dict. 3. quæstio. principali. articu. 1. optimè Rota in antiquis. quæst. 575. Dinus in regu. 1. de regul. iur. in 6. quæstione 7. gloss. in pragmat. sanct. titul. de pacificis posses. verb. inquirant. §. ordinarij. Abb. in cap. nihil. colum. 5. de election. Ioan. de Selua in tract. de beneficio. 2. parte. quæst. 7. & q. 12. Ex quibus duo constant, primùm, quòd in dict. cap. cùm olim. Archidiaconus ille non esset dignitate priuandus, etiamsi canonici in causa proprietatis obtinuissent aduersus episcopum sibi competere ius conferendi. Secundum, quod Romanus Pontifex noluit reseruare canonicis expressim ius quasi possessionis. quia præsumpsit, eos minimè acturos ad possessionem, cum ipsismet litigantibus cum Archidiacono ab episcopo instituto, probata esset satis quasi possessio ipsius episcopi. Quartò est omninò obseruandum, quid respondendum foret, si in specie proposita in dict. c. cùm olim. fuisset tractata lis, non cum ipsis canonicis, qui ius conferendi contendebant habere, sed inter archidiaconum ab episcopo, & alium à canonicis in eadem dignitate institutum vel electum, atq; pronunciatũ fuisset pro instituto ab episcopo, & profectò iuxta Communem opinionem, si causa esset agitata scientibus canonicis, noceret eis sententia, quoad possessionem: at verò secundùm eam opinionem, quā nos nitimur defendere, nequaquam noceret eis, etiam scientibus sententia, quoad possessionem, tametsi saluo eorum iure nihilominus sententia mandaretur executioni aduersus victum, & victori tradenda foret possessio dignitatis, aut ipse in ea defendendus esset, si eam obtineret, absq; vllo tamen præiudicio iuris conferendi, vel eligendi, quod canonici habere contendebant, etiam quoad quasi possessionem. Et hæc quidem quantum ad prænotatam, ac propositam controuersiam. Nunc verò maximè oportet expendere, quod proximè diximus, nempe sententiam latam contra electores, patronos, vel collatores super iure eligendi, præsentandi, vel conferendi, nocere ipsi electo, præsentato & instituto, qui sciuerit causam super eo iure tractari. Nam etiamsi hæc sit communis opinio, falsa itidem est, nec iure probatur. Quod facilimè apparebit, si quis examinare velit exceptiones singulas, quæ in dict. l. sæpè. & in dict. cap. penultim. de re iudic. constituuntur ab illa regula: res inter alios dicta, alijs non nocet. Non enim actio, vel defensio super his iuribus primo loco competit electis, præsentatis, vel institutis, imò potiùs electoribus, patronis, vel collatoribus, qui minimè possunt impediri ab alijs, ne litẽ hanc prosequantur. Deinde non agitur in hac lite de re, vel iure, quod in alios litigantes transtulerint, cùm in neminem per electionem, præsentationem, aut collationem ius eligendi, præsentandi, vel cōferendi transmiserint. Nec huic casui commodè aptari potest, etiam secundum communem intellectum. text. in dict. l. sæpè. versicu. nam & si libertus. Quibus equidem rationibus fit, non posse communem opinionem defendi ex illis exceptionibus, quæ traduntur in dict. capit. penultim. & in dict. l. sæpè. Vnde hæc quæstio erit examinanda, & decidenda ex ipsa regula iuris, quæ docet, rem inter alios actam, alijs non nocere, nec prodesse, & ideo sententia lata contra patronum, vel collatorem, vel electores super iure eligendi, conferendi, vel præsentandi, non nocet, nec præiudicat præsentato, electo vel instituto etiam scienti, & ignoranti litem ea de re tractari, quamuis ea sententia lata fuerit super possessione: est siquidẽ hic institutus, electus, vel præsentatus ad iudicium vocandus, & cum eo causa iterum agenda ad hunc effectũ, vt eius institutio, pręsentatio vel electio pronuncietur nulla ea ratione, quod qui eum elegerunt, pręsentârunt, vel instituerunt, nec habuere potestatem eligendi, præsentandi, vel conferendi, nec erant tunc in quasi possessione præsentandi, eligendi, vel conferendi. Nam vbi sententia lata contra electores, institutores, vel patronos super iure eligendi, præsentandi, vel conferendi, tantùm concernit proprietatem, nec ex ea conuincitur, ipsum victum, & condemnatum non possedisse tempore collationis, electionis vel præsentationis, dubio procul minimè nocebit præsentato, instituto, vel electo, cuius titulus ex eo tantùm canonicus & iustus censetur, quod datus ei fuerit ab eo, qui erat tunc in possessione iuris eligendi, conferendi, vel præsentandi, quemadmodum paulò antè probauimus. Cæterùm hoc eodem tractatu illud est memoria repetendum, quod in proximo capite adnotauimus asseuerantes, tertium oppositorem, qui ad coadiuuandum, & defendendum alterum ad iudicium accedit, non posse testes producere post publicationem. Etenim ea conclusio [*]vera est, nisi tertius hic defensor sit minor, & petat in integrum restitutionem. Nam ea petita, & concessa, vbi eius intersit, litigantem principalem non vinci, nec condemnari, poterit hic minor admitti post publicationem, & conclusionem causæ & litis, ad producendum testes, & ad ea, quæ ipse reus principalis nec producere, nec agere posset. Quemadmodum expressim deducitur ex gloss. in l. si parentes. C. de euictio. verbo. ex persona. vbi Petrus à Bella Pertica idem asseuerat. Meminit eiusdem gloss. Anchar. in reg. ea quæ. de regu. iur. in 6. 17. q. & notat Matth. de Afflict. decisio. Neapolitana. 15. quæ insignis est, & singularis. Est tamen quoad eius praxim obseruandum, quod ea opinio erit recipienda, quoties minor accedit ad iudicium alium defensurus ratione proprij commodi, vel præiudicij, sicuti constat in specie tradita in dict. l. si parentes. & fortassis hæc restitutio erit petẽda iure regio intra quindecim dies à publicatione testium, quod lege Madricia statutum est in vniuersum, quandoquidem restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies, à die publicationis testium. Quod si dixeris, hoc verum esse, quoad ipsos principales, & primos litigantes: non autem quoad tertiũ hunc defensorem. Respondeo, secundum ea, quæ fuére in præcedenti capite adnotata, hunc defensorem admittendum esse ad allegandum ea, quæ allegare, & probare omisit principalis reus, intra tamen id tempus quod à iure, vel à iudice ipsi reo datum sit, alioqui sequeretur, huius causæ examen, & diffinitionem impediri propter tertij defensoris oppositionem. Quod falsum esse probauimus. Nec habet hic defensor maius priuilegium, quàm ipse reus, quem conatur defendere, & quamuis ex proprio priuilegio hic defensor restituendus sit, ea quidem restitutio postulanda est intra diem illam, intra quem foret à reo principali postulanda, si ipse minor esset. Pari namq́; censura, & iure sunt discernendi reus principalis, & tertius defensor, ita quidem, vt si maiores sint, lege maiorum, si minores, lege minorum iudicentur, nec minor defensor possit ea agere, quæ reus principalis etiam minor minimè agere potuisset. Hæc obiter exponimus lectorem admonentes, hanc quæstionem diligentiori forsan examine indigere. Quòd si quis exactius distinguens, quæ diximus proximo capite aduersus Bartol. & alios, existimauerit, nostram hac de re sententiam tunc obtinere, cùm huic tertio defensori, etiam ignoranti præiudicat res inter alios acta, quemadmodum & nos palàm sensimus, quasi secus sit, vbi huic tertio defensori non nocent inter alios acta, non equidem refragabimur, nec recusabimus examen subire, etiam huius controuersiæ, an tertius defensor cui, vel ignoranti, vel scienti non nocent acta inter alios, teneatur litis defensionem adsumere in eo statu, quo lis versatur tempore oppositionis? Et profectò cùm hic tertius defensor ratione propriæ vtilitatis, & commodi velit iudicium subire ad defensionem ipsius rei, vel actoris princip aliter litigantis, qua ex parte defensio hæc tractatur in tutelam alterius, qui causam ab initio fuerit prosecutus, non aliter admittenda est, quàm secundũ ipsius litis statũ, & ideo non poterit hic tertius defensor producere testes post publicationem, nec allegare post conclusionem in causa, ea, quæ litigator principalis in medium proferre minimè posset. Alioqui multis pateret fraudibus aditus, nec vsquam lites finirentur, quibus incommodis obuiā ire constituit Romanus Pontifex in dict. cap. 2. vt lit. penden. lib. 6. quo in loco adeò regularis posita est diffinitio, vt planè, & hunc casum omninò contineat. Nec quicquam in contrarium vrget, quod sequeretur huic tertio defensori maximum præiudicium, quoad eius incommoda, quæ manifestè cōstant, si reus ipse, vel actor principalis victus in iudicio fuerit, ac sententiæ executio sit effectui tradenda. Nam huic tertio defensori nihilominus saluum manebit ius appellandi ad proprij iuris defensionem, vel impediendi executionem in hisce casibus, in quibus sibi non nocet res inter alios acta, siquidem non nocebunt ei acta cum principali reo, vel actore, nisi quæ vel ipso sciente, vel defendente in iudicio fuerint tractata, ex eo quidem tempore, & statu, à quo sciuerit causam agi, vel defensionem adsumpserit, quod in capite sequenti latiùs disputabitur. Hactenus de tertio diximus oppositore, qui ad iudicium accedit, reum, vel actorem defensurus, & ideo de alijs nunc erit agendum. Nam quandoque quis sese offert iudicio, & litis examini petens, actorem vel reum ab actione, vel defensione omninò excludi ex eo, quod ea actio, quæ in iudicium deducitur in specie aduersus reum ab actore, sibi non illi competat, & idem de defensione proponens. Etenim in hac specie, quoties actio, vel defensio huic tertio, non actori, nec reo competit, illi sunt à iudicio excludendi, ne id prosequātur in præiudicium huius tertij, cuius prima est & principalis actio, vel defensio, quemadmodum traditur in l. Titia. ff. solut. matrimon. & tunc non tenetur hic tertius litem adsumere eo in statu, quo versatur. Imò repetenda omnia ex integro sunt, quod Bartol. communiter receptus scribit in l. si perlusorio. ff. de appellation. quo in loco admonet, non posse à iudicio excludi eos, quos res ipsa, & si non principaliter, consequenter tamen tangit, quo minus iudicium ipsum prosequantur in eorum præiudicium, vel vt adsistant principali eius causæ actori aut defensori. Idem in d. l. si suspecta. ff. de in off. testa. probatur. & in l. à sententia. & in l. si perlusorio. ff. de appella. l. si pariter. ff. de liber. cau. Authent. tunc si hæres. C. de litigio. Quandoq; tertius opponit se liti, quæ inter alios tractatur, nec defensurus reum, nec actorem, sed in hoc, vt contendat, actionem ab actore propositam, non esse iustam, nec dignam, vt pro ipso feratur sententia, imò rem ab actore petitam, sibi dandam esse, ac tradendam, reumq́; condemnandum ad hoc, vt huic tertio, [*]non actori tradat, & restituat rem petitam. Huius thematis exemplum frequentissimum est, cum Titius agit aduersus Caium actione reali ad fundum, & ea lite pendente, Sempronius se obijcit vtrique petens, Caium reum esse condemnandum ad restitutionem rei petitæ per Titium, vt sibi, non Titio fiat restitutio. Quæritur tandem, an hęc oppositio Sempronij processum causæ pendentis inter Titium, & Caium impediat, eo quidem pacto, vt non possit ea lis diffiniri, donec etiam ius, & dominium huius tertij examinetur? & Baldus in capi. 1. §. duo. de. pace tenen. & eius violator. col. 1. existimat, hanc oppositionem Sempronij omninò impedire diffinitionem litis inter actorem, & reum, donec constet de iure huius tertij oppositoris, qui non tenetur causam in eo statu adsumere quo versabatur tempore oppositionis, & ideo, vt Bald. sentit differenda est litis diffinitio, donec appareat de iure Sempronij tertij oppositoris. Quia respōsio Iuriscōsulti in l. si is à quo. ff. de rei vendicat. tunc tantùm obtinet, cùm duo reali actione diuersis iudicijs eandem rem ab vno reo petunt, non vbi pendente lite super actione reali, Tertius seipsum liti obijciat, petens, actorem ab ea reali actione excludendum fore, ac reum ipsum condemnandũ, vt Tertio huic oppositori rem petitam tradat, ac restituat: ex Innocent. qui in cap. veniens. el 2. de testib. Hanc opinionem probare videtur, dum secundum intellectum explicat ad. dict. l. si is à quo. Hoc ipsum & Alexand. asseuerat in addi. ad Bart. in d. l. si is à quo. Nos verò contrarium iure respondendum esse censemus, asseuerantes, Tertiũ oppositorem, quoties non accesserit ad defendendum reum, audiendum quidem esse, ita tamen, vt nullo equidem momento impediatur litis examen, & diffinitio inter actorem & reum, quoad ipsorum præiudicium, & commodum. Quam opinionem probare non dubitabimus ex ipsa ratione Iurisconsulti in dicta l. si is à quo. Nam si executio minimè impeditur in fauorem eius, qui prius sententiam obtinuit, propter nouam alterius rei vendicationem eiusdem rei, eadem fermè ratione non est impedienda litis diffinitio ad decisionem eius iudicij, quod prius de eadem re cœptum fuerat. Huc etiam pertinet textus in l. penultim. ff. de petitio. hæreditat. & quod notat expressim Angelus in dicta l. si suspecta. colum. 2. scribens, non posse Tertium, qui contendit habere ius rei vendicationis, & eo vtitur, se opponere liti, & controuersiæ super eadem re per alium motæ ad impediendum processum iudicij prioris, & eius diffinitionem, cuius sententiæ author est Innocent. in d. c. cum super. colum. 3. quem sequuntur Doctor. ibi præsertim Anton. numer. 14. & Bellamer. num. 11. Quibus accedit elegans decisi. Rot. 4. in anti. titu. de iudi. cuius & Felin. meminit in d. capitul. cùm super. numer. 17. ea etenim decisum extat, non esse im pediendam diffinitionem, neq; examinationem litis, quæ inter duos tractatur, ex eo, quod Tertius seipsum opponat, & petat rem litigiosam sibi dari, non actori, & alleget, vtrumque actorem scilicet, & reum, nullum ad eandem rem ius habere: Imò inter actorem, & reum lis diffinienda est absque illius Tertij præiudicio, qui nihilominus admittendus erit ad proprij iuris probationem, absque læsione illius status, in quo causa inter actorem & reum versatur. Non oberit quod ex Innocentio traditur in dict. capitul. veniens. nam ipse agens de intellectu Iurisconsulti in d. l. si is à quo. duas conatur ei aptare interpretationes, quarum priorem sequuti sunt ibidem Hosti. Ioan. Andræ. Henricus, Antoni. numer. 10. Cardin. versicul. oppono ad idem, & Bellamera. nume. 4. & 5. posteriorem, vt incongruam omittentes, & ferè falsam eam esse professi, ex qua Baldus & Alexand. deducere conati sunt propriam sententiam, quam modò nos palàm improbamus. Igitur vt summatim agamus, constanter asserimus distinctionem hanc, vt quoties tertius accedit ad iudicium, reum vel actorem defensurus propter propriam vtilitatem, admittendus sit, in eo statu, in quo causa tractatur, litem ipsam prosequuturus absque vllo præiudicio iudicialis ordinis, inter actorem & reum hactenus seruati: at si tertius accesserit ad iudicium, non equidem defensurus actorem, nec reum, sed vel eorum alterum exclusurus ab actione, vel defensione causæ, aut tandem vtrumque à re petita, admitti debeat ad allegationem & probationem propriæ intentionis, ita tamẽ, vt propter hanc oppositionẽ nulla in parte differatur diffinitio litis inter actorem & reũ, quoad eorũ pręiudicium, pręsertim vbi tempore huius oppositionis conclusum fuerit in causa, vel facta sit testium publicatio. Etenim tunc ipse admitterem tertium ad allegandum, & probandum absque præiudicio publicationis, conclusionis, & diffinitionis ipsius litis inter actorem, & reum. Atque ita non semel vidi pronunciari, & pronunciaui ex collegarum iudicio, in hoc regio Granatensi prætorio. Quod æquitati potissimè conuenit ob frequentes has oppositiones, quæ plerunque dolo, & fraude fiunt, non alia ex causa, quàm quòd reus timens iustissimam condemnationem, diem differri velit. Sed & non admodum huic nostræ opinioni extraneam probationem exhibet, imò fortassis valdè conuenientem decisio text. in leg. non idcircò. ff. de iudic. Non idcircò iudicis officium impeditur, quod quidam ex tutoribus, post litem aduersus omnes inchoatam, Reipublicę causa abesse cæperunt, cùm præsentium, & eorum, qui non defenduntur administratio discerni, & æstimari possit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo apparet, iusta ex causa litis, quæ cum pluribus agitur, quo ad quosdam diffinitionem suspendi, & quo ad alios statim expediri. THEMA CAP. XV De illo, qui à sententia lata inter alios appellat, quia eius intersit. SVMMARIA. -  1 Tertius appellans causam exponere debet, quæ appellationem ipsam iustificet. -  2 Tertius, cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies à tempore scientiæ. -  3 Is, cui, etiam ignoranti, sententia inter alios lata nocet, nō potest tertiò prouocare. -  4 Venditor quando appellare poßit à sententia lata contra emptorem? -  5 Clausula, appellatione remota: an noceat tertio? & traditur latè intellect. capitul. super eod. de officio delegato. -  6 Litigiosa res quando verè ac propriè dicatur? -  7 Sententia lata inter alios, an sit exequenda directo contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente? -  8 Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiæ, quando appellare poßit: & an prouocare valeat à sententia. -  9 Tertius, an poßit impedire trium sententiarum exequutionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad cle. primam. de re iudicata. CAPVT XV. ALIO condemnato is, cuius interest, appellare poterit, authore Iurisconsulto in l. ab executore. §. alio. ff. de appel. c. cùm super. de re iud. c. super eo. de offic. delegat. l. à sententia. ff. de appellatio. regia l. 4. & 7. titul. 23. part. 3. notatur in cap. veniens. in 2. de testib. & in l. à diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. [*]Hæc tamen appellatio admitten da non est, nisi ex iusta causa, à sententia, inquit Martianus inter alios dicta, appellari non potest, nisi ex iusta causa. text. in d. l. à sententia. & ibi Bartolus. Probat idem textus singular. secundum Abbatem ibi colum. 1. & Card i. in dicto capi. cùm super. ibi rationabiliter. notat Matthes. nota. 123. ex quo frequentissimè deducitur, hanc appellationem à tertio proponendā expressa causa, etiam si alioqui nō sit causa ex primenda in appellatione à sententia diffinitiua. Etenim vbi appellatio proponitur contra regulam iuris, propter præsumptionem doli, non aliter admittenda est, quàm si expressa causa iustificetur. gloss. celebris in capitul. Romana. §. si autem. de appellationi. in 6. cuius præter Doctor. ibi, maxima cum laude meminêre Abbas. & Deci. in capitul. consuluit. el 2. de appellation. idem Abb. in capitul. ad consultationem. de re iudicat. colum. vlt. & ibi latè Felin. numero 19. Decius in capitul. 3. colum. vltim. de appellati. Sed an sit huius causæ probatio necessaria ad impediendam executionem sententiæ, inferius oportuniori loco disputabitur. Igitur appellatio admittenda est, quæ per tertium proponitur à sententia inter alios dicta. Quæ quidem appellatio quando que necessaria est, nempè cùm sententia omninò huic tertio præiudicat iuxta distinctionem textus in dicta l. sæpè. quando que vtilis, cum sententia saltem quò ad præsumptionem quandam alteri nocet, vt scribit post alios Angel. Aret. in d. l. à sententia. colum. 2. & maximè Bart. ibi num. 5. interdum etiam est appellatio vtilis, quia executio sententiæ inferet tertio præiudicium, aut damnum aliquod, vt probatur in dicto capitu. cùm super. & ibi notat Imola post alios. 2. columna textus optimus in dicto capit. super eo. de offi. delegat. & in dicto capitul. veniens. in 2. de testib. hæc denique distinctiùs intelliguntur, si articulatim rem istam in summa explicauerimus. Nocet equidem omninò sententia tertio, qui non litigauit, plerunque ex propria natura, & vi, quemadmodum tractauimus superius in cap. 13. & 14. & in hac specie necessaria est ad effugiendum hoc præiudicium appellatio tertij, [*]cúm alio qui sententia effectum habeat rei iudicatæ, si ab ea non fuerit appellatum. Poterit tamen tertius in hac specie appellare, & tenebitur intra decem dies à tempore propriæ scientiæ computandos: non autem à tempore sententiæ, nec ab eo die, quo reus, vel actor principalis sciuerit, eam latam fuisse, quod expressim respondet, & fatetur Alex. in l. sæpè. ff. de re iudica. numero 82. Nam tempus datum ad appellandum currit à tempore, & die scientiæ. text. & ibi Alberic. in l. ab eod. C. quomod. & quando iudex. l. 1. §. vlt. & ibi Ang. ff. quando appella. sit. Andr. Tiraquel. libr. 1. de retract. §. 9. glo. 2. nume. 42. & §. 35. gloss. 4. num. 9. & Paul. in l. iudicibus. C. de appella. l. 1. C. de tempore ap. pella. c. concertationi. de appella. in 6. glo. in c. ab eod. sub eodem ti. & ibi Doctor. glo. Imol. & alij in Cle. 2. eo. tit. l. 2. part. 3. l. 1. ti. de appell. lib. 3. ord. Hanc opin. Alexandri quandoq; opinatus sum, non omninò veram esse, ea sanè ratione, quòd in proposito casu sententia noceat alijs etiam ignorantibus & non citatis, & sic ex natura rei, quod in dicto cap. 13. ostendimus, & ideò non videtur eis appellatio permissa eo tẽpore, quo sententia in rem transierit iudicatā, illo non appellante, qui legitimus est causæ defensor ad aliorum omnium, etiam ignorantium præiudicium. Deinde sententia in hac specie alijs nocet, & præiudicat, nisi lata fuerit contra contumacem. l. qui repudiantis. §. vlt. ff. de inoff. testamen. & l. si perlusorio. §. fina. ff. de appellat. vel per collusionem, aut iniuriam. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. & dict. l. à sententia. Igitur cúm lata fuerit sententia aduersus præsentem, nec colludentem, nec per iniuriam iudicis, ea nocebit omninò alijs, quos negotiũ tangit, etiam ignorantibus, & absq; vlla distinctione scientiæ, & ignorantiæ, quo ad appellationem, & tempus, ac diem appellandi. Nihilominus veram esse opinor Alexan. sententiam, quæ probari poterit multis rationibus. Primò ex regula iuris, cuius modò meminimus, qua constat, tempus appellandi currere & computari à tempore scientiæ, etiam his, quibus iure ordinario sententia nocet, & qui speciatim ea condemnantur, cum quibus iudicium fuerit agitatum, nec enim congrua est, aut sufficiens argumentatio ista. Sententia nocet tertio, etiā ignoranti. Ergò eidem currit tempus datum ad appellandum ante scientiam. Falsa equidẽ est hæc collectio, & manifesté conuincitur. Nā ei, qui litigat, & cum quo sententia fertur, ac iudicium tractatur, sententia nocet, etiam ignoranti eius pronunciationem, & examen, à tempore scientiæ poterit is appellare intra diem à iure cōstitutum, quòd modò probauimus. Secunda his accedit ratio, quæ ex eo deducitur, quod æquius sit, ac iustius, tempus appellandi currere à die scientiæ ipsi tertio, qui non litigauerit, quàm ipsi reo principali, cum quo iudicium actum est & lata fuerit sententia, dies autem appellationis, à tempore scientiæ computatur ipsis litigantibus: ergò maiori ratione eadem dies à tempore scientiæ computari debet tertio, qui per sententiam condemnatus non est. Tertiò plurimum huic opinioni Alexandri patrocinatur, quòd culpa illius, qui per sententiam damnatus fuit, commissa in omissione appellationis, saltem hunc effectum habet, quod tertius, cui iure illa sentetia nocet ex natura causæ, possit ab eadem appellare intra diem appellandi, à tempore scientiæ computandum. Hæc etenim ratio constabit planè, si conati fuerimus tradere propriam, ac veram interpretationẽ Iurisconsulti in dict. l. si seruus plurium. §. 1. vnde poterit etiam lector attentius perpendere, an ex eius examine possit aliquid aduersus Alexād. sententiam deduci. Hęc enim sunt Iurisconsulti verba: Si hæreditatis iudex cōtra hæredem pronunciauerit, nō agẽtem causam, vel collusoriè agentem, nihil hoc nocebit legatarijs. Quid ergò, si per iniuriam fuerit pronunciatum, non tamẽ prouocauerit, iniuria ei facta nō nocebit legatarijs: vt & Sabinus significat. Hæc Iulianus, iuxta lectionem communem, quæ à Pandectarum Florentinarum litera tantùm in eo differt, quod in his nō collusoriè, sed lusoriè, legitur. Barto. etenim ita hunc locum explicat, vt existimet, distinguẽdũ esse vltimum casum ab alijs, ita quidem, quòd sententia lata contra hæredem contumacem, vel colludentem, ipso iure absque appellationis necessitate, minimè præiudicet legatarijs, quibus permissum erit, non obstante rei iudicatę exceptione agere ad legata aduersus victorem ipsum: lata verò sententia contra hæredẽ scriptum ob iniuriam ipsius hæredis, qui iudicem ad prauè, & iniustè pronunciandum prouocauerit, nec deindè appellauerit, præiudicet quidem legatarijs, vt non possint contra victorem agere ad legata, quia ipse tutus est rei iudicatæ exceptione. l. si superatus. ff. de pignor. quasi ratio differentiæ manifesta sit ex hoc, quod in primis duobus casibus hæres victus, fuerit in dolo, & ideò subueniendum est legatarijs propter dolum hæredis, etiam cōtra victorem. l. si per lusorio. §. vltim. & l. à sentẽtia. ff. de appellationibus. in vltimo verò casu tantùm contigerit culpa hæredis: atque ob id aduersus ipsum hæredem, non contra victores sit legatarijs subueniendum. Ita sanè hanc Bartoli opinionem video etiam admitti authoritate Iacobi Arenæi, Alberic. num. 5. Cumani in 2. lection. & Iasonis in d. §. si hæreditatis. Imò Iason asseuerat, cùm Barto. transire communiter alios. Vnde posset hinc adsumi aduersus Alexandrum non leuis authoritas, siquidem hærede scripto non appellante intra diem iure præfinitum, legitimus hæres victor, tutus est, etiam contrà legatarios exceptione rei iudicatæ, nec culpa hæredis in omissione appellationis tribuit ius aliquod, quo possint legatarij subterfugere rei iudicatę exceptionem. Rursus aduersus Bart. quidam opinantur, hos tres casus pares esse, pariq́; responso à Iurisconsulto diffiniri in d. l. si seruus plurium. §. 1. vt tandem sententia lata contrà hæredem, qui fuerit in culpa prouocando iudicem ad iniquam sententiam, & in omissione appellationis, ipso iure non noceat legatarijs, absq; vlla necessitate appellandi. Quemadmodum ex eo loco adnotârũt. gloss. verb. non nocebit legatarijs. 2. intellectu. Imola. Paulus Castrensi. Cuman. in 1. lectione. Alexand. & Aretin. in dicto §. 1. quorum est concors sententia in hoc, quod & aduersus victorem agere possint legatarij ad legata, & docere vim, ac potestatem testamenti, non obstante rei iudicatæ exceptione, quasi culpa hæredis, qui appellare potuit, & nō appellauit à sententia iniqua, non debeat nocere legatarijs: imò ferè sit par contumacia, vel collusioni. Fateor ingenuè, mihi non satis placere hanc opi. quippè qui videam, à Iurisconsultis contumaciam, & collusionem attendi potissimum ad defensionem ipsorum legatariorum, vt illis res inter alios acta, non noceat. dict. l. si perlusorio, & l. à sententia. l. qui repudiantis. §. vlti. & ff. de collusi. de tegend. l. 1. & l. pe. Deindè quia Ias. sat est dubius an opinio Bart. probetur in d. l. si superatus. hac in controuersia ipse censerẽ non omninò admittendam fore Bart. sententiam, neq; item eam, quæ eidem cōtraria est. Idcircò existimo, quoties hæres scriptus, fuerit in culpa, quia non prouocauerit à sententia iniquè, & per iniuriam lata, cùm appellare potuisset, sententiā latam contrà hæredem scriptum legatarijs nocere, ne possint agere contra victorem, si ab ea intra tempus legitimum à die scientiæ computandũ non appellauerint, quòd si legitimè appellauerint, poterunt legatarij causam ipsam pro sequi, vim, & valorem testamenti probaturi, vt sentẽtia lata, periudicẽ appellationis reuocetur. Hanc opin. tenent Accursius in dicto §. 3. in verbo. non nocebit. in primo intellectu. & ibi Cuman. in 1. lectio. probaturq́ue isthæc interpretatio Communi omnium cōsensu vt testatur eam sequutus Alex. in d. l. sæpè. ff. de re iudicat. numer. 83. vnde constat, qua ratione defendi possit, quod paulò antè post Alexā. respondimus asseuerātes, posse tertium appellare à sentẽtia, quę eidẽ ex natura causæ, etiā ignoranti nocet, intra decẽ dies à tempore propriæ scientiæ. Hinc colligitur, posse quandoq; ab hac sententia appellare eum, qui causa cognita condemnatus est, non tamen tertium, cui ex natura causę ipsa sententia nocet. Nam vbi tertius sciuerit, hanc sententiam latam fuisse prius, quàm ipse principalis per eam condemnatus, contingere poterit, prius excludi ab auxilio appellationis lapsu temporis ipsum tertium, quàm eum, qui per sententiam damnatus fuerit, tametsi appellante posteà principali reo, possit tertius appellationem ipsam prosequi, alio inuito, & non prosequente, sicuti mihi probat etiā in hac specie Iurisconsultus in d. l. à sententia. versi. idem rescripsit. Secundò ex his constat intellectus ad leg. si perlusorio. & ad l. à sententia. ff. de appellatio. Quibus conuenit regia. l. 4. & 7. titul. 23. par. 3. dum in his responsis permittitur legatarijs appellare à sententia lata contrà hæredem scriptum super viribus testamenti. Hactenus etenim explicuimus, quo tempore sit hæc appellatio proponenda, & modò adijcimus, non aliter his legatarijs permissam esse appellationem, quàm ipsimet hæredi scripto permissa sit, & ideò, si [*]hæres tribus sit damnatus sententijs, aut ea, quæ non patitur appellationem, profectò legatarij non poterunt in ea specie appellare. Et licet quibusdam placuerit, tertium ignorantem posse tertio prouocare, ꝙ statim tractabitur, illud verum est, vbi sententia non nocet tertio ignoranti, sed scienti. iuxta distinctionem. l. sæpè. ff. de re iudicat. at vbi sentẽtia inter alios lata, alijs etiam ignorātibus nocet ex natura causæ, tunc (ni fallor) non poterit tertius, cui sententia nocet, tertio prouocare, nec item ab ea sententia, quæ prouocationem excludit. Huius opinionis ratio est, quia sententia in pręsenti quæstione iure ordinario ex natura sua nocet, etiam ignorantibus, non ratione scientiæ ipsius litis, & ideò licet quò ad tempus appellandi consideranda sit sciẽtia sententię, vt diximus, non tamẽ quo ad hoc, vt propter ignorantiam appellatiōem patiatur, & admittat, quam ipsemet reus principalis proponere intra vllum diem, nec potuit, nec potest. Ignorantia siquidem, vel scientia non inducit in hoc casu tertio præiudicium, & ea ratiōe parum ad rem istam vrget, quòd tertius ignorauerit, aut sciuerit litem hanc tractari inter hęredem scriptum, & legitimum. Idem persuaderi poterit ex eo, quod hæres legitimus, qui causam contrà testamentum cum hærede scripto, eodemq́; legitimo contradictore tractauerit, quiq́; ad huiꝰ causę examẽ nō tenebatur vocare ad iudicium legatarios, sententiam obtinẽs vltimam exceptionem habeat rei iudicatę aduersus ipsos etiam legatarios ignorantes. l. si superatus. ff. de pigno. cuius in c. 13. meminimus latius. Ergò apparet, nō esse admittendam horum legatariorum appellationem, obstante rei iudicatæ exceptione, cum ab ea sententia, quæ in rem transierit iudicatam, appellatio minimè iure sit permissa. l. 1. ff. de re iud. vbi Iason. 1. & 2. col. cap. quò ad consultationem. de re iud. l. eleganter. §. si post. ff. de cond. indeb. gloss. in cap. non solùm. §. innouata. de appellatio. in 6. Ex quibus deducitur, rem iudicatam pèrpenso effectu dici, quoties à sententia nequit appellari. Quod tradidêre etiam Abba. & alij in rub. de re iudic. Roma. consil. 334. Bart. & Paul. Castren. in l. litigatoribus. C. de appellatio. & ibi gloss. Hoc ipsum & alia ratione comprobatur: Regulariter etenim sententia lata contrà hæredem scriptum, nocet legatarijs, etiam ignorantibus, tribus exceptis casibus, nempè cùm sententia lata fuit per collusionem, aut contra contumacem, vel per iniuriam, non appellante hærede, cùm posset appellare d. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. Sed in hac quæstione sententia lata est contra hæredem præsenten, non colludẽtem, nec appellare omittentem, data facultate appellandi, vt constat. Ergò legatarijs omninò nocet exceptione rei iudicatæ propter iuris regulam. Tertiò deducitur vera interpretatio Iurisconsulti in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. l. si parentes. C. de euictio. l. 4. titul. 23. parte 3. quibus in locis statutum est, posse venditorem propter damnum, quod sibi ex euictione imminet, appellare à sententia lata contra emptorem, eo non appellante. Hoc equidem ita est accipiendum, vt venditor appellare possit ab illa sententia, à qua emptor appellare potuit: non au[*]tem ab illa, quæ etiam emptore appellante trāsiret in rem iudicatam, quia nullam admittit appellationem. Ergò vbi emptor tertia est condemnatus sententia, à qua non licet prouocare, profectò nec ipse venditor poterit appellare, quod satis probatur his rationibus, quas modò explicuimus. Nec in hoc casu venditor minor poterit beneficio restitutionis in integrum ad appellandum admitti, ex eo, quod emptore appellante à prima, & item à secunda sententia, nulla læsio ex omissione appellationis venditori contingit, & ideò cessat restitutionis in integrum auxilium, nec erit admittenda opinio. gloss. in dicta l. si parentes. cuius mentionem fecimus in capitulo proximo. numero 3. fortassis & in venditore, qui appellare vult à sententia lata contra emptorem eo non appellante, illud non temerè respondebitur, hanc appellationem proponendam esse à venditore priusquam aduersus emptorem sententia transierit in rem iudicatam, id est, intra decem dies, ab eo die, quo emptor sciuerit, sententiam contra se latam fuisse. Atque pro ista interpretatione obseruandum erit, sententiam latam contra emptorem venditori, etiam ignoranti nocere, quoad exceptionem rei iudicatæ, vt is non possit cum victore iterum examen causæ repetere. Nam, etsi possit venditor propter periculum euictionis, emptorem defendere, & liti assistere, atque à sententia lata contra emptorem appellare, verè tamen causæ huius defensio ad emptorem pertinet, qui ex contractu venditionis rei dominium acquisiuit, quod venditor in eum trāstulit, & denique possessionem, cuius causa solus ipse ab actore vendicāte rem ad iudicium est reuocandus. l. in rem. ff. de rei vendic. atq; ideò finito iudicio cum emptore, dubiò procul finita est rei vendicationis causa. Nec poterit suscitari ad venditoris petitionem, cùm is omne ius, quod habuit, in emptorem transtulerit. Vnde licet possit defendere emptorem, & eo nō appellante appellare: id tamen obtinet, modò sententia nōdum transierit in rem iudicatam cum emptore. Hoc itidem probatur, quia sententia lata contra emptorem directè quidem, & ex natura, ac propria vi, non nocet venditori, nec ei pręiudicat, siquidem in ea tractatur de dominio rei petitæ, & de eius traditione, ac restitutione: res verò petita, nec quò ad dominium, nec quò ad possessionem ad venditorem pertinet. Igitur non fit eidem damnum, nec præiudiciũ ex sentẽtia directè, sed indirectè, quia de euictione tenetur. Non oberit quod paulò ante diximus de legatarijs, qui dissimilem causam in hac controuersia habere videntur. Nam legatarij directè, & ex natura propria patiuntur damnum ex sententia lata contra hæredem scriptum, cùm testamentum, in quo legata relinquuntur, pronuncietur irritum, falsum, vel inofficiosum, quam ob rem mirum non est, quòd hi appellare possint infra decem dies à tempore propriæ sciẽtię, etiam post elapsum ipsi victo tempus appellandi, cùm ipse appellare potuisset, & id omiserit, agitur sanè in hac lite de iure, & iustitia ipsorum legatariorum, qui cōtendunt se ius habere, causa, & titulo testamenti, quod ius in neminem hactenus transtulerunt. Amplius tamen inquiramus huius dissimilitudinis rationem, vt minimè cogamur argumentationem admittere à legatarijs ad venditorem. Legatarij etenim iure tuti sunt, non obstante rei iudicatæ exceptione, quoties sententia lata fuerit per collusionem, nam poterunt agere contra victorem ex testamenti causa, & titulo. Venditor autem in hac specie non potest agere contra victorem, cùm tutus sit ab incommodo euictionis, vt constat Item non obstante rei iudicatæ exceptione, poterunt legatarij agere cōtra victorem ad legata: vbi sententia lata fuit contra contumacem: at venditor non poterit tunc causæ examen repetere, quia de euictione non tenetur. l. si ideò. ff. de euictio. capitul. vlti. de empt. scripsimus & nos libro 3. variarum resolutio. capitul. 17. numero 9. quòd si & in hoc casu venditor de euictione teneretur, posset profectò vti aduersus ipsam sententiam his auxilijs, & remedijs, quibus, & eodem pacto, ac modo, poterat ipse reus principalis vti, quemadmodum sensere gloss. & Doctor. in dicta l. ab executore. §. alio. verbo. poterit. Quoties verò hæres scriptus à sententia lata contra ipsum potuit appellare, & appellationem omisit, tunc legatarij poterunt appellare, cùm & quibusdam visum fuerit etiam in hoc casu eos seruari illæ sos ipso iure, sicuti superius commemorauimus. Nec tamen idem admittendum est in venditore, nisi & is appellauerit intra decem dies, à tempore quo emptor sciuerit, latam fuisse sententiam. Dispar equidem ratio est inter venditorem, & legatarios, quibus aduersus sententiam subuenitur etiam in his casibus, in quibus ab ipso hærede scripto consequi potuissent legata, propter collusionem, vel culpam: quemadmodum traditur in dicta l. si seruus plurium. §. primo. ff. de lega. 1. Venditori verò minimè permitteretur appellatio, nisi vbi eius intererit propter euictionis periculum. gloss. & Doctor. in dicto §. alio. in verbo. poterit. Denique pensitatis rationibus his, opinamur, venditorem non esse admittendum ad appellandum, quoties sententia ipsa contra emptorem transierit in rem iudicatam, etiamsi teneatur de euictione, quandoque in hoc casu, quod explicuimus olim in dicto capi. 17. numero 9. tametsi vbi venditor sit minor, restitui possit ad appellandum, si emptor appellare potuit, & id agere omiserit, quia venditor ipse in hoc læsus fuerit. glo. insignis in dict. l. si parentes. quæ ita est intelligen da, vt procedat, quoties appellatio, quæ vel ab emptore, vel venditore proponi potuit, ab ipsis, vel eorũ altero fuit omissa. Quartò, si ad amussim omnia, quæ hoc in capite tradita fuêre, examinentur, maximè conuenit expedire rationem, & intellectum Pontificij responsi, quod nobis exponitur in capitulo super eod. de officio delegati. Ex eo siquidem deducitur, clausulam illam, appellatione remota, quæ solet plerunque delegationibus ac commissionibus adscribi, tantùm vim obtinere inter ipsos litigantes, reum scilicet, & actorem: non autem quo ad tertium, qui se liti, vel executioni opponit, sicuti adnotârunt Abbas Baldus, Barba. Felinus, Decius & alij in dicto cap. super eod. Francus in cap. pastoralis. 7. quæst. de appella. colum. penu. Corsetus in Singularibus, verb. clausula. in primo, & verbo. appellatio. in primo. Bartol. in l. 1. §. interdum. ff. à quibus appella. non liceat. numero 4. quorum opinio communis est, quam sequuntur Fel. in cap. veniens. in 2. nume. 5. de testi. Curt. Iunior consi. 179. nume. 6. Rebuffus super leges regias par. 1. tracta. de literis obliga. articu. 1. glo. 10. nu. 11. Bald. per illum tex. in l. cùm filius. ff. de mili. testam. Iason in l. à diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. columna vltim. Sebastianus Vantius de nullitatibus. titul. quis possit dicere de nullitate. numero 15. Decius in cap. sua. colum. 2. de appel. Felin. in cap. qualiter. in 1. num. 13. de accusa. Antoni. in c. vt debitus. nu. 14. de appell. Sed si rationibus agendum est, idem probatur, quia rescriptum principis non porrigit vim. & effectum, nisi in hos, cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. leg. prima. ff. de const. princip. Decretalis verò Pontificis responsio hanc conclusionem non omninò in vniuersum probat, cùm in ea permittatur appellatio, non obstante clausula, appellatione remota illi, cui nec ignoranti, nec scienti præiudicat sententia lata per iudicem illum delegatum, & denique illi, de cuius iure, nec actum est in eo iudicio, nec potuit agi ex eo, quod delegatus ille iudex mandatum non habuit, siquidem ius illud tertij maximè distabat à iure litigantium, quod adeò manifestum fit ex illius capitis lectione, vt nihil sit hac in disputatione euidentius. Etenim commissa fuit delegato causa inter duos de iure, & quasi possessione præsentandi contendentes, vt delegatus ipse ecclesiam ordinaret, appellatione remota ad præsentationem eius, quem constiterit ius præsentandi habere, qua quidem delegatione iudex nullam habuit potestatem tractandi, nec iudicandi de iure institutionis, vt satis probat ille tex. & fatentur palàm Innocẽ. & alij. idem vlterius aperitur, quia sententia illius iudicis episcopo ignoranti non præiudicat, sicuti constat, nec item scienti, nam si ratione scientiæ præiudicare posset, id contingeret propter distinctionem Iurisconsulti in dicta leg. sæpè. ff. de re iudica. & summi Pontificis in capi. penul. eod. ti. at illæ decisiones quo ad vllum earum casum, minimè conueniunt liti, & causæ, quæ de præsentatione tantùm tractabatur inter patronos in dicto capitulo super eod. Ergò non potuit sententia lata ab illo iudice episcopo, etiam scienti præiudicare, sic Innocen. ipse & Bellamera ibi numer. 5. fateri planè videntur, ea quæ tractantur, & traduntur in ca. cùm super. de re iud. de scientia, & ignorantia, nequaꝗ̈ aptari, nec cōuenire posse illi quæstioni, quæ in d. c. super eo. à summo Pontifice diffinitur. Quòd si ex aduerso dixeris, in specie proposita in dict. cap. super eo. institutionem factam à delegato, sciente, & non contradicente episcopo, ad quem iure illa pertinebat, validam omninò esse, quemadmodum notant Innocẽ. Panorm. Imola colum. 2. Deci. colum. 4. Felinus colum. vl. in dicto cap. super eod. Cæsar Lamber. de iure patrona. 3. par. 2. libro quæst. 2. art. 2. nume. 17. argumento sumpto ex cap. si seruus. 54. distinc. vbi probatur, valere ordinationem serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino, & non reclamante, quasi in fauorem diuini cultus taciturnitas illa haberi debeat pro consensu. At idem tendit elegans Panormita. opinio in disputatione incip. Augerio 2. dubio, vbi asserit, institutionem factam ab Episcopo patrono non præsentante præsente tamen, & tacente, validam esse, nec posse rescindi ex eo, quod fuerit facta patrono non præsentante: contra cap. decernimus. 16. quæst. 7. capi. illud. de iure patrona. & idem erit, vbi Episcopus beneficium contulerit patrono sciente, & non reclamante statim, etiamsi absens fuerit tempore collationis & institutionis, quod latè probat Cæsar Lamberti. in d. art. 2. nu. 20. Hoc ipsum non admodum refragatur, etenim etiamsi vera sit præscripta interpretatio Innocentij, & aliorum ad d. c. super eo. profectò ea non procedit, vt ipsi fateri videntur ex scientia litis, vel sententiæ, quæ fertur super quæstione controuersa de præsentatione, & ideò non est cur hic aptemus materiam & tractatum illum, an sententia lata inter alios, alijs scientibus noceat, sed obtinet ex eo, quòd episcopus sciens, delegatum institutionis & ordinationis ecclesiæ actum exercuisse, & fecisse, illi non contradixerit, quasi fauore ordinationis ecclesiæ, ea taciturnitas censeatur consensus. Nam si iudex ille delegatus per sententiam pronunciasset, præsentationem ad actorem, vel reum pertinere, & iussisset, eam ab eo fieri, vt ipse institueret, quāuis episcopus notitiam habuisset huius sententiæ, nec ab ea intra decem dies appellasset, dubiò procul posset postea tempore collationis, & institutionis delegato refragari, & eius institutioni contradicere, imò fatetur Decius in d. c. super eod. nu. 8. posse appellare episcopum intra decem dies à tempore ipsiꝰ collationis, cui non videtur cōsentire, licet statim taceat. Cæterùm Lector candide, etiamsi responsio hæc sufficiens esset, vt probaremus in d. c. super eod. sententiam à iudice delegato latam minimè pręiudicium facere alteri etiam scienti, nihilominus liberè proferam, quæ ipse mecum excogitaui, ad ea maturius intelligenda, quę Panormita. Imo. & alij cōmenti sunt. Nam eorum sententia tam falsa est, quàm à mente, vero sensu, & iudicio Innocentij, quem eius authorem laudauêre, prorsus aliena Horum vltimum deduxit eleganter Ægidius à Bellamera in dicto c. super eo. nume. 5. qui existim at Innocentium non hoc diffinijsse, quod posteriores ex eo adnotârunt: verba Innocentij hæc sunt. Sed quid si non appellat ordinarius? teneret quod fit à delegato, imputet enim sibi, quòd sciuerit, & non contradixerit, cum distinctione tamen, vt notatur de re iud. cùm super. Contra suprà de rescrip. ex parte decani. secundum nos non habent locum istæ obiectiones. Hactenus Innocentius, qui hoc voluit, quod istæ obiectiones de negligentia appellandi ab institutione à delegato facta, & quæ nulla erat, non haberent locum in hac controuersia, quia huic delegato, nec fuit commissa institutio, nec cognitio ipsius causæ ad institutionem pertinentis, & ideò etiamsi episcopus sciret delegatum fecisse institutionem, nec contradiceret, non ex hoc consensisse videretur institutioni, quę nulla fuerit, nempè ab eo facta, qui nullam habuit potestatem instituendi. Atq; ita Ioannes Lignianus, Ægidius num. 5. & Card. in d. c. super eo. expressim tenent, in eo casu institutionem factam à iudice delegato, nullam esse, nec præiùdicare episcopo, etiam scienti, & non contradicente, quò minus possit ipse posteà contradicere, & petere rescissionem eiusdem, vel ea non obstante instituere, ipse etenim Romanus Pontifex in d. cap. super eo. fatetur, solùm illi delegato commissam esse causam, & controuersiam de iure præsentandi: non autem de iure instituendi, nec potest ille delegatus de eo iure tractare, si de institutione, & potestate instituendi esset inter duos atrox contentio, cùm causa ista non sit illi commissa, qua ratione aliquot à Doctoribus in d. c. super eo. etiam ex ipso Innocentio notantur, quæ si exacta diligentia fuerint examinata, non ita certa, & vera censebuntur, vt ipsimet authores fuêre opinati, siquidem Inno. fatetur per illam commissionem, quæ facta fuit inter duos litigantes, Romanum Pontificem nullam gratiam delegato fecisse, sed tantùm eidem commisisse, vt de iure eam controuersiam inter litigantes diffiniret, vnde nullā illi iudici dedit potestatem instituendi, nec conferendi beneficiũ ac sacerdotium illud, de cuius pręsentatione tractabatur. Deinde constat, in his, quæ sunt grauis præiudicij, scientiam & taciturnitatem non sufficere ad consensum. l. filiusfamiliâs. §. inuitus. ff. de procur. l. sicut. § non videtur. ff. quib. mod. pig. vel hypoth. solua. etiamsi qui tacet sit præsens, vt inibi probatur, & est Communis omnium opinio, de qua modò non vacat longius disputare, nam tradidêre latissimè glo. Abb. & Fel. in c. nonnè. de præsumpt. Barto. & Iason nu. 68. in l. quæ dotis. ff. solut. matr. gloss. in c. is qui tacet. de regul. iur. & in l. qui vas. §. vetare. ff. de furtis. Decius in cap. cùm M. nume. 23. de constitutio. Bald. Imola. Alexā. & Ripa colum. 1. in l. 2. §. voluntatem. ff. solu. mat. & pleriq; alij. Huic rationi & alia poterit accedere. Hæc enim institutio nulla est, quia fit, vt omnes fatentur, ab eo, qui non habet potestatem instituendi, ergò non est necessaria appellatio, nec videtur huic institutioni nullæ consentire, qui ex ea patitur præiudicium, quanuis non appellet. l. 1. C. quando prouoca. non est necess. vbi gl. l. 1. C. si à non compete. iudice. l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Clem. pastoralis. & Clem. prima eo. titu. notatur in l. si expressim. ff. de appell. & in cap. in primis. 2. q. 1. & in cap. 1. de re iud. Quamobrem libenter à Decio ipse quæsierim, vnde deducit in hac quæstione, valere institutionem episcopo sciente, & non appellante. Nam si ex ex deducitur, quòd taciturnitas habeatur pro consensu, nullibi cautum extat, quòd decem dies, & sic tempus iure datum ad appellandũ, itidem dentur ad contradicendum: Imò tenetur quis boni viri arbitrio statim post scientiā, cùm primùm poterit contradicere, ne videatur ex scientia, simul & patientia consensum tacitum, & à lege præsumptũ præstitisse, sicut quoties quis ob præsentiam & taciturnitatem pręsumitur consensisse actui, non poterit regulariter intra decem dies contradicere ad effectum, quòd consensus ille tacitus, & præsumptus irritus maneat & in dissensum potiùs accipiatur. At si Decius dixerit ex eo deduci institutionem prædictam validam esse non appellante episcopo, atq; inde adsumi consensum tacitum in sententiam iudicis delegati, cap. quoad consultationem. de re iudicat. tunc vrget aduersus hanc rationem, huius sententiæ defectus, quia nulla est, & ideo ex omissione appellationis non consequitur tacitum consensum illius, cui præiudicat. Quartò contra Panormita. Imol. & sequaces adducitur iure optimo argumentatio quædam. Nam vel episcopus post factam à delegato institutionem, habuit eius notitiam, vel paulò antequam ea fieret, aut eo tempore, quo facta est sciuit, delegatum velle instituere, eumq́; institutionis actum exequi. Priori casu, satis obtentum est, etiamsi posset quis actum impedire, non videri consensisse, quamuis taceat, & non contradixerit: notant expressim Bartolus in l. quo enim. §. 1. ff. rem ratam haberi. l. procurator. in fine. ff. eod. tit. Felin. in d. c. Nonne. de præsumptio. num. 12. & seq. post Panormit. ibi num. 4. Ergo episcopus non videtur consensisse in ipsam institutionem ex taciturnitate. Nec item in posteriori casu, non enim tenetur qui scit, etiamsi possit actum impedire, accedere ad agentes, & contradicere, ac impedire illum, cùm possit eam contradictionem in tempus sibi vtilius, & oportunius, lege non refragante differre, seclusa fraude, quæ ex qualitate actus, temporis, loci, ac personarum pręsumi arbitrio boni, ac discreti viri poterit, præsertim vbi ea taciturnitas tendit in alterius captionẽ, quod mihi videtur posse deduci ex traditis à Panormit. in d. capit. Nonne. num. 1. & col. 3. Felino ibi numer. 12. & 13. Decio in dicto cap. cùm M. de constitut. numer. 23. & iuris ciuilis decisione in l. 2. C. si res aliena. pignor. data sit, & l. 9. titul. 13. part. 5. Constat igitur, non posse rectè consensum episcopi scientis, & tacentis in hac specie constitui, cum nulla vsus fuerit fraude, qui contradictionem in aliud tempus optimo forsan consilio differt. Huic verò conclusioni, quam probauimus secuti Lignianum Cardi. & Bellameram, non oberũt in contrarium adducta. Primum etenim parum vrget text. in dicto cap. si seruus. 54. dist. quia duo in ea specie contingunt, & considerantur, quæ minimè nostræ quæstioni conueniunt, vnum equidem est propter libertatis fauorem, quæ inducit, vt seruus pignori datus, sciente creditore, & tacente manumissus, non possit postea per ipsum creditorẽ iure pignoris peti, cùm censeatur ex scientia & patientia ius pignoris remisisse. l. 1. C. de remis. pignor. Alterum à fauore religionis constat, eius enim gratia, qui tacet, ac sciens non repugnat, consentire videtur. Authent. si seruus. C. de episco. & cleri. notat vtrumq; Iason in dicta l. quæ dotis. ff. solut. matr. num. 84. cui etiam adstipulatur status ille maximæ dignitatis, quem sacris initiatus profitetur, & cui seruilis conditio potissimè indecens est, & contraria. In hac verò specie nihil est, quod fauori tribui possit, imò potius odio haberi debet hic actus, qui tot canonibus deferentibus ius instituendi episcopis aduersatur. capitu. quamuis. in princ. & ibi Ioan. And. Dom. & alij de præbend. in 6. gloss. in clemen. 2. de offic. ordina. Abb. in cap. vltim. de confirma. vtili. idem Abb. in c. si quis contra clericum. de foro compet. col. 3. gloss. item in c. 1. verbo processus. de rescript. lib. 6. Nam ita facilè consultum esse poterat ordinationi ecclesiæ, si præsentatus à patrono institueretur, ab episcopo, sicut, si ab ipso iudice delegato institueretur: & fortassis facilius & dubio procul multò melius. Quòd verò traditur ex Panor. in d. disp. Augerio. licet non omninò placeat Fel. in c. cum Bertholdus. de re iudic. nu. 12. & multis rationibus dubium sit: tamen admitti poterit, vt ipse Panor. scribit, quoties institutio facta est præsente, ac tacẽte patrono. Primò quia patronus, qui facilimè ob præsentiam potuit dissentire & impedire actum illum institutionis, videatur consentire, ne alioqui præsumamus tacuisse fraude, & dolo, vt illuderet episcopo instituenti, iuxta eam rationem, quam paulò antè deduximus ex l. 2. C. si res alie. pign. da. sit. Secundò hoc probatur ex eo, quod collatio beneficij facta præsente & tacẽte illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illam impedire, valet omninò secundum Tancred. Archi. & Præpo. in cap. si seruus. 54. distin. Imol. Abb. & Doct. in capit. ex ore. de his quæ fiunt à maiori parte cap. Quorum opinio verior est, & frequentiori authorum consensu recepta, vt asseuerat eam sequutus Paulus Paris. in consil. 76. num. 14. lib. 4. qua de re latius tractauêre Felin. in d. c. cùm Bertol. & Lamber. in d. q. 2. articu. 2. Tertiò quia qui potest actum impedire, si præsens sit, & taceat, cōsentire videtur. l. fideiussor. §. pater. ff. de pignorib. notant Barto. & omnes in dicta l. quæ dotis. præ cæteris Ias. ibi nu. 76. Abb. & Fel. in d. c. nonne. notatur in l. Caius. ff. de pigno. actio. tradit Alex. in cons. 1. lib 3. nu. 7. Quòd si institutio facta sit patrono absente, sciente tamen nec contradicente, non valet ea collatio beneficij, imò poterit patronus eidem contradicere, ac præsentare ministrum ad ecclesiæ ministerium intra quatuor, vel sex menses à iure sibi datos, quemadmodum Card. respondet in clem. 1. de supp. ne. præla. num. 11. cuius opinio, quicquid Cæsar Lambert. scripserit, potius placet, & probatur ex his, quæ de tacito consensu, ac præsumpto modo tradidimus ad intellectum. c. super eo. quo factum est, vt possimus hinc colligere, quod inibi non tractatur de sententia, quæ alteri noceat scienti vel ignoranti, atq; ideo conclusio ex eo adnotata de effectu clausulæ, appellatione remota, non omninò constat eius authoritate quo ad tertium, cui sententia nocet ex natura causæ scienti vel ignoranti, aut ratione scientiæ iuxta distinctionem. l. sæpè. de re iud. & tamen fatemur clausulam, appellatione remota, minimè obtinere vim & effectum, quoad tertiũ, cui sententia inter alios lata, non nocet etiam scienti, item nec quoad illum, cui sententia nocet ratione scientiæ, secundum distinctionem. l. sæpè. nisi dixerit quispiam, etiam huic nocere clausulam istam, vbi ipse sciuerit, iudicem de causa cognoscentem appellatione remota iudicatorum: ex his, quæ in vltima huius capitis parte tradentur. Sed nec illis nocebit appellationis priuatio, quibus sententia ex natura causæ, & propria vi nocet etiam ignorantibus, quoties condemnatus, & victus per sententiam curauit aut causam præbuit, quòd clausula illa, appellatione remota: commissioni, & delegationi causæ adijceretur. Alio qui fortassis hæc clausula etiam nocebit his, quibus ex natura causæ, iure ipso, etiam ignorantibus nocet sententia, quod suaderi poterit multis rationibus, quæ deduci possunt ex his, quæ hoc in capite, & præcedentibus explicuimus. Potissimum id mihi satis applaudit, nocere clausulam istam venditori, qui velit appellare à sententia contra emptorem lata, vt effugiat euictionis periculum. Sic etenim quæstionem istam diffinire constituimus æquo animo laturi, si quisquam certius aliquid, iureq́; probabilius hac in re excogitauerit. Quintò admodum huic tractatui conuenit examinare, an sententia inter alios lata præiudicet omninò illi, qui post litem cœptam rem emerit de qua quæstio erat, cui controuersiæ & altera præmittitur, sit ne res litigiosa, & litigiosi vitio affecta ex eo, quòd in iudicio fuerit petita? Conueniunt enim omnes, rem effici litigiosam per solam citationem, quoties ea petitur actione reali, agiturq́; de dominio, aut quasi dominio, directo vel vtili. quod manifestum est in Auth. litigiosa. C. de litigios. nec in hoc vlla est contentio inter iuris vtriusque Interpretes: tametsi olim iure Codicis necessaria fuerit litis contestatio ad vitium litigiosi. l. 2. C. eod. tit. Denique nunc in varias itum est sententias super eo, an res efficiatur litigiosa, quoties petitur actione personali, & ad rem ipsa actio personalis proponitur? Quibusdam enim placuit, rem nusquam effici litigiosam, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali, vt actione ex empto, quæ ad rem emptam contra venditorem in iudicium adducitur. Huius opinionis authores sunt Petrus à Bella Pertica. Iacob. Butricar. & Faber in dict. Authent. litigiosa. Bartol. in l. 1. Cynus Alber. Bal. & Angel. in l. 2. C. de litigios. Innocent. & Ioannes Andr. in capitul. cùm M. de constituti. idem Ioan. Andræ. Abb. numero septimo, & Henric. optimè colum. 4. in capitul. ecclesia. vt lite pendent. Ferrari. in practica titu. de forma libelli in actione reali. numer. 81. Specul. titul. de appellatio. §. nouissimè. in versicul. verùm generaliter est. Matthæus de Afflict. in constitut. Neapolita. rubric. 41. numer. 14. versicu. & si lite pendent. Bald. in l. 1. C. communi diuid. numer. 6. Vitalis in tractat. clausularum. titu. appellat. pend. colum. 2. Paul. Parisius in capitu. dilectæ. numer. 11. & sequent. de exceptioni. Roma. in consil. 270. qui asserit hanc òpinionem communem esse, idem Roman. in l. quanquam. §. 1. numer. 5. ff. de aqua pluu. arcend. scribit, eandem in consulendo maximam habere authoritatem. Cui suffragatur text. in dict. Authent. litigiosa. & in Auth. de litigiosis, in princip. collatio. 8. vbi statutum est, tunc dici rem litigiosam, cùm de eius dominio causa tractatur, & ideo si personalis actio proposita fuerit ad rem, non erit res litigiosa, siquidem de dominio rei eo in iudicio minimè disputatur. Huic authoritati accedit & alia ex eadem constitutione de litigiosis. §. Ab hoc autem. inibi etenim respondit Imperator, rem non dici litigiosam, quoties ad eam actum sit actione hypothecaria. Prior tamen ratio tollitur, si obseruemus diligenter, Nouellam constitutionem in hoc à veteri iure discessisse, quod ad vitium litigiosi in ipsa re constituendum exigat tantùm citationem ex actione reali, cùm olim esset necessaria contestatio litis. Ergo noua constitutio in actione reali tantùm in hoc veterem abrogat, quòd citatio sufficiat, veteri lege requirente contestationem litis, atque ideo in actione personali nihil noui statuit Iustinianus Cæsar, & ea ratione ab antiquis legibus petenda erit huiusce quæstionis diffinitio: posterior verò authoritas maxima ratione refellitur, quia in actione hypothecaria vitium litigiosi nō est necessarium, nec quicquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota & pendente, rem emerit, quæ in eum hoc onere æris alieni transfertur, secundum omnes contrariæ opinionis authores, qui ita respondere conantur Nouellæ constitutioni. Sed si possit plurimum interesse ipsi creditori agenti hypothecaria, quòd res efficiatur litigiosæ propter plures, & maximi momenti effectus, nihilo minus voluit IVSTINIANVS, non constitui vicium hoc, nec contrahi quo ad rem hypothecæ obnoxiam, quia res ipsa transit cum onere in quemcunque possessorem. Nec refert quoad vitium litigiosi, quòd sit hypotheca specialis, vel generalis, imò multò magis libera est hypotheca generalis à vitio isto, quam specialis, quod ipse Iustinianus fatetur in d. §. Ab hoc autem. versicul. Ex quo iam claret, qui ita legendus est, ex quo iam claret, quòd generales hypothecas multò minus litigiosi vocabulo volumus contineri. Sic etenim legitur ex Codice Græco nouellarum, & ex latina Haloandri interpretatione, vt obiter mirer, cur vulgò absque vlla ratione, & contra mentem legislatoris legatur. Multò magis litigiosi vocabulo volumus contineri. Est ergo ratio altera, quæ vitium istud excludit à re hypothecæ titulo obligata, quia hypothecaria actione non agitur de dominio, nec ad dominium rei obtinendum, sed in effectu actio tendit ad debitam pecuniam consequendam. Vnde vbi actio personalis deduceretur in iudicium, ad dominium rei obtinendum, nempe actione ex empto, profectò per litis contestationem res ipsa litigiosa efficitur authoritate l. 2. C. de litigio. quæ in hoc nullo modo Nouella constitutione abrogatur, qua ratione quoties actione personali petitur dominium rei, vel directum, vel vtile, sequuta litis contestatione, res ipsa efficitur litigiosa: secundum gloss. in l. quanquam. §. 1. verb. iudicium. ff. de aqua plu. arcen. & inibi Bart. Cuman. Imola Roma. & Barba. in addit. ad Bartol. eundem Bart. & Alex. in scholijs. l. 3. in §. vlt. ff. de litigio. Angel. in Authent. de litigio. colum. 2. Imol. Dec. & Rip. super gloss. vltim. in capitu. cùm M. de constitutio. Salicet. in l. 2. C. de litigio. Rauenam in titul. vt lite pendent. nihil innouetur. Petr. Iacob. in pract. titul. de litig. optimè idem tradit & probat Iason in consil. 43. libr. 1. idem Imol. & Felin. colum. vltim. in capit. dilectæ. de exceptionibus, & rursus ipse Imola in capit. ecclesia. in 1. vt lite pendente. 2. colum. quorum sententia mihi potius applaudit, quippe quæ & verior sit, vtiliorq; ac conducibilior praxi, & iudiciorum authoritati, propter effugiendas, ac vitandas litigantium calumnias. Sed & ipse Iason in dict. consil. 43. colum. vltim. scribit, temerarium esse ab hac vltima opinione in iudicijs discedere. His vtcunque præmissis est adnotandum, sententiam latam inter alios, nocere omninò, & exequendam esse aduersus illum, qui rem litigiosam, eoq́; vitio affectam emerit. quod probat [*]ex ratione l. vltim. C. de litigio. Barto. in l. 1. §. vltim. ff. de litigio. idem Bartol. & Salicet. in d. l. vltim. Paul. Castrens. in dict. l. quanquam. §. 1. Bald. in l. 1. C. commun. diuid. expressim Bartol. in l. 3. C. de pignorib. numer. 23. Rodericus Xuarez in repet. l. post rem. ff. de re iud. post octauam ampliationem legis regiæ. col. 5. Matthæ. de Afflictis in constitut. Neap. libr. 2. rubr. 41. nume. 10. quorum sententiam veram esse censet Angel. in dict. Authent. de litigiosis. col. 2. vbi emptor sciuit tempore venditionis rem illam litigiosam esse, vel super ea tractari litem in iudicio. Alioqui vbi is bona fide ignorans emisset rem, non est contra ipsum sententia exequenda. Ego sanè non probo hanc Angeli opinionem, quoties verè res litigiosa est, cum hæc transeat, ac transmittatur cum litigiosi vitio in quencunque tertium possessorem, etiam ignorantem, tametsi propter ignorantiam is nō sit aliqua pœna multandus. l. vltim. C. de litigiosis. qua probatur, rem litigiosam quoad pœnam vendentis, vel transferentis, & quoad ipsum vitium ipsiusmet rei transmitti, etiam in ignorantem. Igitur si propter vitium litigiosæ rei sententia mandari potest executioni, contra tertium possessorem, nihil refert an fuerit is ignorans tempore emptionis. Hoc ipsum probatur, quia vbi res efficitur litigiosa, non potest eius status mutari in præiudicium agentis, quoad iudicij ordinem, & examinationem causæ, nec potest litis cursus impediri, duriórue fieri actoris cōditio. l. vltim. ff. de litig. l. 2. C. eod. titul. tex. optimus in dict. l. quanquam. §. 1. Sed & generaliter, etiam vbi res litigiosa non efficitur per citationem, nec per contestationem, si tamen ea per reum alienetur lite pendente, poterit executioni mādari sententia lata cum alienante contra ipsum, in quem translata fuerit, si ipse sciuit tempore translationis litem ea super re pendere, vel super ære alieno exigendo, ac soluendo ex bonis alienantis. Quasi ea alienatio, propter motam litem & scientiam ipsiusmet emptoris omninò præsumatur facta in fraudem sentẽtiæ, & eius exequutionis, nec sit necessaria tunc actio reuocatoria ex titulo de his, quæ in fraudem creditorum. Probat hanc conclusionem text. in l. chirographis. §. vlt. ff. de administrat. tutor. Cuius authoritatem veram esse contendunt Bald. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marit. idem Bald. in l. certa forma. C. vt in poss. le. & idem rursus in l. executorem. C. de execu. rei iudicat. numer. 26. Paulus de Castro. Vincentius Herculanus. num. 43. Iason num. 10. Zasius colum. 3. in l. à diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. & licet Bart. in l. 3. C. de pigno. num. 23. omninò huic opinioni aduersetur, ea tamen maximam authoritatem habet, vt tandem admittenda sit propter vtriusque, vendentis & ementis dolum, in præiudicium iudicialis authoritatis commissum. Imò ex hac opinione non incongruè constat, & traditur vera conciliatio inter vtriusque iuris autores & interpretes, dum ex his quidam censent, sententiam latam contra debitorem, posse mandari exequutioni aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit, etiam absque reuocatoria cognitione & sententia, quod tenet Cynus in l. 1. quęst. 9. C. de alienat. iu. mu. caus. fact. quemadmodum Bart. & omnes existimârunt. Sed contrarium placuit Bartol. in dict. §. super rebus, ad finem, & ibi Alexand. idem tenet Bart. in dict. l. 3. C. de pignorib. num. 23. idem in l. si quis missum. §. iudex. q. pen. ff. de damno infecto. & profectò hæc est sententia, quæ magis iure probatur, & frequentiori Doctorum suffragio recipitur, vt tandem prius oporteat agi reuocatoria ex titulo de his, quæ in fraudem creditorum, & reuocata ipsa alienatione, tunc fiet executio in ea re, quę per fraudem fuit alienata. §. item si quis in fraudem. Instit. de actionib. l. 1. §. necessario, vbi Bart. ff. si ventris nom. muli. in poss. Quibus in locis probatur, necessariò esse prius præmittendam, ac tractandam ipsam alienationis reuocationem. Hoc etenim verum est, vbi alienatio fuit facta nondum mota lite, & sic in fraudem creditorum, quod si ea facta fuerit pendente lite, & sic in fraudem iudicialis authoritatis, poterit tunc admitti opinio, quæ Cyno ab omnibus tribuitur, nec erit necessaria reuocatio alienationis, vt possit fieri executio contra tertium possessorem, qui rem ipsam emit pendente lite, & sciens litem pendere: quemadmodum Baldus paulò ante citatus, non semel diffiniuit. Erit igitur satis in hac specie, quòd petatur executio probata rei alienatione, & scientia ipsius emptoris, & tamen quidquid Paulus ac Vincentius Hercul. senserint, ad hunc effectum, vt recta via fiat executio contra tertium possessorem, ipse opinor fore necessarium, quoties actione personali agitur ad solutionem æris alieni, quod probetur scientia litis pendentis, & inopiæ debitoris, id est, quòd emptor sciuerit, debitorẽ non habere aliud in bonis, vnde possit creditori satisfacere, si fuerit condemnatus, nam ex hoc, quod alienatio fit à debitore pendente lite, non potest colligi fraus contra executionem futuram, cùm ea fieri possit in alijs rebus quas ipse possidet. Nec item sufficeret scientia inopiæ debitoris, si emptor ignoraret, litem pendere, cùm ex hoc tantùm deducatur fraus contra creditorem, nō tamen contra iudicem, nec in præiudicium authoritatis iudicialis, aut executionis. Quod verum esse opinor, etiamsi Paul. Castrensis, & Vincentius num. 46. senserint, satis esse probari scientiā, quòd debitor aliam rem in bonis non haberet, vnde posset creditori satis facere, quamuis non probetur scientia litis pendẽtis. Sed si actione personali actum sit ad rem aliquam petendam, & eius traditionẽ, quamuis iuxta receptiorem sententiam nō efficiatur res ipsa litigiosa, quod modò disputabamus, nihilominus alienatio facta lite pendente, data litis scientia ipsius tertij possessoris, vt facta in fraudẽ iudicis & executionis iudicialis, non impediet tacitè reuocata eadem alienatione absq; nouo iudicio executionem fieri contra ipsum tertiũ possessorem, ex his, quæ modò tradidimus sequuti Baldum in d. l. ob maritorum. Hinc etiam deducitur congrua (ni fallor) interpretatio ad tex. in Auth. de litigiosis. §. ab hoc autem. Nam si creditor aduersus debitorem agat, no impeditur debitor lite mota, etiā rem speciali obnoxiam hypothecæ alienare, vt inibi decisum extat, nec ad est huic rei vicium litigiosi, quamuis actum fuerit hypothecaria ad eandem rem, & tamen si debitor non habens alias res, vnde creditori satisfaciat, rem istam alienauerit lite mota in eum, qui sciuerit, litem ea de re tractari, & inopiam debitoris, profectò sententia lata contra debitorem mandabitur executioni contra tertium possessorem, quia hæc alienatio facta est in fraudem creditoris simul & iudicis, atque ideo Baldi opinio in hac specie admittenda est, cùm probetur omninò in opia debitoris. Nec oberit tex. in d. §. ab hoc autem. quia in eo casu non fit alienatio in fraudem, præsertim vbi ex precio rei alienatæ soluitur æs alienum, vt inquit ibi Iustinianus, qui non facta solutione ista respondet, saluam superesse creditori actionẽ hypothecariā. Quòd si non posset fieri executio contra tertium possessorem, in quem per fraudem fuit translata res ipsa hypothecę obnoxia, oporteret iterum creditorem agere nouo iudicio, & actione hypothecaria, ac præmittere debitoris excussionem, ex quo deterior fieret eius conditio, per alienationem lite pendente factam, cùm re nō alienata, fieret directò executio in ipsa re petita, vel possessa tempore alienationis ab ipso debitore. Igitur fraus fit in hoc, & idcircò congruum est ita Iustiniani responsum interpretari, vt nulla calumnia sit in perniciem litigantiũ bona fide admittenda. Maior ac iniquior fraus fit, vbi pendente lite super actione hypothecaria contra tertium possessorem, ipse reus inops, nec habẽs rem aliam in bonis, quæ possit sufficere ad iudicatæ rei executionẽ, si vt possessor, qui dolo desijt possidere condemnatus fuerit, rem ipsam transtulerit in eum, qui scit litem motam esse. & inopiam ipsius rei conuenti. Etenim si non potest directò fieri exequutio contra istum nunc possidentem, absq; nouo libello, & absq; nouæ litis examine, dubio procul ex fraude communi tàm alienantis, quàm eius, in quem fit alienatio, deficit rei iudicatæ authoritas, quæ in hoc potissimùm fallitur, quod inanis est, & ideo iterum sunt omnia repetenda cōtra istum tertium possessorem, qua ratione æquissimũ est, posse sententiam executioni mandari aduersus tertium possessorem directè, cùm & in hac specie maximè obtineat ratio Bal. in d. l. ob maritorum & aliorum, qui eum sequuti fuêre. Illud verò libenter addiderim, posse tertiũ possessorem, in quem translata est res litigiosa, vel pendente lite, appellare à sententia illa, quæ directè præiudicat eidem, quo ad exequutionem, modò appellet intra decem dies, priusquam sententia transeat in rem iudicatam, aduersum illũ, qui fuit condemnatus. Non enim vicium litigiosi, nec fraus litis pendentis causa deducta ac præsumpta, priuat tertium possessorem iure appellandi à sententia, intra tamen illud tempus, quo potuisset ipse condemnatus appellare, & quo nondum sententia in rem iudicatam transierit cōtra condemnatũ ipsum. Quemadmodum & de venditore diximus. Hactenus ergo de sententia inter alios lata, quæ alijs nocet ex propria vi & natura causæ, vel ex vicio, aut fraude propter litem pendẽtem, aut ratione cuiusdam præiudicij euictionis causa [*]imminentis. Nunc verò agendum erit de sententia inter alios lata, quæ nocet alijs ratione scientiæ iuxta distinctionem Iurisconsulti in d. l. sæpè. Etenim vbi condemnatus appellare potuit, & appellare omisit, tertius iure appellare poterit intra decem dies à tempore, quo sciuerit sententiam latam. Quod probatur ex his, quæ statim dicemus, & quæ diximus in hoc capite de his, quibus sententia inter alios lata nocet ex natura causæ, sensere Angelus Perusinus, & Ang. Aret. in l. ab executore. §. vltim. col. vlt. ff. de appellatio. Quid autem, vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio appellare non licet, an possit tunc tertius, cui ratione scientiæ nocet sententia, appellare. Et sanè si tertius hîc in prima instantia, vel in secunda, vel in vltima, prius tamen, quàm sit in causa conclusum, sciuerit litem cum alio tractari, non poterit appellare ab illa sententia, quæ iure transierit in rem iudicatam ex eo, quòd tertia non potest admitti appellatio, alio qui si tertius ignorauerit litem tractari vsq; ad causæ conclusionem in vltima instantia, cum eo tempore non potuerit ius proprium ad defensionem in iudicium adducere, poterit appellare, quamuis condemnatus nō potuerit tertiò appellare. Sic deniq; ex Innocentio ibidem adnotârunt Panormit. num. 26. Felin. post alios num. 10. in capit. cùm super. de re iudicata. Bartol. Imol. & Angel. Aret. in l. à sententia. col. vltim. ff. de appellationib. atque ita erit accipiendum, quod communi consensu receptum est, nempe regulam illam, qua non licet tertio prouocare, procedere ac obtinere quoad condemnatũ, non tamen quo ad tertium, qui condemnatus non est: secundum eosdem, & Dec. in cap. sua. colum. 2. de appella. ipse verò Innocent. Panorm. Felin. Dec. Bartol. & Imol. illud tantùm exigunt, vt tertius appellare non possit à tertia sententia, quod sciuerit is causam tractari ante illam vltimam sententiam. Ang. Aret. addit, esse necessariam scientiam istam ante conclusionem causæ. Scribit tamen Bar. in d. l. sæpè. 5. & 8. q. damnum illud & præiudicium, quod ratione scientiæ sententia inter alios lata infert alijs, omninò tolli & vitari, si quis accesserit ad iudicium, & fuerit protestatus, se minimè consentire in illius causæ examinationem, & quod nullũ sibi paretur præiudicium. Eandem opinionem probant Angel. Cuman. Imol. & Alexand. ibi numer. 109. Anton. col. vltim. Abb. in cap. penult. de re iudic. nume. 8. vbi Imol. & Fel. num. 15. idem tenuerunt. Imò sufficit protestatio extraiudicialis, sicuti responderunt Angelus, Imola & Alexand. in d. l. sæpè. & idem Imola & Felin. in d. c. penult. asserit tamen Imol. quem Alex. & Fel. sequuntur, hanc protestationem debere notam fieri iudici, vel parti aduersæ, quoties his cōstat scientia protestantis. His non temerè præmissis, mihi iure certius videtur, in hac quæstione, quā tractamus, satis esse, quod ante sententiam vltimam, & tempore, quo potuit tertius hac protestatione sibi præcauere & consulere, sciuerit causam tractari cum alio, & hactenus tractatam fuisse, etiamsi sit iam conclusum, quod videntur Innoc. Bart. & alij apertissimè sentire. Hinc aptissimè deducitur interpretatio vera Clementinæ constitutionis primæ de re iud. qua decisum extat, tres sententias conformes tradendas fore omninò executioni, non obstante [*]nullitatis exceptione in contrarium obiecta, quæ facta executione, nihilominus examinatur. est etenim ea decisio admittenda, quoad condemnatum, nō tamen quoad tertium, qui ratione proprij pręiudicij, aduersus ipsam sententiam vltimam nullitatem allegat, vel se opponit executioni, ad eam impediendam: sic sanè visum est Ioan. Andr. ibi in gloss. verb. contra se. quem sequuntur Cardin. quæst. 4. Bonifacius col. 7. & alij ibidem Fel. in capitu. veniens. in 2. de testib. num. 11. Alexand. & Iason col. vltim. in l. à diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudic. idem Felin. in c. cùm super. de re iudica. num. 18. Roma. in Singula. 291. Rota in antiquis. 441. & Dec. in c. sua. num. 10. de appell. quorum opinio COMmunis est, vt fatetur eam sequutus Felin. in c. qualiter. in primo de accusa. num. 31. & constat ex traditis per Sebastianum Vantium de nullitatibus, titul. quis possit dicere de nullitate, tametsi contrariam sententiam veriorem esse censeat Gulielmus & Barba. in d. Clemen. 1. vbi Zenzelinus & Imol. hanc opinionem vltimam sequuntur, vbi tertius certior fuit de omnibus tribus sententijs: primam verò, vbi nullam cognitionem, nec scientiam habuit duarum sententiarum, quæ ante tertiam latæ fuerunt. Ego verò absque vlla distinctione opinor veram esse communem opinionem, quoties sententiæ nec ex natura causæ, nec ratione scientiæ tertio nocent, etiam scienti. Etenim tunc, nec est necessaria ab his sententijs appellatio, nec nullitatis exceptio, sed tantùm oportet, quod tertius vtatur regula iuris, ex qua, res inter alios acta, alijs non nocet. Nec potest hoc esse alicui controuersum. At si tertia sententia ita nocet tertio, quòd ab ea nequit appellare, quia tertia est, nec licet ei tertiò prouocare, profectò non poterit impediri ab ipso tertio huius sententiæ executio, propter nullitatis obiectionem. Hæc etenim conclusio palàm probatur ex ratione ipsius Clementinæ constitutionis, quæ ex hoc constat, quòd tertia sententia non possit quo ad executionis effectum impediri ratione nullitatis ab eo propositæ, cui sententia ipsa, vt tertia nocet, & cui ea ex causa appellatio iure interdicitur. Igitur qui iuxta proximè traditam resolutionem, non poterit vt tertius, tertiò prouocare, nec poterit executionem sententiæ impedire nullitatis causa. Verùm si tertius appellare potuisset à sententia, quæ illi nocet, & id facere prætermiserit, aut neglexerit, dubio procul impediet executionem sententiæ nullitatis exceptione. Ex quibus constat, opinionem Imolæ & Zenzelini non satis iure probari, nisi secundum ea, quæ in proxima quæstione tradidimus, sic denique apparet, quonam pacto Communis opinio defendi possit, & tandem hæc sunt obseruanda, quo ad intellectum regiarum quarundam legum, quæ de sententiarũ executionibus eandem ferè rationem habere videntur, quam Romanus pontifex in dicta Clementin. prima, non admodum obscurè insinuauit, de quibus aliâs longius tractabimus. THEMA CAP. XVI. De tertio, qui vult executionem sententiæ inter alios latæ impedire. SVMMARIA. -  1 Tertius, qui executionem sententiæ impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. -  2 Non est admittenda contradictio illius, qui se opponit executioni ad eam impediendam, quoties calumnia præsumitur ipsius opponentis. -  3 Intellectus l. is, à quo. ff. de rei vendicatio. -  4 Intellectus l. à diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudicat. & eorum, quæ Bart. ibi scripsit. -  5 Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus à iudice, qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. CAPVT XVI. AGITVR sæpissimè de sententijs iudicialibus exequẽdis, cùm in rem transierint iudicatam, aduersus eos, qui expressim fuère condemnati, cui tamen executioni frequenter tertius aliquis obuiam ire conatur, eam impedire volens, & asseuerans, se ipsum condemnatum non fuisse nec victum, & præiudicium graue pati, ex ipsius sententiæ executione. Idcircò par est, vt & rem istā summatim explicemus illud præmittentes, quod vbi sententia nocet tertio, quo ad plenum pręiudicium ex natura causæ, vel ratione scientiæ, aut alio quouis pacto, nec possit tertius appellare, non est cur tractetur, an ipse possit executionẽ impedire, cùm minimè sit ad hoc admittendus, ex his, quæ latius scripta fuêre in capitul. proximo, & notatur in l. sæpè. ff. de re iudicat. & in cap. cùm super. eod. titul. Iam enim est sententia, etiam quo ad tertiũ, translata in rem iudicatam, atque ideo eius executio impediri non debet. Tota igitur versatur controuersia in ea specie, in qua sententia lata inter alios, alijs non præiudicat, nec iure nocet. Nam vbi præiudicat & nocet, tunc vel potest tertius appellare, & eo casu executio suspenditur, aut non potest appellare, & executio suspendi non debet. Quamobrem contingere poterit quòd tertius velit impedire executionem sententiæ, quæ rei iudicatæ authoritatem habet contra condemnatum, duobus casibus, primò (inquam) vbi sententia huic tertio nullo pacto iure nocet, secundo, quoties ea nocere iure potest, & nocet: potuit tamen tertius appellare, & appellauit, licet victus appellare [*]non potuerit, aut non appellauerit. In his tandem casibus vtcunque sit, qui velit impedire sententiæ executionem, docere debet summatim & intra breue tempus, quod sibi damnum fiat ex illius sententiæ executione, alioqui non est admittendus: quemadmodum probat text. elegans in capit. veniens. in 2. de testib. & ibi Panormitanus & Felin. idem Fel. in c. præterea. colum. penult. de testib. cogen. probatur idem in l. à diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudic. & est COMMVNIS opinio, ita tamen intelligenda, vt sufficiat semiplena probatio, nec sit necessaria probatio integra, secundum Innocent. & omnes in dict. capitul. veniens. vbi Felinus numer. 13. hoc ex omnium traditione deducit. Idem Felin. in dict. capit. cum super. numer. 16. de re iudic. quo fit, vt quoties tertius à sententia inter alios lata velit appellare, & executionem impedire, non sit illi satis, iustam appellandi causam exponere expressim in appellatione, sed oportet illam probare statim intra breue tempus, saltem summaria, & semiplena probatione, quòd si tantùm appellet, nec impedire conetur executionem, satis erit, causam in ipso appellationis libello proponere, quæ appellationem ipsam iustificet. Verùm quoties præsumi possit calumnia tertij appellantis, & se opponentis executioni, tunc non est admittenda eius appellatio, nec oppositio, sicuti constat ex cap. suscitata. de in integrum restitu. glo. Abb. Fel. & Dec. in cap. super [*]eo. de offic. delega. verbo. tenebit. Felin. in cap. vlt. colum. vlt. de calumniatori. Card. & Fel. nu. 10. in cap. veniens. in 2. numer. 10. de testibus. Card. in Clement. 1. q. 4. de re iudica. Abb. & alij in d. cap. suscitata: quorum est communis opinio. Scribit tamen Panormitanus in d. cap. super eod. hanc calumniæ præsumptionem tolli, si tertius offerat proprij, ac grauis præiudicij probationem statim, &, (vt aiunt) in continenti, tunc etenim probatio ista recipienda est, & interim ad breue illud tempus differenda executio, quia calumniæ præsumptio cessat. Hæc Panormitani sententia probatur in capit. interposita. in princip. de appellat. idem repetit Panorm. in d. cap. suscitata. nu. 7. text. optimus in ca. literas. de restitu. spolia. versi. prætereà. l. si is, à quo. in princ. ff. vt in possess. legat. Innocen. in cap. post electionem. de concessio. præben. idem Abbas & Decius 2. colum. in dicto capit. interposita. Non me latet, quibusdam visum fuisse, quòd præsumptio calumniæ non tollatur per oblationem probationis præsentis & statim faciendæ: authoritate gloss. in dicto cap. suscitata. verb. sententiæ. vbi Imola. column. 3. Antonin. Corsetus in Singular. verb. exceptio. tamen gloss. prędicta non omninò probat hoc, imò potius idem quod Panormita. ex ea deduxit, vt constat in priori eius parte, à qua quidem opinione, & si tentauerit post recedere, non tamen expeditè, ac deliberatè discessit. Sic denique licet opinio Panormit. dubia sit, dum is scribit, exceptionem quamlibet, quæ legitima sit, admittendam esse, si offeratur eius probatio statim, etiamsi lege, vel statuto nulla sit alioqui exceptio admittenda. Nam Alexan. hanc sententiam improbat consil. 94. libr. 4. cui pro Panormitan. respondet Decius in capitulo ex parte. in 2. colum. 4. de officio delegat. nihilominus, vbi plena probatio, & integra offertur statim, & in continenti, ipse opinor, tolli ex hoc calumniæ sus picionem, quæ profectò sæpissimè tolli non poterit ex probatione semiplena, quod eleganter admonet Felinus in dicto capitul. veniens, in 2. numer. 10. de testibus. qua in re multum erit tribuendum boni viri, ac discreti iudicis arbitrio, nō tantúm circa probationis qualitatem, sed & circa tempus ipsum, intra ꝙ fieri debet: quemadmodum Panor. in d. c. veniens. docet. nu. 11. & post eum alij præsertim Fel. nu. 15. Sed & si tertius docere velit, adhuc probatione integra graue præiudicium sibi imminere, si sententia executioni tradatur, & ea ex causa eam impedire, admittendus non est, quo ties is ante sententiam sciuerit, causam & litem tractari inter victorem & victum, sic etenim censent rem istam intelligendam fore Antonin. Abb. & Fel. numer. 10. in d. cap. veniens. in 2. de testibus. Nicol. Boer. decisi. 79. col. 1. qui alios authores citat. Horum autem sententia non est ita indistinctè intelligenda, fortassis etenim malè plerunque intelligitur. Nam vel sententia illa, de cuius executione agitur, & aduersus victum authoritatem habet rei iudicatæ, alteri præiudicat ratione scientiæ, & in hoc casu, vt superiùs adnotauimus, tertius appellatione proposita, si eidem permittitur, impediet executionem in præiudicium eiusdem tertij, non obstante scientia, vel nocet alteri sententia ex natura causæ, & non est tractandum de impedienda eius executione, cùm etiam aduersus tertium ignorantem transierit in rem iudicatam. Quod si sententia tertio non nocet iure, nec præiudicat, parum refert, quod is sciuerit causam & litem tractari, quia etiam scienti non infert iure sententia præiudicium aliquod, & ideò quoties in executione huic præiudicium immineat, aut aliqua læsio contingere possit, est admittendus ipse tertius ad impediendam executionem, non obstante scientia litis, & causæ. Igitur opinio Antonij, Abb. Fel. & aliorum tunc erit admittenda, cum tertio præiudicat sententia ratione scientiæ, & ex eadem causa non est eidem appellatio permissa. Ita equidem authoritates vtriusq; iuris ab his authoribus ad ductę, planè sunt intelligendæ, quandoquidẽ in hac specie constitutæ sunt. His tandem prænotatis, vtar hac in quæstione cōmuni ferè omnium distinctione, quam tantisper aperiam, iuxta praxim, quæ mihi ex vsu forensi visa sit expeditior. Est etenim species quędam & casus admodum frequens, cùm aduersus alicuius rei possessorem pronunciatur sententia de eadem re actori restituenda, & tamen qui pendente ea lite, eandem rem ab eodem possessore petierat, ac nondum obtinuerit, impedire vult prioris sententiæ, & rei iam iudicatæ executionem. Hoc sanè casu, non impeditur executio, nec impediri debet, licet cautio danda sit ipsi possessori, cum ab eo res aufertur, quòd si secundus petitor fundum aut rem euicisset, eam præstabit, aut indemnem ipsum reum constituet. textus celebris in l. is, à quo. ff. de rei vendication. & l. sequent. quæ Iurisconsultorum responsa sic intellexêre Innocentius, Abbas, Antoni. Cardin. Felinus numero 8. Areti. & alij in dicto capitulo veniens. in 2. de testibus. Bart. Alexand. & Iason. colum. penult. & final. in l. à diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicata. Felinus, post alios ibidem in dicto c. cùm super. colum. 4. Quo fit, vt si post sententiam, quæ transierit in rem iudicatam cœperit tertius agere contra victum, aut se opponat executioni, executio differenda non sit, nec item cautio præstanda, imò sine vlla cautione fiet executio contra possessorem in re petita, & aget tertius contra victorem rei vendicatione, aliauè actione sibi competenti, quod probatur in dicta l. is à quò. Et tenent Innocen. Imola, Antonin. & Felinus in dicto capitulo. cùm super. columna 4. idem Felinus in dicto capitulo veniens: numero 8. vbi Aretinus. numero 3. scribit, hanc opinionem Communem esse, quam omnes sequuntur ibi, vt fatetur Felinus numero 9. eandem probârunt Imola, & Angelus Aretin. in l. à sententia. ff. de appellat. Alexand. & Iason colum. vlt. in dicto §. super rebus. sensit gloss. in dicto cap. cùm super. verbo. interpositam. in fine. Quod si tertius hic executionẽ velit impedire asseuerans, eius maximè interesse, illius rei petitę possessionem non transferri in duriorem aduersarium, sibi imputet, qui prius non egerit ad illam rem obtinendam contra priorem possessorem, à quo iustè, iuris ordine seruato, & absque vlla fraude aufertur. Sed & si subesset aliqua suspicio fraudis futuræ, circa illius rei possessionem, vt denique hic nouus actor, etiam obtenta victoria, frustraretur, posset tunc cogi, qui rem obtinuit ex sententia cautionem arbitrio iudicis præstare, ex qua saluum sit ius illius, qui modò agere vult, & agit quanuis Iurisconsultus in dicta leg. is à quo. hanc posteriorem dubitationem minimè tractauerit. Nam & Panormitanus in dicto capitulo veniens. numer. 6. expressim scribit, ac sensit Bald. ibi, columna 2. etiam in casu, quo duobus eandem rem petentibus, qui prius vicerit, regulariter obtinere debeat rem ipsam in executionis iudicio, posse tertium impedire executionem, propter duriorem causam, ex mutatione possessoris contingentem. argument. capitu. Pisanis. de restitut. spolia. nisi & huic timori fuerit satis cautione succursum. Hæc Panormitanus, à quo Fel. dissentit num. 9. existimans: satis esse cautionem præstari, siquidem ipsa tutam efficit futuri iudicij executionem. Ego verò perpensa Iurisconsulti mente, atque eius ratione ad amussim examinata, existimo, non omninò improbandam esse Panormitan. sententiam, quam iudex prudenti vsus arbitrio poterit admittere, si viderit iuxta probationem summariam periculi, & iuris, quod in ea re habere contendit secundus actor, non esse satis tutam, aut æquam executionem sententiæ, quæ lata fuit aduersus possessorem. Idem perpendendum erit ad hoc, vt cautio detur ad tutelam eius, qui post sententiam latam, quæ in rem transierit iudicatam, impedire vult executionem, paratus agere statim, aut tandem agens ad eandem rem sibi tradendam, quod cautè debet examinari, & post examen decerni. Sed si tertius post latam sententiam antè executionem agat contra victum possessorem, postea tempore executionis cautio pręstabitur à victore, quod respondit Chassanæus in consuetudinibus Burgundiæ. rubric. 5. §. 3. columna 7. atque ita obtinebit etiam in hoc casu Iurisconsulti responsio in d. l. is, à quo. Secundus casus tunc constituitur, cúm res ipsa, quæ à duobus petitur, vacat, nec est in alicuius potestate, quo ad possessionem, in hoc etenim casu admittendus est, qui velit impedire executionem, & docere, quòd eius intersit, illius rei possessionem victori non tradi, quia facilius eam obtinebit vacantem, quàm si alicui tradita fuerit. textus optimus in dicto capitulo veniens. vbi Innocentius & omnes hoc expressim tenuerunt. Est & argumentum textus in lege vltima. C. de edicto diui. Adrian. tollend. notant Barto. Alexand. & Iason in dicto §. si super rebus. Felinus post alios in dicto capitulo cùm super. numer. 11. Barto. in l. penultima. ff. de petitione hæreditatis. quorum opinio Communis est. Tertia solet tradi species, quando tertius, qui contendit impedire executionem sententiæ, asseuerat, rem petitam esse penes ipsum, & se possessionem eius habere. Etenim hoc in casu, dubiò procul non est sententia executioni tradenda, cùm hic tertius rei petitæ possessor nondum fuerit victus ab eo, qui petit executionem. Alio qui non fieret executio contra victũ, sed contra ipsum tertium, qui nusquam litigauerit, nec victus fuerit. Probatur hoc d. ca. cùm super. de re iudic. & in l. à diuo Pio. d. §. si super rebus. idem constat ex regula iuris, res inter alios acta, alijs non nocet. l. sæpè. &c. penul. de re iudicata. Quartus casus sæpissimè contingit, quoties lis fuerit tractata super actione personali, sententiaq́ue executioni tradatur in rebus, quæ victor asserit, esse ipsius victi, & condemnati. Etenim in hac specie facilius executio impeditur ab eo, qui allegat, & statim probare vult, se dominum esse illarum rerum, vt constat in dicta l. à diuo Pio. §. si super rebus. vbi gloss. verb. fiat. Bart. & omnes Innocen. & alij in dict. cap. veniens. Regia l. 3. titul. 27. part. 3. probatio au[*]tem dominij huic tertio incumbit, quoties ipse non possidet, eo autem possidente, præsumitur dominium apud ipsum manere, & ideò incumbit probatio in contrarium ipsi petenti executionem. gloss. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marito. Barto. Paul. Imo. Alexand. Iaso. & omnes in d. §. si super rebus. idem Bartol. in l. is cui. §. bonorum. ff. vt in poss. legat. Ioan. Faber in l. 1. C. de priuileg. fisci. Hæc verò præsumptio, possidentem, & contradictorem defendit, si simul allegauerit, se possessorem & dominum esse, quasi necessaria sit dominij allegatio: ex Bar. in l. si rem alienam. 2. colum. ff. de pignorat. actio. Salicet. in l. certi iuris. C. locat. eodem Bart. in l. cùm quid. ff. si cert. peta. colum. vlt. Alexā. num. 13. & Iason. num. 8. in d. §. si super reb. Baldo in l. etiam. colu. 3. C. de execut. rei iudicat. argumento deducto à Iurisconsulto in l. si adulterium cum incestu. §. idem Pollioni. ff. de adult. Sed huic distinctioni ac resolutioni illud obijcitur, quòd secundum eam poterit fieri executio sententiæ latæ contra debitorem in bonis, & rebus ab alio possessis, modò victor probare velit, res illas verè esse debitoris victi, & illum dominium earum habere, & tamen gloss. in dicto §. si super rebus. verbo fiat. expressim tenet, contradictorem, qui se opponit executioni, eam impedire iure tantùm possessionis, quam ipse obtinet, etiamsi non dixerit, se dominum, & victor velit propter debitorem victum dominum esse, quam opinionem ex l. vltim. C. si per vim, vel alio modo. sequuntur Bartol. & Doctor. communi omnium consensu, vt fatetur Iason num. 9. & Zasius in d. §. si super. colum. 2. not. Faber in d. l. 1. C. de priuileg. fisci. Innocen. & Abb. col. vlt. in d. c. cùm super. Est etenim maximè iniquum, quod quis iudicio summario priuetur possessione alicuius rei, & ideò in hoc iudicio exequutionis sententiæ inter alios latæ, satis est ad impediendam executionem, ꝙ tertius cōtradictor, qui se opponit executioni, alleget, & probet se possidere, vt possessione minimè sit priuandus ex summaria probatione dominij, donec ordinario iudicio conuincatur, qua ratione aliquot hîc exponam, ex quibus constabit huius quęstionis non incongrua diffinitio. Primum, vbi contradictor possidet, & allegat se dominiũ illius rei habere, probatio incumbit victori petẽti executionẽ, ꝙ victus dominus est illius rei, secundum communem. Secundum, si contradictor possessionem tantùm allegauerit, & verè possideat, victor probare poterit, dominium illius rei esse penes ipsum debitorem victum. Quod Bartol. & omnes fatentur, & ea probatio necessaria est, quoties contradictor asseuerat, rem illam nec iure dominij, nec iure possessionis ad victum pertinere. Siquidem ipso victo non possidente, nulla est iuris, nec facti præsumptio, pro dominio ipsius, etiamsi possessor non dixerit, se dominum esse. Tertiùm his aptari debet, quòd vbi contradictor possidet, & nec allegat proprium dominium, nec fatetur, nec negat victum dominũ esse, imò tantũ asseuerat, se rem illam possidere, necessaria est probatio saltem summaria, qualis conuenit iudicio executionis, de dominio victi debitoris, cùm hoc non præsumatur altero possidẽte, secundum communem. Quartùm tribus his conclusionibus accedit omninò, etenim in his probato summariè dominio victi debitoris, executio fieri debet in hunc modum, vt victor mittatur in possessionem, vel quasi possessionem ipsius dominij, & actionis in rem, quæ potest, & poterat victo competere, vt ea actione iudicio ordinario aduersus possessorem agat, & ita fit hæc missio absq; pręiudicio ipsius possessoris, & contradictoris, quemadmodũ eleganter docet Bal. in l. etiam. colum. 3. C. de execu. rei iud. Hæc enim missio fieri potest, licet contradictor, qui possidet, nō fateatur dominium victi debitoris, vt contra Bar. in dict. §. si super. vltim. q. tenent idem Bal. in d. l. ob maritorum. 2. colum. Paul. Castrensis Alex. nu. 12. Vincent. Hercul. col. vlt. & Ias. num. 12. in d. §. si super. post Cuma. ibi text. optimus. in l. si finita. §. si de vectigalibus. ff. de damno infecto. Quintùm ferè deducitur eisdem rationibus. Nam vbi contradictor, qui possidet & se opponit executioni, fatetur, debitorẽ victum rei petitæ, quo ad executionẽ dominum esse, & tamẽ probat se possidere, & allegat iustam possessionis causam, erit facienda executio eodẽ modo absque præiudicio possessionis, licet non probet iustam possidendi causam, cùm ea præsumẽda sit, si allegetur. Quod sentit Bart. in d §. si super. in fi. & Ale. ibi nu. 12. Sextùm maiorem dubitationem habet, scilicet, cùm contradictor fatetur, victum debitorem dominum esse rei illius, & tamen allegat se possidere, & verè possidet nullam exponens causam, nec titulum iustæ possessionis, videtur sanè præsumendam fore possessionem iniquam ex ratione textus in capitulo cùm dilectus. de causa possess. & ideò executio fieri debet, etiam quo ad possessionem, ita quidem, vt huic tertio res auferatur, non obstante contradictione, quod sensit Bal. in d. l. ob maritorum. & probari quodam modò potest in dicta l. à diuo Pio. §. penultimo. tametsi Alexand. in dicto numer. 12. visus sit huic opinioni sensim refragari. Septimùm, ex his constat plurimùm interesse, ꝙ possideat rem ipse contradictor, an ipsemet de bitorvictus. Etenim ex præmissis conclusionibus patet manifestè discrimen hoc, quod Bart. & omnes post eum tradidêre in d. §. si super rebus. Octauò, hinc colligitur, contradictorem, qui se opponit executioni asserentem, sese possidere, & rem in depositum, aut locationẽ debitori dedisse, teneri ad huius possessionis probationem, quia res in potestate debitoris victi reperitur. Nonò ipse opinor, parum referre, quod contradictor tertius asseuerans possidere, alleget item, se dominum esse, vt dominus præsumatur, quo ad impediẽdam executionẽ efficacem, & rem ipsam defendendam. Nam siue dominus præsumatur, siue non, sed tantùm iustus possessor, necessaria est saltem summaria probatio dominij apud ipsum debitorem, vt possit fieri missio in quasi possessionem actionis realis debitori competentis. Et fortassis hoc erit obseruandum, quòd necessaria sit maior probatio, vbi contradictor præsumitur dominus, quàm vbi de dominio nulla est præsumptio, atque ita intellige quæ paulò antè adnotauimus ex Baldo in dicta l. etiam. Alexand. & alijs in dicto §. si super. authoritate Iurisconsulti in §. idem Pollioni. Decimò ex his constat, an sit verum, quod Ioannes Faber scribit in l. 1. C. de priuileg. fisci. ad finem. quo in loco probat, non esse admittendum contradictorem ad impediendam executionem in re, quæ à debitore victo possidetur, licet ipse contendat se habere ius ad possessionem euincendam, & in ipsa possessione, quia nec possidet, nec allegat se possidere. Etenim vera est opinio Fabri, ea ratione, quòd non sit impedienda executio, nisi contradictor probare velit dominium, aut possessionem, & summatim probauerit, in hac verò specie, nec dominium, nec possessio probatur. Et ideò hic tertius aget interdictis possessorijs oportuno loco, & tempore, nec impediet sola intercessione possessionis, quam non habet, executionis iudicium. Sic sanè & opinionem Fabri sequitur Imbertus Rupellan. lib. 1. forens. Inst. c. 55. Illud tamen hac in quæstione libentissimé quæsierim, num tertius contradictor possit se opponere executioni coram ipso iudice requisito, aut coram mero exequutore, vel teneatur accedere ad iudicem requirentem, vel illum, cuius mandato executio fit, vt apud eum in[*]tercedat ex causa iusta, ne fiat executio in eius graue præiudicium? Quidam enim existimant, hanc intercessionem, & oppositionem proponendam esse coram iudice requirente, & illo, qui executori mero commisit executionem, cùm merus executor, non possit exceptiones admittere, nec de eis iudicare iuxta ea, quę traduntur per Bartolum & Doctor. in dicta l. à diuo Pio. in princip. & in capitul. pastoralis. §. quia verò. de offic. delegat. quo in loco glo. Panor. & alij hanc controuersiam tractauêre, quæ modo non est à nobis latius disputanda, siquidem id tantùm agimus, quod frequentissimo omnium consensu traditum extat, nempè coram mero exequutore non esse proponendas exceptiones, quæ impediant executionem, sed apud illum iudicem, qui de causa cognouit, & ipsam sententiam præmissa cognitione, actore, & reo vocatis ac præsentibus tulerit, atque ita video quibusdam placuisse, à quibus ipse discedo libenter, quippè qui existimem, iniquum esse, quod contradictor, qui summatim probare vult ius, quod in re habet: & quod impedit exequutionem, teneatur ad iudicem requirentem accedere, cùm forsan is longe absit à loco exequutionis. Nec enim hic tertius contradictor eidem iudici se submisit, nec ab eo condemnatus est, nec iure sententia ei nocet. Qua ratione satis illi erit, si coram ipso executore contradixerit, & allegauerit res, & bona in quibus fit exequutio propria esse, nec debere fieri in his executionem. Hoc probari videtur in d. §. si super rebus. vbi Iurisconsul. hanc summariam cognitionem defert ipsi executori, vt tandem is cognoscat, quibus in rebus sit facienda executio, ille verò executor dubiò procul is est, qui à iudice pronunciante sententiam, & qui de causa cognouerit, ad executionem requiritur, vt constat ex §. sententiam Romæ. Nec enim negare quisquam poterit, de ipsomet executore tractare Iuriscōsultum in dicto §. si super rebus. de quo & tractauerint in dicto §. sententiam Romæ. Huic rationi accedit & alia, quam Bartol. communiter receptus explicat in dicta l. à diuo Pio. in princ. num. 6. scribens, executorem sententiæ ab alio latæ, & cui executio tantùm commissa est, posse cognoscere de quæstione ista, quibus in rebus sit facienda executio. Alioqui facilimè iniuriam posset facere executor cuilibet tertio contradictori, qui non ita facilè potest ad iudicem requirẽtem accedere. Illud est postremò admonendum, nullam iniuriam fieri huic summariæ cognitioni, si contradictionis, & oppositionis, quæ à tertio fit, copia detur aduersario, eiq́ue fiat editio, vt eo respondente intra breue tempus probatio fiat eius iuris, quod contradictor allegat ad impediendam executionem, vt supersedeatur in eadem, quod deducitur ex capit. veniens. in 2. de testibus. Nec enim fit ex hoc iudicium plenarium, sicuti probat textus in Clemẽ. sæpè. de verbor. signific. Hæc denique obtinent & in oppositionibus quæ per tertium fiunt in his regnis executioni instrumentorum publicorum, nam quoties non habent contra tertium instrumenta publica paratam executionem, poterit profectò tertius quilibet contradicere, ac se opponere, quemad modum & executioni sententiæ, & rei iudicatæ. Quod probatur ex his, quæ superius adduximus. Sed an instrumenta publica habeant paratam executionem contra tertium singularem successorem, tradit optimè Rodericus Xuares in rep. l. post rem. ff. de re iudica. prima limitatione ad legem regiam. THEMA CAP. XVII. De illo interdicto, quod practici apud Hispanos, interim, appellant. SVMMARIA. -  1 Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto, vti poßidetis. -  2 Sententia lata super hoc interdicto, verè, ac propriè inter locutoria est. -  3 Hoc interdictum omninò requirit posseßionem, & quæ posseßio requiratur. num. 5. ac num. 6. -  4 Summaria tantùm cognitio est ad huius interdicti pronunciationem necessaria. -  5 Posseßio ciuilis an sufficiat ad obtinendum in hoc interdicto? -  6 Interdictum hoc an sit concedendum possessori, cui resistit iuris Communis præsumptio? CAPVT XVII. FORENSIS vsus hactenus optimé lector, obtinuit, vt pendente lite, & exposito principali libello, iudiciq́; oblato, petatur ab eodem iudice, quòd dum ipsa causa & controuersia diffinitur, & interim pendet actor, vel reus defendatur, minimeq́; turbetur in ea possessione, quam tempore motæ litis obtinebat, atq; ita frequenter pronunciari constat, præsertim apud suprema Castellanæ Reipublicæ tribunalia. Hæc verò Interlocutio, licet similis videri possit inter dicto vti possidetis, maximè tamen ab eo distat. Cuius rei ratio consi deratur ex hoc, quòd interdictum vti possidetis, quandoq; principaliter proponitur, quandoq; lite pendente super proprietate in iudicium deducitur, ac verè possessionem respicit, de eáque, & super ea pronunciandum est. Ita quidẽ Iurisconsultus scribit in l. 1. §. hoc interdictum. ff. vti poss. Hoc interdictum de soli possessore scriptum est, quem potiorem prætor in soli possessione habet, & est prohibitorium ad retinendam possessionem. Subdit deinde, inter litigatores ergò quoties est proprietatis cōtrouersia, aut conuenit, vter possessor sit, vter petitor, aut non conuenit. Si conuenit, absolutum est, & ille possessoris commodo, quem cōuenit possidere, iste petitoris onere fungitur. Sed si inter ipsos contendatur, vter possideat, quia aleruter se magis possidere affirmat: tunc si res soli sit, de cuius possessione contenditur, ad hoc interdictum remittentur, hęc Vlpianus, ex quo in §. huius autem. & in §. est igitur. apparet, hoc interdictum retinendæ possessionis, etiam nulla lite pendẽte posse decerni, ne quis turbetur in possessione. Notant gl. ver. de proprietate. & ibi Doctor. in §. retinendæ. Instit. de interd. hoc autem nostrum interdictum non eo tendit, vt sententia super possessione feratur, nec in eo agitur, vt diffinitiuè pronuncietur quis possessor, nec est necessarium, litem super proprietate pendere, vt peti possit, sed hoc tantùm agitur, vt lite pendente, quia verè sit in possessione, minimè in ea turbetur, absq; pręiudicio iuris litigantiũ tàm in possessione, quàm in proprietate, ne contingant inter litigantes offensæ, rixæ, vel iniuriæ. Quamobrem pronũciatur interlocutio quædam, quę iubet, pendẽte lite absq; præiudicio possessionis, & proprietatis, actorem, vel reum in ea possessione defendi, quam tempore motæ litis obtinebat, ac prohibetur aduersarius ei vim super ea possessione inferre, eumq́; turbare, exponiturq́; expressim ipsius possessionis qualitas, ne incertum sit hoc interdictum. Cuius equidem praxis origo deduci solet à Iurisconsulti responso in l. æquissimum. ff. de vsufructu. quo decisum extat, iudicis officio incumbere, ita rem componere inter litigantes, vt ad arma, & contentionem priuatam minimè accedant, eiusq́; responsi ratione tradidêre multa post alios. Curtius Senior in consil. 60. Paulus Parisius consil. 168. lib. 4. Crottus consi. 10. num. 9. his accedit. text. in l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. qui probat, oportere summatim tractari de possessione libertatis, vel seruitutis, vt constet, quis actor sit, quisuè reus, & quid sit lite pendente agendum. Est & elegans hac de re Iacob. Butrigar. sententia in l. incerti. C. de interdict. qui praxim istam in specie docuisse videtur. Bald. item in l. vltim. num. 10. C. de edict. diui Adria. tollen. versi. tertio præmitte. Lanfrancus in rubric. de caus. & proprietat. colum. 9. versi. prima conclusio. Sed & eius interdicti, quo modò vtimur, & quod vsu iamdiu probatum est, meminêre Paul. Cast. in consi. 3. incip. In causa, quę vertitur coram domino vicario potestatis Pergami. lib. 2. Capicius in Neapol. decisio 13. & 55. ac iterum decisio 189. & 209. idem apud Gallos passim pronunciatur, vt tradidêre Aufrer. in stilo Parlamenti. titu. de causa nouitatis. & Massuerus vir maximæ apud Francos authoritatis, in practica. titul. de possessorio. Ita enim is scribit. Partibus auditis consueuerunt partes petere recredentiam pendente lite, & interdum, & potissimè in materia pascuorum, in qua agitur de magno commodo, vel incommodo, consueuit Curia ordinare, quòd testes examinentur sub certo, & breui numero, quorum attestationes recipientur, vt valeant tàm super recredentia, quàm super principali. Earundem tamen attestationum non fiet publicatio, quousque inquæsta fuerit facta, suꝑ principali negotio. Hęc Massuerus, quæ etiā colligũtur ex Aufrerio in d. tit. de causa nouitat. Est profectò pulchra, & insignis pontificia Decretalis responsio, quæ forensem istum vsum æquissimum, ac iustissimum, facit in c. cùm venissent. de inst. quo in loco extat inter locutoria sententia ad hoc, vt lite pendente ille defendatur in possessione, penes quẽ est ipsa possessio atq; ibi Inno. Abb. col. penult. Car. Imo. & alij hoc ipsum adnotârunt. Quod si propriam vim huius interlocutionis quis spectet, aptissimè eam interdictum dicere poterit, vel ex eo, quòd prohibeat turbari lite pendẽte possessionem illius qui tempore motę litis possidebat. Nā interdicere significat prohibere, ac vetare, quemadmodum ex quibusdam testatur Iustinianus in §. summa. versicu. sunt tamen. Instit. de interdict. & nos idem probauimus in c. Alma mater. 2. relect. par. §. 1. At si eiusdem Iustiniani authoritas recipiatur, dum asserit, interdicta etiam propriè dici restitutoria, vt tandem omnia prohibitoria, & restitutoria interdicta appellentur, quasi inter duos dicta, vt in eodẽ §. summa. versi. vlt. constat. poterit hæc practica interlocutio interdictum dici, quasi inter duos dictum: tametsi hæc sit potius allusio vocabuli seu vocis similitudo, quam vera dictionis etymologia, quod & de testamento idem Iustinianus explicuit in prin. Inst. de test. est & hac in re quod non immeritò sit obseruandum ad præsentis tractatus expeditiorem intellectũ. Nam interdictũ propriè dicitur, quo prætor aliquid iubet, vel vetat non perpetuò, sed ad tẽpus, donec pleniori iudicio de iure petitorij quęratur, quasi interim dictum. Quemadmodum ex Iulio Paulo lib. 5. senten. ti. de interdictis adnotauit Andræ. Alciatus lib. 3. pareg. ca. 15. idq́; & testimonio Ciceronis probat ad Herennium lib. 2. c. 2. inquit enim is: verum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus cùm voles refellemus, in præsentia hæc interdicere, non alienum fuit. Hæc Cicero. apud quem interdicere Alciatus interpretatur interim dicere, Non tamen est prætermitten dum, locum istum aliter legi, nempè hoc modò, hęc interserere, & à quibusdam, hæc interim dicere. Sic enim ex Petri Victorij castigatissimis codicibus legitur. Id verò, quod Alciatus adnotauit ex lib. 5. sententiarum Iulij Pauli, potius est ex interpretationib. Anniani viri spectabilis, qui Alarici Gothorum Regis iussu Codicem Theodosianum, Institutiones Caij, & Pauli sententias in epitomen deduxit. Hinc deniq; vulgus appellat hanc interlocutionem, Interim, aut entre tanto. Ad cuius ampliorem cognitionem plurima sunt explicanda, ex quibus facilius quiuis percipiet vim, & vtilitatẽ huius forensis vsus, qui potissimé cōducit ad sedandas pluriũ litigantium molestas contentiones. Primùm ex his apparet, sententiam hac de re latam, propriè, ac verè interlocutoriam esse, cùm [*]ea pronuncietur, vt effectum habeat lite pendẽte, donec super proprietate, vel possessione lis ipsa principalis fuerit diffinita. Quod expressim notat Paul. Castrensi. in d. con. 3. col. 2. idem probatur in d. c. cùm venissent, ac fatentur omnes, qui huius forensis vsus meminêre. Præsertim hoc apparet, quia hæc interlocutio ab ea ratione procedit, quòd lite pendente nihil sit innouandum. Atq; ita in formula huius interdicti Hispani his vtuntur verbis: Entre tanto, que este pleyto se vee. ydetermina diffinitiuamente: sin periuyzio del derecho de las partes en possession, y en propriedad. Quibus item verbis vtuntur Neapolitani teste Capicio in dicta decisione. 55. vlti. colu. & 189. nu. 11. Quo fit, vt hoc interdictum, hoc enim nomine appellabo, quod vulgò, Interim, O entre tanto, dicimus, habeat locum, & obtineat in causa, & lite possessorij, in qua de possessione agitur. Est etenim ratio manifesta, quia si hæc interlocutio tantùm habet effectum, donec feratur sententia diffinitiua, lite pendente, absq; præiudicio possessionis, & iuris actori, vel reo pro ea competentis, deducitur euidenter, hoc remedium, vel auxilium esse itidem admittendum in lite & controuersia possessorij iudicij, cùm per id nullum præiudicium sententiæ ferendę in eodem iudicio diffinitiuà fiat, nec ei quidquam obstet. Quòd palàm ostendit Paulus Castrensis in d. consi. 3. col. 1. idemq́; præmittunt omnes practici, quorũ modò meminimus ad hoc interdictum iure probandum. Secundò, cauere debet omninò qui petit hoc interdictum, ne asseueret, se expoliatum possessione fuisse ante litem motam, aut possessionẽ [*]eo tempore penes aduersarium esse. Nam hoc interdictum quatenus est simile interdicto vti possidetis, possessionẽ requirit, nec datur nisi possidenti. l. 1. §. huius interdicti. ff. vti posside. maximè quia rationem habet ab eo iure, quo prohibetur quid lite pendente nouari, & ideò tenetur probare agens hoc remedio, se possidere nunc, aut saltem possedisse tempore motę litis, & ab alio turbari eam possessionem. Siquidem hoc sufficeret, tam etsi in proprio, ac vero interdicto, vti possidetis, probanda sit præsens possessio, & turbatio. Hæc sanè admonitio fit, & colligitur ex Aufrerio in d. stilo. ti. de causa nouitat. Io. Fabr. in §. retinendæ. num. 27. institut. de interd. Petro Rebuffo 3. tomo super leges regias ti. de materia possessorij articu. 1. in princ. & art. 2. gloss. 3. versi. cauere tamen debet impetrans causam nouitatis. Quod ad interdictum autem vti possidetis, quod diximus, traditur à Bar. in l. 1. §. vlt. ff. vti posside. glo. & Doctor. in c. licet causam. de proba. gl. in l. extat. ff. quod metus cau. latè Alexand. in consil. 88. lib. 5. colum. 1. qui tradit esse necessariam ad interdictum vti possidet. possessionem tempore litis contestatæ. ex Bar. & alijs probat. text. in §. quorum inst. de interd. quod si rationem nostri interdicti consideremus, profectò necessaria est, & sufficit probatio possessionis tempore motæ litis, vt qui eo tempore possidebat, lite pendente defendatur in possessione. Idem ipse censeo, quo ad interdictum vti possidetis, nam satis erit, quòd eo agens, possideat tempore litis motæ, vel turbationis in possessione, præsumitur enim & tempore litis contestationis possidere, vt tandem obtinere possit. Atq; ita intelligo, quæ Alexand. adducit, & adnotauit in d. cons. 88. & suffragatur text. in d. c. licet causam. & in d. §. retinendæ. & in d. l. 1. ff. vti pos. quod & inferius tantisper repetam. versic. duodecimo. Tertiò erit hoc in tractatu obseruandum, quod ad pronunciandum hoc interdictum præmittenda est summaria causæ cognitio, cum alioqui, si de principali interdicto vti possidetis, ageretur, esset adhibenda plenaria causæ cog[*]nitio. est ad hoc elegans text. in d. c. cùm venissent. de instit. cui accedit l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. notat Bart. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiur. in specie fatentur hoc ipsum Paulus Castrens. in d. consil. 3. & alij practici iuniores, quorum paulò ante mentionem fecimus. Nam & Massuerus in d. tit. de possessorio. num. 24. testatur, semper hoc caueri & decerni, vt in hoc interdicto summatim procedatur, breui numero testium, & intra breue tempus. Nos eadem vtimur cautela, quippe qui mandamus, examinari quinq; testes producendos à reo, & quinq; ab actore, ac deinde alios quinque ex officio ea de re & causa interrogari à commissario tabellione, quos ipse elegerit & cognouerit, testimonium plenius ac verius super controuersa quæstione dicturos. Quartum ex præmissis deducitur, probationem istam summariam, si reproducatur, aut præsentetur, quo ad principale ius litis, fidem facere, atq; ei dandam esse authoritatem, etiam sine noua examinatione & ratificatione testium, quia licet summaria sit, fuit tamẽ probatio ista facta parte præsente, vel citata, non autem ea absente, quod eleganter Paulus de Cast. admonet, & notat in dict. consil. 3. 2. libr. colum. 2. maximè nume. 7. Imò quoties considero quantum momenti tribuat vsus, & quasi possessio in acquisitionibus iurium & rerũ, & hanc probationem fieri pendente iudicio principali, esseq́; admodum connexam eidem, mihi maximè persuadeo, huius probationis testes, etiam absq; expressa reproductione, cùm sit satis tacita ipsa præsentatio sufficiens, plurimum conducere ad iuris principalis, de quo litigatur, probationem. Quintum est præterea aduertendum, quòd probationes factæ ad hoc interdictum, non sunt quo ad solennitatem, vt plenariæ iudicandæ, nec censendæ? non enim sunt seruanda ea, quę iure in plenarijs requiruntur. Vnde non fit publicatio earum probationum, nec testium, sicuti satis est vsu forensi obtentum. Sextum ad hæc accedit, quòd in hoc summario iudicio non est concedenda in integrum restitutio minori, vel similibus personis ad probandum, si intra diem & terminum eis præfinitum nihil probauerint, nullamue probationem fecerint, aut quæ necessaria sunt ad obtinendum hoc interdictum minimè probatione iusta, & sufficienti ostenderint, & in iudicium deduxerint. Hoc sanè multis adductis similibus disputat in specie Anton. Capicius in Neapolita. Decisio. 13. vbi testatur, in regio Neapolitano prætorio bis fuisse hoc in casu negatam restitutionem, quam nec peti, nec concedi vsquam ipse vidi hoc in Granatensi auditorio, tametsi minor læsus in iudicio possessorio, quod principaliter tractatur, sit restituendus. gloss. in l. 1. C. si de momen. posses. notant Docto. præsertim Bald. in l. 3. C. qui person. legit. standi in iudicio habeant. Quibus adde Tolosa. decisionem q. 106. & Mauricium de restitutione capit. 273. qui & Aufreri. in d. q. 106. idem tenuerunt & ex antiquioribus optimè Bart. Bald. colum. vltim. & Salicet. in dict. l. vnica. C. si de momen. poss. Ias. in l. 1. nu. 10. ff. de iurisdictione omnium iudicum. idem Ias. in Authen. sacramenta puberum. nu. 57. vt interim mirer, cur idem Mauricius c. 114. dubitauerit, & c. 247. contrariũ probauerit asseuerans, id passim determinari. Septimò est in eadem quæstione obseruandum, non esse hoc in iudicio summario admittendos defectus aduersus testes ꝓductos, saltem vt fiat eorundem defectuum, & obiectionum probatio, quemadmodum deducitur ex c. veniens. in 2. de testib. cuius authoritate adnotârunt ibi Ioan. And. Abb. Imol. co. 3. Fel. num. 13. post Ant. & alios, quòd in causa summariæ cognitionis, maximè vbi agitur de præiudicio, quod possit per sententiam diffinitiuam tolli, non admittitur reprobatio testium, nec est admittendus quis ad probandũ defectus contra testes, ab eodem obiectos. Idem probant Roma. in Sing. 388. Lanfran. Orianus in c. quoniam contra. de proba. verb. testium. num. 83. simili ferè ratione, quo ad legem Toleti latam de restitutione agrorum communium alicuius ciuitatis, statuit idem regia l. 4. tit. 3. li. 7. ordin. cuius meminit ad hoc Petr. Auendanius in tracta. de exequendis mandatis. c. 4. nu. 14. In specie autem huius nostri interdicti, nō tractatur, quis debeat possidere adhuc lite pendẽte, sed quis debeat esse in possessione lite pendente. Aliud verò est possidere, aliud in possessione esse. l. si quis antè. ff. de acq. poss. pręsertim, quia per diffinitiuam sententiā reparatur hoc præiudicium. Sic deniq; in materia nostri interdicti respondit iuxta præmissam opinionẽ Ant. Capicius in Neapolit. decis. 55. scribens, ita fuisse in supremo illius regni tribunali pronunciatum. Ex quo ipse libenter infero, quod vbi summatim tractetur de præstandis alimentis, & expensis litis alicui lite pendente, erit circa testium reprobationem & similia seruandum, quod modò de hoc interdicto explicuimus. Nam & hæc causa incidens est, ac summariè tractari solet. & ideo si testes ad summariā cognitionem fuerint producti, nō sunt admittendi aduersus eos vlli defectus, vt saltem probatio adiectionum minimè fiat. Octauò ad huius rei faciliorem diffinitionem, & vt quietè ac tranquillè litigantes ius suum prosequantur, praxis obtinuit in hoc regio, ac supremo tribunali, quòd si ab interlocutione huius interdicti causa pronunciata, fuerit supplicatum, nulla detur in hoc supplicationis iudicio ad probandum dilatio. Satis enim est ad summariam cognitionem semel datam fuisse dilationem ad probandum, Alioqui esset huius causę examen omninò plenarium, & ordinariæ cognitioni simile. Nonò, vbi ad huius interdicti pronunciationem producerentur in iudicio instrumenta, & scripturæ aliquot, non est admittenda contradictio, nec accusatio falsitatis ad impediendam interlocutionem istā, quæ summatim pronunciari debet super hoc interdicto, quemadmodum expressim tradit Massuerus in practi. titul. de possess. numer. 25. nisi secundum eum esset aliqua euidens suspicio, quæ facilimè posset examinari. Quod si ageretur in iudicio de possessorio interdicto verè, ac principaliter, tunc admittẽdi forent defectus, & obiectiones contra testes, atque earum probatio. Nam etiamsi causa possessoria sit summatim expedienda, nihilominus admittuntur obiectiones contra testes, & earum probatio: authore Bart. in Extrauag. ad reprimendum. verb. summariè. Aret. in d. c. veniens. 7. & 8. col. de testib. tex. optimus in cap. præsentium. de testib. in 6. versic. testes. Decimò est optimè inquirendum, an ad effectum obtinendi in hoc interdicto lite pendente sufficiat possessio illa ciuilis, quę traditur in l. clam possidere. §. qui ad nundinas. ff. de acqui. pos. [*]Et profectò hanc possessionem non sufficere, quo ad istum effectum, tenent Gui. Pap. qu. 552. Rebuff. super leges regias. 3. Tomo. titu. de possessorij materia. art. 2. gloss. 2. & gloss. 3. & tamen hi authores loquuntur, quo ad consuetudinem Regni Franciæ, vbi nō potest agere quis ad possessionem, vt ipsi dicunt, ex causa nouitatis, quæ est similis nostro interdicto, contra eum, qui per annum & diem possederit, etiam naturaliter, ac de facto. Quod & Ioan. Fab. not. in d. §. retinendæ. Sed & Massuerus in practica tit. de possessorio. num. 43. versi. item pro sola. tradit, non sufficere ad causam nouitatis detentationem, imò requiri possessionem ex supradictis, vt ipse intelligo ciuilem & naturalẽ. Ego verò animaduerto, hoc ideò procedere, quia alter, contra quem agitur, est in possessione naturali, quæ ab eo non est reuocanda, lite pendente, sed erit agendum contra illum interdictis ordinarijs & possessorijs, nempe vnde vi, aut vti possidetis. Hoc enim dictat ratio, quæ ex litis pendentis priuilegio deducitur. At si quis habeat ciuilẽ possessionem tantum, nondum nactus naturalem, poterit hoc interdictũ petere pendente lite aduersus eum, qui nō est in rerum corporali possessione. Exemplum traditur in possessione, quæ ex lege Galliæ, & vsu transfertur in hæredem absq; apprehensione, atq; ita rem istam intellexêre idem Gui. Papæ in q. 552. colum. 2. Paul. Paris. consil. 41. lib. 1 colum. 4. ver. nec audiendi sunt. quem sequitur And. Tiraq. in tracta. le mort saisit le vif. part. 6. declaratione 9. quod erit itidem obseruandũ ad l. 45. Tauri, cuius ipse memini aliquot eius interpretationes exponens lib. 3. variarum resolut. cap. 5. Sic sanè, quicquid Massuerus scribat, ipse etiam detinentem tantùm aliquam rem defenderem hoc interdicto pendente lite, potissimum ex ratione Iurisconsulti in l. Attilius. & ibi Paulus Castren. ff. de donatio. & l. officiũ. ff. de rei vendica. quia hoc interim dictum non tàm respicit propriam & veram possessionem, quàm statum illum rei, qui erat tempore motæ litis, aut paulò antè. Quod perpendere diligentissimè debet quicunque hac in controuersia interlocututus sit, & propriam publica authoritate dicturus sententiam. Solet enim varia hac in re contingere quæstionum disputatio. Vndecimò est animaduertendũ, hoc interdictum, quo in praxi vtimur, obtinere vim, vt lite pendente vtatur quis possessione, quā habet, nec in ea turbetur, etiamsi cōtra eum pro parte aduersa sit præsumptio iuris communis. Ita equi[*]dem in iure pascendi, & eius quasi possessione in alieno prædio, quod liberum pręsumitur ab hac seruitute. Notat eleganter Ant. Capicius. decis. Neapolit. 189. asseuerans, sic in illo regio prætorio pronunciatum fuisse. Cui sententiæ suffragatur, quod optimè not. Panormit. in c. 1. vt lite pend. col. 1. vbi scribit, non esse quem turbandum lite pendente in possessione, quā habet, etiamsi ei resistat iuris communis præsumptio, citat Panormit. ad hoc Innoc. ibi, & asserit, Doctores cum eo communiter transire. Hæc enim. sunt eius verba. num. 8. hoc ipsum probari videtur ex text. in dict. capitul. 1. & rursus authoritate Inno. in c. cùm venissent. col. 3. de restit. in inte. qui sensit, sufficere possessionem absq; bona fide, vbi agitur interdicto vnde vi aut interdicto vti possidetis. Verũ opinioni, quā tradit Ant. Capi. obstat tex. in ca. cũ personæ. de priuil. in 6. qui probat, non esse quem defendendum in possessione, quam habet refragāte præsumptione iuris cōmmunis, donec præscriptionem sufficientem probet & legitimam, nisi ostenderit & exhibuerit titulum saltem idoneum ad præscribendum. Ergo qui iuris Communis pręsumptionem in sui fauorem habet, eo iure vti poterit, etiam aduersus possessorem, nisi titulus idoneus ad præscribendũ fuerit exhibitus. Cui authoritati respondet Capicius eam intelligendam fore, vbi tantùm agitur absque summaria probatione possessionis, quod si probetur summatim possessio, tũc inquit, non erit locus decisioni text. in dict. c. cùm personæ. Imò poterit ex hac summaria cognitione decerni hoc interdictum. Hanc interpretationem sic idem author confirmat, vt tandem asserat, text. illum procedere, pendente iudicio ordinario, nondum præmissa cognitione summaria possessionis. Quæ quidem interpretatio mihi non omninò placet. Nam in d. cap. cùm personæ. §. penult. & vlt. satis præmittitur, non sufficere possessionem absq; probatione tituli, vtcunque ad præscriptionem idonei, quoties præsumptio iuris communis obstat possidenti. Idcircò tria, vel quatuor hac in dubitatione exponam, vt tandem possit vera resolutio deduci. Primùm, vbi de iuribus ad principem iure communi pertinẽtibus agitur, & quoties pro principe præsumptio iuris est, tunc sanè non est locus huic interdicto ex summaria possessionis probatione, nisi probetur titulus aliquis, qui valeat elidere, saltem ad effectum huius interlocutionis, præsumptionem iuris communis. Etenim Rex nusquam litigat sine possessione in his, quæ sibi, vt Regi summo iure conceduntur, vt scribit Petrus Rebuffus in dicto tracta. de materia possess. arti. 2. gloss. 2. num. 26. & seq. cui accedit quod nos tradidimus lib. 1. variarum resolut. c. 16. num. 11. Secundò oportet animaduertere, quod & si præsumptio iuris communis sit contra possidentem, & agentem hoc interdicto, & requiratur titulus ad iustificandam possessionem iuxta responsionem Pontificis in dict. cap. cùm personæ. erit satis sufficiens titulus aliquis præsumptus, qui robur addat ipsi possessioni. text. optimus in dict. capitul. cùm venissent. de institut. ex quo id notat Panormitan. 2. colum. & Francus in dicto capitul. cùm personæ. §. vlt. colum. 1. Tertiò, quoties contra possidentem est præsumptio iuris communis simplex quidem, vt in iure pascendi, de quo tractat Neapolitana decisio, opinor non esse negandũ hoc interdictũ, quod vetat lite pendẽte mutari possessionem. Hoc apertius fiet, si quis obseruauerit ea, quæ ipsi adnotauimus libr. primo variarum resolutio. cap. 17. num. 7. Non enim censeri debet sufficiens ad perturbandam quasi possessionem alterius lite pendente, præsumptio illa iuris communis, quæ cuiusque rei priuatæ libertatem fouet, & defendit à reali vel personali seruitute. Quartò non sic respondendum erit, vbi possidenti resistit valdè vehemens iuris communis pręsumptio, quæ publicę authoritati fauere, ac patrocinari videtur, sicuti cōstat in exemplis traditis à summo Pontifice in cap. 1. de præscript. in 6. & in dicto cap. cùm personæ. Sed fortassis quispiam ita constanter conabitur defendere hanc vndecimam conclusionem, vt planè asseueret locum esse huic interdicto etiam in hoc casu, quasi pontificia decisio in d. cap. cùm personæ. non obtineat lite pendente, quo ad istam interlocutionem. Qua ratione admonendum censeo, etiamsi hæc admittatur opinio, perpendendam esse possessionem, eiusq́; antiquitatem & adminicula, vt nō temerè pronuncietur aduersus iuris communis præsumptionem. Duodecimò meritò hac in controuersia quæritur, quid sit agendum, vbi vterq; litigator probauerit, se possidere tempore motæ litis, & possedisse. Oritur enim dubium, cui probationi sit standum, & sanè regulariter ille præferendus erit, qui antiquiorem possessionem probauerit. c. licet causam. de probatio. tradidêre Bart. in l. si duo. in princip. colum. 2. ff. vti possidet. idem in l. 1. colum. penultim. C. eod. tit. Bald. in l. ordinarij. colum. 4. C. de rei vendicatio. Paulus Castrensis in dicto consil. 3. col. 3. Multa, quæ sunt in hac quæstione consideranda, vt iudex percipiat, quæ probatio sit potior ad hoc interdictũ, explicârunt eleganter Dec. numer. 9. & Augustinus Beroius numer. 54. in dicto capitulo, licet causam, & an sufficiat probari, olim quẽ possedisse, vt præsumatur tempore litis motæ possidere ad effectum huius interlocutionis, ipse scripsi in reg. Possessor. de regul. iur. in 6. 2. parte. §. 1. numer. 4. Nam in corporalibus satis est probare possessionem certi temporis, & proximi ante litem motam, vt censet Ioan. Faber. in §. retinendæ. num. 23. instit. de interdictis. & in rebus corporalibus etiam sufficiet possessionis probatio, quæ tempore turbationis obtinebatur, vt hinc præsumatur possessio tempore motæ litis, & contestationis, quod in regio Neapolitano prætorio receptum esse asseuerat Matth. de Afflict. decisione 394. nisi alter probauerit, se medio tempore possedisse. THEMA CAP. XVIII. De testibus hoc in loco traduntur aliquot, quæ præ oculis habere debent iudices. SVMMARIA. -  1 Testis an sit repellendus à testimonio ob vilem eius opinionem, & infamiam facti? -  2 Qui clericus esse non potest, an sit admittendus in testem contra clericum in criminalibus? -  3 Inimicus à testimonio repellitur: & quonam modo hæc conclusio sit intelligenda? -  4 In causa & lite vniuersitatis, an sit admittendus in testem qui est eiusdem vniuersitatis? -  5 Obiectiones contra testes admitti poterunt, etiam in causa appellationis, etiam contra testes antè sententiam productos. -  6 Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis: & quid vbi agitur de nobilitate, quam hidalguiam dicimus? -  7 Testis an poßit interrogari de his, quæ ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur? -  8 Traditur latè intellectus l. nullum. C. de testibus. an poßit iudex etiam delegatus testem etiam exemptum, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit? CAPVT XVIII. IN OMNIBVS equidem contentionibus, quæ iudicum sententijs sunt omninò diffiniendę, adeò testium fides vrget, & instruit iudicantis animũ, vt oportunè Iurisconsultus admonuerit in l. 3. ff. de testib. potissimè aduertendum esse, quibus testib. sit adhibẽda fides, atq; ideò in eo responso commemorat multa, quæ solent, & debent explorari diligentissimè. Idem admonet regia l. 28. titu. 16. part. 3. tradit Bald. in l. testium. col. 3. & 4. C. de testib. Certum autem quæ considerare debet iudex in testibus & eorum fide, breuiter tradit Ioann. Bessianus in consuetudinibus Auerniæ, capit. 8. articul. 7. multa etiam ad hæc congerit Augustinus Beroius in cap. licet causam. num. 32. de probationib. potissimùm integer testis esse debet immunis ab infamia, à macula & suspicione. text. optimus in cap. 1. de exceptionib. cap. testimonium. de testib. regia lex 8. titul. 16. partit. 3. Quam ob rem non grauabor, quædam hic adnotare, quæ solent frequenter in discrimẽ adduci, vt liberè quid ipse sentiam, quidue in iudicio probarem, apertissimè exponam. Primùm video à pleris que aduersus testem obijci, vilem eius opinionem & æstimationem, quæ tamẽ non procedit ab infamia iuris, sed potius ab infamia facti, quę deducitur ex eo, quòd homines grauitate & moribus insignes, opinionem quandam improbitatis de aliquo con[*]ceperunt, ob aliquod eius crimen, vel quia fecerit ea, quæ fieri nō solent ab his, qui integris moribus operam dederunt. Hæc enim est facti infamia, quæ dubio procul detrahit authoritati, & fidei cuiusq; hominis. Qua ratione testimonium eius, qui ea est affectus, aliquantulum minuitur. text. celebris in cap. licet. versic. quidam verò. de probatio. quem ibi commendârunt Panorm. Baldus, Felin. & Decius col. 5. idem adnotârunt Abb. colum. 4. & Felin. numer. 12. in capit. testimonium. de testib. ex hoc admonentes, non esse dandam fidem in causis grauibus, & maximi momenti ac præiudicij, his testibus, qui etiamsi non repellantur à testimonio, propter infamiam iuris: laborant tamen infamia facti, & hæc, quamuis non repellat quem à testimonio in causis ciuilibus ferendo. gloss. in l. 3. §. duæ causæ. ff. ad Carbo. & in cap. testimonium. verb. in hoc casu. paulò antè citato. Tamen propter dubiam eius fidem efficit, vt in criminalibus, & coniugalibus controuersijs & his similibus, non sit quis testis idoneus, idemq́; respondendum erit, etiam in aliquot causis ciuilibus, in quibus de re graui, & maximo præiudicio tractetur, quod latius examinauimus in epitome ad quartum librum Decretalium. secunda parte capitu. 8. §. 12. numero 8. Secundò, illud etiam iudicibus ecclesiasticis exponimus, quòd fortassis perpensa frequentissima iuris pontificij Interpretum sententia, in errorẽ labi quenquā permittet. Scripsit etenim Fabianus Papa epistola 2. ad episcopos Orientales, non esse testem idoneum in criminali causa contra sacerdotem eum, qui clericus non sit, nec clericus esse possit. Ex quo Panormita. & alij communiter in dict. capit. 1. de excep. & Doct. in cap. ipsi apostoli. vbi à Gratiano Fabiani Decretum adducitur. 2. q. 7. collegerunt in criminalibus aduersus clericũ, non esse admittendum in testem, eum, qui tale patiatur corporis vicium, quod à promotione, & sacerdotio repellat. Quam opin. sequitur Hippolit. in pract. causa. crimi. §. nunc videndum. nu. 52. eamq́; communem esse fatentur Fel. & Dec. in d. cap. 1. ac defendit ipse Dec. tametsi Felin. fatis dubitet, nec ausus sit omninò eam improbare. Sed si verum sensum canonum & legum mente repetamus, ipsamq́; rationem cuiusq; ambiguitatis moderatricem, & interpretem, planè fatebimur, hanc opinionẽ communem non omninò veram esse, vel non ita intelligendam, vt ex aliquo corporis vicio, absque vlla animi labe contingenti, fidem cuipiam detrahamus. Cōstat etenim in testib. illud potissimè esse considerandũ, quòd integræ sint fidei. d. l. 3. & l. 1. ff. de testib. fides autẽ nullā patitur læsionem ex corporis maculis, ægritudinibus & vicijs, sed ex animi labe, eiusq́; detrimentis, atq; ideò non ex hoc minus integer quis testis erit, quòd vicium corporis habeat impediens ordinis ecclesiastici statum: Igitur Fabianus Papa constituens, nō esse laicos admittendos in testimonium criminis contra clericum, scripsit, nec item eos, qui clerici esse non possint, cùm satis esset, priorem regulam constituere, siquidem is, qui clericus non est, siue clericus possit esse, siue non possit eo insigniri ordine, admitti non debet contra clericum in criminalibus ad testimoniũ, cùm criminaliter agitur secundum communem in c. tam literis. de testibus. Si verò clericus sit, & nihilominus patiatur corporis vicium, quod ab initio impediret eum ordinem, profectò non video, cur hic sit à testimonio repellendus in causa criminali, quæ contra clericum criminaliter agitur, nisi vicium id corporis ex aliquo crimine, aut aliqua equidem animi labe contraxerit. Sic etenim est interpretanda Fabiani Papæ responsio, quā non ita exactè gloss. & Doct. ibi intellexisse videntur. Tertiò, iudex diligenter expendere debet ipsius testis affectum, vt ex amore vel odio eius fides dubia sit omninò. Præsertim est obseruandum, an testis sit inimicus illius, qui eius testimonio conuincendus est, quod Iurisconsultus admo[*]net in l. 3. in princip. ff. de testib. l. 1. §. quæstionum. ff. de quæstio. Authen. de testib. §. si verò quis dicat. quæ quidem suspicio minimè tollitur per reconciliationem, quoties nuper ea contigerit, non enim statim post reconciliationem est idoneus iudex, aut testis, qui modò erat inimicus, cùm adhuc sit dubium, an remanserint quædam reliquiæ odij. Quamobrem expectandum est, vt amicitia longo tempore sit confirmata, & sint obliterata, & obliuioni tradita omnia inimicitiarum vestigia. textus est celebris in cap. accusatores, in 2. & ibi glos. 3. quæst. 5. glo. in cap. per tuas. in 1. verb. inimicitias. vbi Anania. col. 3. & Felin. col. vltim. de simonia. Innocent. in cap. cùm oporteat. colum. vltim. & ibi Panorm. colum. 2. Anania. colum. 3. Felin. num. 4. de accusatio. Roman. in singul. 319. Iason in l. apertissimi. C. de iudic. colum. 2. Hippolit. in l. 1. §. præterea. ff. de quæstionib. numer. 4. Anania & Bologuinus consil. 17. Aymon consil. 9. colum. 2. libro 1. & pleriq; alij, quorum meminit Andræ. Tiraquell. in libello de caus. cessante. 2. part. limitation. 16. numer. 7. ex quibus apparet, hanc esse communem opinionem, cui obijcitur tex. in l. athletæ. §. dat remissionem. ff. de excusat. tuto. vbi nuper reconciliatus inimicus, non excusatur à tutela. Huius sanè loci authoritate coacti fuére Ananias, & Felin. in d. cap. cùm oporteat, fateri, non omninò certam esse communem opinionem, imò textus in d. cap. accusatores. intelligendum fore de eo inimico, qui nondum est reconciliatus, est tamen inimicitia nuper contracta, quod nec mihi placet, nec poterit iure satis probari. Idcircò existimo, inimicitiam à tutelæ munere omninò excusare, nisi tutor sit testamento datus, tunc etenim nō excusatur quis à tutela, etiam propter capitales inimicitias, quia qui tutorem Titium filijs dat, quamuis Titius fuerit ei inimicus, visus est omnem prorsus inimicitiæ labẽ ac radicem à se quidem abijcere: eaq́; reconciliatio præsumenda est vera, atq; immunis ab omni suspicione, vel ex eo tantùm, quòd proprios filios, & eorum patrimonium ei commendârit. Quamobrem, quo ad ipsum testatorẽ reconciliatio amicitiæ integra est, & ab omni libera suspicione, ideoq́; non est, cur tutor aliquā excusationem iustè prætendere possit ob capitales inimicitias. Qua ratione perpensa existimarẽ ipse, mortuo inimico, nuper tamen reconciliato, non posse à tutela filiorum eius excusari quem ob inimicitias, quæ reconciliatione simul & morte obliteratæ omninò videntur. Nec est in hac specie ratio illa admittenda, propter quam inimicus olim nuper tamen reconciliatus repellitur à testimonio, etenim cessat, vt opinor, quia fides detrahitur testimonio ob veteris & pristinæ inimicitæ radicem. Sic deniq; Iustiniani locus in §. inimicitiæ. instit. de excusat. tutor. dum ex eo probatur, non excusari quem à tutela propter inimicitias capitales, vbi reconciliatio contigerit, est intelligendus, etiamsi reconciliatio paulò antè facta fuerit, quòd si post scriptum testamentum capitalis inimicitia orta sit, aut prior est testamento, sed ea causa is tutor testamẽto datus esse videatur, vt eo onere & negocijs vexetur, aliud erit dicendũ. Nam excusabitur is à tutela propter capitales inimicitias. quod probat tex. in d. l. athletæ. §. dat remissionem. ff. de excu. tuto. quem titulum eleganter è Græco in latinum transtulit Anto. Augustinus, vir omnium consensu insignis eruditionis & diligentiæ. Quartò iudices admonendi sunt, ab eadem affectionis ratione procedere distinctionem illam, qua passim vtũtur aduocati asseuerantes, non esse admittendos in testes, vbi de pascuis publicis & communibus agitur, incolas, ciues, & oppidanos, illius vrbis, villæ, aut oppidi, cuius [*]nomine vniuersitatis de iure pascendi contenditur, quasi secus sit, vbi de eiusdem vrbis iurisdictione, & territorio ad eam exercendā controuertitur, nam in hac posteriori specie, ciues & oppidani legitimi testes sunt, Prior huius distinctionis pars probatur authoritate Guidonis Papæ. quæstio. 573. & Speculat. titul. de testibus. cuius meminit eum secutus Ioan. Bessianus in consuetudinibus Auerniæ. capit. 28. articu. 4. Quibus suffragatur, quod communi omnium consensu diffinitum est, in l. parentes. & in l. omnibus. C. de testib. in causa vniuersitatis non esse testẽ idoneũ eum, qui sit de ipsa vniuersitate, vbi tractatur in ea lite de iure vniuersitatis, quodvnicuiq; priuatim cōmodũ vel damnum infert. Idem notant Bald. consil. 443. & cons. 445. lib. 5. Bart. in l. in tantùm. §. vniuersitatis. ff. de rerum diuisione, quorũ opinio Communis est, vt fatẽtur Dec. in cap. insuper. de testib. & Bald. in d. consil. 445. nume. 9. Franciscus Curtius in tracta. de testib. in capit. quando testes repellantur ratione affectionis. col. penult. Albericus in tract. de testib. eodem capite, & eadem colum. optima glo. in eius ratione in l. sicut. ver. non debetur. ff. quod ciusq́; vniuers. nomi. tradunt omnes in dict. capit. insuper. & in cap. cùm nuncius. de testib. Gerardus à petra Sancta in Singu. 24. Crottus in tracta. de testib. numer. 131. atq; in hac specie vbi agitur de pascuis, & nemoribus, expressim hanc opinionem probant Bald. in dicta l. parentes. colum. vltim. Felinus latè in dict. capit. insuper. nume. 6. & ibi Dec. colum. 2. Curt. & Alberic. in dicta colum. penul. Stephanus Aufreri in tracta. de reprobation. testium. nu. 91. Alexand. consil. 68. lib. 2. num. 14. Bartholom. Cæpola de seruitutibus capitul. de seruitute iuris pascendi. num. 18. Quorum opinio dubiò procul communis est, & eadem probat posteriorem distinctionis partem, nam vbi de territorio & iurisdictione tractatur in iudicio, admitten di sunt ciues, & oppidani, quia in vniuersitatem commodum ipsum defertur, non in singulos ipsius vniuersitatis: quod & idem Guido Papæ notat quæstione 193. Baldus in d. consil. 445. num. 9. & omnes paulò antè citati post gloss. in dicto §. vniuersitatis. & in l. idonei. ff. de testib. text. optimus in l. sed si hac. §. qui manumittitur. ff. de in ius vocādo. Qua ratione quoties de pascuis ageretur ab vniuersitate in hunc sanè modum, vt vniuersitas contenderet de pratis quibusdam, non ad vsum publicum singulorum, sed ad locationem pascuorum pro annuo precio in publicum ærarium conferendo, esset ciuis, & oppidanus in ea causa testis legitimus & idoneus, quod Bal. respondit in cap. tertio loco. num. 4. de probation. & sensit optimè Cæpola in dict. num. 18. Hinc deniq; constat vera interpretatio ad l. regiam. 18. titul. 16. part. 3. qua probatur, in causa vniuersitatis admittendum esse in testẽ quemlibet ex ciuibus & oppidanis. Est etenim intelligenda ea constitutio secundum distinctionem modò propositam. Quin & ipse admonendum esse censeo, etiam in huius distinctionis posteriori membro, fidem testimonij non omninò integram esse. Iudex etenim æquissimè arbitrabitur in hoc, quia negari non potest non carere testem affectione, vbi pro iure & honore patriæ, aut eius oppidi, cuius vicinus est, testificatur, atq; ita admonuerunt Arch. in c. 1. 14. q. 2. Fel. & alij in d. c. insuper. & ferè omnes, quorum modò mentionem fecimus. Ant. But. in c. cùm nuncius. de test. Dec. in d. ca. insuper. num. 7. Alex. in cons. 43. nume. 23. lib. 4. tradit eleganter idem Alex. in d. cons. 68. libr. 2. nu. 15. Nec refert quicquam, quòd vtilitas illius iuris, aut rei, de qua in iudicio agitur, non sit singulorum, sed ipsius vniuersitatis, siquidẽ affectio ex hoc non cessat penitùs, imò ad est ꝓpter publicum, & cōmunem ipsius Reipub. cuius testis membrum, & pars est, euidentẽ vtilitatem. Quintò non erit ab hoc tractatu omninò alienũ, quod plerunq; cōtrouertitur de tempore, quo admittendæ sunt aduersus testes obiectiones in appellationis examine, aut in secunda, tertiáue instantia, cùm in prima aut secunda fuerint omissæ. Etenim iure communi aduersus [*]testes sunt obiectiones, & vicia proponenda ante sententiam cap. 1. de exception. id est ante conclusionem in causa, capit. cùm dilectus. de fide instrum. capitul. auditis. de procurato. Idem adnotârunt Abb. & omnes in dict. cap. 1. de exception. Imò & hæ obiectiones fieri debent ante publicationem regulariter, nō pòst, iuxta distinctionem traditam à Romano pontifice in cap. præsentium. de testib. Regia verò lex, omni equidem casu permittit, posse aduersus testes opponi crimina, vicia & defectus, statim post testium publicationem intra sex dies, sicuti diffinitum extat lege 16. ex legibus, quæ de iudiciali ordine apud Madritũ statutæ fuêre. Hoc ipsum ferè olim & regia lex diffinierat. l. 1. colum. 3. titul. 4. lib. 3. ordin. Ex quibus apparet, qualiter in his regnis sit intelligendum, quod iura pōtificia hac de re statuerint. Quòd si aduersus testes, quorum publicatio facta sit, non fuerint oppositæ exceptiones, aut obiectiones aliquot, ac lata fuerit sententia, solet dubitari, possint ne in examine causæ appellationis contra eosdem testes, aut in secunda instantia vicia, alijue defectus obijci, ad eorũ elidendum testimonium, fidemq́; repellendam? Et sanè Andræas Isernia in constit. Neapolitanis libro secundo. constitutione vltima. nu. 6. & Guido Papæ decisione Delphinatus. 500. tenuerunt, non esse admittendas in appellationis causa reprobationes testium, qui dixêre testimonium in prima instantia, & ante sententiam. Horum rationes facilimè poterunt expendi, sed ea maximè vrgere videtur, quòd ante sententiam data fuerit tacitè vel expressè dilatio ad reprobationem testiũ, vt constat in d. c. præsentium. & in constitutionibus regijs, & ideò qui intra eam dilationem non obiecit aduersus testes exceptiones, quas sibi competere existimabat, non est postea admittendus, cũ fuerit finita dilatione exclusus. Hoc ipsum amplius ac fortius vrget, si consideremus, dilationem ante sententiā dari ad reprobandũ testes, qui tunc ꝓducti fuerint, atq; itẽ in appellationis cognitione aliam denuò dari, ac repeti, ad opponendum exceptionem contra testes, qui tunc post appellationem testimonium dixerint, qua ratione constat, opinionem istam iure veriorem videri, eamq́; receptam fuisse in Neapolitano prætorio, asseuerat Matthæus de Afflict. decisione 266. nihilominus contrariam sententiam probare conantur gloss. in d. cap. 1. de except. verbo. per sententiam. & inibi Panorm Fel. colum. 2. & idem Panor. in cap. super eo. de testi. Matthæus de Afflict. in d. constitutione vlt. nume. 13. Quam opinionem seruari in regno Franciæ testatur Guido in d. quæst. 500. ex eo quidem, quòd appellatio restituat, ac reponat causam in eum statum, quo erat tempore litis contestationis. l. per hanc. C. de tempo. appella. c. cúm Ioannes. de fide instru. notatur in l. ita demum. C. de procur. quę quidem ratio non admodum iuuat, cùm ad reprobationem testium antè sententiam productorum, nō sit quis admittendus post eam diem, quæ tacite, vel expressè à lege, vel iudice datur ad id agendum, nec quicquam referat, appellatũ esse, siquidem ea appellatio vim habet, quantũ ad ꝓbationem iuris principalis, de quo in ea lite agitur: nō aũt quo ad ea, quæ circa testes, aliauè accessoria, in prima instantia fuerint tractata & discussa, ex ratione text. in Cle. vlt. de appellationibus. tandem Fel. in d. ca. 1. de except. col. 2. ex gl. inibi adnotauit, posse post sententiam in causa appellationis opponi aduersus testes exceptiones etiam eas, quę ante sententiam fuerunt obiectæ, nec tamẽ fuit probatio inducta, sed potius omissa. Ego verò illud esse constitutissimum opinor, quòd post sententiam in appellationis cognitione non poterunt obijci defectus, aut vitia contra testes ante sententiam productos, si velit quis id agere post testiũ publicationẽ intra diem illum, qui datur ad reprobandos, adnotādos testes. Nam ea dilatio datur ad impugnandum testes productos in ipsa secunda instātia, quorũ tunc publicatio fit, nō autẽ ad eos reprobandos, qui ante sentẽtiam fuerant producti, quorumq́; testimonia eo tempore sunt iuxta iuris ordinem publicata. Deinde scio receptum esse apud hoc Granatense tribunal, posse in secunda instantia post appellationem vel supplicationem proponi aduersus testes productos, & examinatos ante sentẽtiam exceptiones & obiectiones, in ipso tamẽ libello, quo grauamina sentẽtiæ explicantur, & exponũtur, vt tandem probatio fiat harum exceptionum intra dilationem datam, ad ipsa grauamina probanda. Atq; ita praxis admisit opinionem gl. Abb. & aliorũ, quæ sic intellecta maximam æquitatem habet. Sextò præ cæteris obseruare debent Practici, in hac Castellani Regni Republica lege receptā esse Canonistarum sententiam, & opinionem, qua diffinitum est, non esse in causa appellationis testes admittendos super eisdẽ interroga[*]tionib. & articulis, qui dati fuêre ad testiũ examinationem in prima instantia ante sententiā, nec super eisdem directò contrarijs, extat etenim de hoc regia l. 4. tit. 11. lib. 3. ordinat. & §. 26. in legibus de Madrid. iure pontificio hoc apertissimè constitutum est in Clementina 2. de testibus. quo in loco glo. commemorat, contentionem veterem inter Canonistas, & iuris ciuilis Interpretes, qui contrarium probare conati sunt, nō satis vrgentibus authoritatibus. Nam & Canonistarũ partem optimè tutatur authoritas Iustiniani, dum rationem quandam præmittit in Auth. de test. §. si verò deducẽs. siquidem inibi prohibet testes recipi super eisdem articulis, & directò contrarijs post publicationem, quemadmodũ responsum est in d. Clem. 2. in priori eius parte. & in c. fraternitat. de test. vbi Anton. Imola, & Fel. col. 2. existimant, adeò veram esse Canonistarum opinionem, vt eadẽ in vtroque foro admittenda sit. Idem fatetur Lanfranc. in ca. quoniam contra. de probatio. verb. testiũ. nu. 60. qua in re illud est cauẽdum, nō ex hoc censeri prohibitam productionem testiũ super his, quæ fuerunt in prima instantia allegata, & tamen testes nō fuêre super his allegationibus examinati. Nam poterit quispiam in appellationis causa testes producere ad probationem eorum, quæ ante sentẽtiam allegauerit, & quę sunt contraria his allegationib. directò, quas eius aduersarius in iudicium deduxerit, modò nō fuerint testes de his interrogati, nec examinati, secundum Card. Inno. & Fel. nu. 34. in c. cùm Ioan. de fide instru. per text. ibi & id satis est iuri consonum. Illud verò solet à quibusdam in discrimen adduci, sit ne regia lex seruanda, & opinio item Canonistarum in his causis & iudicijs, in quibus de nobilitate agitur, quā nos Hispani dicimus Hidalguiam. Etenim cōsultus hac de re Cęsar inuictissimus Carolus V. primus huius nominis Hispaniarum Rex in totius regni conuentu apud Madritum anno 1537. l. 124. respondit, simpliciter, seruandam fore veterem legem regiarum ordinationum, ex quo quidem responso quibusdam visum est, totam controuersiam diffinitam fuisse, vt tandem, etiam in his causis omninò sit vetus lex ad vnguem seruanda. Quibusdam verò placuit, adhuc cōtrouersiam istā sub iudice quidem esse, nec responso Madritio diffinitam fuisse, cùm illud tantùm fuerit responsum à rege, quòd vetus constitutio seruetur, quæ nihil de causis nobilitatis statuit. Et sanè, si mentem, & proprium intellectum legis Madritiæ velimus expendere, constabit, id ea sanctione institutum esse, vt etiam in hisce nobilitatis causis vetus constitutio seruetur. Nec in his admittantur testes in secunda instātia super his interrogationibus, & articulis, super quibus testes fuêre ante sententiam examinati, nec super directò cōtrarijs, tametsi in hoc regio Granatensi prætorio contrarium passim admissum sit. Recipiuntur etenim testes post sententiam primam, & examinantur super eisdem articulis, & directò contrarijs, etiamsi quidam ex regijs auditoribus opinentur, non omninò integram fidem adhibendam esse hisce testimonijs, propter suspicionem, quæ vel ex corruptione, vel aliundè post publicationem priorum testium iure præsumi potest, & nihilominus potuit vsus forensis hinc originem ducere, quòd causæ ac controuersiæ super his nobilitatibus ad statum hominum pertinere videātur, ob libertatem illam, quæ à muneribus personalibus, & indictorum, ac super indictorum collatione nobilibus lege Hispana verè competit: causę autem status, libertatis inquam & ingenuitatis pares ferè censetur causis matrimonialibus & criminalibus. l. non distinguemus. §. idem Iulianus. vbi glo. ff. de arbit. In causa verò matrimoniali testes admittuntur post publicationem super eisdem articulis, & directò cōtrarijs. text. & ibi Panor. in c. sicut ex literis. de sponsal. vbi glo. vlt. communiter recepta. text. optimus & ibi post alios Fel. in c. series. de test. idem Fel. in c. fraternitatis, eod. ti. nume. 9. post Soc. ibi nume. 64. Bald. in Authent. nunc si hæres. colum. 1. C. de litig. etiamsi agatur de probando impedimento ad matrimonium impediendum, quod nondum contractum est. gl. & communis in capitu. primo. de consang. & affi. notant Abbas & alij in capitulo iurauit. colum. 2. de probatio. idem erit. & in causa monachatus. gloss. in c. præsens. 20. q. 3. verbo patrem. cuius meminit Fel. in dicto ca. fraternitatis. numer. 9. atq; item in causa criminali: secundum Socin. in eodem c. fraternitatis. nume. 80. sensit Barto. in l. 1. §. vlt. num. 3. ff. de quæstio. Quibus equidem & multis similibus forsan persuaderi potuit ob causæ grauitatem, & maximum eius discrimen posse recipi, & admitti testes super eisdem articulis, & directò contrarijs post publicationem, & in appellationis examine, ꝙ si foret in his regnis recepta opinio illa, quam sequuti sunt iuris ciuilis Interpretes, parũ vrgeret huius rei difficultas. Nam & Bald. in c. 1. nu. 12. si de inuestitu. inter domin. & vas. lis oriatur, existimans sententiam Canonistarum errorem quendam esse, nihilominus testatur in curia Romana pronunciari sententiam absq; testium publicatione, ne impediatur receptio, & examinatio testium post sententiam, & in causa appellationis super eisdem articulis, & directò contrarijs. Septimò sese nobis offert non inutilis quæstio, siquidem receptum est vsu forensi, non esse cogendos testes respondere de his, quæ aduersus eos obijciuntur ad eorum testimonium elidendum, & tamen verum est, non posse testem interrogari, nec ipsum teneri ad respon[*]dendum super his interrogationibus, per quas turpitudo ipsius testis detegitur ex ratione text. in capitul. quis aliquando. §. non tibi dico. de pœnitentia distinctio. 1. De his verò, ex quibus nulla constat ipsius testis turpitudo, interrogari potest, & respondere tenetur, sicuti constat ex gloss. in capitu. quærendum. 2. quæ stion. 7. gloss. rectè intellecta in capitu. cum causam. in 1. verbo de causis. de testibus. quam Panormitan. & alij frequentissimo consensu sequuntur, vt asseuerant Fel. ibi num. 10. & Alex. in l. si duo patroni. §. idem Iulianus. ff. de iureiurand. columna vltim. Quam ob rem ex officio iudicis passim interrogatur testis, an sit consanguineus, & cuius ætatis sit, poteritq́ue interrogari, an sit inimicus litigantis, quia inimicitia potest contingere absque culpa & turpitudine ipsius testis, secundum Ioannem Andræ. Henric. Felin. & communem in capitulo inquisitionis. §. tertiæ. de accusation. vbi gloss. hoc sensit. Hinc igitur rationem habet, quòd praxi extat obseruatissimum, & deinde aperitur sensus gloss. eiusq́; veritas in cap. 1. de exceptio. verbo confessi. quæ non satis constanter scribit, testem posse interrogari, an crimen commiserit, quod obijcitur ad euertendam eius testimonij fidem, & addit, nusquam vidisse hoc fieri, mirum etenim non est, id non fieri, cúm esset iniqua, & iniusta ea interrogatio, etiamsi crimen sit publicum, vel sit ipse testis eius causa publica nota insignis, quem vulgò dicimus infamatum, quod ex Innocentio in capitulo 2. de confess. quidam adnotârunt, pręsertim Imola & Fel. numero 10. in dicto cap. cùm causam. quòd si nihilominus fuerit interrogatus, & responderit, erit repellendus à testimonio. Bald. in dicto §. idem Iulianus. in fine. Henric. Aret. colum. 2. & alij in dicto §. tertiæ. Hæc verò huiusce quæstionis resolutio deducitur ab ea conclusione, quam passim Theologi, & iuris Pontificij professores fatentur, & præmittunt asserentes, teneri quem iure diuino & humano, etiam de proprio crimine respondere, quoties iure fuerit interrogatus, alio qui posse responsionem subterfugere, & recusare, Sic sanè visum est Innocentio in dicto. c. 2. de confess. & ibi Doctoribus. Thomę. 2. 2. q. 66. art. 1. & quæstion. 76. art. 1. Dominico à Soto in relectione de secreto membro 2. quæst. 7. Martino ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. quæst. 3. Corol. 64. quam opin. & nos probauimus libr. 1. var. resolu. ca. 3. nu. 2. Octauò ex eo, quòd diximus, iudicem constanti & cauto iudicio debere obseruare, quæ nam sit testibus fides adhibenda, oritur & illa dubitatio, num possit iudex punire testem, qui in eius testimonio ferendo aliquod crimen commiserit, nempe periurium, falsitatem, aliudué simile? Nam in eo iudice, qui habet in testem ipsum alio qui iurisdictionem ordinariam, satis est manifestum, posse ab eo puniri testem, qui [*]vacillat, varius est, aut falsum dixit in testimonio. Is autem iudex, qui nullam in testem iurisdictionem alioqui habet, adhuc poterit eadem vti punitione. textus est celebris in l. nullum. C. de testibus. pertinet & ad idem. l. 2. & ibi Bald. C. de sportulis. l. si quis fortè. §. si quos. ff. de pœnis. Regia. l. vltima titulo 16. parte. 3. etiamsi sit iudex delegatus, quod probatur secundum Bart. & alios in d. l. nullum. & in cap. super his. de pœnis notant glo. in Clement. 1. de offic. delegat. in glos. prima. glo. item in l. quæsitum. ff. de testibus. Bald. Abb. & Dec. in cap. prætereà. de offic. delegat. Speculat. titu. de teste. §. 1. vers. quid de delegato. Quibus obijcitur tex. in l. diuus Pius. ff. de falsis, & ibi Bart. ex quo Iurisconsulti loco probatur quibusdam, hæc incidentia crimina in iudicio non posse puniri ab eo, qui iurisdictionem alioqui non habet ordinariam. Quamobrem sunt qui censeant, priorem sententiam veram esse in delegato principis: posteriorem verò in delegato inferioris à principe, qua distinctione vsi fuêre Panorm. & Anania in cap. 1. de crimine falsi. colum. penult. Fel. in cap. prætereà. de offic. delegat. Iason in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisd. colum. penult. Et est hæc distinctio frequentiori suffragio iuris vtriusq; Interpretum recepta, eiusq́; primus author fuit Ioan. Andr. in addi. ad Specula. in d. § 1. versicu. quid de delegato. qui eam in hunc sensum accepit, vt delegatus inferioris à principe, nullo modo, valeat testem in hac specie punire, sed teneatur eum puniendum ablegare & mittere ad iudicem ordinarium. Non me latet Iasonem in d. §. qui mandatam non satis expressè hanc distinctionem tradidisse. Imò apparet, maximè dubium esse in huius quæstionis diffinitione, sicuti & post eum Iacob. de Nigris ibidem anxiè dubitat, & tamen quia Iason ferè vltimo loco Ioan. Andr. opinionem retulerit, eum huiusce distinctionis authorem tetuli. Quo fit, vt delegatus principis punire possit hoc crimen non iudicio, nec pœna ordinaria, sed extraordinaria tantùm, quippè qui obiter, & incidenter valeat hanc punitionem exercere. Sunt tamen, qui & in quocunq; delegato, etiam inferioris à principe, opinentur, posse admitti quo ad pœnam extraordinariam priorem sententiam: cuius opinionis authores libenter ipse fecerim, & adduxerim eos, qui priorem partem sequuti sunt, & Salice. in d. l. nullum. Fulgosi. & Curt. Iuniorem nume. 14. in d. §. qui mandatam. quorum sententiam veram esse censerem in eo delegato, qui non haberet iurisdictionem ita restrictam, vt ei sit interdicta punitio criminalis. Nam vbi delegatus sic datus sit, vt nullam habeat puniendi crimina potestatem, profectò non poterit is punire testem huius criminis reum. Atque ita forsan est accipiendus locus Iurisconsulti in dicta l. diuus Pius. quemadmodum voluêre Angelus in l. quoties. C. de iudic. & Hippolyt. in l. 1. §. prætereà. numero. 34. ff. de sicarijs. Igitur delegatus à principe, poterit quo ad pœnam extraordinariam vti hac punitione, quæ conceditur, & permittitur ab Imperatore in dict. l. nullum. Et idem erit, vt quidam opinantur, in delegato inferioris à principe, modò non sit ei interdicta criminalis punitio. Sed & locus erit huic punitioni, etiamsi testis sit speciali priuilegio exemptus à iurisdictione illius iudicis, coram quo testificatur: quod Felin. scribit in cap. verum. colum. 3. de foro competen. Ex ratione text. in cap. 1. de priuileg. in 6. modò testis non sit clericus, & ecclesiasticæ iurisdictioni ratione ordinis subditus: hic etenim non poterit à seculari iudice puniri, etiam si coram eo inferendo testimonio crimen commiserit, sic sanè authoritate illius generalis cōstitutionis, quæ traditur in cap. si diligenti. de foro competent, & in cap. 1. de clericis coniuga. in 6. tenuerunt Innocent. Hostien. Ioannes Andræ. Anton. Panormitan. numer. 18. Fel. in colum. 3. post alios in d. cap. verum. Paulus Castrẽsis in d. l. nullum. Ioannes Bernardus in pract. crimin. cap. 87. Iason in dicto §. qui mandatam. colum. penult. Doctor. in cap. dilectus. de pœnis. & in cap. 2. de crimin. falsi. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Matt. de Afflict. decisione 230. col. 1. eandem sequitur Bar. in d. l. diuus Pius. ff. de falsis. etiamsi gl. Cynus. Bal. & Sal. in d. l. nullũ. Freder. consi. 93. cōtrariam opinionem fuerint professi, eamq́ue seruari, & passim admitti apud Gallos, asseueret Guliel. Bened. in cap. Raynutius de testam. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. numero 434. Sed & hac in re Matthæus de Afflictis in Neapolitana decisione 219. tradit in regio illius regni prætorio diffinitum fuisse, cùm apud ecclesiasticum iudicem laicus quidam falsum testimonium dixisset in causa matrimoniali, locum esse præuentioni, ac potuisse iudicem secularem huius criminis punitionem exequi, si in cognitione delicti iudex laicus præuene it ecclesiasticum, qui non poterit in hac specie inhibere laicum huius criminis cognitione, & punitione. Cuius decisionis authorem citat Baldum in dict. l. nullum. colum. 2. & in l. 1 col. vltim. C. quomodo & quando iudex, qui satis abest ab huius controuersiæ diffinitione. Nam in dicta l. nullum. tractat de duobus iudicibus diuersi fori, quorum vnus ex commissione alterius testem examinauerat, & nihilominus ipse opinor, veram esse præcitatam decisionem in hunc sanè sensum, vt iudex ecclesiasticus nō possit inhibere laicum iudicem iam præuenientem huius criminis punitione, licet etiam ipse valeat, quo ad pœnam extraordinariam procedere contra ipsum testem, quod ipse Matthæus de Afflictis fatetur in dicta decisio 219. quasi viri illi doctissimi, qui illius decisionis authores fuêre, palàm senserint, posse iudicem ecclesiasticum inhibere laicum hac cognitione, quoties ipse ecclesiasticus præoccupauerit huius incidentis criminis examinationem. Illud verò existimo, non esse dubitatione dignũ, quòd potest contingere, vbi testis clericus falsum apud iudicem secularem dixerit, nullo modo debere admitti inhibitionem iudicis ecclesiastici, quo ad examinationem, & cognitionem ac diffinitionem causæ principalis, quæ apud iudicem secularẽ tractatur. Hæc etenim erit diffinienda à iudice laico, nec eius examen suspendi debet propter causam, quæ ab ecclesiastico iudice super punitione falsi testimonij aduersus clericum testem expeditur, & examinatur. quod Baldus notat in lege 1. columna vltima. C. quomodo & quando iudex. & eleganter Frederi. consil. 93. incipienti factum, quod proponitur. quin & ipse iudex laicus ad effectum pronunciandi sententiam iustā in ipsa principali causa, & lite poterit planè cognoscere, an clericus falsum dixerit testimonium, quod omnes fatentur. THEMA CAP. XIX. De instrumentorum fide traduntur multa, quæ cùm practicis, tùm theoricis erunt fortassè conducibilia. SVMMARIA. -  1 Originale, & authenticum, qua in significatione hac in parte accipiantur? -  2 Protocolum quid sit? & vnde originem habuerit? & inibi de matricibus, ac matricula. -  3 Instrumenti publici fides, an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur? -  4 Exemplum, & exemplar, quonam modo differant? -  5 Tabellionis officium, an sit vile: & an infamis poßit illud obtinere? -  6 Spurius poterit esse tabellio & decurio. -  7 Nobilis hidalgus tabellionis officio cōstitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. -  8 Clerici & monachi an poßint esse tabelliones. -  9 Prima ac potißima authoritas instrumenti ex eo deducitur, quod eius author fuerit à principe tabellio constitutus. CAPVT XIX. HIS, qui iudicia libus controuersijs instruendis, & diffiniendis operā dare conantur, frequentissimè obuium est, quæ nam fides iure scripturis, & instrumentis, data sit, & quanam forma eisdem vti debeant ad authoritatem, & fidem conciliandam, vt iudicibus persuaderi possit, vera esse, quæ hisce passim enunciantur. Idcircò non grauabor, imò facturum me operæ pretium existimo, si quædam hac de re paucis tradidero, quæ possint esse compendio ad huius tractatus praxim & examen, de quibusdam dictionibus vsu maximè receptis aliquot præmittens. Passim etenim mentio fit instrumenti originalis, præsertim à gloss. in l. 2. ff. de fide instrumen. Dicitur autem originale instrumentum ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus, & omnium exemplarium, quæ inde deduci ac traduci possunt, quod probatur in capit. 1. de fide instrum. & alijs multis locis maximè in dicta l. 2. ff. eo. ti. l. 4. & l. Pomponius. ff. famil. ercis. c. ieiunium. 76. dist. tametsi nullibi mentio huius dictionis fiat, quam in hac significatione communis recepit vsus. Tertullianus equidem libr. de carne Christi, originalia instrumenta appellat ea testimonia, quæ probant Christi, quo ad humanam, & veram carnem, originem, ita enim inquit. His opinor consilijs, tot originalia instrumenta Christi delere, Marcion ausus est, ne caro eius probaretur. Hæc Tertullianus. Sed & originale instrumentum dicitur scriptura authentica in d. c. 1. & in d. l. 2. de fide instru. atq; in his locis, quæ modò adduximus, ea profectò ratione, quòd Authenticum dicatur id, quod ipsimet authoris sit, & ab eómet authoritatem habeat, non aliundè, sicuti explicat optimè Guliel. Budæ. in commentarijs linguæ Græcæ. Fol. 683. Qua ratione Authenticum significat, quòd certum authorem habet, & idcircò instrumenta authentica dicuntur illa, quæ certam & iustam authoritatem ac fidem habent, nempè ipsiúsmet certi authoris. Sic Cicero Epistola ad Atticum. 187. li. 9. & rursus lib. 10. epist. 200. vsus est aduerbio, ἀυθεντικῶσ, quasi ex certa fide, certoq́ue authore. Nam authentes, Gręcę ἀυθεντης. idem quod latinè author significat, tametsi Theodorus Gaza asseueret in libro de mensibus. veteres latinos non fuisse vsos hac dictione secundum hanc significationem, quæ quidem huius dictionis propria est, vt ea significetur is, qui propria manu aliquid patrauerit, ac fecerit, & tamen ipse Budæus, & Alciatus libr. 2. parerg. cap. 46. probare conantur ex Cicerone, & alijs maximè Iurisconsultis, etiam apud veteres eam significationem receptam fuisse, vt Authenticum dicatur, quòd certam fidem, & authorem habet, idcircò dicimus Iustiniani Nouellas authenticas, quòd certam fidem habeant, & sint ex ipsomet Græco originali ad literam traductæ. Igitur authenticum instrumentum ex prima, & propriori interpretatione, dicitur ipsum originale, quod sit ipsiúsmet primi authoris, ab eoq́ue, ac non aliundè fidem habens. Deinde dicitur etiam authenticum instrumentum omne illud, quod certam, & indubitatam habet fidem. Hinc denique deducitur vera interpretatio text. in d. l. 2. & in cap. 1. de fide instrumen. Nam licet multoties exempla fidem faciant, & indubitatam habeant authoritatem, distinguuntur tamen ab authenticis scripturis, secundum priorem significationem, quia hæc originalia, & ipsius authoris sunt, illa verò aliundè consequũtur authoritatem, & fidem iuxta ea quæ tradũtur in capit. cùm P. tabellio. & capitul. vltim. de fide instrumento. Aut tandem scriptura authẽtica, dicitur ipsum originale, quia frequentius ipsius fides certa est, & indubitata, propter primi authoris signum, subscriptionem, & literā, etiamsi quandoq; aliundè conquisita, & conciliata fide exempla, quia legitimam habent authoritatem, non regulariter, nec frequentiùs, sed certis quibusdam casibus, authentica dicātur à iure & eius Interpretibus. Sic & in ca. 2. de fide instrumen. authentica scriptura dicitur illa, quę originalis & ipsiùsmet authoris, licet ob aliquot causas non habeat iustam, nec legitimā authoritatem. Fit item in hoc tractatu à nostris mentio de protocolis tabellionum, & à Iustiniano in Authentic. de tabellionibus. §. illud quoque. collatio. 4. vbi gloss. & Barto. in l. Gallus. §. idem credendum. ff. de libe. & posthu. olim siquidem protocolum significauit quandam in chartæ capite notam, signumq́;, quo videlicet artifice, quouè tem pore ea confecta fuerit, cum Comitis sacrarum largitionum nomine, vt constat in d. §. il. lud quoq; Nunc verò hæc dictio traducta est ad iudicem, memorialemq́ue tabellionis scripturam, qua in Codice aliquo gesti actus substantia breuiter adnotari consueuit, vt extendi deinde, atq; absolui possit, quemadmodum tradit Viglius in §. nihil. insti. de testa. Quidam sanè hanc distinctionem interpretantur, vt protocolum duplici l. dicatur. prima rei gestæ concinnatio, à colla Græca dictione, quæ dicitur latinè glutẽ. alijs placuit, proto colum simplici l. dici, quasi primam membranam, aut primum orationis, seu scripturæ membrum, quia Κῶλον membrum significat, atque ita Hermolaus in Plinium libro 13. capitul. 12. interpretari videtur protocolum, quasi primam membranam, aut primam chartam, vt & Macrocolum longam chartam ex Plinio in d. c. 12. & Cicerone libr. 13. episto. ad Attic. Vulgò protocolum etiam regestum dicimus, quòd latinè quandoq; aliud nomen habet, nam & matrices dicuntur protocola, id est, prima scriptura matrix appellari potest: quia inde traducuntur aliæ, & ab ea originem atque authoritatem habent, sicuti apud Suet. in August. c. 94. Palma matrix dicitur, à qua, velut à matre palmites alij procedũt, apud Columellam vbi de columbis tractat, ita legitur lib. 8. cap. 8. Nam & octies anno pullos educat, si est bona matrix. Rursus eodem c. nec minùs in agros emittant matrices, quæ ouis, vel pullis incumbant. idem Columella eodem lib. 8. cap. 2. & 3. & Marcus Varro libro 2. de re rustica capit. 4. matrices gallinas appellat eas, quæ ad progenerandum aptæ sunt. Sic & Tertullianus libr. 4. aduersus Marcionem appellant Hierosolymam matricem religionis. Eadem sanè ratione, matrix dicitur vrbs, quæ est prouinciæ, & aliarum vrbium caput, vt & ecclesia matrix, quæ aliarum princeps est. capit. sacrorum. 63. distinct. cap. ex transmissa. de præscrip. Clem. 1. de sentent. excommu. c. 1. de præscript. Clem. 1. §. 1. de priuileg. & in alijs plerisq; iuris Pontificij locis adnotârunt Budæus in l. obseruare. ff. de offic. procon. Andræ. Alciat. lib. 2. dispunct. cap. 23. idem in adnotationibus in tres libros Codicis, qui in specie tradidêre, vrbem matricem dictam fuisse à Græcis metropolim, quia mater sit aliarum vrbium, caput prouinciæ, prima ciuitas, atque item illa, vnde Coloniæ deducuntur. Idcircò metropolis hæc ciuitas dicitur, quæ mater est aliarum. capit. de his. 12. distinct. lege 1. C. de metropoli. Berito. libr. 11. Fit & metropolis mentio à Iurisconsulto in dicta l. obseruare. Hinc & Cato de originibus scribit, metropolis fuit Anxur, nunc Tarracena & Egesippus libro 3. de excidio Hierosolymitano, de Antiochia inquit, vrbs ea Syriæ sine retractatione prima, ideò que metropolis habetur. Sic etenim se habet metropolis ad Coloniam, vt mater ad filiam, quod ex Thucidide, & Suida Budæus eleganter explicat. Metropolis autem dictio Græca est à Μητρος κὰι πόλεος, id est, à matre, & ciuitate concinnata, vt obiter error Isidori manifestus sit, qui libro 7. etymolog. capitulo 12. cap. cleros. 21. distinctio. opinatur, Metropolitanos dictos esse à mensura. Matrices etiam apud Tertullianum in libr. de fuga in persecutione dicuntur libelli, in quibus Cæsareo fisco pensitantes descripti continebantur, quos libellos beneficiarij, id est, Imperiales ad exigenda tributa ministri obtinebant, quod Rhenanus ibidem exponit. Hinc matricula per diminutionem apud Cassiodorum variarum libro 11. eadem significatione paulò deflexa pro libello, in quo series, & ordo quorundam hominum continebatur. Idem probatur in l. matricula. C. de agenti. in rebus. libro 12. Alberi. aliorum locorum meminit ex Codice Iustiniani in dictionario. verbo. matricula. in de matriculati, & immatriculati, quibus dictionibus & nos Hispani passim vtimur, tametsi Podrones appellentur libelli, in quibus pensitantes tributa describuntur. Atq; hæc de matricibus sint satis. Modò veluti per transennam expẽdamus locum apud Cæsaream cōstitutionem in l. eos qui. C. de aquæ ductu. lib. 11. cuius hæc sunt verba, Eos qui aquæ copiam vel olim, vel nunc per nostra indulta meruerint, eius vsum aut ex Castellis, aut ex ipsis formis iubemus elicere, nec earum fistularum, quas matrices vocant, cursum, aut soliditatem attentare. Hactenus Imperatores Valentinianus, Theodosius, & Arcadius in l. 4. ti. 2. libr. 15. Codicis Theodosiani, quem nuper Ioannes Tilius Engolismensis typis tradidit. Dicuntur etenim fistulæ matrices, quæ cæteris maiores sunt in ipsis aquæ ductibus, & ex quibus in minores fistulas distribuitur, ac deriuatur aqua, ita etiam Hispani cloacas immundiciarum, quæ maiores sunt, & quæ minorum immundicias recipiunt, vt eas in flumen deferāt, Matres appellamus. Quamobrem fallitur Andræ. Alcia. dum existimat in d. l. eos. non matrices legendum, sed mastos. Non enim satis huius dictionis vim expendit, quippè qui asseueret, non conuenire fistulis dictionem istam, nec quod matrices appellentur, atq; ideò suspicatus est Codicem vulgarem corruptum esse, cũ & in ipso codice Theodosiano, à quo Iustinianus dictam constitutionem deduxit, eadem sit litera, quæ & in vulgatis Codicibus passim legitur. De his autem Protocolis, & originalibus fit mentio in cap. quoniam contra. de probation. vbi Panorm. & alij. tex. item est de hoc in cap. pen. de fide instrum. vbi Abba. & Fel. est & regia. l. 9. titu. 19. part. 3. quæ appellat hæc protocola registros, & statuit hoc ipsum, vt tandem scriptura illa, quæ primùm est à Tabellione confecta, & scripta, & quæ penes ipsum manere debet, protocolum appelletur, quod etiam adnotârunt Bald. in l. nostram. colum. 2. C. de testam. Barto. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. latè Fel. in d. cap. quoniam contra. notab. 7. Paulus Parisius consi. 28. lib. 2. num. 21. Vnde tenetur Tabellio protocolum hoc, seu registrum penes se ipsum seruare, ac retinere, quem admodum constat in dict. cap. quoniam contra. & in Authen. de Tabelli. §. illud. & in d. l. 9. Et ideò si Tabellio non confecerit protocolum, nec seruauerit, punitur arbitrio iudicis: secundum Bald. in rub. C. de fide instru. nu. 28. imò iure regio debet non tantùm subscribere Tabellio huic protocolo, sed & quolibet anno signum proprium adijcere his, quæ eodem anno in protocolo scripta fuerint. l. 31. anno M. D. xxv. & l. 86. anno. 534. quarum posteriori, quod de quolibet anno diximus, in specie cautum extat, priori verò generaliter statutum est sub certa pœna, quòd Tabellio signũ proprium adijciat protocolis. Quod si aliqua scriptura producatur in iudicium, cuius protocolum confectum non sit, aut semel factum nō [*]reperiatur, non debet haberi fides instrumento, quod notat Bald. in d. rubr. C. de fide instru. num. 20. qui hoc intelligit verum esse, vbi contractus factus fuerit in scriptis. idem tenuerunt Roman. consi. 174. colum. 4. Dec. in d. cap. quoniam contra. num. 51. qui sequuntur Bald. opinionem, quam ipse falsam esse censeo, quippè qui existimem fidem habendam instrumento, cui alioqui iure fides habenda est, quanuis non appareat proto colũ seu archetypum, nec probet, qui instrumentum producit, illud esse casu aliquo perditum, etiamsi in scriptis fuerit contractus gestus. Hanc sententiam opinor in praxi admittendam fore, & hactenus receptam esse. Nam ea scriptura, quæ conscripta est ab ipso met Tabellione protocoli authore, coram quo res acta est, & ab eodem tradita, proprio signo signata originalis, est dubiò procul nō exemplum. l. vnum. & ibi gl. ff. de testa. Bart. Alexā. & Ias. in l. si quis. §. prætor ait. ff. de eden. Bart. Bal. Sal. Alexand. Ias. & Dec. in Authen. si quis in aliquo documento. C. de eden. atq; inibi Purpurat. & Curt. Iunior. Ant. colum. vlt. in c. 1. de fide instru. Fel. in cap. vlt. eod. titul. 2. fall. Abb. Card. & Fel. colum. 2. in c. Alber. de testibus. Bart. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. optimè Carolus Molin. in consuet. Parisi. titu. 1. §. 5. num. 42. & ideò Tabellio, qui semel dedit iustrumentum proprio signo signatum alicui, nō tenetur, nec debet regulariter idem iterum ei dare, cùm potest ex repetita editione imminere præiudicium, vt in instrumento crediti, nisi iudicis authoritate, & parte citata, quemadmodum idẽ Carolus explicat ex Bart. Alber. Alexā. & Ias. in d. §. Prætor ait. Idem traditur in arte notariatus 2. tomo cap. de refectione. notat post alios Dec. in cap. 1. de probat. num. 54. Quibus satis profectò constat, huic instrumento quod esse originale probauimus, fidem dādam omninò esse, licet non appareat protocolum, cùm hoc sit originale. non exemplar. Huius opinionis author est Nicolaus de Matarellis, cuius meminit Bald. in d. rubr. C. de fide instru. quem ipse simpliciter sequor. Nec quicquam in contrarium vrget text. in Auth. de tabellionib. §. illud. quia specialis est constitutio, quò ad vrbem Constantinopolitanam, vt ipse Nicolaus scribit, vel ex eo, quia licet ibidem tractetur de forma & solennitate protocoli, vt absq; ea nihil probet, nō tamen responsum est, nec statuitur, non esse habendam fidem instrumento semel solenniter dato à Tabellione, ex causa, quòd protocolum non appareat. Idcircò licet Bald. opinionẽ sequuti etiam sint Alexand. in consil. 175. libr. 7. num. 4. Paulus Castren. in consi. 125. colum. vlt. lib. 2. & scripserit Roma. in d. consil. 174. colum. vlt. Hanc opinionem ita receptam esse, vt non habeat contradictorem, vt eius verbis vtar, ipse nihilo minus duo, vel tria in hac ipsa quæstione libenter respondebo. Primùm, vbi non est actum de cōtractu in scriptis celebrando, nec in scriptis factus fuerit, iuxta ea, quæ in l. contractus. C. de fide instrumento. traduntur, omninò fidem facere, instrumẽtum ab ipsomet authore notario traditum ac signatum eius sigillo, etiamsi protocolum non reperiatur, nec probetur perditũ fuisse, potuit enim multis casibus protocolum perdi, & ita præsumi potius debet, quam quòd detrahatur fidei eius instrumenti, quod est originale, & solenniter confectum. Hanc opinionem Bald. ipse, quiq́; eum secuti sunt, fatentur veram esse, & ideò Communis erit censenda. Idem repetit Bald. in cons. 464. lib. 4. Secundum, etiam vbi actus in scriptis præcesserit, iuxta tradita in dict. l. contractus. fides habenda est huic instrumento, quod ab ipsomet notario traditum fuerit, etiamsi protocolum non appareat, nec probetur à producente instrumentum eius amissio. Hanc opinionem nos aduersus Bal. & communem probamus secuti Paul. Cast. in d. l. contractus. col. vltim. Tertium constat, quod vbi producens instrumentum haberet protocolum, aut præsumeretur id esse apud ipsum, cogendus erit, petente aduersario protocolum exhibere, præmisso iuramento, aut probatione, quòd illud habeat, etenim æquissimum est hoc fieri, vbi ille, contra quem instrumentum producitur, allegat illud falsum esse, & ad hoc petit protocolum. Hanc sententiam deduximus ex his, quæ notantur in cap. contingit. & in ca. G. perpetuus. de fide instru. & c. 1. de probat. l. 1. §. edenda. ff. de edendo. Nam cùm alter instrumentum producat, & econtrariò eius fides ex ipsomet instrumento, vel ex eius protocolo, quod idem est, impugnetur, tenetur illud edere, qui produxit. Sed & in hac specie adnotauit Carol. Mol. in Alex. cons. 175. lib. 7. tametsi contrarium responderit Ferrariensis in practica rubric. de forma opponendi contra instrumentum. §. dignoscitur. num. 6. De tabellione autem, quod is teneatur omninò exhibere protocolum, quoties de fide instrumenti cōtrouertitur nemo negat, nec vsquam negauit. Quartò erit obseruandum, maximam subesse suspicionem, & præsumptionem falsitatis contra instrumentum, quod producitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis, eiusdem anni, & mensis, qui conscripti sunt in instrumento, & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. Quis enim non videt, multum ex hoc instrumentis similibus fidei detrahi, nisi ꝓbetur, aut appareat ex ipsis protocolis detractā fuisse vel fraude, vel casu partem aliquam, in qua potuerit huius instrumenti mentio contineri? Quintò & illud hinc deducitur, ex proxima causa, ac suspicione, vel ex alia præsumptione, tabellionem torqueri posse, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti, nisi ipse probauerit casu, vel alias protocolũ perditum fuisse. Quod notant Bald. in rubr. C. de fide instrum. num. 28. Lanfrancus Orianus in c. Quoniam contra. verb. instrumentorum productiones. col. 5. de probationib. De exemplaribus scribit Bart. in l. Sempronius. ff. [*]de lega. 2. Exemplar ab exemplo distingui ex eo, quod exemplar sit scriptura ipsius authoris & principalis, à qua transcribitur alia, quæ exemplum dicatur. quod Bart. adnotauit ex d. l. Sempronius. quo in loco tradit Iuriscōsultus, vnius testamenti factas esse duas scripturas exemplarij causa. Nec tamen probatur ibidem, exemplar dici originale, sed, quod vnius testamenti fiat duplex scriptura exemplarij causa, nempe, vt duo instrumẽta sint ad facilius probandam testamẽti seriẽ ipsius originalis exemplaria. Huic deinde Barto. opinioni refragatur tex. in c. 1. de fide instru. quo in loco exemplar dicitur ipsa scriptura traducta ex originali. Eadem significatione vsus est Plinius lib. 6. c. 29. Iuba, inquit, qui videtur diligentissimè prosecutus hæc, omisit in hoc tractatu, nisi exemplarium vicium est, Berenicem alteram. Idem docet Valla libr. elegantiarum. 6. c. 33. qui hæc duo passim confundi, quo ad significationem probat. quod etiam conatur ostendere Corasius in l. humanitatis. C. de impub. & alijs. nu. 16. Sic & Plinius in epistolis: exemplar, inquit, testamenti quanquam mendosum, misi tibi. Plancus itẽ in epistolis ad Ciceronem, Exemplar eius chirographi, misi tibi. De exemplo autem, quod ea dictio scripturam traductam ex originali significet, plura sunt testimonia, præsertim in l. 2. ff. de fide instru. l. 1. §. si quis duobus. ff. de bonorum posses. secun. tabulas. l. 2. ff. de edendo. Cicero ad Atticum. Epistolam ad me Cæsaris ostendi eam, cuius exemplum ad te antea misi. Idem Cicero ad Atticum lib. 7. epistola 141. Cæsaris literarum exemplum tibi misi, Quibus locis satis apparet, has duas dictiones eandem significationem habere, nec omninò certum esse, quod Bart. ad distinctionem earundem tradiderit, tametsi alia ratione possit harum vocum significatio considerari. His tandem prænotatis, oportet rem istam radicitus excutere, quandoquidem non leuis est, sed potissimum locum nacta sit in forensibus concertationibus, & ideo primum caput authoritatis, quæ instrumentis adhibenda est, ab ipsomet tabellione constat: nempe à publica persona, quæ Reipublicæ delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta, quo quidem fit, vt maximo conatu Reges, & alij Reipublicæ rectores sint admonendi, non esse quosuis homines huic muneri præponendos, eosq́; potius seligendos, qui ætate, moribus, & fidei integritate sint probatissimi. Qua in re nō rarò fallimur, sed frequenter propter preces falsas, aut varijs affectibus inuolutas, quæ magno cum Reipublicæ malo, principibus offeruntur, atque ita sæpissimè indigni publicis magistratibus, & officijs præficiuntur culpa eorum, qui hisce falsis suggestionibus, vel incertis operam dedêre: non autem ipsorum principum, qui nō possunt ipsimet tot hominum sibi subditorum mores pernoscere, & [*]inquirere. Olim apud Græcos, authore Æmilio Prob. in vita Eumenis: honorificentius fuit scribarum officium, quàm apud Romanos, hi enim mercenarios existimant, at Græci ad id munus neminem admittunt, nisi honestis natalibus, fideq́; & industria cognitum, quòd necesse sit, eos omnium cōsiliorũ esse participes. Et quamuis Æmilius non de tabellionibus, sed de scribis principum ac nobilium, quos secretarios dicimus, tractauerit, nihilominus eius authoritas non admodum est ab hoc instituto aliena, cùm & tabelliones publicā habeant authoritatem, eisq́; fides omninò sit absq; alio testimonio adhibenda, scribas autem, quos manuenses, item latini dixêre, maximo in honore fuisse constat apud veteres Iatinos & Hebræos ex Liuio, & alijs. quemadmodum tradit Tiraquel. de nobilitate cap. 34. num. 37. Et sanè cum tabellionibus hodie merces nō tam pro opera, quā pro industria & publico authoramento constituta sit, non videntur tabelliones pro ignobilibus habendi, quod ex Ciceronis diffinitione li. 1. de officijs adnotauit And. Alc. in l. mercis appellatione. ff. de verb. signifi. tametsi in cōtrarium induxerit tex. in l. vniuersos. C. de decurio. lib. 10. Vniuersos, inquit, Imperator, decuriones volumus à tabellionũ officijs temperare. Hæc Constantinus Augustus, vt inscribitur in Codice Iustiniani. Quo in loco Accursius, & alij notant eius cōstitutionis eam esse rationẽ, quia vile officiũ sit tabellionatus, vt & procuratoris officiũ, quod eadem ratione interdictum est decurionibus. l. si quis procurationem. C. eo. tit. de decurionib. lib. 10. à quibus ipse planè dissentio, nec enim existimo his authoritatibus probari, tabellionis officiũ esse vile. Extat etenim in Codice Theodosiano libro 12. ti. 1. l. tertia constitutio Constantini Augusti ad Mechilium Hiliarianum Correctorem Lucaniæ, & Brutiorum hisce verbis cōscripta. Vniuersos decuriones volumus à tabellionum officijs temperare. Nemo autẽ ad decurionatum vocatus excusare se poterit, eò quòd fuerit tabellio, cùm & huiusmodi homines, si sint idonei, vocari ad decurionatum oporteat, lex enim, quæ decuriones à tabellionũ officijs voluit submouere, ad decurionatum tabelliones vocari non ꝓhibet. Hactenus Cæsarea constitutio, ex qua palàm est, tabelliones viles non esse, alioqui non permitteret lex, eiusmodi homines in decuriones eligi & adsumi. Eligitur ergo tabellio in decurionem, nec poterit vtroque munere vti, nec decurionis officio fungẽs tabellionis munus poterit exercere. Hęc siquidem est Cæsarum mens, quæ etiamsi iusserit, decuriones à tabellionis officio abstinere ea ex causa, quòd tabellionis officiũ non sit dignum viris decurionib. nō ex eo sequitur, tabelliones viles esse simpliciter, sed respectu, & collatione facta in dignitatem decurionatus. Quanuis ex d. l. vniuersos, contrarium deduxerint Bald. in cap. post cessionem col. 2. de proba. Oldra. consil. 75. Angel. consil. 284. Andræ. Tiraquellus de nobilitate. cap. 30. numer. 9. qui tamen optimè tollit rationem illam, qua plures vtuntur asserentes, tabelliones seruos esse publicos ex l. non aliter. ff. de adoptionib. l. 2. C. eod. tit. l. 2. ff. Rempub. saluam fore. §. cùm autem. Instit. de adopt. Sunt enim serui Reipublicæ, non autem serui, qui libertate, & ingenuitate carent, sed qui proprio munere seruiant Reipublicæ, aut sanè, quod Tiraquel. probat, in dictis locis non fit mentio de tabellione, vt falsò interpretatur Accursius, sed de seruis ipsius Reipublicæ, qui serui publici dicuntur, in quibus dominiũ seruitutis habet Respublica, vt in l. 1. C. de seruo Reipub. manumis. iuncta eiusdem tituli rubrica. Quòd verò decisum extat in d. l. si quis procurationem. C. eod. titul. de decurionibus. ad hoc pertinet, vt decuriones procurationẽ patrimonij alieni nō accipiant, nec fiant aliorum famuli, ac ferè serui, quorum munus est dominotum patrimonium procurare. Vile etenim est decurioni alterius patrimonium titulo procuratoris, quem vulgò mayordomo dicimus, procurare. Quasi Reipublicæ sit ignominiosum, hæc agere ipsius decuriones, tùm propter vilitatem officij tantæ dignitati contrariam, tùm ex eo quod non liberè publica negocia expedit is, qui alieno est subditus priuatim ministerio, quod & in hac Castellana Republica satis est decurionibus interdictum. Extat tamen dicta l. si quis procurationem, multò fidelius typis tradita in Codice Theodosiano. tit. 1. lib. 12. l. 92. Si quis, in quit, procurationem facultatum suarũ curiali crediderit esse mandandā, totius dignitatis exceptione depulsa, patrimonium eius, quod crediderat curiali, proscriptio fiscalis inuadat. Ille verò, qui immemor libertatis, & generis infamissimam suscipiẽs vilitatem, existimationem suam seruili obsecundatione damnauerit, deportationis incommodo subiungetur. Hęc in Codice Theodosiano: ex quo deducitur, qua pœna sit puniendus, qui decurionem procuratorem rerum suarũ constituerit, & qua ipsemet decurio suscipiens eam procurationem: tametsi Accursius ex breui vulgatæ constitutionis editione scripserit, illum puniendũ arbitrio iudicis: vulgata verò cōstitutio, hunc exilij pœna puniendum esse diffinierit. Hinc denique fit, vt maturè, ac exacto iudicio sit deligendus is, qui tabellionis officio est præficiendus, & cui publica decernitur authoritas ad omnium ferè controuersiarum certam diffinitionem. Idcircò planè demiror, quanam ducti ratione viri doctissimi ausi fuerint in hunc labi manifestarium errorem, vt opinentur, infamem posse tabellionem creari: cuius sententiæ authores censentur Bartol. in l. 1. C. de manda. prin. Aymon in cons. 163. num. 1. Ioan. Lup. in c. per vestras. de donat. inter virum & vxor. nota. 3. §. 9. nume. 8. quibus & hi adiungi solent, qui existimant, hoc officiũ esse vile. per text. in d. l. vniuersos. notant Oldrad. in consil. 75. Abb. in cap. sicut. col. 3. ne clerici vel monachi. Quod an probetur in d. l. vniuersos. paulò àntè tradidimus. Sed & si daremus, hoc officium tabellionum non esse tanti honoris, quāti sunt alia publica officia, profectò negare iustè possemus, & liberrimè negamus, esse officium vile. Deinde opinamur, non esse infamem ad tabellionis officium eligendum, nec posse iustè, nec iure eligi, si sit infamis infamia iuris. tex. est insignis in lege regia partitarum, quæ secunda est titu. 19. partit. 3. hoc ipsum probatur authoritate gloss. in l. 2. §. miles. verb. Sacramento. de his, qui notantur infamia, quæ asserit, infamiā iuris efficere quẽ ab officio publico alienum. cuius gloss. præter Doctor. ibi meminêre plures, præsertim Panorm. in c. sciscitatus. de rescrip. col. 3. & tamen nemo poterit negare, tabellionis officium esse publicum, non priuatum, etiamsi dignitas non sit: cùm tabellio authoritate publica vtatur. ca. cùm dilectus. de fide instrum. notatur in c. cùm P. tabellio. eo. tit. vbi hoc fatẽtur omnes, & probabitur inferiùs. Sed quò manifestius rem istā exponamus, expressim & in specie aliquot conclusiones subijciam, ꝗa ex varijs interpretũ sententijs video, non satis quæstionem hanc examinatā fuisse. Prima conclusio. In famis non potest esse Amanuensis, scriba, seu notarius principis, quem vulgò Secretarium dicimus. tex. & ibi Bart. ac Salicet. in d. l. 1. C. de manda. princip. l. laudabile. C. de aduoca. diuer. iud. & ibi Aret. Bartol. in l. eadem. §. hac lege. ff. ad legem Iuliam repet. quorum opinio Communis est, vt apparet ex his, quos modo citaui, & alijs, quos commemorat And. Tiraquel. in tracta. de nobilitate. c. 31. numer. 8. ex quibus probatur, hoc munus esse dignitatem, propterea, quòd ipsius principis secreta maximo cũ honore tractet: quod manifestum fit ex his, quæ de scribarum honore paulò antè diximus. Secunda conclusio. Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & prætorijs: nō enim licet infamibus curiam principis ingredi, præsertim ad munus aliquod exercendum. Bald. in rub. de offic. iud. ante finem. idem in l. reum criminis. in fine. C. de procura. textus optimus in l. sed & milites. §. sed & ignominia. ff. de excusat. tutor. notat in specie ista Ioannes Lupi. in dicto §. 9. num. 8. Tertia conclusio. Infamis non potest esse tabellio publicus: id est, publica constitutus authoritate ad aliquod officium exercendum iure tabellionis. notat Bartol. in d. §. hac lege. quem sequuntur Abb. in c. cùm dilectus. num. 7. de fide instrument. Fel. in c. fraternitatis. de hæred. col. 1. probat hanc conclusionem gloss. in l. 2. §. miles. cuius modò mentionem fecimus. notat Alexand. in d. cons. 80. lib. 2. num. 2. Quarta conclusio. Infamis infamia iuris (de hac etenim hactenus loquimur) non potest esse tabellio, etiam ex his, qui non sunt à Republica constituti, vt hoc officium publicè exerceant. Hos vulgò dicimus regios tabelliones, qui nec sunt publici, nec de collegio, aut numero publicorum. Hanc verò conclusionem proponimus contra Bart. in d. §. hac lege. quem cæteri, quæstionem istam tractantes, probare, & sequi videntur, & expressim Calde. in consil. 2. de fide instrum. eamq́; probare conabimur authoritate regiæ legis partitarum: & ea profectò ratione, quæ manifestè ostendat, nullam esse discriminis rationem inter hanc, & proximam assertionem, quo ad ipsius rei substantiam. Huic etenim tabellioni aut fides est publica adhibenda ex potestate, & vi tabellionis, aut non. In posteriori casu non est cur de eius infamia disputemus, si is nullam habet publicam authoritatem, cuius ratione sit eius testimonium publicè admittendum, vt probatio publica. Priori verò casu non possum non mirari Barto. iudicium alioqui acre, subtile, & omnibus numeris limatissimum. Nam fides, quæ tabellioni adhibetur, authoritatem publicam habet ex eo, quod à principe fuerit creatus tabellio, cuius officium ex eo solo publicum est, etiamsi non sit constitutus in collegio tabellionum alicuius vrbis, aut loci: siquidem regius est tabellio, & huic propter tabellionis officium fides est, vt tabellioni, adhibenda: nec hic à priuatis eum rogātibus, quòd aliquod conficiat instrumentum, ad præstandam authoritatem publicam alicui contractui, nullam con sequitur potestatem tabellionis, vt constat: & ideò, si qua publica fides huic instrumento danda est, ea profectò non à priuatorum consensu, sed à publico tabellionis officio, regia beneuolentia eidem commisso, vim & robur habet: vnde sicut infamis non potest esse tabellio in collegiũ publicorum tabellionum alicuius ciuitatis receptus: ita nec poterit esse regius tabellio. Quo fit, vt liberrimè decernerem, infamem creatum à rege tabellionem, etiamsi nondum sit receptus in numerum alicuius vrbis, non esse verum, nec legitimũ tabellionem, nec esse adhibendam fidem eius instrum entis, nisi Rex principis potestate infamiam illā tolleret. Deinde quid obsecro confert ratio Bartoli ex eo deducta, quòd possint priuati rogare, & adire tabellionem infamem, vt conficiat instrumentũ alicuius contractus, & sibi proprio consensu præiudicare? Etenim hæc ratio obtineret, vbi ipse priuatus, cōtra quem producitur instrumentũ, fateretur se rogasse illũ tabellionem, vt conficeret illud instrumentum eo modo, quo conscriptum est, aut conuinceretur per testes. Et tunc nō est necessaria fides publica instrumenti, nec tabellionis: quod si negaret instrumenti fidem, & diceret id falsum esse: profectò non probabit contra eum instrumentum factũ ab infami infamia iuris: quemadmodum contra Bart. admonet Abb. in dict. cap. cùm dilectus. de fide instrument. num. 8. Quinta conclusio. Instrumentum confectum à tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. Hanc conclusionem ex eo probamus, quòd hic infamis non possit exercere officium istud tabellionatus: quemadmodum probatur ex gl. in d. l. 2. §. miles. ff. de his, qui notant. infamia. verb. Sacramento. Sic sanè Bart. in d. l. eadem. §. hac lege. nu. 4. quiq; eum secuti sunt: nempe Panor. in d. c. cùm dilectus. Card. & Fel. ibi col. pen. idem Felin. post alios in d. c. fraternitatis. Bald. in l. in exercendis. nu. 7. C. de fide instru. hanc conclusionem veram esse censent in tabellione principis, & in eo qui authoritate publica cōstitutus est ad id munus exercẽdũ in aliquo loco, & receptus sit in tabellionum eius loci numerum & collegium. Nos verò hac in parte cōsideramus, plurimum referre, quòd infamis sit creandus tabellio: hic enim nullam consequi debet à Republica authoritatem: & ideo iure probantur, & ꝓcedunt quę modò adnotauimus: vel quod tabellio verus, quiq́; habuit hanc à Republica authoritatem, infamis efficiatur ipso iure, & iuris infamia. Nam hic interim dum à Republica tolleratur, eiusq́; infamia latet, & occulta est, nec officio priuatur per sententiam, imò eo vtitur authoritate publica: propter communem errorem videtur esse censendus eo iure, vt sit ei adhibenda fides, eiusq́; instrumentis. l. Barbarius. ff. de offi. Prætor. & ideo hanc quintam conclusionem ego verā esse opinor, quoties infamia iuris est publica, & idcirco publicè constat, ob eam infamiam ipso iure priuari tabellionem vsu, & exercitio officij, quicunq; sit ipse tabellio. quod eleganter scribit Bald. in l. 1 C. de sum. Trinit. & fide Catholica. nu. 6. quem Feli. sequitur in d. c. fraternitatis. & in d. c. cùm dilectus. col. pen. Quibus accedit glo. in Authen. de tabellio. §. pen. verb. documentis. quæ vtitur responso Iurisconsulti in d. l. Barbarius. quo ad tabelliones, qui iure sunt eodem munere priuati. cuius gloss. meminêre plures per Felin. citati in dict. c. fraternitatis. notat idem Calder. consil. 2. de fide instrum. Igitur vbi tabellio est infamis infamia iuris & publica, cuiusq; ratione officio, & munere priuatur, eius instrumentis non est fides adhibenda. Fatentur tamẽ omnes, instrumenta confecta ante infamiam istam, vim & authoritatem habere. Innocen. Anton. & Felin. num. 12. in dict. cap. fraternitatis. Bartol. in l. ad testium. §. 1. ff. de testa. & est Communis opinio, quæ iure omninò probatur, cum eo tempore, quo instrumentum confectum est, & authoritatem suscepit publicam, nulla fuerit labe notatus ipse tabellio. Hinc deducitur, fidem esse adhibendam instrumentis illius tabellionis, qui cùm infamis esset, creatus fuerit tabellio, eius tamen infamia occulta est. Nam propter communem ac publicum errorẽ. & titulum huius muneris à Republica, vel principe concessi, eius est scripturis adhibenda fides: secundum Specul. & Ioan. And. in titul. de instrument. editio. §. restat. versic. quid si is, qui non est notarius, qui existimant hoc esse verum in eo, qui verè creatus est tabellio, licet aliquo ex vicio fuerit is titulus nullus: non autem in eo, qui nusquam fuit tabellio. Nam huius instrumentis non datur fides, etiam si communi hominũ opinione censeatur tabellio. Idem tenent Paul. & Imola in l. ad testium. §. 1. ff. de testam. col. 1. sensit Bartol. in l. Herennius. ff. de decurio. optimè Feli. in d. c. fraternitatis. col. 2. de hæret. & Calde. in dict. consil. 2. de fide instr. Alex. cons. 80. col. 2. lib. 2. Sexta conclusio. Licet infamia facti aliqua ex parte detrahat instrumentis alicuius tabellionis ea laborantis, eorumq́; fidem publicā minuat: nihilominus infamis infamia facti potest conficere instrumenta, nec officij exercitio priuatur, etiam si publica sit. Hanc conclusionem tenent Panormitanus & Felin. in d. ca. cùm dilectus. num. 40. de fide instru. quorum opinio multis probari poterit, sed eo maximè, quòd infamia facti non priuat quem dignitate, nec officio publico, quod omnes fatentur in d. l. 2. §. miles. Septima conclusio. Infamis infamia facti, quæ ex criminibus oritur, non debet à principe, nec à Republica tabellio constitui, licet ipsius constitutio ex hoc semel facta, irrita non sit. Posterior conclusionis pars ex eo deducitur, quòd infamis infamia facti nullibi censetur à iure indignus officio isto tabellionatus, qui dignitas non est: licet minor tunc detur fides. Prior pars probatur, quia multò maior est authoritas tabellionis, cui soli creditur, quàm testis. capit. cùm Ioannes. vbi latè tractant Abb. & Felinus de fide instrument. Testis autem infamis infamia facti non admittitur in his, quæ grauia sunt & ardua, quemadmodum ipse probaui in epitome ad 4. Decret. 2. par. §. vlt. c. 8. num. 8. quo in loco etiam asseueraui, quacunq; in causa diminui arbitrio iudicis fidem testis infamis infamia facti: qua in re secutus sum Panormit. & alios in cap. testimonium. de testib. Igitur par est, non esse ad tabellionis officium, quod authoritatem publicam habet, admittendum infamem infamia facti. Primùm ex his deducitur, quanti facienda sit argumentatio quorundam, quos sequitur Ioan. Lup. in cap. per vestras. 3. notab. §. 9. num. 5. qui censent, posse quempiam, non obstante nota, & infamia, esse tabellionem, qui tamen non poterat esse testis. Sic etenim argumentantur, vt dissoluant aliquot, quæ eorum opinionibus obijci solent, cùm tamen hæc argumentatio aut differẽtia satis leuis sit, & omninò iuris rationibus aduersa. Quis enim non videt, eum repellendum esse à tabellionis officio, qui à testimonio propter vicium, vel infamiam repelli poterat? Secundò constat, spurios posse tabelliones esse, non quia infamis potest esse tabellio, sed quia spurius non est infamis infamia iuris, nec etiā infamia facti, quæ oriatur ab eius moribus im[*]probatis, ac potius ob culpam parentum quadam ad peculiares effectus à iure afficiatur nota, quæ dicitur à multis infamia facti. Hanc conclusionem ipse veram esse opinor indistinctè secutus Cald. in consil. 2. de fide instrum. siquidem Angel. in consil. 274. Alex. consil. 80. lib. 2. col. 2. Tiraquel. de nobilitate c. 34. nu. 26. & c. 15. nu. 15. probare conantur & tenent, spurium non posse tabellionem esse ad acta iudicialia, & publica conscribenda: tametsi fateantur posse esse simplicẽ tabellionem ex Bar. opinione in d. §. hac lege. cuius superiùs meminimus. Idem notat Ioan. Lup. in d. §. 9. nu. 7. quorum ea est ratio, quòd spurius infamis sit. Quā rationem falsam ipse opinor esse, verè, (ni fallor) intelligens, spuriũ esse infamem quadam infamia facti, quæ potius à culpa progenitorũ, quàm ab ipsius moribus procedat. Quod tradit multis authoribus citatis Andr. Tiraq. in d. c. 15. nu. 14. hanc verò infamiam iure canonico, & ciuili à multis dignitatibus expellere ipsos spurios constat, non tamen alicubi legitur, eos indignos esse tabellionis munere, & his similibus. Qua de re pulcher est Iurisconsulti locus in l. spurij. ff. de decurio. vbi spurij non censentur indigni decurionatus dignitate: imò permissum est, eos posse ad eandem admitti. Idem constat in l. generaliter. §. spurios. ff. eod. titul. Nec quicquam vrget in contrarium hic posterior locus, dum Iuriscōsultus respondet. Quod si spurius habeat competitorem legitimè natum, is sit præferendus spurio Nam hæc responsio æquissima est, & in hoc tendit, vt melior eligatur ad eam dignitaten, ad quam posse spurium eligi nulla dubitatio est: vt ipse Iurisconsultus fatetur, qui hoc ipsum planè negasset, si spurius infamis foret, eaq́; dignitate indignus: & esset alius eligendus omissis competitoribus itidem spurijs, nec essent spurij admittendi ad petitionem, & electionem decurionatus. Tertiò ex præmissis discuti & examinari potest, quod quidam adnotârunt, asserentes, Nobilem, quem vulgò hidalgum, dicimus, & qui liber est à solutione tributorum, & censuum, [*]quos soluere tenentur plebei, & populares villani, reipublicæ, & principi, cogendũ esse cum plebeis contribuere, si tabellio sit, & officium tabellionis exerceat alibi, quam apud ipsum principem, eiusq́; curiam. Huius opinionis authores sunt Guido Papæ q. 90. Aymon consil. 163. lib. 1. Ioan. Mauricius in rep. l. vnicæ. C. mulieres quo loco. pagina 243. Tiraquel. de nobilitate. cap. 31. nu. 9. non alia ratione, quàm quòd tabellionatus sit vile officium, & infame. Hæc etenim sententia mihi falsa videtur, nec iure probari poterit: cùm hoc officium vile non sit, nec infame: nec vllibi vsquam constet, priuilegia nobilitatis ex eò perdi, & amitti, quòd nobilis tabellio sit. Quam ob rem ipse opinor, hidalgum etiam, si tabellio sit, non esse cogendum contribuere cum plebeis ad solutionem tributorum, & superindictionum, quæ principi soluendæ sunt a plebeis. Sed & idem respondendum est in procuratoris officio, quo si nobilis, & hidalgus vtatur, non priuatur nobilitatis, & hidalguiæ priuilegijs, etiam vbi hoc officium exerceat apud ea tribunalia, quæ sunt extra curiam principis & Regis. Etenim officium hoc, etiam si vile sit, cùm exercetur extra principis curiam, non tamen priuat quem nobilitatis priuilegijs quoad contributionem & solutionem tributorum, cùm hoc priuilegiũ non tam pertineat ad publicũ decorem nobilium, quàm ad ipsorum immunitatem, exemptionemq́; ab onere soluendi tributa. Quin & receptum est in Hispania his in locis, quibus nobiles hoc vtũtur priuilegio immunitatis, eaq́; tributorum exemptione, minimè cogi nobiles ad solutionem, etiam si artem aliquam exerceant mœchanicam, & ex his, quæ nobilitati derogant: quarum Tiraquellus latè meminit in dict. tract. de nobilitate ca. 30. & seq. tametsi priuilegijs quibusdam, quæ moribus, vel iure nobilibus conceduntur, propter publicum decorem ipsius dignitatis, non debeant honestari, nec gaudere nobiles, qui vili funguntur officio. Igitur quod de pro curatore nobili modò respondimus, non est ab vsu forensi alienum: siquidem non semel vidimus, fabros lignarios, eiusmodiq́ue artifices, probata ipsorum nobilitate, quam Hidalguiam dicimus, pronunciari à solutione, & contributione subsidiorum regalium immunes: licet Guido Papæ q. 89. & q. 388. & q. 399. Chassanæ. cons. 64. col. pen. Tiraquel. in d. c. 30. nume. 3. tenuerint nobiles exercentes extra curiā regis officium procuratoris, cogendos esse ad solutionem regalium subsidiorum, & priuari nobilitatis priuilegio. Quod post omnes alios, omniumq́; latissimè tractat ipse Tiraquellus. Sed & idem probare conatur Ioan. Mauric. in d. l. vnica. pagin. 242. nec tamen ex hoc negamus, officium procuratoris extra principis curiam esse vile: cùm & infamis esse possit procurator. §. vltim. & ibi gl. instit. de excep. notant post alios Iason in rubric. C. de procurat. nume. 6. & Tiraq. in d. cap. 30. quem legito. Quartò, ex his perpenditur ratio eorum, qui censent, clericis interdictum esse tabellionis officium, ex eo, quod vile sit, nec deceat ordinem clericorum, ob eorum insigne ministerium. [*]Hac etenim ratione pleriq; vtuntur, præsertim Abb. in c. sicut. colu. 3. ne clerici, vel mona. quæ tamen non est omninò sufficiens: vt constat ex proximè traditis: atq; ideo ea erit vera ratio, ne clerici se immisceant negocijs, & muneribus. quod probatur in d. cap. sicut. Nam clericus tabellio poterit esse apud iudicem, & forum ecclesiasticum secundum Hosti. Anton. & Abb. in d. c. sicut & Florent. 3. part. tit. 13. cap. 2. §. penult. text. optimus in c. 1. de postul. & est Communis opinio, sic sanè accipienda, vt obtineat in clericis non dum sacris ordinibus insignitis. Nam clericus in sacris ordinibus constitutus, vt ipse reor, non poterit extra Romanam curiam in foro, ac tribunali publico tabellionis officium exercere, etiam si non habeat beneficium ecclesiasticum: quemadmodum deducitur ex authoritate Cardina. in d. c. sicut. & Alberti Trotij in tractat. de vero & perfecto clerico. lib. 2. c. 54. num. 9. dum ipsi asserunt, clericum in sacris constitutum non posse tabellionis officium exercere, idq́; verum esse indistinctè in his, licet in alijs clericis distinctio quædam fieri possit. Sed gloss. Abb. col. 3. Ioan. Andr. & Ant. in d. c. sic tenuerunt, clericum in sacris constitutum etiam extra curiam Romanam posse vti hoc officio in foro ecclesiastico, si non habeat beneficium ecclesiasticum, vnde possit dignè sibi alimenta ministrare. Quasi ea sit receptior sententia & distinctio, quòd clerici siue in sacris, siue in minoribus constituti, beneficium ecclesiasticum habentes, non possint hoc officium exercere extra Romanam curiam, etiam in foro ecclesiastico: qui verò beneficium non habuerint, etiamsi sint sacerdotes, eo vti possint in foro ecclesiastico. Ego verò hac in controuersia, vt modò cœperam exponere, quo distinctior sit eius diffinitio, tres vel quatuor constituam conclusiones. Prima Clericus in sacris constitutus, etiam beneficium ecclesiasticum habens, poterit apud curiæ Romanæ ecclesiastica tribunalia tabellionis officium exercere. quod Panormit. & alij in d. cap. sicut. propter summi Pontificis consensum tacitum, & tantæ curiæ dignitatẽ concessum esse fatentur. Secunda conclusio. Clericus sacris ordinibus insignitus, etiam si beneficium non habeat ecclesiasticum, non poterit officiũ tabellionis exercere, adhuc in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hanc conclusionem probamus ex dicto capit. sicut. vbi Cardin. eam tenet. & paulò antè citatus Albertus Trotius. Nec quicquā impedit eius prohibitionem, quòd inibi constituatur pœna priuationis beneficij ecclesiastici, si quis contrarium fecerit. Nam ea constiturio non omninò præmittit, eius prohibitionem intelligendam fore in clericis, habentibus beneficiũ ecclesiasticum, sed ea vtitur pœna: quia frequentissimè contingit, sacerdotes habere beneficia ecclesiastica: & quia vult summus Pontifex beneficio ecclesiastico priuari eum, qui sacris donatus ordinibus tabellionis officio operam dederit, si illud habeat: quòd si illud non habuerit, alia erit nihilominus pœna puniendus. Hanc opinionem asserimus veram esse, contra Panormit. & alios, qui voluère, posse sacerdotẽ non habentem beneficium ecclesiasticum, tabellionis officium exercere apud quæcunq; tribunalia ecclesiastica. Quorum sententia vera erit in curia Romana publicè, & extra curiam in negocijs ecclesiasticis, quæ priuatim, & non in foro publico expediuntur. Quod etiam licebit sacerdoti beneficium ecclesiasticum habenti. Tertia conclusio, quæ communis est: Clericus, etiam in minoribus constitutus, habens ecclesiasticum beneficium, vnde possit congrua sibi alimenta exhibere, non poterit vti tabellionis officio, etiam in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hoc enim munus propriè laicis conuenit, aut clericis, qui aliunde nō possunt sibi alimenta exhibere. Hanc opinionem tenent Hostien. Anto. & Abb. in d. c. sicut. col. 3. vnde constat, clericum in minoribus constitutũ, qui non habeat beneficium ecclesiasticum, posse officium tabellionis exercere coram iudice ecclesiastico, etiam in eius publico tribunali. Quarta conclusio. Clericus in minoribus non habens beneficium ecclesiasticum, poterit esse tabellio etiam apud secularia tribunalia publicè. Nec hoc prohibetur aliquo canone: atq; ideò admittendũ erit, nisi lex, vel consuetudo aliud induxerit: atq; ideò lector poterit hoc in loco repetere, quæ nos adnotauimus inferius c. 33. ver. clerici autem primæ tonsuræ. Ex contrario tamen poterit laicus esse tabellio in foro, & tribunali publico ecclesiastico: quod communi omnium consensu receptum est teste Ripa in capit. 2. de iud nume. 120. etiam in causis ecclesiasticis. Quòd si Sacerdos tabellionis officio vtatur, & aliquod instrumentum confecerit, erit ea scriptura publica, & valida, eiq́; fides adhibetur, si alioqui verè tabellio erat: licet malè faciat, huic officio iure sibi interdicto se immiscens: quemadmodum voluêre Bar. in l. vniuersos. C. de de curi. lib. 10. Io. And & omnes in d. c. sicut. Deci. in l. in ambiguis. §. non est nouum. ff. de reg. iu. idem in d. c. 2. nu. 7. idem in consi. 17. quæ quidem opinio Cōmunis est, vt fatetur Alex. eam secutus in l. Prætor. §. his etiam. ff. de eden. quā & Hypp. sequitur in rub. ff. de fideiu. nu. 121. scribens ex ea, posse sacerdotẽ scribere, officio tabellionis vsum, testamentum, in quo pater eiꝰ instituatur hæres: quod prius notauerat Bar. in cons. 61. & hæc quidẽ vera sunt ante publicum huius officij interdictum: siquidem instrumentum à sacerdote tabellione confectũ, posteaꝗ̈ publicè fuerit interdictũ exercitiũ tabellionatus, nullũ est: secundũ Bar. in d. cōs. 61. Ancha. & Abb. in d. c. sicut. Ias. in l. 1. §. huius studij. ff. de iusti. & iure. col. pe. Sed si præsbyter tabellio non sit, publica creatus authoritate, scriptura ab eo cōfecta priuata erit, nō publica. quod Dec. explicat in consi. 120. Monachus verò adeò prohibetur iure tabellionis officio vti, quòd instrumentum ab eo conscriptum absq; licentia Abbatis, est nullũ ipso iure, sicuti ex c. 1. & ca. sed nec. ne clerici vel monach. notat in specie Dec. in d. c. 2. de iudici. nu. 8. tametsi monachus possit post professionem complere, & signare instrumentum, quod ante monachatum in eius protocolo conscriptũ fuerat ab eodem, vel ipsius authoritate, & coram ipso à contrahentibus in conuentionem perfectam deductum: glo. insignis in c. vt officium. §. verum. de hæreticis in 6. quæ singularis est, secundum Francum ibi Flori. in l. repet. ff. de fide instrument. quam alij plerique miris laudibus efferunt, & sequuntur præsertim Ab. & Felin. in c. fraternitatis. de hæred. col. 2. Iaso. in l. 1. §. huius studij. ff. de iust. & iur. colum. pe. Dec. in d. c. 2. num. 8. de iudi. Bal. in l. 2. colu. vlt. C. de sen. & interlo. omn. iud. Felin. in c. consuluit. de iudæ. idem in c. cúm I. & A. de re iudic. colum. 5. Ioan. Bernard. in pract. criminali. c. 53. Chassanæus in consuetu. Burgund. rubri. 1. §. 6. num. 22. Hæc sanè latiùs, quam fortassis instituto conuenire quibusdam videbitur, ex eo tractauimus, quod prima ac potissima instrumenti publici authoritas ex hoc constet, quòd sit conscripta ab eo, qui verè tabellio sit, authoritate publica constitutus, & in id munus electus. cap. cùm P. tabellio. de fide instrumen. Authent. de tabellionibus in prin. regia lex. 1. titu. 18. part. 3. tradidêre optimè Fel. num. 18. & Dec. nu. 16. in c. 1. de fide instrum. Qua ratione forensi vsu apud regia tribunalia receptum est: vt si quando, producto in iudicium instrumento, obiectum sit, illud nō esse publicum, nec authenticum: quia non sit à publico, & vero conscriptum tabellione: qui illud produxerit, teneatur probare, id à vero & publico, saltem communi æstimatione, tabellione conscriptum fuisse, regia lex 115. titul. 18. particu. 3. cuius meminit, eleganter Roderic. Xuares in l. post rem. ff. de re iudicat. in 2. parte legis regiæ. folio. 143. & idem iure communi probat Aymon in tract. de antiquitate temporis. 3. parte capitu. vidimus. num. 2. notat Innocent. in cap. veniens. colu. 2. de verborum significat. At vbi contra publicum instrumentum opponitur, illud falsum esse, tunc qui opponit, probare tenetur falsitatem: alioqui præsumitur pro instrumenti publici authoritate, quod ex pressim diffiniuit regia itidem lex 116. titulo 18. particu. 3. etenim sicut in priori casu publica authoritas non præsumitur: ita nec in posteriori delictum est præsumendum. Prior huius argumentationis pars latissimè traditur à Iasone in l. Barbarius. nume. 45. ff. de off. præt. & Alciato, de præsumpt. regul. 3. præsumptio. 13. num. 15. qui communem secuti opinionem probant, adeò hoc verum esse, vt etiamsi communi errore & opinione tabellio ille officium exercuerit, nihilominus instrumentum sit nullum, careatq́; publica authoritate: quod ipse intelligo, si aduersus hunc communem errorem constet, illum nō fuisse creatum tabellionem, alioqui indubio, dum contrariũ non probatur, satis erit probari ab eo qui producit instrumentum, quòd eius author communi opi. censebatur eo tempore tabellio, & publicè eo vtebatur officio: quemadmodũ regia lex manifestissimè decreuit: & multis probari poterit, quæ à Iasone, & alijs traduntur. Eiusdem aũt argumentationis posterior pars constat, quia pro instrumento publico præsumitur. ca. ad audientiam. de præscript. l. si quis decurio. C. de falsis. l. cùm precibus. C. de proba. & ideò qui allegat falsum esse instrumẽtũ, illud probare debet. Authoritas autem publica tabellioni à principe dari debet: quod omnes fatentur in d. c. cùm P. tabellio. notant Bal. & alij in l. 1. C. de emancipa. liber. Iason in l. imperium. nu. 27. ff. de iurisdict. om. iu. regia l. 3. tit. 19. part. 3. Ioann. Lup. in introductione c. per vestras. de don. inter vir. & vxo. nu. 20. & an Duces, Comites, Marchiones & alij inferiores, habentes iurisdictionem in ciuitatibus, villis, & oppidis possint tabelliones constituere, & eligere, ac creare, tradit Innocẽ. & alij in d. c. cùm P. latè Petrus Auendanius in tract. de exequend. mand. regij. c. 10. Qua de re tractauêre regiæ leges 3. tit. 19. part. 3. l. 1. titu. 18. lib. 2. ordin. l. 7. titu. 1. lib. 7. l. 23. titu. 2. eodem libro ordin. l. 6. titu. 13. libr. 3. l. 8. & l. 10. titu. 2. libr. 7. ordin. Sed & de apostolicis tabellionibus, ac notarijs, quanam ratione, & forma vti debent proprijs officijs in hisce regnis, & quòd in rebus ac negotijs secularibus, & prophanis minimè conficiant publica instrumenta, est regia lex insignis præter alias in pragmaticis Regum Catholicorum folio 196, id que iure iustissimum esse probare conatur Ioann. Faber in l. sciendum. C. de donati. & Ioannes Lupi. in dict. rubr. de donation. folio 3. sed & Rebuff. super leges regias in tractatu. de literis obligat. articu. 2. glo. 1. nu. 37. multa hac de re tradit, tametsi contendat, iure probari posse contrarium. Quibus ad de Rupellanum lib. 1. forensium insti. c. 7. THEMA CAP. XX. Rursus de authoritate publici instrumenti, quæ oritur ex his, quæ vt solennia eidem accedere debent. SVMMARIA. -  1 Nomen domini, an sit necessario inscribendum initio cuiusque instrumenti publici? & de nomine Imperatoris. -  2 Annorum domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei, & mensis in quo confectũ fuerit. -  3 Locus est expreßim commemorandus in publicis instrumentis. -  4 Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. -  5 Tabellionis subscriptio item necessaria est. -  6 Publicum instrumentum, quod testibus reprobari poßit. -  7 Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum, etiam aduersario suffragabitur. -  8 Instrumenta publica, quo tempore litis sint proferenda. -  9 Publicum instrumentum, quam fidem faciat inter extraneos, à quibus confectum non est. CAPVT XX. PRÆTER publicam tabellionis authoritatem sunt & plura necessaria, quæ instrumenti publici solennia censentur, sine quibus minimè consequitur publicam, & Authenticam fidem: quorum ea hoc in capite prosequar, quæ potissima sunt ad scripturarũ, quas tabelliones conscribere solent, vim, & robur legitimum, ne ab his, contra quos producuntur in iudicium, valeant crebris obiectionibus improbari. Primò etenim quibusdam placuit, fore necessarium, quod in quolibet instrumento publico initium adsumatur à nomine domini, his equidẽ verbis. In Dei nomine. gloss. in Auth. vt præponatur nomen Imperat. eius constitutionis authoritate, quæ minime hoc probat: cùm inibi hoc tantùm scriptum sit, quod illa solennitas conficiendi instrumenti statim post illam constitutionem seruetur prima indictione, quæ tunc authore Deo appetit: atque ita, non esse necessariam inuocationem domini, tenẽt Bal. in prima cōstitutione Codicis col. pen. Abb. & alij in c. 1. de fide instr. quorum opinio cōmunis est, vt fatetur Alcia. lib. 6. Parerg. c. 6. Secundò, nomen Imperatoris præponendum est instrumento publico, quemadmodum probat tex. in d. Authen. vt nomen impe. & id in locis, quæ imperio subsunt. Nam in his, quæ summo pontifici, quò ad temporalia, subijciuntur, nomen ipsius Papæ est apponendum, secundum Abb. in proœmio Gregoriano col. 5. & in d. c. 1. quo in loco idem omnes adnotârunt. Idem ipse dicerem de nomine Regis, qui alteri in temporalibus nō est subditus. Et tamen hęc solennitas consuetudine, ac moribus & forensi vsu est antiquata, atque ideò nullum est periculum quo ad vim instrumẽti, quod omittatur: tametsi Panor. in consi. 53. lib. 2. probare conetur, hāc consuetudinem non omninò validam esse, nisi sit immemorialis, aut tacito cōsensu principis inducta. Nam ipse non tanti facio hanc solennitatem, vt opiner, non posse tolli consuetudine saltem quadraginta annorum, & fortassis ordinaria: imò hāc sufficere libenter asseuerauerim: quicquid hac de re latè Barb. disputauerit in rep. rub. de fide instr. nu. 43. De in dictione autem, an sit eius mentio necessaria in instrumento, idem respondendum esse arbitror, quemadmodum ipse tradidi lib. 1. Variar. resolu. c. 12. nu. 7. Tertiò, illud est necessarium, quod in instrumentis apponatur annus Domini. gloss. in cap. inter dilectos, de fide instrument. verb. indictionis, quod iure non requiritur, nec probatur: [*]sed potius consuetudine. gloss. in dicta Authẽ. vt præponatur nomen Imperat. quam sequuntur Abb. in proœmio Gregori. colum. 5. Abbas Fel. & Dec. col. 2. in dict. cap. 1. de fide instru. & licet Barb. in rubr. eiusdem tituli in rep. nu. 42. secutus Specula. teneat, necessariam esse mentionem in instrumentis ipsius anni domini, in quo id cōfectum fuerit, & id iure probari. Ego duo censeo esse hac in re notanda. Primum, satis esse, quòd consuetudine fuerit hæc solennitas inducta: vt ea omissa instrumentum sit nullũ. Nec enim poterit controuerti: imò constitutissimũ est, mentionẽ annor. domini maximi esse momenti, vt constet, quo tẽpore sit cōfecta scriptura: deinde apparet, instrumen tum esse nullũ, si omissa fuerit in eo solẽnitas cōsuetudine tantũ inducta, modò ea sit maximi momẽti nō leuis, ꝙ tradidêre Alex. in rub. ff. de noui ope. nũcia. col. 6. Dec. in d. cap. 1. de fide instr. col. 2. Soc. consi. 2. lib. 3. co. 1. igitur nullũ erit instrumentũ, ꝙ fuerit scriptum omissa mẽtione annor. domini, sic deniq; in praxi receptũ est, nec vidi vnquā hac de re ambigi, cúm alioqui maxima posset contingere incertitudo cuiuscunq; iuris, quod esset scriptura probandum. Potissimè hoc obtinet in his Hispaniarum regnis, in quibus lege regia satis cautum est, non valere instrumentum publicum, in quo non sit facta mẽtio annorum domini, quod expressim traditur in l. 54. & l. tertia titulo 16. parte tertia. Secundò erit obseruandum, in quacunque scriptura publica necessarium esse, quòd fiat in ea mentio annorum domini, aut saltem alio signo habeatur ratio eius temporis, in quo ipsum instrumentum confectum est: vt cōstet eius dies, quæ ad rei cognitionẽ omninò est necessaria. Sic sanè apud veteres tẽpus significabatur per Olimpiadas, per Consules: & nunc Romæ plerunq; significatur per annos Pontificatus ipsius summi Pontificis. De quo multa diximus & explicuimus aliàs li. 1. var. resol. c. 12. Quartò eadem ratione adscribi debet instrumentis publicis dies, quo ipse tabellio rogatus fuerit instrumentũ conficere. l. 1. §. editiones, & ibi glo. ff. de edẽdo. gl. per tex. ibi in d. Auth. vt præpo. nomẽ Imperat. gl. in d. c. inter dilectos. gl. in l. generali. C. de tabular. lib. 10. Quarum est Communis opinio ab omnibus fermè recepta & probata regia l. 54. & 111. tit. 18. par. 3. Mensis autem mentio necessaria est, vt dies confecti instrumenti certa sit: alioqui vbi dies certa foret absq; mensis expressa mentione, omitti mẽsis posset: vt dies Sancti Ioannis Baptistę: dies natiuitatis dominicæ, & his similes. notant Bart. & alij in l. si quis. §. si initiũ. nu. 23. ff. de edẽ. Fel. & Dec. in d. c. 1. de fide instr. col. 3. quibus adde Rom. sing. 238. & Barba. in d. rub. de fide instru. num. 68. Quintò necessarium est, quòd instrumentis publicis fiat mentio loci, in quo fit contractus, vel actus ipse, qui in instrumento continetur. gl. in d. l. generali. tex. & ibi glo. ver. censeretur in c. Abbate sanè. de re iud. in 6. text. opti. in l. optimam. C. de contrahen. stipul. & est Communis opinio. quę traditur per Abb. Fel. & Dec. 3. col. in dict. c. 1. & probatur in c. quoniam contra. de probat. atq; in d. l. 54. tit. 18. part. 3. Id verò adeò iure obtinet & procedit, vt considerata diligẽtius authoritate publici instrumenti, animaduersa fide, quam ex se ipso habet, & producit: item pensitata eius in certudine, quā haberet, si locus & tempus confecti instrumenti deficerent, quot & quantis falsitatibus, hominumq́; dolis, & malicijs locus pateret, multisq; alijs maturè perpensis, verè ac iure sit respondendũ non valere consuetudinem, imò iniquam esse, quæ induxerit, absq; his duabus solennitatib. & requisitis valere instrumenta, quemadmodum expressim voluere Rota in antiquis, decisione. 440. De. 3. co. in d. c. de fide instr. Stephanus Bertrand. in cons. 275. lib. 3. col. 4. Roma. in l. in illa. ff. de ver. obl. col. 10. tametsi Barb. in d. rubr. nu. 69. ab hac opinione discedat: & dubitent Alex. in l. de pupillo. §. qui nunci. ff. de noui oper. nuncia. num. 10. & Feli. in dicto capitu. 1. col. 2. Sextò, quanuis certũ sit, requiri publicis in instrumentis, quòd testes sint præsentes eidẽ actui, [*]de quo instrumẽtũ cōficitur. l. contractus. C. de fide instr. notatur in d. c. quoniā contra. & scripserit Accursius in d. l. generali. eorum subscriptionem exigi: receptius tamen est, ac iure verius, satis esse, quod eorum nomina inscribantur regulariter absq; subscriptione: notant Panor. & Docto. in d. c. 1. maximè Fel. nu. 14. & Deci. num. 12. probat gl. in Auth. de instrum. caut. & fide. §. sed & si instrumenta. verb. adijciatur. & in Authẽ. de hæred. & falci. §. si verò absunt. verbo, quantum. Paul. de Castro in dicta l. contractus. col. 3. idem in consi. 325. lib. 1. incip. Non multùm videtur. Matthæus de Afflict. Rub. in constitut. Neapolita. 79. Capicius in decisione Neapol. 29. quorum opinio Communis est, secundum Barb. in rub. de fide instrum. num. 93. & Dec. in d. cap. quoniam contra. numer. 18. & probatur in d. l. 54. & 111. titu. 18. part. 3. vnde cōstat intellectus gloss. in d. c. 1. & in c. post cessionem. de probatio. quæ hac in re idem ferè responderunt, quod glo. in d. l. generali. Erit igitur satis, quòd nomina testium inscripta sint à notario in instrumẽto, etiamsi subscriptio fuerit omissa secundum communem in d. ca. post cessionem. Et licet iure communi sufficiant duo testes: gloss. communiter recepta in d. c. 1. de fide instr. tamẽ in his regnis sunt necessarij tres. dicta regia l. 54. l. 1. tit. 9. lib. 2. Fori, quibus & illud adijcitur, ꝙ in Pragmaticis Regũ Catholicorũ statutum est folio 190. qua lege sancitur, necessariam fore ipsorũ contrahentiũ subscriptionem in instrumentis publicis: quanuis ea iure communi necessaria nō sit: vt Panor. & omnes tradidêre in d. c. 1. de fide instrum. Septimò, ad valorem, & robur publici instrumenti necessaria est ipsius tabellionis subscriptio. tex. in Auth. de instr. caut. & fide. Item & ipsius signum, quo ipse tabellio vti solet: quod iure necessarium esse probat glos. authoritate illius constitutionis in d. Auth. §. sed & si instrumen. text. opt. in l. vlt. C. de assessorib. tenent Panor. col. 4. Fel. ac Decius post alios in d. ca. 1. de fide instru. Card. & Fel. col. 2. in c. penu. eod. ti. Barto. in l. si quis. §. si initium. ff. de edend. in repe. nu. 32. idem Bart. In proœmio. ff. num. 6. optimè Nicolaus Boer. decisio. 37. num. 10. Petrus Rebuffus in tract. de nominationib. q. 10. nu. 11. & sequent. maximè num. 17. & 18. penes quos omnes illud constitutissimũ videtur, hanc solẽnitatem potius consuetudinis iure, quàm lege scripta inductam esse: & eius omissionem vitiare instrumentum, quorum vltimum probat regia l. 54. ti. 18. part. 3. Hæc sané sunt, quæ potissimè obseruari debent, quoties de authoritate publici instrumenti tractandum erit: vt possimus deprehendere, an ipsum instrumentum deficiat ratione alicuius defectus: cùm multa, iure atq; cōsuetudine sint necessaria pro virib. his, quę publicis scripturis conceduntur. Quòd si publicum instrumentum omni ex parte perfectum sit, quod ad ea, quæ sunt ei iure solennia: sæpè controuertitur, an testibus possit improbari, quo ad eius fidem, nempè, vt probe[*]tur, rem non ita contigisse, vt ipse tabellio profitetur, & testatur: quam equidem quæstionem tradidêre glos. & omnes in c. cùm Ioan. de fide instru. verbo, quodlibet. glo. in §. item verborũ. institut. de inutilib. stipul. & in l. in exercendis. de fide instrumen. & in cap. tertio loco. de probatio. duabus tamen conclusionibus absoluitur. Prima conclusio. Instrumentum publicum, etiam cui fuêre plures testes inscripti, poterit duobus tantùm fide dignis, omniq́; exceptione maioribus, quo ad eius seriem, improbari, licet hi testes nō sint ex illis qui descripti sunt in eodem instrumento. Probatur hæc conclusio in d. cap. tertio loco. & in l. optimam. C. de contrahend. stipu. & intelligitur, siue ea probatio fiat directè, siue in directè, quòd omnes fatentur: quibus ea suffragatur ratio, quæ ab authoritate deducitur tabellionis, à quo instrumenti fides pendet. cap. ad audientiam. de præscription. Is autem tabellio vnus est, & ideò quanuis sit eius authoritas publica, non debet duobus integris testib. præferri. Quamobrem, licet Doctores frequenter hoc cōmittant arbitrio iudicis, hæc conclusio vera est, secundũ Inn. Ioā. Andr. Anton. Calderi. Abb. nu. 13. Fel. nu. 35. in d. ca. cũ Ioan. Cynum, & Sal. in d. l. in exercendis. Imolam in l. 1. §. si quis neget. ff. quemad. testa. aperian. Zasium lib. 2. singulari. respons. c. 23. quorũ opinio Communis est, vt fatetur Dec. in d. c. tertio loco. nu. 11. Secunda conclusio. Instrumenti publici fides tollitur, & quidem maiori ratione per duos testes in eodem instrumento descriptos. tex. in c. tam literis. de testib. & est Communis opinio secũdum Fel. in d. c. cùm Ioan. nu. 46. Has verò duas conclusiones, multis additis ex iure Communi & regio, longius tractauimus, & examinauimus lib. 2. varia. resolut. c. 13. nu. 10. & 11. quo lectorem mittimus: quippè, qui eadem sæpius repetere omninò grauamur. Instrumenta autem publica, & aliæ scripturæ ad hoc, vt fides eisdem adhibeatur in iudicio, sunt producenda, & exhibenda coram ipsomet iudice. c. cũ dilectus. de fide instru. adeò quidẽ, vt nō sufficiat ea corā notario & testib. exhiberi. quod probari videtur in c. contingit. & in cap. accepimus. de fide instru. latè Fel. in ca. quoniā contra. q. 1. de probatio. nos item idem adnotauimus lib. 1. var. resol. c. 1. nu. 5. Atq; ibidem traditis libenter adijcimus aliquot, quæ huic tractatui maximè conueniunt. Primùm illud est obseruandum, in eo instrumento, ꝙ plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus cōtinentia, esse omninò, & in[*]tegrè iudici exhibendũ, vt ipse totũ legere possit, si velit: aduersario aũt copiam tantũ esse dādam, aut editiōem facien dā illius capitis, quo producens vti velit. tex. & ibi. gl. cōmuniter receptæ in d. c. contingit. tradunt Alex. & Ias. in l. argentarius. §. edi. ff. de edend. Fel. in c. 1. de probat. nu. 29. & ibi Dec. nu. 62. regia lex. 113. titu. 18. par. 3. text. insignis in c. cũ personæ. de priuileg. in 6. notat Fel. in c. 1. col. 4. de libel. oblat. Sed si ille, cōtra quem instrumentum producitur, petierit illud sibi integrè edi, vt illius aliqua parte vti possit, vsus forensis obtinuit, hanc editionẽ integram minimè negari posse, idq́; æquissimũ est, ac deducitur ex gl. in l. 1. §. editiones. verbo, die & consule. ff. de eden. quam inibi Doct. approbant Bal. item & Alex. in l. 1. col. 4. C. vt quæ desunt aduo. iud. suppleat. Dec. post alios in d. c. 1. de proba. nu. 35. idem Dec. in c. cùm venerabilis. de exceptioni. nu. 22. idem in ca. 2. nu. 21. de fide instr. Matthesi. notab. 79. Secundò, est hac in re adnotandum, quid iure respondendum sit, quoties qui produxit instrumentum in iudicio, existimans id conducere admodum in eius vtilitatem, animaduerterit sibi nihil illud prodesse: ac tandem pœniteat eum productionis, & petat instrumẽtum tolli ex actis iudicialibus, sibiq́; restitui, & tradi. Et sanè Azo in l. 1. §. edenda. ff. de edendo. vbi glo. verb. quis vsurus. censuit posse proferentem in iudicio instrumentum, illud auferre, ac petere: nec esse cogendum, iditerum exhibere petente aduersario, vt instrumẽti prolati exemplum sibi detur. Huic verò sentẽtiæ illud planè refragatur, quod scriptura semel in iudicium prolata, ex quo qui protulit semel vti eadem voluit, Cōmunis est vtriq; litiganti: quemadmodum notatur in l. si vteris. C. de fide instr. & in d. §. edẽda. Igitur postquā ea communis est effecta, non poterit, qui protulit, pœnitere in præiudicium aduersarij: qua ratione licet ipse, qui protulit instrumẽtum in iudicio, possit pœnitere, & asseuerare se nolle vti eodẽ, atq; ita vtilitati pro prię renũciare: aduersarius tamẽ nihilominus potest eodẽ vti, & petere sibi eius exemplũ ex hiberi: quẽadmodũ apud Delphinates vsu forẽsi receptum esse, testātur Guido Pap. q. 243. & Rupellanus lib. 1. foren. insti. c. 46. ad fi. Nec oberit huic praxi tex. cum gl. in d. §. edẽda. cũ ex eo illud tantũ probetur, nō esse edendũ aduersario instrumẽtum illud, quo alter vti noluit: etenim nihil inibi respōdetur de instrumẽto, quo quis semel vti voluit, & ea ex causa illud protulit in iudicio: licet post modum pœnituerit, ꝙ Bald. sensit in d. §. edenda. Tertiò nō est à practicis prætermittendũ tempus, statusuè causę, in quo sunt scripturæ proferendæ. Nā iure cōmuni sunt instrumẽta in iudicio [*]proferenda ante cōclusionẽ causæ, & vsq; ad eā proferri possunt. c. cũ dilectus. de fide instr. idẽ probat regia lex 6. ti. 11. lib. 3. ordi. cui conclusioni plures intellectus tradidêre Fel Ab. & alij in d. c. cùm dilectus. Bar. & omnes in l. admonẽdi. ff. de iureiur. Quibus omissis, quid modò iure regni, & praxi obtẽtum sit explicabimus. etenim regia lex Madricia. 8. statuit, scripturas, & instrumẽta esse in iudicium proferẽda intra viginti dies à tempore litis cōtestationis, quoties à reo sunt proferẽda. Nā actor tenetur ea ꝓferre simul cum ipso libello actionis propositę. ꝙ in eisdem Madricijs constitutionibus l. prima cautum extat: & hæc in prima instantia: siquidem in secunda sunt instrumenta producẽda, priusquam interlo quatur iudex super probatione & dilatione ad probandũ: imò statim cũ ipso libello supplicationis, & responsionis ad eandẽ: nisi iuramẽto præstito, qui instrumẽta producit, attestetur ea dudum comperisse, nec prius etiam diligẽti præmissa inquisitione potuisse habere eorundem cognitionẽ, tũc etenim poterunt ante prędictam interlocutionẽ proferri. l. 22. 23. & 24. in eisdẽ legib. Madricijs. quibus illud statutũ est, posse post diem à lege constitutũ, scripturas in iudicium proferri præstito iuramẽto, quo cōstet, ea instrumẽta nouissimè reperta fuisse, nec potuisse prius reperiri, facta diligenti hac de re inquisitione. Ita sanè d. lex 8. expressim explicat. Hodie tamen receptum est, posse instrumẽta quęlibet ab actore vel reo proferri in iudiciũ quocunq; litis tempore, vsq; ad causę conclusionẽ, quæ fuerit facta, vt statim diffinitiua pronũcietur sentẽtia, etiā nullo præstito iuramento: quę quidẽ praxis iuri cōmuni cōuenit, & legi regię quæ paulò antè nominatim citata fuit: nempe l. 6. ti. 11. lib. 3. ord. & l. 1. ti. 4. eo. libr. 3. ord. Nec in hoc vlla pōt cōtingere dubitatio, aut cōtrouersia: quæ tamẽ frequentissimè cōtingit, vbi instrumenta proferuntur post cōclusionẽ in causa. Sunt etenim qui cẽseant, ea esse admittẽda, etiam post conclusionẽ in causa: vbi qui ea profert in iudicium, iurat nouissimè ea fuisse reꝑta, nec prius in eius cognitionem ea venisse, facta tamen diligenti inquisitione. Sic sanè intellexit Pontificium responsum in dicto cap. cùm dilectus. Bart. in l. admonendi. nume. 3. ff. de iureiurand. quem sequuntur Docto. ibi maximè Iason in rep. numer. 58. Baptista de. S. Seuerino col. 20. Curt. Senior col. 21. Purpurat. numer. 8. & præter hos Abb. & Imola in dict. cap. cùm dilectus. Fel. in cap. pastoralis. nu. 9. de ex cept. quorum opinio communis est, secundum Ripam in dict l. admonendi. num. 48. eamq́; sequitur Matthesilla. notabil. 57. Et licet Fel. in dicto ca. cùm dilectus. dubitet, & pleriq; alij à Bart. discesserint: quibus regia lex patrocinatur in d. l. 24. quæ tunc admittit iuramentum istud, & instrumenta nouissimè reperta: cùm nondum sit in causa conclusum, etiam quo ad interlocutionem, quæ ad probationem faciendam pronunciatur: nihilominus Bartol. opinio plurimum authoritatis habet ex capitulo pastoralis. de exceptio. & adeò recepta est apud regia tribunalia, vt nihil sit in hac forensi cōcertatione frequẽtiùs: tametsi viderim sæpissimè locũ ex hoc fieri multis fraudibus, dolis, & litigantium calumnijs, vt tandem admonendi iudices sint, cautè hæc inst rumenta post conclusionem in causa fore admittenda: quæ passim absque vllo iuramento antè causæ conclusionem admittuntur. Quibus profectò constat, Bartol. sententiam admodum receptam esse, eamq́ue iure probari, conatur multis ostendere Rodoric. Xuares allegatione quinta, facilius tamen admittitur, quoties est conclusum in causa ad eam sententiam, quæ nec appellationem nec supplicationem admittit: quod Paulus de Castro adnotauit in dicta l. admonendi. numero 26. quem alij secuti sunt: & nos passim hoc ipsum obseruamus. Nam si tractetur, an sint admittendæ scripturæ post conclusionem causæ, secundum eam opinionem, quæ à Bartolo traditur, sæpissimè inquirimus, sit ne reuisionis instantia, vt tunc facilius ea opinione vtamur, ac deniq; difficiliùs, si sit prima prouocationis instantia. Est tamen hac in re omninò adnotandum, esse necessarium mandatum speciale ad præstandum hoc iuramentũ: speciale inquam, vt procurator iuret nomine domini, & in eius animam (quod aiunt) illa instrumenta nouissimè à domino reperta fuisse, nec potuisse prius eorum cognitionem habere, facta diligenti per eum inquisitione. Atq; ita in hoc Granatensi Prætorio anno M. D. L generali Decreto diffinitum fuit, & id iure quidem. Nam ad iurandum, speciale mandatum necessarium est: cùm iuramentum nomine alterius est præstandum, & exhibendum, quod nec negari poterit, nec alicubi est controuersum: vt nos longius probauimus in capitulo quamuis pactum. de pactis in 6. prima relectionis parte. §. quinto. numer. 8. Quòd si in hac specie oportet iuramentum fieri super diligentissima inquisitione instrumenti à domino præmissa & super noua ipsius instrumenti cognitione, ac inuentione ipsi domino contingenti: manifestissimè consequitur, necessarium esse speciale mandatum ad hoc. Mandatum veró ad iurādum de calumnia, etiam speciale in certa causa, sufficiens non esse ad hoc, multis probatur, & præsertim ex eo, quod ratione huius mandati non licet iurare aliud, quàm quòd dominus principalis nulla vtitur, nec vtetur calumnia, nec malicia in eo iudicio. Huc etenim tendunt omnia huius iuramenti capita. Sed si mandatum speciale ad iurandum de calumnia sufficeret in præsenti specie: profectò satis esset iurare in animam Domini, quòd instrumenta non proferuntur in iudicium ex calumnia, nec ex malitia, hoc non sufficit, vt constat: igitur non est sufficiens speciale mandatum ad iurandum de calumnia, vt possit pro curator nomine domini iuramentum id facere, ac præstare, quod necessarium est ad pręsentationem instrumentorum, quæ fit post cōclusionem in causa, vn de constat, mandatum ad iurādum de calumnia, nec sufficere ad hoc, nec ad id extendi. Nec quicquam refert, cōsuetudine receptum in plerisq; locis fuisse, vt ea extensio fiat: siquidem ea consuetudo iniqua est ac pernitiosa, in contemptumq́; religionis iuramenti, & diuinæ reuerentiæ; ideóq; non valet, nec est admittenda. Nam procurator, qui iurat in animam domini, instrumentum istud nouiter repertum fuisse, asseuerat vt certum, ꝙ apud ipsum incertũ est: etenim absq; speciali iussu domini nō potest ipse in eius animā asseuerare, nouissimè eũ habuisse instrumẽti cognitionẽ, ergò de hoc est incertus. Asseuerare autẽ maximè cum iuramẽto, vt certum ꝙ est incertum, temerarium est, & contra iuramenti religionem. His accedit alia ratio, qua constat, à lege requiri, & exigi hoc in specie iuramentum, quod obliget ad periurium ipsum principalẽ, cuius nomine proferuntur instrumenta, & lis tractatur. Hoc autem iuramentum absq; speciali mandato, si forsan falsum iuratum sit, nō obligat dominum, nec eum constituit reum periurij: quia ipse nō mandauit, nec iussit hoc iuramentum eius nomine fieri, quod satis planũ est, ergò non sufficit iuramentum istud, si fiat absq; omninò speciali mandato. Alioqui si permitteretur iuramentum in hoc casu, absq; mandato speciali, vel ex mandato illo dato ad iurādum de calumnia: lex equidem fragilis esset, ipsáq; iuratio non sufficiens, nec cauta neque Christianæ institutioni conueniens. Quo fit, vt in hac ipsa specie, & quęstione minimè sit satis, quòd procurator habeat mandatum cum libera potestate, & ad præstandum nomine domini quodcunq; iuramentum: quia hæc clausula nullum effectum habet in iuramentis, in quibus de animæ obligatione tractatur, atque itidem de eius periculo, & ideò speciale mandatum necessariũ est: vt notatur in c. vlt. de iura. calum. lib. 6. Sed & si hæc obseruanda sint regulariter, non tamen diffiteor, plerumq́; arbitrio boni viri, & æquissimi iudicis ad mittenda fore instrumenta absq; hoc iuramento, & seclusa in integrum restitutione, post conclusionem in causa ad pronunciationem eius sententiæ, qua totalis diffinienda est, & à qua nec appellare, nec supplicare licet, si ea instrumenta palàm actori, vel reo suffragantur, remq́; de qua controuertitur, manifestam efficiant. Nec enim æquum est, propter actoris, vel rei negligentiam eorum ius omninò perire: atque ita non semel vidi, hoc admissum fuisse, quo iuris viri antistites possent in Reipublicæ vtilitatem iustitiæ ministerio famulari & obsequi. His verò illud, veluti coronidem, libenter addiderim, publicum instrumentum erga omnes esse æquè publicum, non tantùm eos, inter quos res ipsa acta est, eorùmue hæredes, & successo[*]res, sed etiam quoscunque extraneos: ita tamẽ vt publica instrumenta, etiam inter quoscunq; extraneos, probent se ipsa: id est, rei taliter gestæ fidem faciant: quod notant Bartol. in lege, cum lite mortua. colum. 1. ff. iud. solui. idem Bartol. in l. 2. colum. 2. & ibi Baldus colum. 3. Ange. Salicet. colum. 1. Dec. numero 51. C. de edendo. Dec. in capitulo 1. numero 24. de fide instrum. Bald. in rubr. C. de fide instrum. colum. 2. versic. sequitur videre. tametsi hæc ipsa publica instrumenta extraneis non præiudicent, nec noceant, sed tantùm his, inter quos confecta sunt, eorumq́ue hæredes, & ab his causam habentes: cùm res inter alios acta non noceat, nec obliget, nec faciat ius inter alios. l. si vnus. §. ante omnia. ff. de pact. & rubr. C. res inter alios acta. notat in specie Franciscus Curtius in tractatu Feudo. 2. parte 2. partis. quæstione 6. & eleganter Carolus Molinæus in consuetud. Parisiensi. titulo 1. § 5. numero 8. THEMA CAP. XXI. De publica fide instrumentorum, quæ non originalia, sed exemplaria sunt. -  SVMMARIA. -  1 Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. -  2 Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. -  3 Instrumentum publicum, qua forma, & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui? -  4 Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali? -  5 Quibus præiudicet exemplum solenniter traductum ex originali? -  6 Exemplo creditur, & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. -  7 Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quando facit, etiamsi de solennitate traductionis non appareat, quod late disputatur. -  8 De priuilegij exemplatione. CAPVT XXI. HACTENVS de his tractauimus publicis instrumentis, quæ ab ipsomet tabellione conficiuntur, & originalia sunt: idcircò nunc subijciam aliquot, quę pertinent ad ea instrumenta, quæ exemplaria vulgò dicuntur. Qua in re, vt facilius quæstio ista valeat expediri, prænotandum est, non posse tabellionem alteri committere confectionem instrumenti, nec posse per aliũ instrumentum conficere. tex. in Auth. de tabell. §. nos igitur. l. [*]generaliter. C. de tabular. lib. 10. l. cōtractus. C. ist. tit. nempe de fide instrumentorũ. & in Aut. de fide instrumẽtorũ. §. pe. Etenim cũ ipsemet tabellio testimoniũ eius actus, quod proprijs sensibus cognouerit, exhibiturus sit, id minimè poterit agere per alterius cognitioniem. Et tamen receptum est, tabellionem impeditum posse committere alteri confectionem instrumenti, etiam non à tabellione, modò ipse rei gestæ præsens sit, & subscribat ipsi instrumento, idq́; proprio signo signauerit: Et idem erit, quo ad traductionem alicuius instrumenti ex eiusdem tabellionis protocolo: siquidem potest eam alteri committere, modò scripturam cum protocolo conferat, eiq́; subscribat proprio apposito signo: quod deducitur ex l. vlt. §. sin autem dubius. C. de iure delib. l. 5. titul. 19. part. 3. adnotârunt Cardinalis in c. cùm P. de fide instrumentorum. Panormitan. in cap. inter dilectos. eodem tit. num. 7. vbi Felinus per tex. ibidem Abbas in cap. quoniam contra. nu. 32. Fel. & Dec. ibi num. 47. Bart. in l. diuus. §. item senatus. ff. de falsis. Paul. Ange. Alex. & Iason in l. quædam. §. 1. ff. de eden. Matth. Afflict. in constit. Neapo. lib. 1. tit. 73. num. 37. Paul. Paris. consil. 12. nu. 122. & cons. 28. nu. 27. li. 2. cons. Montaluus in l. 7. titul. 8. libr. primo. fori. qui asseuerat, hanc opinionem vsu receptam esse apud Hispanos. Oportet verò duo in huius praxis obseruatione admonere. Primùm non esse præcisè necessarium impedimentum tabellionis, etiamsi eius fiat obiter mentio à præcitatis authoribus. Nā & absq; impedimento poterit hoc fieri, quod modò adnotauimus: cùm idem sit, aliquid scribi manu mea, vel manu alterius subscriptione mea, secundum omnes authoritate illius text. in d. c. inter dilectos. Fit igitur ex his manifestum, hoc instrumẽtum esse originale, non exemplar. Est & ad idem præmittenda iuris vtriusque regula, qua diffinitum extat, non esse adhibendam fidem in iudicio exemplis instrumentorum, nec exemplaribus. text. in capit. 1. de fide instrumen. l. 2. ff. eod. tit. adeo, vt Pan. & alij conentur in d. cap. 1. probare, etiā ipsum [*]supremum principem non posse adhibere fidem exemplaribus: quia negatio præposita in d. c. 1. verbo, possumus. pręcisam inducit necessitatem. idem adnotârunt Roma. singul. 716. Iason in l. Gallus. in princip. col. 4. ff. de libe. & posthu. Felin. in capitulo cùm olim. num. 12. de re iudic. qui Panor. sententiam eadem sequuntur ratione. Id verò, quod obiter de negatione diximus, constat ex gl. celebratissima in reg. 1. de regul. iur. in 6. cuius ipse veram, ni fallor, interpretationem tradidi in capitu. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 4. num. 4. & numer. 10. ex quibus ego censeo, hæc verba: non possumus: apposita in d. capitu. 1. de fide instr. nullam tollere ipsi principi potentiam, nec vllam ei per legem inducere necessitatem præter eam, quæ ipsi principi incumbit ex lege naturali, seclusa lege humana & positiua: cùm princeps non possit legem sibi dicere, à qua non liceat recedere. l. digna vox. C. de legib. capitulo innotuit. de electione. quod eleganter & in hac specie probat Fortuni. in l. Galius. in principio colum. 16. & sequenti. Quamobrem poterit princeps lege lata constituere iustis ex causis, fidem adhibendam fore exemplaribus, & idem poterit facere ac decernere consilio, & iudicio prudentum, non equidem lege constituta generali, sed in aliqua lite, ac controuersia, etiam in præiudicium alterius, modò id iustis ex causis fiat: quemadmodum sensêre Panormitanus & alij in dicto capitul. 1. de fide instrument. Quod si fiat in aliquo instrumento per tabellionẽ confecto mentio alterius scripturæ, nempe mandati procuratorij, quod ab eodem fuerit tabellione scriptum, hæc commemoratio vt originalis, & authentica fidem facit, iuxta formam, & seriem ibidem relatam: si verò coram alio tabellione confecta est scriptura ista, cuius mentio fit, exemplum censebitur, nec authoritatem habebit originalis scripturæ. quod probatur in Authent. si quis in aliquo documento. C. de edendo. tametsi pręsumptio non leuis oriatur pro veritate huius actus & instrumenti, sicuti colligitur ex decisione Ægidij à Bellamera. 58. cui adde ad intellectum illius constitutionis, quę in d. Authen. si quis in aliquo documento. traditur præter Dec. & alios ibi col. vlt. Carolum Mol. in consue. Parisiensibus. tit. §. 5. numero 44. & Soc. Iuniorem consilio 57. libro 1. His verò præmissis, constat, iure ipso Pontificio, & Cæsareo quandoq; fidem publicam adhibendam esse instrumentis exemplaribus, præsertim vbi tabellione ipso mortuo, vel ægritudine impedito, ex ipsius protocolo exemplaria deducuntur: quæ originalia, & Authentica instrumenta verè dici poterunt, modò ea seruentur in traductione, quæ iure statuta sunt. c. [*]cùm P. tabellio. de fide instru. ex cuius responso, & his, quæ inibi traduntur, multa necessaria sunt. Primum est, necessaria iudicis ordinarij authoritas: vt in d. c. cùm P. probatur secundò, quòd hæc traductio fiat ad petitionem eorum, quorum interest: quod constat in d. c. cùm P. tabellio. & in l. si quis ex argentarijs. §. pertinere. ff. de edend. Tertiò quòd is, cui hæc traductio à ludice committitur, sit tabellio: tex. iuncta ipsius capitis supra scriptione in d. c. cũ P. Quartò, quòd in hoc instrumentũ traducit, nihil addat, nec detrahat protocoli scripturæ. textus in eodem capitu. cùm P. tabellio. ibi fideliter. Quintò exigitur ab eadem decisione, quòd traductio fiat in publicam formam. Sextò, id potissimè necessarium est, quòd tabellio, qui confecit instrumentũ in protocolo, sit morte, vel ægritudine perpetua impeditus, aut saltem eo impedimento effectus, quod longi temporis moram occupet. Bart. in l. quædam. §. nihil. ff. de eden. tex. in d. c. cùm P. Septimò, sicut & de hoc impedimento, ita & de fide, integritate, ac fama ipsius tabellionis iudex examinare tenetur summario iudicio testes, ita quidem quod de fide protocoli minimè dubitetur: atq; ita omnes adnotârunt in d. c. cùm P. Octauo, est item maximè necessarium, quòd ad istam traductionem instrumenti citentur hi, quorũ interest, & quos negocium id tangit: secundum communem in d. Auth. si quis in aliquo documento. C. de eden. & in c. Alberic. de test. idem tradit asseuerans, hanc opinionem Cōmunem esse Matth. Afflict. in costit. Neapol. lib. 1. tit. 73. nu. 58. latè Nicol. Boerius decis. 36. quib. oportet addere quædam, ad interpretationem regiarum quarundam constitutionum. Primò est obseruandum, quòd in traductione instrumẽti, ex protocolo tabellionis mortui, vel impediti conficienda, etiam. si regulariter iudicis authoritas necessaria sit: tamen ea non requiritur, nec omninò exigenda est, vbi donatarius, legatarius, vel hæres ipsius tabellionis habeat protocola, sitq́; itidem publica authoritate notarius, & traducere vult, & traducit ex protocolo instrumentum: quemadmodum tenent Panormit. in d. c. cùm P. tabellio. Bart. per text. ibi in l. si quis ex argentarijs. §. 1. & in l. quædam. §. nihil. ff. de edend. Quibus tamen responsis id tantùm probatur, quòd hæres argentarij cogitur edere instrumenta: vt ipsemet argentarius cogeretur. Et ideò non satis probatur ibidem Bart. & Panormit. sententia, contra quam & necessariam esse in hac specie iudicis authoritatem, atque item alia quæ modò commemorauimus ex dict. ca. cùm P. tabellio. tenuerant Specula. titu. de instrumentorũ editione. §. ostenso. numer. 15. & §. instrumentum ergo. numer. 15. & ibi Io annes Andr. in addit. Ioannes Andræ. Anton. Cardin. & Imol. eius responsi authoritate in dicto capitulo cùm P. tabellio. Paulus Alexander & Iason in dicta l. si quis ex argentarijs. §. cogentur. ff. de eden. Baldus Angelus & Pau. in dicta l. quædam. §. nihil. quorum opinio Communis est, iureq́; satis defenditur ac probatur. Verùm ad Panormitani sententiam est adnotanda lex regia. 55. titul. 18. part. 3. vt partim eam admitti obseruemus. Nam vbi tabellio impeditus legitimè, veroq́; impedimento, committere velit alteri confectionem instrumenti publici, eius protocolo deducendi, poterit hoc planè agere, & hac vsus commissione alter tabellio absq; iudicis authoritate: huius etenim nulla mentio fit in præcitata lege: traducet ex protocolo, quod ei traditum fuerit à delegante ipsum publicum instrumentum, propria ipsius traducentis suscriptione, & signo instructum, & confectum, mentione tamen præmissa eius commissionis, quæ ipsi tabellioni traducenti facta fuit ab altero tabellione impedito. Hoc ipsum plerunq; apud Hispanos admittitur in tabellione, qui alteri authoritate regia succedit in officio publico. Etenim hic successor ex ꝓtocolis præmortui tabellionis traducit absq; iudicis authoritate, alijsq́; solẽnitatibus, publica instrumenta, eaq́; propria subscriptione, pro prioq́ue sigillo ad publicam authoritatem conficit. Secundò est animaduertendum, quòd mortuo tabellione, aut eius publico munere in alium translato, iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo consignare, itaque consignata tradere ipsi successori recepto ab eo iuramento, quòd cautè, integrè, ac bona fide officio vtetur in traducendis publicis instrumentis ab eisdem protocolis, quod expressim statutum est in d. regia lege. 55. titul. 18. part. 3. ad fi. cui ferè conuenit pragmat. constitutio Regum Catholicorum, fol. 37. l. 42. Tertiò, etiam si iure communi hoc non sit necessarium: attamen iure regio, quo ties ex protocolo tabellionis defuncti ac præmortui, eius successor authoritate publica in officio, transscribit instrumentum, si duo testes ex scriptis in protocolo vixerint, ac nondum mortui fuerint, debent vocari, instrumento transcripto subscribere. regia lex in d. l. 55. ad finem. Id verò mirum non est: cum ea traductio fiat absq; iudicis authoritate. Sed in Republica, & Regno Neapolitano traductio instrumenti fieri non potest ex protocolo tabellionis præmortui, nisi eidem traductioni subscripserint duo testes ex his, qui fuêre scripti in protocolo. textus optimus in constitutionibus illius regni libro primo, titul. 73. in ea l. quæ incipit Baiulos. Quod si contingat ad confectionem alicuius instrumenti publici rogatos fuisse duos tabelliones, an sufficiat vnius subscriptio tantùm altero scribente, quæstionis est, quā optimè tradit Nicolaus Boerius decis. 25. Præter hæc, quæ de traductione instrumenti ab ipso ꝓtocolo scripsimus, accidere solet, quòd petatur solennis ac publica traductio publici [*]instrumenti: nō ab ipso protocolo, sed ab ipsa scriptura originali, quę data fuit ab ipso primo tabellione, fitq́; hæc petitio, vt propter eius vetustatem, aliudue periculũ, similemue causam ab alio tabellione in nouum exemplar & Authenticum reducatur. Quod planè fieri potest, & iure permittitur, modò ea seruentur in hac traductione, quæ statim explicabimus. Primũ considerandum, quod requiritur iusta causa, vt fiat hæc exemplatio, tex. elegans in c. vlt. de fide instru. Secundò, hæc exemplatio non aliter fieri debet, quàm si fiat ex eo instrumento publico, quod probaret omninò, ac fidẽ faceret, essetq́; originale: sicuti constat in d. ca. vlt. quasi aliud dicendum sit in exemplo, etiam solenni: cùm exemplo exempli credendum non sit, etiam si solenniter traducatur. Bal. in l. in bonæ fidei. col. 3. C. de reb. cred. & iureiu. Cin. Alber. Bal. & Pau. in l. sancimus. C. de diuersis rescrip. Alex. cons. 138. nu. 4. lib. 1. Corneus cons. 24. colum. 4. lib. 4. Carol. Molinæ. in consuetud. Parisiensib. tit. 1. §. 5. num. 34. idemq́; apud Gallos seruari asseuerat Ioan. Rupel. lib. primo forensium institutionum. cap. 46. qui tamen scribit, quoties protocolum & originale, saltem iureiurando asserentis, probetur deperditum, posse authoritate iudicis traduci exemplar ab alio exemplari ritè & solenniter confecto, vt ei detur fides, quæ primo exemplari iure dari debet. Bartol. tamen in Auth. si quis in aliquo documento. 2. col. probare conatur, posse iuxta formam traditam in d. c. vlt. adsumi exemplũ ab alio exemplo solenniter exẽplato & traducto, fidemq́; ei adhibendā fore, quem sequuntur Card. & Felin. in dict. cap. Albericus. col. 2. de testib. Cu. cons. 158. Curt. Iunior in dict. Authen. si quis in aliquo. num. 41. qui tamen numer. 40. post ipsum Bart. fateri videtur Baldi opinionem communem esse, quàm aduersus Barto. Decius sequitur in d Authent. si quis in aliquo. num. 30. Verè tamen poterit procedere, & admitti opinio Bar. vbi traductio primi exempli facta fuit, seruata iuris forma, & inter eos qui vocati fuerunt ad eam traductionem & exemplationem. Etenim inter eosdem, & contra eos, cum quibus, eisue legitimè citatis, primũ instrumentum solenniter fuit exemplatum, & contra eorum hæredes, poterit hoc primũ exemplum authore iudice exemplari, vocatis, & inuitis ipsismet, eorũue hæredibus: nisi aliquā habeant iustam causam contradicendi. Nam primum exemplum solenniter exemplatum, quo ad eos, qui vocati legitimè fuerint, Authenticum est, & vim habet originalis: atque ideo nihil impedit, quin ex iusta causa iterum traducatur authoritate iudicis, & exempletur, præsertim inter eos, & quo ad eos, qui præsentes fuêre, & consenserunt, aut non contradixerunt primæ traductioni, quod Bartol. sensisse videtur, & explicat eleganter Carolus Molinæ. in dict. §. 5. numer. 35. Tertiò exigitur ad solennem exemplationem vocatio, & citatio eorum, quorum interest: quod notant Innocent. & alij in dict. capitul. vltim. de fide instrum. Bald. in l. sancimus. C. de diuers. rescript. Bartol. & alij maximè Purpurat. & Curtius Iunior in dict. Authent. si quis in aliquo documento. Dec. consil. 36. Nicolaus Boeri. decisio. 37. latè Carolus Molinæ. in dict. §. 5. numer. 37. qui optimè hanc quæstionem de exemplatione instrumenti examinatà numero 33. Abb. item in capitul. 4. colum. 2. & ibi Felin. column. penultim. de fide instrument. idem Felin. post antiquiores in dict. capit. vltim. qua ratione fit, vt exemplum solenniter traductum, illis tantùm præiudicet, qui vocati fuêre ad hanc traductionem, & his, qui horum iura obtinuerint, secundum Innocent. [*]Abb. & Imol. in dict. capit. vltim. alijs autem non præiudicat, nec quoad eos fidem facit: quod præcitati authores notant, & iure probatur, ac defenditur à Carolo Molin. in dict. §. 5. num. 37. tametsi quandam præsumptionem inducat pro proferente adhuc contra illum, qui vocatus nō fuerit ad traductionem, quemadmodum de sententia inter alios lata diximus hoc libro capitul. 13. num. 4. ex Panormitan. in capit. penultim. quæst 3. de re iudicat. explicat diligenter ipse Carol. num. 38. qui hac in re multum defert iudicis arbitrio, & probat, hoc exemplum adeò præsumptionem tantùm facere, vt non faciat semiplenam probationem, nisi eo casu quo constaret, originale perditum fuisse, aut non extare penes ipsum producentem, nec potuisse ab eo reperiri præmissa diligenti inquisitione. Etenim in hac specie probationem semiplenam facit exemplum solenniter transcriptum, contra eum, qui vocatus non fuit ad istam exemplationem: siquidem habet hoc exemplum testimonium Authenticum publicæ personæ, attestantis diligenter vidisse ac discussisse originale Authenticum integrum, non viciatum talis tenoris, prout in exemplo describitur: quod testimonium procedit à tabellione, qui testis publicus est: & ideo semiplenam probationem facit. Hanc sanè conclusionem optimè tradit ipse Carol. in d. nu. 38. & nu. 40. Nam quod Bar. scribit in l. admonendi. ff. de iureiur. num. 32. ex mente gl. in l. sicut iniquũ. C. de fide inst. & in l. 2. ff. eo. scilicet, exemplũ à tabellione absq; alia solennitate traductum, facere semiplenā probationem, si qui profert illud, dixerit, originale fuisse perditum: quod & Fel. sequitur, in d. c. vl. col. vlt. non est ita planè admittendum: Oportet equidem, quod iudex magna cum animaduersione omnium circunstantiarum, rem istam expendat: sicuti deducitur ex his, quæ tractantur ab Alb. & Ias. in d. Auth. si quis in aliquo. 1. & 3. col. & post eos, à doctissimo Carolo in d. §. 5. nu. 53. atq; ita erit in praxi opinio Bart. examinanda, nō sanè vt ab eo traditur, sed multis instrumẽti, sigilli & tabellionis qualitatibus expensis à iudice, qui diligẽter obseruabit, an iuramento, vel testib. possit ꝓbari, aut sit ꝓbata originalis scripturę amissio, extinctione. Quib. adijcienda sunt quæ notat Fel. in c. sicut. 12. colum. de re iudicat. Poterit tamen exemplatio instrumenti originalis fieri absq; autoritate iudicis, à solo tabellione, consensu partiũ, vt ipsis tantùm, vel eius successoribus præiudicet. Bart. communiter receptus in d. Auth. si quis in aliquo documento. co. 1. modò partes consentiant expressè, vel tacitè exemplo iam transcripto, & traducto tanquam conformi cum originali, & veræ traductioni, ex mente Bar. in d. Auth. si quis in aliquo documento, & ibidem Aret. atq; Imol. in d. c. vlt. Caroli Molinæi in d. §. 5. nu. 56. Nam dum Bart. & Dec. requirunt in hac specie cōsensum expressum: Imola & Aret. tenent, sufficere tacitum: est intelligenda eorũ controuersia, vt non sufficiat consensus simplici exemplationi: sed sit necessaria tacita, vel expressa approbatio exempli iam traducti, tanquam veri, & concordis cum originali, quod ipse Carolus notat. Quandoq; tamen exemplo fides adhibetur, nondum viso protocolo, nec originali, tunc videlicet, quando exemplum reperitur inter acta iudicij, & processus, traductum ab ipso originali [*]apud iudicem producto, per ipsummet causæ notarium, ad integrum originalis tenorem. Sic etenim visum est Angelo & Alexand. in dict. Auth. Si quis in aliquo documento. & Iacobino in l. 2. ff. de fide instrum. quod verum est, vbi ex mandato iudicis, eiusq́; authoritate parte ad hoc vocata, fuerit exemplũ illud traductum ex originali. Abb. & Dec. col. penult. in capitul. quoniam contra. de probation Felin. ibi nume. 50. idem Fel. in capitul. cùm in iure. de off. deleg. numer. 6. ex quibus mihi videtur hæc opinio Communis, quæ probatur in pragmatica. 42. capitul. 7. ex constitutionibus pragmaticis Regum Catholicorum. Satis tamen erit, quòd iudex ad petitionem producentis iubeat notario dare producenti originale instrumentum, facta prius eius exemplatione: modò hæc petitio, vel iussio iudicis sit cognita parti aduersæ, quæ non contradixerit. Quemadmodum deducitur ex mente Doctorũ, quorum modò memini. Atq; ita in hoc Granatensi prætorio sæpissimè fit, cùm aliquod originale instrumentum profertur in iudicium. Nam petitur statim à producente, dariq́; solet vocato aduersario eoue citato: manente tamen apud notariũ exemplo eiusdẽ scripturæ. Quod eleganter explicat Guido Papæ quæstione 471. Sed & propter antiquitatem fides adhibetur exemplo, licet non constet in eius exemplatione illa fuisse seruata, quæ iure exiguntur ad solennitatem exempli: sicuti tenent Hostien. Ioan. Andræ. Antonin. Imola, & Felin. dicens, hanc opinionem Communem esse in capitul. Albericus. de testib. col. vl. Doct. in d. Auth. si quis in aliquo documento. pręsertim Ias. col. 3. & Dec. fallẽtia 7. idẽ Dec. cons. 36. col. 2. & in cons. 445. col. 3 Guido Papæ. q. 118. & q. 404. Iason in l. 2. nume. 5. C. de testament. idem consil. 114. colum. 3. lib. 1. Florian. in l. 2. ff. de fide instrument. Cuman. consil. 158. col. 2. Aret. cons. 39. col. pen. latè, & optimè Aymon in tracta. de antiquita. tempo. 4. parte. capit. vidimus in genere. numer. 12. Carolus Molinæ. in consuet. Parisiens. titu. 1. §. 5. num. 59. quibus accedit ea ratio, qua constat. In antiquis propter difficultatem probationis, sufficere leuiores probationes, nec necessariò exigi plenas. l. penul. ff. de probatio. cap. cùm causam. eod. titu. cap. veniens. in 1. de testib. vbi tradunt omnes, & Socin. consil. 187. col. 6. versic. secunda ratio. lib. 2. Dec. cons. 42. num. 2. Alex. cons. 12. lib. 1. Bald. in Authen. quas actiones. col. vlt. C. de sacros. & in probatione nobilitas, quam nos Hispani dicimus Hidalguiam. Est idem egregia cōstitutione decisum in pragmaticis Anno M. CCCCXCII. § perosi el Abuelo. Vnde & in exemplaribus instrumentis antiquis admittenda videtur opinio Communis, quam etiam sequitur Paulus Paris. consil. 04. nu. 43. lib. 1. alijq́; plures, quorum ipse, & paulò antè citati meminêre. Cæterùm, quia hac in quęstione pleriq; dubitant & controuertunt, quantum temporis requiratur ad constituendam hanc antiquitatem: & quæ solennitates possint tempore præsumi ad authoritatem instrumenti exemplaris, conabimur plures distinguere casus, ad faciliorem huiusce controuersiæ intellectum. Primus etiam constituitur, quoties reperitur exemplum antiquum, non tamen constat, an fuerit tabellio, qui id ex originali traduxit, nec constant aliæ solennitates, nec denunciatur in ipso exemplo, quòd fuerit tabellio qui scripsit. Et profectò non video, quòd in hoc casu sit admittenda Communis opinio: nec est adhibenda huic exemplo fides: antiquitas equidẽ potest coadiuuare eam probationem, quæ aliqua est, non tamen inducere de nouo in totũ probationem, quæ nulla est. Quod notant Corneus cons. 19. col. vlt. lib. 2. Dec. cons. 36. num. 8. quamuis faciat hoc exemplũ aliquā præsumptionẽ ex loco scilicet, vbi repertũ est, ex multis alijs circumstantijs. Quod ipse colligo ex his quæ Doctores hac in re tradidêre, & Carolus Molin. in d. §. 5. num. 59. Secundus casus contingit iuxta præcedẽtem, vbi in eo exemplo enunciatur, esse tabellionẽ eũ, qui scripsit. Et tunc est videndũ, an præsumatur titulus tabellionis, & quòd verè fuerit tabellio propter antiquitatem. Quam quæstionem latè tractat Aymon in d. tract. de antiquitate temporis. cap. vidimus. in 3. totius operis parte. Nam vbi cum antiquitate temporis, simul adessent alia adminicula: nempe Communis opinio, & fama tabellionatus: dubio procul sufficeret hoc ad præsumendum tabellionatum. Quemadmodum constat ex traditis latè per Aymonem ibi. Præsertim quia & sola communis fama tabellionatus, etiam absque temporis antiquitate, sufficit ad inducendam istam præsumptionem: sicuti probauimus hoc libr. c. 19. nu. 9. & quamuis Aymon censeat, Innocent. in c. veniens. de verb. signif. quem frequentissimè alij ex nostris secuti sunt, exigere simul ad hanc præsumptionem communẽ famam cum temporis antiquitate, Ego tamen ex ipsius Innocẽtij verbis opinor, sufficere in hac specie temporis centum annorum antiquitatem, vt præsumatur qui confecit scripturam tabellio ex simplici enunciatione. Idẽ notat Bal. in Auth. quas actiones. col. vl. C. de sacros. eccl. Ias. in l. Barbarius. 3. lim. ff. de of. pręt. Alex. consil. 101. col. 3. lib. 7. Soc. cons. 187. colu. 4. lib. 2. & pleriq; alij, quorum opinio Communis est, vt fatetur Aymon in d. c. vidimus. eandẽ opinionem tenet Matth. Afflict. in decis. Neapol. 245. & 251. Dec. in d. cons. 36. & in c. 1. de fide instru. col. 6. vers. quidquid tamẽ sit. Eritq́; isthæc opinio admittenda, cautè tamen, cum nulla subsit suspicio falsitatis, doli, aut corruptionis. Quin & hac ratione diligẽter obseruata, opinor ipse, sufficere ad hanc præsumptionem, arbitrio discreti iudicis, minorem antiquitatem, quam ea quæ sit centum annorum: scilicet, vt sufficiant octuaginta, vel septuaginta anni: cuius equidẽ temporis difficilima est probatio tabellionatus ex titulo, vel Communi opinione, & fama: quod arbitrarium erit, vt probat Carol. Molin. in d. §. 5. num. 64. Tertius casus tunc proponi poterit, cùm reperitur exemplũ antiquum, transscriptum à notario & tabellione notæ fidei, absq; vlla tamẽ solennitate, & eius enũciatione. Et profectò hoc exemplũ propter antiquitatem non facit plenam fidẽ. Præsumptio etenim, quæ oritur propter antiquitatẽ, tollitur per ipsum exemplũ, quod exhibetur, in quo apparet, illa requisita non interuenisse: quod in specie adnotârunt Paul. Castr. cons. 81. col. 3. lib. 2. incipit, in causa, quæ vertitur. & cons. 202. col. 2. lib. 1. Alex. consil. 1. col. penul. lib. 4. Guido Papæ in q. 118. Dec. apertissimè in d. Auth. si quis in aliquo documento. Fallentia 7. & cons. 445. num. 68. Ias. in l. 1. col. 5. vers. quinto limita. & ibi Dec. nu. 7. C. qui admitti. Matth. Afflict. in decisione Neap. 107. quos sequitur Carolus Molin. in d. §. 5. nume. 61. & sequenti. Verum quia Franciscus Are. cons. 36. col. vlt. tenet Contrarium, & eum sequitur Aymon in d. c. vidimus. nu. 18. scribens, huic exemplo propter antiquitatem adhibendam esse integram fidem: & præsumendum esse, omnia solenniter acta fuisse: respondendum erit, huic exemplo absq; dubio dandam esse fidem, quo ad semiplenam probationem: quod fatetur Carolus Molin. in d. §. 5. nu. 62. Quin & plena fides huic exemplo dabitur, vbi fuerit ab eius confectione & traductione lapsum tempus triginta annorum, cum vsu & possessione illius iuris, quod in eo cōtinetur: quemadmodum Aymon obseruauit in d. numer. 18. cui suffragatur text. in capit. peruenit. de empt. cuius meminêre plures, maximè Imola ibi col. 4. Felin. in c. sicut. de re iudicat. num. 30. idem Felin. in capitul. Albericus. de testib. colum. 2. & in capitul. illud. numer. 6. de præsumptio. Alciatus de præsumpt. reg. 3. præsumpt. 10. num. 7. Bald. in tractat. de præscript. 1. part. 3. partis princip. q. 10. Ripa in l. 1. ff. solut. matrim. numer. 104. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 80. colum. 2. Didacus à Segura in l. Imperator. ff. ad Trebel. num. 62. & seq. quorum ea est concors & Communis sententia, quòd vbi agitur de magno alterius præiudicio, præsumatur solennitas extrinseca ex antiquitate temporis triginta annorum, non minori: per text. in dicto cap. peruenit. ex quo palàm constat, cum antiquitate temporis simul ibidem contigisse possessionem, & vsum illius actus, de cuius solennitate tractatur. Quod si in hac specie, de qua disputamus, non contigerit quasi possessio, non sufficient triginta anni: imò erit necessaria antiquitas centum annorum, vt sine solennitatum renunciatione adhibeatur fides antiquo exemplo, transcripto ab eo tabellione, qui fuerit notæ fidei, & hoc sanè quo ad fidem plenam videtur intelligendũ secundum Aret. & Aymonem: tametsi videam, Contrarium à multis probari, atq; ideo existimem, posteriorem hanc sententiam Aretini cautè recipiendam fore in praxi, diligenter examinatis ipsius rei circumstantijs. Quartus subijcitur casus, vbi exemplum est antiquum, transcriptum à tabellione notæ fidei, & in eo enunciantur solennitates requisitæ à iure, vt quia ipse notarius refert, se hoc exemplum traduxisse mandato iudicis, parte vocata, & examinato diligenter instrumento originali: & in hac specie opinor omnium consensu receptum esse, quòd propter antiquitatẽ huic exemplo adhibenda sit plena, & integra fides. Cùm hæc verba enunciatiua sint propter se, & principaliter prolata in eo actu, in quo ex eius conditione verisimile est, enunciata interuenisse. Sic denique communem sententiam interpretatur Carol. Molin. in dicto §. 5. num. 61. argumento text. in capitu. bonæ memoriæ de elect. notat in specie Stephanus Bertrand. consil. 40. lib. 1. ex his. quæ traduntur à Bart. in l. admonendi. ff. de iureiur. nu. 30. & Bal. in l. emancipationes. C. de fide instrum. Curtius Senior cons. 76. col. 2. Dec. cons. 375. Sed in hoc quarto casu ipse non exigerem necessariò antiquitatem centum annorũ, nec septuaginta, nec adhuc quinquaginta, imò liberè arbitrarer, sufficere antiquitatem quadraginta annorum ex eo, quòd à tabellione notæ fidei enunciantur solennia, quæ iure requisita sunt: quibus enunciationibus multum est credendum, secũdum omnes in l. cùm aliquis. C. de iure deliberand. in c. cùm causam. de proba. & in cap. Albericus. de testibus. Anton in cap. cùm dilectus. de succes. ab intest. & Iasonem in l. admonendi. numero 224. in repetitio. Quintus casus oportunè traditur, cùm antiquum exemplar reperitur, cui omnes solẽnitates deficiunt. Etenim dubiũ est, an propter antiquitatem temporis præsumantur omnia, quæ iure solennia sunt, interuenisse, & Philip. Corn. in consil. 304. col. 8 lib. 3. vers. quod & secundo videtur. idem in cons. 24. colum. 5. versicul. vidi etiam. lib. 4. eleganter scribit, non inesse tantam vim & potestatem antiquitati temporis, vt omnia prorsus, quæ iure solennia sunt. præsumantur in exemplatione interuenisse. Cuius opinio mihi admodum placet, planè intellecta, tametsi Aymon in d. c. vidimus. nume. 20. nō satis explicuerit Cornei sensum & opinionem, quæ ab eodem Corneo in hunc modum accipitur, vt exemplo antiquo fides adhibenda non sit, quoties non apparet authorem originalis tabellionem fuisse: nec item ipsum exempli traductorem: nec constat de citatione, nec de man dato iudicis, nec de alijs solennitatibus: quo quidem casu non video cur reprobari valeat Cornei sententia saltem quoad plenam fidem, item quo ad semiplenam: tametsi multum possit conducere exemplar hoc ad coadiuuandam arbitrio iudicis aliam probationem. Sextus casus à proximo, quo ad eius speciẽ, paululum deriuatur, quoties non est dubium de fide vtriusq; tabellionis: quia constat saltem Communi opinione, eos tabelliones fuisse, & tamen deficiunt aliæ solennitates requisitæ in d. c. vlt. de fide instrum. tunc sanè propter antiquitatem temporis non magis pręsumitur, aliquot solennitates exemplationi accessisse, quā omnes: & ideò præsumitur exemplum solenniter transcriptum fuisse. Nec est potior ratio pro præsumptione vnius, quàm pro præsumptione aliarum omnium solennitatum: quod in specie adnotauit Aymon Sauillianus in d. c. vidimus. num. 20. cuius opinio est intelligenda iuxta ea, quæ modò diximus in tertio & quarto casibus. Septimum deinde constituimus casum, vbi præter defectum aliarum omnium solennitatum, quæ præsumendæ sunt, secundum, tertium & quartum casum, deficit authoritas tabellionis, qui confecit originale: non enim constat, nec Communi opinione, nec fama, illum suisse tabellionem, nec id enũciatur in traductione huius exempli facta per tabellionem notæ fidei, & opinor non prod esse exemplum istud etiam ex antiquitate temporis ad plenā fidem, cùm deficiat authoritas, quæ potissima est ipsius originalis: nec præsumptio ita grauis inducenda est ex temporis antiquitate, vt cōstituamus eum tabellionem fuisse, qui ab alio tabellione minimè enũciatur talis. Non enim foret omissa ea enunciatio, si tabellioni traducenti constaret, vtcunque tabellionem fuisse, aut eo titulo subscripsisse illum, qui originale instrumentũ confecerit, quamuis non inficiabor, hoc exemplum probationi adminiculũ exhibere, quemadmodum diximus hac in quæstione versicul. primus. Octauò, suboritur & alia facti species, vbi in exemplo traducto absq; requisitis à iure enunciatur tabellio, qui originale instrumentum consecit, & traductio fit à tabellione notæ fidei. Etenim propter antiquitatem faciet hoc exemplum fidem, secundum ea, quæ tradidimus in secundo casu. Nonò, quoties exemplo deficiunt solennia, & præterea qui confecit originale, item qui traduxit exemplum, nō probatur tabellio, saltem Communi opinione & fama, sed sola nunciatione, maxima est suspicio authoritatis & fidei, atque ideo plena non dabitur huic exemplo fides, nisi ex antiquitate temporis centum annorum, aut ferè huic simili: cum tot defectus non sint sola temporis antiquitate supplendi: licet opiner, arbitrio iudicis, minoris temporis antiquitatem sufficere ad præsumptionem, vel probationem semiplenam. Quod iudex perpendere debet varijs ex circumstantijs: ex quibus erit examinandum, sitne tantùm tribuendum temporis antiquitati, vt tabellionis vtriusque authoritas ex sola enunciatione, ac deinde solennia iuris præsumantur in exemplatione interuenisse. Decimò, id liberè admonemus iudices, hac de re iudicaturos, præsumptionẽ scilicet istā, quæ ex antiquitate temporis oritur, diminui vel augeri ex eo, quòd omnia quę iure solennia sunt, exemplationi deficiant, vel aliquod eorum interuenerit, aliquod defecerit. Quod manifestum fit: quia fortior exigitur coniectura, vt plura, quàm vt pauciora, & faciliora præsumamus. Est & in hoc tractatu maximè adnotādum, quòd exemplar deductũ ab originali priuilegio au[*]thoritate solius iudicis, & notarij, fidem integram habet, vbi ex eo nullum præiudicium alicui fit in specie: quia non repuiritur alicuius citatio, secũdũ cōmunẽ in Auth. si quis in aliquo documento. C. de edendo. Regia tamẽ lex. 114. tit. 18. part. 3. exigit præter notarij autoritatem in exemplatione priuilegij sigillum Regis, vel alicuius domini inferioris, habentis publicam iurisdictionẽ. Solet autem in priuilegijs & illud contineri expressim, quod detur fides illius exemplari transcripto, authoritate tabellionis publici tantùm: quam equidem clausulam ipse cẽseo intelligendā esse absq; alicuius læsione graui. Nam vbi ex priuilegio damnum graue alteri fieret, profectò, vt exemplar eius admittendum sit, secundum iuris regulam, necessaria est iudicis authoritas, & citatio illius, cui in specie pręiudicat. Clausula siquidem prædicta in dubiũ vocatur, & adducitur nondum viso exempli originali, sed tātúm ipso exemplo transcripto absq; iuris solennitate. Poterit etenim in contrarium negari clausula illa, cùm de ea non aliter apparet, quàm ex instrumẽto exemplari, cuius est iuxta iuris Cōmunis sanctiones dubia fides & authoritas. Qua ratione consulerem, vt in exemplatione cuiuscunq; priuilegij interueniat iudicis authoritas, & tabellionis notæ fidei, ac vocetur is, cui in specie præiudicat. Quod si nulli fiat præiudiciũ in specie, nō erit alicuius vocatio necessaria, licet admodum vtilis sit ea citatio, quæ per edictum generaliter fiat. THEMA CAP. XXII. De fide & authoritate priuatæ scripturæ. SVMMARIA. -  1 Quo nam modo fiat à testibus recognitio priuatæ scripturæ? -  2 Chirographum plenè probat, quoties constat scriptum, vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius, contra quem producitur. -  3 Quot testes sint necessarij ad priuatam scripturam. -  4 Testium subscriptorum recognitio an sufficiat ad probationem priuatæ scripturæ? -  5 Priuata scriptura quo ad hypothecariam, an sit publico instrumento posteriori præferenda? -  6 Priuata scriptura quando semiplenè probet? -  7 Epistola recognita probat: & quid si non fuerit recognita? -  8 Libri rationum, quam probationem faciant? -  9 Sigillum publicum vel priuatum quando probet. CAPVT XXII. QVanuis publico instrumẽto fides sit omninò adhibẽda, etiam mortuo tabellione, qui illud confecerit, ac mortuis testib. qui illius cōfectioni præsentes fuerint. ca. vlt. & pen. de fide instr. notat Dec. per text. ibi in c. 2. eo. tit. col. 1. regia l. 55. tit. 18. par. 3. scriptura tamen priuata non probat, nec fidem facit l. instrumenta. l. rationes. l. exẽplo. C. de prob. Authen. si quis. C. qui potiores in pig. habe. Auth. de instru. caut. & fide. §. verò quisquam. collat. 6. tex. singu. in d. c. 2. Ad cuius quæstionis, & tractatus veram diffinitionẽ prænotandũ est, sufficientem fore probationẽ, vbi scriptura priua[*]ta producitur, si testes etiam duo, etiam nō subscripti deposuerint de tenore priuatæ scripturæ, ac de contentis in ea asserentes, eam rem gestam fuisse, ac contigisse eo pacto, quo scriptura ipsa enarrat. Hoc etenim ipsum est, rẽ gestam probari ordinaria probatiōe, ac legitima per testes, quemadmodũ præmittunt Abb. 2. col. Imo. & omnes in d. c. 2. arg. l. in exercendis. C. de fide instru. notat Bar. in Auth. & si cōtractus. C. de fide instru. cuius verba multùm commendat Baptista de S. Seueri. in l. admonendi. conclusi. 10. ff. de iureiurand. Fol. 7. Quandoq; tamen testes nō deponunt de cōtentis in scriptura, sed quod viderint illā scriptam, vel subscriptā à partib. aut ab eo, contra quẽ producitur: & hæc est propria testiũ recognitio, de qua statim multa dicturi sumus: probaturq́; ex glo. & Bart. in d. Auth. & si contractus. Alex. consil. 123. nu. 5. lib. 1. & consi. 181. libr. 2. & consi. 76. lib. 3. col. 1. Hippo. in rub. C. de probationi. nu. 299. Non enim est satis testes vtcunq; legitimos dicere, se certò scire, illā esse scripturam manu Titij scriptam, nisi dixerint, hoc scire, quia viderunt illam per Titium scribi, quod ex mente eorundẽ authorum cōstat, & Socin consi. 274. col. 10. lib. 2. Alex. consi. 150. lib. 5. col. 5. Aret. cōsi. 64. Paulo Parisi. consi. 55. nu. 13. lib. 4. Ripa in d. l. admonendi. nu. 104. idẽ probat regia l. 110. titu 18. parte 3. Primùm igitur vnica sit de chirographo in hunc modum concepta conclusio. Priuata scriptura, quæ chirographum est, fidem plenam facit, si probetur, eam ab eo contra quem producitur, scriptam aut subscriptam fuisse. Probatur hæc [*]conclusio in l. scripturas. C. qui potio. in pign. habeantur. idem notat glo. communiter recepta in d. c. 2. quæ sensit idem esse, quoties scriptura priuata scripta sit ab aliquo extraneo, mādato tamen illius, qui per eam obligatur, licet ipse non subscripserit: quod tenent Imol. nu. 8. & Felin. num. 5. in dicto c. 2. hoc ipsum intelligentes, verum esse, quando testes deponererent, ac testificarentur, chirograhum aut scripturam illam priuatam scriptam fuisse à Sempronio mandato Titij testibus ipsis præsentibus. Idem notat Roman. consil. 204. & probatur lege regia 114. & 118. aliàs 119. titulo 18. parte 3. Roman. tamen. & Imola, ac Felin. exigunt in hoc casu, quod testes subscripserint dicentes, & scripto asseuerantes, illam scripturam fuisse à Sempronio scriptam mandato Titij. Idem tradit Ripa in d. l. admonendi. nu. 105. scribit verò ipse, tunc adhuc exigi cōparationẽ literarum ipsius Sempronij scribentis, aut qui illam scripsit, cuius opinio in hoc aduersatur Imol. in dicto nume. 8. & Ioann. Baptistæ à Sancto Seuerino in dict. l. admonendi. conclusio. 17. & 18. qui expressim voluêre, scripturam istā priuatam modò, & authoritate prædicta comprobatam, fidem plenam facere absque alia literarum comparatione: quemadmodum & ipsa gloss. sensit in dict. cap. 2. atque ita regia lex erit intelligenda secundum ea, quæ ab Imola, Roma. & Fel. traduntur, & inferius examinantur. versi. 4. Probatur verò, priuatam scripturam ab eo, contra quem producitur, scriptam fuisse, vel subscriptam, per eius propriam confessionem, & recognitionem. d. l. scripturas. part. 1. l. Publia. ff. depositi. l. cúm de indebito. ff. de proba. & lege regia 118. aut 119. ti. 18. part. 3. quemadmodũ ipse latiùs tradidi in lib. 2. varia. reso. c. 11. nu. 4. quæ hoc in loco non repeto, cùm eadem in his, quę publica fecerim, repetere minimè cōstituerim. Secundò hoc ipsum poterit constare, si testes subscripti, vel inscripti, aut qui præsentes fuerint dum scriptura conficiebatur, eandem recognouerint ea quidem recognitione, cuius paulò ante meminimus ex glo. & Bart. in dict. l. & si contractus. & deinde accesserit literarum cōparatio, quod omnes fatentur: Testium autẽ numerus requiritur ex tribus, qui testificentur, se vidisse illam scripturam scribi ab eo contra quem producitur, licet ab eo subscripta nō fuerit. text. in Authen. de instrument. cautela, & fide. §. si quis igitur. & di. l. scripturas. quandoque maior numerus requiritur, iuxta distinctionem traditam in l. vltim. & Authentic. ibi[*]dem addito. C. si certum petat. Nec requiritur, quod hi testes sint masculi: vt apparet in dicto §. si quis igitur. notant in specie Felin. in dicto cap. 2. de fide instrumen. 2. col. idem in ca. quoniam. 3. fallentia. de testib. Ripa, post Iasonem in dict. l. admonendi. nume. 104. Hic igitur secundus probationis modus erit satis expeditus: in quo conueniunt omnes, vt fatetur Ioānes Baptista in dicta l. admonendi. conclusione 4. regia verò lex. 118. titul. 18. parte 3. insinuat, duorum testimonium sufficere. ad cuius legis interpretationem est obseruādum, quod Spec. titul. de instru. editione. §. nunc dicendũ. scribit, iure canonico sufficere in priuata scriptura duos testes, quicquid sit de iure ciuili. Imò & idem esse iure ciuili probare conatur Alexā. in consi. 181. col. 2. lib. 2. nisi contractus excedat libram auri. l. vlt. C. si certum petat. Authen. de instr. cautel. & fide. §. si quis igitur. Quo in loco §. vltim. probatur alioqui sufficere duos testes. Nihilominus ipse video, nullam in hoc debere constitui differentiam inter ius canonicum, & ciuile: secundum Panor. & Fel. col. 2. in d. c. 2. de fide instrum. qui post alios ibidem. Bart. in d. l. scripturas. Baptista de S. Seuerino, Ripa, & Ias. nu. 88. indistinctè requirunt tres testes ad comprobationem priuatæ scripturæ, quoties non deponunt, nec testificantur de veritate contractus: sed quod illa scriptura fuerit per Titium scripta. horũ equidem opinio cōmunis est: quę tamen in d. §. si quis igitur. non probatur: cùm inibi tractetur de contractu excedente libram auri. Nec itẽ in d. l. scripturas. quia ea constitutio in alia est constituta specie, de qua paulò postacturi sumus. Idcircò verior est opin. Alex. asseuerantis sufficere duos testes in cōtractu nō excedente librā auri. Regia verò lex eo amplior est, ꝙ in qualibet priuata scriptura cẽset, satis esse, ꝙ duo testes ad eius cōprobationem testificẽtur respondentes, eam scriptam fuisse ipsis præsentib. ab eo, contra quẽ producitur in iudiciũ, aut ab alio eius mandato, & accesserit literarũ cōparatio iuxta ea, quæ in hoc vers. secundo respondimus. Tertiò probatur, scripturā priuatam, quæ subscriptionem habet obligati, subscriptam fuisse ab eo, contra quẽ producitur testimonio trium testium eidẽ subscriptorũ, proprias subscriptiones recognoscentium, qui testificantur, illā ab [*]eo subscriptam fuisse: nec in hoc casu requiritur cōparatio literarũ, cũ habeat subscriptionẽ partis, & testium: sicuti notant Bart. in d. l. admonendi. cōmuniter ibi receptus: & in d. ca. 2. de fide instr. text. optimus in d. l. scripturas. & in Auth. de instr. caut. & fide. §. si quis igitur. & seq. Sic neq; in hac specie sufficit sola comparatio literarũ, secundũ Abb. nu. 5. Imol. nu. 10. Fel. col. 2. Dec. 3. in d. c. 2. Alex. in d. l. admonen. nu. 31. quod ratione probatur: quia constat idem esse, quod scriptura priuata, alterius scripta manu, subscripta sit à Sempronio, contra quem producitur, vel sit eiusdem Sempronij manu scripta, licet ab eo subscripta non sit. text. in d. l. scripturas. in parte prima l. cùm antiquitas. §. cùm aũt. C. de test. notat Bar. in l. cũ tabernam. §. idẽ quæsijt. ff. de pig. Rō. cōsi. 303. Fel. in d. c. 2. nu. 7. Regia l. 31. tit. 13. par. 5. sola verò cōparatio nō sufficit, qñ chirographũ est scriptũ ab eo, cōtra quẽ ꝓducitur propria manu, & subscriptũ à testib. Auth. de instru. caut. & fide. §. sed si quis. Igitur nec erit sufficiens in p̃senti casu, qñ fuit subscriptũ à partib. simul & à testib. atq; ita ipse verā esse censeo Abb. & aliorũ sententiā: tametsi contrariũ teneāt Ant. in d. c. 2. & Bart. in l. at si contractus. C. de fide instr. Quartò comprobatur authoritas & fides priuatę scripturę, scriptę ab eo, contra quẽ producitur, nō tamẽ ab eodẽ, sed à trib. testib. subscriptæ, ꝑ eorundẽ testiũ recognitionẽ, & simul literarũ cōparationẽ. Bart. in d. l. admonẽd. nu. 26. Abb. 3. col. Fel. 1. Dec. 2. in d. c. 2. Rip. in d. l. admonen. nu. 10. scribens, hoc ipsum tenere gl. Bar. & Cōmunẽ in d. Auth. at si cōtractus. probat idem gl. in d. §. si quis igitur. cui tandem opin. maximè refragatur tex. in d. §. sed & si quis. dum ibi respondetur, satis esse ad probationẽ huius scripturę, ꝙ testes proprias subscriptiones recognouerint, & eis testimoniũ exhibuerint. Quāobrem licet in hac specie nō sufficeret sola literarũ comparatio, ad probationem huius priuatæ scripturæ: sufficit tamẽ trium testiũ subscriptorum recognitio: & ideò aduersus Bar. opin. est authoritas gl. in d. c. 2. Io. And. Host. & Imo. ibi nu. 7. eiusdem Imo. & Roma. in l. nuda ratio. ff. de don. Rom. Alex. nu. 31. Curtij Iunio. nu. 35. Iaso in rep. nu. 88. in d. l. admonend. qui fatetur, hanc opin. Cōmunem esse, quam & Alexā. sequitur in consi. 181. colu. 1. & 2. lib. 2. idem consi. 239. nu. 6. quæ quidem opinio fortiori ratione procedit iure regio ex d. l. 119. titu. 18. part. 3. nec pro Bart. vrget aliqua congrua ratio in hoc casu, in quo testes ipsi subscripserũt, nec possunt falli in propriarũ subscriptionũ recognitione. Scio tamen receptam fuisse à plerisq; Bar. opi. à qua non esse recedendum in iudicando asserunt Aret. cōsi. 66. & Soc. consi. 274. lib. 2. col. 9. atq; ideò existimarẽ, posse procedere sententiā eiusdẽ Bar. vbi testes nō fuêre subscripti, hoc etenim casu sola ipsorũ testiũ recognitio non est sufficiens absq; comparatione, nec probat, etiamsi à parte sit scriptura subscripta. Nam sicut possunt falli testes in scriptura, ita & in subscriptione. Quod constat in d. §. sed & si quis, vbi requiritur subscriptio testiũ recognoscentiũ, vel testimoniũ aliorum, qui de tenore rei gestæ testificentur, id est, ita compositā fuisse scripturam. Deniq; in hoc sensu, & in hoc casu, quem de testib. non subscriptis exposui, opinor ipse Bart. opin. intelligendam fore, quem ad. intellexêre optimè Corneus in cōs. 58. fol. 2. li. 3. Cur. Iun. in d. l. admonendi. nu. 35. ver. tertius casus, qui asserit, Bar. optimè loqui secundũ hunc sensum, & ab omnibus probari, quanuis qui Bart. opinionem secuti sunt, quiq́; ipsam reprobârunt, ni fallor ipse, non satis distinxerint prædictos duos casus, ad defensionem Bart. siquidem qui ab eo discessêre, etiam in hoc secũdo ac posteriori, casu ipsius conclusionem falsam esse opinantur. Etenim Baptista de S. Seuer. in d. l. admonendi. conclu. 9. qui Bart. sequitur in hoc vltimo casu, citat Roma. Imo. & alios à Barto. in eadẽ specie discedentes: quibus ad amussim expensis arbitror in priori exemplo, & casu, facilimũ esse improbare Barto. opinionem. Quia data subscriptione testium, parum refert, priuatā scripturam ab eo, contra quẽ producitur, scriptam vel subscriptam esse: nisi ꝙ ex subscriptione maior præsumptio oritur: secundũ Abb. in d. c. 2. versi. secundus casus. At in posteriori casu veram esse censeo Barto. sententiam: possunt etenim testes frequenter decipi in recognitione scripturæ priuatæ, per alium non per ipsos subscriptæ aut scriptæ ipsis præsentibus: sicuti Bart. admonet in d. Auth. at si contractus. & in d. l. scripturas. C. qui pot. in pign. habe. Hæc verò, quæ hactenus tradidimus, obtinent in actione personali, vel vbi agitur contra ipsum in priuata scriptura contentũ, aut eius successorem. Nam vbi agitur hypothecaria cōtra tertium possessorẽ, & adducitur priuata scriptura [*]habẽs priorem hypothecam, contra instrumẽtum publicum habens posteriorem: non præfertur agens ex priuata scriptura, etiamsi fuerit recognita per eũ, qui ex ea obligatur, nisi etiā simul recognita sit à trib. testib. qui eidem subscripserunt. Quemadmodum extat elegans decisio l. scripturas. C. qui pot. in pig. hab. cui cōuenit regia lex 31. tit. 13. part. 5. Quibus omninò sunt ex earundem cōstitutionũ mente, & sensu aliquot aptanda, quæ oportune subseruiũt huic tractatui. Primùm illud constat, exigi ab eadem lege tres testes masculos, ita quidem, vt non sufficiant fœminæ. Hoc etenim probatur in d. l. scripturas. ex qua idẽ adnotârũt Bal. ibi Dec. in d. c. 2. de fide instru. dicens, hanc opin. Communem esse, quam idem Dec. defendit in c. 3. col. 2. de testibus. idẽ Dec. & ibi Caro. Mol. in l. 2. ff. de reg. iu. num. 32. eandem sequuntur Cremensis singulari. 145. Hippo. singu. 611. Catellianus Cotta in memorabilibus dictio. mulier regulariter. Eādem opinionem fatetur Communem esse Andræ. Tiraquel. in legibus connubialib. l. 9. nu. 54. etiamsi ipse ac Fel. in d. c. 2. & in dicto cap. 3. post alios, quorũ meminêre, ab opinione Baldi conentur dissentire. Quibus ipse responderem, communem sententiam admittendam fore tantùm in casu & specie dictę l. scripturas. in 2. parte. Secundò requiritur ab eadem constitutione subscriptio partis præter subscriptionem testium: secundũ Soc. in consi. 274. lib. 2. col. 10. & Anto. Fanensem in tract. de pignor. 5. par. 2. membro. nu. 47. qua in re considerans priorem illius legis partem opinor satis esse, quòd scriptura sit à partib. subscripta, vel scripta: aut ab alio, mādato tamẽ illius, qui ex ea obligatur. Quod cōstat ex his, quæ paulò ante explicuimus. Etiāsi Socin. & Fanensis non satis explicent difficultatem istam. Tertiò necessarium erit, quòd tres testes eidem scripturæ priuatæ subscripti recognouerint proprias subscriptiones. Bald. in d. l. scripturas. Socinus in d. consil. 274. column. 10. Antoninus Fanensis in dict. membro 2. nume. 47. quibus suffragatur, quòd si in actione personali, & vbi per scripturam priuatam non fit præiudicium instrumento publico, hoc requiritur secundum præmissam distinctionem, multò magis idem erit necessarium, vbi per priuatam scripturam præiudicatur publico instrumento, Atque ita vera videtur interpretatio Bald. licet Paul. Castren. in consil. 134. incipi. in causa ser. Ludouic. libr. 1. teneat hanc trium testium subscriptorum recognitionem non esse necessariam: quia dict. l. scripturas. in 2. parte etiam præmittit, scripturam priuatam esse recognitam à parte: & statuit, quòd licet absque alijs adminiculis tunc contra recognoscentem probaret: non tamen probat contra tertium habentem ius hypothecæ ex publico instrumento, nisi priuata scriptura habeat trium testium subscriptionẽ: eorundemq́; virorũ. Quasi differat in hoc hypothecaria ab actione personali. Eundẽ intellectũ sequitur idem Paul. in l. comparationes. C. de fide instr. nu. 3. qui itidẽ in d. consi. 134. in prin. asserit, hypothecam priorem duob. tantũ testib. probatam, præferri posteriori. Quod non est satis expeditum, præsertim propter regiæ legis authoritatẽ: nam lex. 31. tit. 13. par. 5. expressim probat contrariũ. Et ideò inde maximũ deducitur argumentũ pro intellectu Bal. Soc. & Fanensis cōtra Paul. de Castr. à quo & ipse libenter dissentio, & opinor regiā constitutionem esse intelligendam, & interpretandam ex his, quæ hoc in loco adduximus ad intellectum d. l. scripturas. Poterit tamen hypotheca prior ex priuata scriptura probari, & admitti contra instrumentum publicum, vbi qui habet instrumẽtum publicum fatetur, priuatam illam scripturam confectam fuisse à parte tempore illo, cuius scriptura meminit. Nec hoc potest dubium videri. Idem erit quoties priuata scriptura antè confectionem publici instrumenti fuerit lecta, recognita, & intellecta per tres testes in ea scriptos, etiamsi subscripti non fuerint. Etenim in hoc casu priuata scriptura præfertur quo ad hypothecam instrumento publico, quemadmodum notant Bal. in consi. 198. lib. 1. 2. col. & Baptista. de S. Seuerino. in repet. d. l. admonendi. conclusione. 13. & 14. Hinc sanè constat, qua ratione distinguenda sit probatio priuatæ scripturę contra ipsum per eam obligatum, eiusuè successorem, ab illa probatione, quæ ratione prioris hypothecæ necessaria est aduersus tertium possessorem alicuius rei hypothecę suppositę. Et fortassis quispiam opinabitur nō temerè, satis esse ad posteriorẽ effectum, quòd priuata scriptura sit recognita per tres testes masculos eidẽ subscriptos, quāuis non sit à parte subscribente recognita: quasi d. l. scripturas. in 2. parti. non exigat partis subscribentis recognitionem, nos tamen paulò antè in versic. hæc verò. contrariũ respondimus asserentes, necessariam fore ipsius partis recognitionem, simul & trium testium masculorum, & eidem scripturæ subscriptorum. Quā interpretationem ex eo probamus, quòd secũdum Paul. de Cast. in d. l. comparationes. & in d. consi. 134. l. prædicta scriptura. in 2. par. præmittat priuatā scripturā fuisse recognitā à part. ac prætereà id ipsum cōprobamus: quia vbi nō agitur de præiudicio instrumenti publici, nec de præiudicio tertij, sed tantùm contra ipsum in eadem priuata scriptura obligatum, dubiũ est, & maximè controuersum, sit ne satis sufficiens probatio per recognitionem trium testium subscriptorum absq; comparatione literarum: sicuti hoc in capite tradidimus, vers. quarto cōprobatur. Ergò vbi agitur ex priuata scriptura cōtrà tertium habentem instrumentum publicum, dubiò procul non debet sufficere trium testium subscriptorum recognitio, etiāsi testes masculi sint, qua de re cẽseo maturius deliberandum fore. Cæterùm illud est in vniuersum obseruandũ in ea quæstione, qua quęritur de authoritate, ac fide priuatæ scripturæ, quòd priuata scriptura semiplenā probationẽ inducit, quoties adiuuatur comparatione literarũ[*] tantũ, vel testiũ non subscriptorum recognitione: atq; ita est intelligenda gl. in d. l. admonendi. quę asserit, priuatā scripturam inducere semiplenā probationẽ. Nam id verum est, vbi ea coadiuuatur aliquo auxilio cōparationis, vel recognitionis testiũ: secundũ Bar. ibi, nu. 26. Baptistam de S. Seuer. consi. 9. Abb. in d. c. 2. de fide instr. col. 3. & Fel. ibi col. 4. Quorum opinio quo ad semiplenam fidem & probationẽ Cōmunis est, teste Ripa ibi nu. 113. etenim licet Barto. & quidā alij existimauerint, quandoq; plenam probationẽ facere scripturā priuatam aliquo auxilio munitā arbitrio iudicis: contrariũ tamen tenent Imo. in d. c. 2. nu. 10. Ias. in d. l. admonendi. nu. 89. quod verius est. Quod si priuata scriptura, quæ chirographum dicitur, (nam hactenus de hac egimus) nullo munita sit adminiculo, licet non faciat probationem semiplenam, præsumptionem tamen inducit: cùm non sit verisimile, quemquam falsam confecisse scripturam, eaq́; vti. Ita visum est Bartol. in d. l. admonendi. num. 26. quem sequuntur ibi Alexand. colum. 10. Fulgosi. Paul. de Castr. & Ias. num. 89. post Alberic. 2. col. Item Anton. Imola & Abb. 3. colum. in d. c. 2. de fide instr. Quorum opinio cōmunis est, secundum Cur. Iuniorem in d. l. admonendi. num. 36. & Carolum Molin. in consue. Parisien. §. 5. nu. 11. qui plures huiusce opinion. authores adducit. Eius sane cōstat effectus potissimus ex eo, quod cæteris probationibus paribus ille obtinebit, qui præsumptionem in eius fauorem habet. gl. cōmuniter recepta in l. si duo patroni. in prin. ff. de iureiur. cui addo ipse Imo. in ca. 2. de in integrum restitutio. super glo. versi. in damnum. Hæc tamen opinio Bart. dubia videtur Curtio Iuni. in d. l. admonendi. numer. 36. & falsa Curtio Seniori ibidem folio 12. colum. 4. versi. ego solus. Carolo Molinæo in d. §. nu. 11. Decio in d. c. 2. nu. 8. & 9. authoritate text. illius, dum tractatur de scriptura priuata nullo communita adminiculo, respondet etenim Roma. Pontifex, hanc non habere robur alicuius firmitatis. Quamobrem mihi non admodum placet cōmunis sentẽtia. Hæc diximus de priuata scriptura, quæ chirographum appellatur, multisq́; alijs nominib. dicitur: nũc paucis agam de epistola, de libro rationum, ac de sigillo. De epistola illud sit absq; controuersia, quòd recognita per scribentem probat contra ipsum l. publica. ff. deposi. fatentur Panormitanus & omnes in d. c. 2. de fide instru. quod si negata fue[*]rit, tunc comparatione literarum facta diligenter iuxta l. comparationes. C. de fide instrum. probabit plenè. Nam in hac specie sola comparatio literarum facit plenam fidem: secundum Bar. in l. nuda ratio. ff. de dona. col. vlt. eundem in dict. l. admonend. nu. 30. cuius opinio cōmunis est, vt fatentur Felinus in d. cap. 2. num. 17. & Dec. numer. 16. Ripa in d. l. admonendi. nume. 132. & ibi Curt. Iunior. num. 41. quam & Alexā. sequitur in consi. 58. nu. 1. & consi. 114. libr. 7. idẽ asserit, eam veriorem esse in d. l. admonen. nu. 38. Mihi tamen hæc sententia non placet quo ad plenam probationem, & fidem: non enim video iuris canonici, vel ciuilis congruam authoritatem, nec vrgentem rationem, quib. hoc probari possit: idcircò potius contrariam opinionẽ admitterem, quam sequuntur Panor. in d. cap. 2. nu. 8. Iason. in d. l. admonendi. nu. 139. & Curt. Iunior nume. 41 eandem Panorm. sententiam sequitur Alex. in consil. 76. numero 8. lib. 3. quamobrem iudices admoneo, hac in re nō ita liberum eis superesse arbitrium: imò debere omninò cautè circunstātias perpendere, vt communẽ opi. sequantur. De literarum verò comparatione vltra Bart. in dict. l. admonendi. nu. 24. Alex. Iasonem alios ibi, Pau. de Castr. in d. l. comparationes. post Bald. & alios, lector poterit multa examinare ex his, quæ traduntur per Dec. consi. 615. Matth. de Afflict. decisio 181. Paul. Paris cons. 55. lib. 4. col. 2. Hipp. in rub. C. de probatio. nu. 297. Zasium libr. 2. singulari. respon. c. 25. quibus adde regias leges 117. 118. & 119. ti. 18. part. 3. De libro rationum receptum est, eum probare contra scribentem. l. quædam. §. nũmularios. ff. de edendo. vbi gl. Bart. & alij, idem Barto. & Doctor. in d. l. admonendi. nu. 27. Carolus Mo[*]linæ. in consuetudi. Parisi. titulo 1. §. 5. nume. 18. quod si dubitetur de scribẽte librum rationũ, ad comparationem acceditur, quæ sola in hoc casu fidem facit: quemadmodum Barto. communiter receptus opinatur in dicta l. admonẽdi. num. 29. Qua in re aduertere debet iudex, an hæc communis opinio sit seruanda: sicuti de epistola diximus: examinare siquidem debet negotij omnes circunstantias diligenter, de quo Alex. tractat in d. consi 76. nu. 8. li. 3. Pro verò scribente liber rationum non probat plenè l. rationes. & l. exemplo. C. de probat. glo. in dict. cap. 2. & in Clem. 1. §. primo, ver. rationum. de vsuris. quorum opinio communis est vt cōstat ex Barto. & alijs in d. l. admonendi. & Doctoribus in dicto cap. 2. & in d. §. primo, quandoq; tamen ex libro rationum deducitur probatio semiplena concurrentibus alijs adminiculis, quandoq; præsumptio quædam: quod iudex obseruare debet exactissimè, vt inde possit arbitrari, quid iure diffinire valeat. tex. optimus in dict. l. rationes. l. instrumenta. C. de probat. tradunt latè Bart. in dicta l. admonend. nu. 27. Iason. num. 111. in repet. Curti. Iunior. nu. 38. & Ripa ibi num. 114. Abb. Imola Felin. num. 21. Decius num. 17. in d. c. 2. de fide instrumen. Carolus Molinæ. in dicto §. 5. num. 18. quandoque tamen libro rationum datur plena fides pro ipso scribente, vbi hoc sit moribus, & consuetudine inductum ex causis certis ac iustis, ob vtilitatem publicam commerciorum Bald. & Salicet. in l. exemplo. C. de probationib. latè Deci. in cap. 1. num. 29. de probatio. argu. tex. in capitul. cùm dilectus. de fide instru. quæ quidem consuetudo non est temerè admittenda, sed tunc demũ, cùm aliquot ex causis ac circunstātijs iustificetur: & planè tunc adhuc manebit liberum iudicis arbitriũ, vt possit hac in cōtrouersia iure, & ęquitate quid iustum fit decernere: quod & post alios adnotauit Ioan. Oldendorpius in tracta. de actionib. classe prima. 8. actione. Sed sigillo extat tex. in dicto capitu. 2. qui expres[*]sim probat, scripturæ priuatæ fidem adhibendam fore, vbi illa sit munita sigilli authentici authoritate. Quo in loco glo. scribat, eam decisionem non procedere in sigillo priuato. Quia priuatum sigillum non magis operatur, quàm subscriptio priuata, quæ indiget recognitione Bart. Alberi. & alij per tex. ibi in l. si procuratorem. ff. de procurat. l. fideiussorib. §. pater. ff. de pignorib. imò ex Panor. & alijs in d. ca. 2. oportet probare, quòd sigillum fuerat appositum ex voluntate illius, qui dicitur sigillasse. Nam licet ipse Panormita. voluerit, quòd priuatum sigillum pręsumatur appositũ voluntate ipsius cuius est, & idem notauerit Bald. in l. 1. ff. quem admo. testam. aperi. & in dict. l. si procuratorẽ. 3. quæst. tamen vbi priuatus recognoscens proprium sigillum, negauerit fuisse id eius voluntate impressum, adhuc non videtur hæc suffi ciens, & plena probatio: authore Alberico in d. l. ad finem. & in dicta l. si procuratorem. 2. colum. argum. l. 1. §. sed ne furandi. C. de latina liber. tollen. & cap. tertio loco. de probatio. Nisi quis negaret sigillum illud esse proprium, & posteà conuictus diceret non fuisse impressum eius consensu: hoc etenim casu fidem faceret sigillum contra ipsum. arg. tex. in Auth. contra qui propriam. C. de non nume. pecu. quod Carolus Molinæ. notat in d. §. 5. nu. 12. qui censet, posse multis ex coniecturis pręsumi, sigillũ appositum fuisse volũtate & cōsensu illius, cuius est: præsertim cùm agitur de sigillo publico, & Authentico, quod solet publica authoritate tradi, & committi viro probo ac fide digno, vt ab eo diligentissimè custodiatur. & nomine committentis imprimatur: aut tandem in loco publico diligenter seruatur, vt ibi literæ sigillentur publica fide: posset tamen Abb. opinio quo ad sigillum, etiam priuatum obtinere, vt inde præsumptio quædam iudicis arbitrio vrgens adsumatur. Nec vbi constat de sigillo est necessaria subscriptio, nisi aliud consuetudine fuerit, vel legibus institutum: sicuti Felin. & Dec. tradidêre id dicto cap. tertio loco. colu. 1. quibus adde quæ notat Rebuffus in tract nominationum. quæst. 10. numer. 20. & Alexand. in l. quæ dotis. colum. vlt. ff. soluto matrimon. qui tenet eandem opinionem, quam Antoni. & Dec. in dicto capitu. tertio loco. tenuerunt, eam intelligentes, quoties agitur cōtra ipsum sigillantem. Nam alioqui præter sigillum necessaria est subscriptio notarij. secundum Speculat. titul. de instrumen. editione. §. instrumẽtum ergò publicum. Felin. in capitul. post cessionem. numer. 7. & 9. vbi vtranque conclusionem probat. notant Rebuffus in dicto numero 20. Guido Papæ. q. 175. & quæst. 481. & hæc est communis opinio Doctor. in dicto capit. post cessionem. & in dicto capitulo tertio loco. vbi est tex. pro Antonij, Decij & Alexand. conclusione. Quod sigillum dicatur Authenticum præter alia, quæ traduntur in dict. cap. 2. explicat Rebuffus super leges regias parte prima titul. de literis obligatorijs articul. 1. glo. 7. Speculat. titulo de procurato. §. Ratio autem formæ. versicu. item quòd non est sigillum. Bart. in dicta l. procuratorem. text. optimus in l. 114. tit. 18. part. 3. quibus adde gloss. Abb. Francum, & Dec. in c. significauit. de appellat. In hac regia Castellana Republica regium sigillum cancellario eius custodi committitur: est etenim in huius sigilli custodia maxima equidem authoritas. l. 13. tit. 18. part. 4. l. 1. titu. 8. lib. 2. ordina. quód & in regno Franciæ, atque in Neapolitano fit: vt constat ex Philippo Probo in scholijs ad Cosmam in pragmat. Sanctione. titulo vltimo verbo, duximus, & Matthæo decision. Neapol. 21. nume. 9. & decisio. 253. vbi probat, sigillum regium esse substantiam regiarum literarum: idem voluit Andræ. Isernia in c. 1. de prohi. feudi alienat. per Lotharium tex. optimus in l. Tribunus. §. vlt. ff. de testament. milita. THEMA CAP. XXIII. Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem à quo. -  2 Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. -  3 Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. -  4 Notorius defectus iuris-an impediat reuocationem attentatorum. -  5 Confeßio in ciuilibus & criminalibus an impediat appellationem? -  6 Appellatio an poßit tolli à principe, vel lege humana? & inibi de citatione, -  7 Attentata non reuocantur, quoties appellatio non habet effectum suspensionis. -  8 Appellatio, an admittatur à sententia lata in iudicio possessorio? -  9 Attentata non reuocantur, vbi appellatum est à sententia lata super agris communibus, iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. CAPVT XXIII. PON tantùm his iudicibus, qui appellationum cognitionibus præfecti sunt, sed & his, qui primo loco causarum controuersias diffinire debent, necessarius omninò est tractatus hic de attentatorum reuocatione, vt interim hac dictione vtar, illis sanè, vt iuxta iuris regulas iudicium inferiorum executionibus vel deferant, vel eorum temerarias innouationes propria interlocutione improbent. His verò vt compertum habeant, qu1a nam ratione appellatione pendente abstinere debeant ab executione rei per eos iudicatæ. Idcircò iure constitutissimum esse censemus, attentata pendente appellatione ante omnia esse reuocanda. l. ex illo. l. minimè. C. de appel. l. 1. C. de bono. possess. secundum tab. l. 1. nil nouari appel. penden. c. an sit. de appell. ca. bonæ memoriæ. de confir. vtili. vel inuti. l. sciendum. ff. de app. recipi. est etenim per appellationem suspensa iurisdictio iudicis, qui sententiam ꝓnunciauit. c. super eod. in 1. de appellat. c. vt debitus. ca. ad hæc. in 1. eodem titul. quibus con[*]stat quo ad illam causam, de qua pronunciatũ est, suspendi per appellationem iudicis pronũciantis iurisdictionem, & ideò iudex non potest appellatione pẽdente quicquam nouare. Nam si ab eo appellatio recepta est, interdicta est illi nouatio: quia recepta est appellatio, si verò non est recepta, itidẽ interdicitur, ne præiudicium fiat ei, quò ad deliberetur, an recipienda sit. text. insignis in d. l. 1. in princip. ff. nil nouari appel. pend. His accedit, quòd sententia per appellationem extinguitur, inspecto & considerato præsenti statu. l. 1. §. vlt. ff. ad Turp. & suspenditur, si futurum statum causæ, eiusq́; euentum consideremus. c. venientes. de iureiur. explicant optimè, gl. Ioan. And. Abb. Imol. & Doctor. ibi gloss. in d. §. vlt. Abb. 2. col. Bal. & alij in rub. de appel. Alexan. in l. 1. col. 1. ff. de re iud. Vnde non poterit interim sententia executioni mandari: præsertim, quia ea executio esset in offensam iudicis, ad quem prouocatũ est, & ipsius iudicij, atq; in damnũ & iniuriam appellantis, quemadmodum tradidêre Alex. in consil. 99. col. 3. lib. 5. Card. & Francus in cap. bonæ memoriæ. de appella. text. optimus de suspensione iurisdictionis iudicis, à quo appellatum est in l. 26. tit. 23. par. 3. quibus tandem fit, vt hęc sit iuris vtriusq; regula, qua probatur, attentata esse ante omnia reuocanda: cuius examen ad vtiliorem forensium quæstionum expeditionem, aliquot expositis interpretationibus subire constituimus, quò facilior sit huiusce tractatus cognitio. Prima igitur sit interpretatio, quod attentata pendente appellatione sint omninò reuocāda per ipsum iudicem, ad quem fuerit prouocatum, id etenim probat text. in c. non solum de app. in 6. secundum Ioan. And. & Communem ibi, quamuis & ipsemet iudex, à quo appellatum est, idem possit agere, etiamsi ipse attentauerit: quasi eius officium possit implorari ad ea reuocanda, quæ fuerint lite pendente innouata. text. in c. cum teneamur. de appell. vbi Præpo. & Dec. c. Sollicitudinem. eod. tit. quibus constat quod primo loco diximus, vbi nouatio nō fit ab eodem iudice, & si ab eodem iudice fiat. est text. elegans in c. venientes. de iureiuran. ad finem. Cuius ad hoc meminêre Francus & alij in d. c. venientes. Barbat. in c. vlt. col. 2. de libel. obla. tex. item ad idem in c. 2. de matr. contract. contra. interdict. eccle. iuncta glo. quam existimat singularem esse Panor. ibi, & Corsetus in singularibus verb. appella. num. 5. Nam vtraq; pars huius intellectus authoritatem habet à prædicta decisione. Idcircò in summa deducitur, iudicem, à quo appellatum est, posse reuocare, quæ ab eodem, vel à partibus nouata fuerint appellatione pendente. Secundò præscripta regula est ita intelligenda, vt prius omninò constet, appellationẽ intra decem dies temporeue legitimo propositam fuisse. text. est in d. c. non solum. vbi gl. & omnes. ad idem text. in c. Romana. §. si verò. de appel. in 6. notat Spec. tit. de appella. §. pen. vers. sed pone. & id adeò verum est, quòd non sufficit, hoc probari per confessionem partis aduersæ quo ad effectum reuocandi attentata: sicuti extat elegans Rotę responsio. 190. in nouis, quam sequitur Francus in d. c. non solùm. Tertia interpretatio in hunc modum colligitur, nam attentata reuocantur ante omnia, non solùm ea quæ fuerint attentata post appellationem propositam, sed & ea, quæ attentata sunt [*]ante ipsam appellationem, & post sententiam eo tempore, quod datur à iure ad appellandũ, & intra quod condemnatus appellare potest. quod probat text. insignis in d. c. non solùm. in parte prima, quem commendant Francus, & Doctor. ibi & esse incognitum iuris ciuilis professoribus testatur Ant. Corset. in singularibus verb. Appellatio. in princ. idem probat text. in l. & post. ff. de transact. gl. in l. ex iudiciorum. ff. de accusatio. verb. secuta. quam dixêre singul. Bald. in c. quærenti. de offic. deleg. Paulus Castrensis in l. eius qui. §. si cui. ff. de testam. idem in l. sequ. & scribit communiter receptam esse Alex. in l. 3. §. si seruus. ff. de acquir. poss. qua ratione constat intellectus ad text. in d. l. eius. §. vlt. & in l. qui à latronibus. ff. eod. tit. l. 15. titul. 1. part. 6. & omniũ, quibus damnati ad mortem testari prohibentur. Etenim vbi damnatus ad mortem appellatione pendente obierit, ac testamentum fecerit, valet sanè ipsum testamentum: quod expressim respondetur in d. l. qui à latronibus. §. vlt. & in d. l. 15. titu. 1. part. 6. Idem profectò erit, vbi damnatus ad mortem testamentum fecerit, & mortem obierit eo tempore, quo poterat appellare. Nam licet sententia ipso iure irroget infamiam, atq; statim operetur effectum executione legis absq; executione iudicis, & idcircò trahitur, si fuerit confirmata in ipsum tempus sententiæprioris, id verum est, quoties sententia viuo condemnato confirmatur, transitq; in rem iudicatam, & in his, quæ semel non fuêre sortita effectũ. Quasi secus sit dicendum, vbi cōdemnatus ante confirmationẽ sentẽtiæ mortem obierit, aut actus iam fuerit semel perfectus, effectumq́; habuerit: text. optimus iuncta gl. in l. furti. in princ. ff. de his qui notan. infam. quo in loco traditur de dicto testis, & testimonio eius, qui pendente appellatione testimonium dixerit: condemnatus tamen ex eo delicto, quod lata sententia infamiam inducit. idem notant Bald. & Fel. in c. super eo. de testib. idem Bald. in c. dilectæ. de except. quorum opinio Communis est secundum Alex. in l. 1. col. 2. ff. de re iud. cui adde quæ ipse scripsi in Epitome in quartum Decretalium. 2. parte. c. 8. §. 1. num. 7. Illud tamen obiter erit hoc in loco adnotandum, quòd in excommunicationis sententia dispar est huius conclusionis obseruatio: siquidem licet excommunicatio lata post appellationem sit nulla. capitu. per tuas. de sentent. excommu. lata tamen post sententiam intra tempus datum ad appellandum valet mero iure, ac ligat. gloss. celebris verbo appellatum. in cap. venerabilibus. §. Porrò. de sentent. excom. in 6. etiā si postea fuerit legitimo tempore appellatum. Quam opinionem sequuntur Doctor. ibi communi consensu contra Ioannem Monachum, vt fatentur Domi. col. vltim. & Francus col. 3. commendat Feli. in c. quoad consultationem. num. 26. de re iudicata. 15. col. ver. quinta conclusio. tradit non esse reuocandam executionem sententiæ, quæ facta fuerit intra decem dies datos ad appellandum, si postea non appelletur: licet non debeat sententia mandari executioni, donec omninò transierit in vim, & authoritatem rei iudicatæ, nempe lapso tempore, quo potuit secundum ius appellare: propriè siquidem dicitur sententia res iudicata, quando ab ea non potest appellari, quod gloss. notat communiter recepta in dict. cap. non solùm. verb. innouata. quam commendant, & sequuntur Abb. & iuniores col. 2. in rub. de re iudicat. Dec. in rub. de appella. col. 1. textus optimus in dict. cap. quoad consultationem. cuius ad hoc meminit Iason in l. 1. col. 3. ff. de re iudic. & id verum est irreuocabiliter: nam reuocabiliter etiam quandoq; dicitur impropriè res iudicata, sententia illa à qua appellari potest. l. litigatoribus. C. de appella. gloss. Bartol. Paul. & alij in l. 1. ff. de re iudi. id verò, quod de excommunicatione diximus, lata intra decem dies datos ad appellandum, etiam adnotauit gloss. verb. innouata. in dict. c. non solùm. & est Communis opinio, vt fatetur Domin. in consil. 99. col. 1. probatur etenim in d. cap. venerabilibus. §. Porrò. Quartò, hæc reuocatio attentatorum tunc demùm locum habet & fieri debet, cùm petita fuerit, priusquam in causa appellationis litis contestatio expressè, aut tacitè fiat super [*]principali apud iudicem superiorem: alioqui vbi super principali fuerit in appellationis causa vtrinq; facta litis contestatio absq; petitione reuocationis attentatorum, iudex superior agere debet, ac tractare de reuocatione, aut confirmatione sententiæ, non de reuocatione attentatorũ, etiamsi ea post hanc litis contestationem petatur. Huius opinionis author est Bald. in cons. 245. lib. 2. quem secuti sunt Iason, col. 3. & Vincentius Herculanus. col. 8. in l. 1. ff. de noui oper. nunciat. Guido Papæ. cons. 4. & cons. 124. col. 3. Vitalis in tracta. clausularum. titul. Nil nouari appellatione pendente. colu. 3. versicu. & caueat. Matth. Afflict. decis. Neapolita. 352. & decis. 98. quibus suffragatur Speculat. opinio in titu. de appellat. §. nouissimè. ad fin. quem refert & sequitur Bartol. in l. 1. ff. nil nouari appella. penden. Scribit etenim Speculator, cautè petendam esse reuocationem attentatorum: ita quidem vt non petatur simul cum reuocatione sententiæ. Nam si in eadem petitione litis contestatio fiat, non reuocantur ante omnia ipsa attentata, nisi dictum fuerit, pete ante omnia reuocari attentata. Qua ratione constat, Speculatorem eiusdem sententiæ esse, cuius Bald. authorem adduximus. Igitur quoties appellator dixerit sentẽtiam iniquam fuisse, & ea ex causa reuocandam fore, nec petierit attentata reuocari ante omnia, & aduersarius responderit sententiam fuisse iustè latam, ac confirmandam esse, & super hoc fiat conclusio causæ absque eo, quòd petatur, ante omnia reuocari attentata: non poterit postea eorum reuocatio peti, quasi iam sit litis contestatio facta super principali re. Huic etiam opinioni accedit, quod licet expoliatus ante omnia sit restituendus, tamen si super petitorio, & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi, ante omnia cum priuilegio causæ expoliationis. textus in cap. 1. de restitu. spoliat. quem Iason pro Baldo inducit in d. l. 1. Sed text. ille non probat, quod Iason ex eo deducit, essetq́; ea conclusio admodum dubia, ac denique falsa, cùm etiam lite contestata super petitorio principaliter, possit vsq; ad conclusionem in causa, qui egit petitorio, agere possessorio recuperandæ cum priuilegio prælationis causæ, vt ante omnia expoliatus restituatur. Probat ergo textus in dict. capit. 1. quod agens interdicto vnde vi, si consentiat reum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quòd discutiatur dominij, ac proprietatis causa: sicuti ex eo text. adnotauit Paulus Castren. in l. si de vi. ff. de iud. Dec. consil. 84. num. 2. Ripa in l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de acquiren. posses. nu. 165. & ibi Aret. col. 8. post alios. vnde manifestum fit, non probari opinionem Baldi in dict. cap. 1. Sed & pro Baldo considerandum est, quòd appellans eligendo viam ordinariam super iustificatione vel reuocatione sententiæ latæ, renunciare videtur reuocationi attentatorum, & eius petitioni, quemadmodum colligitur ex his, quæ tradit Bald. in l. 2. C. de execut. rei iudica. dum tractat de executione instrumenti guarentigij, atq; hæc sunt quæ Baldo suffragari videntur. Ex contrario tamen aduersus Baldum est elegans decisio Rotæ 57. & 185. in nouis, quæ palàm asserit posse peti reuocationẽ attentatorum, vsq; ad conclusionem in causa. Nam qui appellat & petit sententiam reuocari vt iniquam, non ex hoc renunciat iuri, quod appellationi adhæret, & quo sunt attentata reuocanda ante omnia: imò idipsum sensim, ac tacitè petit, quod nihil appellatione pendente nouetur. Quod non ita est in agente petitorio, qui missam facere videtur quæstionem possessionis, quę à proprietate distinguitur. dict §. nihil Commune. Eandem opinionem Rotæ probat Francus in dict. capitu. non solùm. citaturq́; ad idem Ioan. Monachus in c. cupientes. de electio. in 6. nu. 155. qui hoc tantùm adnotauit, quod reuocandũ sit quicquid appellatione pendente attentatum fuerit quacunq; parte litis, etiamsi post conclusionem in causa fiat ipsa nouatio: nec tamen cōcedit reuocationem attentatorũ ante litis cōtestationem posse peti, postquam in principali causa fuerit litis contestatio expressè vel tacitè præmissa. Nihilominus Ioan. Andr. Dom. Ancha. & alij in d. c. non solùm. dum aliquot rationibus vtuntur aduersus opinionem. Specu. itidem sentiunt, falsam esse sententiam Baldi. Asseuerant etenim, satis esse in eodem libello peti sententiæ latæ, & attentatorum reuocationem, nec esse impedimento litis contestationem, vt reuocentur attentata, cùm censeatur litis contestatio facta sine præiudicio reuocationis attentatorũ, quæ fuit petita, nec oportet in specie peti, quòd ante omnia reuocentur attentata: imò satis erit peti simpliciter reuocationẽ attentatorũ. Idem ferè voluerunt Raphael, & Ange. Aret. in l. 1. ff. nil nouari appell. pend. Salic. in l. 3. C. de appel. tenentes, posse simpliciter in eodem libello peti reuocationem sententiæ principalis, & attentatorum. Denique horum authorum mens eò tendit, vt litis contestatio super principali grauamine facta censeatur absq; præiudicio reuocationis attentatorum. Sic sanè opinor Rotæ sententiam iure veriorem esse. Nec vidi vnquam hac dere controuerti: nisi eo casu quo litis status proximam habet atq; expectat vltimam causæ diffinitionem: tunc etenim non inconuenit, omitti reuocationem attentatorum, eiusq́; tractatum, & cognitionem: cùm statim sit diffinitiua, & vltima sententia pronuncianda. Quintò hæc reuocatio attentatorum fieri debet, etiamsi appellanti obijciatur notorius defectus iuris in principali causa, etiā in causa, quæ super ecclesiastico beneficio tractatur. textus optimus in c. si constiterit. de accusa. cuius authoritate hanc opinionem probârunt Anton. [*]& Francus 7. differentia in c. bonæ memoriæ. de appell. idem Francus in c. ad decimas. de restit. spolia. in 6. 4. colum. Dec. in c. ex parte. in 2. de rescript. col. vlt. Vnde fortiori ratione idem erit respondendum in profanis rebus, & temporalibus: vt scribit Alexand. in consi. 99. lib. 5. nume. 9. vbi Carolus Molin. testatur, eius opinionem Communem esse. Quamobrem licet alioqui sit satis dubium, an agenti interdicto vnde vi, obstet notorius defectus iuris quoad proprietatem, & frequentius in eam sit itum sententiam, vt minimè fiat restitutio beneficij ecclesiastici propter notorium defectum tituli: & idem esse quoties agitur de restitutione alicuius rei temporalis & profanæ, modò in hoc casu simul cōstet. expoliantẽ dominũ esse: quod nos explicuimus in epitome ad quartũ Decretalium. 2. parte c. 7. §. 5. nu. 10. Tamen vbi agitur ad reuocationem attentatorũ, non obstant hi defectus eam petenti: quasi maioris sit priuilegij ac fauoris attentatorum reuocatio, quàm interdictum vnde vi. Sed vbi lis tractatur super ecclesiastico beneficio Contrarium placuit Rotæ 55. in nouis & eisdem decis. 14. & decis. 348. in antiquis, Oldrado consil. 1. Imolæ in d. c. bonæ memoriæ. col. 3. cum beneficium ecclesiasticum non possit possideri absq; Canonica collatione: sitq́; necessarium aliquo colore saltem canonici tituli possessionem iustificare: iuxta glos. illam celebratissimam in cler. vnic. de cau. poss. & proprie. cuius intellectum & examen satis in eius probatione varij tradidêre ibi Card. Imol. & Bonifa. Lanfran. in rubr. de cau. poss. col. 8. Abb. in capit. in literis. col. 5. de restitu. spo. glo. in pragmat. sanctio. titul. de pacificis possess. §. ordinarij. verb. inquirant. Rebuffus in tracta. de pacificis posses. num. 32. Aufreri. in capella Tolos. 15. Dec. in c. cùm causam. de probat. Selua, de beneficio. 1. parte. q. 7. colum. 4. Bellamera consil. 10. Rubeus cons. vl. colum. 2. Rota in nouis 408. & 421. Aymon consil. 93. Ludouic. Gomesi. in reg. de triennali poss. qu. 27. & q. 28. & in reg. de non iudicando iuxta formam supplica. q. 5. Gulielmus Cassadorus. decis. 4. & 8. de restit. spoliat. & decis. 3. eod. tit. Martinus Azpilcueta in ca. accepta. de restit. spol. oppo. 2. intell. 6. & oppo. 8. in princip. & oppo. 10. ex quibus plerique fatentur, opinionem gloss. Communem esse, præsertim gl. in pragmat. Sanct. Anto. Rube. & alij. Cui rationi facilimè quis respondebit, si obseruauerit hanc opinionem gl. non esse admittendam, vbi quis expoliatur lite pendente. Siquidẽ huic agenti ad restitutionem ex ea ratione, quod pendente lite nihil sit nouandũ, non poterit opponi defectus tituli colorati, vt vulgari dictione interim vtamur, etiamsi posset alioqui opponi iustè, notorius defectus proprietatis & iuris: quod notāt in specie Rota 14. in nouis. Aufrerius in d. dec. 15. idem in Clem. 1. de off. ordi. reg. 2. fallentia 24. ad finem. Rebuffus dict. tract. de pacificis poss. nu. 32. & in concordatis Galliæ. tit. de Annatis. verb. possessionem. & Martinus Azpilcueta in dict. 2. oppo. 6. intellectu. inducens ad hoc rationem tex. in c. cùm venissent. de institut. Ex quo illud etiam conatur probare, quòd vbi agitur ad reuocationem attentatorum, & vt nihil pendente lite nouetur, non potest obijci abiuratio spontanea beneficij ecclesiastici. Sed in eo capite potius agitur, vt lite pendente nihil nouetur, quam de reuocatione attentatorum. Nec constabat ibidem notorius defectus proprietatis: vt idem egregius Doctor admonuit, & nihilominus ipse verum esse opinor, non posse opponi defectum tituli colorati agenti ad reuocationem attentatorum, etiamsi expeditũ foret, posse aduersus eum opponi notoriũ defectum proprietatis. Qua ratione fit, vt non omninò huic quæstioni quam tractamus conueniat in specie authoritas. gl. in d. clem. vni. de cau. pos. & proprie. Idcircò Rotæ opinio poterit comprobari ex eo, quod appellantis non intersit, attentata reuocari, vbi notorius obstat illi iuris defectus in ipsa causa, & quæstione principali appellationis, vnde audiri nō debet. c. cùm super dere iud. Nec oberit text. in d. c. si constiterit. nam ibidem non aderat notorius defectus proprietatis: cùm probationes & sententia per appellationem suspendantur, quoad effectum notorij, & quo ad alios effectus, secundum notata in c. in præsentia. de renunc. Imò etiam in rebus temporalibus idẽ erit, nec attentata reuocabuntur, si notorius sit defectus iuris ipsius appellantis. quod notāt Guid. Pap. q. 213. idem Guido cons. 4. nu. 3. & cons. 69. col. pen. & consil. 124. col. 3. Afflictis decis. 98. optima gl. in l. 1. verb. fiat ei. ff. nil nouar. appel. pend. Quamobrem licet opinio contraria frequentiori Doct. consensu fuerit probata, nihilominus hæc posterior admittenda videtur, saltem ad hunc effectum, vt non fiat reuocatio attentatorum in fauorem, & ad petitionem appellantis, sed iudex ex officio suo tradat beneficiũ sequestro: vt deducitur ex mente Rotæ in d. decis. 14. in nouis. notant Cassador. dec. 3. titu. de restitut. spoliat. & Matth. Afflict. decis. 352. idemq́; admittendum videtur in rebus profanis ac temporalibus. Sextò est omninò ad huius quæstionis & tractatus examen obseruandum, non esse attentata reuocanda ante omnia in hisce casibus, in quibus appellatio iure non est admittenda: sicuti notat glos. communiter recepta in d. c. non solùm. de appellat. verb. casibus. vbi est text. hac dere apertissimus, cuius conclusionis ea est manifesta ratio, quod tunc appellatio nullum operatur effectum, nec suspensiuum, nec deuolutiuum regulariter, vt constat, & ideo non est cur de attentatis reuocandis tractetur. Casus autem quibus appellatio iure prohibetur, poterit lector colligere ex Speculat. tit. de appellatio. §. in quibus. Hipp. in l. vnica. C. de raptu virginum. num. 138. Nicello in concordia glossarum, concordia 6. & Roberto Maranta in ordine iudiciorum. 6. parte. cap. de appellatione. numer. 269. Regula siquidem iuris est, quòd appellatio admittatur semper, nisi specialiter sit iure prohibita. gloss. in l. qui restituere. ff. de rei vendicat. quæ singularis est secundum Francum in rubric. de appellat. colum. 5. commendant Dec. in capitul. Romana. de appella. colum. 4. Bald. in capit. pastoralis. de appella. colum. 3. Idem Bald. in l. vnic. C. si de momen. possessione. colum. 2. Nam & in criminalibus appellatio admittenda est, secundum Bartol. in l. qui vltimo supplicio. ff. de pœnis. notatur ex gloss. in dicta l. 1. ff. nil nouari appellatio. pendent. & in dict. capitul. non solùm. & ideò vt ibidem apparet, non est sententia mandanda executioni interim dum appellari potest, quod & Felin. Communem omnium opinionem tradit in capitul. quærenti. de offi. deleg. Abb. & alij in capitul. 2. de re iudica. etiam in crimine læsæ maiestatis humanæ: cùm & in eo admittenda sit appellatio. gloss. & ibi Aretin. in l. Pantonius. §. rei perduellionis. ff. de acquirend. hæred. Dec. in dicto capitulo cùm sit Romana. §. vltim. Ioan. Igneus in quæstione, an Rex Franciæ recognoscat superiorem. 17. & 18. special. dum allegat. l. 2. C. quorum appellatio. non recipian. Ludouicus Carreri. in practica criminali in princip. numero 85. contra Roma. in dict. l. Pantonius. §. rei perduellionis. Quod adeò verùm est, vt & in crimine hæresis admittendam esse appellationem scripserit Bald. in l. 3. C. de summa Trin. Cuius opinio falsa quidem est, vt probatur in capitul. inquisitionis, vt de hæretic. in 6. & fatetur ipsemet Baldus hoc iure canonico verum esse, non tamen iure ciuili: qua in re fallitur, cum in hoc hæresis crimine minimè sit facienda distinctio hac in quæstione inter ius Canonicum & Ciuile, idq́; in tanti criminis detestationem institutum est, quod Iacobus Septimancensis doctissimè tractat in Catholicis institutionibus capitul. 6. explicat & repertorium inquisitorum verb. appellare. In alijs verò criminibus, quia id obiter attigimus, non prætermittam hanc controuersiam compendio quodam diffinire aliquod propositis conclusionibus ad eius resolutionem. Prima conclusio. Conuictus simul & confessus non auditur appellās, nec à iudice, qui senten[*]tiam pronunciauit, nec ab eo, ad quem prouocatum est, quæ quidem conclusio in criminalibus & ciuilibus, iure admittenda est, ac iure procedit text. & illic omnes in l. 2. C. quorum appel. non recip. Angel. Aret. in tracta. de maleficijs. verb. præsente Caio. Imol. & idem Angel. Aretin. qui fatetur hanc opinionem Communem esse in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Abb. & omnes in capitul. cum speciali. §. porrò. de appellatio. vbi Dec. itidem asserit hanc opinionem communem esse: quam latè tradit Ludo. Carrerius in practica criminali in princip. Hinc sanè iudices, qui criminum punitioni præfecti sunt, quandoq; torquere solẽt reos etiamsi crimen probatum sit, vt tandem reus confiteatur delictum, sitq́; verè conuictus & confessus, & ideò eius appellatio non sit admittenda: quod fieri posse Bald. sensit, ac tenet in l. obseruare. num. 9. C. quo. appell. non reci. Quo in loco tex. probare videtur eandem opinionem, quippe qui responderit, negandam esse appellationem ei, qui conuictus testibus, formidine tormentorũ territus crimen fuerit confessus. Igitur permissum est iudici legitimè conuictum tormentis subijcere: cùm alioqui lex illa foret perniciosa, nec posset in vsum & praxim deduci. Idem tenuerunt ipse Baldus in l. 1. num. 9. C. de iura. calum. & Thomas Gramma. voto 1. col. 1. Quibus profectò illud potissimum refragatur, quòd tormentis locus non est, vbi crimen alijs probationibus apparet: sed tunc demùm iudices his vti debent, cum alijs probationibus delictum non probatur. text. in l. diuus Pius. & l. edictum. ff. de quæstio. capitu. illi qui. 5. q. 5. gloss. in summa 15. q. 6. adnotârunt passim iuris vtriusque interpretes, præsertim Gandinus in tracta. de malefic. rub. de quæst. in princip. Ang. Aret. in tract. de malefic. verb. fama publica. q. 2. Paul. in l. si quis in hoc genus. C. de epis. & Cler. Albe. in d. l. 2. C. quor. appel. non reci. Francis. Brunus in tracta. de indicijs, & tortura. q. 5. ver. sexto. Ludo. Carreri. in d. practica in princip. num. 188. Cautè siquidem iudices vti debent quæstionibus & tormentis, cùm plerũq; multa mala ex his contingant, & sæpissimè torqueatur innocens, vt appareat nocens: & cùm quæritur, an sit nocens, cruciatur, & innocens luit pro incerto scelere certissimas pœnas, non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur. Torquet etenim iudex accusatum, ne occidat nesciens innocentem, ac fit tunc frequentissimè, vt per ignorantiæ miseriam, tortum, & innocentem occidat, quem, ne innocentem occideret, torserat. Hæc, & multa piè & eleganter aduersus tormentorum vsum scribit diuus Augustinus lib. 19. de ciuitate Dei. cap. 6. vbi Ludouicus Viues hoc ipsum inuentum alienum esse à Christiana pietate censet. Sed & Valerius Maximus lib. 8. cap. 4. refert quæstiones, quibus aut creditum non est, aut temerè fuit habita fides. Nos verò non adeò improbamus tormentorum & quæstionum vsum, etiā in Christiana republica, modò iudices cautè legitimis indicijs præcedentibus optimo zelo veritatis inquirendæ hisce quæstionibus vtantur. Sic plerisq; visum est Baldi opinionem falsam esse, & ideo non esse licitum, conuictum legitimè torquere, vt confessus delictum appellare nequeat. Asseuerat idem Bald. sibi parum constans in l. qui sententiam. C. de pœnis. vt refert Curtius in tracta. de indicijs & tortura in dict. q. 5. num. 16. eum sequutus: mihi tamen hoc nō scribit Baldus. Sed idem tenuerunt Angelus, & illic Ioan. Igneus in l. & si certus. ff. ad Syllania. Augusti. Arimin. in additio. ad Angel. Aret. in dict. verb. fama publica. Andræ. Isernia in constitutionibus Neapolitan. tit. de homicid. & damnis clandestinis. numer. 33. quæ quidem opinio Communis est, vt fatẽtur eam sequuti Hippolit. in l. 1. ff. de quæstio. num. 11. idem Hipp. in cons. 51. nu. 51. & in pract. §. nunc videndũ. nu. 25. Lud. Carr. in d. pract. criminali. in princ. nu. 188. falsò tamen citatur huius opinionis author Cynus in d. l. 2. C. quor. app. non reci. & in l. vlt. C. de quęst. cùm in his locis hanc quæstionem minimè attigerit, ex quib. apparet, praxim istam qua iudices quidam vtuntur, dubiam admodum esse. Quamobrem duo vel tria in hac controuersia sunt obseruanda. Primùm, posse conuictũ testibus, torqueri ad detegendos socios, & participes criminis, in casibus, quibus potest interrogari de socijs criminis. Secundò illud sit certissimi iuris, teneri reũ legitimè conuictum sub mortalis culpæ reatu, si à iudice interrogetur, etiam in tormentis respondere, an crimen commiserit. Nam etiamsi iniquè torqueatur, iustè tamen interrogatur, & ideò tenetur respondere iuxta Innoc. & Communem in c. 2. de confes. S. Thomam 2. quæ. 69. artic. 1. Tertium itidem quibusdam placet, opinionem Baldi ęquam esse, ac licitè posse admitti, quoties iudex ex circumstantijs viderit, reũ ita conuictum esse, vt Reipub. expediat, statim non admissa prouocatione publicè puniri, & ipsum iniquè ac per calumniam nolle confiteri veritatem, vt appellatione proposita differat iustam sceleris punitionem. Sic etenim rem istam doctè & resolutè Mart. Azpilcueta distinxit in c. inter verba 2. q. 3. corolario, 64. ad fin. Tametsi ob frequentem quorundam iudicum in puniendis criminibus audaciam, ne dicam sæuitiam temerariam, non auderem omninò Baldi sententiam probare, quæ tunc falsa est, & manifestè iniqua, cùm iudex nō alia ex causa torquet conuictum, quàm vt appellationis auxilium auferat. Nihilominus fatebor quandoque, etiamsi rarò, cōuenire, publicis sceleratissimorum hominum punitionibus, Baldi opinionem cautè admitti, præsertim in his criminibus, quæ enormia, & grauissima sunt: vt scribit Matthæus Afflictis in cōstitutionibus Neapolitan. lib. 1. rubrica 27. num. 59. Cæterùm admissa Baldi sententia quęritur, quid dicendum vbi legitimè conuictus torquetur, & negat crimen commisisse. Nam quidam opinantur, eum absoluendum fore, quia probationes legitimę fuerint per hanc negationem exclusę, atq; purgatæ, vt peculiari huius quæstionis verbo vtar: quemadmodum adnotauit ex gloss. inibi Alb. scribens hanc esse Communem opinionem in l. edictum. ff. de quæst. idem Alb. in rub. C. eod. tit. nu. 9. facit etenim necessitas fidẽ, quæ tùm à corporibus, tùm ab animis nascitur. Nam & verberibus torti, & igni fatigati quæ dicunt, ea videtur veritas ipsa dicere, & quæ à perturbationibus animi fiũt, dolore, cupiditate, iracundia, metu, quia necessitatis vim habent, afferunt authoritatem & fidem, vt Cicero scribit in Topicis ad Trebatiũ. Cuius meminit gl. in d. l. edictum. Eandẽ opinionem in hac specie probare ac tenere conantur Cæpol in cons. criminali. 32. dubio 9. Hippol. in practica. §. nunc videndum. num. 26. Idem Hippo. in d. l. edictum. idem in singulari 262. Ex contrario adducitur gloss. in l. 1. C. de quæstio. quæ tamen parum vrget: quia non tractat de tormentis ipsius rei accusati, sed testium. Nam licet probationes integræ & legitimæ non reddantur debiles propter negationem testium, qui torquentur: non ex hoc sequitur, idem esse in negatione ipsius rei principalis: adhuc tamen est obseruandum, quod gloss. in d. l. edictum. nulla lege probatur, vt fatetur Alb. ibi & in d. ru. nu. 9. sed & huius posterioris opinionis authores esse videntur Alex. in addi. ad Bart. in l. vnius §. reus. verb. nec confitetur. ff. de quæstionib. Thomas Gramma. cons. 12. nu. 24. & Hippol. in sing. 108. qui expressim asseuerant, conuictum vrgentibus indicijs, aut legitimis probationibus posse condemnari ad mortem, & pœnam ordinariā, etiamsi in tormentis, vel extra tormenta negauerit, se crimen illud commisisse, de quo in iudicio accusationis tractatur. Hi verò probare volunt eorum sententiam authoritate tex. in l. qui sententiam. C. de pœnis. ex qua illud tantùm deducitur, posse quem legitimis probationibus conuictum damnari pœna supplicij corporalis, & ordinaria: quamuis non fateatur ipse conuictus crimẽ cōmisisse, & ad hoc ipsum eius legis meminêre Bald. & Felin. in capitul. ad nostram. de probation. vrget tamen hæc equidẽ ratio: quia si legitimis probationibus quis conuictus sit, & poterat ex his iustè pœna ordinaria damnari, non erit ex hoc absoluendus, quod aliqua ex causa tormentis, & quæstionibus fatigatus noluerit crimen confiteri. Etenim hoc nullibi in Iure probatur, atq; ideò & hanc vltimam opinionem veram esse censent Andræ. Isernia in c. 1 §. publici latrones. de pace tenenda. Paris de Puteo in tracta. de syndicatu, ad finem capit. quidam latro tortus, & Matth. Afflict. in constit. Neapol. lib. 2. rubr. 10. num. 28. Vnde fit, vt iudex omninò expendere debeat probationes ipsas, earumq́; vim, & authoritatẽ, an sit legitimè, plenè, & integrè probatum delictum. Atque hæc dicta sint de prima conclusione, quam conatur Dec. euertere, vbi qui fuit confessus, & conuictus aliquā causam exponit appellans, ex qua iustificet appellationem ipsam, nempe si dixerit, confessionem fuisse factam ex errore, ac testes ipsos falsum testimonium dixisse, quæ deniq; non sunt vero consona, nec vera præsumuntur, & ideò iudex ad amussim, & diligenter cauere debet, ne quem temerè morti tradat, atq; item ne sceleratissimos homines appellantes admittat. Secunda conclusio. Cōfessus tantùm, etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandũ admittitur. tex. opt. in d. c. cum speciali. §. porrò. & in c. Romana §. sin autẽ. de appel in 6. vbi Io. And. Dom. & Fran. Abb. & Doct. cōmuniter in d. §. porrò. Capella Tolosana, & ibi Aufre. num. 176 quorum opinio Communis est, & ita intelligitur, vt procedat, quoties confessus nullam exponit causam expressim, quæ appellationem iustificet. Nam si causa expressa fuerit, admittenda est appellatio, & suspendenda executio, secũdum eosdem. Tradit latè Nicell. 6. concor. gloss. col. 3. Nam vbi à iure prohibita est appellatio, nihilominus est admittenda, si causa iusta expressim fuerit in appellatione dicta glos. insignis. in d. §. sin autem. verb. mandetur. quā sequuntur illic omnes, & Dec. in c. 3. & in c. consuluit. in 1. de appel. notat Bart. in l. à sententia. ff. de appel. Cuma. con. 60. Lanfran. in clem. dispendiosam. de iud. col. 3. Vnde apparet, quá nā ratione possit procedere quod notauit gl. in d. §. porrò. & pleriq; alij tenentes admittendam esse appellationẽ eius, qui ex propria tantum confessione damnatus fuerit. Imò quibusdam placet in aliquot criminibus nō esse admittendam appellationẽ, siue quis fuerit tantum confessus, siue conuictus, quasi alterum sufficiat ad executionem sententiæ, vt statim non obstante appellatione ea fieri possit, quod probare videtur tex. in d. l. 2. C. quorũ appellatio, non recip. cui conuenire videtur regia lex hac dere satis expressa in l. 16. ti. 23. par. quæ isthæc crimina cōmemorat, latius tractat rem istam Lu. Carr. in dict. practica in prin. Quacunq; tamen in causa qui ex cōfessione damnatus fuerit, etiamsi non audiatur appellans à iudice interiori, audiendus tamẽ est à superiori ad quem appellauit, quod gl. notauit in d. §. sin autem. verb. mandetur. quam sequuntur Doct. ibi Fel. in c. significasti. in 1. de homi. col. 2. idem Fel. in c. ad abolendam. de hær. Abb. in c. pastoralis. in prin. & illic iuniores, de appellat. Vsus tamen forensis apud Hispanos, & ferè toto in orbe Christiano hactenus obtinuit, vt in criminalibus, quoties corporalis pœna est infligenda, appellatio minimè admittatur ad executionem impediendam. l. 101. stili. siue quis damnetur ex propria confessione, siue testibus fuerit tantùm conuictus, quem vsum ipse probare nequeo, nec opinor, probari iure posse. Idcircò iudices admoneo, vt priusquā exequantur criminales sententias cautissimè singula expendant: poterit enim contingere, quem falsis testibus conuictum fuisse, aut iniquissima, ac crudeli admodum quæstione inductum, & coactum esse crimen de se falsum fateri: cuius rei veritas forsan apud appellationis iudicem constare poterit, & tamen si manifestum sit, damnatum ad mortem, vel aliam pœnam, iustè & verè conuictum esse, non est differenda executio appellationis iniquæ causa & prætextu. Non negamus à lege humana, vel priuilegio principis appellationem, & ius appellandi tolli [*]posse. Nam hoc probatur in c. 1. de rescrip. c. pastoralis. de appell. c. super quæstionũ. §. si verò. de off. deleg. l. 1. §. interdum. ff. à quibus appell. licet. & cap. super eod. de off. delegat. Regia lex 13. titu. 23. part. 3. ad finẽ. ex quibus hæc constat communis omnium adnotatio. Cui tamẽ obijcitur, quòd appellatio, defensio sit, ca. omnis oppressus. 2. q. 6. c. suggestum. de appel. l. 1. ff. dè appe. defensio autem tolli nō potest à principe Cle. pastoralis. de re iudic. ad fi. qui quidem locus manifestè probat, citationẽ à principe tolli non posse: quia ea est naturalis defensio, ac iure naturali instituta, cuius authoritatis passim mẽtio fit, præsertim à Car. ibidẽ Abb. & alijs in c. 1. de caus. poss. & propri. Fel. & Deci. in ca. ex pare. 2. col. 2. de off. deleg. Fel. in c. cũ olim. co. 9. de re iud. Dec. in rub. de appell. col. 4. gl. in extrauag. Rem non nouam. de dol. & contu. Hippo. in l. vnic. C. de rapt. virg. numer. 91. Oldrado consi. 43. Socino in consi. 164. lib. 2. & consil. 87. lib. 3. in difficultate sexta. & Fortunio in l. Gallus. §. & quid si tantùm. ff. de lib. & posth. colu. 137. Igitur nec appellatio qua ex parte defensio est, tolli debet, nec potest à principe vtcunque supremo. Huic sanè rationi quidam respōderunt, non esse par ius appellationis & citationis: siquidem citatio defensio est iuris naturalis: & ideò nō potest tolli à principe. Appellatio verò defẽsio est nō iuris naturalis, sed humani, & positiui: atq; ideò poterit à principe tolli. Huius responsionis authores sunt Abb. in c. dilecti. col. 4. de exceptio. Angel. Aret. in l. 1. vl. notab. ff. de appellat. idem Angel. in d. §. interdum. Dec. in rubr. de appellat. column. 4. Ripa in capitu. primo de rescriptio. columna 3. Nos verò rationem, ac responsionem istam non refellimus: sed admittimus eam apertius perstringentes. Opinamur etenim, citationem iure naturali inductam esse, qua ex parte necessaria est ad defensionem innocentis, & vt ius suum vnicuique reddatur: denique ad iustitiæ ministerium. Nam iustitia ratione naturali ministranda est à quocunque principe, alioqui tyrannidem exercebit princeps is, qui ius suum vnicuique non reddiderit. Quod adeò probatissimum est, vt negari absque maxima iniuria minimè possit: ergò quoties citatio, causæ cognitio, & alia his similia sunt necessaria, vt ius suum vnicuique reddatur: itidem hæc ratione naturali sunt pręmittenda, nec à principe vtcunque summo remitti poterunt. Nonnè obsecro princeps, qui reum sibi delatum, inauditum, absentem, ac non citatum damnaret, dubio procul se periculo imminenti exponeret dānandi innocẽtem? Poterat enim absens legitimè se forsan defendere: atq; ideò cùm necessaria sit absentis citatio ad effugiendam temerariam cōdemnationem, vocādus omninò absens erit etiam à principe summo, cùm alioqui iustè damnari nequeat absque maximo periculo, & temeritate mortalis criminis, quod committeret princeps, qui sic inauditum iudicaret. Quod si posset, forsan absens nullam habere legitimam defensionem, interim tamen dum hoc principi certissimum non est, periculo peccandi mortaliter se committit: & ideò peccat, mortaliq́ue culpa irretitur. Idem ipse in appellationis defensione censerem. Opinor etenim, tunc appellationis ac prouocationis defensionem à ratione naturali omninò deduci, iureq́ue naturali censeri institutam, quoties ea foret necessaria perpensis negotij, ac litis circumstantijs, & qualitatibus ad ius suum vnicuique reddendum, & ad iustitiæ verum ministerium. Fateor equidem non ita posse frequenter constitui necessariam, ac præcisam istam defensionem in appellatione: sicuti constituitur facilimè in citatione: vtcunque tamen sit, idem erit in vtroque casu, vbi par contigerit necessitas: Vnde possunt aliquot corolaria deduci, quæ magis nobis aperiant vtriusque defensionis vim, & potestatẽ. Primùm hinc apparet, posse à principe, lege vel speciali iure, atque item à Republica citationem tolli, quæ iure humano post conclusionẽ causæ necessaria est ad sententiam pronunciandam. Etenim tunc nulla est alleganda defensio: & ideò potius ea citatio iuris est positiui, & humani, quā naturalis, quemadmodũ in specie tradit eleganter Matthæ. de Afflict. in decisione Neapolit. 283. Secundò item constat, posse principem citationem tollere in his actibus, quos ipse agere absque iniuria potest liberè, etiam sine causa, & in alterius præiudiciũ. Nec enim citatio tunc impedire potest principis liberā voluntatẽ. quod expressim adnotârunt Soc. in d. consil. 164. lib. 2. & alij quos refert, & sequitur Aymon Sauillianus consi. 5. colum. 2. Qua in re lectorem admoneo, vt diligenter & cautè perpendat exempla, & themata, quæ sunt huic conclusioni præmittenda. Tertiò, colligitur verus intellectus ad textum in cap. 1. de causa possession. & proprietat. Nam illîc nulla tollitur à principe potestas, nec significatur, in eo deficere potestatem aliquam diffiniendi quidquam aduersus inauditam partem ex verbo possumus, præmissa negatione. Lex siquidem humana nullam in ducit principi præcisam necessitatem: sed potius materia subiecta, qua ratione à iure naturali necessitatem inducit ipsimet principi, eadem ostendit, principem nihil posse aduersus inauditum, & non citatum diffinire, quemadmodum in specie locum istum explicat Fortunius in d. l. Gallus. ff. de lib. & posth. in prin. co. 16. Quartò, ex his deducitur intellectus clausulæ illius, quæ frequentissima est in Romana curia adsupplendos quoscunque defectus: vt per eā defectus citationis minimè suppleri videatur, ꝙ expressim notat Staphilę. de literis grat. & Iustit. fol. 145 & optimè Ludo. Gome. in tracta. vtriusq; signaturæ. nu. 68. Quintò, probari poterit ex prænotata conclusione, posse principem appellationem tollere, vbi litis alicuius, etiam grauis diffinitionem committit iudici ea in re peritissimo & integerrimo. Etenim iudex ipse procedere debet citatis his, quos negocium tangit, eorumq́; defensionibus auditis: quod iure naturali necessarium est. At vbi re diligentissimè discussa, & examinata iudex ipse sententiam dixerit: non est profectò ratiōe naturali appellatio necessario admittẽda, cũ lites non debeant esse immortales, imò Reipublicæ cōueniat, easdẽ citò diffiniri. c. finem. de dolo & contumacia. Sextò infertur. Sanctissimè quibusdā legib. quandoq; appellationẽ tolli propter negotiorum qualitatẽ, quæ nō patitur iuxta Reipublicę benè institutæ vtilitatẽ, executionẽ sentẽtiæ appellatione proposita impediri. Septimò illud est manifestum, plerunque temerè & sine vlla causa tolli à principe appellationẽ, non examinatis prius negotijs, & iudicis qualitatibus: quod fieri iustè non potest. Appellationis etenim defensio non est à principe tollenda, nisi ex causa: secundum And. Iserniam & Matt. de Affli. in Neapolitanis cōstitutionibus in proœmio. q. 10. Octauò apparet item, sanctè ac religiosè in religionibus monachorum appellandi vsum sublatum fuisse. Nam etiamsi possit accidere, monachum aliquem iniuria læsum affligi à piæ lato: tamen multa damna ex appellationibus sequerentur, quæ religionis neruum, & decus potissimum macularent. Sic etenim in specie probat Dominicus à Soto libr. 5. de iusti. & iure. q. 6. art. 3. Effectus autem huius clausulæ, appellatione remota: tradidêre glo. & Docto. in ca. pastoralis. in princ. de appellat. & in cap. 1. de rescrip. Anto. & Imol. in cap. 1. de his, quæ fiunt à maior. part. cap. Præposi. & Dec. in cap. vt debitus. colum. 4. de appellation. quibus adde Nicellum in concordia 6. glossarum. fallentia. 68. Fel. in c. significauerunt. de except. colum. penult. glo. in capitu. vltim. de hæret. in 6. verb. figura. Iaso. in §. in bonæ fidei. de act. num. 55. & in l. omnes populi. col. 3. ff. de iust. & iur. gl. in Clem. sæpè. verb. mandamus. de verb. sign. Fel. in c. pen. de accusatio. Septimò, vt propositam hoc in capite attentatorum materiam prosequamur, constanter, & ve[*]rè asseueramus, non tantùm reuocationem attentatorum prætermittendam esse, quoties appellationi locus non sit, sed & vbi appellatio iure admittitur, quo ad effectum deuolutionis causæ ad iudicem superiorem: modò ea appellatio non habeat effectum suspensionis, ex qua iurisdictio iudicis à quo appellatũ est, interim cesset, & suspendatur. Hoc etenim plerunq; poterit contingere, quòd appellatio admittenda sit quo ad deuolutionem, non tamen quo ad suspensionem, quemadmodũ adnotârunt Philippus Francus & alij in d. c. pastoralis. in princip. de appell. nu. 6. & ibi Imol. col. 3. tex. singularis in cap. pastoralis. §. prætereà. de offic. delg. ex quo id adnotârunt Panormitan. illic & alij. Idem Panormitan. in dicto capi. pastoralis. de appell. colum. 3. Nam ex eo suspenditur iurisdictio iudicis à quo, in dict. §. prætereà. per appellationem, quæ non erat admittenda quoad effectum suspensionis, quod Romanus Pontifex ex certa scientia ipsam appellationem ad eum effectum admiserit, causamq́; alijs iudicibus diffiniendam delegauerit. Sed & huic septimo intellectui adstipulatur omninò ratio euidens: siquidem appellatione pendente nouata ideò reuocātur, quia nouari nihil potuit pendẽte appellatione, eaq́; nouatio iure improbatur, nè fiat iniuria iudici superiori, cui deferendum est. Igitur vbi ius ipsum permittit nouationem istam, quia non suspendit iurisdictionem iudicis, à quo fuit appellatum, profectò non est cur de reuocatione attẽtatorum tractetur. Cui opinioni aliquot exempla non verebimur aptare, quo res ista fiat euidentior: eam etenim probat Andræ. Tiraquellus in tract. le mort. 6 part. declaratione 6. numero 7. Primùm equidem exponitur exemplum in iudicio possessorio adipiscendæ, vel recuparandæ, in quo appellatio admittenda nō est quo ad ef[*]fectum suspensionis. l. vnic. C. si de momẽ. poss. licet admitti debeat quo ad causæ deuolutionẽ, sicuti probare conātur Bar. in l. 2. ff. de appe. recip. num. 6. Panorm. in c. cùm ad sedem. de restitut. spoliat num. 30. & in consi. 55 lib. 2. Angelus in consil. 107. Aufrer. in capell. Tolosana vltim. Quam opinionem in praxi receptam esse testantur Matthæ. de Afflict. decisio. 269. & Rebuffus super leges regias trac. de sentẽtijs exequendis art. 5 gl. 3. eandem opinionem sequũtur Bal. in l. 2. C. de epis. audiẽ. nu. 22. Arch. in §. de possessione. 2. q. 6. Rip. in c. sæpè. de resti. spoli. num. 3. Paulus Parisius consi. 108. nu. 20. lib. 1. qui scribit, hanc opinionem communem esse, idem fatetur Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum parte 6. c. de appellatione, nume. 294. quam probare videtur tex. in c. ei qui. §. de possessione. 2. q. 6. & in d. l. vni. C. si de moment. poss. quam ad hoc expressim inducit illîc Albericus. Nec tamen diffiteor, plerisq; placuisse, hac in re constitui discrimen inter ius Pontificium, & Cæsareum, vt secundum illud in iudicio possessorio omninò admittatur appellatio, quoad vtrum que effectum, suspensionis, & deuolutionis, secundum istud minimè admittatur, nec ad effectum deuolutionis. Sic etenim placuit gl. in c. 1. de caus. poss. cuius opinio Cōmunis est, vt constat ex Dec. consil. 28. & Nicello in 6. concordia glossarũ, fallẽtia 5. & 6. Ripa in d. c. sæpè. numer. 3. eamq́; sequitur Practica Ferrariensis in forma libelli expoliatę possessionis, & pleriq; alij, quorum meminêre Dec. qui eos sequitur in d. consil. & Paulus Parisi. superius citatus. col. 2. Ipse verò controuersiam istam opinor diffiniendam omninò esse tribus conclusionibus. Prima conclusio. Iure pontificio à sententia lata in iudicio possessorio appellatio admittenda est ad vtrumque effectum suspensionis, & deuolutionis. Hanc conclusionem secuti sunt hi, quos primo loco citauimus: quam esse cōmunem fatetur Panorm. in dicto c. cùm ad sedem. & post eum in hoc sensu Nicellus in dict. concordia sexta, eandem sic intellexêre Afflict. d. decisi. 269. Bald. consi. 321. lib. 3. idem Bal. consi. 379. li. 1. & consi. 141. eo. lib. nu. 1. & probatur expressim in Cle. vni. de sequæstr. posses. & fruct. qua decisum est, non esse quem priuādum possessione post vnam sententiā in iudicio possessorio contrà eum lata. Hæc eadẽ conclusio iure regio satis constat: siquidẽ prima sententia lata in iudicio possessorio regulariter pendẽte appellatione vel supplicatione, minimè mādatur executioni, ꝙ apparet in l. 28. earum legũ, quæ Madritiæ dicuntur. Ex hoc patet, falsum esse quod Gozadinus cons. 50. nume. 4. & Aufrer. in dict. capella Tolosana vltim. asseuerant, tenentes, iure pontificio appellationem à sententia lata in iudicio possessorio non habere effectum suspensiuum, sed tātùm deuolutiuũ. Etenim cōtrarium probatur in dict. Clem. vnic. vbi Imol. colum. vlt. post Lapum hoc ipsum tenet. Nec Cardi. ibi quicquā suffragatur Aufrerio, & Gozadino, nec item alij authores ab eis citati, quippe qui nequaquā tenuerint, nec probauerint, quod ipsis adscribitur. Alioqui nulla esset differentia inter ius pontificiũ, & Cęsareum: quā tamen omnes cōstituerunt. Secunda conclusio. Quāuis iuxta veterum quorundā opinionem, quæ apud iuris ciuilis professores communis olim fuit, & adhuc esse quibusdam videtur, appellatio in iudicio possessorio iure Cæsareo nullum effectum habeat, post Bartolum tamen receptum est, frequentiori consensu appellationem istā admittendam fore quo ad effectum deuolutionis, licet executio sententiæ minimè impediatur. Hanc cōclusionem probamus his authoritatibus, quarum paulò ante mẽtionem fecimus. Nam & veterem illam opinionem, cuius passim mentio fit, ita intellexêre Panormit. Barto. Bal. Paulus Parisius Matthæ. de Afflictis, Aufreri. Ripa & plerique alij: Vt tandem opinemur, hāc sententiam Communem esse: quod & Robertus Maranta palàm asseuerat, illud adijciens, quòd vbi causa proprietatis non potest breuiter expediri & tractari, tunc appellatio à sentẽtia lata in possessorio habet etiam effectum deuolutiuum & suspensiuum, quæ momentanea non est: atque ita hanc conclusionem nouam esse censet. Ipse verò falsam opinor ex eo, quòd super ipso possessorio facilimè possit lis finiri, & expediri apud iudicem appellationis, quæ saltem habuit effectum deuolutiuum, ex quo poterit grauamen per executionem sententiæ illatum breui manu reparari. Tertia conclusio. Non tantùm iure ciuili, sed & pontificio appellatio admittenda non est ad suspensionis effectum ab ea sententia, quæ fertur in iudicio possessorio ex constitutione vltim. C. de edict. diui Adrian. tollen. Huius opinionis author est Bald. in consi. 141. numer. 1. lib. 1. idem Bald. in consi. 203. lib. 4. Nam quòd iure ciuili non admittatur hæc appellatio asserit Bar. communiter receptus in d. l. vlt. col. fin. tex. optimus in l. quisquis. C. quorum appell. non recipi. gl. item in d. l. vlt. verb. missus est, latè Andræ. Tiraquellus in tract. le mort. parte 6. declaratione 6. Idem esse respondendum iure pontificio Bal. ex eo censet, quòd nullibi sit eo iure contrarium statutum: & prætereà quia fauore testamentorum & hæreditatum vacantium hoc iudiciũ possessorium summariè debeat expediri, nec omninò sequatur aliorũ conditionem iudiciorum, quæ de possessione plerũque tractantur. Sed & si hoc dubium iure pontificio cuipiam videatur, illud obsecro cōsideret, quā facile sit iniquis appellationib. legitimos ac veros defunctorũ hæredes possessione rerum hæreditariarũ interim iniustissimè fraudare. Quāobrem Bald. existimat, etiam in hac specie differendā esse sentẽtiæ executionem, quoties appellans causam aliquā exposuerit, quæ iusta videri possit ad appellationẽ omninò admittendam. Hinc constat, qua ratione vsu forensi obtentum fuerit in hoc regio prætorio, quod minimè fiat reuocatio nouatorum, seu attentatorum appellatione pendente ab ea sententia, quæ lata fuit super missione in possessionem bonorum in fauorem hæredis, iuxta d. l. vl. C. de edi. diui Adri. tol. etiāsi iure regio sit admittẽda appellatio ad effectũ suspensionis à sententia lata in iudicio possessorio. Sic deniq; mihi non placet, quod quidam opinātur, censentes, non esse in hac quæstione discrimẽ aliquod inter ius canonicum & ciuile, imò vtroq; iure admittendā esse appellationem à sententia lata in iudicio possessorio, eo tātùm casu, quo grauamen nō possit per sententiam in petitorio iudicio pronunciandam reparari: sic etenim placet Angelo in consilio 46. cuius opinionem veram esse existimat Oldendorpius in libello de iure & æquitate, titulo duodecimo. Nā ex ipsis iuris pontificij, & Cæsarei responsis & constitutionib. manifesta est ea differẽtia, quā hoc in loco nos tradidimꝰ Tametsi iure Cæsareo sit recipienda omninò appellatio in iudicio possessorio, vbi grauamen non possit tolli per sententiam latā super petitorio iudicio secundum communem. Eadem fermè ratione regia lex diffiniuit, post duas sententias conformes, latas in iudicio possessorio, non esse admittendam supplicationem illam, quæ lege regia fit ad ipsummet Regem, data idonea cautione: & sub fideiussoribusde soluendis mille, ac quingentis nummis aureis Castellanis, si fuerit confirmata sentẽtia lata in auditorio regis, à qua extitit supplicatũ l. 28. in legibus Madritijs. Est etenim ratio huius constitutionis potissimum procedens ab his, quæ iure ciuili statuta sunt circa appellationem, quę præponitur à sententia lata in iudicio possessorio. Pari sanè iure, lege itidem regia, quæ lata fuit anno M. D. xlj. decretum est, non esse admittendam quo ad effectum suspensiuum, supplicationem à sententia regij, ac supremi prætorij, qua fuerit pronunciatum, mortuo possessore primogenij, quis sit in possessionem eiusdem mittendus, secundum ipsius maioratus institutionem. Fit enim huius sententiæ executio non obstante supplicatione propter momentaneam ipsam possessionem, quæ statim mortuo possessore transfertur iure regio in legitimè vocatum ad primogenium. l. 45. Tauri. Nec debet diu vacare occupatione, ac reali apprehensione, præsertim quia non tam agitur in hoc iudicio summatio de ipsa possessione, quàm de detentione, vt inquit ipsa lex. Detentio siquidem magis momentanea censetur, quam ipsa possessio. l. 3. §. vltim. ff. de acquiren. possess. iuncta l. non solùm. §. quod vulgò. ff. de vsucap. & nos paucis tradidimus in regula possessor. 2. part. in prin. num. 2. de regul. iuris. in 6. Idcircò quod in l. vnic. C. de momenta. possessione traditur, apitùs congruit detentationi, quàm possessioni: vt ipse Angelus sensit in d. consi. 46. licet verè sit etiam de possessione intelligendum. Cæterùm licet à sententia lata in iudicio possessorio appellatio non sit admittenda: tamen si appelletur in hoc iudicio ab inordinato processu, erit nihilominus locus appellationi: secundum Baldum in cap. ex conquæstione. colum. 1. de restitu. spoliat. Bart. in l. 2. colu. 2. ff. de appell. recip. Iasonem in l. 1. nota. 3. ff. de bonor. possess. secundum tab. & Catel. Cott. dictione appellari. Idem erit quoties lata fuerit sententia in iudicio possessorio circa possessionẽ ipsam restituendam, & ipsius rei fructus perceptos. Nam licet appellatio nō sit admittẽda, qua ex parte sententia possessionẽ tangit: tamẽ rectè proponitur, & est recipienda, quatenùs sententia ipsa condemnat possessorẽ ad fructus restituendos: ꝙ notant Bal. in d. l. vnic. C. si de moment. poss. Bar. in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Matthæ. de Afflict. in decisi. Neapo. 77. ad fi. ex quib. sententiæ executio suspenditur. Igitur ex his manifestum fit, quandoq; appellationem admittendam esse, nec tamen ex hoc reuocanda fore innouata pendente appellatione: vt constat in hoc primo exemplo. Secundum huius conclusionis exemplum aptissimè traditur ex lege regia, quæ Toletana vul[*]gò nuncupatur, quæ iudices ipsos instruit, qua forma & modo procedere debeant, in eo iudicio, quo summariè agitur, vt ciuitatibus, & oppidis restituantur agri, qui cùm communes essent, publici, & ipsius Reipublicæ quo ad dominium vniuersale, occupati fuêre à priuatis quibusdam propria authoritate, aut absq; titulo iusto, quo solent similes agri iure obtineri. Etenim à sententia lata in hoc iudicio possessorio iuxta formam à lege præscriptam, recipienda est appellatio à iudice superiori: quia effectum habet deuolutionis: est tamen sententia tradenda executioni à iudice, qui eā pronũciauit. tex. est in l. 5. ti. 3. li. 7. ordi. Cuius intellectum diligẽter explicat Petrus Auend. in tract. de exequendis literis regijs, c. 4. nu. 12. Fit ergò, vt in hac specie licet recipiatur appellatio, minimè tamen reuocentur attentata pendente appellatione. Tertium exemplum itidem est facile iure regio. Nam licet olim fuerit controuersum & frequẽtiori sententia diffinitum, admittendam esse appellationem à sententia, quæ pronunciatur super executione instrumenti publici, & guarentigij secundum ea, quæ traduntur à Roderico Xuares in l. post rem. ff. de re iudica. parte vltima. quæst. 6. Ho die tamen lege 64. Tauri. sancitum est, appellatione non obstante finiendam fore, ac peragendam executionem ipsam: tametsi appellatio sit recipienda quo ad effectum deuolutionis. Vnde in hac etiam specie appellatio effectum habet deuolutionis, non tamen suspensionis: & ideò nouata pendente appellatione reuocanda non sunt, nec reuocantur remedio attentatorum. Admittitur verò appellatio à iudice, ad quem fuit prouocatum, vt prior sententia reuocetur, vel confirmetur: cuius equidem quæstionis cognitio summariè tractatur, ita quidem, vt inuito, ac remittente ipso, contra quem pronunciatum est, nusquam admittatur aduersarius ad probationem. Quia semel executioni tradita sententia, apud iudicem appellationis agendum est, an iuxta formam à lege regia præscriptam fuerit facta executio. Lex autem regia semel tantùm & intra decem dies probationem admittit: Id circò non aliter est instrumentum mandandum executioni, quàm eadem forma seruata. Qua ratione quoties qui appellat allegans nō fuisse factam executionem secundum regiam constitutionem, grauamen hoc ex eisdẽ actis, non ex nouis erit diffiniendum: quia si iudex facto potiùs, quàm iure processit, reuocanda est eius executio eodem modo nulla expectata probationis iustificatione. quod adnotare videntur Bald. Salyce. & Iason, nu. 9. in l. si pacto quo pœnam. C. de pact. text. optimus in l. 1. §. 1. ff. si muli. ventris nomi. glo. insignis in l. minor. in prin. ff. de euictio. vbi est tex. cuius plerique meminêre: præsertim Alexand. in l. de vnoquoque. ff. de re iudic. colum. penu. & in l. quod iussit. colum: 9. eodem ti. Ioannes Baptista in tract. de debitor. suspe. & fugiti. quæst. vltim. Bertrandus in consi. 87. in noua parte. Felin. in c. qualiter. in primo, de accusat. colum. 7. Hinc etiam fit, vt ille, contra quem mandata est executioni sententia, lata super instrum enti publici executione, admittatur ad probationem, si ea vti velit, etiam aduersario refragante: potest enim proprio iure renunciare. Quod si sententia in hac specie lata, non fuerit executioni tradita, non erit, qui appellauit, admittendus ad probationem altera parte contradicente, in cuius gratiam tunc, dum instrumenti executio facta omninò non est, negatur alteri probatio in appellationis iudicio: atque hæc praxis frequentissimè recepit. THEMA CAP. XXIIII. Rursus de reuocatione attentatorum tractātur multa. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. -  2 Attentata post appellationem ab interlocutoria, quo ad legem ipsam, etiam ante inhibitionem nulla sunt, & irrita. -  3 Inhibitio non aliter operatur effectum, quàm si fuerit canonicè facta, & quæ dicatur canonica. -  4 Attentata per tertium, non sunt ante omnia reuocanda. -  5 Attentata post appellationem extraiudicialem an sint ante omnia reuocanda? -  6 Nullitatis quæstione pendente, an sit aliquid nouandum? & an attentata sint ante omnia reuocanda? -  7 Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter? -  8 Succumbens in causa appellationis, vel deserens eam, an poßit agere de nullitate, & nullitatis causam prosequi? CAPVT XXIIII. HACTENVS quidem multa explicuimus, quæ potissimum cōuenire videntur satis frequenti quæstioni, quæ de reuocatione attentatorum in iudicijs agitur. Nunc verò eandem prosecuti materiam libenter & alia tradere conabimur, maximè de reuocatione eorum, quæ post appellationem à sententia interlocutoria, & ab actu extraiudiciali nouata fuerint. Nam & de hoc sępissimè controuertitur in summis curiarum tribunalibus. Extat sanè de appellatione ab interlocutoria tex. elegās in c. non solùm. §. 1. de app. in 6. quo decisum est, attentata post appellationem ab interlocutoria nō esse reuocanda, donec fuerit appellatio ipsa iustificata per probationem, id est, probetur vera causa appellandi. Nisi nouatio fiat post canonicā inhibitionem, factā & decretam à iudice appellationis. Hæc verò cōstitutio est in specie intelligẽda, traditis aliquot interpretationib. ad eius praxim & forensem vsum. Meminit verò huius constitutionis eleganter Rota in nouis, 234. cuius meminêre Panor. in c. 1. col. 3. & Imo. ac Dec. num. 11. in c. 1. de appell. Primò quidem, prior pars huius decisionis obtinet, etiamsi appellatio ipsa fuerit proposita ab [*]interlocutoria, quæ fuit pronunciata in articulo, & quæstione admodum connexa principali controuersiæ, & causæ. Nam & in hoc casu nouata pendente appellatione non sunt reuocanda, donec probetur vera & iusta causa ipsius appellationis. Siquidem in hoc distinguitur appellatio à diffinitiua, ab appellatione, ab interlocutoria: quia prior appellatio statim absque vlla iustificatione habet effectum suspensiuum omninò, nec est necessaria iustificatio causæ, vt suspensa censeatur, & verè sit suspensa iurisdictio iudicis, à quo prouocatum est. Posterior autem appellatio exigit necessario causæ expressam mentionem, vt iustificetur, & eius probatio, vt omninò suspensa sit ad effectum reuocandi attentata iurisdictio iudicis inferioris, qui sententiam pronunciauit. Alioqui, si hæc differentia tantùm seruanda foret in appellatione ab interlocutoria, quæ lata est in articulo non connexo causæ principali, profectò nimis restringeretur insignis responsio Pontificis in d. cap. non solùm. §. 1. præsertim, quia secundum Panor. in c. super eo. in 1. de appella. post glo. ibi & Chosmam in prag. sanctione. ti. de causis. §. & ne sub vmbra. versi. interponi. iurisdictio iudicis, à quo appellatur à sententia interlocutoria, pronunciata in articulo, etiam nō connexo causæ principali, suspenditur interim pendente appellatione, quo ad ipsum adhuc principale negotium. Ergò si nulla foret constituenda differentia inter appellationem à diffinitiua, & appellationem ab interlocutoria quò ad reuocationem attentatorum: consequeretur admissa Abb. sententia, non esse admittendam decisionem pontificis, in d. capitul. non solùm. nec ei locum esse: cùm ex quacunque appellatione ab interlocutoria maneret suspensa iurisdictio iudicis, à quo prouocatum fuit, & ideò essent ante omnia reuocanda ea, quæ post appellationem fuêre nouata. Sed hoc apertissimè refellitur, ex ea, quam constituimus, differentia. Nam etiam, si appellationis causa, suspensa sit iurisdictio iudicis inferioris: id verò ita est accipiendum, vt hæc suspẽsio omninò fiat statim, & verè, atque cum effectu per appellationem à diffinitiua: non tamẽ per appellationem ab interlocutoria. Etenim suspenditur iurisdictio iudicis inferioris per hanc appellationem, non equidem statim, verè, nec cum effectu, sed in euentum quo probata sit appellationis causa, & sub ea conditione. Quod constat in d. c. non solùm. §. 1. Nec tamen admittimus opinionem Panorm. potiùs etenim contrariam probamus, asseuerantes, per appellationem ab interlocutoria pronunciata in eo articulo, qui est connexus quæstioni principali, suspendi iurisdictionem iudicis, quò ad ipsum negotium principale: non tamen vbi interlocutoria sit pronunciata in articulo, non connexo principali quæstioni. Nam per appellationem ab hac interlocutoria, non suspenditur iurisdictio iudicis, quò ad principale negotium, nec tenetur iudex, à quo prouocatur, eidem supersedere: quemadmodum tenuerũt Anton. Imola, Francus, & Dec. in d. c. super eo. idem Dec. in c. ad hæc. in 1. & in c. bonę. eodem titu. columna 4. Quibus in locis scribit, hanc opin. Communem esse. Qua ratione, quoties interlocutoria fuit lata in articulo non connexo, sed separato à quęstione principali, nouata pendente appellatione, non reuocantur, etiāsi probetur vera causa appellationis, nisi nouatio fiat super eo articulo, in quo prouocatio facta fuit. Quod nos deducimus ex vero sensu, & intellectu eorum, quæ modò adnotauimꝰ. Extat igitur regula iuris, quòd attentata post appellationem ab hac interlocutoria non reuocantur, donec de veritate causæ appellandi constiterit, adeò vt etiam auxilium brachij secularis interim peti possit, secundũ Frede. cōsi. 163. col. 2. Secunda igitur constat interpretatio ad textum in d. c. non solùm. in hunc sanè modum, vt nouata pendente appellatione ab interlocutoria, etiam ante inhibitionem, & probationem [*]grauaminis, sint nulla, & irrita quò ad legem, quæ certa est, & cui verè apparet iustitia appellationis. tex. & illic Panorm. in c. super quæstionum. §. vlt. de offi. delega. tametsi quo ad nos, qui sumus incerti, sit expectanda probatio grauaminis, & causæ appellationis, idipsum tenent Card. & Barba. in d. §. vlt. Francus, & Præposi. in c. consuluit. de appella. numer. 2. Francus in d. c. non solùm. Dom. in c. concertation. de appella. in 6. idem Dom. in c. quoties episcop. 2. q. 6. vbi est text. opt. Rota item in nouis 11. tametsi Dec. in d. cap. consuluit. colum. vlt. disputet, & probare velit, hæc attentata ipso iure valere, licet sint postea probata causa grauaminis reuocanda, & loquitur non solùm in attentatis post appellationem ab interlocutoria: sed & in his, quæ nouata suerint post appellationem à diffinitiua. Nos verò Communem opinionem sequimur, & text. in d. c. nō solùm. qui reuocationẽ exigit, etiam in attẽtatis post appellationẽ à diffinitiua, ita interpretati sunt, vt reuocatio fieri debeat, quatenùs de facto fuêre innouata. quod not. Lap. alleg. 1. & fatentur iuniores in d. c. consuluit. Tertiò est præ cæteris obseruandum, inhibitionẽ illam, quæ necessaria est, vt nouata post appellationem ab interlocutoria statim ante omnia reuocentur, si post inhibitionem fuerint atten[*]tata, canonicam esse oportere: vt probat text. in d. c. non solùm. Canonica verò inhibitio dicitur, quoties ea facta fuit præuia causæ cognitione ad hoc, vt appellatio sit recipienda ex causa probabili, secundum Inno. & ibi Fel. nu. 14. in c. dilectus. in 2. de rescript. tex. optimus in c. Romana. §. quod si obijciatur. de appellat. in 6. quod fieri debet citata parte. tex. in eo c. Roma. §. si verò. Dom. & Francus in d. c. non solũ. Rota in nouis, 412. Fel. in d. c. super quæstionũ. §. vlt. qui testificatur, se vidisse hoc ipsum à practicis seruatum fuisse. Hæcenim est inhibitio Canonica iuxta Communem omnium sententiam, cui adde Rotam, 11. in nouis, & idẽ tractantem Vitalem in tract. clausularum. c. nil nouari appellatione pendẽ. versi. superest nũc videre. Quartò, Hæc inhibitio canonica, vt nouata reuocentur, tanti est effectus, quod reuocatio fieri debet, etiamsi is, qui appellauit, postmodum appellationi renunciauerit: quẽadmodũ notant Lapus, & Dom. in c. concerta. de appella. in 6. colu. 1. Rota in nouis, 130. idem Lapus allega. 1. ad fi. & Fran. in d. c. non solùm. §. illa. 1. not. etenim via nullitatis hæc reuocatio fieri poterit, licet contrarium velit Rota pri. in nouis. ꝙ forsan vsus forensis admisit. Quintò idem erit, etiamsi post inhibitionem non probetur veritas causæ appellationis, & pronũcietur malè appellatum. Nam reuocari debent ea, quę fuerint nouata pendente appellatione post inhibitionem, quod apertè probat tex. in d. c. non solùm. §. 1. & inibi notat Ioannes Andræ. & Rota in nouis. 412. licet posset huic inductioni responderi, quòd nouata post appellationem ab interlocutoria, & post inhibitionem canonicam, reuocẽtur statim ante omnia, priusquam constet veram esse appellandi causam: non tamen postea quam apparuerit, eam iniustam & falsam fuisse. & hoc forsan sensit gl. in d. c. non solùm. verb. reducendum. versic. redeundo. Verùm generaliter est in hoc tractatu considerandum, attentata tunc esse ante omnia reuocanda, cùm nouatio fit à iudice, vel ab aduersario: non tamen vbi nouatio fit à tertio, [*]qui non litigat. Etenim nouatio ista non reuocatur per hoc auxilium lege pontificia, & Cæsarea decretum. gl. celebris in d. c. non solùm. verb. reducendũ. gl. in l. creditor. ff. mand. verb. non posse. Panor. in c. pro illorũ. col. 3. de præb. idem Abb. in c. bonæ. col. pen. de appel. Bal. in c. super quæstionum. de offic. deleg. col. 2. idem Bald. in l. vlt. in princ. col. vlt. C. de appel. Fel. in c. cùm super. col. 3. de re iud. Præpo. & alij in d. c. bonæ. col. 6. quidquid scripserit. Bald. Nouel. de dote. 12. par. col. antepen. nec etenim probat Contrarium tex. in c. ex parte A. de testi. quia fit inibi reuocatio attentatorũ ex eo, quòd tertius habuit causam à iudice nouante & attentante, sicuti perpendunt Imol. in d. c. ex parte. & Præpo. in d. c. bonæ. & tandem fatetur id verum esse Nouel. authoritate glo. in d. c. non solùm. verb. reducendum. Hæc verò de appellatione iudiciali. Nam in appellatione extraiudiciali attentata ea pendente non reuocātur ante omnia, sed pendent ex futuro euentu: quia reuocantur, cùm probata fu[*]erit vera causa appellandi, vt deniq; sit idem quod in appellatione à sententia interlocutoria, est ad hoc gloss. illic ab omnibus ferè recepta in d. c. non solùm. Idem tenent Abb. in cap. cum nobis. col. 5. de elect. Francus post alios in c. bonæ. de appellat. vbi Præposi. scribit, hanc opinionem communem esse, quam etiam sequitur Guido Papæ cons. 138. probat text. in c. cùm inter. de electione. Nec vrget in Cōtrariũ text. in d. c. bonæ. quia in eo casu probata fuit veritas causæ appellandi ad reuocationem attentatorum, quanuis ad appellationem ipsam iustificandā satis fuit, probare, appellationem propositam fuisse ex causa verisimili & probabili. Quod tamen non sufficit ad effectum, vt reuocentur attentata, tametsi Abb. & Dec. ibi existimẽt, in appellatione extraiudiciali ad reuocationem attentatorũ sat esse, appellatum fuisse ex causa verisimili, & probabili. Nos etenim Innocent. sequuti opinamur. text. in d. ca. bonæ. esse ita interpretandum, vt modó explicuimus. Nec tamen dubitamus, attentata post appellationem extra iudicialem nulla esse statim, quo ad legẽ, si vera sunt, quæ superius tradidimus de attentatis post appellationem iudicialem ex Abb. in c. consuluit, de appel. Postremò in hac attentatorũ materia oportet admonere, etiam nihil esse nouandum pendente nullitate. Nam sentẽtia, quæ dicitur nulla, non est executioni mandanda, & ideò quæ fuerint attentata pendente lite super nullitate sunt re[*]uocanda ante omnia: quod deducitur ex Bart. in l. 1. C. quando prouo. non est necesse. num. 18. idem ferè voluerunt Bald. in Auth. quæ supplicatio. ad finem. C. de precib. imperat. offer. Ias. in l. 1. nu. 1. C. de bonorum posses. secundum tabulas. tametsi Bal. post Innoc. in c. cùm in iure. de off. deleg. censeat, attentata pendente nullitate non esse ante omnia reuocanda, licet nihil debeat nouari pendente nullitate, sic etenim Bald. in d. Auth. quæ supplicatio. Ex Inno. adnotauit. idem Vitalis in tracta. Clausularum. c. nullitate pendente. Ang. & Imo. in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Rota in nouit. 280. authoritate. text. in l. vlt. C. de ordi. cognitio. idẽ latè probat Francus in cap. dilecto. q. 10. de appel. scribens, non impediri executionem sentẽtiæ ex eo, quod super nullitate ipsius lis pendeat principalis, sitq́; de ea principaliter actũ, quod ex Innocentio in d. c. cùm in iure. Angelo & alijs in d. §. condemnatum. adnotauit asseuerans, nō posse Contrarium ex Bartoli conclusione deduci: & veram esse opinionem Innocentij. Cui tamen responderi poterit, quod illic suberat suspicio maxima, nullitatẽ calumniosè tractari. Vnde mirum videri non debet, non fuisse ante omnia reuocata, quæ fuerunt pendente nullitate attentata. Quamobrẽ priorem sententiam probare videntur Paul. & Alexand. in d. §. cōdemnatum. & Salyc. in l. 1. C. ne liceat tertiò prouocare. Tandem in hac quæstione adnotandũ erit, quandoq; nullitatem per exceptionem opponi ad impediendam executionem, & in hac specie, an executio impediatur, tradidêre Barto. Alex. Ias. & Ripa post alios in d. §. cōdemnatũ. idem & nos forsan paulò post summatim tractabimus. Etenim hic casus non omninò conuenit propositæ dubitationi, quia iudex executor de exceptione ista cogniturus est, teneturq́; super ea tacitè, vel expressim sententiam dicere. Quandoq; principaliter agitur de nullitate ad rescisionem sententiæ vel eius actus, qui nullus esse censetur, tunc sanè opinor magis receptum esse, nihil fore nouandum pendente hoc iudicio, donec finita sit nullitatis causa. Huius opinionis authores sunt Bart. Paul. Alex. & Ias. quorum modò meminimus. Quod si nouatio facta fuerit ante inhibitionem iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata reuocanda ante omnia: reuocabuntur tamen omninò, si fuerint post hanc inhibitionẽ attentata, sicuti visum est Paulo Castrensi in d. Auth. quæ supplicatio. & Francisco Ripæ in d. §. condemnatum. nu. 28. idem sensit Vantius de nullitatibus c. quot, & quibus modis. nu. 30. licet Contrarium teneat Rota in d. decis. 280. in nouis. quam pro ipso falsò citat Francis. à Ripa cùm expressim Rota responderit, non esse reuocanda ea, quæ etiam post inhibitionem fuerint attentata. Quod sequitur Francus in capit. dilecto. de appellat. num. 43. atq; ita multa poterunt conciliari, quæ passim in vtranq; huius dubiæ quæstionis partem solent adduci. Est igitur non alienum à nostro instituto inquirere, quó nam modo nullitas principaliter, aut incidenter in iudicio tractetur, siquidem passim hoc practicis contingit, & tunc potissimè dubitatur, cùm aduersus sententiam ita quis conqueritur: dico sententiam nullam esse, & si qua est, appello. Etenim esse hanc nullitatem deductam principaliter, non incidenter: voluerunt Bartolus in l. si expressim. ff. de appellat. num. 3. & illic Imola colum. 6. Iacobus Butriga. l. 1. C. quando prouocar. non est neces. Anchar. in Clement. 1. colum. 4. de appellat. Iason in l. Titiæ. textores. §. 1. ff. de legatis 1. Francus in c. dilecto. de appellationib. quæstio 48. & q. 58. idem Iason in l. 1. colum. 3. ff. de iustitia & iure. Quorum opinio Communis est, secundum Decium in dict. capitul. dilecto colum. vltim. Alexand. consil. 2. lib. 3. num. 14. & Sebastian. Vantium de nullitatibus. capitul. quot, & quibus modis nullitas proponi possit. num. 12. tametsi Salycet. post gloss. ibi in dict. l. 1. C. quando prouo. non est necess. & Lanfrancus in cap. quoniam contra. de probatio. versi. interlocutoriæ. num. 59. Contrarium probare conentur, asserentes in præscripta specie nullitatem deduci non principaliter, sed incidenter. Alijs verò modis in iudicium deducitur principaliter nullitatis causa: vt constat ex Bart. Franc. & Sebastiano Vantio in locis modò commemoratis, habetq́; hæc disputatio nonnullos maximi momenti effectus. Nec ambigi poterit, tunc causam nullitatis deduci principaliter: cùm dicitur sententia, vel actus nullus, eiusq́; rescisio petitur absque vlla mentione appellationis, quod omnes fatentur, nec de hoc quisquam hactenus dubitauit. Sed & si verum omninò foret, attentata pendente nullitatis quæstione principaliter tractata, non esse ante omnia reuocanda, quod superiùs diximus, attamen vbi nullitas principaliter deducitur simul cum appellatione, sunt reuocāda ante omnia, quę fuerint nullitate pendente attentata ꝓpter appellationis priuilegiũ, quemadmodum fatentur Cuma. in d. l. si expressim. Francus in dict. cap. dilecto. q. 9. num. 25. & Sebastianus Vantius in dict. cap. quot modis nullitas proponi possit. num. 34. Verùm præter alios effectus, qui constant ex hoc, quòd nullitas tractetur principaliter, vel incidenter, ille potissimum à nostris commemoratur qui traditur in d. l. 1. C. quando pro. non est necesse. & in c. dilecto. de appella. in cuius examine non prętermittam initium sumere à Bartol. in d. l. si expressim. nu. 10. ff. de appel. is etenim scribit, quòd vbi nullitas fuerit incidenter tractata, quia condemnatus simpliciter appellauit, & deserta sit appellatio: poterit iterum causa nullitatis non obstante desertione proponi, & examinari. Nam per desertionem videtur renunciatum illi nullitati, quæ suberat incidenter appellationi: non autem illi, quæ principaliter ac distinctè poterat in iudicium adduci. text. opt. in dict. l. si expressim. ex quo idem erit, si is qui appellauit, fuerit in causa appellationis victus. Quam opinionem Barto. sequuntur Doct. communiter, præsertim Panor. in d. c. dilecto. nu. 9. Franc. in q. 58. ibidem Imo. in d. l. si expressim. nu. 16. Socin. cons. 10. vlt. col. lib. 4. sed quia Bart. idem vult, vbi deserta fuerit appellatio, quæ fuit in hunc modum proposita. Dico sententiam nullam, & si qua est, appello, oportet rem istam vlterius explicare: siquidem sub hac forma inest nullitas, & tractatur principaliter. Est igitur distinguendum, an appellans in causa appellationis fuerit victus, ac succubuerit: an deserta sit ab eodem appellatio. Priori etenim casu planè procedit distinctio, vt iterum agi non possit de nullitate, quæ principaliter deducta est in iudicium. l. 2. C. si ex falsis instrum. l. vl. C. de fide instrum. poterit tamen agi de nullitate, vbi ea sub appellationis nomine incidenter tractata, & examinata fuerit, quod probare videtur text. in Clem. 1. de re iud. Ea etenim quæ summatim, & incidenter fuêre examinata, poterunt etiam finito eo examine, iterum principaliter tractari. ca. veniens. in 2. de testib. nec sententia lata in principali præiudicat, incidenti, de quo non fuit pręmissa plena causæ recognitio, l. à Diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iud. l. pen. ff. de his, qui sunt sui vel alieni iuris. l. si quis à liberis. §. meminisse. ff. de liber. agnos. Atq; ita distinctionẽ istam in hac specie admittendam esse censent Barto. in d. l. si expressim. nu. 3. & in l. 1. C. quando prouoc. non est necess. col. pen. Panor. & alij. nu. 9. in d. c. dilecto. de appell. & illic optimè Fran. q. 48. nu. 115. Imol. & alij in d. l. si expressim. Quorum opinio Communis est, eamq́; idem Fran. probauerat q. 46. nos verò idem asseueramus ex his etiā, quæ in simili quæstione responderunt Alex. cons. 76. li. 2. nu. 4. Dec. cons. 96. lib. 1. Fel. in c. ea quæ. co. 1. de re iud. Huius autem distinctionis posterior pars tunc obtinet, cũ simpliciter iudex superior pronunciat, malè appellatũ fuisse. Nam si pronunciauerit, malè appellatum fuisse, & optimè iudicatum, etiamsi nullitas incidenter, & obiter in iudicium accesserit, in eoq́; fuerit examinata, non erit locus vlterius eandẽ principaliter prosequendi, si ab hac vltima sententia non sit prouocatum, quemadmodum voluêre Ioan. Lignianus in Clem. si appellationem. vlt. col. de appellat. Panorm. in capitu. dilecto. num. 10. Imol. num. 10. col. 4. ver. item aduerte. & ibi Fran. q. 48. nu. 116. idem Imol. in d. l. si expressim. num. 9. licet Anton. in d. c. dilecto. contrarium senserit. Quòd si deserta sit appellatio, tunc iterum est distinguendum. Nam vbi incidenter in causam appellationis accesserit nullitas, quod regulariter fit, l. Cornelia Pia. de iure patronat. l. quædam mulier. ff. famil. ercisc. l. si is quem. C. de lib. caus. tunc deserta ipsa appellatione, censetur deserta & ipsa nullitas, quæ appellationi accedebat. Poterit tamen principaliter iterum nullitas deduci in iudicium. text. optimus in c. licet. de sentent. excommun. in 6. id ipsum probari commodè potest ex capit. concertationi. de appellat. in sexto. tenet expressim Dec. in capitul. cùm sit Romana. de appellatio. nu. 27. non tantũ in appellatione extraiudiciali, quod Panormit. ibi probat, sed etiam in appellatione iudiciali contra eundem Panormitanum, tametsi Francus inibi conetur, in vtraq; appellatione defendere, causam nullitatis appellationi accedentem ex iuris interpretatione, deserta appellatione, desertam itidem censeri, vt tandem non possit vlterius in iudicium deduci. Idem asserit Guido Papæ cons. 38. numer. 9. Quibus suffragatur Bald. in l. 1. C. de sentent. præfecti præto. quem Francus idem sequitur in capit. interposita. §. ille deniq;. 4. q. de appel. scribens, quòd qui renunciat expressim appellationi, censetur etiam renũciare nullitati, quæ ipsi appellationi iure accessoria est. Locus autem Baldi falsò citatur à Franco, & ideò negatur eius authoritas à Dec. scribit etenim id Bal. in l. 1. num. 1. C. de sentent. ex peric. recitan. Sed & hoc ipsum verum est, nec propositæ conclusioni aduersatur. Nam appellatione deserta, item & ipsa nullitas deserta est, quæ venit accessoriè in causam appellationis: & ideò nullitas principalis, ac principaliter poterit in iudicium iterũ deduci: sicuti idem Francus explicat in dicto capitulo dilecto. q. 57. ex Baldo in l. tale pactum. §. qui prouocauit. 13. quæst. ff. de pactis. Imola in dicta l. si expressim. num. 16. & Speculatore, titul. de sententijs. §. iuxta. colu. penult. versic. quid ergo, si appellatur à sententia nulla. Hoc ipsum etiam sensit Barto. in d. l. si expressim. num. 10. quem multi sequuntur. Et his accedit ratio satis vrgens ex his, quæ proximè tradidimus. Nam vbi iudex, ad quẽ prouocatum est, pronunciat malè appellatum, nō tollitur ꝓsecutio nullitatis principalis, & quæ principaliter in iudicium deduci potest: licet actum sit in examine appellationis de nullitate incidenti, & accessoria ipsi appellationi. Ergò idem erit fortiori ratione, vbi appellatio, cui accessit nullitas incidenter, fuerit deserta. Verùm, vbi nullitas simul cum appellatione principaliter in iudicium ad ducitur, & deserta fuerit appellatio, maior contingit controuersia: siquidem placuit quibusdam, tunc deserta appellatione, non esse vlterius locũ prosequendi nullitatem, quasi commune sit tempus appellationis prosequendæ, & ipsius nullitatis examini, ac diffinitioni. Huius sanè opinionis authores sunt Innocent. in cap. sæpè. de appel. Bald. in l. qui testamento. ff. de excusa. tuto. Salicet. in l. 1. C. quando prouocare non est neces. hoc deducens ex gloss. ibidem. & Cuma. in d. l. si expressim. col. 3. à quibus libenter dissentio Contrariam opinionem secutus, atq; ita existimo, in hac specie deserta appellatione, nondum finitam esse instantiam ad prosequendam nullitatem iam in iudiciũ deductam, quæ non restringitur his limitibus, quibus appellatio iure censetur restricta. Etenim appellatione deserta, hoc ipsum iure cōstat, statum causæ esse iudicandum, ac si non fuisset appellatũ: non tamen ex hoc præclusa est via nullitatẽ ipsam probandi, & prosequendi. Sic deniq; in specie opinionem hanc, quam nos probamus, probauêre Bartol. in d. l. si expressim. num. 10. & ibi Imol. num. 16. Panormit. in dict. capit. dilecto. num. 9. & ibi Francus. q. 58. Socinus consil. 10. col. vlt. lib. 4. quorum opinio mihi Communis videtur, ac frequentiori suffragio interpretum probata. Idcircò censeo, eam tutiorem esse, & seruandam fore, quamuis qui priori loco fuêre citati contrariam sequantur. Non enim video locum aliquem iuris canonici, vel ciuilis, vbi eorum sententia probetur, præsertim, quia causa nullitatis ita principalis est in hoc casu, vt ipsa causa appellationis, quod superius probauimus. THEMA CAP. XXV. Quando nullitatis obiectio impediat sententiæ executionem, pręsertim eius, quę vel tertia est, ac cęteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. SVMMARIA. -  1 Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiæ, nisi trium sententiarum conformium. -  2 Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionẽ trium sententiarum conformium. -  3 Tres sententiæ conformes, etiam in criminalibus, executioni mandandæ sunt. -  4 Nullitas procedens à defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. -  5 Tres sententiæ quando dicantur cōformes, & rursus. nu. 6. -  6 Sententia vltima, quæ aliquid præcedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis? & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne liceat tertiò prouocare. -  7 Pendente restitutionis in integrum lite, an sit locus executioni trium sententiarum conformium? -  Traduntur & in hoc capite plures intectectus ad clem. 1. de re iudicat. CAPVT XXV. PROXIMO in capite attigimus, an pendente nullitatis causa sit aliquid nouandum, possitue nouari, & obiter præmisimus, quandoq; executionem sententiæ impediri per nullitatis exceptionem: id verò hac in parte latiùs examinare constituimus ex eo, quòd passim practicis obuium sit, & ad cuiusdam regiæ constitutionis intellectum maximè conducat. Constituenda igitur est conclusio quædam in hunc sanè modum. Sententiæ executio nullitatis exceptione non aliter impeditur, quàm si ea probari, expediriq́; summariè, atq; intra breue tempus possit. Nam cùm sententia transierit in rem iudicatam, & eius executio sit summatim agenda, nihil est admittendum ad eā impediendam, quod altiorẽ indaginem requirat. l. à diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. Idcircò conclusionem istam iure veram esse opinantur Rot. iudices decisio. 280. in nouis. Bart. & omnes in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Bald. in l. ab executore. num. 7. C. quorum appellat. non reci. Franc. in capitul. dilecto. de appellat. q. 10. Matth. Afflict. decisio. Neapolita. 283. textus optimus & illic Doctor. in l. vltima. C. si ex falsis instrument. quam opinionem Communem esse testantur Alexand. in consilio 33. num. 9. libr. 1. & Sebastianus Vantius in tractatu de nullitatibus, capitulo quot, & quibus modis nullitas proponi possit, numero 32. Idem fatentur Alexander, Iason, & Iuniores in dicto §. condemnatum. colum. 1. & 2. præsertim Franciscus à Ripa. Quibus ad de Rebuffum parte 1. super leges regias. titu. de sent. execut. artic. 7. gloss. 10. num. 4. qui num. 8. asserit, in regno Franciæ non posse nullitatem proponi, nec tractari absq; appellatione. Eandem legere quispiam poterit in tractat. de supplicationibus, artic. 7. gl. prima, vbi tradit, an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiúsue supremi senatus: pungitq́; ibidem, an id iure communi probari possit. Ex his apparet, quanam ratione intelligendus sit text. in dict. §. condemnatum. l. si expressim. ff. de appell. c. 1. de re iudic. clem. pastoralis. eo. titul. l. 1. C. quando prouo. non est necess. l. 1. C. si à non comp. iud. quibus probatur, sententiam nullam nō habere vires nec effectum sententiæ, nec esse mandandam executioni. Id enim verum est, modò summariè, & statim probari valeat ipsa nullitas: secus autem respondendum erit, quoties hęc exceptio longius examen requirat. Huic verò conclusioni est & altera subijcienda, quæ manifestè dictat, non esse impediendam executionem trium sententiarũ conformium, per exceptionem nullitatis. Hæc constat in Clem. 1. de re iudic. cuius decisio eam rationẽ habet, quod latis trib. sententijs, quæ sunt sibi ipsis cōformes maxima oriatur calumniæ præsumptio aduersus volentem exceptione nullitatis earum executionem impedire. Etenim vehemens admodum est præsumptio pro illa sententia, quæ per appellationem, aut supplicationem suspendi non potest, iuxta ea, quæ traduntur in c. in præsentia. de renun. & in cap. quoniam contra. de probat. Sic regia lege sancitum extat, sententiam in secunda instantia reuisionis latam apud suprema regis tribunalia, tradendam fore executioni, non obstante nullitatis exceptione, aliaue oppositione quacunq;. l. 25. tit. 3. lib. ordin. 2. & l. 44. in pragmaticis Regum Catholicorum. Idem adnotauit Guido Papæ. q. 50. scribens, non impediri executionem apud Gallos sententiæ latæ in parlamento principis, etiā in prima instantia, per exceptionem nullitatis. Quia illa adhuc pendente supplicationis iudicio executioni tradenda est, more, atq; vsu forensi eiusdem regni. Regia verò lex apud nos hoc ipso æquissima est, quòd ea sententia non possit per appellationem, aut supplicationem suspendi. Sed & in eo casu, quo sententia prima, lata in prætorio Regis, mandando foret executioni, non obstante supplicatione, quæ admittenda est absque præiudicio executioni sub cautione idonea peragendæ: item & in eo similiter casu quo secunda sententia sub eadem cautione traditur executioni non obstante supplicatione secunda, quæ ad ipsum Regem proponitur, de quibus tantisper tractaui. c. 23. nu. 8. posset optimè admitti vsus ille forensis, cuius Gui. meminit in d q. 50. vt minimè impediatur executio sententiæ per exceptionem nullitatis. Potissimùm hoc placet, quia in prætorio principis, quoties nullitas opponitur contra processum ipsum in prima, vel in secunda instantia, ex eo, quòd ordo iuris non fuerit seruatus, etiā si iam sit conclusum in causa, admittitur opponens nullitatem ad allegandũ, & probandum intra certum diem, vt fiat reparatio eorũ, quæ videntur minus solenniter facta fuisse, & habentur rata ea omnia, quæ acta sunt iuris ordine non seruato, aut quandoq; iterum repetuntur, iuxta gloss. & illic Docto. in l. mutari. ff. de procu. notant in specie ista, & expressim Matthæ. Afflict. decis. 262. col. vlt. & Guido Papæ in d. q. 50. Quibus illud est adijciendũ. Plures posse contingere defectus in ea cognitione causarum, quæ apud suprema principum tribunalia expeditur, ex quibus non debet ita facilè censeri processus nullus, ac si factus esset apud iudicem aliquẽ inferiorẽ: quemadmodũ Rebuff. tradit in dict. tractat. de supplicationibus. articul. 7. in glo. prima, qui alios allegat, præsertim Innocentium & Felinũ in capitul. in causis. de re iudicat. Afflict. decis. 283. Parisi. consilio 218. libro primo. Regia verò constitutio & Clementis Papæ respōsio sunt non ita in distinctè intelligendæ, sed aliquot expositis interpretationibus ad earum expeditiorem intellectum, facilioremq́; praxim, vt verè appareat, quando nullitatis exceptio impediat executionem trium sententiarum conformium, aut eius, quæ vltima est in regio prætorio, quæque supplicationem non admittit. Primùm igitur sunt qui censeant, aduersus tres sententias conformes admittendam esse nullita tis exceptionem ad impediendam executionẽ, vbi nullitas ipsa notoria est, & euidens ex actis. Huius opinionis authores sunt Oldra. [*]consil. 106. Bald. in l. 1. C. ne liceat tertio prouoca. Card. & Boni. in d. Clem. 1. de re iudica. Francus in c. dilecto. de appella. q. 52. Corneus consil. 204. 2. libr. Imol. in l. de pupillo. §. qui opus. ff. de noui oper. nunciat. Domini. consil. 24. Iason consil. 44. col. 1. libr. 3. Gratus consil. 72. cons. 80. & consil. 85. col. 1. rursus idem Domini. consi. 95. col. 1. text. optimus, & illîc Felin. in c. inter cæteras. de re iudic. Ias. in l. 1. nu. 8. ff. de noui oper. nunciat. idem Iason. in lege si is, ad quẽ. colum 3. ff. de acquiren. hæredita. Curtius Senior consi. 59. col. 6. Curti. Iunior in l. sub prætextu. C. de transactioni. Alcia. libr. 1. de verb. signifi. colum. 21. Aymon in consi. tertio colum. 1. Ioan. ab Amicis in consi. 128. quorum opinio Communis est, cui videtur suffragari text. in l. veteres. ff. de itinere, actuq́ue priuat. Ex quibus (vt propriè tot authorum mentem explicemus) constat, non idẽ respondendum fore, vbi nullitas quæ obijcitur, offertur cum probatione statim, & in continenti, vt aiũt, assumenda: & quæ hoc modo offertur: nam etiam hac nullitate ita opposita, non impeditur executio trium sententiarum conformium: vt resoluunt Alex. Iason & apertiùs Ripa in leg. 4. §. condemnatum. num. 15. ff. de re iudic. alioqui si nullitas, quę obijcitur atq; offertur cũ probatione ipsa, statim & in continenti assumenda, impediret executionem trium sententiarum conformium, profectò parum vtilitatis induceret dict. clemen. constitutio, ac ferè nullam vim maiorem tribuisset tribus sententijs conformibus quàm vni, quæ transisset iam in rem iudicatam, iuxta ea quæ in initio huius capitis adnotauimus. Vnde opinio quorundam, qui dubitârunt, admittendam fore exceptionem notoriam & euidentem nullitatis contra tres sententias conformes, ad impediendam earũ executionem, vt dubitare visus est Imol. in d. Clem. 1. col. 4. Ro. in singul. 291. & iuniores quidam in d. §. condemnatum. est accipienda in hunc sensum, vt procedat, quoties nullitas non est notoria ex actis, sed aliũde. Atq; hæc item sunt maximi momenti ad intellectum regiæ constitutionis, tametsi Gu. Papæ in d. q. 50. senserit, nō esse impediendam executionem sententiæ latæ in regio prætorio, quoties ea est executioni mandanda cautione data, pendente adhuc supplicatione, propter exceptionem nullitatis, quæ euidens sit ex actis. Secunda constat interpretatio, vt admittenda sit nullitatis exceptio ad impediendam executionem trium sententiarũ conformium, quoties executio semel facta, minimè posset retractari, quod notant Card. in dict. Clem. 1. col. 2. Bald. in l. si feriatis. ff. de arbitr. Roma. in singu. 291. Paulus de Castr. Alex. Ias. & Ripa. nume. 21. in d. §. condemnatum. ex Cyn. & Bald. in l. ab executione. C. quorum appe. non recip. Tertia nihilominus constituitur ad eandem constitutionem conclusio, secũdum quam, in pœnis, quæ postmodũ reuocari ac retractari pos[*]sunt, etiam in criminalibus causis, & quæstionibus tertia sententia primis conformis, non obstante nullitatis exceptione tradi debet executioni. Hanc conclusionem exponit glo. in d. Clem. 1. cōmuniter inibi recepta, ver. quamuis. Ex qua & illud solet sæpissimè adnotari, quod licet alio qui dictio, Alius, implicet similes causas, & qualitates, cap. sedes. de rescript. gl. in l. si fugitiui. C. de seruis fugitiuis, tamen si adijciatur dictioni vniuersali, complectitur quascunq; etiam dissimiles qualitates, sicut eiusdẽ gloss. memores responderunt Imol. ibi Panor. in consil. vlt. lib. 1. Soc. consil. 3. col. vlt. lib. 3. atq; ita Romæ sententia pronunciatum fuisse, asserit Ludo. Gome. in reg. de triennali. q. 2. & licet Fel. in d. c. sedes. col. 7. & Iason in l. si vnus. in fine principij. ff. de pactis. videantur dubitare, an vera sit prædicta communis adnotatio. Decius tamen in d. c. sedes. eam defendit, vt saltẽ procedat iuxta materiam subiectam, & perpensa diligenter ratione legis, & ipsius dispositionis, de cuius interpretatione tractabitur. Quartò animaduertendum est, non esse necessarium ad effectum dictæ clementinæ constitutionis, quòd tres conformes sententiæ latæ fuerint successiuè absq; alterius dissimilis media pronunciatione, cùm satis sit, eas latas fuisse in eadem causa, secundum Panorm. & Barb. declaratione decima, in d. clem. sicuti nec sufficeret vna sentẽtia lata simul à tribus iudicibus, vt illic explicat Boni. col. 2. Quintò est eadẽ cle. constitutio intelligenda etiā in tribus sententijs interlocutorijs. Nam tradentur executioni, si fuerint conformes nō obstante nullitatis exceptione. glo. ibi communiter probata in d. clem. 1. Alex. in rub. ff. de re iudic. Fel. in eadem rub. col. 5. Rota in nouis. 113. Abb. in c. causam matrimonij. de offic. deleg. col. 2. tametsi alioqui regulariter appellatione sententiæ intelligendum est diffinitiua, non de interlocutoria. gl. Abb. & Felin. in c. cùm olim. de testibus. glo. item in l. 1. §. Biduum. ff quan. appell. sit. Obtinet ergo hæc quinta conclusio propter eandem rationem, quæ deducta ab eiusdem constitutionis mente planè probat, idem esse respondendum in sententijs interlocutorijs, quod & in diffinitiuis, præsertim quia & verba ipsius constitutionis id ipsum significant, dum in parte prima simpliciter sententiæ meminit, in secunda verò expressè de diffinitiua respondet. Sextò illud in controuersiam venit, an tres sententiæ conformes sint exequẽdæ, an differenda earum executio propter exceptionem nullitatis obiectæ à tertio, qui non litigauit, nec fuit per eas condemnatus. Quam quæstionem superiùs examinauimus. c. 15. num. 9. Septima his accedit non omninò aliena, imò satis concinna interpretatio, vt executio suspendi debeat, si aduersus tertiam sententiam alijs omninò cōformem obiecta sit nullitatis exceptio, ex eo, quòd iudex, qui eam pronunciauit, non habuit iurisdictionem ad cognitionẽ causæ, nec ad eius diffinitionẽ: quasi hic defectus ad eò sit potens, quòd impediat trium sententiarum conformium executionem, quemadmodum in specie ista tenuerunt Anch. & Abb. [*]in d. cle. 1. de re iud. Dom. in consil. 24. col. 5. Fel. in c. ea quæ. col. 2. de re iud. idem in c. pastoralis. col. 4. de exceptio. nouiores in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Alex. in consil. 77. numer. 8. lib. 2. Bald. in l. generaliter. colu. 1. C. de episcop. & cler. Roma. consil. 42. & consil. 115. Paul. Castr. consil. 99. lib. 2. Hippo. in singul. 10. idem in l. vlt. numer. 49. ff. de iurisdict. om. iud. Ludo. Gome. in tract. vtriusq; signaturæ. nu. 75. quibus adstipulatur gloss. in signis in Clemen. vnica. de sequest. pos. & fruct. verb. non obstante. Quam sequuntur illic Card. Abb. & Imol. ex ea notantes, sublata nullitatis exceptione, non censeri sublatam illam, quæ à defectu iurisdictionis procedit. ad idem est optima gloss. in c. in nostra. verb. momenti. de procurat. & in simili glo. in c. exceptionem. verb. condemnandus. de except. & alia in c. super eo. de crim. fal. tradit Barb. in c. iurauit. CCL. 3. de proba. qua ratione regia lex. 2. tit. 15. lib. 3. ord. quæ statuit, exceptionem nullitatis opponendam esse, aut de nullitate agendum fore intra sexaginta dies á tempore latæ sententiæ, erit fortassis intelligenda, vt procedat in alijs nullitatibus, non in ea, quę à defectu iurisdictionis oritur. Et quanuis visum fuerit quibusdam, hanc regiam Constitutionem diem istam præfigere allegationi nullitatis cōtra sententiā, vbi agitur per actionis viam de nullitate, quasi perpetua sit exceptio nullitatis, vt obijci possit per exceptionẽ nullitas quocunq; tempore. Ego contrariam sententiam potius probarem ex mente legis, & ideò existimo, exceptionem nullitatis contra sententiam, iure regio non esse admittendam post sexaginta dies. Quod poterit multis comprobari, sed præcipuè, quia vbi exceptio principalẽ vim habet ab actione, nec consistit in puris exceptionis viribus, perpetua nō est, imò perit perempta ipsamet actione: sicuti ex l. vlt. ff. rem ratam haberi. & l. purè. §. vlti. ff. de doli exceptio. deducere videntur Bart. in l. 2. ff. de exceptio. Alex. Paul. & Ias. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiurand. Paulus in l. Titia Seio. §. vlt. ff. de legat. 2. Fel. in c. si autem. colum. 5. de rescript. vbi hoc sensere Abb. & alij. Sed & eleganter idem explicant Decius ibi, & Socin. in dict. l. 1. ff. de exceptio. idem in l. qui agnitis. num. 16. ff. eod. titul. quasi secus sit, quoties exceptio solis exceptionis viribus innititur, nullam vim principalem accipiens ab actione. dict. l. purè. §. vltim. Is enim, qui potest agere actione illa principali, à qua exceptio potissimùm vires accipit, nec agere vult intra tempus datum ad agendum, non poterit postea vti exceptione illa, quæ omninò & potissimè oritur, ac vim habet ab actione sibi iure concessa. Vnde minor læsus non poterit per exceptionem restitutionis in integrum beneficiũ consequi, nec obtinere, si intra diem à lege datā ad eam petendā, omisit eo auxilio agere, atq; illam petere. Quod Paulus Castrensis Alexan. & Iason notant in dict. §. si minor. Atq; hæc obiter dicta sint ad regiæ legis intellectum. Cæterùm contra hanc septimam interpretationẽ solet deduci authoritas gloss. in dict. clemen. 1. de re iud. verb. pendere. quam inibi sequuntur Card. Imol. & Bonifacius. colu. 8. Corset. in repertorio verb. fori competentia. Barb. in rubr. de foro competen. Constat enim ex dicta glo. tres sententias conformes mandandas fore executioni, etiam si obijciatur nullitas, quæ oritur à defectu iurisdictionis ipsius iudicis, qui sententiā diffinitiuam pronunciauit post appellationem iustè ab interlocutoria propositam, quam iustam & rectam fuisse pronunciatum est à iudice superiori. Attamen vtraque opinio iure defendi potest. Nullitas siquidem quæ oritur à defectu iurisdictionis, tunc impedit executionem trium sententiarum conformium, cùm nullam vnquam iurisdictionem is iudex habuit ad eius causæ cognitionem, vel diffinitionem, quippe qui ab initio iurisdictione omninò caruerit: atque ita est admittenda gloss. in dict. Clement. vnic. de sequestra. poss. & fruct. At vbi iudex iurisdictionem ab initio habuit, quæ postmodum aliqua ex causa defecit, aut elisa est, tres sententiæ conformes erũt tradendæ executioni, non obstante nullitate, quæ hac ex causa oriatur, quemadmodũ probat gloss. in dict. Clement. 1. de re iudicat. sic etenim quæstionem istam diffinire videntur Angelus, Aretinus in §. appellantur. institu. de exceptio. colum. 7. Alexand. in dict. consil. 77. numero octauo, & sequenti. Franciscus à Ripa in dict. §. condemnatum. numero 25. Id verò procedit ex mente gloss. & Doctorum quoties tempore vltimæ sententiæ iurisdictio non erat omninò extincta, nec elisa, sed suspensa, & elidibilis ex futura iudicis superioris pronunciatione, vt in exemplo gloss. constat. Et ideò si iurisdictio semel ab initio verè data, & cōpetens iudici tempore sententiæ fuerit iam extincta, & elisa, quia ꝓnunciatũ est, benè appellatum ab eo fuisse, erit nulla sentẽtia ex defectu iurisdictionis, poteritq; nullitas hæc opponi ad impediendam executionem trium sententiarum conformium, quemadmodum ex præmissa resolutione apparet, & Alexan. ind. consilio 77. optimè probat. Idemq́ue Angelus & Ripa post glossam palàm asseuerant & optimè Paulus Parisius consili. 109. libro 4. colum. 2. scribens, Aduersus tres sententias conformes non posse ad impediendam earum executionem opponi nullitatem procedentem à defectu iurisdictionis, quoties iudex iurisdictionem habebat, exceptione tamen elidibilem. Hinc sanè deducitur, posse impediri executionẽ trium sententiarum conformium, & verè impediri per exceptionem nullitatis ex eo procedentis, quòd sententia lata fuerit à iudice delegato per rescriptum impetratum ab excōmunicato. Rota in antiquis 21. & Felin. in capitulo exceptionem. columna quarta, de exceptioni. Octauò loco prędicta constitutio intelligẽda est, & intelligitur, vbi tres sententiæ veræ sunt conformes, non autem vbi duæ sententiæ sint latæ in principali, & tertia super desertione appella[*]tionis. Nam in hac specie nō obtinet responsio Pontificis in d. Clem. 1. imò poterit opponi exceptio nullitatis aduersus has tres sententias, vt impediatur earum executio. Quod notant Rota in antiquis 417. Roma. in singu. 291. Oldr. consi. 106. Ex quibus apparet, nō esse duas sententias cōformes, quarum altera lata est super desertione appellationis à priori sentẽtia propositę. Et idẽ de tribus sententijs respōdendũ erit, sicuti respondet de duabus Corne. in consi. 14. & in consi. 38. col. 2. lib. 4. & Aymon Sauillia. consi. 183. col. 1. Nonò, ex proxima interpretatione adhuc expendi, & examinari poterit, quod Rota scribit in antiquis 424. existimans, non dici tres sententias conformes, quoties latis duabus sentẽtijs conformibus, tertia fertur, quæ pronunciat illas duas nullas fuisse, ac demum pronunciatur quarta quæ reuocat tertiam, & cōfirmat duas quæ primo latæ fuerunt. Eandẽ opinionem tenuerũt Roma. in singu. 291. & Aymon in d. consi. 183. nu. 3. dubius tamen. Vnde in hoc casu nō erit admittenda constitutio d. Clemen. 1. imò poterit executio impediri, præsertim, quia licitum est appellare à quarta sententia, quatenus tertiam super nullitate latam reuocat, vt fatetur Aymon, qui negat, ab eadem appellari posse, qua ex parte duas primò latas cōfirmat, & est eis conformis. Huic opinioni principali accedit, quod ad hoc, vt sententiæ dicantur conformes, oportet in omnibus, & omninò conformes esse, sicuti eadem Rotæ decisio manifestè sentit. Contrariam opinionem possumus ex eo probare, ꝙ non est necessarium ad impediendam appellationem, quòd tres sententiæ sint omninò conformes. Satis etenim erit, in aliquo articulo eas esse cōformes, vt in illo admittenda non sit appellatio, quod not. Pau. Cast. in consi. 163. lib. 2. Alex. cons. 77. col. 1. lib. 2. Dec. in consi. 385. Curt. Iuni. in consi. 30. col. 1. Qua ratione cúm in nostra quæstione sint tres sentẽtiæ conformes in principali articulo, cōsequitur planè, earum executionẽ non esse impediendā, etiāsi à quarta sententia fuerit appellatum super nullitatis quæstione. Hanc tamen controuersiam ita dirimere conabimur, vt quoties à secunda sententia fuerit appellatum, & quia in eam appellationem adhuc nullitatis causa venerit, atq; ideò iudex tertiā sententiam pronunciauit, quæ duas præcedẽtes nullas fuisse declarat, si ab hac tertia demũ appellatur, eaq́; reuocata fuerit, & primæ confirmatę, profectò negari nō possit, in hac specie tres esse sentẽtias conformes, nec admittendā fore nullitatis exceptionẽ ad impediendā earũ executionem, quanuis ab hac quarta sentẽtia possit appellari ea ex parte, qua de nullitate diffiniuit, & ad eum effectũ, quòd nullitas possit iterum examinari. Quòd si latæ fuerint duæ sententiæ in principali conformes, à quibus appellatũ non sit, sed tantùm aduersus eas proposita fuerit actio, vel exceptio nullitatis, & feratur sentẽtia, quę pronũciat, eas nullas fuisse, & ab hac iterum appelletur, & ꝓnuncietur sentẽtia reuocans primā, & declarās, duas sentẽtias primas validas fuisse, easq́; confirmat: tunc (ni fallor) locus erit decisioni Rotæ. Non enim sunt istæ tres sententiæ conformes super principali. Idq́ue probatur ex eo, quòd iudicium, in quo de principali agebatur, finitum erat per duas sententias, à quibus non extitit appellatum, nec de principali quæstione agi potest, donec actum, & finitum sit iudicium secundum, in quo tantùm de nullitate controuertitur. Idcircò licet quarta sententia confirmet primas, non pronunciat super principali, super quo iam ex tincta erat quæstio, sed quia non obstante nullitate in hac quarta sententia reuocatur secunda, & pronunciatur primas validas fuisse, ideò primæ confirmantur, id est, censentur liberæ à nullitatis vitio. Decimò, non incongruè quæritur, an illa sententia dicatur alteri conformis, quæ illam confirmat, adiecto tamen aliquo moderamine, aut sanè aliqua declaratione adscripta, quæ aliquid priori sententię addat? Et quibusdam pla[*]cet, non posse dici, has sententias conformes, quia posterior aliqua ex parte diuersa est à priori, quod notat Cynus in leg. 1. C. ne lice. tertiò prouocare. quo in loco eleganter Angelus asseuerat: posse tertiò appellari à sententia, quæ nouum grauamen infert, quippè quę condemnet reum in id, de quo priores sententiæ minimè tractauêre, idem probant, & sequuntur, Bartol. Socin. consilio 39. colum. 3. lib. 4. versic. capio tertium. Philippum Fran. in cap. directè. de appellat. nume. 6. Aymon in dict. consil. 183. ad fin. & Robertus Maranta in tract. de ordina. iudicio. part. 6. numer. 270. ca. de appellatione. Qua opinione passim apud suprema Regis tribunalia vtuntur aduocati supplicantes à sententia, quæ reuisionis dicitur, & secundo loco actis iterum visis ab auditoribus regijs pronunciatur, quoties ea priorem sententiam confirmat aliqua declaratione, moderatione, vel adiectione apposita. Etenim ab hac noua supplicatur, adiectione authoritate Angeli. Ego verò, quoties poterit ex sententijs deduci, eas in aliquo conformes esse, quo ad hanc partem, opinor, non esse admittendam appellationem, nec supplicationem, nec fore impediendam executionem harum sententiarum, si ea fieri commodè potest pendente appellatione super noua tertiæ, vel vltimæ sententiæ adiectione, qua in re omnes mihi conuenire videntur. At si tractemus, sitnè admittenda appellatio, vel supplicatio ab hac tertia, vel vltima sententia quantum ad adiectionem, cẽseo veram esse opinio. Angel. vbi super illa noua adiectione non fuerit in priori instantia nec in primis sententijs actum tacitè, vel expressè, sed tantùm in vltima instantia per sententiam fuerit diffinitum, quod in dicta noua adiectione continetur. Sed si noua vltimæ sententiæ adiectio tacitè, vel express è fuit in primis instantijs & sententijs tractata, examinata, & diffinita: non video qua ratione locus sit opinioni Angeli, quia non potest verè dici vltima sententia prima super ea re, sed propriè vltima: Atque ita, Angel. ipse in ratione, qua vtitur, hoc ipsum sẽtit, & ideò cautè opinio Angeli est admittenda, & cautius inquirendum est, an exempla, & species contingentes conueniant eius vnicæ rationi. Quamobrem ipsius Angel. verba hoc in loco adscribam. Hanc (inquit) legem limita, quod nō liceat tertio prouocare (subaudi, nisi per tertiam sententiam inferatur nouum grauamen) quia tunc ab illo grauamine nusquam extitit appellatum, ergò est opus appellatione. Pone exemplum: Si iu dex in tertia sententia condemnauit victum in expensis omnium causarum, de quibus expensis non fuit habita consideratio per iudices primarum causarum, poterit etiam appellari ab ista tertia sententia pro expensis factis in dicta tertia lite, quia de illis non est iudicatum nec primo nec secundo, & ideò potest appellari, quia semꝑ est prima. Hæc Angelus, cuius exemplum, & rationẽ libet altius expendere. Nam vbi expensæ fuêre petitæ ab initio litis, nec fuit facta condemnatio, nec absolutio, si hactenus super expensis non est lata sententia nec absoluens, nec condemnans, & modò fertur sententia, in tertia instantia, quæ condemnat in expensis trium, omniumq́ue iudiciorum præcedentium, non constat sibi Angelus, dum concedit, hanc sententiam esse primam super expensis, & ab ea posse appellari ratione expensarum tertij iudicij, cùm & ea prima sit, non solum in expensis tertij iudicij, sed & in expensis priorum iudiciorum, vnde perpensa ratione Angeli, licebit appellare ab vltima sententia, etiam propter expensas primi, ac secundi iudicij. Nam vbi petitæ sunt expensæ, & iudex omisit earum condemnationem, non censetur absoluisse ab expensis, imò iure omissa est earum condemnatio secundum Antoninũ Imolam & Felinum, in capitu. significauerunt. de exceptionibus. colum. 2. per legem 1. C. si ad versicu. rem iudicatam glo. intellectum, quem Communem esse fatetur illîc Albericus. Idem notat & repetit idem Imola in capitulo vltimo colum. vltim. de exceptionibus, & poterit comprobari ex traditis à Felin. in c. cúm inter. de re iud. nu. 15, Igitur vtcunq; exemplum Angeli cōsideretur, apparet super omnib. expensis esse hanc primam sententiam. Quod si dixeris, per omissionem condemnationis expensarum censeri victum ab eis absolutum, idq́ue Panormit. voluit in dicto capitulo, significauerunt. 3. colu. tunc posset opinio Angeli quo ad exemplum defendi, quia hæc vltima sententia prima est super condemnatione expensarum tertij iudicij, & tertia super alijs expensis, in quibus primas sententias tacitè absoluentes reuocat. Et tamen ex hoc sequeretur, quod vbi prima & secunda sententia expressim de expensis vel condemnando, vel absoluendo meminerint, ac item tertia idem fecerit, poterit appellari à tertia ratione expensarum vltimæ instantiæ, in quibus est prima non tertia sententia. Quod nusquam vidi admissum fuisse, nec opinor in praxi admittendum fore. Etenim frequentissimè vltima sententia condemnauit in expensis vltimæ instantiæ, primis sententijs absoluentibus, vel condemnantibus, & sicut in principali non admittitur appellatio, nec supplicatio, ita nec ratione harum expensarum, de quibus ab initio iudicij actum est generaliter, quia petita fuit condemnatio expensarum. Verum vbi expensæ ab initio non fuêre petitæ, vsque ad tertiam instantiam, in qua fit condemnatio expensarũ omnium præcedentium iudiciorum, eandem & maiorem difficultatem habet opinio Angeli. Quia si appellatio admittenda est ratione expensarum vltimæ instantiæ, eodem iure foret admittenda, quo ad expensas præcedentium iudiciorum, cùm in omnibus lata sit vnica tātùm sentẽtia super petitione in vltima instātia proposita, quæ prima esse videtur. Vnde Angeli exemplum, vbi expensæ ab initio petitæ fuerunt, & super eis est facta semper pronunciatio expressa, non est in praxi admittendum, nec vnquam, quod meminerim, fuit admissum, cùm super omnibus expensis præsentibus, & futuris facta sit petitio, nec potuit fieri condemnatio super expensis vltimæ instantiæ ante sententiam in ea latam. Alioqui semꝑ liceret appellare à quacunq; sententia, ratione expensarũ vltimi iudicij, aut deniq; supplicare, quoties appellatio vel supplicatio alioqui admitteretur, si vltima sentẽtia prima censeretur super expẽsis. Quod si in prima, & in secũda instantia non fuerit facta cōdemnatio expẽsarũ petitarum ab initio, profectò nulla est ratio, quæ potius permittat appellationem ab vltima sentẽtia ratione expensarum vltimæ instātiæ, quàm secundæ, iuxtà Panormit. sententiam, aut quàm primæ, cùm & de his vnica tantùm sit lata sententia, secundum opinionem Imol. Et idem erit, quoties non fuêre petitæ expensę vsque ad tertiam instantiam, quo fit, nō satis sibi constare Angelum ipsum in eius exemplo. Idcircò si eius opinio in expensarum specie admittenda est, quæ fortassis admitti potest, vbi nulla est facta expensarum petitio vsque ad tertiam instantiam, aut secundum opinionem Imol. quoties petitæ fuerunt, & tamen omissa est cōdemnatio, non tantùm erit admittẽda, quo ad expẽsas vltimæ instantiæ, sed etiam quo ad omnes. Vndecimò, prædictæ clementinæ constitutioni aptari potest & alia interpretatio. An sit recipienda seruā daq́ue, vbi latæ sint tres sentẽtiæ, quarum prima cōdemnat in cẽtum, secunda in octuaginta, tertia in sexaginta aureis? Barbat. in cōsilio 10. libro 1. colum. tertia, existimat has sentẽtias tres esse, & cōformes in minori summa, capitu. 1. de arbit. in sexto. idem sentiũt Zẽzelinus, & Card. in dict. Clemẽ. 1. nume. 2. quorum opinio, etiamsi vera sit, tũc obtinebit, cùm ille, cui pręiudicat diminutio quātitatis, cōsentit expressè aut tacitè sentẽtiæ latæ in minori summa, & denique omnibus, quo ad illam minorem quātitatem, alioqui nō potest horum authorum opinio admitti ex his, quæ ipse tradidi. lib. 2. vari. resol. c. 2. Duo decimò, licet alioqui frequẽtiori sentẽtia re[*]ceptum sit, executiōem sentẽtiæ impediri pẽdente lite super restitutiōe in integr. l. vnic. C. in integrum restitutio. postulata ne quid noui fiat. Innocẽ. gloss. Abb. & omnes in c. suscitata. de in integr. restitutio. Rota in nouis. 379. Capel. Tolo. & illîc Aufrer. quæstio. 54. Paulus Parisiẽsis consilio 109. colum. vltim. libro 4. Imol. Cuma. & Alexād. in lege 4. §. cōdemnatum. ff. de re iudic. vbi Iason numero 26. & Rip. numero 30. fatentur, hanc opinionem Communem esse contra Bartolum ibi. Qua de re optimè Ripa tractat, & Rota in nouis 446. Attamen aduersus tres sententias conformes, vt earum executio impediatur, non poterit obijci, quod super restitutione in integrum lis pendeat. Baldus in l. vnic. colum. vltim. C. ne liceat tertio prouo. Alexād. in dict. §. cōdemnatum. colum. vltim. cuius opinio quādoque Rotæ seruata & admissa fuit, quādo que cōtraria, vt asserit Cassad. decisi. 1. de in integrum restitu. Nam cōtrarium tenet Salycet. in dict. l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. & Capell. in dict. quęst. 54. Mihi verò potius placet opinio Alexād. propter præsumptam à iure calumniam, præsumptione ad modum vrgenti, quæ in hac specie sufficit. dic. c. suscitata. Item quia sententia principis mandatur executiōi propter summam eius authoritatem, etiam pendente lite super restitutione in integrum aduersus eam petita. Sicuti secundum alium intellectum ex dicto c. suscitata. deduxerunt Innocẽ. & Doctor. ibi, Alexād. Iason, & Rip. in dicto §. condemnatum. Vitalis in tract. clausula. c. nil nouari restitutione in integrum pendente. Aufrer. in dict. quæstio. 54. Corset. in singu. verb. in integrum restitu. Capitul. in Neapolita. decisio. 53. Quin & opinioni Baldi refragatur quod notāt gl. & omnes, maximè Bal. Iason & Dec. in l. postquam liti. C. de pactis in glo. vlt. & tamẽ ex eadem resolutione respondebitur. Decimotertiò, etiamsi non impediatur trium sententiarum conformium executio per obiectionem nullitatis, impeditur tamẽ ratione solutionis expensarum, & fructuum, si cōdemnatus allegat, & probat inopiā, ex c. Odoardus. de soluti. disputatq́; Cassa. deci. 11. ti. de rescrip. & nos in simili multa scripsimus lib. 2. var. reso. c. 1. nu. 9. Decimoquartò, prædict. Clemẽ. responsio non solùm obtinet in tribus sentẽtijs conformib. sed & obtinebit in duabus cōformibus sententijs, à quibus ex lege per principem lata nō est permissa, nec licita prouocatio, quod Paulo Parisi. placet in cōs. 109. nu. 15. lib. 4. post Bal. in l. vlt. colum. vlt. C. de sentent. & interlo. om. iud. qui idem tenẽt, quo tiesprouocatio à duab. cōformib. tollitur per statutum hac de re validum. THEMA CAP. XXVI. De recusationibus iudicum, eorum præsertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eligũtur, vt in eius summis prætorijs ius vnicui reddant. SVMMARIA. -  1 Quid iura ciuilia de recusationibus iudicum statuerint. -  2 Recusatio iudicis quo tempore sit proponenda? -  3 Iure regio, quo tempore recusari debeant iudices summi prætorij, & auditores. -  4 Minor & ecclesia, an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. -  5 Intellectus ad tex. in capitu. si contra vnum. de officio deleg. in 6. & quid agendum, quoties vnus ex pluribus iudicibus delegatis recusatur. CAPVT XXVI. ETIAM si nulla humana lex hac de re fuisset in specie statuta, optimè lector, ratio ipsa facilimè ostenderet eorum iudicia nobis fugienda, omnibusq́; modis auertenda fore, quos propter odium, inimicitiam, aliamuè causam suspectos habemus, aut tandem iustè opinamur, maximè amicos esse, & propensos hisce, qui nobiscum aliqua de re cōtrouertunt. Idcircò ęquissimo consilio factum est, vt nemo cogatur ęquum ferre iudicem, qui sibi sit aduersus, suspectus, & inimicus. c. quod suspecti. 3. q. 5. l. apertissimi. C. de iudic. Qua de re multa tradidêre iuris vtriusq; interpretes: potissimè Speculator, & è iunioribus Stephanus Aufrer. in tract. de recusationibus. Lanfrā. in c. quoniam contra. de probatio. verbo recusationes. Præposi. in c. postremo, de appella. & Ioan. Ferrarius in tractatu de recusationibus iudicum: à quibus poterit quispiam plura petere ad hunc tractatum pertinẽtia, nos etenim pauca hoc in loco tradere constituimus in ea quæstione, qua quæritur, quo tempore litis sit proponenda recusatio aduersus iudices regios, qui summis prętorijs assistunt de omnibus totius regni grauaminibus iudicaturi. Iure ciuili, quoties iudex ordinarius recusatur, & censetur suspectus, non tollitur ab eo iurisdictio, imò poterit ipse de causa cognoscere adiuncto sibi simul episcopo loci, quem socium [*]debet adsumere ad eiusdem causæ cognitionẽ & diffinitionem, Auth. si verò. C. de iudic. Moribus tamen receptum est, quòd iudex recusatus recipiat sibi socium non episcopum loci, sed alium quempiam bonum, & candidum virum, ad obscurandam, quæ de ipso oborta est, suspicionem. Quemadmodum testantur Paulus Castren. Salycet. Bald. Iason & alij in d. Auth. si verò contigerit. Dec. in c. cùm speciali. in prin. de appellat. colum. 2. & Alexā. in consi. 12. lib. 6. colum. 1. quemadmodum ab aliquibus refertur, qui tamen simpliciter disputat de intellectu authenticæ constitutionis, quæ diffiniuit, episcopum loci adsumendum esse in socium à iudice recusato, lex verò regia 22. titu. 4. part. 3. expressim probat Communem totius orbis Christiani interpretationem, atq; ita fit, vt passim iudex secularis recusatus adsumat sibi socium virum aliquem doctum, & integræ opinionis, nec adsumitur episcopus loci, sicuti frequentissimè fit, nec vsquam hac in re vlla cōtigit forẽsis disceptatio. Eodem iure ciuili nulla est necessaria mentio causæ ad iudicum recusationem in ipso libello recusationis, sed satis erit, iudicem ipsum dici suspectum cũ iuramẽto, quòd ea recusatio calumniosè non proponitur gl. communis in d. l. apertissimi. quam opini. sequuntur, ac fatentur communẽ esse Panor. in c. si quis cōtra. nu. 12. de foro comp. in repe. Lanfrā. in d. c. quoniam cōtra. verb. recusationes. col. 2. Aufre. in tract. de recusationibus, nu. 3. & Dec. in d. c. cum speciali. in prin. Imò regia lex 22. titu. 4. part. 3. addit, hoc iuramentum tunc esse necessarium, cùm petitur ab aduersario, vel iudice, non alias. Quamobrem, etiā iure cōmuni maximè dubium est, quod scribit Carolus Ruynus cons. 6. lib. 4. nu. 5. & 6. asseuerās, non esse satis iuramentum hoc præstari ab ipso recusante, sed exigi præcisè, quod feratur à iudice, vt recusatio teneat, sicuti latè conatur ipse probare, tametsi praxis contrariũ admiserit. Sufficit etenim, & id iure satis certum est, iuramentũ istud ab ipso recusante fieri, & præstari in ipso libello recusationis, etiamsi à iudice nō fuerit delatũ. text. optim. in l. vlt. C. de iudicijs. Recusatio autem proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur, ne per alterius exceptionis obiectum videatur quis in iudicem consensisse, [*]& ideò ipsum recusare non valeat. l. apertissi. mi. C. de iudic. Authen. offeratur. C. de litis cōtestat. cap. cum speciali. de appellat. gloss. optima, & illîc communiter approbata in capit. pastoralis. de exceptio. verbo. protestatæ. gloss. in cap. inter monasterium. de re iudic. quam dicit esse ordinariam. Iason in l. si conuenerit. ff. de iurisdictio. omnium iudic. notant idem Iason in l. apertissimi. C. de iudic. nume. 11. Bartol. & alij in l. non videtur. in 2. ff. de iudic. idem Bart. & illîc Alexand. & omnes in l. quidam consulebant. ff. de re iudicat. col. 2. quam opinionem scribunt communem esse Are. colum. 6. & Deci. num. 24. in cap. 1. de iud. Fel. optimè in dict. c. inter monasterium. numer. 4. Etenim is, qui alias exceptiones opponit, petere videtur à iudice super illis sententiam, & pronunciationẽ, atq; ideò consentire videtur in eius iurisdictionem. l. sed & si susceperit. de iudic. ff. & in d. ca. inter monasterium. Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, & is non habuerit prius eius causæ scientiam, poterit post litis contestationem præstito huius ignorantiæ iuramento iudicem recusare, quod in recusatione æquissimum est. argu. tex. in c. insinuante. de offic. deleg. præsertim quia & aliæ exceptiones, quæ iure sunt ante litis contestationẽ proponendæ, admittuntur post litem contestatā, etiamsi prius fuerint ortæ, modò ipse reus post litis cōtestationem, earundẽ cognitionẽ ac scientiā habuerit. text. op. in c. pasto. de excep idq́; expressim probat gl. in l. error. verb. facti. C. de iuris & facti ignoran. cuius opinionem sequuntur Bart. & Doct. ibi cōmuniter, vt fatetur illîc Iason nu. 16. eandem tenuerunt Salic. Alexan. & alij in l. ita demum. C. de procurato. Anton. Abb. & cæteri in dicto cap. pastoralis. vbi Dec. num. 18. fatetur hanc opinionem Communem esse: quam & Felin. ibi probat nume. 20. etiamsi contrarium tenuerit glo. vlt. ibidem. & gloss. in l. qui procuratorem dat. §. 1. ff. de procu. verb. omiserit. Paulus Cast. in d. l. ita demum. Idem in l. exceptionem. C. de proba. colum. vlt. Ang. in l. de die. §. si seruus. ff. qui satisdare cogant. latè Areti. in c. 1. colum. 2. de accus. qui hanc sententiam veriorem esse censet. Cui suffragatur regia lex 8. in legibus Madritijs, tametsi priorem opinionẽ probauerit l. 1. titu. 8. lib. 3. ordi. Et verè quoties potest aliqua negligentia imputari excipienti, satis æqua est posterior opinio. quod Alexā. in l. si mulier. colum. vlt. ff. soluto matrimo. & Carolus Ruynus consilio 6. numer. 9. lib. 4. tenuerunt. cùm alioqui ęquior sit communis sententia, potissimum in exceptionibus maximi pręiudicij, atq; ita passim seruatur, imò etiā post litis contestationem, & diem datum iure regio ad opponendas quascunque exceptiones & post sententiam interlocutoriam, qua vtraque pars ad probandum admittitur, allegantur, proponuntur, ac recipiuntur nouæ exceptiones, & aliæ quæcunq; absq; vllo discrimine de hisque parte petente intelligitur sententia, probationis, vt manifestũ fit his, qui praxim optimè tenent. In recusatione autem illud est absque vlla controuersia, quod admittitur quo ad iudicem ordinarium inferiorem, in quacunque parte litis proponatur. Nam si absque vllius causæ expressione iure ciuili, solo tantùm iuramento præstito recusatio admittitur, nec est necessaria probatio causæ, vt diximus, mirum nō erit, quod ea in quacunque parte litis admittatur, etiamsi ante litis contestationem orta fuerit. Vbi verò est necessaria expressio, & probatio causæ, tunc sanè poterit controuerti, ac disputari quod modò tractauimus, & erit iure satis constitutum, admittendam esse post litis contestationem causam recusationis, quæ ante orta fuit, & tamen nunc accessit ad cognitionem recusantis. Sic & post conclusum in causa recusatio admittitur, etiam vbi causa probanda est, modò ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis conclusionem. text. in c. insinuante. de officio delegat. cuius argumento tenet hanc opinionem Felin. in d. c. pastoralis. num. 17. & ibi Dec. num. 9. idem Fel. in d. c. insinuante. nu. 15. Francus in d. c. cum speciali. num. 22. de appellatio. post Imolam. in c. iudex. de offi. deleg. in 6. contra Dominici distinctionem ibi. Sed & si causa suspicionis orta fuerit ante conclusionẽ in causa ad hoc, recusatio proponi poterit post conclusionem in duobus casibus. Primò, vbi causa suspicionis ita notoria est, quod nullam probationem exigat, tunc etenim indistinctè proponi poterit, secundum Imolam, Francum & Fel. in præcitatis locis, quanuis alioqui recusationis causa, quæ probanda sit, & probatione indigeat, non sit admittenda post conclusionem causæ, & litis, vt notant Ioan. Andræ & Imola. nu. 19. in c. 2. de ordine cognitio. Domi. in d. ca. iudex. quia post conclusionem causę probationi locus non est. c. cũ dilectus. de fide instr. Secũdò, quoties causa recusationis orta ante cōclusionẽ causæ peruenit posteà in cognitionẽ recusantis, quemadmodũ notat Franc. in d. c. cũ speciali. nu. 22. nam in hoc casu poterit proponi recusatio, & causa recusationis probari, vt ipse asseuerat. Huius autem opinionis disputationi est pręmittendum, quòd exceptio vtcunque dilatoria si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit, gl. communiter recepta verb. de nouo. in dict. c. pastoralis. glossa per text. in dicto cap. insinuante glo. & Bald illius text. authoritate in l. 2. C. de consortibus. eiusdem litis. gloss. in cap. exceptionem. de exceptio. tradunt Abb. Fel. & Dec. in dicto capit. pastoralis. Abbas & Fel. in dict. cap. insinuante. Iaso. in dicta l. error. C. de iuris & fact. ignorantia, numero 17. idem Iason in d. l. ita demum. de procurator. 2. colum. Atque ita idem erit in recusationis causa, quod paulò ante tractauimus etiam post conclusionem in causa, quanuis excepta recusationis propositione, quibusdam placeat, non admitti post conclusionem in causa exceptionem illam quæ orta fuerit post ipsius causæ conclusionem. capit. cùm dilectus. de fide instrument. c. auditis. de procurat. Anton. Abb. & Fel. nume. 16. in d. cap. pastoralis. Quasi conclusio in causa præcludat omninò viam oppositioni exceptionis cuiuscunq;, quę probationem exigat, etiamsi orta sit post conclusionem in causa. Atq; hæc opinio magis communis est, tametsi Dec. in d. c. pastoralis. nu. 9. existimet, exceptionem ortam post conclusionem causæ, opponi, & debere admitti, etiamsi probationem exigat: Cuius opinio admittenda est in praxi, quoties à sententia statim pronuncianda nec appellari, nec supplicari potest. hoc etenim dictat æquitas illa, quæ deducitur à ratione tex. in dict. c. pastoralis. Nihilominus secundum opinionem Communem regulariter iudicā dum est, nisi in exceptione recusationis quæ iuxta opinionem Imolæ, Felini, Decij, & Franc. potest proponi & probari post cōclusionem in causa, si orta fuerit tunc. Sed vbi exceptio ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius excipientis, communiter receptum est, non posse proponi, vt ꝓbatio eius admittatur post conclusionem in causa: Quanuis conetur contrarium probare Roder. Xuares allega. 5. cuius opinio suffragatur illi sententiæ, quam de recusationis causa dixit Philippus Francus in d. ca. cum speciali. Nam & in causa recusationis, vt diximus superiùs, quædam est peculiaris ratio à cæteris exceptionibus distincta, ex qua faciliùs fit eius receptio post conclusionẽ in causa, quàm aliarum exceptionum. Et adhuc mihi videtur dubia opinio Franci, & non omninò cōueniens opinionibus, hac in re frequentissimè receptis. Iure autem regio, quoties recusatio proponitur contra iudices, qui apud suprema Regis tribunalia reddunt ius litigantibus, quiq́; auditores vocantur: quia probatio causæ requiritur, statutum est in hac materia de recusationibus per pragmaticas huius regni constitutiones Catholicorum Regum Fernandi & Elysabeth, recusationem post conclusionem in causa esse admittendam, & probari posse testibus, alijsq́; legitimis probationibus, si recusationis causa fuerit orta post conclusionẽ litis: in quo pragmatica constitu. conuenit cum opinione Imo. Franc. Fel. & Dec. cuius meminimus in versic. sic & post conclusionem. Quod si recusationis causa orta est ante conclusionem litis, etiamsi post eandem conclusionem, qui iudicem recusare vult, eius cognitionem habuerit, non est admittenda ex ea causa recusatio post conclusionem in causa, vt probari causa possit testib. sed tantùm iuramento ipsius iudicis recusati: quod eisdem constitutionibus respondetur: eaq́; responsio constat iure Communi ex conclusione Ioan. Andræ. & Imolæ in d. cap. 2. de ord. cognit. nume. 19. & Dom. in d. ca. iudex. de offic. deleg. in 6. quorum mentionem superiùs fecimus. Nam probationi locus nō est, bene tamen iuramento iudicis recusati: quia iuramẽti delatio non est propriè nec verè probatio, & potest quacunque parte litis fieri, maximè in causa recusationis, quę non est principalis, nec principaliter examinatur, sed incidenter, ac summariè. Siquidẽ in causis summarijs iudex potest post conclusionẽ in causa exigere iuramentum, & interrogare litigantem, etiam ad petitionem aduersarij. gl. in Clemẽ. sæpè. verb. interrogabat. de verborum significat. quam illîc sequuntur Card. Imol. & Georgius Natan. Francus in c. 1. de confess. in 6. & in c. 1. de iuramen. calum. eod. lib. Hippol. in l. 1. §. si quis vltrò. num. 66. ff. de quæstioni. & Alexand. in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. col. 3. Deniq; opinio Philip. Franci in d. c. cum speciali. prędicta regia constitutione refellitur, dũ ipse Francus opinatur, iudicem posse recusari post conclusionem in causa, si causa recusationis ante litis conclusionem orta, post eam fuerit nota ipsi recusanti, & super hoc admittendam fore quamcunq; ordinariam probationẽ, quod manifestè contrarium est legi regiæ, qua passim vtimur. Cęterũ illud quęritur, an sit locus recusatiōi iudicis, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, traditaq́; tabellioni, vel actuario, vt pronũcietur. Et Rupel. lib. 1. foren. Inst. c. 48. scribit, non esse admittendam hanc recusationem: cũ iam res sit iudicari cœpta: & nihilominus eam quotidie apud Hispanos admittimus, illud fortassis apud Gallos frequentius est, ac deniq; vtilius ad tollendas tot calumnias, quibus in iudicum recusationibus passim litigantes vtuntur. Hoc tamen anno Domini 1554. Regis edicto cautum est, non posse regios auditores, nec eorum quenquam recusari post 30. dies à die, quo acta processus fuêre publicè relata, & visa per eosdem iudices ad sententiam pronunciandam, & litem diffiniendam. Frequenter verò est in quæstione, an minor, vel ecclesia recusans iudicem, regiumq́; auditorẽ ex ea causa, quæ orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam cōclusionem,[*] petitq́; admitti ad probationem causę per testes, petita ad hoc restitutione in integrũ sit admittendus, vel admittenda concessa prędicta restitutione ad probationem ordinariā causæ? Et profectò videtur multis rationibus nō esse hanc in integrum restitutionem cōcedendam. Primò ex l. Auxilium. §. sexaginta. ff. de minorib. vbi minor nō restituitur aduersus lapsum temporis dati ad accusandum, cuius authoritatis meminêre Bart. in l. 1. §. nunciatio. ff. de noui operis nunc. colum. vlt. Bald. in l. cúm quidam. §. si pupillo. ff. de vsur. Atq; idem erit in dilatione data ab homine, vel iudice ad accusandum: quia licet Iurisconsultus in d. §. sexaginta. tractauerit, & responderit de die data à iure: eadẽ videtur ratio in die dato à iudice. Nec enim restituendus erit minor ad accusandum post diem à iudice datam, sicut, nec restitueretur post diem datam à lege, quod notat Aret. in c. licet. de accusatio. num. 11. vbi Fel. colum. 2. tenet eandem conclusionem, quam nos adnotauimus ex dict. l. auxilium. §. sexaginta. Quin & Bald. in l. vltim. num. 5. C. in quibus caus. in integ. restit. non est necesse, hoc ipsum verum esse censet, etiam si minor velit accusare patris occisores. quam opinionem reprobat Ioannes Mauricius in tractat. de in integr. rest. c. 160. ex eo, quòd alioqui maxima contingit læsio filio, cui foret imputādum, si patris occisi mortem non vlcisceretur, & homicidium puniendum non curaret. His accedit, quòd & generaliter ad cuiuscũq; criminis accusationem restituitur minor post tempus datum ad accusandum, si constet summariè de læsione, & sic delictum posse probari secundum Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. col. vlt. Abb. in c. auditis. col. penul. de in integ. restit. Ægidium à Bellamera in decis. 38. Igitur non potest minor restitui ad recusandum iudicem regiũ præsertim auditorem post diem lege regia constitum ad hoc. Secundò huic opinioni patrocinatur, quòd minor non est restituendus ad opponendum crimina, vel defectus contra electum. gloss. in Clem. 2. verb. grauiora. de procura. Specula. in tit. de in integ. restit. §. quis autem. vers. sed pone. Abb. in d. c. auditis. col. penul. Felin. in c. fraternitatis. de testib. num. 6. Cardin. in Clem. 1. q. 14. de in integ. restit. Fel. in d. c. licet. col. 2. de accusat. Aretin. in l. 1. C. de in integ. rest. Præpo. in c. pen. col. vlt. de desponsat. impuber. Ioan. Lupi. in c. per vestras. §. 26. nu. 9. de donat. int. virum & vxor. Quo fit, vt pari ferè ratione non sit concedenda minori restitutio ad recusationem iudicis proponendam. Tertiò eidem opinioni accedit regia lex, quæ statuit, minorem non esse restituendum ad opponendum defectus & exceptiones contra testes: sic etenim cautum extat l. 16. inter Madritias constitutiones, quæ satis iure comprobatur ex proximè dictis, vt ipse Ioan. Lupi. adnotauit. Quartò, ex eo, quòd retractus legalis iure sanguinis, non sit admodum fauorabilis, sed fortassis odiosus: itidem iure regio decisum est, non esse minorem in integrum restituendum ad retrahendum post tempus à lege datum. l. 7. tit. 7. lib. 5. ord. idem iure Gallico probat latè Andr. Tiraquellus de retract. lib. 1. §. 35. gloss. 2. scribens, id inductum fuisse ea ratione, quòd ius hoc retrahendi sit odiosum: tametsi iure Communi non sit neganda in hac specie in integrũ restitutio. c. constitutus. de in integr. restit. quibus adde Ioan. Mauritium in tracta. de in integrum restitutione. c. 290. & c. 398. Quintò, in eiusdem opinionis probationem adduci & illud poterit, quòd minor non est restituendus ad opponendas exceptiones dilatorias post diem à lege datum ad eas obijciendas. secundum Innoc. in c. coram. de in integr. restit. Card. in Clem. 1. eod. tit. q. 15. Alexand. in additio. ad Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. ff. de noui oper. nuncia. Capicium in Neapol. decisi. 13. Igitur cùm recusatio iudicis sit exceptio dilatoria, vt probat glos. in d. c. pastoralis. cuius nos superius meminimus, videtur quidem, non esse minorẽ restituendũ ad eius propositionem. Huius tamen Innocentianæ opinionis ratio ea est, quòd exceptiones dilatoriæ sint modici præiudicij, & ideo restitutio negari possit. l. scio. ff. de in integ. resti. vt hinc possit lector expendere, quantum ponderis habeat hæc quinta ratio ad quæstionem de recusatione iudicis. Vidi tamen non semel, sed frequentissimè Contrarium in hoc regio Granatensi prætorio seruatum fuisse, admissosq́; minores, & ecclesias, aut Rempublicā beneficio restitutionis in integrum, ad probandas post conclusionem in causa recusationis causas, quæ ante eiusdem litis conclusionem ortę fuerunt. quam opinionem aliquot rationibus comprobat Io. Mauritius in tract. de in integ. restit. c. 253. ex eo potissimum, quòd durum sit coram suspecto iudice litigare. d. l. apertissimi. C. de iudic. Nec minori obesse debet, quòd causam concluserit absque obiectione & recusatione iudicis propter causam, quæ tunc aderat & orta erat ante litis conclusionẽ, nam hoc inconsultè prætermisisse minor cẽsetur, quód ea in re fuisset diligentius bonus paterfamiliâs versaturus, vt cũ semper subsistat eadem suspicionis causa, debeat simili ratione minor restitui. Deniq; hæc posterior opinio receptior est, tametsi multis rationibus prior probari videatur. His verò libenter adiecerim id, de quo semel scio dubitatum in causa ecclesiastica, quæ per querelam illatę violentiæ à iudice ecclesiastico delata fuit ad hoc regiũ Granatense prætorium. Etenim iure pontificio, quoties recusatur iudex de causa ipsa recusationis, cognoscunt [*]iudices quidā arbitri à litigantibus electi, qui si compererint iustè recusari iudicem, non poterit is de causa cognoscere. text. in c. cum speciali. in princ. de appellat. c. si quis contra clericum. de foro competen. c. suspicionis. de offic. deleg. c. iudex ab apostolica. eod. titul. in 6. vbi gloss. & Doct. communiter. atq; idem iure Ciuili statutum erat in quodam casu. d. l. apertissimi. C. de iudic. Ea etenim constitutio diffiniuit, arbitros eligendos esse, quoties iudex delegatus recusatur. Sed si causa fuerit delegata pluribus iudicibus cum clausula, quod si non omnes, & vnus ex eis recusetur, non sunt arbitri eligendi ad tractādam causam recusationis, sed collegæ, qui non recusantur, de eadem poterunt, & debent de causa cognoscere. text. elegans in c. si contra vnum. de offi. deleg. in 6. Quæritur tandem, an idem sit respondendum, vbi causa pluribus iudicibus delegatur cũ clausula, & eorum cuilibet. Et sanè quibusdam fortassis videbitur idem propter eandẽ rationem, quæ expressa est in d. c. si contra vnum. Siquidem ad collegam recusati ratione dictæ clausulæ debet cognitio causæ pertinere: quæ quidem ratio itidem obtinet, quoties causa pluribus committitur cum clausula, & eorum cuilibet. Nam vno ex iudicibus impedito, qui de causa cœperat cognoscere, alter de eadem cognoscere poterit. c. cùm plures. de of. deleg. in 6. Nos verò contrariam sententiam rationibus aliquot conabimur instruere, imò quòd eligendi sint arbitri: & primò, quia in d. cap. si contra. in specie scribitur, secus esse in alijs iudicibus, qui dati non fuerint cum dicta clausula, quod si non omnes. Hi autem dantur sine illa, vt constat: imo cum alia clausula differenti. Igitur nō erit in his iudicibus, de quibus agitur, seruanda eadem responsio. Secundò est animaduertendum, quòd iudicibus datis cum clausula, & eorum cuilibet, competit iurisdictio in solidũ, nec est necessarium, simul eos de causa cognoscere, nec possunt simul eam examinare: siquidem vnus tantùm ex eis potest de causa cognoscere, idcircò dũ iste impeditus non est, cæteri non possunt causam ipsam tractare, quia carent iurisdictione. Ergo non poterit vti iurisdictione quo ad recusationem: quia nō dum apparet, alium impeditum esse, qui verè cœperat iurisdictionem exercere. Quod si semel pronunciatum fuerit, iudicem illum esse suspectum, tunc poterit alius iudex ex collegis causam ipsam examinare. dict. cap. cùm plures. Tertiò ad idem conducit plurimum maxima ratio discriminis. Nam in priori clausula omnes iurisdictionem habent, & ideò mirum non est, quòd de vnius recusatione cognoscant cæteri: In posteriori autem non habent omnes iurisdictionem ab initio actualem, sed tātùm is qui ea vti cœperat. Quartò, in casu prioris clausulæ omnes simul in eodem loco de causa cognoscunt, ideò cum simul procedant, par est, & congruum, quòd ad recusationem collegæ non nominentur arbitri. At in posteriori clausula sæpè contingit, iudices esse diuersorum locorum, atq; ea ratione esset maximum inconueniens. Quòd si iudex Salmanticẽsis delegatus recusaretur, esset huius recusationis causa deferenda ad collegam, qui esset Toleti, aut Zamoræ. Quintò, & aliud accedit argumentum ab absurdo & inconuenienti, quòd si dentur tres iudices cum clausula, & eorum cuilibet, & recusetur vnus, esset maximum discrimen quis ex collegis tractaturus sit recusationis causam, cùm vnus posset eam examinare, & fortassis vellet quilibet ea vti iurisdictione: ac item qui literas obtinuit, vellet eligere vnum iudicem, eiusq́; aduersarius alium. Quod si dixeris hanc electionem pertinere ad eum, qui iudices delegatos impetrauit, nihilominus facilimè alter electum iudicem recusaret, vnde sequeretur maximũ discrimen litis, quæ dilatio esset apud alterum litigantem facilima. Deinde & sextò, collega electus ad recusationis causam, dubio procul pronunciaret iudicem recusatum suspectum esse, vt solus ipse cognosceret de causa, cuius cognitio alioꝗ ad ipsum non pertineret. Quòd videtur non omninò conueniens iuris, & iustitiæ executioni. Sic deniq; hæc opinio probari posset, quæ tamen adhuc dubia videbitur quibusdā, qui re diligentiùs examinata, poterũt dexterius hanc quæstionem diffinire. THEMA CAP. XXVII. De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. SVMMARIA. -  1 Victus condemnatur in expensis victori, etiam si absque dolo, temerè tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniæ præstiterit. -  2 Victus, etiam in criminalibus, victori condemnatur in expensis. -  3 Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. -  4 Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem vim præter ius Commune? -  5 Condemnatio expensarum, tunc fieri debet, cùm fuerint petitæ. -  6 Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat? CAPVT XXVII. EXTAT vtriusque Iuris regula, qua instruimur victum esse victori condemnandum in expensis. c. calumniam. de pœnis. ca. olim. in 2. de priuileg. capit. finem litibus. de dolo & contuma. l. properandum. §. sin autem alterutra. C. de iudic. regia. l. 8. tit. 3. [*]& l. 7. titul. 22. part 3. Quibus in locis ad hanc condemnationem frequẽtius notatur calumnia litigantium, ita quidem, vt hæc malitia causa sit huius condemnationis, quæ in fauorem victoris fit, ad reprimendam litigantiũ calumniam. Propriè verò calumnia in animo cōsistit, & ex dolo oritur, eaq́; in hac specie contingit, vt per fraudem aduersarius ne lite vexetur. Et nihilominus huic regulæ locus erit, etiam vbi quis absq; dolo, temerè tamen litigauerit, inconsultè quidem, ac nullo adhibito consilio. probat text. in l. eum quem temerè. ff. de iud. & in d. §. sin autem alterutra. notant Pan. & Doctor. in dict. capitu. calumniam. Barto. & alij in dict. §. sin autem alter utra. Lanfranc. in capit. quoniam contra. de probatio. ver. expensæ. colum. 3. Quid autem sit temeritas, deducitur ex l. 1. in fine. ff. de eo per quem factum erit. capit. nullum. 30. q. 5. vnde constituitur prima declaratio ad præscriptæ regulæ intellectum. Secunda eadem fermè ratione traditur interpretatio, vt tandem victus victori condemnandus sit in expensis, etiam si ab initio litis iuramentum de calumnia præstiterit. Bartol. & omnes. in d. §. sin autem. Bartol. in l. 1. §. 1. ff. ad Turpi. Bartol. in d. l. eum, quem temerè. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. nume. 21. Socin. in reg. 231. Lanfranc. in dict. verb. expensæ. num. 8. qui asserit, hanc opinionẽ Communem esse: idem fatetur Abb. in dicto capit. calumniam. quam & Totus Mundus sequitur, vt testantur Salice. in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. in fine. & Iason in dicto §. sin autem. num. 11. etiamsi Contrarium probauerit gloss. in dict. cap. finem. & in capitul. in primis. 2. q. 1. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. quarum opinio expressim lege regia 7. titul. 22. part. 3. authoritatem iuris habet, quia illic idem statuitur, quod est vsu forensium frequentissimo abrogatum. Nec vidi vnquam hac de re controuerti, imò passim victus arbitrio iudicis condemnatur in expensis, etiam si præstiterit iuramentum de calumnia. Tertiò hæc ipsa regula obtinet, etiam apud iudicem arbitrum: nam & is condemnat victum victori in expensis. Hostien. in summa tit. de arb. §. qualiter ad effectum. versi. sed nunquid potest. Speculat. eod. titul. de arbitris. §. vltim. versicu. sed cùm. & Iason in dict. §. sin autem. argum. l. 1. ff. de arbitr. Quartò eidem regulæ locus erit non tantùm in ciuilibus causis, sed etiam in criminalibus. tex. in d. §. sin autem. adiuncto initio eiusdem le[*]gis. l. penultim. C. de fructi. & liti. expens. Bartol. in dict. l. 1. in princ. ff. ad Tertul. gloss. in ca. finem. de dolo & contuma. Henri. in dict. cap. calumniam. Iason in dict. §. sin autem. colum. 7. Quorum opinio Communis est, secundũ Aretin. & Felin. in cap. accedens. de accusat. Hipp. in sua practica. §. superest. & in l. patre. ff. de quæstio. num. 18. & Nicellum in concordia glossarum. 47. licet Lanfranc. Oria. in d. c. quoniam contra. verb. expensæ. colum. 1. teneat Contrarium, & disputet latè Anania in d. c. accedens. Est etenim passim receptum, in criminalibus reum victum condemnari in expensis absq; vlla fermè exceptione. De expensis ratione contumaciæ factis nulla est dubitatio: nam in his dubiò procul iure fit condemnatio. glo. in cap. cùm dilecti. de dolo, & contu. quæ vltima est. & illic Bald. gloss. item in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. vbi text. hac de re opt. Quintò, hæc condemnatio expensarum fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. Etenim non expectata diffinitiua pronũciatione, iudex poterit condemnare victum in expensis in ipsa interlocutoria sententia. gloss. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. Bald. Salic. & Paul. in l. sancimus. C. de iudic. Iason in dict. §. sin autem alterutra. nume. 19. scribens, hanc opinionem Communem esse. Quòd si iudex velit condemnationem istā differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere, & si non fuerit appellatum ab interlocutoria, non poterit postea appellari à condemnatione expensarum, quæ ratione interlocutoriæ fit in diffinitiua, secundum Abb. & Dec. in cap. sæpè. cap. vlt. de appellat. Sextò, condemnatio expensarum tunc iure omittenda est, cùm quis habuit iustam litigandi causam. text. in l. qui solidum. §. etiam. ff. deleg. 2. & illic omnes. gloss. communiter recepta in d. cap. finem litibus. & in d. §. sin autem. latè ibi Iason gloss. in c. sacro. de sentent. excom. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. & in c. 1. de electio. in 6. Regia l. 7. tit. 22. part. 3. quamuis in dubio præsumptio sit contra victũ, quòd non habuerit iustam litigandi causam. gloss. in dict. c. calumniam. & in Authent. generaliter. C. de episcop. & cler. tenent Bald. Salicet. & Iason in d. §. sin autem alterutra. Bald. & Salicet. in Authent. nouo iure. C. de iudicijs. sensit Abb. in dict. cap. finem litibus. nume. 22. tametsi gloss. ibi. hac in re variauerit. Sed & Panormitan. in dict. capit. calumniam. asseuerat, hanc opinionem Communem esse. Hæc verò sexta declaratio non tantùm procedit in prima instantia, sed & in causa appellationis: nam & in ea non fit condemnatio expensarum aduersus eum, qui habuit iustam causam litigandi: vt notant Abb. & omnes in dict. cap. finem litibus. contra gloss. inibi. Minor tamen causa excusat ab hac condemnatione expensarum in prima instantia, potius quàm in causa appellationis, quemadmodũ post alios tradit Dec. in cap. vt debitus. de appellat. num. 21. sicut & minor causa excusat reum, potius quàm actorem: vt idem Dec. scribit in l. qui in alterius. ff. de regul. iuris. Iudices verò, qui Romæ in Retę prętorio ius reddunt litigantibus, semper condemnāt victum victori in expensis, etiam si is habuerit iustam litigandi causam, nisi ea iusta causa oriatur ex prima sententia pro eo lata, & secunda sententia pronuncietur ex nouis allegationibus, vel probationibus: vt fatetur Ludo. Gome. in reg. de annali possess. q. 41. Hæc tamen sexta declaratio non est admittenda, quoties expensæ debentur iure actionis. Nam ab his non excusat iusta causa litigandi. glos in dict. §. oportet. quæ singul. est secundum Bald. in cap. breui. de iureiur. & Iasonem in dict. §. sin autem. colum. 2. Est & similis gloss. in l. 3. §. si rem. ff. de leg. 3. quam dixit notab. Iason in §. actionum. de actio. num. 52. commendant Are. & Alex. in l. venditores. ff. de verb. oblig. tradit latè Hippol. in d. l. patre & marito. ff. de quæst. num. 25. quo fit, vt qui de euictione tenetur ex contractu venditionis, passim condemnetur in expensis, etiam si iustam habuerit litigandi causam. Idem erit, vbi expensæ debentur ratione contumaciæ: in his etenim fit condemnatio, etiam si contumax habeat iustam litigandi causam. gl. in d. c. finem litibus. in princ. Salic. & Iason in d. §. sin autem. col. 3. quia hæ expensæ debentur propter primam citationem. gl. in c. 1. de dolo, & contu. in 6. & in summa 4. q. 5. notant Lanfranc. in d. c. quoniam contra. num. 33. verb. expensæ. gloss. in c. querelam. de procurat. & illic Abb. idem Abb. & Felin. nu. 15. in d. c. quoniam contra Hipp. in d. l. patre. num. 43. Abb. & Fel. in c. 2. de accu. Quo in loco Fel. existimat, vocatum ad iudicium tribus dilationibus vnica voce datis, & in tertia comparentem non teneri ad expensas primæ, nec secundę dilationis, earúmue ratione factas. Ego tandem opinor, quòd licet iusta causa litigandi non excuset ab expensis, quæ ratione contumaciæ debentur: tamen ab eisdem excusabit iusta causa nō comparendi in iudicio ad diem vsq; præfinitam. argum. gloss. in cap. 1. de dolo & contum. in 6. & l. contumacia. & l. quæsitum. ff. de re iudic. & c. querelam. de procurat. Sunt etiam qui opinẽtur, hanc condemnationem expensarum, quæ fieri debet aduersus temerè litigantes, non esse omittendā propter iustam litigandi causam, si cum iuris Communis regula conueniat speciale alicuius vrbis statutum, [*]& municipalis lex, quæ dictet, victum victori condemnandum esse in expensis. Ea siquidem lege victus qui iustam causam habuit litigandi, eisdem in expensis condemnabitur. Huius opinionis authores fuêre. Bar. in d. l. 3. §. si rem. ff. de legat. 3. Abb. in c. vnic. 3. col. de plus petitio. gloss. in Authen. de exhib. reis. ver. causam. quam dixêre singularem esse Cremensis in singul. 121. & Corsetus in singular. ver. pœna. 1. l. 1. quam opinionem fatentur Communem esse Hippol in d. l. patre vel marito. nu. 29. & idem in sing 207. & Ludou. Gom. in cap. 1. num. 218. de constitu. in 6. à quibus alij citantur, qui huic sententiæ accesserunt. Et his suffragatur, quòd statutum seu municipalis lex idem disponens, quodius Commune, addit speciale vinculum, & maiorem vim iuri Communi. textus optimus in cap. 2. de præben. in 6. qui de consuetudine tractat. Eiusq́; meminêre plures, maximè Barb in cap. consuluit. de offic. deleg. num. 32. idem in cap. 1. de rescrip. num. 65. notant Bartol. in l. 1. in princip. ff. ad leg. Falc. Bar. in d. §. si rem Abb in c. vltim. de obseruat. ieiunij idem Abb in c. cùm ven ssent. de institutionib. & alij. quorum meminit Gome. in d. cap. 1. num. 220. idem voluit Aretin. in cap. 1. de rescript. Hæc tamen conclusio non probatur in d. cap. 2. cùm consuetudo. cuius illic mentio fit, non sit conformis iuri Communi, quod eo tempore statutum erat, imò contraria: vt constat. Et præterea non est conueniens, nec iure satis receptum, quòd lex à principe statuta, postquam semel recepta fuerit, ex eo speciale vinculum habeat, præter alias leges, quòd sit diu moribus, & consuetudine idem obseruatum. Idcircò aduersus hanc conclusionem Barto. in d. l. 1. ff. ad legem Falcid. tenent inibi Imola, & Alex. in princip. col. penultim. gloss. celebris. verb. facti. quam Ancha. eleganter defendit in dict. capitul. 1. de constitutionib. libr. 6. text. optimus vbi Panormit. idem notat in cap. 1. de cognat. spirit. & est argumentum ex capit. cum aliquibus. de rescrip. in 6. quam opinionem fatentur Communem esse Felin. in cap. 1. de rescript. numer. 15. & Ioan. Crotus in d. cap. 1. de constitutionib. in 6. colum. penul. qui hac de re latè disputat. Sed & in specie opinionem Bart. in d. §. si rem. quo ad condemnationem expensarum reprobant Matthesilla. nota. 80. Alexand. in l. properandum. §. sin autem. colum. 2. C. de iud. & ibi Iason latius. col. 2. & 3. Bald. in l. terminato. C. de fruct. & liti. expens. & Carolus Molinæus in consil. Alexand. 183. libr. 5. ad finem. Eandemq́; sententiam ipse veriorem esse censeo asseuerans, etiam extante statuto, vel lege municipali, vt victus victori condemnetur in expensis, nō esse condemnandum in his eum, qui iustam habuerit litigandi causam. Quod si vera foret opinio Bartol. minimè esset admitda quo ad leges regias, quæ iuris Communis, non statutorum, nec legum municipalium iure censentur. Tunc sanè posset opinio prior obtinere, quando statutum aliquid adderet iuri Communi. Cuius rei exemplum in hac materia traditur, quoties statutum, quòd victus victori condemnetur in expensis, non dirigit verba in ipsum iudicem, sed potius inducit obligationem quandam ipsius victi, aut eam victori tribuit: sic sanè, victus teneatur victori ad expensas, vel victor expensas petat, & obtineat à victo. In hac etenim specie, licet causa iusta excuset victum ab expensis, poterit tamen victor expensas petere à victo, etiam si iudex earum condemnationem omiserit: quasi actionẽ victor habeat ad eas petendas, quemadmodũ Matthesi. existimat, & post eum idem adnotarunt Alexand. in d l. 1. col. penulti. ff. ad legem Falcid. idem in d. §. sin autem alterutra. Felin. in dict. capitul. 1. de rescript. idem Felin. in cap. significauerunt. de exception. colum. 3. atque ita est hæc quæstio diffinienda. Nec omninò certum est, Bart. opinionem in d. §. si rem. communem esse, cùm constet multos iuris vtriusq; Doctores contrariam tenuisse, quorum mentio fit in præcitatis locis. Septimò, tunc fit cōdemnatio in expensis, cũ fuerint petitæ, alioqui iudex non tenetur victum victori condemnare in expensis. gloss. ordinaria. in capitu. vltim. de rescript. illic communi[*]ter recepta. notant Abb. & Felin. in capitul. significauerunt. de exception. Alexand. & Iason in dict. §. sin autem alterutra. numer. 30. idem Iason in l. vniuersa. C. de precib. Imperat. offerend. colum. 1. Corset. in singul. verbo, expensæ. & Hippolit. in singul. 684. Iudex verò, si velit, poterit condemnare victum victori in expensis factis post litis contestationem, etiam si non fuerint petitæ. gloss. in dict. capitul. finem litibus. Bartol. & illic alij in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. Dec. in capi. sæpè. de appellat. colum. vltim. Iason in dict. §. sin autem. colum. 9. argum. l. Ædiles. §. sciendum. ff. de ædilit. edict. uo tamen tradit Iason in dicto §. sin autem alterutra. quæ practicis iure, ac meritò videbuntur dubia. Primùm, quòd sit satis, peti ab actore, vel reo ferri sententiam pro se, vt iudex teneatur condemnare victum in expensis: & id voluit Bald. ibi. Alterum quidem, quòd post latam sententiam eodem die poterit victor petere condemnationem expensarum ex ratione. l. Paulus. in prima. ff. de re iudica. Hæc etenim, sicut nec illud, quod adnotauimus ex glo. in dict. c. finem litibus. non video in praxi recepta fuisse. Sed si quis expensarum condemnationem petierit, eaq́; fuerit à iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum. l. vltim. C. quando prouocare non est necesse. Quæ tunc obtinet, cùm aduersarius appellat à sententia: quia si victus non appellauerit, potest victor à sententia prouocare, qua ex parte omissa fuit condemnatio expensarum, vt eas obtineat: quemadmodum ex d. l. vltim. adnotârunt eius reationem obseruantes Antonin. Abb. & omnes in capit. significauerunt. de exceptio. & idem erit, quoties appellat victus à sententia, in eo, in quo ipsi præiudicat, non in alijs: tunc etenim eadẽ ratione, cùm appellatio non suspendat sentẽtiam, nec deferat causam ad iudicem appellationis quo ad omissam condemnationem expensarum, quæ ipsi victo vtilis est, non contraria: sicut Panormit. & Felin. colum. 2. asseuerant in dict. c. significauerunt. idem Abb. in capitul. cùm Ioannes. colum. vltim. de fide instrumen. poterit victor ea ex causa prouocare. Cæterùm hæc vera sunt, vbi omissa fuit expensarum condemnatio, quia iudex non videtur ab eis absoluere victum, quod notauimus in c. 25. num. 6. Attamen, si iudex in sententia absoluerit expressè ab expensis, tunc sanè necessaria est appellatio victoris, alioqui transiret quo ad expensas sententia in rem iudicatam, etiā aduersario simpliciter appellante, atq; ideò permissa est in hac specie appellatio à sententia ratione expensarum, nec locum habet d. l. vltim. sicuti probare conantur contra Panor. ibi Ant. Imol. & Felin. colum. 2. in d. c. significauerunt. authoritate illius c. iuncta interpretatione gl. 2. idem Imol. in vlt. de except. colum. vltim. Sed & vera sunt in expensis, quæ officio tantùm iudicis mercenario petuntur, quasi secus sit in expensis, quæ iure actionis debentur: has etenim poterit victor petere, etiam lata sententia, quæ transierit in rem iudicatam, & omiserit expensarum condemnationem. text. optimus in l. 4. C. depositi. notant Imol. & Roma. in l. si tertius. §. Celsus. ff. de aqua pluuia arcend. sensit gloss. magna in capitul. finem litibus. de dolo & contuma. cuius conclusionis exemplum patet in expensis, quæ debentur ex contractu, & verè sunt conuentionales. Item, vt quidam opinantur, idem erit in expensis, quæ debentur ratione contumaciæ. Siquidem expensæ ratione victoriæ, siue fuerint factæ ante litem contestatam, siue post, debentur officio iudicis. Quæ verò causa contumaciæ fiunt ante litis contestationem, debentur actionis iure, quæ autem postea factæ fuerint officio iudicis, secundum communem in d. cap. finem litibus. & Ripam in d. §. hoc autem iudicium. numer. 82. atq; ita est intelligenda gloss. magna in eodem c. finem litibus. quæ asseuerat, expensas factas ante litis contestationem iure actionis deberi. Octauò est omninò hac in re obseruandum, expensas, in quibus victus victori condemnatur, taxandas esse à iudice secundum qualitatem [*]litigantium ex proprio quidẽ arbitrio, vt tandem præmissa taxatione victor iuramentum præstet, se verè impendisse quantitatem illam, quæ per iudicem fuerit diffinita. gloss. magna in dicto capitulo finem litibus. & in capit. 1. §. 2. de electio. in sexto glos. in c. dilecti. de fo. competenti. & inibi Panormitan. & Doct. tex. optimus in capit. olim. de iniur. Abb. in cap. vltim. de his, quæ vi metúsue causa fiunt. Iason in l. si quando. C. vnde vi. num. 20. post alios, quorum ipse meminit. idem probat regia lex 1. tit. 18. libr. 3. ordi. Nam cùm hoc iuramentum sit de veritate, non de affectione, oportet præcedere iudicis moderamen ipsum iuramentum, & hæc de iudicialibus expensis: nam de extraiudicialibus qualiter probari debeant, tractant gloss. & Doctor. in dict. capit. dilecti. glos. in l. vnic. verb. subtilitatem, & illic latè Rebuffus. C. de sentent. quæ pro eo, quod interest. THEMA CAP. XXVIII. De his rebus, quæ in dotem dantur æstimatæ. SVMMARIA. -  1 Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiam si precium in arbitrium alterius conferatur. -  2 Aestimatio, an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quòd dos restituatur eodem modo, quo data fuit? -  3 Clausula, quòd res restituantur eodem precio, quo fuerint æstimatæ, an impediat, venditionem fieri per æstimationem. -  4 Intellectus l. si æstimatis. ff. soluto matrimonio. -  5 Quid operetur clausula, ex qua datur electio quo ad res vel æstimationem marito, vel vxori? -  6 Aestimatio quarundam rerũ dotalium tacitè à iure constituitur. -  7 Aestimatio abs certa quantitate, an faciat emptionem? -  8 Inopia mariti, an impediat præsumi emptionem ex æstimatione? -  9 Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & inibi intellectus ad l. 16. tit. 11. part. 4. -  10 Traduntur alij tres casus, in quibus æstimatio non facit emptionem, & explicantur. CAPVT XXVIII. EX multis dotalibus instrumentis quæ apud regia tribunalia passim in iudicio producuntur, plura vidi, in quibus res in dotem traduntur, æstimatione quadam ad nummorum certam quantitatem diffinitæ: eaq́; ratione non infrequens contingit dubitatio, an res ita in dotem traditæ sint matrimonio soluto restituendæ omninò, vel an sit satis, quòd restituatur earum rerum æstimatio, aut præcisè ad huius solutionẽ teneatur ipse maritus, & eius hæredes? Qua in re illud est maximè adnotandum, æstimationem rerum dotalium emptionem, & venditionem const tuere & efficere. text. celebris, qui hanc conclusionem probat indubio, vbi aliud non fuerit ex[*]pressum in l. quoties. C. de iure dotium. gl. in l. si inter virum. C. eod. titu. l. plerunq;. ff. eod. l. ex conuentione. C. de pact. Quo in casu expresse apparet contractus dotis, & subintelligitur contractus venditionis. argumen. l. singularia. ff. si certum petatur. atq; ita hanc opinionem, quæ Communis est, sequuntur plures, maximè Socinus consil. 56. lib. 1. versicu. septimus casus. Rubeus in consilio quinto. Soc. Iunior in consilio 141. lib. 1. Alexand. consil. 156. num. 1. lib. 6. & alij, quorum meminit Tiraquellus libr. 1. de retract §. 1. gloss. 14. num. 20. tex. in signis in l. 16. & 18. tit. 11. part. 4. notat Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commodati. colum. 2. Qua quidem regula constituta, sunt aliquot in practicis exemplis examināda, quæ amplius aperient huius tractatus difficultatem. Primùm etenim constat, hanc opinionem veram esse, etiam vbi ab initio dantur res in dotẽ absque certa æstimatione, pacto tamen expresso, quòd hæ res æstimentur per arbitros ad id electos, atq; ita dantur res in dotem æstimatæ illa æstimatione, quæ fuerit per arbitros diffinita, nec illi arbitri eam æstimationem diffinierint. Nam censentur datæ res illæ æstimatæ ea æstimatione, quæ facit emptionem ad precium illud, quod tempore traditionis res illæ iustè valebant. Fit enim in hoc casu æstimatio ab ipsa lege, quemadmodum eleganter in hac specie respondet Socin. in consil. 56. lib. 1. col. penult. huius opinionis authorem allegans quendam ex iunioribus in l. æstimatę. ff. soluto matrimo. is verò est Bald. Nouellus, quem citat. & sequitur Bart. Soc. in consil. 60. lib. 3. quasi fauore dotis arbitris non arbitrantibus, locus sit arbitrio boni viri. l. 3. C. de dotis promis. l. cùm pòst. §. gener. ff. de iure dotium. de quo statim latius versic. septimo. Secundò apparet ex his, quòd si præcesserit dotis promissio in certa quantitate, & secuta fuerit rerum quarundam traditio pro dote promissa: illæ res censentur æstimatæ illa æstimatione, quæ facit emptionem, quemadmodum visum est Bart. Soc. consil. 69. lib. 4. colum. penultim. quem sequitur Soc. Iunior in d. cons. 141. col. 2. Tertiò, quod mihi fortius & audacius dictum esse videtur, eidem Socino in dicto consilio 69. columna penultima placet. Quòd si priori marito fuit promissa dos certæ quantitatis, & deinde secundo, ac posteriori marito sit promissa dos absq; certæ quantitatis mentione, & res quædam pro dote tradantur huic posteriori marito simpliciter, censentur datæ pro quantitate priori viro promissa, & æstimatæ illa æstimatione, quæ emptionem facit. Quia dos data priori viro, indubio videtur etiam posteriori promissa. l. diuus. & l. dotem. ff. de iure doti. l. pen. §. vxor. ff. solut. matr. l. cùm maritus. §. Titius. ff. de pact. dota. Cynus in Auth. sed quamuis. 3. quæst. C. de rei vxor. actio. Bartol. in disputatione incipien. quædam mulier habens amplum patrimoniũ. hac etenim ratione Socinus ipse vsus est ad huius conclusionis probationem. Quartò adeò verum est, æstimationem rerum dotalium indubio emptionem efficere, ac venditionem, vt id etiam obtineat, quoties datis rebus in dotem, eisdemq́; ęstimatis, apposita fue[*]rit clausula hæc, quod soluto matrimonio res illæ tradantur, & restituātur his modis & formis, quibus datæ fuerat. Nam hæc verba hunc sensum habent, vt integra fiat dotis restitutio, quoad prætaxatam æstimationem. Sic tandem opinatur Antonin. Rubeus in consil. 5. cui refragari videtur text. in l. si inter virum. C. de iure dot. l. vltim. vbi Baldus, Fulgosius, & Salycetus. C. de pact. dotali. l. si æstimatis. ff. solut. matrimo. Quibus in locis probatur, rerum dotalium æstimationem non efficere venditionem, vbi adijcitur in contractu clausula illa, ꝙ soluto matrimonio illæ res in dotem datæ restituantur sub eisdem pretijs. Nihilominus istæ clausulæ differre videntur, cùm hæc posterior magis aperiat mentem contrahentium, à quibus actum esse par est, & præsumi potest, quòd matrimonio soluto fiat earũdem rerum restitutio, non quo ad æstimationem, sed præcisè quo ad ipsasmet res. Idcircò prior clausula maximè distincta videri poterità posteriori, de qua vlterius hoc in capite tractabimus nu. sequen. Sed ex contrario constitui debet conclusio, quæ primam ad praxim, & vsum forensem distinctius deducat in hunc sanè modum. Rerum dotalium æstimatio non efficit venditionẽ, nec emptionem constituit, quoties deduci potest ex pacto contrahentium expresso, vel tacito, ęstimationem factam fuisse ad alium effectum, non vt venditionẽ efficeret. Probat hanc cōclusionem text. in l. si æstimatis. ff. solu. matr. & fatentur omnes vtriusque iuris interpretes, qui quæstionem istā tractatuêre: pręsertim Socinus in d. consi. 56. libr. 1. text. optimus in d. l. si inter virum. C. de iure dot. & illîc. omnes hoc ipsum adnotârunt. Quod apertius explicabitur traditis aliquot illationibus, quę hanc controuersiā attingunt. Primò ex hoc patet, æstimationem rerum dotalium non efficere emptionem, vbi adijcitur huic æstimationi, quòd soluto matrimonio restitu[*]antur vxori pro eodem pretio, quo fuêre æstimatæ. text. singularis in dict. l. si inter virum. & inibi Bald. Bartol. Salycet. & alij post glo. & Cynum text. optimus in l. vlt. ff. de pact. dotali. cuius æstimatiōis effectus est, quòd soluto matrimonio res ipsæ æstimatæ, si extant minimè diminutæ, aut nulla ex parte deteriores, restituendæ sunt vxori. At si deteriores fuerint effectæ culpa mariti, tenebitur is ad æstimationẽ præfinitam in contractu, sicuti probatur in dictis locis, & est communis omnium interpretatio. Tenetur tamen maritus in hac specie de culpa leuissima, secundum Paulum de Castro in dicta l. si æstimatis. ff. solut. matrimonio. numer. 3. tametsi res istæ dotales nihilominus sint, de quarum periculo propter præscriptam æstimationem maritus tenetur, si id contigerit ob culpam eius etiam leuissimam, vt ipse Paulus existimat. Idem repetit Paulus ipse in l. pen. §. mancip. ff. solut. matrimo. qui vtrobiq; censet, maritum non teneri nec ad res, nec ad æstimationẽ in hoc casu, si res perierint, aut deteriores fuerint effectæ absq; ipsius vlla culpa, idem notant gloss. vlt. & Salycet. in dicta. leg. si inter virum. quam sequitur asseuerans, cōmuniter receptam esse. Soci. in dicto consi. 56. col. 2. lib. 1. cùm alioqui regulariter maritus pro rebus dotalibus teneatur de dolo, lata culpa, & leui, nō de leuissima. l. etiā. §. 1. & illîc omnes. ff. solu. matr. Vnde infertur ad intellectum tex. in d. §. mancipi. quo in loco Iurisconsultus scribit, maritum teneri de periculo rerum dotaliũ æstimatarũ, vbi ipsi æstimationi adiecta fuit clausula prædicta, quòd res soluto matrimonio pro eodem pretio restituerentur vxori. Est etenim intelligendum, maritum teneri de culpa leuissima, nō tamen de periculo absque eius vlla culpa contingenti. Regia verò lex 20. titu. 11. part. 4. cùm hoc Iurisconsulti responsum in linguam, & sermonem Castellanum traduceret, non tam dictæ clausulæ, quam pacto expresso tribuisse videtur, maritum teneri de periculo rei datæ in dotem: vt eadem regia constitutio fortassis sit intelligenda, quo ad periculum absq; vlla culpa mariti contingens. quod & regia l. 18. eod. ti. in vltimis verbis sensisse videtur: nō quo ad culpā leuissimam. Hinc etiam constat interpretatio huius clausulæ, quæ ita concipitur, vt res dotales æstimatæ, soluto matrimonio pro eodem pretio vxori restituantur, est etenim hic verus sensus. Quòd si res illæ tempore matrimonij soluti valeant idẽ pretium, quo fuerunt æstimatæ, sit satis easdẽ vxori restitui, si verò res sint minoris valoris propter culpam, etiam leuissimam mariti, teneatur is ad æstimationem præfinitam in contractu, quod notat Paulus Castrensis in dicto §. mancipia. Quòd si absque culpa viri res perierint, vel factæ sint deteriores, aut ratione tẽporis earum valor fuerit minor absque vlla rerum lęsione, satis erit easdẽ res vxori restitui, & tradi à viro, qui non poterit inuita vxore res easdem sibi retinere soluta æstimatione. Huius autem periculi ratione maritus in hac specie consequitur cōmodum illud, quòd partus ancillarum, alioqui ad vxorem pertinentes, ipsius viri efficiuntur, nec eos tenebitur restituere vxori matrimonio soluto. Partus autem intelligo matrimonio constante editos. tex. insignis in d. §. mancipia. secundum communem intellectum. Nam Iurisconsultus nihil aliud ad effectum istum exigit, quàm periculum marito incumbens ex clausula superius tradita, licet regia lex 20. titu. 11. par. 4. exigat, quòd maritus receperit in se periculũ rerum dotalium æstimatarum absque venditione, quo ad earum interitum vel diminutionem. Quin & eadem lex sensit, partus ancillarum dotalium ad virum pertinere, si editi fuerint matrimonio constante, quoties ipse periculum ancillarum, etiam non æstimatarum, in se susceperit, quo ad interitum, vel quo ad diminutionem tantùm. Cuius decisionis æquissima ratio est, & deducitur à responso Iurisconsulti in dicto §. mancipi. Sed & fortassis pactum hoc expressim ita conceptum maiorem vim, & potestatẽ obtinebit, quàm tacitum, quo ad hoc, vt maritus teneatur, etiāsi absq; vlla eius culpa etiam leuissima res dotales perierint, vel fuerint deteriores effectæ. Secundò deducitur ex dicta principali conclusione, æstimationem non facere emptionem, quoties adijcitur pactum, quòd res æstimatæ soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc ex[*]titerint, habita tamen ratione augmenti, & diminutionis boni viri arbitratu. tex. optimus in dicta l. si æstimatis. quem Paulus Castrensis & alij sic inibi interpretantur, & Socinus in dicto consilio 56. colum. 2. libro 1. Huius autem clausulæ ille potissimum constat effectus, quòd res illæ, si soluto matrimonio extant, etiam apud tertium, quia nondum perierunt, restituendæ sunt vxori, ab eaq́; peti poterunt ipsęmet res, aut earũ iusta eius temporis æstimatio, vt Pau. Castr. post alios explicat in d. l. si æstimatis. & est Communis opinio. Etenim cúm dominiũ non sit verè translatum, imò matrimonio soluto sit penes ipsam vxorem, quia æstimatio non fecit emptionẽ, poterunt res istæ ab vxore vendisari, arg. l. quod si fundus. ff. de fundo dotali. Sic sanè in hac specie propter vim, & potestatem præscriptæ clausulæ, si tempore matrimonij soluti res extantes sint maioris æstimationis, hoc augmentum cedit lucro mariti, modò non sit augmentum intrinsecè contingens, Si verò sint minoris æstimationis extrinsecè ob culpam, etiam leuissimam mariti, damnum hoc marito incumbit, & proptereà consequitur commodum traditum à Iurisconsulto in dict. §. mancipia. Nec tenetur maritus de diminutione, aut interitu absq; vlla eius culpa contingenti, secundum Paulum de Castro in d. l. si æstimatis. & Saly. in d. l. si inter virũ. C. de iure doti. Tertiò colligitur, adhuc ęstimationem rerum dotalium emptionem non efficere, si pactum sit, quòd res ipsę matrimonio soluto restituantur. Etenim in hoc casu idem respondendum erit, quod in præcedenti, etiamsi non fuerit adiecta clausula illa, habita ratione augmenti, & diminutionis, quia hæc censetur tacitè subintel lecta, quemadmodum sensit Paul. de Castro in d. l. si æstimatis. num. 5. & tenet Socinus in dic. consi. 56 versicu. quartus casus. lib. 1. idcircò ea, quæ proximè diximus, erunt & in hoc casu repetenda. His verò prænotatis est adnotandum, quòd licet alioqui res dotalis non possit à marito alienari, etiam consentiente vxore, vt Institu. quibus alienare licet, in princi. & per totum. ff. de fundo dotali, attamen in his tribus casibus fundus dotalis poterit alienari à viro consentiente vxore, quamuis soluto matrimonio vxor petere valeat æstimationem in ipso contractu dotis diffinitam. tex. singularis secundum omnes ferè iuris ciuilis eius interpretes in d. l. si æstimatis. cuius meminêre idem tenentes Bal. Nouellus de dote, parte 7. priuilegio 1. numer. 10. Ioan. Campetius de dote parte 1. quæstio. 40. probat idem text. in l. vnic. §. & cùm lex. C. de rei vxor. actio. & in l. vltim. ff. de pact. dotali. ex qua apparet, hoc procedere siue res dotalis sit mobilis, siue immobilis secundum Paulum & Romanum in dicta leg. si æstimatis. numero 19. tametsi textus in dicta l. si æstimatis. loquatur de rebus mobilibus. Quod est hac in materia memoriæ, ac menti tenendum. idem notat Io. Lupi. in rub. de donat. §. 17. nu. 8. pulchrè Sal. in l. interest. C. de vsufruct. Horum autem trium casuum illa potissimum ratio traditur in dicta leg. si inter virum. & in l. cùm post. §. cùm res in dotem. ff. de iure dota. quòd hæc æstimatio facta sit non causa venditionis, aut emptionis, sed vt cognoscatur, an res sit effecta deterior, vel pretiosior. Vnde Socin. in dicto consil. 56. inquit, facta simpliciter æstimatione cum pacto, quòd res ipsæ matrimonio soluto restituantur, tacitè subintelligi clausulam illam, cuius meminit Iurisconsultus in dicta l. si æstimatis. Et idem illîc tenet Paulus de Castro, vt diximus. Quam ob rem periculum rerum dotalium contingens culpa, etiam leuissima mariti, viro incumbit, non vxori, cui tamen accedit damnum absque vlla mariti culpa eueniens, sicut & ipsius rei augmẽtum intrinsecum nulla facta per maritum melioratione. Quòd si hæc vera sunt, vt videntur à Doctoribus recepta, inde constabit intellectus ad l. 19. titul. 11. par. 4. quæ expressim asserit, augmentum, & damnum rerum dotalium ęstimatarum, ipsi vxori accedere, & ad ipsam pertinere, quoties æstimatio facta est ad effectum, vt appareat matrimonio soluto, an res sint effectæ viliores, an pretiosiores. Nam quo ad damnũ rerum est cōstitutio intelligenda, vbi id contigerit absque vlla mariti culpa etiam leuissima. Siquidẽ damnum ipsis rebus ita æstimatis contingẽs culpa viri etiam leuissima, non pertinet ad vxorẽ, sed ad maritũ. Atq; ita erit prædicta regia lex interpretanda, vt cōueniat his, quæ iure Communi decisa sunt. Quartò, tunc æstimatio rerum dotalium emptionem manifestè facit, cùm pactum fuerit soluto matrimonio, res ipsas, vel earum æstimationem arbitrio, & electione mariti restituendas esse, l. plerunque. ff. de iure dot. regia lex 18. ti[*]tul. 11. parte 4. notant omnes in dict. l. si æstimatis. Adhuc tamen non est hæc ipsa pactio vera emptio, quia si maritus eligat tradere, ac restituere ipsas res, etiā deteriores, obligationi satisfaciet, modò non fuerint deteriores effectę, culpa saltem leui ipsius mariti. l. sanè. ff. de iure dot. quam ita explicat Paulus in l. æstimatæ. ff. soluto matrimo. Idem sensit dicta regia lex 18. ad finẽ, dum inquit, marito eligente restitutionem earundẽ rerum, augmentũ, & diminutionẽ ipsarum pertinere ad vxorem, nisi diminutio culpa viri contigerit, aut ipse vir in se susceperit damnum ipsarum rerum dotalium. Nam vbi ęstimatio emptionem effecerit veram, quia præcisè ipsa æstimatio restituenda est, dubiò procul damnum, & periculum ipsarum rerum vtcunque contingens, etiam absque culpa mariti leuissima, ipsi marito imputatur, quemadmodum vxori incumberet, si nulla fieret æstimatio rerum dotalium, damnum absque culpa leui mariti contingens. dict. l. plerunque. dict. l. 18. titul. 11. partita. 4. l. etiam. §. 1. ff. soluto matrimonio. Sed & in hoc quarto casu, maritus re penitus extincta, etiam absque vlla eius culpa leui, vel leuissima, tenebitur præcisè ad æstimationem, quod probatur in dicta l. plerunque. cùm l. sequentib. optimè tradit Paulus de Castro in dicta l. æstimatæ. qui in dict. l. si æstimatis. scribit, posse in hac specie maritum res alienare absq; vllo consensu vxoris. leg. quod si fundus. ff. de fundo dotali. idem adnotauit Ludouicus Romanus in dict. l. si æstimatis. num. 12. & sequentib. Quibus in locis ab his, & alijs receptũ est indubio, quoties in contractu dotis actum sit, soluto matrimonio, res ipsas, vel earum æstimationem restituendam fore, electionem ad ipsum maritum pertinere: idq́ue apertissimè constat in dicta l. plerunque. §. vltimo, & notat Socinus in dicto consilio 56. column. 2. libro 1. Quod si electio rerum, vel æstimationis expressim vxori fuerit excepta in contractu dotis, tunc maritus matrimonio constante non poterit res dotales æstimatas alienare, absque consensu vxoris, dicta l. quod si fundus. harũq́ue rerum periculum ad maritum pertinebit, si vxor elegerit æstimationem, sicut & in eo casu augmentum ipsius erit viri. At si vxor elegerit res ipsas, planè augmentum earum, & dānum ipsi vxori accedent: quod satis constat ex l. 9. titu. 11. part. 4. & d. l. plerunque. Tenebitur tamen vxor meliorationes rerum, mariti opera & impensis factas, ipsi viro soluere, etenim hoc non tollitur per pactionem superiùs cōmemoratam. Quintò, si mentem ipsorum contrahentiũ, & rationes Iurisconsultorũ consideremus, manifestum erit, multũ nocere marito æstimationem simpliciter factā in cōtractu dotis earum rerũ, quæ licet non constẽt numero, pondere, nec mensura, vsu tamen cōsumuntur, tenetur siquidem maritus ad æstimationẽ præfinitam, etiamsi res fuerint consumptæ, vel attritæ per vsum ipsius tantũ vxoris. text. est celebris in l. æstimatæ. ff. solu. matri. vbi Bart. & omnes illius responsi rationẽ, & decisionem commendant ex eo, quod hæc æstimatio emptionem in dubio effecerit, & ideò maritus præcisè tenetur ad æstimationẽ, cũ sit perfecta ipsa rerũ æstimatarum venditio. Sextò, constituitur à lege absq; pacto contrahentium tacita quædam rerum dotalium æstimatio, quoties res in dotem datæ consistunt in [*]pondere, numero, vel mensura: nam soluto matrimonio tenetur maritus ad earum æstimationem, licet fuerint absque eius culpa consumptæ. gloss. singular. in dicta l. æstimatæ. ff. soluto matrimo. per tex. in l. res in dotem. ff. de iure dot. cuius hæc sunt verba. Res in dotem datæ, quæ pondere, numero, mensurauè constant, mariti periculo sunt, quia in hoc dantur, vt maritus eas ad arbitrium suum distrahat, & quandoq; soluto matrimonio eiusdem generis, & qualitatis alias restituat, vel ipse, vel hæres eius. Hactenus Iurisconsultus, cuius ideò in specie memini, quod glos. non satis sensum illius responsi explicuerit. Siquidem maritus non tenetur ad æstimationẽ, sed ad restitutionem aliarũ eiusdẽ generis, & qualitatis, sicuti optimè admonet Paul. de Castr. in d. l. æstimatæ. notat Io. Lup. in rub. de dona. §. 17. nu. 8. regia l. 21. titu. 11. part. 4. quæ est singularis. Est ad hoc ratio elegans ex l. 2. §. mutui datio. ff. si cer. petat. Quo in loco res istæ dicuntur eius esse conditionis, vt in suo genere functionẽ recipiant, id est, quæ propter naturæ, vel artis similitudinem recipiant promiscuũ vsum. Ita quòd vna possit alterius vice fungi, vt frumentum cum frumento, vinum cum vino: oleum cum oleo, aut tandem formalem, & substantialem æquipollentiam res istæ habent in suo genere, vt vna res vniformiter fungatur vice alterius, & substantialiter, sic quòd non eadẽ res, & certa in indiuidua specie reddatur, sed eadẽ res, & certa secundũ veram & realẽ substantiam genere, & qualitate soluatur, id est, solui possit, quẽadmodũ explicat Carol. Moli. in tract. de contract. nu. 17. Septimò, vt rem istam amplius exponamus, non prætermittemus disputationem hanc: An æstimatio rerum dotalium efficiat emptionem, quoties certa quantitas ipsius æstimationis expressa non fuerit. & Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commod. numero 5. asserit, [*]nō constitui emptionem ex hac æstimatione, quæ incerta est. Vnde si dictum sit in contractu, res illas tradi æstimatas nulla ęstimationis diffinita quantitate, non efficitur emptio, atq; ideò re perempta non debetur ęstimatio. Quā opinionem sequitur Curti. Iunior in l. ex conuentione. colu. 2. C. de pact. adduciturq́; à Bartolo text. in l. quidam, §. 2. ff. de legat. 1. vbi re legata alicui & grauato legatario, alteri pretium eiusdem rei restituere, re ipsa perempta non tenebitur legatarius ad pretium, nec ad æstimationem: vt Bart. censet, quia incerta fuit ęstimatio, quasi non sit locus Iurisconsulti responso, vbi testator legatariũ grauaret alteri certā ipsius rei æstimationem restituere, quod tenent idem Bar. in l. vir vxori. ff. de dot. præla. Paul. de Castr. in d. §. 2. idem Pau. & illîc Iaso. in l. Titiæ textores. §. vlt. ff. de lega. 1. tex. opt. ad hoc in d. l. vir vxori. quam sic intellexêre Alex. in l. quod te mihi. col. 2. Soc. num. 12. Dec. nu. 6. & illîc Purpur. col. 3. & 4. qui hanc opinionem Bar. sequũtur, licet quo ad intellectum d. l. vir vxori. dubitauerint, vt statim trademus. Oportet etenim examinare, an opinio Bar. probetur in locis ab eo adductis. Nam quod attinet ad intellectum l. quidam. §. si tibi. non constat illius responsi ratio ex pretij certa diffinitione, sed à voluntate testatoris, qui legauit per fideicommissum pretium serui respectu, & ratione ipsius serui, & idcircò, videtur dedisse primo legatario, cui seruum legauit, electionem dandi seruum legatum alteri legatario, vel eius pretium: vt scribit glossa illîc recepta in dicto §. si tibi. Quamobrem accedit conclusio illa communis ferè omnium in lege quod te mihi. ff. si certum petat. cuius ipse memini in libro 2. variarum resolut. cap. 4. numer. 14. asseuerans, nō teneri quem perempta re ad eius ęstimationem, nec ad illam quantitatem, quæ respectu, & ratione illius rei & speciei debetur, quoties debitor rem ipsam extantẽ posset inuito creditori dare. Igitur in specie, & casu Iurisconsulti, etiamsi quantitas certa foret à testatore nominatim expressa, idem esset dicendum, quia testator illam quantitatem omninò respectu, & ratione rei, & speciei legauit, & posset primus legatarius tradendo rem ipsam liberari ab obligatione legati, atque ita contra Bart. illum tex. intellexerunt Aretin. & Alexād. in dict. l. Titiæ textores. §. vltimo. ff. de legat. 1. vbi Iason non satis certus est de huius conclusionis veritate, quæ constat ex dict. l. Titiæ. §. vltim. & multis alijs locis, & authoritatibus, quæ latè adducuntur in dict. l. quod te mihi. Nec tamen inficior, maximam esse Bartol. & Paul. Castrens. authoritatem, quo ad prædictũ intellectum, & interpretationem, tametsi videam, non satis vrgere rationes ab eis pro hac parte adductas, cùm non conueniat Iurisconsultis differentia ista quantitatis certæ ab incerta. Eadem ratione respondendum erit aduersus Bartolum & sequaces, Iurisconsulti responsum in dict. l. vir vxori. etiam obtinere, vbi quantitas esset incerta, quia mortuis dotalibus mancipijs viuo testatore, qui legauerat vxori pro eis æstimationem, aut quantitatẽ, & post mortem eorum non reuocante testatore legatum, voluntas eius constat, vt legatum debeatur, etiam mortuis dotalibus seruis, quæ quidem ratio ita obtinet, vbi est legata quantitas incerta, ac si certa foret expressim relicta, quemadmodum Are. & Alexād. in dict. l. Titiæ. §. vlt. & ibi Iason, idem Ias. nume. 15. Decius num. 6. Ripa. num. 18. adnotârunt in dict. l. 2. quod te mihi. Vnde non placet Bart. inductio. in d. §. nunc videndum. pro hoc septimo intellectu. Sed huic septimæ declarationi suffragatur ratio ab eo deducta, quòd æstimatio censetur quędā propria venditio. l. ex conuentione. C. de pactis. Venditio autem non constat sine pretio. l. empti fides. C. de contrah. emp. §. pretium. insti. de emptione & vend. Igitur cùm in hoc casu æstimatio fiat absque quantitate certa, cōsequitur, eam non efficere emptionem. Nam quod superius attigimus in hoc capite versic. primum. procedit, quoties pretij quantitas & diffinitio collata est in alterius arbitrium, tunc etenim illo non arbitrante fauore dotis, vt res sit periculo mariti, non vxoris, succedit ad æstimationem faciendam boni viri arbitrium, & sic æstimatio faciet emptionem, quod est vxori fauorabile, secus autem, vbi pretij & æstimationis diffinitio in nullius arbitrium fuit collata. Quod deducitur ex l. vltim. C. de contrahẽ. emptio. quo fit, vt hic septimus intellectus ex Bartolo & Curtio adnotatus iure possit probari & defendi. legito tamen Fabianum in tractatu de emptione. 5. quæstio. versicul. circa tertium. qui tractat, an valeat venditio, quæ fit absque pretio certo, nec collato in alterius arbitrium, vt succedat iudicis æstimatio, maximè re tradita. Illîc etenim adducit authores varia probantes, ex quib. disputari poterit contra Bartolum & Curtium Iuniorem, quibus nihilominus accederem in hac dubia quæstione, multa siquidem sunt supplenda, vt ex incerta æstimatione rerum dotalium, emptionem constituamus præsertim rerum immobilium. Octauò, quibusdam placet, æstimationem rerum dotalium indubio non efficere emptionem, quoties eo tempore, quo fit æstimatio, maritus dotem recipiens non est soluendo, nec hæbet bona, ex quib. æstimationem rerum dota[*]lium soluere possit. Huius opinionis cẽsentur authores Bald. & Salyc. in l. interest. ad fi. C. de vsufruct. Cremensis in singu. 19. Ioan. Lup. in c. per vestras. in repet. rub. de donatio. §. 17. nu. 8. Iason & Dec. in dict. l. ex conuentione. C. de pactis. idem Iason in §. actionum. Instit. de actionib. num. 84. Soc. Iunio. in consi. 141. lib. 1. nu. 12. qui rationem hanc adducit, quòd lex non potuerit fingere, pretium æstimationis datũ fuisse pro rebus vxori à marito inopi, & rursus illud pretium receptum in dotem. Quę quidem ratio, vt ingenuè fatear, adeò debilis mihi videtur, vt planè censeam, eam indignam esse cuius uis medio criter docti authoritate. Nam & si fateatur, legem nō fingere impossibilia, attamẽ nihil in hac specie fingitur impossibile, siquidẽ maritus ille pauper, potuisset habere natura, & iure pretium illud, quo fuêre res dotales æstimatæ. Sic tandem ipse opinor, falsam esse opinionem istam, quam in hoc versiculo octauo tradidimus, etiamsi tot iuris vtriusque interpretes eandem probauerint, scio etenim, æstimationem rerum dotalium indubio efficere emptionem, nec video alicubi probari, hoc nō procedere, vbi maritus res illas accipiens eo tempore non fuerit ita diues, quòd potuisset tunc æstimationis pretium red dere. Imò quicquid Cremensis, Ias. Dec. Ioā. Lup. & Soc. scripserint, Bal. & Sal. in d. l. interest. hanc conclusionem minimè tenuerunt, vt planè mirer, cur viri diligentissimi sic in referendis veterum sententijs fuerint hallucinati. Etenim Bald. & Salyc. nihil aliud voluerunt, quàm quòd mulier possit vtili rei vendicatione agere ad rem æstimatam, etiam ea ęstimatione, quæ emptionem fecerit, in subsidiũ, quoties maritus, aut eiꝰ hęres non habet bona, ex quibus soluatur dotis ęstimatio ipsi vxori. quod notat glo. celebris in l. in rebus. ver. æstimatæ ff de iure dot. quam illîc sequuntur omnes, & Bal. Nouellus de dote part. 7. priuileg. 23. & parte 8. priuile. 7. atque item Iason in d. §. actionum. num. 84. & in l. traditionibus. C. de pact. colum. vl. Bal. in l. ex cōuentione. 3. oppo. C. eod. ti. idem Bald. & pulchrè Salyc. in d. l. interest. qui non negant, æstimationem fecisse emptionem, sed probant, ꝙ vbi ęstimatio emptionem fecerit, possit etiam tunc in subsidium vxor agere vtili rei vendicatione ad rem æstimatam, quæ per tertium possidetur titulo lucratiuo, vel oneroso. Atq; ita non potest verè adduci Baldi authoritas pro hac opinione, quam in hoc versiculo ex tot authoribus retulimus, & quam iterum paulò diligentius retulit Ioannes Lup. in repe. capit. per vestras. §. 21. num. 2. dubitans, an in casu inopiæ res æstimatæ tali æstimatione, quæ emptionẽ constituat, pereant ante restitutionem periculo vxoris, & tandem opinatur, eas perire viri periculo. Quod ipse absq; dubio libentissimè probauerim. Nec refert, quod Bald. & Sal. scribunt, data inopia mariti rem istam ita æstimatam, manere dotalem, quia non intelligunt, ꝙ verè sit dotalis, sed quo ad effectum consequẽdi dotem, ne illa pereat, & prætereà hi authores non tractant de inopia mariti tempore cōtractus dotalis tantùm, sed de inopia eiusdem eo tempore, quo dos ab vxore repeti potest, & ideò idem respondissent, quoties tempore cōtractus maritus esset diues, modò postea pauꝑ fuerit effectus. Illud verò non est prætermittendum, quod opinio gloss. in dict. l. in rebus. obtinet, etiamsi vxor consenserit alienationi rei æstimatæ, quæ facta fuit per maritum eo casu, quo æstimatio fecit vel non fecit emptionem secundum Saly. in dict. l. interest. ad fi & Bal. Nouel. de dote parte 8. priuilegio 7. Sed si vxor egerit vtili rei vendicatione ad rem æstimatā ea ęstimatione, quæ fecit emptionem, iuxtà opi. gl. præcitatæ, adhuc dubitatur, an possessor possit cōdemnationẽ restitutionis rei effugere, offerẽdo ęstimationẽ ipsius rei. Et sanè Maria. Soc. in cons. 224. lib. 2. vers. quinimò. & Ias. in l. traditionib. C. de pact. nu. 20. eleganter responderũt, non esse in hac specie pręcisè necessariam rei restitutionẽ, sed satis esse, ꝙ tertius possessor offerat pretiũ æstimationis. Quod probatur ex eo, quod hic tertius possessor ius habens à marito possit vti eisdem defensionib. quibus maritus vti potuisset, quemadmodũ satis constat, cũ in ius mariti successerit, maritus autem satis fecisset vxori ad dotẽ agenti, si æstimationẽ daret, idcircò satis manifestũ est, quod Soc. & Ias. adnotârunt. Deinde vxor non potest agere ad rem æstimatā, qñ æstimatio fecit emptionẽ, nisi in subsidiũ quia ex bonis mariti nō potest cōsequi æstimationẽ propter eius inopiam. Ergò tantũ ei competit vtilis rei vendicatio in effectu ratione illius æstimationis, & verè, licet sit vtilis rei vẽdicatio, tamẽ hæc nō differt quo ad restitutionẽ dotis ab Hypotheca, quanuis quo ad prælationem, & alios effectus possit differre: quamobrem sequor ipse Soc. & Iasonis sententiam, etiamsi latè reprobet Socini opinionem Ant. de Fano in tract. de pignorib. 5 par. membro. 3. nu. 28. qui multa alia tradit hac in re, quę sunt memoriæ cōmendanda, eũ legito, licet eius assertio, qua ex parte Socinũ improbat, mihi nusꝗ̈ placuerit. Nonò, est egregiè obseruandum, æstimationem rerum dotalium tunc efficere emptionem, cũ æstimatio fit ad quantitatem dignam pro ipsarum rerum pretio iusto, quasi dicendum sit, nō efficere venditionem ęstimationem illam, quę [*]non fuerit facta pro pretio iusto, secundum Baldum, Salyc. Iason. & Deci. in d. l. ex conuentione. Ioannem Lup. in capit. per vestras. de donatio. inter vir. & vxorem super text. §. 21. num 4. Aretin. consi. 84. colum. 2. Bald. in l. 1. quæstion. 3. C. commodat. Barbat. in consil. 19. colum. 4. libro 4. Socin. Iuniorem in dicto consilio 141. libro 1. colum. 4. quibus suffragatur gloss. in l. 1. §. 1. verb. agendo. ff. de superficiebus, quæ probat ex quantitate pretij præsumi contractum venditionis, vel alium ab eo dissimilem. Cuius meminêre Corsetus in singularibus verb. contractus. Iason in l. 1. colum. 5. C. de iure emphyteu. Panormita. in consil. 116. libr. 2. colum. vlti. Sic denique hanc nouam conclusionem Communi omnium sententia probatam ac receptam esse asseuerat Socinus Iunior in dicto consilio 141. numero 21. quo in loco ad eius probationem post Salycetũ inducit duos textus, scilicet, leg. tertia. §. primo. ff. de condict. caus. data. & le. si is. C. si mancip. ita fuerit alienat. Ego verò hanc opinionem tunc admitterem, cùm æstimatio facta fuerit pretio minus iusto ex deceptione vltra dimidiam. Etenim in hoc casu propter maximam pretij iusti diminutionẽ, vel augmentum præsumitur ad alium effectũ factam fuisse æstimationem, non ad constituẽdam, nec efficiendam emptionem, quod mihi probatur, & fit verisimile ex ipsius Salic. verbis in dicta leg. ex conuentione, qui scribit, æstimationem cōstituere, & efficere emptionem, vbi facta sit pro pretio iusto, vel ferè iusto. Alioqui enim, si indistinctè contrarium admitteremus, cum varia contingant de iusto pretio sæpissimè testimonia, nec pretium iustum consistat in indiuidua certitudine, maximis esset locus litibus hac de re & controuersijs, nec posset frequenter ad praxim induci communis illa regula, ex qua diximus, æstimationem rerũ dotalium in dubio emptionem efficere. His accedit regia lex satis insignis in l. 16. tit. 11. par. 4. qua cautum extat, in æstimatione rerum dotalium, quæ simpliciter facta fuerit, nō esse permittendum, quod vxor vel maritus aliquam, etiam intra dimidiā iusti pretij, læsionẽ patiātur, imò si æstimatio fiat pluris, vel minoris iusto pretio, læsio est reparanda, vt eadem lex respondet. Igitur lex illa non statuit, æstimationem factam pro pretio minori, vel maiori, quā iustitia commutationis patiatur, non efficere venditionem, sed maximè censet eam factam esse, modò iustum pretium per additionẽ, vel diminutionem constituatur. Vnde text. hic satis posset induci contra Bald. Saly. & communem, nisi fortassis regia constitutio ita intelligatur, vt obtineat, quoties læsio cōtingit intra dimidiam, quòd si vltra dimidiā lęsio in pretio contigisset, tunc locus sit opinioni Bal. & aliorum, vt æstimatio nō faciat emptionẽ, saltẽ vbi læsio esset in vxoris damnum. Decimò, Regula iuris, quam superius tradidimꝰ, est vera, & procedit, vbi res do tales alicuius mi[*]noris traduntur marito æstimatæ authoritate tutoris, & decreto iudicis, ac deniq; ea forma & solennitate, quæ iure necessaria est in alienandis rebus minorum. Nam etiamsi quibusdā visum fuerit, posse res minorum dari in dotem pro ipsis minoribus absq; decreto iudicis, & id fortassis non sit à publica vtilitate alienũ, receptius tamen est, decretum exigi vltra tutoris authoritatem ad dationem dotis, illarum equidem rerum, quæ non possunt absq; decreto alienari, eritq́; dotis causa sufficiens ad iustitiam alienationis. tex. & ibi gloss. & Doctor. in l. lex quæ tutores. C. de admi. tutor. notatur in l. 1. C. si aduers. dotem tradit Bar. in l. si constante. ff. solu. matrimo. numero 77. optimè Fabianus de Monte in tract. de emptio. quæst. 5. versic. sequitur videre de forma. colum. 26. totius quæstionis. Nec potest iure dubitari de hac cōclusione, quo ties non tantùm agitur de simplici datione in dotem, sed de datione illa, quæ per æstimationem emptionem facit, & est vera propriaq́; alienatio. d. l. ex conuentione. C. de pact. Vnde opinor, æstimationem rerum dotalium minoris non efficere emptionem absque decreto iudicis, etiamsi tutoris authoritas accesserit. Qua ratione posset contingere, æstimationem rerum dotalium partim emptionẽ efficere, vtpotè, si quædam ex rebus dotalibus æstimatis sint eius conditionis, & qualitatis, vt à tutore absque decreto alienari possint, & facta fuerit æstimatio absque decreto iudicis. Etenim in hac specie ęstimatio facit emptionẽ quo ad res illas, quæ possunt per tutorem alienari absque decreto. Quod est notandum omninò, quia passim contingere potest. Quod si rerum immobilium facta sit æstimatio à tutore absq; decreto iudicis, & ita datę fuerint res in dotem, poterit vxor soluto matrimonio ratam habere hanc æstimationem, & pretium illius eligere ac petere, si sibi ea electio visa sit vtilior. Hanc sententiā ex eo probamus, quòd episcopus ratam possit habere alienationem rerum ecclesiæ absq; solennitate sede vacante factam, gloss. in cap. ne sede vacante. verb. sede vacante. quam commendant & sequũtur Abb. in c. causam quæ. in 2. de iudic. colum. vl. idem in c. diu ersis fallacijs. colum. 2. de cleri. coniug. & in consil. 84. lib. 2. Are. in consi. 77. colum. penul. Iason in l. non eo minus. nume. 3. C. de procur. quibus accedit Matthæsil. notab. 155. Fulgo sius, & Iason in l. cùm hi. §. eam transactionem. numero 3. ff. de transactio. tex. optimus in l. Iulianus. §. si quis à pupill. ff. de act. emp. pulchrè Innocẽ. in c. 1. & illîc omnes. de his, quæ fiunt à præla. sine consen. c. minor etenim, vel ecclesia poterit ratum habere contractum, factum absque iuris solennitate, nec potest alter huic rati habitioni contradicere, quod probat tex. in d. §. si à pupillo. & idem erit in ecclesia, secundum Innocen, & alios, quorum modò meminimus. Sicut contractus dolo contrahentis gestus, licet sit nullus, potest ratus haberi ab altero, qui dolum non adhibuit. gloss. Bald. & omnes in l. iurisgentium. §. Prætor ait. ff. de pact. gloss. in l. eleganter. ver. nullam. & illîc Bar. ff. de dolo. Iason in §. actionum. numer. 41. de actio. & tradit Bald. in l. dolum. C. de pericul. & commod. rei ven. idem Bald. in l. 1. C. plus valere quod agit. colum. 2. Sic igitur vxor potest ratam habere æstimationem rerum dotalium & immobiliũ, factam absque decreto iudicis, vt talis æstimatio emptionem faciat in ipsius vxoris vtilitatẽ, si ipsa velit matrimonio soluto eligere æstimationem. Nisi quis dixerit, gloss. & communem, cuius modò meminimus, procedere in vera, & propria venditione, quæ fuerit absq; vllo dubio facta, non tamen in hac ęstimatione rerum do talium, quæ ex præsumptionibus venditio censetur, atque ideò hæc præsumptio cessare videtur ex vtraque parte, quoties non accesserit contractui ea forma, quæ ad veram venditionem est necessaria, quasi ob defectum formæ dici possit, contrahentes noluisse vti æstimatione ad effectum venditionis. Vndecimò, illud hoc in tractatu non erit obliuioni tradendum, quod rerum dotalium æstimatio emptionem facit, quando fit statim tempore traditionis, aut tempore, quo dos constituitur, vel paulò pòst. Secus autẽ erit, vbi semel dote tradita & cōstituta, ex interuallo postea matrimonio constante fit æstimatio: hæc enim nō facit emptionem, cùm non sit verisimile, contrahentes per nouationem à priori contractus lege discessisse, & præterea nec donatio fieri possit inter virum & vxorem: nec alienatio rei dotalis, quæ forsan ex hac æstimatione, quæ emptionem efficeret, sequeretur. Atq; ita hanc vndecimam conclusionem tenent Bald. Salice. Iason & alij in d. l. ex conuentione. Aretin. in d. consil. 84. col. 2. Barb. consil. 19. colum. 4. libr. 4. Soc. Iunior in d. consil. 141. colum. 4. num. 24. Ioan. Lupin. in repet. c. per vestras. super text. in princip. §. 21. num. 4. de donatio. inter virum & vxorem. Duo decimò, ne quem decipiat iunioris cuiusdā dubitatio, non verebor adnotare, minimè fore necessariũ ad hoc, vt æstimatio faciat emptionem, quòd res æstimatæ sint præsentes. Nam dubiò procul sicuti rerum absentium fit vera & propria venditio, ita & hæc præsumpta per æstimationem. Quod nemo vsquam negauit ex his, quos memoria teneo me legisse. Quamuis Ioannes de Neuizanis in Sylua nuptiali. c. ampliant primo. num. 72. de hac opinione dubitauerit propter Bar. authoritatem in l. si propter. ff. rerum amotarum. & Iurisconsulti in l. eius. & in l. hæc si res. ff. de rei vendicat. à quibus illud tantùm probatur, quòd rei æstimatæ dominium non transit in illum, cui per ęstimationem venditur, nisi præsens ipsa res sit. Id verò non vrget, nec dubitationem inducit, siquidem & in vera venditione ac perfecta, nō transit dominium ante traditionẽ, & nihilominus vera est, ꝓpria & perfecta venditio ex ipsa conuentione. Sic & in æstimatione conuenta consensu contrahentium venditio à iure constituitur, etiamsi res æstimata præsens non sit: quia hoc non est necessarium. Imò ipse censeo, etiam re præsenti per æstimationem non transferri dominium, nisi ipsius rei traditio fiat, nec Contrarium probatur in d. l. eius. & in l. hæc si res. nec in d. l. si propter. Quibus in locis quædam specialia tradũtur responsa, quæ specialem rationem habent, quæ palàm constat ex ipsorum Iurisconsultorum verbis. THEMA CAP. XXIX. De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniā solutam posteriori creditori, qui eam consumpsit. SVMMARIA. -  1 Creditor prior hypothecam, & priuilegium prælationis habens, potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam sit ea bona fide consumpta. -  2 Creditor habens hypothecam abs priuilegio, vel priuilegium abs hypotheca in actione personali, an eodem iure vti poßit. -  3 Et quid vbi posterior creditor habet causam onerosam. -  4 Hypotheca generalis, etiam tacita, futura bona debitoris complectitur. CAPVT XXIX. EXTAT pulchra & insignis Cæsarũ cōstitutio in l. pecunia. C. de priui. fisci. qua expressim respondetur, fiscũ priorem creditorem agere posse ad pecuniam posteriori creditori à debitore solutam, etiam si ea iam consumpta sit bona fide, si debitor sit inops, nec habeat bona, vnde possit fisco satisfacere. idem probat text. in l. deferre. §. vlti. ff. de iure fisci. Nec in fisco est aliqua controuersia: cùm is dubio procul hoc priuilegium habeat. Sed practici maximè dubitant, sit ne idem in quocunq; priori creditore, qui priuilegiũ habeat, & præsertim in vxore ratione dotis agente. Nam hoc dubium vidi semel, atq; iterum in hoc regio Granatensi prætorio maximè disputatum fuisse, propter varias iudicum & aduocatorum sententias. Accur. sanè in d. l. pecunia. palàm asserit, idem esse in quocunq; priori cre[*]ditore priuilegium habente & ad hoc citat l. ex facto. §. vltim. ff. de peculio. l. sed an hic. ff. quod cum eo. Quarum authoritatum prior tractat quæstionem istam, quoties tempore solutionis, quæ fit posteriori creditori, cautio ab eo exigitur, de restituendo quantitatem, quam acceperit, si in feratur postea quæstio priuilegij à priori creditore aduersus patrem de peculio filij, cuius nomine à patre fit solutio creditoribus: Posterior verò idẽ ferè tradit, respondens, creditorem priuilegiariũ pręferendũ esse his, qui non sunt priuilegiarij, & hoc tempore solutionis debitorum fieri debet. Vnde ex his locis non deducitur quod gloss. in d. l. pecunia. scripsit, & adnotauit. Similis tamen gloss. est in d. l. sed an hic. & in d. l. deferre. §. vltim. Quibus in locis Accursius decisionem l. pecunia. interpretatur ita benignè, vt obtineat, & seruanda sit in quocunque creditore, cui priuilegium iure competit prælationis. Eandem conclusionem in hoc creditore priuilegium prælationis, & hypothecam habente, probāt & sequuntur Petrus à Bella Pertica, Paulus de Castro, & Salicet. in d. l. pecunia. Iacobus de Aren. & Barto. in l. pupillus. ff. quæ in frau. credi. & Matth. Afflict. in decisione Neapolita. 190. qui fatetur, hanc opinionem Cōmunẽ esse, quod sensim asseuerare videtur Cuman. in d. l. pupillus. col. 2. His etiam, vt quidam opinantur, patrocinatur text. in l. vlt. §. & si præfatā. C. de iure delib. versi. si verò hæredes. vbi hoc ipsum in quibuscunq; creditoribus priuilegium habentibus statutum est, vt possint condicere pecuniam solutam posterioribus creditoribus, qui non habent idem priuilegium. Sed ea constitutio procedit, quando ab hæredibus periudicem coactis & cōpulsis, fit solutio debitorum ipsius defuncti, quasi aliud sit dicendum, quoties pecunia liberè & spontè soluitur à debitore creditori posteriori. Nam in hoc casu prior creditor habens priuilegium, non poterit hanc pecuniam condicere, etiam extantem, nisi habuerit hypothecam, nec tunc agere poterit, vbi fuerit pecunia consumpta. d. l. pupillus. §. vlt. Qua ratione maximè dubia est communis Accursij, & aliorum interpretatio, quæ item improbari potest ex eo, quòd etiam dominus alicuius pecuniæ, si ea per alium alteri sit absque eius consensu data, & dein de consumpta, nequaquam agere aduersus illũ, cui pro solutione debiti, & æris alieni data fuit, poterit, nec ad hoc vllum habet iure auxilium. l. si filiusfamiliâs. ff. si cert. peta. Igitur multò minus poterit agere qui tantùm habet hypothecā, & prælationis priuilegium contra illum secundum, aut posteriorem creditorem, cui à debitore pecunia soluta est, & deniq; consumpta per eum, ita vt penes ipsum nō extet. Idcircò Fulgosius eleganter in d. l. pecunia. ab opinione gloss. & aliorum discedit, asseuerans, illam constitutionem solùm obtinere in fauo rem fisci, & in eo esse specialem, nec admittendam fore in fauorem aliorum creditorũ quorumcunq; etiam, quibus hypotheca cum prælationis priuilegio competit. Idem repetit propriam sententiam mordicus tenens ipse Fulgo. in l. cùm fundus. §. seruum tuum. 4. nu. ff. si cert. pet. idem in l. ex facto. ff. de pecul. in fi. hoc ipsum tentat tenere Cumanus in d. l. pupillus. col. 2. quibus accedit elegans sententia Baldi in l. vbi adhuc. C. de iure doti. col. 5. versi. sed pone maritus. Nam licet mulier habeat hypothecā ad bona mariti, poterit maritus libere, ac tutò merces, & alias res vænales vendere, atque earum ratione contrahere, nec vxor ius habet per actionem hypothecariam perendi res illas pro dote, & hoc sanè fit, ne commercium impediatur: idem tenet Paulus Parisius in consil. 69. lib. 4. num. 3. sic etenim in pecunia, cuius vsus adeò necessarius est ad humana commercia, si ea fuerit soluta per maritum creditori, & denique bona fide consumpta, non poterit mulier actione, quę ad dotem datur, agere contra creditorem ad illius pecuniæ restitutionem. Fit igitur, vt communis sententia non sit omninò certa, & fortassis in fisco sit specialis decisio text. in d. l. pecunia. Nihilominus vidi semel in hoc regio prætorio iudicum sententia receptam fuisse communem opinionem in causa, & priuilegio dotis, tametsi res fuerit diligenter disputata. Nam & Bart. in l. 1. ff. solut. matrimon. scribit, fisci priuilegium etiam doti competere. l. 2. C. de priuileg. fisci. licet hoc præceptum sit quoad hypothecam, non ita quoad alia fisci priuilegia. Sed illud est diligenter obseruandum, dictam scilicet constitutionem, quæ priuilegium hoc tribuit fisco, eiusq́; communem interpretationẽ quæ idem admittit in quocunque creditore [*]priuilegium prælationis habente, & hypothecam non esse seruandam in alijs prioribus credi toribus, habentibus priorem hypothecam, non tamen pręlationis priuilegium. In his etenim locus non est dict. l. pecunia. vt eleganter tradit Matth. Afflict. in d. decil. Neapolit. 190. scribens, ita pronunciatum fuisse in prætorio Regis Neapolitani, etiamsi plures viri doctissimi, & maximi nominis apud Italos contrariũ consulti respondissent. Quicquid hac de re Capitius voluerit decisio. 78. dum conatur probare, quod responsum Imperatoris in dict. l. pecunia. habeat locum in priori creditore priuilegiato quoad actionem personalem, etiam si is non habeat hypothecæ ius, nec priuilegium, quod (ni fallo.) est aduersum communi omnium interpretationi & sententiæ. Quòd si vera est Communis opinio, ea erit admittenda non tantùm quoties pecunia bona fide consumpta, fuerit soluta secundo creditori ex causa lucratiua, sed & vbi soluta est secundo creditori ex causa onerosa: siquidem lex illa, quæ traditur in dict. l. pecunia. & eius priuilegium obtinet, etiam si ille posterior creditor, cui est soluta pecunia, & ab eo bona fide consumpta, sit creditor ex causa onerosa: quemadmodum illic omnes interpretes sentire videntur: licet Ioannes Faber in §. item si quis in fraudem. numero 25. Institut. de actionib. Eandem constitutionem, & Communem eius intellectum ita intellexerit, vt procedat in secundo creditore ex causa lucratiua, qui pecuniam sibi solutam bona fide consumpsit: non autem in creditore posteriori ex causa onerosa. censet etenim Faber, aduersus hunc creditorẽ, qui posterior est, & pecuniā sibi solutam titulo, & causa onerosa, bona fide consumpserit, fiscum, nec priorem creditorem, vtcunq; priuilegium habentem agere non posse. Quod mihi falsum videtur, si Communis est [*]admittenda interpretatio ad præcitatā l. pecu. Cæterùm, quando hac in parte de hypothecaria actione non vulgarem quæstionem attigerim, libentissimè aliam itidem adnectam, quæ semel atq; iterum in hoc regio tribunali fuit per sententiam diffinita. Creditor etenim egerat contra tertiũ possessorẽ cuiusdam rei actione hypothecaria, & iuxta iuris regulas res fuit illi adiudicata, vt eam teneret in pignus, & hypothecam, donec quantitas debita solueretur: quemadmodum nos explicuimus lib. 1. variarum resolutio. cap. 8. num. 1. Tandem ipse creditor sibi tradita re iure pignoris, videns ipsum teneri ad computandos in sortẽ fructus ipsius rei, atq; ita cogi ad recipiendum particulares solutiones in maximum, & graue ipsius creditoris damnum, petit à iudice, vt sibi liceat in publica subhastatione rem illā vendere, si possessor ille tertius, à quo illā euicerat, intra diem iudicis arbitrio datam nō solueret sortẽ ipsam principalem, remq́; ipsam acciperet, quæsitum est, an iustè hoc petatur, & fieri possit? Nam hic tertius possessor non tenetur ad solutionem debitæ quātitatis, nec est in mora, etiā si ipsam non soluerit intra decem, aut viginti annos. Et tamen decisum fuit per sententiam, quòd creditori liceret publica subhastatione pignus sibi addictum vendere, vt ex precio debitam quantitatem perciperet, nisi tertius ille possessor intra diem præfinitam arbitrio iudicis debitam quantitatem soluisset. Hæc verò diffinitiua sententia multis rationibus apparet iusta, quas hîc repetere omittam, quippe qui eas tradiderim lib. 3. varia. resolut. c. 18. num. 4. Nec tamen illud est prætermittendum, quod practici frequentissimè commemorant, nec alienum est ab intellectu d. l. pecunia. cùm & quæri possit, an ea responsio procedat in pecunia per debitorem post contractum prioris creditoris acquisita? Sed huic quæstioni respondet [*]altera constitutio, quę vltima est. C. quæ res pignori obliga. poss. l. 5. tit. 13. part. 5. hypothecā generalem bonorũ alicuius non tantùm comprehendere bona illius, quæ tunc habet, sed etiam ea, quæ postea habebit, & sic bona futura. Quod obtinet etiam in tacita hypotheca. l. hac edictali. §. his illud. C. de secundis nupt. gl. communiter recepta in d. l. vlt. quam opinionem sequuntur Roman. in singul. Matth. Affli. decisione Neapolita. 335. latissimè tractat hanc quæstionem Ripa in l. 1. col. 1. & seq. ff. de pign. qui & hoc apertissimè probat, sicut & constitutum, siue precarium habet vim transferendæ possessionis non solùm in bonis præsentibus, & iam quęsitis, sed & in futuris quoq;, & quærendis. Cuius rei extat exemplum: si quis donet omnia bona præsentia & futura, atq; constituat se possidere pro donatario. Nam tunc eo casu, quo donatio valida est, ex huiusmodi constituto transfertur possessio bonorum illorum futurorum tunc, cùm erunt acquisita, sicut & nunc præsentium, quemadmodum diligentissimè disputat Andræas Tiraquell. in tractat. de constituto ampliatione. 30. Idicircò Cæsaris constitutio in d. l. pecunia. etiam erit admittenda, quoad pecuniam quæsitam à debitore post obligationem cum priori creditore contractam. THEMA CAP. XXX. Quanam ratione practici vtantur in remittenda colonis sterilitatis causa pensione. SVMMARIA. -  1 Sterilitas quando dicatur contingere ad effectum remittendi pensionem. -  2 Regia Partitarum lex adducitur, eius́ intellectus examinatur. -  3 Inquilino alicuius domus, an sit facienda remißio pensionis propter pestem, similemue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. CAPVT XXX. IVRE Pontificio & Cæsareo constitutum est, pensionem locationis colonis remittédam esse propter sterilitatem absq; culpa ipsorum colonorum contingentem. c. propter sterilitatem. de locato. l. licet. C. locati. & in l. si vno. ff. eod. tit. & illic l. ex conducto. §. si vis. & l. si merces. §. vis maior. quibus conuenit regia l. 22. titu. 8. parti. 5. Ad quarũ omniũ decisionum aptissimè congruentem intellectum dubitatur, quando hæc sterilitas, vt remissio mercedis fiat, dicatur contingere. Quidam etenim opinantur, hoc iuxta vulgi opinionem iudicandum fore, ita quidem, vt licet fructus colligantur ex prædijs conductis, si tamen vulgus iudicauerit communi sententia, & opinione, sterilitatem cōtigisse, fieri debeat remissio mercedis. gloss. in d. l. licet. vbi Salice. [*]asserit, hanc opinionem Cōmunem esse. idem tradit Alexand. in consil. 3. lib. 1. Bart. in dict. §. vis maior. idem Bart. in d. l. si vno. §. vbicunq;. rursus idem Alexand. consil. 107. lib. 3. num. 18. Sic sanè licet hæc probatio non sit omninò tuta & sufficiens, quippe quæ sit incerta, quandoque tamen ab aduocatis exhibetur ad testium examen huiusmodi interrogatio, quæ vtilis est, & ad causæ diffinitionem plurimùm conducit. Alijs placet, hoc relinquendum esse arbitrio iudicis ex Baldi opinione in l. 1. C. si aduers. vendit. pignor. quo in loco dum tex. mentionem facit de damno graui, Bald. existimat, damnum illud graue censeri, quod iudex fuerit arbitratus. Atq; ideò Barb. in d. c. propter sterilitatem. censet, arbitrio iudicis relinquendam huius dubitationis diffinitionem, vt ipse arbitretur, an contigerit ea sterilitas, quæ iuxta iuris vtriusq; regulas sit sufficiẽs ad mercedis remissionem. Idem ipse libentissimè probauerim, modò illud sit constitutissimũ, hoc iudicis arbitriũ non posse cōmodè nec iustè adhiberi, nisi prius per probationes testium, & his similes ipsi iudici constiterit, quot fructus fuerint ex prædio conducto percepti, vt inde possit arbitrari, an damnum intolerabile colonus passus fuerit, & ideò fieri debeat remissio mercedis. Non enim quodcunq; damnũ sufficit ad mercedis remissionem, sed illud est necessariũ, quod sit intolerabile. l. si merces. §. vis maior. & c. propter sterilitatem. & l. licet. de locato. quò fit, vt necessaria sit quædam hac in re probatio damni contingentis, ex qua iudex commodè arbitrari valeat, sitne propter sterilitatẽ merces remittenda. Hoc igitur arbitrium instrui debet ex his opinionibus, quas iuris vtriusque interpretes hac de re tradidêre, & maximè poterit iustificari ex Communi vulgi opinione, vt modò commemorauimus. Et ideò hoc in loco adscribam alia, quæ video passim recepta hactenus fuisse. Est etenim quorundam sententia in hoc sterilitatis tractatu, non prætermittenda, ex qua tunc constat sterilitas ad remissionem faciendam, cùm colonus ipse patitur damnũ in tertia parte fructuum, quos ex illo fundo colligere solitus erat. Sic Bartol. in d. l. licet Ioan. Andræ. & Panormit. in d. c. propter sterilitatem. num. 13. & pleriq; alij opinantur: Quibus minimè accedo, quippe qui existimem, hoc damnum non sufficere regulariter, vt pro rata, pensionis remissio fiat. Quamobrem proprius ad veritatem accessere, qui existimârunt, sterilitatem ad pensionis remissionem eo casu sufficere, quo tanta contigerit calamitas, vt colonus minimè collegerit fructus, qui deductis expensis valeant dimidiā pensionis partem. Quasi necessaria sit deceptio vltra dimidiam habita ratione pensionis conuentæ, & ipsius temporis ac fundi cōducti sterilitate, vt pro rata fiat remissio ipsius pensionis. Ioan. Andr. Panormit. num. 12. & alij in dict. cap. propter. Cynus & Bart. in di. l. licet. Paulus Castren. in l. ex conducto. §. si vis. ff. locat. Ant. de Butrio in dict. cap. propter sterilitatem. Alexan. in consil. 112. & cons. 3. lib. 1. Paulus Parisius in consil. 38. libr. 1. quæ quidem opinio Communis est, secundum Aretin. consil. 52. col. 2. & Ludo. Gozadinum consi. 74. colum. 1. idem fatetur Parisius, probatq́; eandem sententiam iterum Alexand. in consil. 307. lib. 3. nume. 18. idem notat Franciscus à Ripa in tractat. de peste. 2. parte. numero 25. Sed & hæc sterilitas ad remissionẽ pensionis solet tunc diffiniri, quoties Colonus non colligit dimidiam partem fructuum, qui ex eo prædio colligi solent. glos. in l. si vno. in princip. ff. locati. Alexander in dicto consil. 3. & in dicto consil. 107. numer. 15. Antonin. & Imola num. 15. in dicto capit. propter sterilitatem. Bald. in dict. l. licet. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. quorum opinio satis conducit ad huius controuersiæ certam, aut saltem iustam decisionem. Nam & eam esse Communem, asseuerat Caro. Ruinus in consil. 81. & consil. 87. lib. 1. Bartolus verò in dict. l. si merces. §. vis maior. ff. locat. in ea est sententia, vt opinetur, propter sterilitatem pensionis remissionem faciendam fore, vbi colonus deductis expensis nihil ex prædio conducto percepit. Idem tenet Aretin. in dicto consil. 52. colum. 2. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. Hanc tamen opinionem Panormitan. reprobat in dict. capitul. propter. num. 13. ex eo, quòd si esset vera, semper ratione sterilitatis fieret remissio totius pensionis, non autem alicuius partis pro rata damni contingentis, quod falsum est, quia etiā remissio pensionis fieri debet pro rata, seu ratione damni contingentis, quamuis damnum id nō acciderit, ad omnium fructuum calamitatem deductis expensis. Idq́; constat ex dict. cap. propter sterilitatem. Verùm regia lex 22. tit. 8. part. 5. hanc quæstionem aliter diffiniuit, duo subijciens responsa quæ [*]singularia sunt. Primum etenim tractat de sterilitate illa, quæ tātam induxit colono calamitatem, vt nullos fructus omninò collegerit ex fundo conducto, & quidem nec ad expensas. Nam in hoc casu lex aptissimè voluit, prorsus esse colonum liberum à pensionis solutione, quia nulla est iniquitas in ea liberatione, cùm & ipse colonus expensas, & semina perdiderit, ideoq́; mirúm non est, quòd dominus ipsius prædij locati pensionem nequaquam accipiat. Alterum eiusdem legis responsum celebrem apud practicos decisionem habet, his sanè verbis contextam. Pero si acaesciesse, que los fructos no se perdiessen todos, e cogiere el la brador alguna partida de ellos: estonces en su escogencia sea, de dar todo el arrendamiento al segnor de la heredad, si se atreuiere a darlo, e si no de sacar para si las despensas, e las mißiones, que fazen en labrar la heredad, e lo que sobrare de lo al segnor de aquella cosa, que tenia arrendada. Hactenus regia constitutio. Ex qua palàm probatur, verè dici ad remissionem pensionis sterilitatem contigisse, etiam eo casu, quo pręter impensas, aliquot fructus collegerit Colonus. Nam & tunc liber erit à pensione tota, si deductis fructibus ad expensas soluendas necessarijs, velit reliquos fructus tradere ipsi domino fundi locati. Vnde huius legis autoritate Bartoli opinio in dict. §. vis maior. refellitur: cùm & si colonus fructus aliquot perceperit vltra expensarum valorem, & æstimationem, tamen propter sterilitatem lege regia liber erit à solutione pensionis, si fructus illos deductis expensis domino restituerit. Iure autem Communi quoties verè contigerit sterilitas, & colonus fructus perceperit, etiā vltra expensarum æstimationem, remissio pensionis fieri debet pro rata, id est, pro ratione illius partis, quæ à solita fructuum collectione sterilitatis causa defecit: iuxta textum in dict. cap. propter sterilitatem. Illud verò est animaduertendum ad regiæ constitutionis intellectum, quod est necessaria sterilitas ad praxim huius secundi responsi, cuius modò mentionem fecimus. Qua ratione obseruandi sunt præscripti modi, quos tradidimus ad probandam sterilitatem, vt ea probata locus sit electioni, quam prædicta lex colono tribuit, vt vel integram pensionem soluat domino, vel deductis expensis fructus perceptos restituat eidem fundi locatori. Vnde si sterilitas non contigerit, huic electioni locus non erit, imò tenebitur colonus integrā pensionem soluere domino, nec poterit ab eius solutione excusari ex eo, quòd velit deducere sibi expensas, & fructus residuos domino tradere. Hoc etenim satis apparet ex dicta regia lege, quæ calamitatem in fructibus propter sterilitatem requirit: Tametsi non diffitear, colonum posse sibi consulere auxilio. l. 2. C. de rescind. vendit. quod maximè differt adhuc secundum legem regiam ab hoc auxilio, quod sterilitatis causa iure Canonico & Ciuili colono competit. Hoc ipsum constat ex eo, quod subsidium ex l. 2. deducitur à læsione, quæ contingit ab initio contractus in conuentione pensionis. Remissio autem sterilitatis causa fit, & fieri debet, quoties post conuentionem, etiā iustissimè factam, calamitas acciderit in ipsius fundi fructibus. Et ideò potest fieri, vt locus non sit actioni. l. 2. & tamen sterilitatis causa remissio fiat. Sicuti & ex Contrario absq; vlla sterilitate potest ipse colonus agere ad rescisionem contractus ea ratione, quòd in conuentione pensionis fuerit læsus vltra iusti precij dimidiam: nec refert ad actionem istam, quòd contingat sterilitas, cùm sit læsio consideranda ex tempore contractus, post quem calamitas in fundi fructibus damnũ graue colono intulit. Igitur quoties in conuentione colonus non est læsus vltra dimidiā iustæ pensionis, etiam si læsionem patiatur, nec post calamitas contigerit, quia absque vllo casu fortuito fructus ex agro collegit, quos ferè solebat ager ille reddere, tunc sanè colonus nec poterit sibi consulere actione. l. 2. nec electione regiæ constitutionis, quæ palàm ad eius praxim sterilitatem exigit. Sed colonus is, qui vti voluerit propter sterilitatem regiæ constitutionis electione, quò res ista tutius ac iustius fiat, debet ipsum fundi locatorem interpellare & requirere, vt per se, vel per alium præsens sit, vel adsistat messium collectioni, ad hoc, quòd ipso præsente constet, quot fructus colonus perceperit, ex ipso fundo, eosq́; deductis impensis accipiat. Etenim hoc cautissimè fit ad exactam legis regiæ rationem. Quod si colonus hac vti cautela omiserit, adhuc poterit vti legis regiæ electione ꝑ actionẽ, vel exceptionem, modò legitimè absque vlla fraudis suspicione constare possit data sterilitate, quot fructus ex fundo collegerit, quantasq́; fecerit impensas. Vidi tamen non semel in hoc regio Granatensi prætorio in quæstionibus sterilitatis omissa legis regiæ forma, cùm de sterilitate non planè apparet, aut sanè de ea constat: non tamen est, nec tanta censeri potest, vt planè sit locus omninò Iuris vtriusque constitutionibus: nec fructuum perceptorum quantitas, nec impensarum ratio ita commodè haberi potest, propter controuersas, maximeq́; varias testium responsiones: tametsi admodum vrgeat aliqua sterilitatis probatio. Vidi (inquam) in hac specie per diffinitiuam sententiam remissionem fieri pensionis arbitrio iudicantium pro ratione tertiæ, vel quartæ partis. His verò iudicijs ipse sæpissimè subscripsi, propter maximam huiusce diffinitionis æquitatem, & propter rationem earum constitutionum, & responsorum iuris Communis, ex quibus in hac de sterilitate controuersia obtentum esse apparet, pensionis remissionem pro rata (vt aiunt) seu pro ratione sterilitatis faciendam fore. Nam & ea quæ superius scripsimus versic. alijs placet. & versi. ex qua palàm probantur. huic opinioni suffragantur. His autem omnibus multa sunt adijcienda ex gl. & illíc Doctoribus in dicto capitulo propter. item ex l. 23. titul. 8. part. 5. Bald. in dict. l. licet. quæstione 9. Hippolit. in singul. 85 & in singula. 134. Gozadino consil. 83. & Paulo Parisio consilio 40. libro primo. Hæc planè obtinent in fundis conductis ab his, qui Coloni dicuntur, atque ideo quæstionis est, an inquilino alicuius domus, qui eam habitare propter pestem non potuit, sit pensio remittenda. [*]Et legibus, earumq́; rationibus congruit, posse inquilinum propter pestem à domo locata impunè abire, soluendo tamen pensionem ad eum vsque diem, quo abierit: argum. text. in l. habitatores. §. iterum. ff. locat. l. 1. §. si pensio. ff. de migran. l. item quæritur. §. exercitu. ff. locat. text. optimus in l. si fundus. ff. eod. adnotârunt Calde. in consil. 5. titul. de locat. Socin. consil. 44. lib. 1. Ioan. Baptista de S. Seuerino in l. diem functo. quæstion. 40. & illìc Curt. Iunior. ff. de offic. assesso. Fulgo. in l. si in lege. §. si domus. ff. locat. post gloss. ibi idem Fulgo. in l. cùm in plures. ff. locat. in prin. Hippolyt. in singular. 615. Francisc. à Ripa in tractat. de peste. 2. parte. num. 18. Arnold. Ferronus in consuetud. Burdegalensibus, titul. 8. §. 3. Quorum omnium opinio teste Ripa Communis est in hunc sanè sensum, vt ratione pestis sit inquilino remittenda pensio pro eo tempore, quo non potuit causa pestis domum habitare. Hæc etenim opinio manifeste deducitur ex his authoritatibus, quas hi authores adduxerunt ad probationem huius assertionis. Idcircò sunt cautissimè intelligenda multa, quæ hac in quęstione solent tractari. Nam quòd ratione pestis possit inquilinus omninò dimittere domum conductam, ita vt cessante peste non teneatur eam habitare, ac soluere pensionem eius temporis, quo potest eadem domo vti ad habitationem cessante peste, mihi falsum videtur, nec alicubi, quod sciam, probatur: tametsi Panormitan. in dict. capitul. propter. §. verum. Hippol. in dict. singul. 615. & Ferronus in d. §. 3. hoc ipsum probare fuerint conati, vt ipse Ferronus existimat, ad idem allegans Fulgo. in d. l. cùm in plures. idem ipse Ripa tribuit Panorm. in d. c. propter. qua in re fallũtur Ripa. & Ferronus. Nam Panorm. num. 8. nihil aliud scribit, quàm quòd inquilinus propter pestem possit dimittere domum, quod & nos modò probauimus ex communi sententia, quam etiam sequitur Rebuffus in Auth. Habita. C. ne filius pro patre. priuilegio 11. Non tamen ex hoc sequitur, velle Panor. quòd cessante peste, & eius temporis causa remissa pensione, non teneatur inquilinus domum vlterius habitare, nec stare contractui conductionis. Hoc etenim nec Panorm. nec Fulgo. nec Hippol. tenuerunt. Qua ratione in hoc fallitur Ripa, quòd hanc sententiam Panormitano adscripserit, etiam si ipse eandem opinionem, quā nos probamus, multis rationibus probet. Imò excepta causa pestis non est par ratio, nec par est ius domini locantis, & inquilini conducentis. Siquidem dominus propter vrgentem necessitatem, quæ post contractum contigerit, potest inquilinum expellere, & domũ sibi accipere, vt si vxorem ducat. Inquilinus verò, etiā in hoc casu tenebitur stare locationi, nec poterit domum dimittere absq; solutione pensionis, quemadmodum tenent Barb. colum. 4. in d. capitul. propter. Roma. cons. 432. Ripa in d. 2. parte. nu. 18. ex eo, quòd maius priuilegium habeat ipse dominus domus locatæ, quàm eius inquilinus, & ideo licet ob vrgentem post contractum necessitatem possit dominus domum locatam ad habitationem propriam petere, & à contractu discedere: ipse tamen inquilinus, etiam si propter vxorem post conductionem ductā maiori domo indigeat, non ex hoc à contractu iure discedit, nec potest domũ deserere absq; solutione pensionis. Quam opinionem ego veriorem esse opinor, etiam si existimem Panormita. sequutus, posse inquilinum domum conductam deserere absq; solutione pensionis ex causa pestis, & ex alia quacunq; simili, nempe propter bellum graue, & periculosum, atq; hoc est, quod Panormitan. ipse verè sensit in dict. capit. propter. num. 8. & Fulgos. in d. l. cùm in plures. & Hippo. in dict. singul. 615. His verò adijciam libentissimè, Panormita. in d. num. 8. asseuerasse, difficilimum fore, eius opinionem, quam de pensione remittẽda tempore pestis adduximus in practicis forensiũ actionibus admitti. Cui conuenit quod Matth. Afflictis decisione. 238. scribit ex consilio iuris prudentum, Alfonsum secundũ Neapolis Regem Contrarium decreuisse. Quod equidem decretum potius pertinet ad illius Regni consuetudinẽ quam ad iuris rigorẽ, vt ipsemet Matthæus sensim insinuat. THEMA CAP. XXXI. De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tantũ tonsura sunt insigniti. SVMMARIA. -  1 Clericorum exemptio à potestate iudicis secularis, an sit iure diuino, vel humano instituta? -  2 Expenditur text. in cap. futuram. 12. q. 1. -  3 Exemptio clericorum potuit à Romano Pontifice iure humano induci, etiam, si non fuerit iure diuino statuta. -  4 Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an poßit tolli vel limitari per Romanum Pontificem? -  5 Consuetudo, an poßit hanc exemptionem clericorum restringere? -  6 Summus Pontifex iustè potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare in capitul. vnic. de cleri. coniug. in 6. -  7 Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. -  8 Quæ dicantur vestes clericales? & quid in hoc poßit consuetudo efficere? -  9 Clericus coniugatus, an sit cogẽdus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem? CAPVT XXXI. ECclesiasticam & spiritualẽ potestatẽ ita à temporali distinctā esse ac fuisse constat, vt nihil deroget illi, aut detrahat, quominus & diuina DEI Optimi Maximi ordinatione seculares principes propriam exercere valeant iurisdictionẽ absq; vlla veterũ canonũ, & conciliorũ vniuersalium læsione, & iniuria, pręsertim ex eo, quòd & ipse summus ecclesiæ pontifex nō semel testatissimũ faciat, se minimè velle regiā, ciuilem aut secularẽ perturbare iurisdictionem. Idcircò cautissimè agendum est ab his, qui vicaria Pontificum, vel Regum vtuntur potestate, ne aduersus eorum principum instituta, quibus ministrare, & subseruire tenentur, alienam vsurpent iurisdictionem: cùm & in hoc potissimè diuinæ maiestati offensa fiat. Nec mihi animus est, quenquam speciali notare culpa: Scio etenim hoc maiori cùm examine, diligentioriq́ue censura, grauioreuè authoritare inquirendum, ac decernendum fore: Tametsi illud inuestigare conabor, quanam ratione sedari iure possint frequentissimæ iudicum ecclesiasticorum, ac rursus ex aduerso laicorum magistratuum querelæ super ea iurisdictione, quæ in primæ tonsuræ clericos exercenda est. Nam hac de re ita passim controuertitur, vt non alienum sit ab huius operis instituto nostrisq; conatibus, tractare, quando clerici primæ tonsuræ possint per seculares iudices puniri, si crimẽ aliquod in Reipublicæ, vel alterius offensam commiserint? Quo in articulo multa sunt iuris pontificij, & cæsarei, & regij responsa, quæ videntur quæstionem istam absoluisse, quorum intellectum tractaturi illud necessariũ esse opinamur, vt perscrutemur, quo nam iure diuino, vel humano clerici fuerint à iudicibus, & iurisdictione seculari exempti. Nam & hinc apparebit, quid iura humana potuerint hac de re statuere, ac diffinire. Et sanè gloss. in cap. si Imperator. 96. dist. verbo. & discuti. scribit, clericos ante omnem humanam legem iure diuino fuisse, & esse exemptos à iurisdictione seculari. Idem notat gl. illîc ab omnibus recepta in capit. quanquam. de censib. in 6. quam opinionem secuti sunt & omnes in d. c. si Imperator. optimè Card. in rep. c. perpendimus 7. opposi. de senten. excommu. Roman. in singu. 419. Abb. Fel. & Dec. 2. colu. in c. ecclesia Sanct. Mariæ. de constitu. Rota in antiquis. 840. & in antiquioribus 2. titul. de consuetudine Abb. in cap. at si clerici. num. 23. de iudic. Aufrer. in clemen. 1. de officio ordin. versic. ad quæstionem. Eandem sententiam itidem sequuti asserunt communem esse Fel. in cap. 2. colum. 1. de maior. & obed. Rochus Curtius in cap. vlti. de consuetud. folio paruo. 51. colum. 4. Rebuffus in concordatis rub. de protectione. Quorum omnium ea est concors sententia, quòd hæc clericorum exemptio sit omninò iuris diuini, cui perhumanā legem derogari nō possit. Idem probare conatur Driedonius de libertate Christiana fol. 109. Huius autem conclusionis probatio à multis locis adsumitur, quorum aliquot ipse prætermittam libentissimè, quia vel pertinent ad leges diuinas veteris testamenti, quæ noua lege, & Christi morte abrogatæ fuerũt, vel nihil ad ius diuinũ attinent, quippè quæ ex humanis referantur legibus, quarum mentio fit in veteris testamenti libris. Adducitur tamẽ locus insignis ex testimonio Dauid prophetæ psalm. 104. dicentis. Nolite tangere Christos meos. Quo in loco Deus exemisse videtur à principibus Christos eius: id est, sacerdotes, qui Christi, hoc est, vncti, & consecrati dicuntur. Secundò ad idem adnotari solet locus ex nouo testamẽto apud Matth. c. 17. vbi Christus, cùm ab eo exigeretur census Petrum interrogat, dicẽs: Reges terrę à quib. accipiũt tributũ, à filijs suis, an ab alienis? Cumq́; Petrus respōdisset: ab alienis. Christus collegit conclusionẽ. Filij ergò liberi sunt. Nè autem eos scandalizemus, vade, & staterem, quem aperto ore piscis inueneris, da eis ꝓ me, & te. Ex hoc etenim loco argumentantur quidam, Christũ exemisse à tributis principum secularium clericos, qui filij eius dicuntur, & qui sub Christo & Petro, qui caput est ecclesiæ, fuerunt significati. Tertiò est ad hoc text. in d. ca. si Imperator. vbi Ioañes Papa testatur, ex diuina institutione clericos nō à secularibus principibus, sed ab ipso Romano Pontifice, & ecclesiæ prælatis esse iudicandos. Quartò hoc ipsum & summus Pontifex manifestè asseuerat in d. ca. quanquam. de censibus in 6. scribens, clericos, & eorum res iure diuino eximi à principib. secularibus, & ab eorum tributis, & exactionibus. Quintò his accedit testimonium Constantini Imperatoris, qui præsidens in sancta synodo, quæ apud Nicæam cōgregata est: cùm querelam quorundam clericorum conspiceret coram se deferendam, ait. Vos à nemine iudicari potestis: quia ad Dei solius iudicium reseruamini: vt refert Gratianus in cap. continua. 11. q. 1. & in cap. futuram. 12. quæst. 1. quem locum ex testimonio Melchiadis Papæ adducit, falsò tamen, vt illîc admonet glo. & constat: quia Melchiades Papa ab Imperatore Maximino martyrio est occisus: & Maximinus Constantinum [*]præcessit in imperio: vt tradit Platina. Nec enim Melchiades Papa potuit mentionem agere conuersionis Constantini, eiusuè donationis in ecclesiā collatæ, nec aliorũ, quæ in d. cap. futurā. cōmemorantur: cùm post ipsius Melchiadis obitum sub Papa Syluestro contigerint: quemadmodũ ex chronicis constat, & probat eleganter Augustinus Eugubinus lib. 2. de donatione Constantini aduersus Vallam pag. 148. & rursus ex testimonio Theophanis pag. 159. Quamobrẽ potiùs est asseuerandũ text. præcitatũ deductũ fuisse ab illo capite, quod de primitiua ecclesia, & munificẽtia Cōstantini Magni habetur primo conciliorũ tomo, fol. 132. ante edictum Constantini. Sed & illud, quod in eodem ca. futuram. adducitur de Constantino præsidente apud Nicœam synodum, & iudicium in clericos recusante, traditur à Ruffino libr. 10. Historiæ ecclesiasticæ, c. 2. & Sozomeno lib. 2. tripartitæ. c. 2. sic sanè quod in eodem cap. futuram. exponitur: nẽpè, Constantinum primum Imperatorem Christianũ fuisse: vel ex eo falsum est, quòd multò ante M. Iulius Philippus primus omnium Imperatorum Christianus Romæ factus fuerit: sicuti ex Historicis admonet Corasius libr. miscel. 4. c. 23. sed & in lege diui. C. de natur. liber. nequaꝗ̈ dicitur, primum Imperatorẽ Christianum fuisse Constantinũ, sed eum primum fide Christianorum Romanum munijsse Imperiũ: quia ecclesiarum ædificationem permiserit, omnibusque Romani Imperij subditis legem profiteri Christianam, publicè quidẽ, quod nemo Cęsarum ante ipsum fecerat: Quo in sensu accipiẽdum est, quod in d. c. futuram. traditur, vt verũ sit eius testimonium, etiam refragante Corasio. Atq; hæ sunt authoritates, ex quibus receptũ est, non humana lege, sed diuina ordinatione clericos à potestate seculari exemptos esse, simul cum eorum rebus. Contraria opinio, imò quod clerici lege diuina non sint exempti à iurisdictione, & potestate seculari, nec item eorũ res, sed potius humana probare, & tenere conātur Inno. in c. 2. de maiori. & obedient. Petr. Ferrar. in practica, tit. de confessoria. §. plenam. col. 1. Alciat. in c. cũ non ab homine. colu. 2. de iudi. Carolus Moli. in additio. ad consilium Alex. 8. libro. 1. Hanc item opinionem multis probat, & asserit veram esse Ioannes à Medina in tractatu de restitutione. q. 15. Et potissimum hęc sententia constat, primum ex eo, quòd nulla sit euangelicæ legis, & noui testamẽti lex, quæ clericos à iurisdictione principum seculariũ exemerit: & ideò dici poterit, eos lege humana exẽptos esse, cùm nō appareat diuina lex, quæ ferè diuina sit, & post Christi aduentũ vim & potestatẽ habeat, ex qua clerici fuerint cum eorũ rebus à iurisdictione principum secularium exempti. Secundò, quia in primitiua ecclesia clerici, & eorum res iurisdictioni Regum & Imperatorum suberant, vt constat ex multis Imperatorum, etiam Christianorum legibus & constitutionibus latis de personis ipsis, & rebus ecclesiasticis, omniq́ue disciplina ecclesiastica, quæ continentur sub titulis. C. de sacrosanct. ecclesi. De episcopis & clericis, & de episcop. audi. maximè in nouella constitutione 83. vt clerici apud propri. episcop. vbi Iustinianus ad supplicationem episcopi Constantinopolitani dedit clericis priuilegium fori in ciuilibus tantùm, & episcopo non impedito, aliàs & omninò in criminalibus eos reliquit sub iudice seculari. Plures alias hac de re Cæsarum constitutiones refert Carolus Molinæus ad edictum Henrici 2. Gallorum Regis in præfatione, numer. 20. Tametsi opus illud cautissimè sit à Catholicis legendum, siquidem is author multa tradit aduersus ecclesiasticam iurisdictionẽ, quę ipse libentissimè subticuissem, & subticẽda esse censerem, ne vel minima ex parte ob peculiares affectus, summæ Romanorũ Pontificũ authoritati præiudiciũ fiat. Nam & Remundus Rufus, Apostolicæ sedis aduersus ipsum Carolum Molinæum defensionem edito nuper libello acerrimè suscepit. Tertiò principalis cōclusio deducitur ab authoritate Pauli, qui cũ videret, causam suā iniquè tractari, ad Cæsarẽ appellauit, à quo eũ oportere iudicari dixit. Acto. c. 25. Quartò, idem manifestè constat ex eodem Paulo ad Romanos capitu. 13. vbi scribit. Omnis anima potestatib. sublimioribus subdita sit. Quo in loco Chrysostomus adnotauit, illîc obedientiam iniungi omnibus, etiamsi quis euangelista sit, aut propheta: cùm ista subiectio pietatem minimè subuertat. Et tamen in eo capite Paulus de secularibus potestatibus tractat præcipuè: vt lector facilimè deprehendere valeat, locum illum satis hanc posteriorem opinionẽ probare. Quæ efficaciùs, quo ad exemptionẽ à tributis, inibi fulcitur, cùm Apostolus scribat, omnem animam, & sic etiam sacerdotes, subditam esse potestatibus secularibus, & ideò eisdem tributa præstare, & debere. Atque ita diuus Thomas ibidem asserit, iure humano nō diuino sacerdotes à tributis exemptos esse. Quintò, hæc ipsa opinio comprobatur testimonio Petri in prima epistola cap. 2. ita ad omnes, etiam sacerdotes, scribentis. Subditi estote dominis vestris, siue Regi, siue Ducib. ab eo missis. cap. magnum. 11. q. 1. Quibus tandem locis, & testimonijs hæc posterior pars defendi potest nō obstantibus his, quæ priori loco tradita fuêre, vt quidam opinantur. Non enim obstat locus ex authoritate Dauid, apud quem scriptum extat ore prophetico, Nolite tangere Christos meos. quia illud pertinet ad hoc, vt nulla fiat iniuria, nec vis sacerdotib. & clericis: non autem illîc prohibetur iudiciũ principum secularium, in ipsos clericos iuxta iuris ordinem exercendum: cùm & in veteri testamento ante legem euangelicam dubiò procul sacerdotes à principibus secularibus iudicarentur. Nam quamuis dominus inter Leuitas sacerdotes, & alios quo ad officia, & rerum seu terrarum possessionẽ discrimen constituerit, & voluerit Leuitas, & sacerdotes sacra tractare: attamẽ viuente Moyse illius iudicio cæteri omnes tàm qui ex Leui, quā qui ex alijs descendebant, erant iudicandi. Secundò, non oberit locus apud Matth. c. 17. quia illîc nō censentur à Christo omnes sacerdotes, & clerici liberi, & immunes à tributis: cùm nō omnes sacerdotes sint verè filij Regum: sed ex responsione Petri infert Iesus libertatem filiorum Regis ad subintelligendam aliam conclusionem: ergo liber sum ego, qui sum naturalis filius æterni Regis, & omnipotentis, qui vniuersum regit, vt illîc plures interpretes locum illum intellexêre. Quamobrem damnatꝰ olim fuit error Marsilij Paduani, asseuerantis, Christum soluisse tributum, aut censum illum Didrachmi necessitate obligationis coactum. vt refert Cardinalis à Turre Cremata libro quarto de ecclesia. c. 37. partis 2. ex constitutionibus Ioannis 22. Tertia verò probatio, atq; item quarta parum vrgent, quippe quæ sint intelligendæ iuxta morem in canonibus, & pontificijs constitutionibus obseruantissimum. Nam frequenter dicitur aliquid iure diuino statutum ex eo, quod à veteri lege diuina, aut ab aliqua veteris testamenti authoritate originẽ duxerit: sicuti nos probauimus libro primo, variarum resolutionum. capitu. 17. tractatum de decimis exponẽtes. Atq; ideò cùm aliquot in locis testamenti veteris constet, sacerdotes ex principum priuilegijs exemptos fuisse à tributis, fit sanè, vt & apud pontificias sanctiones scriptum sit, hanc exemptionem iure diuino, aut lege diuina inductam fuisse: præsertim, quia plerunque dicitur ius diuinũ, quod in vetustissimis ecclesiæ vniuersalis concilijs, & synodis ad imaginem & imitationem veteris legis fuerit statutum. Quod in dicto capitulo adnotauimus. Nec tamen ex hoc probatur aliquid lege verè diuina, quæ vim hodie & authoritatem habeat, nempè euangelica statutum fuisse. Sed & illud manifestum est, etiamsi propriè sint intelligendi præcitati canones de lege verè diuina, id accipiendum esse quo ad quædam, & quo ad illa, quæ verè, ac propriè spiritualia sint, de quibus statim agemus, sic & illa Constantini publica apud Nicœnam synodũ confessio, est ad hæc referenda: aut beneuolentiæ potiùs principis Christianissimi, quàm verè iuri diuino tribuenda. Nos tamen omissis aliorum opinionibus, quæ videntur rem istam iuxta rigorem diffinijsse absque vlla congrua distinctione: aliquot conclusiones exponemus, ex quibus, quid verè sit in hoc respondendum, manifestè constabit. Prima conclusio. In his, quæ verè ac propriè spiritualia, & ecclesiastica sunt, clerici à potestate, & iurisdictione principis secularis iure diuino eximuntur. Hoc probatur: quia potestas ecclesiastica, quæ circa spiritualia versatur, ab ipso Deo est supernaturaliter lege Euangelica instituta, & Petro vt principi, ac cæteris Apostolis eorumq́ue successoribus omninò commissa, non principibus secularibus: vt constat. Ergò principes seculares nullam in his rebus potestatem habent. Qua ratione consequitur, non lege humana, sed diuina clericos in hisce rebus spiritualibus à principibus secularibus exemptos esse. Nam si clerici in his, quę pertinent ad spiritualia, non essent lege diuina exempti, à principibus secularibus: sequeretur, ipsos seculares principes aliquam lege diuina habuisse potestatem spiritualem, & ecclesiasticam: quòd adeò falsum est, vt id fuerit iam diu velut erroneum aduersus Marsilium Paduanum in ecclesia Catholica improbatum. Causæ verò, quæ ex natura sua spirituales sunt, & ad potestatem ecclesiasticam peculiariter pertinent, sunt, quæcunque de ordinibus, gradibus, sacramentis, obseruationibus, alijsq́ue rebus ecclesiasticis quæstiones, & controuersiæ: quicquid denique inter quoscunq; Christianos contingens ortum habens ex aliquo, quod specialiter ad ecclesiam, legem, fidemuè Christianam pertineat: quemadmodum doctè tradit Albertus Pighius lib. 4. de ecclesi. Hierarchia. c. 2. colu. 5. Sic sanè omnes rationes, quibus probari potest, clericos à iurisdictione seculari exemptos fuisse iure diuino, ita accipiendæ sunt, vt ad hanc primā conclusionem referantur. Secunda conclusio. In rebus temporalibus, & in criminibus, quæ spiritualia non attinẽt, clerici & eorum res non sunt iure diuino à iurisdictione principum secularium exempti. Hæc conclusio constat ex his, quæ tradidimus ad probationem posterioris opinionis contra cōmunem. Atq; ideò, si iure diuino absque humanis constitutionibus res esset examinanda, respondendum foret, in hisce temporalibus nec clericos, nec eorum res à iurisdictione seculari immunes esse. Vnde quia per leges canonicas, & pontificias constitutiones clerici & eorum res regulariter sunt à iurisdictione principũ secularium exemptæ, constituendæ sunt & reliquæ conclusiones. Tertia conclusio. Potuit nihilominus summus ecclesiæ Pontifex clericos, & eorum res à iurisdictione seculari eximere: Idq́ue conueniens fuit, & est Christianæ Reipublicæ, non tantúm in spiritualibus, quod iure diuino iam erat [*]institutum, sed & in temporalibus. Huius conclusionis author est Innocent. in c. 2. de maior. & obed. quem alij communiter sequuntur pręsertim Card. in repet. cap. perpendimus. de senten. excommu. opposi. 7. & Aufrer. in clement. 1. de offi. ordinar. versicu. ad quæstionem. Hoc probatur: quia summus Pontifex potestatem habet ferendi leges in his, quæ sunt ecclesiæ regimini, & administrationi cōducibilia: Conducit autem plurimùm, quod ministri ecclesiæ non implicent se negotijs secularibus, secũdæ ad Timothe. cap. 2. cùm non possint commodè vacare ministerio diuino, si trahi possint, & conueniri apud iudices seculares: Ergo vtile quidem est, & deniq; necessarium ad liberius, & rectius ministrandum ecclesijs, quòd clerici, & eorum res sint à iudicibus secularib. immunes. Pręsertim ex eo, quòd hęc immunitas maximam originem ducat à diuinis veteris testamenti institutionibus, à sanctorũ patrum testimonijs, à publicisq́; Imperatorum quorũdam confessionibus: vt tandem totus ferè orbis Christianus in hanc exemptionem propter publicam vtilitatem consenserit: eaq́; præter summorum pontificum authoritatem hunc tacitum, & expressum quandoque consensum habuerit. Hęc autem exemptio clericorum quo ad fori priuilegium multis in locis probatur, sed potissimè in c. at si clerici. c. clerici. & c. qualiter. de iudic. c. 2. de foro compet. ca. continua. & multis illius quæstionis capitibus. 11. q. 1. l. vlt. tit. 2. lib. 16. codicis Theodosiani. & plerisque illius tituli constitutionibus ante Iustinianum latis l. 57. titu. 6. part. 1. l. 6. titulo 3. libr. 1. ordinat. De quare latissimè tractauerunt iuris canonici interpretes in præcitatis locis: & præter eos Aufreri. in repet. Clement. 1. de offi. ordinarij. Gulielmus Benedict. in c. Raynutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. nu. 322. & nu. 410. Carolus lib. 2. Regalium Franciæ. ca 17. Chassa. in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 44 & Rupellanus lib. 1. forensium Institutionum ca. 34. Nicolaus Boerius decisione 69. Eadem exemptio quo ad tributa, & censum constat expressim in c. quanquam. de censib. in 6. ca. non minus. de immuni. eccle. traditur latè ibidem, & per Doctor. in l. placet. & in l. ad instructionem. C. de sacro. ecclesi. in c. si tributum. 11. q 1. Abb. in c vlt. de vita & honest. clericorũ. Fel. nu. 76. & alij in c. ecclesia. de constit. Ripa libr. 2. responsorum cap. 22. Chassanæ. in consuetu. Burgund. rub. 1. §. 4. nu. 17. Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. reg. 2. fallent. 27. Driedonius de libert. Christiana pag. 109. & 198. Ioan. Mauricius post Bart. in repet. l. vnic. C. vbi mulier. & in quo loco fol. 45. & pluribus sequen. Regia lex hac de re optima in l. 1. titu. 3. libro 1. ordinat. l. 51. & 54. titul. 6. part. 1. l. præsbyteros, C. de episcopis & clericis. Quarta cōclusio. Quanuis exemptio clericorum à iurisdictione iure seculari tantùm humano sit inducta, princeps tamen secularis, vtcunq; summus sit, non poterit huic immunitati, aut exemptioni proprijs legibus, propriauè authoritate derogare. Hæc conclusio multis probari poterat, sed præcipuè probatur ex his, quæ proxima in conclusione adnotauimus. Nam si ad Romanum Pontificem, vt summum ecclesiæ rectorem iure pertinet, clericos eximere à potestate seculari: & ea exemptio ab eo est ob publicam ecclesiasticæ Reipublicæ vtilitatem instituta, planè consequitur, nō posse hanc exemptionem ab alio, quàm ab eodẽ pontifice reuocari, cúm omnes seculares principes sint in spiritualibus, & ecclesiasticis rebus summo pontifici inferiores, non superiores, nec æquales, & ideò legem superioris potestatem eam ferendi habentis tollere non possunt. Deinde cùm tota Respublica Christiana, & ipsimet principes seculares, in hanc exemptionem consenserint, eam minimè poterunt reuocare. Quod probatur ex his, quæ notantur in c. noui. de iudic. Et prætereà hæc reuocatio maximè fieret contra ecclesiasticam libertatem: vt constat. Igitur fieri non potest à principibus secularibus. secundum ea, quæ traduntur in capit. nouerint. de senten. excommu. in cap. ecclesia. de constitut. & c. vlt. de reb. ecclesi. Ex his sanè conclusionibus multa possent deduci, & disputari, quæ iustum profectò volumen exigerent, & postularent. Potissimum tamen aliquot hoc in loco tractare conabimur, quæ sint huiusce tractatus resolutioni conducibilia. Primũ etenim sese nobis obtulit Cardinalis sententia in c. perpendimus. de senten. excom. in repe. opposi. 7. qui expressim probat, & asseuerat, summum Pontificem non posse tollere clericorum exemptionem à iurisdictione seculari quo ad omnes clericos, & quo ad omnes causas in vniuersum: licet optimè possit eam exemptionem quoad quosdam clericos, vel quo ad quasdam causas reuocare: Sicuti & potest priuilegiũ canōis in vniuersum abrogare. Hāc opinionem Card. sequitur Fel. in c. 2. de maior. & obed. colum. 1. Bartho. Chassa. in consuetud. Burgund. rubr. 1. §. 5. versi. Archid. num. 47. Aufrer. in clem. 1. de offi. ord. reg. prima. Ex quibus constat, iure tantùm humano pontificio, non diuino, statutum esse, quòd clericum percutiens sit excommunicatus ea excommunicatione, à qua non possit per aliũ, quàm per Romanum Pontificem absolui. Quod verum est, nec negari potest: siquidem Innocentius 2. in concilio Lateranensi primus eam constitutionem edidit, quæ extat apud Gratianum. 17. q. 3. cap. si quis suadente. vt constat ex Platina & Philippo Bergomate in supplemento Chronicorum. Vnde in cap. non dubium. de senten. ex commun. ea constitutio concilio tribuitur, tametsi apud Gratianum ipsi tantùm Innocentio 2. fuerit adscripta. Nec tamẽ ex hoc certum esse existimo, quod Card. scribit. Nam etiamsi possit Romanus Pontifex cum Cardinalium consilio canonis illius censuram tollere, quia iure humano fuerit indita: nihilominus illius censuræ abrogatio Reipublicæ Christianæ cōueniens non est, nec expedit illi honori, qui clericorum ordini iure debetur: vnde si Papa canonem hunc tolleret, pro cul dubiò existimarem à censura excommunicationis liberum illum, qui clericum percusserit: etiam si summum ipsum Pontificem à culpa, & peccato minimè excusarem. Nam quanuis mutatio legum humanarum, quæ vim & potestatem à voluntate, & consensu principis accipiunt, commissa sit libero arbitrio principum, ita quidem vt cessante voluntate legislatoris, legem ipsam reuocantis, cesset ipsius legis potestas: Attamen vt princeps ipse sit immunis à culpa, peccato, & iniuria, quæ Reipublicæ fit, necessaria est regulariter causa, quæ legis mutationem ac reuocatiōem iustificet: cùm teneatur princeps eas leges ferre, promulgare nouas, & veteres omninò seruare illæsas, quæ maximè necessariæ sint, vel vtiles ad optimũ Reipublicæ regimẽ, eius tutelā, & conseruationẽ, sicuti nos adnotauimus in c. Alma mater. de senten excom. in 6. secunda relectionis parte in princ. Quamobrem nō omninò hac in parte accesserim Cardinali. Sed & dum ipse præmittit, exemptionem clericorum à foro seculari iure diuino fuisse institutā, & concedit, posse summum Pontificem quosdam clericos, aut quasdam clericorum causas ab hoc legis diuinæ instituto eximere, non satis sibi constat: quia si illi clerici, aut illæ clericorum causæ iure diuino sunt à foro seculari immunes, non potest summus Pontifex illam immunitatem tollere absq; læsione iuris diuini, quæ nec in vniuersum, nec in vlla sui parte tolli potest à principe humano: tametsi possit per summum Pontificem declarari, quod nos satis probauimus in epitome in 4. librum Decretalium. 2. parte. c. 6. §. 9. & lib. 3. variar. resolut. c. 6. nu. 9. Sed quia superiùs asseuerauimus, hāc fori emptionem clericis iure tantùm humano competere, non diuino: conclusionẽ Card. eius ratione omissa probamus ex ea deducentes, non posse summũ Pontificem hanc exemptionem clericis à foro seculari cōpetentem in vniuersum tollere. Esset enim hæc abrogatio maximè iniuriosa ordini, & statui clericali, & sacerdotali, nimisq́; ministeria diuina perturbaret, funditus euertens sacrosanctam illam sacerdotum, & ministrorum Dei maiestatem, à tot Cæsaribus, Regibus, & Principibus pluribus priuilegijs ab initio & exordio militantis ecclesiæ hactenùs communitam, & ornatam: Atq; ita eandem opinionem Cardi. sequitur Iacobatius in tracta. de concilijs lib 10. arti. 6. col. 2. Illud tamen ex eodem Cardinali, & sequacibus palàm admittimus, & probamus: nempè summũ Pontificem posse iustè, & sanctè, quoties id visum fuerit expedire Christianæ Reipublicæ, temporali, & spirituali, hanc exemptionẽ à foro seculari clericis iure humano datā limitare, ac restringere, vel quòad quosdam clericos, vel quò ad quasdā causas. Probatur etenim hoc ea ratione: quia hęc exemptio iure humano iustis ex causis data est: & ideò poterit ex publica vtilitate restringi, certisuè limitibus distingui, ne quid in perniciem communitatis concessum esse videatur. Hoc verò cōstabit amplius ex his quę in sequentib. corolarijs, & illationibus tradentur ad huiusce quæstionis vberiorem cognitionem. Secundò, ex præmissa resolutione constat, quid possit consuetudo circa exemptionem istam clericorum à foro seculari. Nam tex. in c. cleric. de iudic. tradit, non valere consuetudinem, ꝙ [*]clerici in criminalibus apud secularem iudicẽ conueniantur. Quo in loco glo. idem generaliter respondisse videtur, cōsiderata ratione ipsa, qua vtitur: & idem illîc Panormitan. & Docto. notant Rota in antiq. 840. & 2. in antiquiorib. titu. de consuetud. Rochus Curt. in c. vltim de consuetud. folio paruo 39. & item 51. colum. 4. etiamsi consuetudo sit immemorialis. Quorum omnium ea est potissima ratio, quod hæc exemptio fuerit instituta iure diuino, cui nulla consuetudo derogare potest, iuxta textum in dict. capit. vlti. Hæc verò ratio non est omninò certa, imò in plerisque casibus falsa, vt probauimus, & ideò dubia est opinio communis: præsertim quia consuetudo mixta procedens à tacito consensu clericorum & laicorum maximam vim habet, etiam in his, quæ ecclesiastica sunt: quemadmodum adnotârunt glossa & Doctor. in capitu. vir autem. de secund. nup. textus optimus, & illîc Abb. in capitu. cùm venissent. de eo qui mittit. in possess. caus. rei seruand. & in capit. cùm causa. de re iudic. tractat Rochus in d. cap. vl. de consue. folio paruo 67. colum. 2. Quamobrem etiamsi existimem, non posse consuetudinem tollere hanc exemptionem clericorum, nec ita restringere, ac limitare: vt inde maximè clericis, & ordini ecclesiastico iniuria fiat, grauissimumque immineat præiudicium ex eo, quòd ministri Dei passim ad forum seculare inuiti trahantur, opinor tamen aliquot in casibus posse per consuetudinem legitimè præscriptam exemptionem istam restringi, ac limitari. Iuris etenim est positiui & humani immunitas hæc, & ideò nisi ea ex parte, qua dedecus imminet ordini ecclesiastico, & graue damnum infertur quieti, ac trāquillitati ministrorum Dei, poterit restringi consuetudine legitimè præscripta, quæ procedat à tacito consensu clericorum, & laicorum simul. Qua ratione consuetudo Anglorum, apud quos clerici quicunque, etiam coniugati in sacris cōstituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus, mixtis, & personalibus tātùm, mihi non satis iusta, & rationabilis videtur: nisi moderamen aliquod publica institutione ad iustitiæ modũ obtinuerit: & ideò meritò à iuris pontificij professoribus reprobatur: vti eā improbant Rotæ iudices in d. decisi. 840. in antiquis. & dec. 2. in antiq. Hæc siquidẽ consuetudo multùm impedit clericos, ac retrahit à ministerio cultus diuini, cùm passim cogantur quacunq; ex causa coram secularibus iudicibus actoribus respondere. Non ita iniqua est, imò fortassis aliquot ex causis admittenda, nec admittenda, nec admodùm improbanda, etiamsi iuxta sacrorum canonum rigorem aliud respondendum foret, consuetudo illa, qua Galli absq; vlla retractatione vtuntur, secundum quam clerici in actionibus realibus conueniuntur coram iudicibus secularibus, vt testantur Ioā. Faber in d. §. vlt. col. 2. insti. de satisdat. Aufrerius in clemen. 1. de offi. ord. regul. 2. num. 5. & Gulielmus Benedictus in c. Raynutius. de testamen. verb. & vxorem. in 2. numero 322. Boerius decisi. 69. num. 20. & Andræ. Tiraquel. in lib. 1. de retract. §. 32. gloss. 1. numer. 81. & pleriq; alij. Non enim audeo forensem istum Gallorum vsum, & praxim vtiq; damnare, etiā si apud Hispanos nusꝗ̈ viderim opinionem istā admitti, siquidem clerici, etiam in realib. actionib. apud iudicẽ ecclesiasticum non secularem conueniuntur. Tertiò illud est obseruandum, quod etiamsi exẽptio clericorum à foro seculari, & eius potestate ac iurisdictione foret secundum Communẽ opinionem iure diuino inducta, id obtineret quo ad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, atq; itidem clericos primæ tonsurę, qui tamen actu ministerio diuino vacarent, & ecclesiæ ꝓprium exercentes officiuum seruirent, ac ministrarent. Illi etenim clerici prima tantùm tōsura donati, qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiæ, nec ecclesiastico ministerio seruiẽtes, quiq́; nihil à laicis differunt, non videntur à seculari iurisdictione exempti, nec immunes ex illo iure diuino, quod hāc exemptionem concessit illis clericis, qui vel sacris sint ordinibus in signiti, vel ministerio ecclesiastico seruiant & vacauerint. Tametsi & hos primæ tonsuræ clericos iura pontificia decreuerint exemptos fore à iurisdictione principum secularium, quẽadmodum constat ex notatis in c. vnic. de cler. coniuga. in 6. & in l. præsbyteros. C. de episco. & cleri. Imo & Ioannes Bernardus episcopus Calaguritanus in pract. crimin. c. 90. ad finem, in distinctè censet, primæ tonsuræ clericos iure tātùm humano, nō diuino à potestate seculari fuisse exẽptos. & idẽ notat Carol. Mol. in Alex. consi. 8. col. 1. Quartò deducitur ex his, posse facilius Romanũ Pontificem exemptionem istam clericorum à iurisdictione seculari restringere, ac limitare circa primæ tonsuræ clericos, quam erga clericos in sacris constitutos, quamuis in vtrisque [*]iure tantùm humano statuta fuerit hæc clericorum exemptio. Hoc corolarium probatur ex his, quæ proximè diximus, cum clerici primæ tonsuræ ferè nullum ministerium ecclesiasticum exerceant, & prætereà, quia prima tonsura potiùs est gradus quidam ad cæteros ordines, quam ordo verè ecclesiasticus, & propriè, sicuti & nos adnotauimus in ca. quia nos. de testam. nu. 3. & 4. Quintò hinc apparet, summum pontificem iustè quidem potuisse hanc clericorum exemptionem à iurisdictione seculari, circa primæ tonsuræ clericos coniugatos certis quibusdam temperare, ac restringere limitibus, qui tradũtur in d. c. vnic. de cleric. coniuga. in 6. Hæc etenim exemptio iuris est humani, non diuini. Et licet iure diuino foret inducta, potuisset Papa illud ius diuinum ita interpretari, vt clericus coniugatus non aliter hac immunitate gauderet, quam si tonsuram, & vestes, quæ sunc clericorum insignia, detulerit. Æquissima profectò est Pontificia constitutio, cùm alioqui clerici coniugati nullo fungantur in Republica ecclesiastica ministerio, imò sint ab eo separati, quippè qui vxorem acceperint. c. Ioannes. de cleri. coniug. Quòd si liberè & indistinctè clerici coniugati essent à potestate seculari exempti, maximam haberent immunitatem, & ex ea licentiam, atq; audaciam multa committendi scelera, & delicta: nec essent clerici ad alium finem, & effectum, quàm vt immunes essent à potestate seculari, liberiq́; & exempti, quo possent tutè absq; metu iustæ punitionis multis dare operam criminibus in Rei publicæ perniciẽ, arma, & seculares, laicasuè deferentes vestes, mille negotijs secularibus impliciti. Hoc præsertim tempore, quo tanta clericis primæ tonsuræ, qui minimè ecclesiasticis ministerijs, & officijs funguntur, delinquendi occasio datur ex eo, quòd à iudicibus ecclesiasticis etiam ob homicidium voluntarium, leuissimè puniantur, & benignè absq; vllis compedibus, & carceribus ante punitionẽ tractentur, grauissima, & maxima pœna digni, qua essent omninò lege iustitiæ ab ipsis ecclesiasticis iudicibus iuxta canonicas sanctiones puniendi. Idcircò Bonifa. 8. æquissimè constitutionem præcitatā edidit, ex qua decisum extat, clericos primæ tonsuræ coniugatos tunc priuilegio fori, & canonici gaudere, cùm vnicam, & virginem vxorem acceperint, tonsuram, & vestes honestas, ac clericis conuenientes detulerint, etiamsi Speculator in tractatu de concilio, parte secunda ca. 4. scripserit, constitutionem istam reuocandā fore à concilio vniuersali, quia fuerit aduersus libertatem ecclesiasticam promulgata. Atque ideò magis è Republica esse Christiana, quòd clerici coniugati absque vlla distinctione immunitates habeant veteribus canonibus, & legibus clericis concessas, quod ipse minimè crediderim. licet Ioan. Monachus in d. c. vnic. doleat, constitutionem illam editam fuisse: cùm & illîc Ioannes Andræ. 3. colum. scribat. querelas principum secularium iustam dedisse causam eius editioni. Nec omninò adsentiar Iacobo à Bello visu, seu potiùs Iordano Bretio in repetit. §. contrahentes. de foro competen. in 6. qui. num. 90. prima oppositione censet, clericos coniugatos, etiā si tonsi, & vestibus induti honestis, & clericalibus incedant, quò ad omnia subditos esse iudicibus secularibus, nō obstante constitutione prædicta: quæ tantùm erit secundũ eũ obseruanda in his prouincijs: quæ fuerint quò ad temporalem iurisdictionem Romano Pontifici subiectæ. His ita prænotatis operæ pretium me facturum opinor, si ad vsum forensem, & praxim aliquot tradidero huius, de clericis primæ tōsurę coniugatis, constitutionis, interpretationes, quò expeditior sit eius intellectus. Prima igitur cōstituitur interpretatio, vt ea constitutio intelligenda sit in causis criminalibus: cùm in ciuilibus clerici coniugati non sint exempti à iurisdictione iudicis secularis: imò coram ipso sint conueniendi, etiam si tonsuram & vestes deferant clericales. Sic etenim voluêre Ioan. Andræas. Domin. Anchar. & Banchelius in dict. capitu. vni. Lapus allegat. 118. Cardina & Imola in cap. ex parte. colum. 1. de cleri. coniug. Montal. in leg. 25. titu. 9. partit. prima, & est Communis opinio, etiam si idem Lapus allegat. 41. & Francus in dict. cap. vnic. contrarium probare conentur ex verbis illius constitutionis: dum in ea expressim decisum extat, clericum coniugatum cum vnica, & virgine tonsuram, & vestes clericales deferentem, nō esse trahendum ad iudicem secularem criminaliter, nec ciuiliter. Et tamen verus sensus in hoc constat, quòd clericus hic coniugatus pro criminibus, & in criminalibus causis non conueniatur coram iudice seculari, nec criminaliter nec ciuiliter, id est, etiam si pro crimine ciuiliter agatur: Atque hæc est communis, & manifesta huius textus interpretatio: etiam si non desint, qui aliter præcitata verba interpretentur, ita quidem, vt etiam in ciuilibus clerici coniugati, quo ad carceres, & ipsorum capturam, liberi sint á iurisdictione seculari. Nam licet possit iudex secularis de causa ciuili cognoscere, & eā diffinire, non tamẽ poterit clericũ coniugatum capere, & in carcerẽ pro executione detrudere, si ipse clericus ea seruauerit, & fecerit, quæ in dicta Bonifacij 8. constitutione continentur: Quod pręter alios placet Ancha. in dict. c. vnic. & Ripæ in lib. 1. responso. c. 13. col. 3. quæ quidem opinio cōmunis est, & in hunc sensum intelligitur, vt iudex secularis in canonis excōmunicationem incidat, si clericũ coniugatũ in hisce causis in carcerem miserit, secũdum Montaluum in d. l. 25. Qui tamẽ cōtrarium probat, & iure quidẽ, (ni fallor). clerici etenim coniugati hæc duo tantũ priuilegia non obstante matrimonio retinent, scilicet priuilegium fori, quò ad criminalia, & priuilegium canonis: vt in dict. c. vnic. expressim probatur vnde in ciuilibus nullā habet fori præscriptionem, nec priuilegium: imo manet in his sub potestate iudicis secularis, qui minimè incidet in excōmunicationem canonis ex eo, quod licitè clericum sibi subditum in carcerem ad executionem contractus, sententiæ vel alterius ciuilis rei causa miserit. Atque ita passim apud Hispanos absque vlla controuersia in causis ciuilibus clerici coniugati, vbi hoc iuris, & iustitiæ ministerium exegerit, à iudicibus secularibus capiuntur, & detruduntur in carcerem. Secundò, hæc Bonifacij decisio est ita examinanda, & intelligenda, vt non sit satis clerico coniugato, vnam tantũ deferre vestem clericalem, si alias vestes sit indutus inhonestas, & seculares. Cum sit necessarium, clericos coniugatos ad hæc priuilegia obtinenda, vestes omnes induere clericales, & honestas: illas saltem, quæ facilè videri possunt. Quemadmodũ exdictione pluralis numeri probatur in dict. cap. vnic. secundum Domini. & Doct. inibi. text. optim. in cap. si iudex laicus. de sent. excommu. not. decisio Tolosana & illîc Aufreri. q. 252 & 227. quibus ad del. 16. titu. de los per lados. libr. 1. ordinat. & quæ tradentur in ca. sequenti. Tertiò, vt locus sit huic constitutioni, de clericis coniugatis, duo sunt ab eisdem clericis probanda. primum, quod tonsuram, secundum quòd & vestes detulerint clericales: quemadmodum, in d. cap. vnic. apparet, ac notat Rota in nouis. 202. Bald. in l. si qua per calumniam. C. de epis. & cleri. & Guido Papæ quæ. 138. Imola in cap. Ioannes, de cle. coniugat. num. 3. & Car. in d. cap. perpendimus. vlt. opposi. & prætereà necessarium est, quòd probent, vxorẽ vnicam & virginem duxisse, vt illic respondetur: quanuis in hoc vltimo non ita præcisam exegerint probationem: cum vnicũ tantum matrimonium, & fœmina virgo præsumatur: nisi contrarium probatum fuerit. Quartò, illud est obseruandum, quónam modo diffiniri valeat, ac certis limitib. pręscribi, quod de vestibus clericalibus in dicta constitutione continetur. Nam in c. pen. de vit. & hones. cler. & in clem. 13. eo titul. etiam si quædam vestes clericis fuerint interdictæ, non tamen est satis cautum, nec omninò diffinitum, quæ vestes sint honestæ & verè clericales: idcircò glos. illic communiter probata in d. c. pen. verb. de auratis. respondet, eas censeri clericis vestes honestas, quæ communi vsu fuerint admissæ ea in prouincia. Vt tandem non dicatur clericus indecoris vestibus indutus, qui iuxta regionis consuetudinem, vsum, & morem vestitus incedat. Hoc ipsum in hac specie probat Alexan. in consil. 149. num. 12. lib. 6. idem consil. 8. col. vlt. libr. 1. gloss. insignis, in c. si quis virorum. 30. dist. ad idem optima gloss. in cle. 1. ver. secularis. de elect. & gloss. in summa. 24. q. 1. notant Card. in d. cle. 2. ad finem, Abb. in c. 1. de apostat. Rochus in c. vl. de consu. folio par. 18. c. 2. & 50. co. 4. tex. optimus in c. Io. de cler. cōiugat. Quæ quidem opinio potest multifariam intelligi, & accipi. Primum etenim quibusdam fortassis placebit, satis esse, quòd clerici coniugati his vtantur vestibus, quibus cæteri laici, & seculares, qui vxores habent, secundum communem regionis vsum vtuntur. Hoc veró non sufficit ad hoc, vt sit locus priuilegijs, quæ in d. cap. vnic. commemorantur. vt expressim asserit Fulgosi. in consi. 224. colũ. 1. Atque ideò illîc idem author existimat, illam consuetudinem sufficere, quæ legitimè præscripta induxerit, clericos coniugatos priuilegium fori habere, etiam si vestibus non vtantur clericalibus, nec tonsuram deferant. idem probant & sequuntur Rochus Curtius in d. c. vlt. de consuetudi. fol. 51. col. 1. Albertinus in cap. 1. de hæred. in 6. q. 13. ver. Septima declaratio. nu. 19. & Chassanæus in consuetud. Burgundiæ rub. 1. §. 5. vers. Archidiaconus. nu. 59. Atque ita intelligi poterit quod Alexand. & alij adnotarunt, quamuis eorum proprius, ac verus sensus sit in hunc modum deducendus, vt possit satisfieri canonibus, ad effectum, quòd clerici coniugati priuilegium fori & canonis retineant, & habeant, si ipsi illis vestibus vtantur, quibus ex consuetudine & vsu regionis honestè vtuntur eiusdem qualitatis, & conditionis homines: nempè clerici primæ tonsuræ coniugati. Nam cùm ius canonicum secundum communem minimè diffiniuerit vestium qualitatem, & modum, potuit consuetudo diffinire, quæ vestes censeantur clericis coniugatis honestæ, cum illud sit constitutissimum, non omninò, nec præcisè illis vestibus vti debere, quibus indui debeant clerici in sacris ordinibus constituti, vel in minoribus, ecclesiastico tamen ministerio vacantes: quod sensit summus Pontifex in d. ca. Ioannes. de cleric. coniug. Scio tamen, & sæpissimè certis testimonijs cōpertum habui, à multis iudicibus ecclesiasticis pronunciatũ fusse, clericos coniugatos, qui en sibus, armis, & vestibus omninò laicis vsi, & induti fuêre cōmuniter, & nihil ab omninò laicis differentes, nec adhuc ipsa tōsura, gaudere priuilegio fori, & ea ex causa iudices seculares inhibitionibus nō satis canonicis & censuris minimè iustis passim adeò grauari, & lædi, vt non temerè possimus asseuerare, hoc ecclesiasticos iudices nihil censere propriùs iurisdictionis ecclesiasticæ, quam meros laicos, & sceleratissimos homines, in graue reipublicæ dispendiũ, & diuinæ, atq; humanæ iustitię lęsionẽ, à iudicibus secularibus eximire. Quod quā iustè, sanctè, ac piè id fiat, viderint ipsi, qui tot sacris canonibus obstantibus maximā laicis, qui nullo ecclesiastico ministerio vacant, delinquendi licentiā præbere satagũt: pręsertim post Alex. 6. constitutionẽ, cuius mentionem in capite sequenti facturi sumus Quintò potissimũ est adnotandum, clericos cōiugatos nō ex hoc amittere fori priuilegium, quòd semel aut aliquādo tonsurā & vestes clericales dimiserint, modò tẽpore delicti tōsi fuerint, & vestibus clericalibus induti, Nō etenim aliqua canonica constitutione statutũ est, priuilegiũ hoc ea ex causa prorsùs amitti, si tempore cōmissi criminis, aut alio in specie requisito, tōsurā, & vestes clericales deferāt clerici: quasi eo tantùm priuẽtur tẽpore his priuilegijs, quo vestes, & tōsurā dimiserint: sicuti respōderunt Io. And. & illîc omnes in d. c. Io. & idẽ in d. c. vnic. de cler. con. in 6. quorũ opinio cōmunis est, vt eā secutus asserit Alex. in cōs. 8. lib. 1. & cōs. 149. li. 6. Hip in sin. 480. authoritate tex. in cle. 1. & ibi gl. verb. quādiu. de vita, & honest. cleri. Idem probatur expressim ex Alex. 6. constitutione, quæ inter huius Regni sanctiones est memorabilis. Nam ex ea satis est, quòd clerici primæ tōsuræ, vestibus & tonsura vtantur tẽpore commissi criminis, & quatuor mensibus proximis fuerint vsi. Ergò si antè quatuor menses à tempore cōmissi criminis vestes dimiserint, & tonsuram, non amittunt clerici priuilegiũ fori: Sic sanè clericus coniugatus, qui tẽpore commissi criminis tonsuram & vestes deferebat, nō erit priuatus hoc fori priuilegio, etiā si post delictũ commissum vestes dimiserit, nec tonsura vtatur: quemadmodum ex mente omnium Alex. respondet indictis consilijs. Eadem ferè ratione clericus coniugatus, qui tamen vnicam vxorem, virginemq́; acceperit, ea mortua, & matrimonio soluto, consequitur, & habet omnia priuilegia, quæ clerici primæ tonsuræ non coniugati iurè habent, & obtinent, secundum Abb. in c. clericus. in 2. de vita, & honesta. cle. cuius opinionem ferè vnanimi sententia probant omnes in d. cap. vnic. de cleri. coniug. in 6. Sextò, eadem priuilegia quæ in dict. cap. vnic. cōcessa clericis coniugatis, tonsis quidem, & clericalibus vestibus amictis, etiam conueniunt his clericis coniugatis, qui negotiationi operam dant: Cum his coniugatis licita videatur quædam honesta victus causa negociatio, quāuis alioqui clericis alijs sit interdicta: arg. cap. Ioannes de cleric. coniugat. Atque ita notant Francus in dict. cap. vnic. col. 3. & Alex. in dict. cons. 8. colu. vlt. lib. 1. tametsi Ioan. Imolensis in dict. cap. Ioannes col. 2. contrarium probare conetur. Septimò hęc omnia sunt sic ad amussim intelligẽda, vt constet, clericos coniugatos cum vnica, & virgine, tonsura, & vestibus clericalibus vtentes, tantum hæc duo fori, & canonis priuilegia [*]obtinere: quo ad reliqua verò clericorum priuilegia laicos omninò censeri. text. est sing. & ibi gloss. communiter recepta verbo. cæteris. in dict. cap. vni. de cleri. coniug. in 6. vbi Francus multa cōmemorat priuilegia, quæ clericis coniugatis iure negantur, cùm alioqui clericis sint non coniugatis concessa. Idem fecêre Card. in Clement. 1. de vit. & honest. cler. Aufrerius in Clemen. 1. de offic. ord. nota. 3. Domini. in capitul. 1. de offic. vicar. lib. 6. col. vltim. & Paulus Parisius in consil. 40. num. 20. lib. 4. præsertim clericis coniugatis, etiam cum vnica & virgine, & qui vestibus, ac tonsura vtantur, iure negatur priuilegium immunitatis, quo ad gabellas, munera secularia, indictiones, collectas, aliáue quæuis regalia obsequia, censum, & his similia. Nam hæc subire tenentur hi clerici, sicuti subeunt & præstant omninò laici. Quod in specie adnotârunt glo. memorabilis in dict. capit. vnic. verb. in cæteris. & ibi omnes. Panormit. in capitul. ex parte. de cleric. coniugat. Guido Papæ quæstione. 383. Bertachinus in tract. de Gabellis. 7.. part. num. 12. Angelus in Authen. de Monachis. §. penultim. Ioannes Mauricius in repetit. l. vni. C. quo loco mulier. munera subire soleant. lib. 10. pag. 75. quorũ opinio Communis est, & ab omnibus probatur in d. cap. ex parte. atque item lege regia. l. 23. tit. 4. li. ordi. & l. 23. tit. 3. lib. 1. ord. quibus quidem legibus constat diffinitum esse, quòd clerici primę tonsuræ non coniugati liberi sint & immunes ab omnibus subsidijs, censibus, ac tributis, & indictis, à quibus clerici in sacris constituti liberi censentur. Quam opinionem iure probant Guido Papæ, & alij authores modò citati. Et est Cōmunis opinio atq; intellectus, ad omnes iuris canonici constitutiones, quibus clerici eximuntur ab his muneribus secularibus personalibus quidem, & mixtis. Hoc ipsum poterit probari multis locis vtriusq; iuris, in quibus appellatione clericorum continentur & clerici primæ tonsuræ, de quibus agere nunc omittam: Traditur etenim in capitu. clerici. de iud. & in rubr. de vita & honestate clericorum, per Dec. in c. 2. de præbend. textus elegans in hac specie in l. presbyteros. C. de episco. & cle. Sunt tamen qui opinentur, hanc cōclusionem admittendam fore, cùm clerici primæ tonsurę probam & honestam viuendi rationem sectentur, saltem vestes, & tonsuram non dimittentes, quod deducere videntur ex Innocentio in c. 1. de apostat. Thomas Parpalias in repetitio. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Ioan. Mauritius in d. l. vni. pag. 73. tenet idem Guido Papæ. qu. 381. Nam, vt refert Matth. Afflict. in constitutio. Neapolit. rub. 3. num. 13. Carolus 2. Neapolis Rex per constitutionem regiam idem visus est statuisse, ita iura pontificia interpretatus. Quæ quidem interpretatio non est fortassis à mente iuris canonici aliena hisce pręsertim temporibus, quibus tot clerici primæ tonsuræ absque tonsura, & vestibus passim vagantur, moribus, & vitæ honestate à cęteris laicis minimè distincti, imò propter priuilegia peccandi licentia ipsis multò peiores, in maximum Christianæ Reipublicæ dispendium, potissimùm hac in re, cùm alij laici sint horum clericorum onera subituri, quod illis satis graue & molestum est, quippè quibus constet, hos clericos primæ tōsuræ, qui ad his oneribus immunes esse cōtendunt, nec vestibus, nec tonsura clericos esse, nec alicui ecclesiastico ministerio uacare, nec id ipsum vel minima ex parte cogitantes. Vnde cùm hæc exemptio iure sit tantum humano instituta, plurimum poterit circa eius vim, & vsum consuetudo legitimè præscripta: maximè nō erit eius quæuis interpretatio reipublicæ conueniens abijcienda, cum de muneribus agatur, quæ mixta sunt, & ratione rerum temporalium personis quò ad census, & pecuniæ contributionẽ indicuntur. Etiam si iuxta iuris canonici rigorem clerici primæ tonsuræ non sint priuandi hoc priuilegio, ex eo, quòd tonsuram, & vestes dimiserint, nisi prius tertiò moniti in hanc inciderint contumaciam: sicuti notat Imola in cap. vlt. col. 1. de vita, & honestate clerico. & idem probat regia lex 13. tit. 3. libro primo ordinationum. sufficeret tamen ea monitio, quæ fit per publicationem constitutionis Alexandrinæ, cuius statim cap. sequen. mentio fiet. Vidi semel regias literas in hoc decretas, vt clerici primæ tonsuræ etiam non coniugati, cogantur soluere decimam partem pretij, quo res proprias, etiā seclusa mercimonij, & negotiationis causa, vendiderint. Quod ius Alcauala Hispani, alij Gabellam appellant. cùm tamẽ ius Pontificium in dicto capitulo quanquam. de censibus. in sexto, non minùs hanc exactionem, quam alias in clericorum rebus, & personis prohibuerit. Vnde fateri oportet, posse multum in hisce immunitatibus consuetudinem. THEMA CAP. XXXII. Rursus agitur de clericis primæ tonsuræ, qui nondùm matrimonium contraxêre. SVMMARIA -  1 Traditur Alexandri Sexti constitutio, quæ de tonsura, & vestibus clericalibus tractat. -  2 Clericus in sacris constitutus, quando puniri possit per iudicem secularem absque degradatione, & traditione. -  3 Clericus primæ tonsuræ puniri potest quandoque per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. -  4 Ordo ecclesiasticus post delictum assumptus, quando liberet quem à iurisdictione iudicis secularis. CAP. XXXII. HACTENVS, etiam si de clericorum exemptione tractauerimus, illud peculiari conatu agere constituimus: vt quid de clericis primæ tonsuræ apud iudices seculares seruandum sit, summatim responderemus, distinctionem illam explicaturi, quæ frequenter fieri solet, dũ clerici coniugati ab his, qui vxores nondum accepêre, quò ad aliquot iuris effectus segregantur. de coniugatis autẽ iam multa diximus: & ideo nunc de his, qui coniugati non sunt, expedit quædam practicis vtilia explicare. Clerici sanè primæ tōsuræ, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia, & ciuilia exempti à potestate seculari czsentur secundum communem in dicto capitul. vni. de cleri. coniuga. in 6. & in c. qualiter. & cap. clerici. de iudi. quæ probatur in c. 2. de foro compe. moribus tamen receptum est, quòd clerici primæ tonsuræ, etiam non coniugati non possint vti præscriptione fori in ciuilibus: nec temerè quidem præsertim quo ad clericos, qui nec tonsura, nec vestibus vtuntur, nec ministerio ecclesiastico vacare satagunt. Idcircò illud erit prænotandum, clericos primæ tonsuræ, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia exemptos esse à potestate iudicum secularium. Nec hi clerici priuilegium istud amittunt ex eo, quòd vestibus, & tonsura non vtantur, donec tertiò moniti fuerint, & nihilominùs in eadem [*]perseuerent contumacia: quemadmodum probatur in capitu. in audientia. de senten. excom. gloss. communiter recepta in capit. ex parte. in 2. de priuil. Panor. in capite. tuæ. de apostat. Henri. in capit. cùm non ab homine. de iudi. Fulg. consil. 157. Alexand. in consil. 8. colum. pe. lib. 1. & est communis opinio, in c. vni. de cleri. coniugat. licet in hisce coniugatis clericis hæc monitio necessaria non sit, vt illîc omnes fatentur. Extat tamen inter regias huius Regni leges Alexandri 6. Pontificis maximi constitutio hac de re lata, etiam quo ad clericos primæ tonsuræ, qui coniugati non sunt. Etenim illîc statuitur, clericos primæ tonsuræ quoscunque, etiam si liberi sint à matrimonio, non esse exemptos, nec immunes in criminalibus causis à iudicibus secularibus, nisi tempore commissi criminis, & quatuor proximis ante mensibus, tonsura, & vestibus clericalibus vsi fuerint. Quæ quidem constitutio continetur inter huius Regni practicas. l. 21. & data fuit anno Domini 1492. cuius interpretationem tradere conatur doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequen. mandat. cap. 22. sed & idem omninò concessum est à Leone 10. Pontifice Maximo Francisco Gallorum Regi: quemadmodum meminêre Nicolaus Boerius decisione 69. nu. 13. Chassa. in consuetudini. Burgun. rub. 1. §. 5. vers. Arch. nu. 46. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciæ. iure. 17. Est tamen vtraq; sanctione constitutum ad eius vim, & vsum, quòd à iudicibus ecclesiasticis, & prælatis publicetur, & promulgetur hæc summi Pontificis cōstitutio tribus primis dominicis quadragesimæ, quasi hæc publicatio sit sufficiens monitio ad constituendum clericos primæ tonsuræ in ea contumacia, ex qua sit satis, vt priuilegio fori priuentur ipso iure. Hæc verò publicatio passim à iudicibus ecclesiasticis prętermittitur non alia ex causa, quam vt eis liberum sit, quoscunq; primæ tonsuræ clericos, qui dimissis vestibus, & nulla tonsura ornati delictum commiserint, censuris, & excommunicationibus iudicum secularium euellere, ac impunitos dimittere data criminũ impunitate: sic etenim quotidiè fraus fit Alexandrinæ constitutioni. id ipsum fieri in Regno Neapolitano conqueritur Matthæus de Afflict. in cōsti. Neapolit. rub. 3. nu. 12. Qua ratione regiũ supremum Castellani Regni prętorium huic malo obuiam ire poterit, si per literas regias quolibet anno admoneat iudices ecclesiasticos sub his cōminationibus, quæ eis fieri solent, vt Alexandrina vtantur constitutione: aut præcipiat secularibus iudicibus, quod ecclesiasticos datis semel literis regijs requirant ad prædictæ constitutionis publicationem, cuius testimoniũ publicum accipiant. Qua quidem in re oportet non mediocrem diligentiā adhiberi ab ipsius regis aduocatis fiscalibus, quibus in his, & similibus reipublicæ, & secularis iurisdictionis defensio dubiò procul incumbit. Sed ex Alexandrina cōstitutione primũ hoc deducitur, quod iuris cōmunis responsis contrariũ palàm videtur: nempè sufficere generalem monitionem, vt primę tonsuræ clerici non vtentes tonsura, & vestibus, priuilegium fori amittant ipso iure: cùm alioqui iure communi ad hoc foret, & est necessaria monitio specialis in personam nominatim facta: vt probat tex. elegans & illîc Cardi. Imola, & omnes in clem. 1. de vita & honestate clericorum, atq; ita hanc constitutionem esse in hoc iuri communi contrariam, asseuerat Nicolaus Boerius in d. deci. 69. numero. 13. Secundò ex eodem Alexandri 6. decreto apparet, clericum primæ tonsuræ, qui post monitionem illîc præscriptam non fuerit vsus tonsura, & vestibus clericalibus, quocunque in crĩmine puniri posse per iudicem secularem absq; vlla degradatione, & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. Etenim cùm isthæc generalis monitio censeatur ab Alexandro summo Pontifice sufficiens, vt clericus primæ tonsuræ iure ipso priuilegiũ amittat fori, manifestè consequitur, posse ipsum capi, & puniri à iudice seculari absque vlla solenni degradatione legitima, siquidem monitio idem operatur, quod actualis degradatio. c. cùm non ab homine. de iudic. notat expressim Anchar. in reg. ea quę. q. 12. de reg. iur. in 6. Qua in re hęc constitutio quid nouum inducere videtur, secundum Boerium in d. decis. 69. numer. 17. qui non satis explicat, an hoc sit in quocunque crimine intelligendum: nec quid olim iure veteri fuerit statutum: idcircò exponere oportet huius quæstionis breuem quandam resolutionẽ: vt distinctè percipere possimus, quæ nā fuerit olim, & sit nũc doctorũ hac in re controuersia. Primùm etenim illud constat, omninò distingui à prædicta specie, & quæstione illam disputationem, qua tradi solet, an clericus in sacris cōstitutus,[*] qui grauissimum, & atrocissimum cōmiserit crimen, sit à iudice ecclesiastico degradandus, & tradendus iudici seculari. Nam & ista quæstio tunc etiam obtinet, cùm nulla sit facta dimissio tonsuræ, nec vestium clericalium: quemadmodum nos tractauimus in libr. 2. variarum resolutio. c. 20. nu. 7. est etenim vt fatentur omnes, necessaria degradatio, & traditio, nec iudex secularis punire poterit clericum in sacris constitutum absque degradatione, & traditione propter quodcunque grauissimum crimen. quod apparet ex notatis in c. cum non ab homine. de iudi. nouimus. c. de verb. signi. c. ad falsariorum. de crimi. falsi. c. ad abolendam. de hęretic. tametsi propter crimen Assassini iure pontificio sit statutum, clericum etiam in sacris absque vlla degradatione puniri posse per iudicem secularem: sicuti probat tex. in c. 1. de homicid. in 6. cuius veram interpretationem ipse itidem tradidi in dict. ca. 20. nu. 10. Secundò est adnotandum, clericum etiam in sacris constitutum, qui tamen sit verè incorrigibilis, posse absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. textus singularis in d. c. cùm non ab homine. de iudic. quem ita intellexêre Ioan. Andr. Cardi. & Imol. ibi. quorum opinio mihi communis est: siquidem ferè omnes hanc quæstionem tractantes idem manifestè præmittunt, & probant. Nam si rem istam diligenter scrutemur, ratio hoc ipsum probat: cùm ex dicto c. cùm non ab homine. ad hoc vt censeatur clericus incorrigibilis multa, quorum illîc mentio fit, sint necessaria, ex quibus meritò deducitur, ex trina monitione, & ex alijs iustissimè fori priuilegium amitti à clerico ita incorrigibili, & contumace. Tertiò his erit adijciendum, quòd clericus in profundũ malorũ delatus, quiq́ue dimissis tonsura, & vestibus clericalibus, multis se immiscuit enormibus delictis, ipso iure est priuilegio clericali etiam fori destitutus, quamuis sacris fuerit ornatus ordinibus, atque ideò poterit absque degradatione, & traditione puniri per iudicem secularem: modò ita sit his sceleribus deditus, vt inueteratus dici possit scelerũ minister. Nec est in hoc casu necessaria trina monitio, quę alioqui iure ordinario requiritur. Huius opinionis authores sunt gloss. in capit. ex parte. in 3. de priuileg. Hostien. Ioan. Andræ. & Anton. in cap. perpendimus. illius capitis authoritate, de sent. excom. ex. Ancha. in reg. ea quæ. q. 12. de reg. iu. in 6. quorum opinio communis est: vt asserit Aufrer. in cle. 1. de off. ordi. regu. 1. fallen. 19. quibusque patrocinatur text. in c. vni. de vita, & honest. clericor. vbi traditur casus, in quo clericus, etiam in sacris absque vlla degradatione amittit priuilegium clericale omninò ipso iure, etiam quo ad forum iuxta communem illius tex. interpretationem. His item accedit text. în cap. 1. de apostat. quo itidem communis hæc probatur sententia, à qua non audet dissentire Henricus in c. ex literis col. pe. de vit. & honest. cleri. scribitque Chassa. in consuetu. Burg. rubr. 1. § 5. ver. Archidia. numer. 55. eandem opinionem communiter in praxi receptam esse, & nihilominùs multis hoc displicet, quippè quibus graue nimis videatur, clericum nulla legitima monitione pręmissa, priuilegio fori priuari ex eo quòd dimissis vestibus & tonsura multis etiam enormibus criminibus operam dederit, & seipsum immiscuerit. Sic etenim Ancha. in d. capit. 1. de apostat. scribit, illius capitis responsum non esse seruandum, nisi in specie & casu, quo loquitur. Panor. item & Cardi. in d. c. perpendimus. illam decisionem tantùm intelligũt quoad priuilegium canonis: non autem quo ad forum. quod etiam probant Alex. consi. 8. lib. 1. num. 2. Soci. consi. 12. libr. 1. colum. 7. dum Abbatis distinctionẽ sequitur. & Angelus verb. clericus. 10. quæst. 1. & Syluest. verb. clericus 3. §. 9. nec oberit text. in d. c. 1. de vita & honest. clericor. in 6. quia illa cōstitutio pœnalis est, & ideò nō est ad alium casum extendenda. Vnde mihi potiùs placet posterior opinio aduersus communem, maximè in clericis constitutis in sacris ordinibus. Nam in his non video, quo iure satis probetur communis opinio, nisi forsan crimen aliquod ita in reipublicæ perniciem fuerit à clerico perpetratum, vt pium sit, & æquissimum, communem admitti sententiam, eo præsertim casu, quo, si degradatio iudicis ecclesiastici expectanda foret, subsit maxima suspicio libertatis, & impunitatis. Vtcunque tamen sit, opinor ipse, moribus receptam esse communem sententiam in clericis primæ tonsuræ, quamuis & hi sint solennibus quibusdam ceremonijs degradandi: vt in libr. [*]pontificali traditur. Nam vsus obtinuit forensis, vt hi clerici primæ tantùm tōsuræ, si dimissis vestibus, absq; tōsura enormia crimina frequẽter commiserint, absque vlla degradatione puniantur à iudice seculari. Sic etenim communis opinio admitti poterit, vt tandem priuilegium fori ex hoc omninò amittatur ipso iure à clericis in minoribus ordinibus constitutis. Et idem erit, vbi clericus primæ tonsuræ, etiam tonsus, nec dimissis vestibus, crimen aliquod atrocissimum commiserit, propter quod foret in sacris constitutus alioqui curiæ seculari tradendus præmissa degradatione. Hic equidem absque degradatione puniri poterit per iudicem secularem: quod constat ex traditis exemplis ab Aufrerio in dict. limitat. 19. & Boerio decisio. 69. numero decimoseptimo, notant optimè Chassanæus in consuet. Burgun. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. numero 66. Guliel. Benedictus in c. Rainutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. numero 440. Petrus Auendanius in tract. de exequendis mandatis capit. 22. nume. 3. ex quib. accedit, quod de clericis primæ tonsuræ tradit Ioannes Bernardus Episcopus Callagurritanus in practica criminali, c. 90. quo in loco censet opinionem Abb. & Ancha. de degradatione clericorum cōmittentiũ atrocissimum crimen, & traditione curiæ seculari alioqui dubiam: vt illîc ipse tradit, & nos disputauimus lib. 2. variar. resolut. c. 20. admittendam esse in clericis primæ tonsuræ tantum nō in alijs, qui sacris ordinibus fuerint donati. sed & ad hanc opinionem Chassanæi, Gulielmi, & aliorum plurimum conducunt, quæ nos tradidimus in c. quia nos. de testa. nu. 4. vbi mentionẽ fecimus obiter huius consuetudinis, receptæque apud practicos iudices, opinionis. atq; itẽ adduximus ea, quæ in contrarium citari poterant. Sic intelligenda sunt quæ nimis succinctè in hac specie diffinire tentant Hippo. in cons. 9. nu. 17. & Carol. Molinæ. in Alex. consil. 8. libr. 1. col. 3. litera B. Ex quibus deducitur, in omnibus, & quibuscunq; criminibus admittendum esse quod Boerius ex Alexandri constitutione intulit: vt absq; vlla degradatione, & traditione solenni, iudex secularis punire possit clericum in minoribus ordinibus constitutum, qui contra illud Alexandri edictum non fuerit nec tonsura, nec vestibus vsus clericalibus. Quod satis manifestum fit ex ipsius cōstitutionis mente, & verbis. Sed & tertiò principaliter ex dicta constitutione Alex. constat elegans, ac noua in hac quęstione conclusio ad hoc quidẽ, quòd licet is, qui post commissum crimen ordinem ecclesiasticum acceperit, possit per iudicem secularem puniri quo ad rerum, & bonorum condemnationem, non tamen quo ad corporis pœnam iuxta communem doctorum sententiam ex iure veteri deductam: hodie tamen authoritate dictæ con[*]stitutionis clericus, qui eũ assumpserit ordinẽ post crimem commissum, poterit à iudice seculari puniri, etiam corporalibus pœnis: quia tempore commissi criminis nec tonsura, nec vestibus vtebatur clericalibus. Sic sanè nouam istam conclusionem à constitutione Alex. deduxit doctissimus Auendanius in tracta. demand. exequendis c. 22. nu. 7. Ego verò satis dubius sum hac de re, quippè qui opiner, summũ Pontificem nihil voluisse mutare circa clericos illos, qui post delictum commissum ecclesiasticum ordinem acceperint: cùm de his tantùm tractauerit, qui tempore delicti tenebantur iure Pontificio tonsura, & vestibus clericalibus vti. esset enim satis à re proposita, & petita omninò alienum, tonsuram, & vestes clericales exigere in his, qui essent verè laici, nullo quidẽ ordine ecclesiastico insigniti. Nam de his, qui laici erant, cùm crimen fuit perpetratum, nihil est petitum à summo Pontifice, nec ab eodem responsum, aut decretum. Si quidem hi non tenebantur tunc, nec poterant tonsura simul, & vestibus clericalibus vti: eosq́; voluerit summus Pontifex culpa notare ad amittendum fori priuilegium, qui tenebantur, tonsura & vestibus clericalibus vti: vt constat ex ipsius constitutionis serie. vnde sequitur, quòd si quis fuerit prima donatus tonsura, quam & vestes clericales nusquam demiserit, & tamen intra tres menses à die tōsuræ crimen aliquod commiserit: non erit per iudicem secularem puniendus ex eo, quòd quatuor mẽsib. ante crimẽ cōmissum tonsura, & vestibus nō fuerit vsus clericalibus. Nec iudex secularis ius habet puniendi hunc propter Alexandri constitutionem: cùm illa tantùm afficiat, & complectatur illos, qui culpa notari possunt: quippè qui nec tonsura, nec vestibus vsi fuerint clericalibus tempore commissi criminis, & proximis quatuor mensibus: non autem illos, qui culpa hac in re omninò carent: quia non tenebantur vel tempore delicti commissi, vel quatuor proximis mensibus tonsura, & vestibus vti, nondum eo tempore ecclesiasticum ordinem habentes. Quod si ratio viri doctissimi esset admittenda, necessariò esset à iudice seculari puniendus is, qui tribus, aut duobus mensibus ante delictum, acceperit ordinem primæ tonsuræ, qua, & vestibus fuerit legitimè vsus post eius adsumptionem: non tamen anteà, & sic quatuor mensibus ante commissum crimen, quod mihi nec placet, nec videtur iure probari posse. Quam ob rem censeo, nihil noui posse deduci ab illa constitutione Alexandri 6. crica illos, qui post delictum fuerint promoti ad primæ tonsuræ gradum. Idcircò eorum ius, & exemptio à iudice seculari erit examinanda his rationibus, & authoritatibus, quibus examinari, & expediri poterat ante prædictam constitutionem. Qua in re, licet multa sint ab alijs tradita, nos pro facili huius quæstionis cognitione aliquot explicabimus conclusiones. Prima conclusio. Ecclesiasticus ordo post delictũ commissum ab aliquo absque vlla fraude susceptus, eum omninò liberat à iurisdictione iudicis secularis. Hoc ꝓbatur arg. text. in l. hos accusare. §. hoc beneficio. & versi. itẽ magistratũ. ff. de accu. vbi Ang. & Albe. & in l. ꝗ cũ vno. §. reus. ff. de re milita. notatur in c. proposuisti. de foro competent. & in l. si quis postea. ff. de iudic. Secunda conclusio. Ordo ecclesiasticus post delictum ab aliquo adsumptus, fraude tamen & dolo, vt iudicis forum declinet, non liberat eũ à iurisdictione iudicis secularis. Quod probatur in d. l. hos accusare. versi. dum non retractādi causa. l. si maritus. §. legis. ff. de adulter. l. vlt. ff. de re milit. leg. 1. C. qui. milit. non poss. lib. 12. ex quibus, & alijs vtranque conclusionem tenent Oldradus consi. 4. Bartol. eleganter in l. 1. ff. de pœnis. Ioannes Andræ. & alij in cap. 1. de obligat. ad ratiocinia. quorum opinio Communis est, vt constat ex citatis per Aufrerium in Clemen. 1. de offi. ordin. reg 1. fallentia. 11. per Hippoly. in singular. 534. latissimè Lamber. in c. 1. de hære. in 6. quæst. 13. qui has conclusiones post alios, quorum ipsi meminêre, sequuntur, quicquid scripserit Bellamera in cap proposuisti. q. 2. de foro competen. qui absque vlla fraudis distinctione censet, non posse hoc crimen puniri à seculari. Fraus verò maximè præsumitur, si quis post delictum commissum: & ante susceptum ordinem fuerit accusatus, vel denunciatus, aut sanè infamatus. tex. optimus in l. vlti. ff. de bonis eorũ qui mort. sibi consci. & in d. l. vlt. ff. de re mil. notatur in l. si quis postea. ff. de iudi. & in l. si adul. §. si eo tempore. ff. de adulter. quemadmodum Bart. & alij fatentur: sed & in vniuersum fraudem præsumi ex eo, quòd post crimen commissum timore secularis punitionis quis ordinem susceperit, asserit Bal. in l. 1. nu. 2. C. an seruus ex suo facto. Tertia conclusio. Vbi ratione fraudis qui post delictum ordinem assumpserit ecclesiasticum ad huc manet sub iurisdictione iudicis secularis, non poterit per eum pœna corporali puniri, sed tantùm bonorum, & rerum multa, & amissione. Hanc conclusionem probant, & sequuntur Ioannes Andrę. in cap. 1. de obliga. ad ratiocinia. Bartol. in d. l. 1 & omnes paulò ante citati, ex quibus hæc est Communis opinio. Atque ita hanc opinionem asseuerat communem esse Aufrer. in dict. fallentia 11. Erit tamen hoc in articulo illud obseruandum, quòd si crimen mortis pœnam exigat, aut mutilationem membri, erit clericus hic degradandus per episcopum, & tradendus curiæ seculari, vt opinantur Gulielmus de Cuneo. Iacob Butrigar. & Bartol. in d. l. 1. ff. de pœnis. Iason in l. cùm quædam. ff. de iurisdictio. omnium iud. nume. 10. Baldus in l. 1. num. 2. C. an seruus pro suo facto. Dinus in l. item Vlpianus. ff. de excusat. tutor. Anchar. in regu. ea quæ. de regul. iur. in 6. q. 13. Aufreri. in dict. fallen. 11. Et quia iudices ecclesiastici, & episcopi nolunt vti hac degradatione, fortassis iustè, cùm nullibi iure pontificio hoc in casu sit permissa, teste Antonio Butrio in dicto cap. 1. colum. 4. de obligatio. ad ratiocinia. seculares iudices absque hac solennitate nihilominus propriam sententiam ad mortem vsq; exequi solent, licet malè faciant, vt testantur Barto. & omnes modò nominatim commemorati. Sed si clericus hic tantùm sit prima tonsura donatus, poterit absq; vlla solenni degradatiōe per iudicem secularem puniri etiam mortis pœna, ex his, quæ superius diximus in versi. vtcunq; tamen sit. Cæterùm quidam hac in quæstione opinantur, satis esse, vt laicus criminis alicuius author effugiat forum iudicis secularis, & eius punitionem, quòd ante delictum votum fecerit vel religionis, vel ordinis sacri suscipiendi. Nam ex hoc nō poterit puniri per iudicem secularem, cùm votum hoc delicti commissi tempus præcesserit. Sic sanè visum est Iaso. in d. l. cùm quædam, num 11. Hippo. in singul. 534. Gerardo in singula. 51. Chassanæo in consuetud. Burgund. rub. 1. § 5. versi. Archid. num. 68. qui tamen scribit, se non credere, quòd hæc opinio à practicis admittenda sit, citatur ad hanc sententiam Bald. in leg. 1. C. an seruus ex suo facto. qui illud tantùm asseuerat, quod qui ante delictum votum emiserit, & post delictum sit effectus voti executione clericus, aut religiosus, non possit puniri per iudicem secularem: quasi maxima sit præsumptio bonæ fidei, & nullam subesse fraudem mutationi status. Atque in hunc sensum qui proprius est, & à præcitatis authoribus traditur, posset admitti opinio Iasonis, à quo plurimum hoc commendatur ex eo, quòd probatio voti fieri possit iuramento proprio ipsiusmet vouentis. In his etenim, quæ in animo consistunt, probatio sufficiens iure censetur ea, quæ proptio iuramento fit. glossa elegans in capitu. significasti. in 1. de homicid. vbi omnes. gloss. in ca. si verò in 2. de senten. excōmu. alia in § sed istæ. & illîc Iason nu. 89. Instit. de actio. gloss. in l. atqui natura. §. cùm me absente. ff. de nego. gest. text. optimus. in c. pastoralis. de exce. latè Hippo. in rub. de probat. nu. 122. Alci. in tract. de præsump. reg. 2. præsum. 10. Bart. in l. inter omnes. §. rectè. ff. de furt. Aret. in l. interdum. §. quod ex naufragio. ff. de acquir. possess. quæ quidem conclusio tunc admittenda est, cùm de modico præiudicio agitur, non autem vbi de maximo sit pręiudicio agẽdum. tunc etenim maior, ac certior probatio requiritur, saltem ea erit necessaria, quæ fieri ea de re communiter possit, vt notant Domin. in capitul. eos. de temporibus ordin. in 6. Abb. in c. quosdam. de præsumpt. Felin. in capitu. cognoscentes. de constit. numer. 14. & Hippo. in sing. 635. Vnde cùm in hac specie de maximo agatur præiudicio, nempe de graui, ac enormi læsione Reipublicæ, & iurisdictionis secularis, ac denique Baldi, & Iason. sententia non sit satis iure probata, nec conueniat criminum iustæ punitioni, minimè mirabimur, etiamsi viderimus, eam in praxi refelli, opinor equidem non esse iustum, eam admitti, præsertim recepta illa tantùm probatione, cuius à Iasone mẽtio fit. Nam & si probetur plenè votum olim à delinquente factũ, non est omninò exclusa illa suspicio fraudis, quæ solet in hac specie subesse, ac contingere propter frequentes hominũ cautelas, quibus passim vtuntur hi, qui iurisdictionẽ iudicis secularis ad liberius delinquendum effugere cogantur. THEMA CAP. XXXIII. Agitur item de iurisdictione seculari quo ad clericos, pręsertim ad breuem interpretationem capitu. si iudex laicus. de sententi. excommu. in 6. SVMMARIA. -  1 Iudex ecclesiasticus, non secularis cognoscit de quæstione illa, an clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. -  2 Exceptio declinatoria fori proponi poterit, à clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quæ transierit in rem iudicatam. -  3 Clericatus quo modo probari poßit. -  4 Lite pendente apud iudicem ecclesiasticum clericus detineri debet reclusus in carceribus. -  5 Remißio clerici, cuius expensis fieri debeat? -  6 Clerici primæ tonsuræ, qui semel regiam, & secularem Iurisdictionem declinauerint, quæ patiantur iure regia incommoda. -  7 Clerici arma portantes, an poßint per iudicem secularem puniri. CAPVT XXXIII. SOLENT non leues oriri contentiones inter iudices ecclesiasticos & seculares super criminali punitione clericorum: & frequẽtissimè controuertitur de his clericis, qui tantũ primæ tonsurę gradum assumpserint, cùm de his puniendis iudices seculares plerunq; contendant, propter communẽ cum laicis viuendi rationem. Et tamen summus Pontifex in c. si iudex laicus. de sent. excōmun. in 6. regulam quandam edidit, & constituit, ex qua certa posset assumi diffinitio in ea quæstione, an pendẽte lite super exemptione, & clericatu, sit statim clericus à iudice seculari captus remittendus ad ecclesiasticũ, vel manere debeat apud secularẽ, donec probatione atque ordinaria cognitione fuerit decisum per sententiā, clericum illum habere priuilegiũ fori, & ideò remittendũ esse, etiam quo ad principalis causæ cognitionẽ ad iudicẽ ecclesiasticũ. Hæc etenim Pontificia responsio est semper præ oculis habenda, quia celebris est, & eam præter Doctores ibi maximè commendarunt Bal. in l. si qua per calumniā. col. 2. C. de epis. & cler. & Cæpola in consi. 11. col. 3. & consi. 10. qui quamlibet eius constitutionis partem peculiari adnotatione perpenderunt. Idcricò & nos multa hoc in loco summatim ad eius intellectum adnotauimus. Primùm illud est prænotandum, quòd huius causæ cognitio eiusq; diffinitio pertinet ad iudicẽ ecclesiasticũ, non ad secularem, atq; ideò iudex ecclesiasticus tractabit, an captus per secularẽ iudicẽ, vel apud eũ accusatus sit clericus, & ecclesiasticę iurisdictionis. quod probatur in d. c. si iudex. vbi huius rei ratio traditur ex eo, ꝙ de re spirituali, vel ecclesiastica sit agendũ: id est, de ordine. Eandem opin. quę satis Communis est, & probant, & sequuntur omnes in d. c. si iudex. & in c. vni. de cler. coniuga. in 6. præsertim Francus illîc colu. 3. Rotæ iudices decisi. 202. in nouis. Fulgo. in consi. 124. Alex. in consil. 8. col. 3. lib. 1. quibus etiam suffragatur, quòd vbi contingit quęstio inter iudicẽ ecclesiasticũ & secularem super iurisdictione, iudex ecclesiasticus propter maiorem authoritatem cognoscet, an sua sit iurisdictio, secundum Anton. Butri. in c. cæterùm. col. 3. de iud. Fel. & Dec. in c. pastoralis. in prin. de rescrip. & Ias. in l. 2. ff. si quis in ius vocat. non ierit. colu. 5. atq; ita apud Hispanos hæc sententia omninò seruatur: siquidem iudex ecclesiasticus cognoscit de clericatu, de tonsura & vestibus. Quod non tantùm iure pōtificio verum est, sed æquissima ratione cōstat, modò iudices ecclesiastici non temerè, sed iuxta iuris canonici decreta, Romanorum Pontificum sanctiones, & ipsius Reipublicæ vtilitatem negotium hoc absq; vllo animi peculiari affectu tractare, & expedire conentur, zelo quidem iustitiæ, nō ambitione defendendæ iurisdictionis, & liberādi sceleratissimos homines, Reipublicæ pestem, & perniciem à iustissima iudicum secularium punitione. Apud Gallos huius controuersiæ cognitio ad secularem iudicem pertinet, ab eoq́; lis ista tractatur, & expeditur non admissa, nec recepta decisione Bonifacij 8. in d. c. si iudex. sicuti testantur Guido Papæ q. 138. Ioan. Gallus quæst. 38. qui quidem authores conantur, vsum istum forensem Galliæ defendere, quasi non sit omninò contrarius responsioni Pontificis: quę intelligenda est, quoties de clericatu tractatur: vt tunc cognitio pertineat ad iudicem ecclesiasticum, nō ad secularẽ: qui tamen poterit de causa ista cognoscere, vbi sit quæstio de vestibus clericalibus: an his fuerit vsus, qui apud secularem accusatur, aut detinetur in carcerib. Sic sanè Galliæ iudicialẽ stilum præcitati authores, & intelligunt, & iure verum esse censent. Sed vtcunq; sit ipse non dubito, hanc opinionem Guidonis, & Ioannis Galli falsam esse, & omninò contrariam communi omnium sententiæ, ac deniq; pontificiæ responsioni, quæ in hoc tendit, vt cognitionẽ clericatus, & eius quęstionis, vtrũ captus à iudice seculari gaudere debeat priuilegio fori, deferat iudici ecclesiastico, nō seculari. Id etenim, vel ex eo probatur, quod summi pontifices, & eorum constitutiones formā pręscripserint, qua in tonsura, & vestibus vti debent, & tenentur clerici, vt constat. Et ideò iudices ecclesiastici ius habẽt, nō seculares ad cognoscẽdum, an clerici iuxta canonicas sanctiones fori priuilegiũ amiserint ex eo, ꝙ tonsuram, & vestes clericales dimiserint, cúm hoc totũ negocium iuris sit Pontificij, nō Cęsarei. Quamobrẽ nō potest iure defendi forensis Galliæ vsus etiam ita intellectus, vt Guido, & Ioan. Gallus intellexêre, præsertim, ꝙ vsus ille itidẽ obtinuit, vt iudex secularis nullo nō in casu cognoscat, an clericus captus sit remittendus ad iudicem secularem, siue agatur de ipso clericatu, siue de tonsura, vestibusq́; clericali. vt fatẽtur Carolus Mol. in Alex. consi. 8. lib. 1. col. 3. & Ioan. Rupellanus libr. quarto forensium institutionum. capitulo 6. Secundò est & illud obseruandum, quòd clericus alioqui quo ad criminalia exemptus à iurisdictione iudicis secularis, poterit hanc fori præscriptionem, & exceptionem declinatoriā opponere quocunq; tempore, etiam post sententiā, quamuis ad eum vsq; diem ipse tacuerit, ac ipsum defenderit, & litigauerit corā iudice seculari. Non enim potuit clericus hic cōsentiro in iurisdictionẽ iudicis secularis expressè, nec tacitè saltẽ in his criminalib. causis, vbi agitur de coercione, & punitione personali. c. si diligenti. de foro compe. c. significasti. eod. tit. c. at si clerici. in prin. de iudi. sic sanè in hac specie notant Chassanæus in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidia. numer. 45. Nicolaus Boerius in consuetud. Bituricensibus. tit. de iurisdictione. §. 21. in fine. & Ioan. Rupellanus in d. ca. 6. præmittit Decius in consi. 241. asseuerans ita iudicatũ fuisse. Huius opinionis ratio illa quidem reddi solet, quòd declinatoria fori, quæ reddit iudicium ab initio nullum ex defectu iurisdictionis, quæ nec prorogari potuit, nec prorogata censetur, potest quandocunq; etiā post sententiam opponi, & impedit executionem illius sententiæ, à qua non posset alioqui appellari: quemadmodum tradit Fel. in ca. exceptionem. numer. 28. de except. post Anton. Abb. & Imol. ibi text. optimus secundum vnũ intellectũ in c. ad petitionem. de accusationibus. Imò hęc exceptio impedit executionẽ trium sententiarum, sicuti notat glo. ibi communiter recepta in Clemen. 1. de re iud. atq; ita intellecta ex alia glo. in Clemen. 1. de sequestrat. poss. & fruct. quarum interpretationem & nos tradere conati sumus hoc in opere cap. 25. nume. 4. Igitur sententia lata per iudicem secularem est omninò nulla, quamuis clericus tacuerit, nec fuerit vsus fori præscriptione. quod & Socinus respondit, consi. 12. libr. 1. colu. 7. quem sequitur Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandatis. capitulo 22. numer. 2. His accedit, quòd & ipse iudex ecclesiasticus potest clericos repetere à secularibus iudicibus, etiamsi ipsi clerici confessi fuerint, se laicos esse: sic etenim visum est Baldo in l. si qua per calumniam. col. 2. C. de epis. & cleri. Domi. & Frāco in dict. c. si iudex. quorum opinio satis iure probatur, si consideremus rationem illam elegantẽ, qua vtitur summus Pontifex in d. cap. si diligenti. de foro compet. Qua ratione mihi non placet arestum illud, cuius meminit Rebuffus in leges regias prima parte tractat. de sent. execu. arti. 3. gloss. 2. dum refert, à senatu decretum fuisse, quòd clericus condemnatus à iudice seculari ad honorabilem emendam nō possit executioni opponere primæ tonsuræ exceptionem. Nec enim Bal. ab eo citatus in l. in cōtractib. colum. 1. C. de nō num. pecu. hoc ipsum quidquam iustificat, imò potius (ni fallor) improbat. Clericus verò, qui accusatus apud iudicem secularem omisit vsque ad sententiam, vel eius executionem opponere declinatoriam fori exceptionem, meritò est in expensis condemnandus, secundum Nicolaum Boerium, Decium & Rupellanum paulò ante citatos post Feli. col. 1. & alios in d. c. exceptionem. vbi est tex. ad huius conclusionis probationem satis celebris. Cuius authoritate idem tenet Aufrer. in Cle. 1. de offi. ord. regula. 2. nu. 33. Ægidius à Bellamera in decisi. 226. quæ quidem expensarum condemnatio fieri debet per iudicẽ secularẽ: vt existimat Boerius, cuius opinio apud Gallos recepta est in praxi: teste Rupellano, qui tamen & Decius probant contrarium, & id iure verius est, atq; ideò iudex tantũ ecclesiasticus iurisdictionem habet ad hanc condemnationẽ, nō secularis: qui sicut nō est iudex competens quoad principalem causam, ita nec erit quo ad incidentẽ, & sic nec quo ad mulctam, nec quoad expensas, sicuti constat ex Panor. in c. si diligenti. col. pen. de foro compe. Bald. in l. si ex aliena. colum. 1. ff. de iud. & in l. generaliter. col. 2. C. de epis. & cler. verb. per hoc soluitur. subdit tamen Dec. in d. consi. 241. clericum ab his expensis oportêre absolui ab ipso iudice ecclesiastico eo casu, quo post prolatam clericatus scripturā actor nihilominus apud secularẽ persistit, ac perseuerat in accusatione, & sententię executione tādem in lite principali: cũ ex hoc sit verisimile, ꝙ & si in litis exordio reus fecisset fidẽ de clericatu, ab ea tamẽ actor nō fuisset discessurus. Vnde nihil nocuit dilatio editionis, & præsentationis scripturæ, qua clericatus probatur. Sed hæc opinio Decij meritò displicet Ioanni Rupellano in d. c. 6. Nam si ab initio clericus edidisset, ac protulisset in iudicium scripturam clericatus, omninò euitaretur damnum illud expensarum, quod actori contingit, dum in cassum litem principalem apud secularem iudicem hactenus prosecutus est. Nam vbi actor producta scriptura clericatus remissioni consentiret, vel non refragaretur, planè statim remissio fieret: saltem nulla culpa notari actor posset: quod si ipse remissioni contradiceret, lis tractanda foret super sola remissione suspẽso negotio principali: iuxta decisionem text. in d. c. si iudex. atq; ea ratione in vtrunq; euentum, si ab initio clericus literas clericatus produceret, vel se clericum esse dixisset, actor nullas fecisset expensas in prosecutione litis principalis apud iudicem secularem. Igitur opinio Decij non satis est tuta, nec iure probatur. Clericatus autem iure ordinario, & regulariter probari debet per scripturam. quod deduci videtur ex l. si qua per calumniam. C. de episcop. & [*]cleric. vbi Iacob. Butrigarius & cap. legum. 2. q. 1. tradit latè Rebuffus in pract. benefi. ti. de forma literarum tonsuræ. nume. 22. & seq. probari tamen potest per testes, maximè vbi scriptura, fuerit amissa, & perdita. l. testium. C. de testib. l. si solennibus. C. de fide instr. glo. communiter recepta in dicto cap. si iudex verb. fecerit. notat Guido Papæ, qu. 474. In hac tamen specie, quam tractamus, quoties agitur de iurisdictione iudicis secularis declinanda ex causa clericatus, probare debet plenè per scripturam, vel perduos testes clericatus ipse: cùm de maximo præ iudicio tractetur: quod satis constat, & tenent Bald. Alber. post Cynum in di. l. si qua per calumniam. text. optimus in c. tuæ fraternitati. de clericis peregrinis. Nam licet Bald. in c. licet vniuersis. & illîc Fel. de testib. Iason in rep. l. admonend. num. 198. ff. de iureiur. Hippol. in l. 1. §. idem Cornelio ff. de quæstionib. in fi. Gerardus in singu. 49. Chassanæus in consuetud. Burgundiæ. rub. 1. §. 6. versi. ponderanda. num. 11. scripserint, primam tonsuram probari posse vnius testis testimonio: vbi de alterius præiudicio non agitur. & Rebuffus in d. titu. de forma literarum. num. 24. & Matth. de Afflict. in constit. Neapolita. titu. 3. nume. 12. velint Baldi sententiam adducere, & probare quo ad controuersiam inter iudicem ecclesiasticum, & secularem super iurisdictione in clericum exercenda contingentem. Mihi tamen vera videtur opinio Baldi. vbi verè non agitur de alterius graui præiudicio: & ideò temerarium esse censeo, eādem sententiam huic contentioni aptare, quæ super iurisdictiōe discutitur: cùm ea res sit grauissimi, & enormis præiudicij. Quod sensit eleganter Ludouicus Gomet. in regula de annali possessor. q. 36. num. 5. qua in re cauendum est, nam quandoq; Doctorum allegationes nō satis distinctè fieri solent. His accedit, quod vnius testimonium non est regulariter admittendũ. c. licet vniuersis. c. veniens. & ca. in omni negotio. de testib. c. Deus omnipotens. 2. q. 1. & §. 1. 2. q. 4. l. vbi numerus. ff. de testib. etiamsi præclarę sit authoritatis, & dignitatis. c. Ego solis. 9. distinct. gl. in c. sicut. de sentent. excommu. cuius meminêre Abb. in c. cùm in ecclesijs. de maio. & obed. Fel. in cap. ad eminentiam. de senten. excommun. idem Fel. in cap. post cessionem. column. 4. de probationib. textus opt. in cap. cùm à nobis. de testib. & in l. iurisiurand. C. de testib. notant Abb. & Doctor. in capitu. constitutus. de appellatio. latè Iason in dicta repeti. l. admonendi. numer. 189. & Corasius lib. 3. miscellaneorum. ca. 7. & idem erit respondendũ, etiam, si quis de proprio facto testificetur nullum inde consecuturus commodum: adhuc etenim hoc testimonium non est sufficiens in præiudicium alterius: quemadmodum tenet Paulus Castrensis in consi. 337. lib. 1. colu. 3. versicu. item non obstat. quem secutus est Aymon Sauillianus in consil. 178. colum. 3. quanuis maior sit huic, quàm alteri adhibenda fides: vt sentit Socinus in consi. 28. colum. 2. li. 3. tametsi idẽ Paul. de Castr. in l. quicunq;. C. de ser. fugi. probare velit, quod huic sit plena, & integra fides adhibenda. Fortassis in hac materia, quam tractamus sufficeret primæ tonsuræ probatio per vnicum testẽ ad summariam cognitionem, vt clericus captus remittendus sit statim ad iudicẽ ecclesiasticum adhuc pendente lite super clericatu, & ante ipsius diffinitionem: sicut & ad hunc effectum sufficit fama publica: vel clericalis vestitus tempore delicti commissi, modò ante id temporis non fuerit laicis vestibus ipse clericus vsus: item sufficit communis æstimatio clericatus: vt explicat textus in d. cap. si iudex. ex quo apparet, in his casibus esse statim remittendum clericum ad iudicem ecclesiasticum, vt ab ipso custo diatur pendente lite super clericatu, quæ ab eodem est examinanda, & diffinienda. Certius tamen est, (vt opinor) quod non sufficiat vnicus testis ad probationem tōsuræ, vt clericus captus statim ante omnia pendente adhuc clericatus quæstione remittatur ad iudicem ecclesiasticum. Nec enim casus hic par est, & similis casibus illis, qui in dicto cap. si iudex laicus. exponuntur: cúm in illis consideretur status ille clerici capti, quo vtebatur tempore commissi criminis. Imò & hodie vsus obtinuit, remissionẽ minimè fieri, donec causa clericatus per ecclesiasticũ iudicem sententia, quæ transierit in rem iudicatam, fuerit finita. Quamuis statim iudex secularis teneatur supersedere cognitioni criminis, & ad hoc possit compelli per iudicẽ ecclesiasticum, suscepta prius summaria probatione primæ tonsuræ: quod satis deducitur ex d. c. si iudex. in vlti. eius part. Quo quidẽ casu sufficiet probatio tonsuræ per vnicum tantùm testem ad suspensionis effectum, vt iudex secularis nulla vtatur nouatione. Quod si iudex laicus de criminali causa cognouerit aduersus clericum nondum ab eodem captum, qui tamen ad iudicem ecclesiasticum accedit petẽs, se pronunciari clericum, exemptũ [*]à iurisdictione seculari, & ideò per censuras canonicas postulet, secularem iudicem inhiberi cognitione illius causæ: debet interim pendente lite clericus hic detineri à iudice ecclesiastico in publicis, & tutissimis carceribus, ita quidẽ, quòd non dimittatur à carcere sub fideiussoribus, nec detineatur in ecclesia, aut monasterio his locis veluti carcere inclusus. Quod in maximam Reipublicæ vtilitatem, & quietem decretum est ab inuictissimo Rege Carolo Burgis anno Domini M. D. xxiij. & rursus Pintiæ ab eius supremo consilio, & Senatu anno Domini M. D. xlv. alioqui, siclericus hic non detineatur reclusus in carceribus, capi poterit à iudice seculari, & in carcerem mitti. Idq́ue non tantùm fieri debet pendente lite super clericatu, sed & pendente lite super ipsius criminis punitione: tametsi quidam iudices ecclesiastici conentur regia decreta intelligere, lite pendente super clericatu: quasi ea finita nondum punito crimine liberum sit iudicibus ecclesiasticis, clericos iam per eorum sententiam redditos, & effectos immunes à iurisdictione seculari: item à carcere dimittere, vt delicta maneant omninò impunita, & verè dicipossit, in hisce clericis primæ tonsuræ, nihil aliud ordinem hunc ecclesiasticum esse, quàm liberam delinquendi licentiam, & immunitatem tutissimam, qua freti audaciores fiant ipsis omninò laicis, quòd satis est à qualibet Republica benè instituta alienum. Sed & quoties remissio fit à iudice seculari, clericus ipse remittendus erit cũ custodibus expen[*]sis ipsiusmet clerici: quemadmo dũ notant Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. q. 2. num. 22. idem Aufrer. in Capella. Tolosana 273. Nicola. Boerius decisio. 303. colum. penult. ex Bald. in l. generaliter. §. his præsentibus. C. de reb. credit. argumen. tex. in l. quoniā liberi. C. de testib. & in l. cùm sæpè. C. de eroga. mili. anno. li. 12. ꝙ si clericus sit pauper, remittẽdus erit expensis ipsius episcopi, qui remissionẽ petit, secũdũ eosdem. Et videtur notare Bal. in ti. de pace Cōstantiæ. §. si iudex. Clerici autem primæ tonsuræ, qui semel vsi fuerint fori præscriptione aduersus iudicem secularem, eiusq́ue forum declinauerint, petentes [*]causæ remissionem, & personæ ad iudicem ecclesiasticum, lege regia indigni censentur publicis officijs secularibus. l. 17. titulo 3. li. 1. ordi. id q́ue ęquissimum est authoritate text. in cap. sacerdotibus. ne cleri. vel monach. quo capite officia secularia clericis interdicta censentur. Huic authoritati accedit ratio: quæ deducitur à publica vtilitate: cùm esset maximè absurdũ, & iniquum, eos admitti ad officia publica secularia, qui non possunt à iudicibus secularib. puniri, si deliquerint in officio. Siquidem clericus in minoribus etiā constitutus, qui ad officium seculare admissus in eo deliquerit, non poterit à iudiceseculari puniri, secundum glo. & Doctor. in dicto capitul. sacerdotibus. quam opinionem dixit Communem esse, licet apud Gallos minimè receptam Aufrerius in dicta Clemen. 1. de offi. ordi. regul. 1. fallent. 17. tradit latè, & optimè Gulielmus Benedictus in capitulo Raynutius, de testamentis, verbo. & vxorem, secunda decisione. numero 447. qua ratione regia lex in d. l. 17. etiamsi permittat clericos coniugatos nō deferentes tonsurā, nec vestes, admitti ad officia secularia: prohibet tamẽ ad ea clericos primæ tonsuræ non coniugatos eligi, & admitti: quod non satis diligenter seruatum hactenus fuisse, palàm constat. Hinc etiam deducitur ratio ad pragmaticam constitutionem Ioannis Regis 2. quæ extat inter huius regni pragmaticas l. 109. & lib. tertio ordin. titu. 1. l. 9. Est etenim statutum, clericum primæ tonsuræ iurisdictionem iudicis secularis declinantem, ipso iure priuatum esse omnibus, & quibuscunq; stipendijs, muneribus, & officijs publicis quæ ab ipso Rege obtinuit. Æquum siquidem est, ꝙ clericus officia vel munera secularia, publica, & regia non obtineat, si eius iurisdictionem est fori præscriptione declinaturus. Hæc verò pœna forsan non obtinebit, vbi super ipsa exceptione fori declinatoria nō fuerit pronunciatum, nec exceptio habuerit effectum, quasi ad hanc pœnam non sufficiat solus conatus, nisi fuerit secutus effectus. Quod ita visum est Bal. in l. si quis in suo. in prin. ad fi. C. de inoff. testam. & Fel. in tract. quando conatus. col. pen. Est & illud hoc in tractatu commemorandum, Carolum Cæsarem, Hispaniarum Regem anno Domini M. D. xxvj. publico decreto statuisse, clericos primæ tonsuræ, qui semel iurisdictionem secularem fori exceptione declinauerint, & fuerint ab eorum punitione liberati, [*]non posse arma ferre, nec armis vti, etiam illis quæ sunt alioqui regia lege laicis communiter permissa: ac ideò posse per iudices seculares hisce armis hos primæ tonsuræ clericos licitè expoliari. Extat hoc regis edictum datum Hispali: & rursus Granatæ inter huius Granatensis auditorij ordinationes folio 74. colum. 2. quod quidem poterit examinari ex illa quæstione, qua tractari solet, an clerici armaportantes possint puniri per iudicem secularem. Et sanè de interdicto armorum vsu generaliter extat rubrica Codicis Iustiniani: vt armorum vsus inscio principe sit interdictus libro 11. & in Authen. de armis. vbi hac de re tradidêre interpretes: & in l. armorum. ff. de verb. signific. atq; illîc. Alciat. & Catell. Cotta. in memoralibus. verb. armorum. & alij statim citandi. Lex autem principis secularis, quæ de interdicto armorum vsu generaliter lata fuerit in Reipublicæ vtilitatem, dubiò procul etiam clericos complectitur: cùm & his iure pontificio sint arma illa interdicta, quę solent frequentissimè varijs legibus laicis permitti. ca. clerici. de vita & honest. cleri. Vnde palàm fit, clericos nō posse arma portare, quæ lege laicorum sint interdicta. textus optimus in ca. 1. §. si clericus. de pace tenend. & eius violat. De eo tantùm articulo controuerti poterit, an super hac re & interdictis armis clerici possint per iudices seculares puniri. Nam Ioan. de Platea in §. item leg. Iulia. Instit. de pub. iud. col. 4. & Ioan. Lup. in c. per vestras. de donatio. inter virum & vxorem. [*]2. notab. §. 1. num. 13. existimat, pœnam lege seculari statutam, & dictam portāti arma vetita, non posse peti contra clericum apud iudicem secularem, sed petendam esse apud ecclesiasticum, etiamsi pecuniaria sit. Quod mihi admodum placet. Imò fortassis non tenebitur iudex ecclesiasticus pœnam illam aduersus clericum exequi, sed poterit iuris canonici pœnis, & pecuniaria mulcta eius arbitrio clericum punire. Apud Gallos ex priuilegio Romanorum Pontificum obtentum est, posse clericos per regios iudices puniri pœna pecuniaria propter armorum vsum lege regia vetitum, quemadmodum tradidêre Ioan. Faber in l. addictos. C. de episc. aud. Chassan. in consuetud. Burg. rub. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 79. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciæ. iure 17. Aufre. in clem. 1. de offi. ordin. regula 1. Fallen. 13. Guliel. Bene. in c. Rayn. de testa. verb. & vxorẽ nomine Adelasiam. 2. decisi. nu. 436. Vtcunq; tamen sit ipse censeo, clericum quencunque arma prohibita portantem posse per secularem iudicem, & ministrum laicæ iurisdictionis armis his expoliari, & priuari absq; vllo metu excommunicationis: quia hoc ad secularem iudicem, & Reipublicæ rectorem dubiò procul pertinet, nec compelli poterit iudex secularis à iudice ecclesiastico arma illa restituere. Siquidem laica lex arma prohibere potuit, eaq́; prohibitio clericos etiam complectitur, vt probauimus superiùs. Et licet non posset iudex secularis punire clericum arma prohibita portantem pœna etiam pecuniaria, ipsa tamen arma quibus armatus deprehensus clericus est, iustissimè poterit eidem auferre. Nec est lex diuina, vel humana, quæ contrarium probet, imò hæc consuetudo, aut tacita iuris permissio sanctissima est, atque in maximam vergit Reipublicæ vtilitatem. Alioqui clerici liberè vagarentur armati, cùm iudex ecclesiasticus non habeat ministros, qui noctu possint clericos armatos capere, armaq́ue ab eis tollere. Præsertim, quia frequentior est in toto ferè orbe Christiano illa consuetudo, quæ obtinet, arma non amitti, nisi quis fuerit deprehensus armatus, etiamsi constet illum arma portasse. Idem quando que iure pro bari poterit, si verba legis prohibentis arma exactè perpendantur, vt examinentur, vt docet eleganter Corneus consil. 20. lib. 3. cui adde Alexā. in l. possideri. §. Neratius. ff. de acqu. poss. Roma. & Alberi. in l. 1. §. hoc rescriptum. ff. ad Syllania. & Bal. in l. 3. §. 1. ff. de offic. præfect. vigil. THEMA CAP. XXXIIII. Inquiritur adhuc, an quando possit à laicis forum seculare declinari in criminibus puniendis. SVMMARIA. -  1 Laicus, qui simul cum clerico delictum cōmiserit, an possit seculare iudicium declinare? -  2 Intellectus leg. si communem. ff. quemadmodum seruitu. amitt. -  3 Pænitentes ex iudicis ecclesiastici sententia, nō sunt quo ad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti: vt necessario sint apud eundem accusandi. -  4 Expenditur intellectus c. aliud 11. q. 1. -  5 Intellectus ad tex. in c. vt commißi. §. nec non faciendi. de hæretic. in 6. CAPVT XXXIIII. SOLET interdum, etiam à laicis iurisdictio secularis declinari ad effugiendam criminis punitionẽ, & ea ex causa plures disputantur ac examinantur quæstiones, & inquiruntur casus, quibus laici immunes, liberiq́ue censentur à iudicibus secularibus, ex quibus apud authores frequentissimus est ille, quo traditur, an iudex ecclesiasticus excluso prorsus seculari possit cognoscere de crimine commisso, & perpetrato simul à laico, & clerico, non tantùm ad puniendum ipsum clericũ, sed & ad ipsius laici punitionẽ. Et sanè quidā opinantur, cognitionem & punitionem criminis simul à clerico, & laico commissi ad iudicem ecclesiasticum pertinere, non ad secularẽ [*]etiam quo ad laicum, vt tandem is sit ab ecclesiastico iudice, non à seculari puniendus. Huius opinionis authores sunt Anton. à Prato in l. 1. in fin. ff. quæ senten. sine appel. rescindant. Maria. Soc. in consi. 12. libr. 1. idem Soc. in cap. 2. columna quarta, de mut. petit. Felin. in capit. 1. colum. 4. de præscript. Ferrari. cautel. 10. Ferdi. Loazes in tracta. de matrimo. 10. dubitatione nu. 20. Soci. Iunior cons. 34. lib. 2. colu. 1. Barth. Soci. in l. cùm senatus. ff. de rebus dub. in fi. qui scribit, hanc opinionem in praxi seruatam fuisse. Idem testatur se Mediolani vidisse Chassanæ. in consuet. Burgund. rub. 1. §. 1. versi. Archidiaconus. num. 70. Eandem opinionem sequitur Robertus Maranta de ordine iudiciorum parte 4. distinct. 11. nu. 22. cùm tamen statim numer. 24. rationem huius opinionis veram esse censeat in indiuiduis, non autem in diuiduis. Quod & Soci. sensit in dict. consi. 12. col. 6. Sed & Felin. ac plerique alij hoc ipsum verum esse censent, quoties potest laicus condignè per iudicem ecclesiasticum puniri: cùm alioqui sit puniendus laicus à iudice seculari. Hanc verò sententiam, quam tot authores secuti sunt post Antoni. à Prato probare conantur multis, quæ societatis, & communionis causa fuêre inducta, quorum mentionem latissimam faciunt Iason in l. si emancipati. C. de collationib. & Petr. Rebuffus in auth. Habita. C. de filius pro patre. priuilegio 106. Potissimum huic opinioni suffragatur tex. in c. per tuas. de arbitris. vbi ratione societatis laicus potest arbiter esse de causa spirituali simul cum clerico. Cuius decisionis præter doct. ibi meminêre Feli. in dict. c. 1. colu. 4. & Hippol. in singula. 180. qui palàm sequitur opinionem Antonij de Prato Veteri. Est etenim ratio satis sufficiens ad responsionem pontificis ex eo, quòd laicus non prohibeatur esse arbiter in causa spirituali, quia incapax sit, sed iure cuiusdam honestatis: vt explicat Abb. in c. cum dilectus. de arbit. Hæc verò honestatis ratio cessare videtur, quoties simul laicus, & clericus arbitriũ susceperunt de re spirituali. Alio qui si laicus incapax esset, non posset in eum & clericum simul compromitti. l. Pædius. ff. de arbitr. tametsi laicus censeri soleat incapax ad iudicandum iudicis authoritate de re spirituali. capit. 2. & 3. de iudi. Imò nihil refert, quòd compromissum de re spirituali fiat in duos laicos simul, & vnum clericum. Nam & fieri potest, vt constat in dicto capit. per tuas. quo probatur, actum indiuiduum nomen accipere à digniori parte, etiam si ea minor sit numero, & quantitate: quoties plures considerantur, vt singuli: non vt collegium. quod Deci. censet in capit. ex literis. de constitut. existimans, secus esse, vbi plures considerari debent, vt collegium: nam eo casu in indiuiduis denominatio fit à maiori parte, licet ea non sit dignior. gloss. celebris, & illîc omnes in capit. 1. de loca. verb. sub excommunicatione. Abb. & omnes in dict. capit. ex literis. vbi Feli. & Deci. multa tradiderunt, ex quibus apparet, hanc opinionem esse communem. Quamuis Antoni. Burgensis in cap. cùm dilecti. num. 14. de empt. & vendit. authoritate text. in dict. capit. per tuas. & gloss. in capit. quod in dubijs. de consecra. eccles. vel alta. & in l. 1. in princ. ff. de verbo. obligatio. verb. stipulatio. probare conetur, collegium clericorum simul, & laicorum, dici ecclesiasticum, etiam si minor pars sit, & constet ex clericis. Quòd si par sit numerus laicorum, & clericorum, receptum est, vniuersitatem, & collegium à clericis nomen accipere, & ecclesiasticum censeri. Et tamen adhuc decisio text. in d. c. per tuas. non probat opinionem Antonij à Prato. cùm in hac quæstione, quam tractamus, res diuidua sit quo ad cognitionem causæ, & punitionem criminis: & ideò possit facilimè iudex ecclesiasticus punire clericum, & secularis laicum, absque vlla vtriusq; iurisdictionis læsione. Adducitur item & pro Antonio text. in l. si communem. ff. quemad. seruit. amit. vbi Iurisconsultus respondet, posse quem per socium retinere viam & eius vsum, quam per se non poterat. Sed id responsum refertur ad eam vtilitatem, quæ diuidi saltem cōmode nō potest, aut simpliciter indiuidua est. Nos verò hac in parte tractamus de re, & causa, quæ commodè diuisionem admittit. Idcircò ego opinor, falsam esse opinionem prædictam, nec video, qua ratione iustè potuerit à practicis quandoquè admitti, nisi id fecerint maximo studio fauendi laicis de crimine accusatis. Sic multis rationibus omnium latissimè hoc ipsum probat Aymon Sauillianus in cons. 232. li. 2. cui accedit tex elegans in l. si quis vxori. ff. de furt. in prin. vbi in delictis socius criminis minimè gaudet priuilegio socij. Nam si vxor, & Titius à marito res surripuerint simul, Titius tenebitur actione furti, licet vxor ab ea libera sit, & solùm teneatur actione rerum amotarum. Quem locum expendit contra priorem sententiam Ioan. à Neuizanis in sua Sylua nuptiali. libro sexto, numero 38. Hanc verò posteriorem opinionem receptam in praxi fuisse, & passim admitti, asseuerant Rebuffus in d. authen. habita. priuilegio. 106. Io. Rupellanus li. 3. forensium institutionum c. 11. Philippus Probus in pragmatica sanctione titul. de concubinarijs. §. ipsas. verbo arcere. in additionibus ad Cosmam. Rursus idem Rebuffus in proœmio regiarum constitutionum. glo. 5. numero 117. imò & Nicolaus Boerius consuetudinibus Bituricensibus titu. de iurisdictione. §. 9. scribit, priorem opinionem nusquam in praxi seruatam fuisse. Quod si contingat, causam esse indiuiduam, & communem, ita quidem, vt nulla possit congrua distinctio, nec diuisio fieri inter [*]socios, quorum alter fori priuilegium habet: tunc tota causa, etiam quo ad socios non habentes priuilegium, erit tractanda coram iudice illius, qui fori priuilegium habet: sicuti ex dict. l. si communem. adnotarunt Aretin. cons. 25. col. 2. Bartol. Soci. in consi. 82. lib. 3. vers. nona conclusio. Bald. in l. præcipimus. C. de appellatio. §. eadem obseruando. notatur in l. 1. C. si in communi, eademq́ue causa in integr. restit. postulet. A quibus varia hac de re traduntur exempla: Omnes etenim responsum Iurisconsulti in dicta l. si communem. intellexêre in indiuiduis: non in his, quæ diuidua sunt. Idem tenent Dec. in l. si emancipati. post alios, numero 5. C. de collationi. idem Dec. in authen. cassa, & irrita. numero 9. C. de sacrosanct. eccles. Angel. in d. l. si communem. Roman. in consi. 195. ad finem. Iason in consi. 238. colum. vltim. libr. 2. Vnde falsa profectò est, & omninò à iuris authoritate aliena opinio Hippo. qui in dict. singul. 180. existimat, fratres simul habitantes, & patrimonium commune habentes cum fratre, qui ratione clericatus, vel alia ex causa immunis est ab oneribus publicis ratione rerum indictis, itidem liberos esse, & immunes ab eisdem oneribus mixtis, censibus, vel indictionibus publicis. Nam cùm onera ista possint commodè distribui, pro parte illius patrimonij adhuc indiuisi, quæ competit fratribus, & socijs laicis, quiq́ue nullā habent immunitatis causam, nulla ratio patitur hos liberos, & immunes censeri. Atque ita huic opinioni suffragantur expressim Speculat. in titu. de cleri. coniugat. versicu. quid si clericus. & Dec. in dict. authenti. cassa & irrita. numero nono, & in dict. l. si emancipati. nu. 5. Est in hoc eodem tractatu de laica potestate, & iurisdictione insignis, & elegans quæstio, quam scio semel satis disputatam & controuersam fuisse: scilicet, An pœnitentes, qui â iudice ecclesiastico per sententiam propter aliquod crimẽ ecclesiasticum damnati sunt ad agendam pœnitentiam, & ea sub forma fuêre admissi ad ecclesiam, veniamq́ue criminis consequuti sunt, possint à iudicibus secularibus, cum sint alioqui laici, ob alia crimina puniri, & ad punitionem capi, atq; in secularem carcerem mitti? Extat sanè text. celebris in ca. aliud. 11. q. 1. quod repetitur in ca. aliud. de pœnit. dist. 1. ex epistolis Leonis Papę Primi. Nam Gratianus in dict. c. aliud. 11. q. 1. ad finem deducit ex ipsius diui Leonis testimonio, hos pœnitentes non tantum in criminalibus, sed & in ciuilibus apud iudicem ecclesiasticum conueniendos esse. Idem probant simpliciter Hostiẽ. in summa titul de for. comp. §. ex præmissis patet. Specu. tit. de compet. iudi. addit. §. 1. versi. decimus septimus. Anton. Butrius in cap. 2. de for. competen. col. 2. & illîc Barbat. nu. 61. Hi etenim authores opinionem istam secuti sunt absque vlla distinctione, censentes, hos pœnitentes publicè non posse per iudicem secularem puniri, nec condemnari, etiam ciuiliter, qui sunt ecclesiasticæ iurisdictionis: vt & aliæ personæ ecclesiasticæ. Sunt tamen & alij, quibus placet, hoc ita admittendum fore, modò intelligamus sententiam istam de solenniter pœnitentibus. Sic sanè voluêre glo. in dict. c. aliud. quam docto. inibi nec expressim reprobant, nec palàm probant, licet sensim eam admiserint. Idem Cald. in specie in consil. 7. titu. de iudi. repertorium inquisitorum. ver. pœnitentiam pecuniariam. Solennis autem pœnitentia est illa, cuius mentio fit in cap. 50. distin. quæ maximè differt à publica, & priuata: quemadmodum nos latiùs ostendimus libr. 2. varia. resolutionum cap. 10. nu. 3. ex quibus, etiam si opinio Gratiani, & aliorum vera foret, obtineret vtique tempore illo, quo solennis agitur pœnitentia: ea verò finita nulla prorsus ratio est, quæ prænotatam conclusionem probet in illo, qui solennem egerit pœnitentiam: cum nec is clericus sit, nec clericus esse possit, nec vllum habeat fori ecclesiastici priuilegium. Sed & Anto. Burgens. in c. 2. col. vlti. de empti. & vend. obiter attingens huius quæstionis intellectum, opinatur, Antonij Butrij sententiā procedere in eo, cui est iniuncta publica, & perpetua pœnitentia. per text. in d. c. aliud. Atque ita censet, esse intelligendos omnes authores, qui illius capitis authoritate prædictam tenuerunt opinionem. Rursus Barbat. in dict. cap. 2. num. 61. asseuerat, non probari Antonij conclusionem in d. c. aliud. cùm Leo Pontifex Maximus illîc potiùs consilium, quàm necessitatem, aut præceptum tradiderit: & tamẽ veram eam esse ostendere conatur, ex eo, quòd publicè pœnitentes sint personæ ecclesiasticæ. Quod nullibi probatur in iure, & ideò falsum esse constat. Sic & Innoc. in ca. significantibus. de offi. deleg. aliter quæstionem intellexit, dum scribit, pœnitentes esse sub protectione ecclesiæ, sic, vt sunt aliæ miserabiles personæ, vt tandem non possit ab eis declinari iudicium seculare, tametsi valeant & possint iudicẽ ecclesiasticum adire, quoties fuerint vi, potentia, vel iniuria oppressi: aut secularis neglexerit eis ministrare iustitiam. Qua de re nos tractauimus superiùs in capitu. 6. huius operis. Qua ratione planè deducitur, Innocentium velle, atque asserere, pænitentes nō esse necessariò conueniendos, aut accusandos apud iudices ecclesiasticos, imò posse id fieri apud seculares, neque eos habere ius declinandi forum seculare. Idcircò authoritatem Innocentij secuti, expressim tenent, pœnitentes indistinctè posse apud iudicem secularem conueniri, quoad criminalia, & ciuilia. Panormit. numer. 9. & illîc Aretin. colum. 2. in dict. capit. 2. de foro competen. Maria. Socin. in capitu. 1. eod. titul. versicu. decima declaratio. numero 13. ex iunioribus optimè, ac diligenter Iacobus Septimancensis regius in Pintiana curia consiliarius in catholicis institutionibus capitul. 46. numero 16. Huius opinionis ea mihi placet ratio, quòd secundum regulam iuris, laici subsint quò ad criminalia, & ciuilia, iudicibus secularibus, & nullibi iure canonico, vel ciuili ab hac regula publicè pœnitentes reperiantur exempti, & immunes. Huic rationi accedit maximum & penè perniciosum reipublicæ dispendium, quod dubiò procul ex contraria opinione publicæ disciplinæ, & scelerum punitioni contingeret. Etenim cùm à iudicibus ecclesiastcis ordinarijs, & episcopis laici possint admitti ad publicam pœnitentiam, facilimè posset multis laicis ministrari, & exhiberi delinquendi audacia nullam seueram nec grauem timentibus punitionem. Non oberit huic posteriori sententiæ text. in d. c. aliud. variè siquidem intelligitur, etiā ab authoribus prioris opinionis: atque ideò non erit adeò facilè iudicare, quænam sit frequentiori suffragio recepta sententia, cùm quidam eum locum de solenniter pœnitentibus, alij de publicam, & perpetuam agentibus pœnitentiam, alij de omnibus intellexerint: quin & quibusdam placuerit, illîc non probari conclusionem. Quò fit, vt saltem hoc sit maximum argumentum, non satis tutam esse opinionem istam, quæ ita incertam probationem habeat. Nihilo minùs ille text. intelligitur, vt potiùs consilium det, quàm præceptũ tradat: quasi consili[*]um sit ipsi pœnitenti commodum, iudicem ecclesiasticum adire, non secularem: quod Barb. not. in d. num. 61. cuius interpretatio minimè procedit, vel ex eo, quòd nullo pacto cōsilium conueniat, vbi necessitas iuris adest. Nam si pœnitens actor est, omninò debet reum vocare apud ipsius rei iudicem: nec est in eius arbitrio hunc vel illum iudicem eligere: quemadmodũ fatẽtur omnes in d. c. aliud. & probatur multis in locis vtriusq; iuris. Quod si ipse pœnitens reus, is certũ iudicem habet, quem declinare nō poterit, cũ sit satis apud proprium iudicem cōueniri: & ideò si actor pœnitentem conueniat apud illũ iudicẽ, qui eius est proprius, nō est in eius arbitrio iudiciũ illud declinare. Quamobrem nō conuenit prædicta interpretatio, si de consilio velimus tractare, vbi nulla electio alio qui iure datur ipsi pœnitẽti, cui necessitas incumbit, vel ad agendũ, vel responden dũ coram certo iudice. Igitur cùm detur consiliũ ad electionẽ, quæ pœnitẽti non incũbit, nec cōpetit: absurdũ videtur, responsum Leonis Papæ ita interpretari, vt consiliũ detur pœnitẽti. Nisi cōstitueremus, pœnitẽtem habere duos iudices, quorum alterum agendo vel defendendo posset liberè eligere. Quod non probatur iure nec probari potest. his adde quæ ipse notaui libr. 1. variar. resol. cap. 18. nu. 6. quo in loco de electione plurium iudicum tractaui. Secundò, Intelligitur Leonis Papæ responsum à quibusdam ita quidem, vt obtineat in illis religiosis, qui olim dicti fuêre pœnitentes, publico ipsius instituti nomine: quorum mentio fit in capit. de his. & capit. sequ. 33. q. 2. & in concilio Agathensi. ca. 11. & in concilio Toletano. 4. cano. 53. Hi etenim cùm religiosi sint, & verè religionem fuerint professi, mirum nō est, quòd sint exempti à iurisdictione seculari, & ecclesiasticæ tantùm subsint. Quod probat Iacob. Septimacensis in d. c. 46. nu. 18. Quemdmodũ & in simili de heremitis profitentibus pœnitentiā tradit Aret. in dict. c. 2. de foro cōpet. nu. 12. scribens, communiter receptum esse, hos iurisdictioni tantũ ecclesiasticæ, non seculari subijci. quod gl. notauit in c. qui verè. 16. q. 1. & in l. 2. ff. de in ius voc. Quamuis Abb. in d. c. 2. num. 10. Cardi. in cle. per literas. de pręb. & Aufre. in cle. 1. de offi. ord. reg. 2. fallent. 33. nu. 37. teneant cōtrarium, & id seruatum fuisse in praxi asseueret Aufrer. Eorum etenim opinio procedit in simplicibus heremitis, nō in his, qui sunt heremitæ pænitentium religionem professi, etiam si gl. prædict. & gl. in c. nulla. 93. distinct. priorem opinionem absque vlla distinctione probauerint. & Innocen. in cap. cùm ad monasterium de statu regul. Sic nuper nempè anno domini 1490. exordium habuit apud Lutetiam Parisiorum ordo pœnitentium fœminarum authore Ioanne Textore Minorita: vt scribit Robertus Arboricensis in tracta. de tuendo cœlibatu tomo 2. qui etiam commemorat, hoc institutum ætate beati Ludouici sedem tenuisse propè muros Parisienses in cænobio diui Antonij Campensis: & tamen labentibus annis illis successisse conuentum virginum, qui hodie extat sub Cisterciensum regula. Sed an hæ pœnitentes fœminæ pertineant ad iurisdictionem ecclesiasticam, constabit ex earum regula, & religionis professione. Ipse verò non possum mihi aliquo pacto persuadere, restringendum fore Diui Leonis responsum ad religiosos illos, qui re, & nomine pœnitentes ex peculiari religionis, & ordinis instituto dicebantur. Nec enim de his Leo Papa cogitauit, sed de pœnitentibus laicis quibus liberum erat res seculi tractare, loquitur euidenter, non de religiosis ordinẽ certum, seu institutum aliquod religionis profitentibus. Vndè secundus hic intellectus non satis conuenit præcitatæ Pontificis sanctissimi responsioni. Tertiò Panormit. in dict. c. 2. numer. 9. aliter existimat intelligendum esse text. in dict capit. aliud, asseuerans, pœnitentem posse conueniri apud iudicem secularem: licet ipse possit agere contra quencunque coram iudice ecclesiastico. Quæ quidem interpretatio ex eo displicet Barbatio ibidem, quod opinetur, non posse hæc duo simul constare, pœnitentem actorem posse agere apud iudicem ecclesiasticum, & eundem reum posse conueniri apud secularem. Atque idem mihi videtur, si constituamus, pœnitentem esse & censeri personam ecclesiasticam. Cùm si hoc iure, quia persona ecclesiastica est, potest agere apud ecclesiasticum: poterit fortiori ratione apud eundẽ conueniri, & declinare forum iudicis secularis. Quāuis Panor. hunc sensum habere possit, & verè habet, quòd pœnitens & miserabilis persona possit agere apud iudicem ecclesiasticum, licet teneatur conuentus respondere coram seculari. Etenim in pauperibus & miserabilibus personis possunt hæc duo procedere, & obtinere: vt colligitur ex Innocent. quem citat Panorm. in d. ca. significantibus: & nos obiter diximus superiùs in c. 7. & tamen non omninò conuenit Panor. intellectus, quia pœnitens nō est ꝑsona ecclesiastica, nec, vt miserabilis poterit regulariter corā ecclesi. iudice agere: quẽadmodũ paulò ante ꝓbauimus. Vndè falsa ẽ omninò nec ꝓbatur à doctorib. opinio gl. in d. c. aliud. in 2. intellectu, dũ illud respōsum intelligit, quoties pœnitens reus est. Nā oẽs ferè, quorum superiùs meminimus, paucis exceptis, dum diligenter examinant verum sensum c. aliud. planè illud intelligunt in pœnitente actore: non in reo, vt ex modo traditis, & statim explicandis constabit. Quartò: frequentiori doctorum suffragio responsio Leonis Papæ in actore intelligitur: vt tandem, Pœnitens, si causam habeat, quam forsan negligere non debeat, possit reum vocare ad ecclesiasticum iudicium: eaq́; vocatio sit necessaria, quoties reus ipse clericus est. At vbi reus sit laicus, consiliũ potiùs, quā necessitas inducatur: & id consentiente reo non aliâs: cùm nō habeat maius priuilegium pœnitens, quam clericus sacerdos, qui laicum reum debet necessariò cōuenire apud iudicem laicum. c. cùm sit generale. de for. compet. c. experientiæ. 11. q. 1. Nec quicquam vrget pœnitentiæ fauor, vt reus inuitus ad alienum trahatur forum, fiatque eidem, ac iudici seculari iniuria: cùm potiùs abstinêre debuisset pœnitens, dum pœnitentiam agit, ab actione proponenda, quā damnum & iniuria irroget alteri, eum inuitum trahendo ad eum, qui eius iudex non est. Atque ita hunc intellectum tenuêre gl. in d. cap. aliud & inibi Domi. Præposit. & Car. à Turre Cremata post alios, quorum sententiam mihi probare videtur tacitè Aret. in dict. c. 2. col. 2. & expressim Septimancẽsis in d. c. 46. nu. 19. qui citat & ad hoc ipsum alterum eiusdem diui Leonis locum ex epistola. 94. ad episcopos, & presbyteros intra Thraciam constitutos. in cuius epistolæ calce sic ait, Sanè si clericus laicũ pulset, priùs se audiri ab episcopis poscat: tũ si petitioni suæ laicũ viderit obuiare, ex permissu episcopi sui in seculi moderatores disceptatione confligat. Hæc sanè sunt, quæ à multis adnotari solent circa verā interpretationẽ epistolæ diui Leonis Papæ, cuius pars à Gratiano adducitur in d. c. aliud. Forsan eius capitis intellectus apertiùs constabit, si literam, vt extat apud Leonem Papam. hoc in loco subijciamus, ex epistola 90. ad Rusticum Narbonensem episcopum capit. 8. Egerat enim sanctissimus ille Pontifex de his, qui pœnitentiam agere differunt, segnitiem istam à dæmonis persuasione sensim hominum mentibus illapsam impensissimè reprobans: tandem, subdit. Aliud quidem est, debita iusta reposcere, aliud propria perfectionis amore contemnere. Sed illicitorum veniā postulantem, oportet multis, etiam à licitis abstinere, dicente Apostolo: omnia mihi licẽt, sed non omnia expediunt. Vndè si quis pœnitens habeat causam, quam negligere fortè non debeat, meliùs expetit ecclesiasticum quam forense iudicium. Hactenùs Leo Papa. Ex cuius contextu apparet manifestè, si Apostoli verba, quibus vtitur, considerentur, & deindè distinctio iusta reposcentis à contemnente proprio perfectionis amore, diui Leonis epistolam necessariò intelligendam fore in actore, non in reo. Hûc etenim pertinet totus responsionis contextus: Nec potest commodè aliud deduci ex ipso penitissimo pontificis sensu: cùm actori detur, nō reo, agendi libertas, electio, & arbitrium: de quibus illîc manifestissimè agitur. Sic & illud constat, in eodem capite arbitrio, & electioni pœnitentis committi actionem ipsam coram iudice seculari, vel ecclesiastico secundum communem: ita tamen, vt quamuis non peccet, nec crimẽ committat agendo apud iudicem secularem, melius tamen faciat, si coram iudice ecclesiastico negocium prosequatur. Hinc sequitur, non probari authoritate Leonis Papæ etiam si sequamur communẽ eius interpretationem, pœnitentem publicè, ac perpetuò ita esse subditũ ecclesiasticæ iurisdictioni, quòd nō possit apud secularẽ iudicem cōueniri. Nō enim loquitur Leo pontifex in reo, sed actore. Nec illîc datur libertas declinādi iudicium seculare in præiudiciũ eius, qui pro iure proprio exigendo pœnitentẽ vocauerit ad eum iudicem, à quo nulla lege, vel canone expressim immunis, & liber censetur. Atq; hęc quidem dicta sint iuxtā eum sensum, quẽ Arch. gl. Do. Præpo. & Cardinalis à Turre Cremata, & pleriq́; alij tradidêre ad Leonis pontificis maximi responsum. Ipse verò minimè prętermittam, & aliter Leonis epistolam accipere, ac interpretari, sic quidem, vt constituamus, pœnitentem ex eo velle pænitentiā differre, quòd agere decreuerit pro rebus proprijs apud iudicẽ exigendis forensi strepitu & actione. Nam quilibet potest iustissimè reposcere, quæ sibi iure debentur: tametsi perfectionis sit, hæc tẽporalia remittere, & contemnere. Potissimè tamẽ pœnitẽtibus cōuenit, hac vti perfectione, & id expedit, quoties differri per strepitũ iudicialẽ pœnitentiā cōtingit, quib. sanè perpẽsis, etiā si pœnitẽti liceat actiōe forẽsi vti pro causa, quā forsan negligere non debeat: meliùs tamẽ erit, ex cōsil. Leonis Papę, iudiciũ ecclesiasticũ pęnitẽtię, quā forẽse, idest rerũ exactionẽ, expetere. Etenim non arbitror, Pontificem sanctissimum in præcitata epistola constituisse discrimen inter iudicium seculare, & ecclesiasticum, sed inter iudicium pœnitentię, & forense. Cum huic distinctioni conueniant omnia, quę ab eodẽ Pontifice traduntur. Nec potest dubitari, forense iudiciũ rectè dici, iudiciũ fori exterioris, etiā si ecclesiasticum sit. ca. forus. de verbo. significatione. Est igitur diui Leonis responsio sic accipienda, vt ecclesiasticum iudicium exponamus, id est, iudicium pœnitentiæ: forense autem, id est iudicium exterius. pro rebus petendis. Deniq; meliùs erit & consultiùs, pœnitentibus exactionem forensem, etiam iustam differre, quàm eius causa pœnitentiam ad tempus remittere. Gratianus autem in dict. cap. aliud. versi. non ait, minimè tractat de pœnitentibus, sed ex multis authoritatibus per eum adductis colligit, in ciuilibus, & criminalibus apud iudicem ecclesiasticum clericum esse cōueniendum: non apud secularem: nec de pœnitentibus verbum aliquod illîc expressum, aut subintellectũ extat. Illud verò in hac quæstione disputari solet, an hæretici ecclesiæ reconciliati, qui habitum gestāt publicè pœnitẽtiũ, sint sub iurisdictione inquisitorum, vt & pro alijs criminibus, quæ ab hæresi distincta censentur, ab ipsis tantùm inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis, vel secularibus? Et planè si quæstio ista est examinanda, & diffinienda ex authoritate Leonis Papæ, satis constat, quid sit hac de re omninò respondendum. Forsan poterit alijs authoritatibus, & rationibus persuaderi, hos pœnitentes ab ipsis inquisitoribus puniendos fore, non ab alijs iudicibus: & si mihi hactenùs fuerint incognitæ: tamen pro arbitrio cuiusq́; iuxta reipublicæ vtilitatem, & commodum expendendæ sunt: Atque ideò erit postulāda decisio, regia authoritate stabilita, præmissa consultatione à summis curiæ regiæ consiliarijs, quibus hoc negocium, & alia commissa sunt, quæ ad fidei catholicæ cultum, & tutelam pertinent: quos minimè verebor admonere, Cogit enim reipublicæ zelus, nè liberam perniciosis hominibus, & semel in Christianam religionem perfidis, præstent delinquendi occasionem, audaciam, atq; immunitatẽ. Et nihilominùs illud constanter asseuerare nō dubitabo, nihil ad huius quæstionis decisionẽ pertinere. tex. in c. vt commissi §. nec nō faciendi. de hæret. in 6. cuius hic est literæ contextus. Nec non faciendi à quibuslibet assignari vobis libros, seu quaternos, & alia scripta, in quibus inquisitiones factæ, ac processus per quoscunque authoritate sedis apostolicæ, vel legatorum eius habiti contra hæreticos continentur: & illorum, qui vestris mandatis obedientes humiliter stant ꝓpter hæresim in carcere, vel muro reclusi, pœnam vnà cum prælatis, quorum iurisdictioni subsunt, mitigandi, vel mutandi, cum videritis expedire. Hactenùs Bonifacius 8. Illa siquidẽ verba, quorũ iurisdictioni subsunt, ad prælatos palàm referuntur, & referenda sunt: vt tandem constet, illos prælatos simul cum inquisitoribus habere ius mitigandi, vel mutandi pœnam, quorum ipsi accusati, & hæretici iurisdictioni subsunt non alios. Deinde quamuis ea verba forent referenda in ipsos inquisitores, planè intelligi debent quo ad punitionem hæresis, & quo ad ea, quæ pertinent ad hęresis crimen, nō quo ad alia: Quemadmodum omnes homines vnius prouinciæ sunt subditi inquisitoribus illius, & eorum iurisdictioni, quo ad hæresis punitionem, non quo ad alia crimina. Et prætereà illîc tractat summus Pontifex in specie, de mitiganda aut mutanda pœna semel hæreticis post reconciliationem imposita. Nam licet alioqui pœna à iudice per sententiam nominatim inflicta non possit per eum mutari, nisi in continenti. l. Paulus in 1. ff. de re iudica. quam latissimè explicat Fel. in c. qualiter. in 1. de accusat. pœna etenim arbitrio iudicis mitigari potest. l. & si seuerior. C. ex quibus caus. infamia irrog. l. quid ergo. §. pœna grauior. ff. de his, qui notan. infamia. modò id fiat ante sententiam. gl. communiter receptę in d. §. pœna. tamen in crimine hæresis hoc est speciale, vt etiam post sententiam possit iudex pœnam mitigare, & mutare, si id viderit expedire. tex. elegans in d. c. cōmissi. quẽ passim Doctores ibi ad hoc ipsum adnotarunt, & Gonsalus à Villadiego in tracta. de hæret. q. 17. Nec est ad hoc necessarium, quod hæc mitigandi pœnam facultas in ipsa sententia fuerit à iudicibus inquisitoribus excepta, aut reseruata: cæteri siquidem iudices possunt regulariter in sententia sibi ipsis reseruare diminutionem pœnæ, ipsiusvè declarationem: modò declaratio contraria nō sit pœnæ per sententiam diffinitæ: quemadmodum tradidêre Baldus in authen. interdicimus. in fine. C. de episcopis & cleri. & Fel. in d. c. qualiter in l. de accusat. nu. 31. THEMA CAP. XXXV. De rebus & negocijs ecclesiasticis, quę solent apud huius Castellani regni prętoria frequenter examinari. SVMMARIA. -  1 Causa possessoria rei spiritualis, an sit temporalis, & an poßit per iudicem secularem tractari? -  2 Decimarum causa quandoque potest apud iudicem laicum expediri. -  3 Regia, & suprema tribunalia ius habent in his Regnis tollendi vim, & violentiam, quæ à iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. -  4 Nunciorum Apostolicorum potestas à summis Regis cōsiliarijs examinari potest. -  5 Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. -  6 Obiter attingitur, an liceat quandoque non obedire literis Apostolicis, quæ falsis precibus in publicum dispendium impetrantur. CAPVT XXXV. PLERVNQVE sit, vt pro maxima reipublicæ vtilitate, & quiete, causæ quædā ecclesiasticæ ad Castellani regni suprema auditoria deferātur, multis sanè de causis, quæ solent in disputationẽ adduci, ne vlla ex parte distinctis iurisdictionibus, & tribunalibus læsio fiat. Primùm etenim cōtrouertitur de causa possessoria, quæ cōtingit circa beneficia, & sacerdotia obtinẽda. Nā quidā existimāt, causam possessoriā rei spiritualis, vel quasi spiritualis tẽporalẽ esse, ideòq; posse iudicẽ secularẽ de ea cognoscere ad eius vsq; diffinitionẽ, ꝙ ꝓbare multis conantur: præsertim ex gl. in c. literas. de iuram. calu. quæ asserit, causam possessionis cuiuscunq; rei spiritualis tẽporalem esse, & censeri. not. Vincenti. in c. vl. de iud. Bal. in c. 1. apud quem vel quos cōtrouersia debeat dici. gl. & Doc. in c. cũ dilectus. verb. iuram. de elect. Card. in cle. dispendiosam. de iud. 3. opposit. 10. [*]q. est & ad hoc tex. optimus in c. vl. de iudi. & c. petimus. 11. q. 1. & in c. causam q. in 2. qui filij sint legi. quibus authoritatibus constat, iudicẽ secularẽ, etiam inter clericos esse cōpetentem ad cognoscendũ de causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis, vt quidā opinantur, qui ex hoc conantur defendere vsum Galliæ forensem, qui diu iam obtinuit, & Martini Papæ literis extat comprobatus, quod iudices seculares cognoscant, etiam inter clericos de possessorio cuiuslibet causę spiritualis. Huius enim forẽsis vsus meminêre Guido Papæ. q. 1. & q. 71. ac rursus q. 85. Guli. Bene. in d. c. Rain. de test. verb. & vxor. in 2. decis. nu. 331. Nicol. Boeri. in decis. 69. nu. 23. Aufr. in cle. 1. de of. ord. reg. 2. fal. 24. Ioan. Dayma in proœmio prag. sanctionis. §. postremo. fol. 112 Tho. Gram. decis. 78. optimè Io. Gallus q. 155. qui scribit, iudicẽ secularẽ apud Gallos inhibere, & prohibere iudiciũ petitoriũ, donec fuerit lis finita super possessorio. Huius itẽ cōsuetudinis, & priuilegij meminit latè Carolus Degrassalius lib. 2. Regaliũ Franciæ iure. 5. & Io. de Selua in tract. de benefi. 1. par. q. 7. col. 4. sed an hic Galliæ forensis vsus iure ꝓcedat, ex sequentibus conclusionibus manifestum fiet. Prima conclusio. Quoties causa possessoria rei spiritualis mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularẽ expediri, sed est omninò per ecclesiasticũ examinanda. Hæc conclusio probatur ex eo, ꝙ possessoriũ istud iudiciũ minimè dici possit tẽporale, cùm habeat admistam cognitionẽ iuris spiritualis. c. tuam. de ord. cogni. c. causam q. in 2. qui filij sint legiti. atque ita Panor. in d. c. literas. de iuramen. calum. probat istam conclusionem: & illîc Anto. Barb. & alij, præsertim, & in specie ex Iunioribus Augustinus Beroius in rubri. de iudi. num. 51. Ex quo patet, non posse laicum iudicem secundum rigorem iuris cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiastici: cùm ad iustificandam possessionem in hoc casu sit necessaria quædam summaria probatio alicuius tituli apparentis, nec aliter possit possessio obtineri, etiam quo ad interdicta possessoria: iuxta gloss. celebrem in clementi. vni. de caus. posses. & proprieta. cuius mentionem nos fecimus in c. 23. huius operis. nume. 4. quamuis Augusti. Beroius in d. rubr. de iud. censeat, posse iudicem secularem cognoscere de causa possessoria recuperandæ, ac retinendæ in beneficiorum ecclesiasticorum controuersijs, etiam si non possit de possessorio adipiscendæ tractare. Nam vbi locus sit opinioni præcitatæ gl. itidem & locus erit huic primæ conclusioni. & in vniuersum latissimè hoc probat Ioan. Dayma. in dict. §. postremò. Quam ob rem opinor, iudicem secularem nec in interdicto adipiscendæ, nec retinendæ, nec recuperandæ posse cognoscere de causa possessoria beneficiorum ecclesiasticorum: maximè quia in hac specie non solet controuersia contingere, nisi inter clericos: & ideò cùm reus clericus sit, ad iudicẽ ecclesiasticum erit causa deferenda perpensis iuris vtriusque principijs, & conclusionibus admodum receptis: licet causa possessoria nihil haberet mixtũ proprietatis, nec esset in ea quid spirituale, imò tota esset omninò temporalis. Quod est potissimè aduertendum. Nam & causa possessoria in beneficijs ecclesiasticis ad forum ecclesiasticum pertinet, & beneficialis dicitur. cle. 1. de caus. pos. & proprie. Conducit ad idem text. in cle. vni. de seq. pos. & fruc. Secunda conclusio. Causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis per laicum iudicem examinari potest, & quādoq; debet, si nihil proprietatis mixtum habeat. Hoc constat authoritate gloss. in dict. cap. literas. quo in loco ita eam intellexit Panormit. item hoc ipsum tenere videntur Vincen. Ioan. Andræ. & Doct. in cap. vlt. de iudi. vbi est text. ad hanc conclusionem singularis. & in dict. cap. petimus. 11. quæ. 1. notat Guido Papæ in dict. q. 1. quibus accedit opinio Barto. quæ Communis est in l. Titia. ff. solut. matrimonio. cuius & nos meminimus in epitome ad 4. lib. decretalium 2. parte c. 8. §. 12. numer. 3. Vnde quoties tractabitur de causa possessionis decimarum, iuris patronatus, iuris præsentandi, iuris eligendi, quia in hisce casibus non est ad possessorium ius necessaria proprietatis examinatio, iudex secularis erit competens, & coram eo poterit causa expediri: quia temporalis censetur. Verùm, si diligenter examinauerimus rationes, & authoritates, quibus hæc secunda conclusio probari solet, planè manifestum fiet, non esse satis certam, nec tutam: imò prorsus destitutā omni legum, & canonum, quibus standum sit, auxilio censeri. Est etenim regula iuris Pontificij, quæ dictat, causas ecclesiasticas tractandas, & examinandas fore apud iudices ecclesiasticos, non apud seculares. cap. 2. de iud. Ecclesiasticas autem causas intelligo, non de rebus temporalibus ecclesiarum, sed de rebus spiritualibus, & de his, quæ quasi spirituales cẽsentur, & constat, causam possessoriam, etiam simplicem, & indistinctè dici ecclesiasticam, vt probari, ac deduci poterit ex textu in dicta clement. vnic. de causa possession. & proprietatis. & clement. vnic. de sequestratio. possession. & fructu. & ideò falsam esse censeo hanc secundam conclusionem ex authoritate Anton. in dicto cap. vlt. de iudic. & aliorum quos sequuti sunt Ioan. Dayma. & Augustinus Beroius in præcitatis locis. Non oberit gloss. in d. cap. literas. quia ea communiter reprobatur: vt asseuerat Aufrer. in decisione 470. & præterea priuatam, non publicam authoritatem habet. Textus autem in d. cap. vlt. de iudic. facilimè ab hac controuersia excluditur, cùm illîc tractetur de officio, & dignitate seculari, & electione ad eandem constituenda, non de dignitate ecclesiastica: vt inibi gloss. & Doctor. communiter admonent. Sic & in d. cap. causam quæ. qui filij sint legitim. causa possessoria, quæ temporalis censetur, & rectè, ad hæreditatem bonorum temporalium pertinet, non ad matrimonium, nec ad aliud, quod sit spirituale, sicuti probat eleganter Robertus de Freta. Rotæ auditor in consil. Ægidij à Bellamera 40. colum. 17. deinde in dicto cap. petimus. 11. q. 1. seculare iudicium potius in auxilium ecclesiastici requiritur, & postulatur, quam ad principalem causæ ecclesiasticæ cognitionem, & examen. Nec quicquam vrget Bart. opinio in d. l. Titia. nam & ea non est omninò certa: vt in d. §. duodecimo obiter attigimus, nec est admittẽda indistinctè, sed in ipsamet stricta specie, de qua ibidem agitur, & omninò simili. Ex quibus opinor vsum forensem Galliæ admodum refragari iuris pōtificij receptis conclusionibus: tametsi quandoq; Reipublicæ conueniat, illum etiam apud nos admitti. Idcircò sequentia non temerè adnotabimus. Primùm etenim illud existimo constitutissimum esse, quòd non possit iudex secularis quicunq; sit, quoties agitur res inter clericos, aut reus tantùm clericus est, de causa possessoria tractare, etiamsi fateremur, eam esse temporalem: cùm clericus sit apud ecclesiasticum iudicem conueniendus ex vtriusque iuris regulis, maximè probatur in cap. qualiter. de iudic. Auth. statuimus. C. de episcop. & cler. cap. placuit. c. Inolita. 11. q. 1. Imò nec valet consuetudo in cōtrarium: vt censet Rota in antiquis. 840. cuius meminit Martinus Azpilcueta in cap. cúm contingat. de rescript. primo remedio, pagina 154. quo in loco hanc primam conclusionem, quam nos proponimus, palàm asserit: & tamen decisio Rotæ non satis in hac specie loquitur, sed in alia, quam nos superius examinauimus ca. 31. num. 5. Secundò erit illud obseruandum, quòd clerici poterunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli [*]ad eas soluẽdas: cùm tantũ agitur, an decimæ sint solutæ, vel an teneatur ille soluere, vel alius: non autem de iure decimarum, nec de exemptione, aut priuilegio ab earum solutione liberanti. Ecclesia siquidem duos ad hoc iudices habere poterit: nempè secularem, & ecclesiasticum: vt probare vult Frederic. in consi. 245. tametsi referat, quosdā voluisse, quòd vbi tractatur tantùm de quæstione facti super decimis non de quæstione iuris, causa contra laicum solùm pertineat ad iudicem secularem. Quod ipse non admitterem, quia video, posse laicos ad solutionem decimarum censuris, & alijs modis per ecclesiasticum iudicem compelli: vt constat ex tota rubrica, & titulo de decimis, etiamsi quæstio facti tantùm sit examinanda. c. peruenit. cap. nuncios. ca. cùm homines. cap. de terris. de decim. clement. 2. de iudi. atq; ita regia lex hoc ipsum probat l. 34. & 6. titu. 1. libr. 3. ordina. & est, ni fallor, commmunis opinio. Tertiò, Quoties decimæ à Romano Pontifice beneficiario, feudarióue iure translatæ fuerint in principem laicum: poterit iudex secularis, vtcunque causa tractetur, de decimis cognoscere: imò ad eum pertinet huius causæ cognitio priuatiuè. Quod in Regno Franciæ seruari tradunt Carol. Molinæ. in consuetud. Parisien. titu. 1. rubr. & §. 46. q. 4. Ioannes Rupellanus lib. 1. forensi. Institu. cap. 25. Sic semel ex literis regijs vidi decimarum causam tractari inter ecclesiasticos apud hoc Granatense Prætorium, ex eo, quod Reges Catholici Fernandus & Elysabeth decimas huius Regni Granatensis obtinuerint à pontifice Maximo, cum onere dotandi ecclesias. Quartò erit & ad hæc obseruandum, causam decimarum quandoque in his regnis tractari apud regios Auditores: nempè cùm laici contendunt, decimas ab eis exigi, quæ legitima temporis præscriptione minimè debentur, & sunt remissæ, denique conqueruntur, contra morem & consuetudinem decimas ab eis exigi: nam & si condemnentur à iudice ecclesiastico, nihilominus ex querela causa retinetur apud regia prætoria. Siquidem & literæ regiæ passim dantur à supremo senatu ad id, vt laici non cogantur decimas illas soluere, quæ solui legitima temporis præscriptione nō consueuerunt: quemadmodum ipse adnotaui libro 1. variarum resolutionum. c. 17. nume. 8. versi. nono. & idem fieri apud Gallos testatur Carolus Degrassalius libr. 2. Regali. Franciæ iure. 7. colum. 5. Quintò, non video congruam rationem: qua defendi iure valeat, laicum decimarum conductorem posse conueniri absque vlla fori præscriptione apud iudicem ecclesiasticum. In hac etenim specie nō agitur de iure decimarum, nec de decimis soluendis ab his, qui tenentur eas soluere, sed de soluendo pretio, quo conductę fuêre decimæ alicuius parochiæ, & iam à colonis, & à quibuscunque prædiorum dominis solutæ. Et ideò rectè poterunt hi conductores apud iudicem secularem conueniri, imò iure ordinario debet ab eo causa tractari, poteritq́ue iudicium ecclesiasticum declinari: Quamuis iure regio expeditum sit, conductores istos posse apud ecclesiasticum iudicem conueniri, quoties in conductionis contractibus se conductores submiserint iurisdictioni ecclesiasticæ censuris, & alijs canonicis legibus, aut iuramentum præstiterint. vt est textus in lege 6. titulo 1. libro 3. ordina. idem sensit l. 3. eiusdem tituli. Sextò non negamus, posse iustissimè iudices regios, qui prætorijs assident, & inibi iura partium regio & supremo nomine tutantur, extraordinariè tractare causam possessoriam, in qua de possessione beneficij disputetur, ad effectũ, vt quieta Respublica sit, nec fiat alicui iniuria, & violẽtia, aut in debitè possessionẽ, quam obtinet, expolietur. Hoc enim etiam in Neapolitano Regno sæpè fieri testatur Matthæ. de Afflict. decisio. 24. scribens, in hoc iudicio potiùs agi de defensione extraiudiciali, quàm de iudiciali ordinaria cognitione. Quia tantùm id agitur, quòd quis restituatur ad possessiōem, qua iniquè, & per violentiam fuerat expoliatus à iudice ecclesiastico. Cæterùm in hac regia, & Castellana Republica illud obseruatissimum est, & diu obtinuit à tempore, quod memoriam hominum excedit, posse ab his, qui à iudicibus ecclesiasticis, vi, & cẽsuris opprimuntur, regios auditores, & consiliarios, qui apud regia suprema prætoria iura litigantibus reddunt, omninò adiri, vt vim au[*]ferant, & compellant iudices ecclesiasticos ab ea inferenda cessare. Extat inter huius regni leges lex regia. 5. titulo 1. libro 2. ordinat. Expeditiorque constat instructio, quam regium decretum exhibuit anno Domini M. D. xlviij. qua & modo vtimur, & olim item vsi fuêre regij consiliarij. Nam vbi lis agitur apud iudicem ecclesiasticum, etiam inter ecclesiasticos, qui per sententiam condemnatus appellauit, iudexq́ue non vult deferre appellationi, & ideò pro executione multis afficitur censuris, & grauaminibus, conqueritur simplici querela coram regijs auditoribus ex eo, quòd non deferatur appellatio, quam ad sedem apostolicam proposuit, tunc sanè statim ex sola simplici querela dantur literæ regiæ, quibus præcipitur tabellioni sub certa pœna, quòd intra breue tempus mittat ad curiam acta causæ, & processum, & rogatur iudex ecclesiasticus, vt absoluat excommunicatum ad aliquot dies, qui sufficiant missioni, & examinationi processus: quòd si contumax iudex sit, dantur secundæ literæ, ac tandem tertiæ, & id agere cogitur pœnis quibusdam, quarum inferius mentionem agemus. Viso autem processu, & visis actis causæ, tantùm illud agitur, an iustè ille iudex deferre noluerit appellationi. Et deniq; si cōpertum sit, appellationem esse friuolam, causa ad eundem remittitur: sin autem iusta visa fuerit appellatio, tollitur illa vis, & iniuria, quæ aduersus sacros canones, & authoritatem sedis Apostolicæ fit appellanti ad eandem, & præcipitur illi iudici, quòd appellationi deferat, & absoluat excōmunicatum, omniaq́; acta post appellationem retractet, ac reducat in eũ statum, in quo erant tempore appellationis, & sententiæ. At si laicus per iudicem ecclesiasticũ grauetur, nec ipse iudex fit illius causæ competens, quia reus laicus est, & causa profana, tunc etiam si grauatus appellet, dantur literæ regiæ ad hoc, vt iudex ecclesiasticus non cognoscat de ea causa, & remittat eam ad iudicem secularem, vel mittat processum ad curiam, quo viso, si causa pertinet ad seculares iudices, non agitur de deferenda appellatione, sed inhibetur ecclesiasticus iudex cognitione illius litis, & remittitur causa ad secularem iudicem: quẽadmodum latius apparet ex regia instructione, quæ typis extat tradita inter Granatensis curiæ ordinationes, fol. 160. Nec regij consiliarij cognoscũt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendæ, ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur, sed tantũ ad hoc, vt tollatur vis illa, quæ à iudice ecclesiastico iniustissimè fit appellanti, dum eum censuris iudex opprimit pro executione sententiæ, quæ nondũ transierit in rem iudicatam, pẽdente appellatione ad summum Pontificem proposita: cui tenebatur iudex omninò deferre, iuxta canonicarum sanctionum decreta. Hic autem forensis vsus, & praxis, qua regij consiliarij vtuntur, multis rationibus iustificari potest, & Primò propter maximam eius vtilitatẽ, quæ Reipublicæ accedit, cùm alioqui, nisi remedium hoc, & auxilium aduersus iudices ecclesiasticos adhiberetur, grauissimè opprimerentur innocentes à iudicib. ecclesiasticis, qui procul à Romana curia passim iurisdictione, & potestate ecclesiastica abuterentur. Secundò, probatur authoritate text. in cap. filijs vel nepotib. 16. q. 7. vbi constat, episcopis, & Archiepiscopis negligentib. punitionem eorum rectorũ, qui bonis ecclesiasticis abutuntur, posse regem adiri, vt illi malo medeatur, & licet Panor. in c. qualiter & quan. de iud. aliter illius capitis verba interpretari velit, & dicat, illũ text. corrigi per iura noua, profectò nulla extat iuris noui correctio ad hunc effectum, vt princeps secularis oppressos violentia iudicum ecclesiasticorum inferiorũ liberet interim, donec à summo Pontifice pręstetur iure debitum auxilium. Tertiò ad idem conducit plurimùm tex. in c. principes. 23. q. 5. quo in loco testimonium Isidori à Gratiano adducitur in hoc, vt sciamus, principes seculi intra ecclesiam eam potestatem habere, vt supperborum ceruices comprimant, & quod fieri non potest per iudices ecclesiasticos ab ipsis iuxta disciplinam Reipublicæ vtilem executioni mandetur. Ergo vbi præsto non est, qui liberet oppressos à iudicibus ecclesiasticis, potestate quidem ecclesiæ, ipse princeps secularis poterit auxilium miseris ministrare. Quartò his accedit Hieronymus in commentarijs ad capitu. 22. Hieremiæ, cap. Regum. 23. q. 5. Regum inquit, officium est, proprium facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium vi oppressos. Idem constat authoritate Ioannis Papæ 8. quæ ab ipso Gratiano traditur in capitu. administratores. 23. quæstio. 5. Quintò iustitia huius praxis ex eo deduci videtur, quòd cùm omnes ferè Christiani orbis principes seculares hac vtantur, & tot annis fuerint vsi potestate, consilio prudentissimorum virorum, qui iustitiæ zelo & Christiana pietate id ipsis persuaserint, credendum omninò est, hoc in maximam fieri Reipublicæ vtilitatem commodum, & ad rectum vtriusque spiritualis, & temporalis iurisdictionis vsum, & cōpendium. Quod si quis contendat, à principibus secularibus hanc tollere potestatem, statim, nō quidem serò com periet experimento manifestissimo, quantum calamitatis Reipublicæ inuexerit. Hic verò forensis vsus, non tantùm in his Castellanis regnis, Hispaniarum ditionib. & principatibus, sed & apud Gallos, aliosq́ue Christianæ Reipublicæ seculares principes est equidem receptissimus, vt commemorant omniũ, quos ego legerim, diligentissimè Martinus Azpilcueta in c. cùm contingat. de rescrip. remedio primo, pagina 146. Carolus Degrassalius libro 2. Regalium Franciæ iure 7. Stephanus Aufrerius in Clemen. 1. de offi. ordin. regu. 2. fallent. 30. Aduersus verò clericos, & ecclesiasticos iudices illa est frequentissima pœnæ cōminatio, quæ sit ad amissionem rerum temporalium, quas obtinent in his regnis, & deinde quòd censebuntur extran ei ab eisdem. Cuius comminationis mentio fit in l. 5. ti. 1. lib. 3. ordinat. eiusq́ue meminêre Guliel. Bene. in c. Raynutius. de testa. verb. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisio. num. 460. & Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciæ iure 7. colu. pen. Sed & ex multis alijs causis in his Hispaniarũ regnis itur ad supremos Regis consiliarios, & ad eiusdem Regis auditoria pro ecclesiasticorum negociorum expeditione, quę maximam affert Reipublicæ vtilitatem, si quæ diu obtinuerunt, & quæ nuper ab inuictissimo Carolo, eiusq́ue Catholicis, simul, & prudentissimis consiliarijs his de rebus decreta fuêre, ad vnguem seruata fuerint. Habẽt etenim regia prætoria formam, & modum à Rege pręscriptum, quo vti debent in hisce negotijs examinandis & expediendis. Nos verò hac de re vlterius agere p̃termittimus, quod compertum sit, hoc onus, & munus alios suscepisse, qui præ sua egregia eruditione, praxi, & multa electione præstantius potuerunt ꝓ rei dignitate tractatum istum absoluere: & tamen obiter lectorẽ admonebimus, duo vel tria in hac materia interim adnotari posse. Primùm, quod paulò ante itidem dicebamus, maximum extat huius praxis fundamentum ad eius iustitiam com probandam ex eo, quòd idẽ fiat apud Gallos, & plerasq́; Christiani nomi[*]nis gentes. Nam sicuti apud Hispanos potestas legatorum, seu nunciorum apostolicæ sedis examinatur, vt admoneri possint à summo Regis prætorio, quibus vti conueniat dispensationibus & commissionib. ne quid fiat in Reipublicæ dispendium, cũ plerunq; nuncij apostolici exteri sint, nec satis nouerint, quæ sunt omnino præcauẽda, nec falsis precibus, & suggestionibus decipiantur. Ita & idem fieri solet apud Gallos, teste Carol. Molin. in reg. cancel. de in firmis resignantib. nu. 139. ita enim inquit de regno Franciæ. In quo nec legatus quidem Papæ, siue lateralis, siue missus, quidquam authoritate papali exequi potest in regno, nisi prius permissionem expressam à Rege obtinuerit, homologatam à supremo tribunali Regio, in quo Legatus vult aliquid exequi: nec in terris regni, quæ nuper adhuc erant in possessione Regis Franciæ, sine consensu Comitis Flandriæ, vt vidi per programma Caroli 5. Imperatoris, qui ibi idem ius cōseruat: cuius programmatis exemplar habeo, sub data. 13. die Maij. anno M. D. xxxj. Hactenus Molin. ex quo apparet, non tantũ in Hispania, sed in Flandria & apud Gallos hoc ipsum frequentissimè fieri. Sic etiam in his regnis multis in casibus, & negocijs, literæ apostolicæ ante executionẽ earũ ad regia mittuntur auditoria, & tribunalia: idq́ue fit ex regio decreto, vt illîc examinentur, ne quid fiat. & obtineatur falsis precibus, & importunis suggestionib. à summo Pontifice aduersus regni, Regumq́; Hispaniarum priuilegia, & apostolicas concessiones: Denique ne literæ summi ecclesiæ præsulis contra publicam spiritualis, ecclesiasticæ, & temporalis huius prouinciæ vtilitatẽ præter ipsius concedẽtis voluntatẽ, & consensum executioni mandẽtur. Etenim & alij Christiani orbis principes eodẽ iure vtuntur & hactenus vsi fuêre, quẽadmodũ manifestum fit ex testimonio Ioan. Driedonij, viri & moribus, & sacræ Theologiæ professione insignis. Is (inquam) in libr. 1. de libertate Christiana, pag. 183. distinguens, aliudesse, potestatem secularem absolutè mandare aut constituere, ne quisꝗ̈ pareat literis apostol. iustitiam, aut gratiām concernentib. aliud verò esse, potestatem secularem mandare, aut constituere, vt sine suo beneplacito & examine nemo pareat huiusmodi literis, nec executioni mandet easdem. Primum quidem improbat: secundũ verò admittit his sanè verbis. Secundũ aũt videtur posse fieri absq; contemptu potestatis ecclesiasticæ & absq; iniuria, & tędio, aut grauamine, seu pro iudicio ecclesiasticæ libertatis, & sanctæ sedis apostolicæ, vel literarum eiusdẽ. Potest etenim cōtingere, ꝙ princeps quispiam aut ex priuilegio, seu cōmissione Papę hoc faciat, sicuti Caro. Imper. habuit ex priuilegio Synodi, ne sine suo cōsensu consecraretur, vel institueretur episcopus, aut ex causa rationabili secundũ congruam loci, & tẽporis ad sic statuẽdum atq; mandandũ moueatur, propter abusus tollendos, ne p̃ficiantur extranei, aut non idonei, qui vel per nimiam importunitatẽ, falsasq́; suggestiones literas apostolicas impetrârunt, vel impetratis abuti volunt ad oppressiones pauperũ, qui alio qui sub prætextu literarũ apostolicarũ longis litib. grauibusq́; sumptib. vexari possent, non ꝙ potestas secularis velit sibi aut iudicium ecclesiasticarum rerũ vsurpare, aut viros idoneos authoritate apostolica institutos impedire, aut super illorum idoneitate iudicium sumere, sed ꝙ velit ad ædificationẽ Reipublicæ statum ecclesiasticum promouere. Hæc Driedonius. Secundo adnotandum est, ius hoc, quod Castellanus hic principatus, & regia obtinet Respublica, ne dentur ecclesiastica beneficia exteris, nō [*]tantùm procedere à concessione Romanorũ Pontificũ, præscriptione, & vsu immemoriali, vt constat l. 18. & seq. lib. 1. ordi. tit. 3. & multis alijs pragmaticis à Carolo 5. Hispaniarum Rege primo editis, sed & à maxima & euidenti regiminis spiritualis, & ecclesiastici vtilitate, ita quidem, vt ex contrario vsu, & praxi plures cōtingant ecclesiarũ ministerio calamitates, quarum si certam habuerit summus Christi vicarius cognitionem, dubiò procul præ illius supremæ dignitatis, quā summus totius ecclesiæ pastor, & rector obtinet, integritate, iustitia, & diuini cultus zelo, tantis, & tot malis medelam adhibebit: cuius equidem rei iudicium nec nostrum est, nec pręsentis tractatus iam coronidẽ exigentis examini pro eius dignitate committi debet. Sed & iuri, quo vtimur, suffragatur textus in cap. bonæ. in 2. colum. vltim. de postula. prælator. item text. in ca. vltim. de cleric. peregrin. text. in cap. Aphros. 98. distinct. ca. nullus inuitus. 61. distinct. c. neminem. 70. distinct. ex iure ciuili text. in l. in ecclesijs. C. de episcop. & cleric. l. vna. C. non lice. habitat. Metroco. lib. 11. l. 2. C. de anno. ciuil. eod. libr. cum multis alijs, quæ traduntur per Guliel. Benedict. in cap. Rainutius. versi. & vxorem. decision. 2. num. 1044. de testa. gloss. Cosmæ in proœmio prag. sanctionis. §. nam ecclesiarum. verb. exterorum. Ioannem Daim. in proœmio eiusdem prag. sanctio. incip. Franciscus. verb. vendicabant. fol. 60. Seluam de beneficio. 3. part. q. 26. Petrũ Rebuffum in tractatu. de benefi. titu. de rescriptis mixtis. pagina 576. Ludouic. Gome. in reg. Cancellariæ de idoneitate q. 1. Rursus Seluam de benef. 2. parte q. vltim. Caro. Degrassa. lib. 2. Regalium Franciæ iure octauo. Quibus accedere poterit glo. celebris in c. si proponente. de rescript. cuius præter alios meminêre Corset. in singu. verbo, subreptio. & Felin. in c. sicut tuis. de symoni. item & optima gloss. in c. si pater. de testa. in 6. verb. pauperes. cuius nos meminimus in capitu. cùm tibi. de testam. num. 14. glos. etiam in cap. hortamur. 71. distinct. cuius rationem expendit Rochus in tractat. de iure patro. verbo, honorificum q. 18. & Lambert. de iure patro. 2. lib. parte 1. q. 7. arti. 24. Ex quibus omnibus poterit lector multa longius deducere, ad iustificationẽ, & defensionem huius iuris & priuilegij, quo aduersus exteros in ecclesiasticis beneficijs passim vtimur. Vnde sanctissimum esset, & Reipublicæ consultissimum, quòd summus ecclesiæ Pontifex, aut OEcumenica Synodus sanciret, vt omnia cuiuscunq; Diœcesis beneficia saltẽ curam animarũ habentia, patrimonialia efficerentur, ad quæ nō reciperentur, nisi ciues, vel qui inde sunt oriundi. Quod in cōcilio Tridentino summo omniũ consensu consultatũ fuisse, testis est Domin. Soto lib. 3. de iusti. & iur. q. 6. arti. 2. pag. 258. Ne verò quis existimet, quidquam apud regia Hispaniarum prætoria in hisce rebus, & negotijs ecclesiasticis fieri, quod vel minimum deroget [*]summi pontificis potestati: Absit enim hoc à Catholicis Hispaniarum principibus, qui sacrosanctæ Romanæ ecclesiæ, eiusq́ue summi, & totius Christiani orbis Pontificis decreta, & mandata maximo conatu exequuntur, & venerantur, Is, obsecro, candido animo expẽdat, literarum Apostolicarum executionem quandoq; differri ac suspẽdi regij prætorij decreto, & authoritate, vt maximus Christi vicarius interim certior fiat, quot, & quantis afficiatur incommodis, & grauaminibus Respublica ista propter multa, quę ab ipso falsis precib. & suggestionib. impetrantur, quæ minimè sanctissimus Pontifex foret concessurus, si per syncerā, iustamq́; narrationẽ certò sciret, quid spirituali, ecclesiastico, & tẽporali huius regni, & principatus recto regimini sit conducibilius. Quod non aliter percipi valet, quam per delationem omnibus numeris absolutam, quæ à viris prudentissimis, atq; in huius Reipublicæ administratione diu exercitatissimis ipsimet Pōtifici fiat. Interim igitur dũ Pōtifex summus instructior hisce de reb. publicę vtilitati cōsulere decernit, aliquot literarum apostolicarũ executio differtur, eo quidem consilio, ꝙ pontificia & Cæsarum responsa passim exhibent, pręsertim in c. si quando. de rescript. & in l. si vindicari. C. de pœn. c. cùm apud Thessalonicam. 11. q. 3. quorum nos longius meminimus in reg. peccatũ. in prin. de regul. iur. in 6. nume. 5. & in lib. 2. var. resolutionum. ca. 8. num. 1. quibus accedit textus in cap. sunt quidam. 25. quæst. 1. & ca. 1. 40. distinct. c. manet. 24. quæst. 1. & cap. si quis non recto. 24. quæst. 3. ex Hieronymo, vt opinatur Gratianus, cùm potius sit ex Origine homilia. 14. ad caput. 24. Leuitici, item gloss. in Authen. de manda. prin. §. deinde competens. verb. nũcians. cuius meminêre Bald. & Felin. in d. ca. si quando. est illi similis glos. in auth. vt determinatus sit numerus clericorum. §. vltim. collat. 1. verb. contradicere. extat & elegans decisio Inno. in cap. inquisitioni. colum. vlt. de senten. excom. quem sequuntur illîc Ioan. Andr. Anto. & Abb. super consilio Basiliensi nume. 14. idem in quæstion. prima numer. 22. versi. Tertius casus. incipit quæstio. Episcopus quidam. Felin. in d. capit. si quando. numer. 4. Dec. in consil. 151. numer. 5. Card. in consi. 150. colum. vltim. & consi. 147. His etiam congruit ratio text. in cap. cùm teneatur. de præben. & glo. in can. 2. 62. distinct. cum multis. quæ à Felino traduntur in cap. nihil. de præscriptionibus. Sed & pręter alia sunt adnotanda verba cuiusdam Cardinalis, quę Felin. refert in d. c. si quando. colum. 2 versicu. per istum textũ. Dominus noster. & quæ scribit S. Thomas. 2. 2. quæst. 69. art. 4. versic. respondeo. & Caieta. admonet. 2. 2. quæst. 39. artic. 1. versic. in responsione ad secundum. Et idem Caietanus in tract. de authorita. Papæ, & consilij cap. 27. vers. ad secundam rationẽ. quæ prius scripsêre. Card. à Turre Cremata lib. 2. de ecclesia. cap. 106. Card. Alexand. in summa. 15. distinct. num. 41. & Card. Iacobacius in tract. de concilijs lib. 8. artic. 3. versicu. quintum remedium. Quæ tamen omnia sunt cautissimè legenda, ne quid temerè fiat aduersus iuris diuini Pontificiam institutionem. Nec enim nobis oportunum est rem istam latius in disputationem, & examen adducere, quippè quibus maxima subsit spes, summum Christi vicarium, ecclesiæ Catholicæ caput, & rectorem his de rebus certiorem factũ ea adhibiturum remedia, quę sint saluti vtriusque Reipublicæ spiritualis, & temporalis præsentissima. Deum verò optimum maximum Iesum precamur supplices, eos Reipublicę spirituali, ecclesiasticæ, & temporali dignetur pręficere principes, quibus sceptra tenentibus cōtentiones omnes procul eliminentur. Quod planè fiet diuino auxilio, si quisq; princeps spiritualis, & temporalis publicam vtilitatem prę oculis semper habuerit. THEMA CAP. XXXVI De iure patronatus laicorum ad differentiā iuris patronatus ecclesiastici, & vtriusque derogationem. SVMMARIA. -  1 Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare poßit, non censetur derogatum, nisi expressa eius mentio fiat. -  2 Ius patronatus laicorum, quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. -  3 Derogationes iuris patronatus laicorum in his Hispaniarum Regnis minimè admittuntur. -  4 Quid vbi beneficium iuris patronatus laicorum vel patrimoniale, & his simile in curia vacauerit? -  5 Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit à laicis, & eorum patrimonio originem? & de iur. patronatus clerici & laici. -  6 Quid de iure patronatus adquisito per præscriptionem, aut priuilegium: & de patrono poßidente. -  7 Derogatio iuris patronatus laicorum, an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum? -  8 De iure patronatus competenti alicui fraternitati laicorum. -  9 Agitur de permutatione beneficiorum, quorum præsentatio pertinet ad patronos laicos, & de simplici resignatione. -  10 Pensio an poßit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum abs eorum consensu? -  11 De vnione beneficiorum iuris patronatus laicorum. -  12 De dispensatione ad retinendum beneficium vacaturũ. CAPVT XXXVI. CÆTERVM præter multa, quæ in ecclesiasticis cōtrouersijs, & quæstionibus solent apud suprema huius regni tribunalia tractari, illud frequenter in litem incidit, & disputatur, qua nam ratione ius patronatus laicorum distinguatur à iure patronatus ecclesiastico, cùm vtrunq; iure pontificio ad pręsentationem, & ordinationem ac regimen ecclesiarum pertineat. Extat enim edictum Caroli Cæsaris, Primi Hispaniarum Regis, quo quidem prælatis iniungitur, & Regijs magistratibus præcipitur, vt diligentissimè curẽt, ne authoritate literarum Apostolicarum derogatio fiat iuri patronatus laicorum. Atq; ideò ex ea pragmatica sanctione regij consiliarij apostolicas literas, quibus iuri patronatus laicorum derogatur, examinare conantur, & denique earum executionem suspendunt interim, donec per supplicationis auxilium summus ipse Pontifex certior fiat, quantum detrimenti hinc Reipublicæ immineat, quam graue scandalum suboriatur ex hisce frequentissimis derogationibus, vt tandem huic læsioni publicæ occurrat, ne alio qui laici à pijs operibus, ecclesiarum dotatione, constructioneq́; magno religionis incommodo abstineant. Illud verò imprimis iure respondendum erit, posse summũ Pontificem derogare, non tantùm iuri patronatus ecclesiastico, sed & iuri patronatus laicorum. gloss. communiter recepta in Clementin. 2. verbo. Apostolicis. de prębend. Archid. in c. Piæ mentis. 16. q. 7. Inno. & omnes in ca. cùm dilectus. de iur. patro. Abb. in c. 3. notab. 2. idem in c. illud. ad fin. eod. titu. & in disputatione incip. Augerio. col. 5. Ioan. Andræ. Domi. & Fran. in c. 2. de præb. in 6. latè Fel. in tracta. quando literæ apostolicæ nocent patron. c. 2. Rochus in tract. de iure patron. ver. honorificum. q. 3. post Archid. in d. c. 2. Cæsar Lamber. in tract. de iure patro. 1. lib. 3. par. q. 9. art. 2. quorum opinio dubiò procul Communis est. Quæ tamen ita est intelligenda, vt minimè iudicemus, summum Pontificem derogare iuri patronatus laicorũ, nisi id expressim ex literis constiterit. Sic etenim concordi omnium propè sententia diffinitur: quemadmodum apparet ex Lapo allegat. 96. gloss. in d. Clemen. 2. verb. Apostolicis. Nec in hoc aliqua est cōtrouersia: siquidem omnes iuris vtriusq; interpretes, quorum modò meminimus, & alij, qui ab his nominatim citantur, passim asseuerant, non aliter censeri à summo Pontifice derogatum iuri patronatus laicorũ, quàm si id fuerit in literis expressum. Quod non est longius inquirendum, vel ea ex causa, quia ab alijs fuerit satis rationibus, & iuribus probatum. Nam & hoc discrimen passim constituitur, inter ius patronatus ecclesiasticum, & ius patronatus laicorum, vt priori derogatum censeatur, per collationem à summo Pontifice factam, etiamsi nulla fiat eiusdem patronatus in literis mentio: posteriori verò necessaria sit ad eius derogationem mentio specialis: secundum omnes in d. c. 2. de præb. in 6. tradit Cassador. decisi. 4. titu. de probat. præter Felin. in d. tracta. quando literæ apostol. colum. 2. Angel. in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocand. Lambert. in d. q. 9. arti. 3. Rota in nouis. 331. colum. penult. est ad hoc text. optimus in c. super eod. de offi. delegat. Imò si ius patronatus pertineat ad Regem aliquem, Ducẽ, aut Marchionem, non sufficit, quòd in literis mentio fiat iuris patronatus laicorum, nisi & illud fuerit adiectum, quòd illud ius patronatus ad Regem, Ducem, vel Marchionem spectat. Est enim ad hoc regula Cancell. 40. quæ multis alioqui rationibus poterat comprobari, quas non temerè hac in parte missas facimus: tradidêre tamẽ Fel. in tract. quando literæ Apostol. ampli. 8. & Lambert. in d. q. 9. art. 11. Rebuff. in praxi beneficiorum. 3. parte signaturæ. num. 62. & Ioannes Lupi in tract. de benefi. vacanti. in curia. §. 11. Quod autẽ diximus de derogatione iuris patronatus laicorum, adeò verum est, vt quamuis in literis apostolicis dictum fuerit, ad cuiuscunq; collationem, seu præsentationem beneficium pertineat: nihilominus non comprehenditur beneficium, quod spectat ad præsentationem laicorum: sicuti ex eadem ratione scripsêre Lapus allegat. 84. num. 6. Domin. in c. cùm in illis §. 1. de præbend. in 6. colum. vlt. Ioan. Andræ. in c. dilectus. de offi. legat. Fel. in d. tracta. quando literæ apostolicæ c. 3. Barbat. consi. 23. c. 7. lib. 1. Ioann. Staphilæus de literis gratiæ, & iustitiæ foli. 54. colu. 2. Cæsar Lambert. in d. q. 9. art. 6. & 7. quorum opinio Communis est, & tandem etiam constat authoritate eiusdem Lap. alleg. 96. num. 3. Anchar. & Fran. in d. c. cùm in illis. §. cùm autem. His accedit, quòd & reseruatio iure Communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici, & clericorum, non tamẽ afficit, nec includit beneficia iuris patronatus laicorum. Quam distinctionem ex authoritate glo. ibi deduxerunt omnes vnanimi consensu in d. c. 2. de præben. in 6. eandem secuti sunt Lapus in d. allegat. 96. Ioan. Andr. in d. c. dilectus. Card. in Clemen. 2. q. 7. de præbend. Et quamuis quibusdam visum fuerit glo. in d. c. 2. verbo. collatio. contrariam sententiam potius, quam istā probare: veriùs tamen est, hanc distinctionem ab ead. glo. deduci, si eius quæstiones distinxerimus. Sed & hæc distinctio itidem traditur à Rota decisio. 331. in nouis, à Felino in d. tracta. quando literæ apostolicæ. col. 1. & penu. & in cap. in nostra. corol. 78. de rescript. Rocho Curtio in tract. de iure patr. verbo, competens. q. 24. Ioanne Lupi. in tract. de beneficijs vacantibus in curia. §. 11. eādemq́; sequuntur, asseuerantes, Communem esse Guliel. Cassador. decisio. 1. de dilationibus. Petrus Rebuffus in tracta. de nomina. q. 8. num. 21. idem in praxi beneficiorum. 3. parte signaturæ. verb. Nec non iure patronatus. numer. 20. Multa faciunt ad huius opinionis probationem, quæ tradunt Ioan. de Selua. in tracta. de benefi. 3. parte. q. 11. colum. 8. & Card. consil. 69. Cæsar Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. 6. q. arti. 2. qui non semel itidẽ testatur, hanc esse Communem opinionem. Cui suffragatur tex. in c. dilectus. de offi. legat. quo probatur, posse legatum à latere conferre beneficia iuris patronatus clericorum: idq́ue verum est, etiam in nuncio apostolico habente potestatem legati de latere: quemadmodũ responderunt Decius cons. 128. & Ioan. Crottus in l. 1. ff. de legat. 1. nume. 13. tametsi legatus, etiam à latere missus non possit conferre beneficia iuris patronatus laicorum, nec huic iuri derogare: sicuti distinxit gloss. in d. c. dilectus. & gloss. in capit. cùm dilectus. de iure patro. & illîc omnes. Rochus Curtius in tracta. de iure patronat. verbo. honorificum. q. 3. numero decimo & sequen. Lambertinus. 3. parte 2. libro quæst. 8. Ex quibus & illud constat, beneficia iuris patronatus laicorum minimè comprehendi sub apostolicis reseruationibus, etiam quæ iure communi sunt statutæ, quod idem Felin. repetit in dict. tract. quando literæ aposto. secundæ limitat. & Lambertinus de iure patronat 2. libro tertia parte, quæstio. 9. arti. 16. Sunt & alia discrimina, ac plures differentiæ inter ius patronatus clericorum, & ius patronatus laicorum, quas poterit lector nominatim deducere ex his, quæ diligentissimè Rochus Curtius, & Lambertinus de iure patronatus scripsere. Distinguitur autem ius patronatus clericorum à iure patronatus laicorum in hoc, quod illud adquiritur, quoties ex ecclesiæ bonis ecclesia cōstruitur, vel dotatur: aut deniq; ratione ecclesiæ, vel dignitatis ecclesiasticæ cōpetit alicui Hoc verò à rebus proprij & secularis patrimonij originem ducit. gloss. in cle. 2. verb. præsentare. de iure patronat. Panormi. in capitul. eam te. colum. vltim. & in capit. illud. de iure patronat. Felin. in tract. quando literæ apostolicæ. col. 7. gloss. in dicto capitul. dilectus. de officio legat. Rochus Curt verb. ius. q. 7. Cæsar Lamberti. de iure patronat. lib. 1. q. 1. arti. 5. & alibi sæpissimè. Idem tradit Paulus Parisius in consilio 128. lib. 4. vbi explicat, quid in dubio sit præsumendum, ac iudicandum post Feli. in capit. ex literis. 2. colum. de constitu. & Rochum verb. ius numer. 18. 4. q. accessoria. 7. q. principalis. Idem tradit Cæsar Lamber. 2. libr. parte. 1. q. 6. arti. 6. numero 36. Nec refert, patronum esse clericum, siquidem & is patronis laicis adnumerabitur, si ius hoc nactus fuerit ratione proprij patrimonij. Quod omnium consensu receptũ extat. Constat igitur ex prænotatis, summum Pontificem posse derogare iuri patronatus laicorum, tametsi necessaria sit expressa derogatio, vt de ipsius pontificis voluntate constet. Hæ verò derogationes an reipublicæ Christianæ conueniant, præsertim vbi frequentissimæ contingant, sollicitis nimium precibus, ne dicam ambitiosis, ac falsis expositis causis aduersus piam ipsam sanctorum Pontificum voluntatem impetratæ: ipsi viderint, qui nihil aliud curant, quàm hisce, vel alijs modis contra testa[*]torum vltimas voluntates, & veterũ canonum decreta nullum ecclesiæ ministerium exhibentes pluribus sacerdotijs, & beneficijs iniquissimè ditari. Apud Hispanos minimè derogationes istæ admittũtur, nec admitti cōsueuere. Imò suprema Regis tribunalia, & qui regio nomine illîc iustitiæ ministerio præsunt, statim apostolicas literas examinantes propter publicam vtilitatem earum executionem suspendunt, earundem vsum grauissimis pœnis, & comminationibus interdicentes. Idem & apud Gallos fieri testantur Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. 3. parte signaturæ, verb. Nec non iure patronatus. numer. duodecimo, & trigesimosexto. Idem Rebuffus in tractatu de nominationibus, quæstione decimaquinta. numero secundo. & Carolus Molinæus in regul. cancel. de infirmis resignanti. numero trigesimosecundo. Olim in his Hispaniarum regnis, multò ante Cæsaris, qui nunc regnat, principatum, supremus Regis senatus id maximè curabat, vt his derogationibus obuiam iretur in his beneficijs, & dignitatibus, quæ pertinent ad ius patronatus ipsiusmet Regis. Quod latè tractat Ioan. Lupi. in tractatu de benefi. vacant. in curia. §. 11. & 12. Ad id verò pertinet gloss. in capitulo dilectus. de præbendis, verb. Regis. & alia multa, quæ nos explicuimus in regula possessor. de regulis iuris in sexto. secunda parte relec. §. 10. num. quinto. Sed ipse Carolus Cæsar Hispaniarum Rex anno Domini 1525. Toleti edictum pronunciauit, ac emisit in omnia Hispaniarum regna, in hoc Decretum, vt nullus à summo Pontifice impetraret apostolicas literas ad dignitates, vel beneficia, quæ sunt regij iuris patronatus, aut impetratis vteretur in derogationem consensus, ac præsentationis, quæ à Rege ipso postulanda est ad eadem beneficia obtinenda: idque grauissimis pœnis stabiliuit, eius consiliarijs, alijsq́ue huius regni magistratibus præcipiens, vt diligenter obseruent, ne quid aduersus regium ius patronatus fiat authoritate literarum apostolicarum: quarũ executio passim ea ratione suspenditur, præmissa supplicatione ad ipsum summum ecclesiæ Pontificem, vt & ipse Christi vicarius auditis Hispanorum querelis, quod vtilius Christianæ reipublicæ sit, cōsultissimo suffragio decernat, candido animo expendens, quantum intersit, regia iura illæsa seruari. Hoc ipsum fieri & idem regium edictũ iniunxit in beneficijs patrimonialibus, quę pręuio examine incolis & indigenis secundum cuiusque eruditionem, mores, & doctrinam conferenda sunt in diœcesibus Palentina, Burgensi, ac Calagurritana, cùm ex immemoriali consuetudine, tùm ex sedis apostolicæ priuilegio: Quod vtinam vbique locorũ obtineret: fieret vtique, vt ecclesijs, & sacerdotijs, ac diuino cultui sanctiùs, & diligentiùs exhiberetur ministeriũ. Demùm anno Domini M. D. XLIII. Madricij, idem Carolus Rex decreuit, idem seruandũ fore, quoties Apostolicæ literæ fuerint obtentæ in derogationem cuiuscunq; iuris patronatus laicorum, aut in præiudicium illius iuris, quod ex Romanæ Ecclesiæ priuilegio, cathedralium Ecclesiarum collegia, & capitula obtinent ad electionem doctorum virorum in sacra Theologia, & iure pontificio, vt quosdam canonicatus obtineant. Qua ratione Philippus, Caroli primogenitus, Angliæ, Neapolis Rex, Hispaniarum princeps, quo vtiliùs edicta parentis mandarentur executioni, summa cum sedis Apostolicæ veneratione, nulla in parte eius autoritate læsa, quis esset in his controuersijs ordo seruandus apud regia tribunalia præscripsit anno domini M. D. XLVIII. ac denique decreuit, præmittendam fore supplicationem ad summum ipsum pontificem, vt interim Apostolicarum literarum executio iustiùs suspendi posset. Nos verò hoc in capite aliquot lectoribus quæstiones exponemus breui quodam compendio ad ea faciliùs intelligenda, quæ hac de re solent in praxim incidere apud regia Hispaniarum prætoria illud præmittentes, regia edicta in hoc promulgata & decreta fuisse, vt quoties derogatio iuris patronatus laicorum necessaria sit, & fiat tacitè vel expressè: tunc supersedendum sit in executione literarum Apostolicarum, & supplicatione ad summum pontificem proponenda, ne derogatio ista effectũ habeat. Sic & supersederi solet, atque interim suspenditur executio mandatorum, quæ dantur in derogationem aliorum iurium, quæ paulò antè commemorauimus. Primùm etenim illud quæritur, an & regijs edictis vtamur, vbi beneficia in curia vacauerint, & per summum pontificem fuerint alicui collata, [*]cum expressa derogatione iuris patronatus laicorum? Et sanè si vera sunt, quæ modò adnotauimus, erit locus in hac specie supplicationi ad pontificem proponendæ, & regijs edictis, quemadmodum & locus esset, si beneficium extra curiam vacaret. Nam beneficia iuris patronatus laicorũ minimè comprehenduntur sub illa reseruatione, quæ statuta est iure Communi in dict. capit. 1. de præbend. libr. 6. Quamuis multa habeat illa reseruatio priuilegia, quæ tradit post alios Ludoui. Gometi. in reg. de triennali possessore. q. 31. numer. 19. & ideò necessaria est specialis derogatio iuris patronatus laicorum, vt collatio beneficij vacantis in curia valeat, siquidem iure reseruationis valere non potest. Ergo sicuti receptum est in his Hispaniarum regnis, non esse admittendam derogationem iuris patronatus laicorum, vbi beneficia extra curiam vacauerint, ita nec admittitur, nec admitti solet, quoties beneficia apud sedẽ Apostolicam vacare contigerit, cùm ad beneficia iuris patronatus laicorum nequaquam pertineat reseruatio illa, quæ in dict. capitul. 2. statuitur. Sic Petrus Rebuffus in praxî beneficiorum. in 3. parte signaturæ, verbo. & iure patronatus. num. 64. refert, quoad ius patronatus regibus competens, statutum fuisse ab Alexandro 6. per regulas Cancell. titulo de derogatione iuris patronatus, quod ei nusquā derogetur etiā expressim, etiam si beneficia vacauerint in curia. Staph. item de literis gratiæ & iustitiæ, folio 54. col. 1. asserit nusquam derogari iuri patronatus Regum, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam. Idem scripsere Ioannes Monach. & alij in d. cap. 2. Cardin. in capit. præterea. in 1. de iure patro. & in consil. 57. Felinus in capit. nihil. 2. colum. de præscript. Ioannes Lupi. de beneficijs vacant. in curia. §. 11. Quod non solùm obtinet in beneficijs iuris patronatus regij, sed etiam in his beneficijs, quorum collatio ex priuilegio ad Reges pertinet, aut ex præscriptione. Quę quidem beneficia Regalia dicuntur: & ea non confert Papa, etiam si in curia vacauerint, quemadmodum ipse Ioannes Monachus & Doctor. fatentur, ac Ioan. de Selua in tractatu de beneficio. 2. parte. quæstio. 23. Æneas de Falconibus in tractat. de reseruatio. 3. quæstio. princip. numer. 13. & Rebuffus in tractat. de nominationibus. quæstio. 15. num. 9. Quod, imò & idem erit, si hæc beneficia pertineant ad præsentationem, vel collationem Ducũ, Marchionum, vel Comitum ex ratione reg. 40. cancell. quod ipse Æneas à Falconibus asseuerat. Sed si derogatio fiat iuri patronatus laicorum quorumcunque, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam, Idem passim seruatur, cum idem iuris in hoc casu obtineat, quod denique obtineret, si beneficia extra curiam vacarent, sicuti superiùs explicuimus. Tametsi Ioannes Staphilæus in dicto tractat. de literis gratiæ, & iustitiæ. folio 54. testetur, consueuisse Papam derogare iuri patronatus laicorum, quoties per obitum vacauerit beneficium apud sedem Apostolicam. Hæc tamen derogatio apud Hispanos non admittitur ex his rationibus, quibus nec admitti solet, quando beneficia extra curiam vacauerint. Similiter, si beneficia patrimonialia, vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui Theologis, Magistris, & iuris pontificij Doctoribus ex electione sunt conferendi, apud sedem Apostolicam vacauerint, non facilè admittitur derogatio huius priuilegij vel consuetudinis, nec recipitur summi pontificis collatio in præiudicium Ecclesiarum, quibus maxima vtilitas comparatur, si ad vnguẽ, & exactè iura ista seruentur. Hoc ipsum comprobari poterit ex glo. celebri in capit. cùm in ecclesia. de præbend. libro 6. quæ ad finem probat, hæc beneficia, quæ ex cōsuetudine magistris, aut Doctoribus sunt conferenda, non comprehendi sub reseruationibus, nec sub literis Apostolicis, quæ expectatiuæ dicuntur. cuius gloss. opinionem præter Docto. ibi sequuntur Ludoui. Gometi. in tract. de expectatiuis. nu. 93. Gaspar Perusinus in tractat. de reseruationibus, & Æneas à Falconibus in eo. tract. q. 3. nu. 22. Non tamen diffiteor, opinionem istam dubiam esse, quoad hæc patrimonialia beneficia & canonicatus, propter verba illius reseruationis, cuius mentio fit in d. capit. 2. quæ adeò generalia sunt, vt & hæc beneficia comprehendere videantur. Propterea lectorem admoneo hac in controuersia, quòd diligenter obseruet, quid praxi receptum fuerit, & quid sit Christianæ reipublicæ, ac ministerio diuino conducibilius: siquidem admodum conducat, hęc beneficia non comprehendi vllis reseruationibus. Cæterùm ad hanc reseruationem, quæ de beneficijs vacantibus in curia tractat, duo libet adnotare obiter, ne quis eius vim propriam ignoret. Nam gloss. in cap. statutum. de præb. in 6. existimat, idem esse vacare beneficium in curia, & apud sedem Apostolicam. Idem videntur Doctor. illic probare cōmuniter, cùm alioqui maximũ sit inter hæc duo discrimen. Plura siquidem beneficia vacant in curia, quæ non dicuntur vacare apud sedem Apostolicam. Idcircò erit obseruandum, quòd beneficia vacantia apud sedem Apostolicam, dicuntur vacare in curia: non tamen vacant apud sedem omnia ista beneficia, quæ dicuntur vacare in curia. Vacant enim apud sedem Apostolicam, & in curia beneficia illa, quæ reseruantur in dict. c. 2. & in dict. capit. statutum. & in cap. præsenti. eod. titul. nempe per obitum contingentem in ipsa curia Romana, vel intra duas dietas. Vacant autem in curia, & non apud sedem beneficia, quorum resignatio fit in curia Romana, licet ille, cuius nomine resignatio fit, longè sit à curia remotus. Archidiac. in d. cap. 2. glos. optima in clem. 1. vt lit. pendent. verb. collato. & illic Bonifacius conclusio. 10. Parisi. consil. 10. lib. 4. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. capit. de procuratore ad resignandum, nu. 28. & omnes in dicta clemen. 1. illius glos. authoritate, quam sequuntur Abb. in cap. cùm in cunctis. §. cùm verò. de elect. Socinus consilio 112. colum. vlti. libr. 1. Felinus in capit. vltim. colum. 5. de foro comp. & in hac specie idem notat Roma. consil. 342. cuius opinio, & responsum in illatione quadam licet placeat Ludouico Gometio in regul. de infirmis. quæstio. 30. & quæst. 33. optimè tamen refellitur à Carolo Molinæo in eadem regula de infirmis resignantib. nu. 103. Item beneficia familiarium, & officialium Romani Pontificis quocunque loco vacauerint, dicuntur vacare in curia. Thomas Fastolus dubio Rotæ. 53. non tamen apud sedem Apostolicam. Sic beneficia reseruata, si vacauerint tempore reseruationis, & ea nondum finita, vacare dicuntur in curia, non tamen apud sedem: quod constat ex Calderi. consil. 9. titul. de præbend. siue vacauerint in loco à curia remoto, siue propinquo. Hanc sanè distinctionem probat latè Ludouicus Gometius in regul. cancella. de triennali possessore quæstione 31. colum. 1. Sed quamuis hæc reseruatio iuris Communis non includat, nec comprehendat beneficia iuris patronatus laicorum, quoad tollendam patronorum præsentationem: benè tamen ea complectitur, quoad institutionem, quæ prælatis competit. Nam illa petenda est à summo Pontifice secundum gloss. reg. cancell. 40. ad finem. Cuius opinionem probarem ipse in Episco patibus, Abbatijs, Prioratibus, Decanatibus, & alijs dignitatibus, quæ summo Pontifici reseruantur per regul. 2. & 3. cancell. In his etenim laici patroni vtuntur præsentatione, & eam exhibere tenentur Romano Pontifici, non prælatis inferioribus. At in beneficijs minoribus, si pertineant ad ius patronatus laicorum, vel alia ratione minimè comprehendantur reseruationibus, præsentatio fieri potest apud episcopum ordinarium, cùm hæc beneficia excepta sint & exempta omninò á reseruationibus, & ideò nec quoad institutionem, nec quoad præsentationem sub eisdem continentur. Atque ita receptum est in beneficijs iuris patronatus laicorum, quæ vacant mensibus Apostolicis, vel per obitum illorum, quorum beneficia sedi Apostolicæ vel iure Communi, vel regulis cancellariæ, vel extrauagantibus constitutionibus fuêre reseruata. Fit etenim præsentatio per patronum laicum episcopo, & ab eo petitur, ac fit institutio iuris ordine seruato. Secundò illud erit obseruandũ omninò, ac menti tenendum, quòd licet ius patronatus originem habuerit ex patrimonio alicuius laici: fuerit tamen vel ab initio, vel postea donatione, testamento, aut alio quouis titulo in ecclesiam translatum, aut in collegium ecclesiasticum canonicorum regulariũ vel secularium, ita quod ad id collegium pertineat præsentatio: dicitur planè hoc ius patronatus clericorum, & ecclesiasticum, non laicorum. tex. hoc probat satis apertè in c. vnic. §. vl. de iure patro. in 6. no tantidem Maria. Socin. in c. de monachis, de præben. vlt. col. Fel. in tract. quando literæ Apost. 6. limitat. Cæsar Lambertinus in tract. de iure patron. li. 1. q. 1. arti. 8. qui hoc ipsum expressim asseuerant, non tantùm quò ad priuilegia, sed etiam quo ad derogationem, quemadmodum tenet gloss. verb. ecclesiasticus: illic Communiter recepta in d. cap. vnic. §. vltim. idem responderunt in specie Paulus Paris. consil. 128. numero decimonono. & sequen. libro quarto, Cæsar Lambertinus in d. tract. libro 2. part. 3. quæst. 9. arti. 20. Qua ratione cùm hoc ius patronatus etiam quo ad derogationem censeri debeat clericorum, & ecclesiasticum: minimè pertinet ad huius regni edicta, nec sub illis continetur. Quo fit, vt reseruatio iuris communis, cuius mentio fit in d. c. 2. de præbend. in 6. in his obtineat beneficijs, quæ ad hoc ius patronatus pertinent. Tertiò oportunè quæritur, quid respondendum sit, vbi ius patronatus pertineat ad clericum, simul & ad laicum. Nam & in hac specie, quo ad derogationem, hoc ius patronatus censeri ecclesiasticum, tenent Rota in antiquis. 266. Ioan. Staphilæus de literis grat. & iusti. fol. 54. columna 2. quibus suffragatur gloss. in d. c. vni. §. vlti. quæ censet, hoc ius patronatus propriè, & verè dici ecclesiasticum, & vt tale iudicandum fore. Quam opinionem sequuntur. Abb. in c. de quarta. colum. 5. de præscript. Feli. in d. tracta. quando literæ Apost. col. 4. Rochus Curtius in tract. de iure patro. verb. ius. q. 7. principali. & q. 1. accessoria. ac pleriq́ue alij. Nam & opinio glo. communis est, quę tamen procedit quo ad priuilegia, & commoda iuris patronatus ecclesiastici. Hæc enim ratione communionis sortitur patronus laicus, non autem damna, & incommoda. Et ideò quo ad derogationem, & reseruationes verius est, quod hoc ius patronatus sit censendũ iure laicorum, nō autem iure patronatus ecclesiastici: quemadmodum tenuerunt Fredericus consil. 66. scribens, hanc opinionem cōmunem esse. Panor. in c. vlti. de iure patrona. idem in c. dilectus. de officio delegat. Felin. & Rochus Curtius in locis paulò ante citatis. Gulielmus Cassadorus decis. .7 de iure patr. Hieronymus Gigas de pensionibus. quæst. 24. Barbat. in dict. cap. dilectus Domin. & Francus in dict. cap. vni. ad fi. idem Felinus in cap. in nostra. corol. 38. de rescrip. Cæsar Lambertinus de iur. patro. 2. lib. 3. part. quæst. 9. arti. 9. Petrus Rebuffus in tract. de nominationibus. quæst. 15. numero 7. Sic sanè in hac specie clericus gaudet priuilegio socij laici: aut potiùs laicus minimè patitur præiudicium, nec pati debet ex societate clerici. Hoc etenim æquum est, quòd in re indiuidua non patiatur quis præiudicium ratione societatis, quæ illi cum altero communis est. Et vt præsens quæstio alicuius sit ambiguitatis, oportet constituere primitùs, quod in hac communione clericus habet ius patronatus ecclesiasticum ratione ecclesiæ: non ratione patrimonij. Igitur cùm & in hoc casu huius quæstionis, quo ad derogationes, ius hoc patronatus laicorum sit, non clericorum, omnia illa sunt cautè obseruanda, quæ iure communi, & huius regni consuetudine, forensi vsu, & regijs edictis circa derogationem iuris patronatus laicorum sunt statuta. Quod si ius patronatus ad laicum vnum, & ad duos clericos ratione ecclesiarum pertineret, ita quidem, quòd maior pars ex duobus clericis, & potentius suffragium constaret, quo ad præsentationem, posset admitti huius patronatus derogatio: quia maior pars, quæ in præsentatione iura potiora obtinet, huius conditionis est, vt derogationem admittere teneatur. Huius conclusionis exemplum constitui potest: quando ius patronatus pertinet ad decanum ecclesiæ alicuius, & ad priorem monasterij, & ad Petrum laicum. Qua in re oportet legere, quæ notat Lambertinus libro 1. de iure patro. 1. quæ. articul. 7. numero 5. Nam vbi omnes patroni essent laici, non solet admitti derogatio in totum, nec in parte: nisi sub ea clausula: cum maior patronorum pars consenserint. Quo casu profectò non admodum necessaria est derogatio iuris patronatus: siquidem præsentatus ab ea maiori parte instituendus esset ab episcopo: vt in hac specie admonet Petrus Rebuffus in practica beneficiorum numero 3. parte signaturæ. verb. & iure patronatus. numer. 65. qui num. 12. testatur, apud Gallos admitti derogationem, quæ á summo pontifice fit, iuri patronatus laicorum: quoties minori numero patronorum derogatur: tametsi apud romanam curiam passim derogetur iuri patronatus laicorum pro parte dimidia secundum Staphi. in tract. de liter. grat. & iusti. sol. 55. col. 2. quod nec apud Gallos, nec apud Hispanos admittitur. Igitur vbi maior pars patronorum ius patronatus ecclesiasticum obtinet, derogatio admitti poterit, quippè quæ minori numero patronorum laicorum fiat in effectu. Quartò, frequentissimè poterit dubitari, quid dicendum sit, vbi laicus ius patronatus, aut ius [*]præsentandi per priuilegium, aut præscriptionem acquisierit? Nam in hac specie posse conferri beneficium per Papam, & valere collationem, etiam absque speciali derogatione, etiam si nulla mentio facta fuerit iuris patronatus laicorum: & compræhendi sub reseruationibus: atque item à legato de latere sedis apostolicæ per institutionem, & collationem alicui dari: probare conantur Frede. consil. 65. Cardi. consi. 69. colum. 2. Domini. consi. 45. colum. 3. Calde. consi. 19. titul. de iure patron. Alexan. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Nam licet illud responsum non fuerit Alexand. statim tamen subscriptio Alexan. consi. 75. idem tenent Anton. Cardi. & Abb. in capit. dilectus. de offic. legat. Deci. in consil. 117. & 126. & consi. 149. Aymon. cons. 63. num. 6. Ioan. de Selua in tract. benefi. 2. parte q. 3. col. 8. & 3. part. q. 11. colum. 18. Rochus Curt. de iu. patr. verb. Honorificum. quæst. 3. numero 12. Hierony. Gigas de pensionib. quæst. 24. Feli. in tract. quando literæ apostolicæ lim. 11. Rursus idem Rochus Curt. verb. competens. quæstio. 24. Gulielmus Cassador. decis. 4. de iure patron. & decis. vltim. eodem titul. & decis. 4. de probat. Cæsar Lambert. de iure patron. 2. lib. 3. part. quæst. 9. artic. 25. & quæst. 8. articul. 3. vbi asseuerat, hanc opinionem Communem esse, & idem Rochus, & alij iuniores passim fatentur. Nec quisquam controuertit hanc sententiam frequentiori Doctorum suffragio receptam esse, vel ex eo, quòd cesset ratio, qua iura Pontificia prohibuerunt has derogationes, cùm in hisce casibus nihil laici contulerint in ecclesias. Atq; ita omnium consensu hæc opinio admittitur, siue ius præsentandi competat præscriptione, consuetudine, vel priuilegio Papæ: tametsi Anton. in d. capit. dilectus, ab alijs dissentiat, vbi laicus habet ex Priuilegio Papæ ius patronatus. Eandem opinionem Communem sequitur Ioan. Staphil. de literis gratiæ, & iusti. fol. 55. col. 1. & licet Ioan. Imol. in capitu. dilectus. de offic. lega. existimet, hanc opinionem Communem non esse tutam, nec veram: quia laici adhuc abstinerent ab ædificandis, ac construendis, & dotandis Ecclesijs, si viderent, passim derogari iuri patronatus laicorum vtcũq; quæsito. Hæc opinio Imolæ posset procedere, vbi laici allegarent, ius patronatus, & ius præsentandi sibi competere ex dotatione, constructione vel fundatione, & ad hoc probandum vtuntur temporis cursu, eiusq́; præscriptione, pluribusq́; præsentationibus, ex quibus nulla probata fundatione, dotatione vel constructione, probatio sufficiens constet ipsius iuris patronatus legitimè adquisiti iuxta iuris Communis statuta, nempe dotatione, constructione, vel fundatione. Quemadmodum sensêre Felinus, Decius, Lambertinus, & Cassadorus in præcitatis locis, alioqui opinio Imolæ omniũ consensu refellitur, ipse tamen quantum praxim attinet, duo vel tria in hac quæstione adnotabo. Primùm, In his Hispaniarum regnis minimè admittitur derogatio iuris patronatus laicorum, à quibus non allegatur, nec proponitur temporis vsus, vel præscriptio ad ipsius patronatus acquisitionem, sed ad eius probationem, quasi temporis vsu, plurimisq́; præsentationibus probetur, ius patronatus adquisitum fuisse non pręscriptione, sed vel dotatione, vel constructione. Etenim in hoc casu non differt hoc ius patronatus quo ad derogationem ab illo, quod verè constat constructione, vel dotatione acquisitum fuisse. Secũdum, In iure patronatus regio, nempe quòd Regi, etiam quò ad præsentationem. tantùm ex priuilegio, aut legitima præscriptione adhuc non admittitur derogatio, quamuis ea fiat authoritate sedis Apostolicæ, aut per ipsum summum pontificem expressim facta mentione regiæ dignitatis. Imò nec consueuêre summi pontifices his derogationibus vti propter regiæ dignitatis celsitudinem. Idem erit in iure patronatus competenti alicui Duci, Marchioni vel Comiti. Nam & hi quo ad derogationem Regibus pares censentur in reg. 40. Cancell. Tertiò, In hac quæstione propter generalia verba edicti regij, & generalem huius regni consuetudinem, fortassis non admittetur derogatio, quæ fit iuri patronatus laicorum, consuetudine, præscriptione, aut priuilegio adquisito: atq; ita quandoque obtentum fuisse certò scio, tametsi nusquam in hoc Granatensi prætorio hac de re, quod ego sciam, fuerit controuersum. Sic & in hac specie, has derogationes, etiam Apostolicas non admitti apud Gallos, asseuerant Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. parte signaturæ. verb. & iure patronatus. num. 24. & Carolus Molinæus in regul. Cancell. de infirmis resignantibus. nu. 34. & idem in Alex. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Quartò est & in hac quæstione obseruandum, quòd indubio ius patronatus præsumitur à laicis adquisitum ex constructione, dotatione, vel fundatione. Nam his modis iure Communi acquiritur. ca. 3. de iure patronat. cap. piæ mentis. & ibi gloss. 16. q. 7. capit. Abbatem. in 2. 18. q. 2. & hi modi æquipollent inuicem, vt in eleganti casu tradit Gulielmus Cassadorus. decis. 6. de iure patron. Atque ideò in hoc dubio, vbi de origine acquisitionis dubitatur, præsumptio iure constituta videtur, quòd acquisitum fuerit ius patronatus dotatione, constructione, vel fundatione, sicuti explicat Panorm. per text. ibi in cap. querelam. col. 3. de electi. idem Panorm. in consil. 76. & 106. lib. 2. & Cassador. decis. 6. de iure patrona. numer. 6. sensit Card. consil. 69. quem legito. Nam & eius responsum examinat optimè Cassador. in dict. decis. 7. Quintò principaliter quæritur, an regia edicta, & Communis Hispaniarum praxis sit admittenda in eo casu, quo patroni, qui possident ius patronatus, & quibus ratione possessionis incumbit, & competit ius præsentandi, veri patroni non sint, & alijs verè hoc ius quo ad proprietatem competat? Etenim, in hac specie posse admitti collationem Romani Pontificis, & esse validam, etiam nulla facta mentione iuris patronatus laicorum. Atque ideò non agi hoc in casu de vlla derogatione, asseuerat Ioan. Staphilæ. de literis gratiæ & iust. fol. 66. col. 1. authoritate Card. in dict. consil. 69. in 2. dubio. versic. sufficit enim. Sed dubio procul doctissimus Staphilæus fallitur, nec quicquam eius sententiam coadiuuat ipsius Cardin. responsum. Vtitur sanè ipse Staphilæus ad probationem huius conclusionis hac argumentatione. De laicis, qui sunt in possessione iuris patronatus, & præsentandi, non est necessariò facienda mentio ad derogationem: quia patroni non sunt, sed tantum ius habent præsentandi ex possessione: nec item de veris patronis, ex quo per literas apostolicas eis non fit præiudicium, quo ad præsentationem, quæ ipsis, licet sint veri patroni, non competit, sed possessoribus: Igitur non est in derogatione huius iuris patronatus necessaria mentio alicuius patroni laici. Imò nec in hoc casu iuri patronatus laicorum derogatur, nec aliquod laicis patronis pręiudicium fit. Vnde omnia cessant, quæ iuri communi & edictis regijs circà derogationem iuris patronatus laicorum fuêre statuta. Hæc verò argumentatio palàm deficit ex eo, quòd licet non sit facienda mentio ad derogationem validam iuris patronatus laicorum de ipsis veris patronis, sicuti notat Fel. in dict. tract. quando literæ apost. limitat. 9. ex responso Cardin. necessariò tamen fieri debet & sufficit, si fiat de ipsis possessoribus iuris patronatus, quibus ratione quasi possessionis competit ius præsentandi. Quod in specie tradit Card. in d. consi. 69. ad finem quem sequitur Lambertinus de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. arti. 23. & Dec. in cons. 117. & idem multa in huius opinionis confirmationem adducit in cons. 153. ex capit. consultationibus, de iure patro. vbi gl. elegans communiter recepta. latè Rochus Curt. de iure patro. verb. competens. q. 19. idem Dec. cons. 127. Imola. col. fi. & Ripa c. pe. in c. cum ecclesia Sutrina. de caus. posse. & propri. latissimè Cæsar Lamber. 2. li. de iure patronat. 1. part. q. 3. apud quos plura tractantur hac de re, quę nos obiter alio in loco adducimùs, & hac in parte non temerè omittimus. Ex quibus mihi satis constat, esse necessariò faciendam mentionem in hac derogatione ipsorum laicorum, qui ius patronatus possident: licet alij veri patroni sint, de quibus non est facienda mentio interim, & dũ possessores ius illud, quod ratione & causa possessionis sibi iure datur, conuicti & per sententiam condemnati nondum amiserint. Deinde semel constituto iure patronatus, vbi verus patronus alter sit à possessore, fieri nequit quin vel vero patrono, vel possessori per derogationem præiudicium fiat. Nam si omnia quæ à doctoribus traduntur exactè, & ad amussim examinẽtur, comperiet lector, vel possessori, vel vero patrono ius præsentandi competere. Si quidem vbi possessor vel causa malæ fidei, vel quia per sententiam conuictus est, non habet ius præsentandi, verus patronus ad mittendus est omninò ad præsentationem, nec priuari debet iure præsentandi: vt docet optimè Lambertinus in d. q. 3. art. 7. quidquid alij absque vlla ratione scripserint. Igitur quoties patroni laici possessoris mentio necessaria non est, erit profectò necessaria mentio veri patroni laici: & ideò in casu huius quintæ quæstionis non est admittenda opinio Staphilæi: nec differt hæc species ab alijs, in quibus patronis laicis non debet fieri præiudicium, & in quibus derogatio iuris patronatus laicorum praxi, & consuetudine minimè admittitur. Sextò ad eandem rem itidem controuertitur, an sit admittenda derogatio iuris patronatus laicorum, & collatio beneficij facta per summum [*]pontificem absque patroni laici præsentatione, vbi beneficium erat apud curiam romanam litigiosum: Et Gulielmus Cassador. decisione. 3. titulo vt lite pendente. probare conatur, posse summum pontificem absque consensu patroni laici cōferre beneficium vacans in curia, si illîc erat litigiosum eo tempore, nec requiri hoc in casu expressam derogationem iuris patronatus laicorum, nec aliquam eius rei mentionem: quia patronis laicis non habentibus in hac specie ius præsentandi, vt verè ipsi non habent, nullum præiudicium fit. Atque ita scribit, in Rotæ prætorio pronunciatum fuisse. Hanc opinionem itidem tenet Ludouic. Gometi. in regu. Cancell. de impetranti. per obit. famil. Cardi. q. 8. nu. 7. Horum authorum ea est potissima ratio, quòd lite pendente apud summum pontificem inter duos super aliquo beneficio, non est ab inferioribus habentibus alioqui ius conferendi, vel eligendi, procedendũ ad electionem, vel collationem, siue vterq; litigantium, siue alter tantùm moriatur in romana curia: iuxta distinctionem tex. in cle. 1. vt lit. pendent. & in cap. 1 & 2. eo. tit. lib. 6. ergò si inter duos præsentatos à patronis discordibus lis tractetur apud summum pontificem, siue vterque moriatur in ipsa romana curia, siue alter illîc, vel alibi, patroni non possunt præsentare, nec habent tunc ius pręsentandi. Qua ratione collatio à summo pontifice facta nihil eorũ iuri derogat, & ideò non obstante consuetudine, & praxi Hispaniarum, atq; regijs edictis admittenda videtur. Nihilominùs vlterius est hac de re inquirendum, ne quem forsan decipiat generalis admodum, & indiffinita conclusio à præcitatis authoribus probata: oportet enim aliquot casus distinguere, ad huius quæstionis apertiorem intellectum. Primus casus constituitur, quoties lis tractatur in curia romana inter duos præsentatos à patronis discordibus super eadem præsentatione, nondum secuta in stitutione. Et tunc, etiam si vterque moriatur Romæ, non est locus constitutioni clement. 1. vt lite pendent. nec dicitur vacare beneficium in curia, nec est illius collatio summo pontifici reseruata: quia nondum erat per collationem ius illis adquisitum in beneficio, nec vlla vacatio beneficij datur glos. ab omnibus recepta in dict. clemen. 1. verb. collato. in princip. vbi eleganter Bonifacius nu. 47. & Collectari. in capitul. accedens. de concess. præbendæ. Secundus casus contingit, vbi lis tractatur in curia Romana inter duos præsentatos, & institutos, ac lite pendente vterq́ue moriatur Romæ, vel possessor beneficij Romæ, alter extra curiā: tunc sanè in iure patronatus ecclesiastico obtinebit reseruatio, quę fit in dicta Clemen. 1. at in iure patronatus laicorum illa reseruatio locum non habet, sicut nec alia, quæ traditur in capit. 2. de præbend. in 6. & ideò quæ superius de illa diximus, erunt & in hac specie adhuc quò ad edicta regia obseruanda. Nec quidquam vrget textus in capit. 1. & 2. vt lite pendente in 6. quia iam est lis finita per mortem vtriusque litigantis, & ea ratione vacat omninò beneficium, ac poterit patronus liberè præsentare. Vnde si cōferatur beneficium à Romano pontifice ex hac vacatione, necessaria est derogatio iuris patronatus laicorum expressa: imò in his Hispaniarum regnis ex praxi & consuetudine, atq; regijs edictis supersedebitur huius collationis executioni. Illud verò, quod diximus, litem esse fiuitam per mortem vtriusq;, ita quidem, vt ex tunc collatio. vel præsentatio fieri possit iure ordinario, probat text. elegans in d. Clem. 1. vt lite penden. in prima eius part. vnde Guliel. Cassad. & Gome. non videntur quæstionem in hac specie tractasse. Tertiò, Quandoque lis agitur in curia Romana inter duos pręsentatos à patronis discordibus, & alter tantùm mortem obierit Romæ, vel alibi: nam hoc non refert, quantùm ad decisionẽ modò proponendam: & in hoc casu quidam existimant, pendente lite, non posse patronum etiam laicum alium præsentare: quia impeditur authoritate tex. in dict. ca. 1. & 2. vt lite pen. lib. 6. Huius opinionis authores sunt Lapus allegat. 22. Carderin. cons. 1. vt lite penden. & consi. 18. de iure patron. Domi. & Francus in dict. c. 1 quorum opinionem asserit Communẽ esse Rochus Curt. de iure patro. verb. Honorificum. quæst. 23. Ludoui. Gome. in reg. de subrogandis collitig. q. 13. quam & ipse probare videtur in dict. ca. 2. ibi præsentetur. Ac tandem eadem ratio persuadebit fortassis ad hoc, quę datur ad prohibitionem electionis, & collationis quæ planè prohibentur in d. c. 1. & 2. Sed ex aduerso alijs placet, patronum laicum, etiam pendente lite posse alium præsentare, vel accumulando, vel variando, quoties institutio sequuta non est præsentationem ab eo factam: quia licita est laicis intra quatuor mẽses variatio, nec libertas ista lite pendente tollitur: & ideò non obtinet hoc in casu prohibitio, quæ fit in d. c. 1. cùm illîc tractetur de electionib. & collationibus, in quibus non est variatio iure permissa: imò expectandus omninò est litis euentus. Sic sanè opinionem istam tenuerunt Card. in c. pastoralis. q. vlt. de iure patro. Ioan. Andr. in d. c. 1. vt lite pendente in 6. Idem alij sensêre, quos sequitur scribens, hanc opinionem communem esse Cæsar Lambertinus de iure patron. 2. lib. 1. part. 6. q. articulo. 12. qui respondet ad tex. in d. c. 2. esse intelligendum in præsentationibus patronorum, etiam laicorum, quas secuta fuerit institutio: aut saltẽ quoties ex duobus præsentatis alter fuerit iam institutus: nā & possessionem adeptus est: vt illîc expressim probatur. Quo casu non licet pendente lite variare, nec alium præsentare, etiam patronis laicis: vt probatur in dicto capitulo secundo. His accedit, quod Bonifacius in dicta Clem. 1. vers. Tertia conclusio. asseuerat, illum tex. nō procedere in præsentatione, quæ tribuit ius ad rem nondũ secuta institutione. Et idem tenet gl. ibi, cuius paulò ante nos meminimus. Nam & idẽ Gomet. in d. reg. de subrog. q. 6. ꝓpter rationes Bonifacij, dubius est in hac cōtrouersia. Inqua ipse cum considero potissimā rationẽ, verè, ac propriè innititur posterior hæc sententia: nempè, ꝙ licita sit patronis laicis variatio intra quatuor menses, & ideò lite penden. non impediantur alium à litigantib. præsentare. Quam rationem falsam esse probare conabor ex eo, ꝙ sola ipsius litis pendentis cōtrouersia impediat patronorũ præsentationem. Ergò siue præsentatus fuerit institutus, siue nondũ habuerit institutionẽ, non poterunt patroni penden. lite pręsentare. Consequens euidentissimè constat, si verè litis pendentis ratio impedimentum pręstet præsentationi. Antecedens vero probatur ex decisione tex. in d. c. 2. Nam si præsentato, & instituto lite pendente mortuo, non licet patrono, qui illum præsentauerat, alium præsentare, cessante omninò per mortem pręsentatio ne, & institutione: planè sola lis præsentationẽ impedit: quia ea nō pendente tunc liberè patronus non tantùm laicus, sed & clericus potuisset pręsentare etiam absq; priuilegio variationis. Igitur præsentatio ratione litis pẽdẽtis impeditur: atque ita fit, vt parum referat, quod patronis laicis sit variatio permissa: cùm & alioqui, vbi propter obitũ præsentati, & instituti, eis liceret præsentare, propter litem pendentẽ præsentatio sit prohibita: vt probatur in d. capitulo secundo. Ex quibus opinor, in hac quæstione veriorem esse, & magis communẽ sententiam Calder. cui nō obstat ratio illa, quę deducitur à iure, & permissione variandi, quæ laicis patronis conceditur: quia hæc variatio lite pendente impeditur: ne litigia prorogari contingat in dispendium ecclesiarum, propter nouos aduersarios, qui malitiosè interdũ petitoribus subrogantur: sicuti Romanus Pontifex asseuerat in dicto capitulo secundo. Hæc enim ratio vniuersalis est, & vtroque casu locum habet. Forsan adhuc quispiam pro contraria opinione illud conabitur adducere, quod in dict. capitulo primo & secundo impediantur collatio, electio, & præsentatio, quæ fiunt ratione mortis, vel cessionis lite pendente contingentis: non tamen illic impediatur electio, vel præsentatio, quæ fieri possit ex iure antè litem motam competenti: vt sensit Bonifacius in dicta Clementina 1. versicul. Tertia conclusio. & item versicu. octaua conclusio. & gloss. in regu. Cancell. 27. in alia quæstione. Sed si quis ad amussim expenderit rationem illam, qua vtitur summus Pontifex in dicto c. 2. vt lite pendẽte, libro sexto. planè comperiet, illîc prohiberi pendente lite collationes, electiones & præsentationes, quæ fieri alioqui poterant, etiam vtroque superstite litigante, non tantùm illas, quæ fieri possunt propter mortem alterius litigantis, vel eius cessionem, & sic iure post litem motam competenti. Etenim si fiat adhuc electio ex iure competẽti ante litem, & ante mortem alterius litigantis, superest iudicium cum superstite, quod vult Pontifex summus finiri absque eo, quòd noua electione alter constituatur illi aduersarius. Et ideò vtroque casu prohibita videtur electio, vel præsentatio: si quidem ex illa nouus datur superstiti collitigator. Id ipsum deducitur ex proœmio dicta regula Cancell. 27. de subrogandis collitig. vbi Ludoui. Gomet. quæst. vltima hanc opinionẽ probare videtur, dum examinat Bonifacij conclusionem. Præsertim quod, & si vera sit Bonifacij opinio, & ideò lite pendente, mortuo, vel cedente altero litigante, possit quis acceptare beneficium ratione, & titulo literarum apostolicarum, non vt vacans per obitum, vel cessionem litigantis, nec ex iure illius, nec ex causa mortis, vel cessionis, sed ex eo, quòd ante litem competebat acceptanti ius ad illius beneficij consecutionem, quod & plures alij probant per ipsum Ludouicum Gometi. citati. Nihil hoc conducit contra Communem opinionem, nec ex hoc sequitur, patronum laicum posse præsentare pendente lite inter præsentatos nondum institutos, quia etiam si illi liceat variare intra quatuor menses, non tamen licet pendente lite inter præsentatos ius illud, quod iam alteri concesserat, vel variando vel cumulando, vel subrogando alij dare, nouumq́ue litigantem constituere: cùm hoc sit iure prohibitum in dicto capitulo secundo, & capitulo primo. Etenim in acceptatione beneficij, quæ ante litem competebat, non tractatur de iure litigantis vel mortui, vel cedentis acceptanti tradendo. Vnde si pendente lite patronus siue clericus, siue laicus, qui nondum præsentauerat, velit præsentare, & præsentet alium à litigantibus, iustè hoc facit: nec fit vlla fraus canonibus: cùm hic patronus vtatur suo iure, quo nusquam fuerat vsus, nec illud in aliquem ex litigantibus transtulerat præsentando, vel eligendo, aut conferendo. Sic sanè mortuo altero ex litigantibus, vel cedente, aut denique quouis casu, etiam vtroque litigante superstite, poterit patronus intra tempus, quo licet illi variare, aut cumulare collitigantem pręsentare, quem nondum præsentauerat. quod Rochus Curtius fatetur: nec negat Lamber. in dicto arti. 12. ad finem. Non oberit gloss. in dict. Clem. 1. vt lite penden. cùm illa vera sit, & procedat, vbi vterq; litigator Romæ mortem obierit, & sic quo ad vacationem in curia, quemadmodum superius explicuimus in hac q. versic. Primus casus. Quartus ad hanc quæstionem constitui poterit casus in decisione regulæ Cancellariæ, quæ de subrogandis collitigantibus statuta est: nempè, vbi lite pendente inter duos præsentatos à patronis discordibus, alter mortem obierit: an possit authoritate summi Pontificis absq; cōsensu patroni laici, qui defunctum præsentauerat, collitigator subrogari? Et Ludouicus Gometi. in dicta regula de subrogand. collitigan. quæstione sexta, & quæstione decimatertia, ex conclusione Communi proximè tradita, probare conatur, posse subrogari collitigantẽ, nec distinguit patronum laicum ab ecclesiastico: imò indistinctè hoc asseuerat. Et profectò vbi cessaret omninò suspicio fraudis in patroni laici læsionem: & collitigator fuerit præsentatus à vero patrono, quamuis discordi præsentatione, admittenda erit subrogatio facta iuxta regulam Cancellariæ. Non enim edicta regia, & Hispaniarum consuetudo videntur, hāc subrogationem impedire: quæ dubiò procul in curia Romana æquissima, ac iustissima censebitur. Quintò, ad idem ferè subijcitur casus ille, quo authoritate summi Pontificis mortuo altero litigante subrogatur exterus quidam, siue tertius à litigantibus: non denique ipse collitigator, & ea subrogatio fit absque consensu patroni laici. Et in hac specie facilimè admittetur subrogatio apud curiæ Romanæ prætorium, propter authoritatem summi Pontificis, & opinionem illam, quam in principio huius quęstionis adduximus. Atque ita Ludouicus Gometi. in præcitatis locis in ea est sententia, vt opinetur, summum Pontificem liberam habere collationem beneficij litigiosi, quoties id vacauerit: quia & si sit iuris patronatus laicorum, ipsi laici pendente lite non possunt præsentare. Et idem prius responderat Gulielmus Cassadorus in dicta decisione tertia. vt lite pendente. A quibus libentissimè ipse quęsierim, qua nam ratione beneficium litigiosum in curia Romana fuerit ipsius Pontificis collationi reseruatum, vbi alter litigantium mortem obierit: nam vbi vterque mortuus fuerit, quid tunc sit dicendum, superius scrip simus in huius sextę quęstionis initio. Et sanè non aliter mihi poterunt respondere, quàm vel ratione litis pendentis in curia Romana, vel quia illîc apud sedem apostolicam per obitum, ius alterius litigantis vacauerit. Prior equidem ratio nihil aliud iure probat, quàm patronos, etiam laicos, electores, collatoresuè ordinarios non posse lite pendente apud sedem apostolicam beneficium conferre, aut ad id præsentare, vel eligere. textus optimus in dicto capitulo primo, & secundo, vt lite pendente. & in dicta Clementina prima eodem titulo secunda parte. Nec tamen ex hoc sequitur, induci per ea iura reseruationem aliquam summo Pontifici: tametsi posset ipse hanc reseruationem, sicut & alias, noua lege lata constituere, & inducere. Quod euidenter constat in dicta Clementina prima, vbi probatur, mortuo altero litigante, siue is fuerit possessor, siue petitor causam esse ad finem vsque prosequendam, vt tandem sententia lata pro iure mortui, collatio pertineat ad Papam, si mors illi contigerit in curia: alioqui ad ordinarium, si extra curiam mortem obierit. Ergò manifestum fit, ratione litis pendentis in curia non induci aliquam reseruationem. Cùm mortuo litigante altero extra curiam, causa sit ad finem vsque examinanda, vt episcopus ordinarius conferat beneficium illud, si pro iure defuncti contra superstitem fuerit pronunciatum. Posterior autem ratio tunc obtinet, cùm alter ex litigantibus, cui ex euentu litis apparet ius competijsse, mortuus fuerit in curia, & ideò hæc reseruatio inducitur ex capitulo primo. de præbend. in 6. quod in beneficijs spectantibus ad ius patronatus laicorum non obtinet: quemadmodum hoc in capite probauimus. Igitur apparet, pendente lite inter duos præsentatos à patronis discordibus, siue secuta fuerit institutio, siue non: iure ordinario, aut iure reseruationis alicuius, cùm hæc non afficiat beneficia iuris patronatus laicorum, non posse summum Pontificem, nisi expressim iuri patronatus laicorum deroget, mortuo collitigante tertium quendam subrogare. Quod si dixeris, in hoc casu hanc derogationem iuris patronatus laicorum esse omninò admittendam, etiam sine mentione iuris patronatus laicorum: quia laici patroni pendente lite in Romana curia inter præsentatos non habent ius præsentandi: & ideò illis præiudicium non fit, profectò facilis est responsio ex dicta Clementina prima, vr lite pendente. qua constat, pendente lite in Romana curia, mortuo altero litigante, non posse beneficium interim conferri, sed expectandum esse litis euentum: vt si pro mortuo lata fuerit sententia, & is extra curiam obierit, fiat collatio ab ordinario. Ergò Romanus Pontifex præiudicaret ordinario, si interim loco defuncti alium substitueret, & subrogaret: sicuti apertissimè illa constitutio exponit, dum in vltima parte admonet, posse nihilominus Papam, si ipse velit, hoc præiudicium ordinario irrogare, & eius collationem impedire. In his verò beneficijs, quæ pertinent ad ius patronatus laicorum, vel clericorum, etiam mortuo altero litigante, vel liti cedente, causæ & controuersiæ diffinitio expectanda est omninò ad effectum, vt si pronunciatum fuerit ad defunctum beneficium pertinuisse, vel ad neutrum, tunc fiat præsentatio ad beneficium illud per patronos, vt omninò vacans. gloss. insignis & illîc ab omnibus probata in dicto capitulo 2. vt lite pendente libr. 6. verb. finita. Quod & tex. ille probat & deducitur ex dict. Clemen. 1. eod. ti. Vnde penden. lite inter præsentatos non currit patronis tempus ad præsentandum. Atq; ita inibi glo. præcitata satis in specie diffinire videtur: & post eam Ioannes Andr. col. pen. Card. in opposi. post 9. q. in cap. 3. de iure patronatus. Idem Ioannes Andræ. in c. cùm vos. de offic. ordi. Cæsar Lambertinus in tract. de iure patronatus. 2. libr. 2. parte quæstion. 1. articu. 9. num. 16. & numer. 14. quorum opinio vera est, & æquitati potissimum accedit. Ex his ergò deducitur, collatiōem beneficij apud curiam Romanam litigiosi mortuo vtroque litigatore, vel subrogationem altero mortuo, à summo pontifice factam absq; vlla mentione iuris patronatus laicorum, ad quos id pertinebat, minimè valere, atque ideò, vt collatio, vel subrogatio valida sit, necessariam fore derogationem expressam iuris patronatus laicorum. Quę quidem derogatio apud Hispanos admitti non solet: vt nō semel adnotauimus: idcircò hac in re oportet diligentissimè cauere, atq; expendere, ne vlla fraus fiat. Nam summus ecclesiæ Pontifex hisce de rebus consultus nō permittet ita passim patronorũ laicorũ iura tolli, & quandoq; prorsus abrogari. Septimò quæritur de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus, & præsentationẽ alicuius fraternitatis laicorum, qui solent causa pietatis collegia quædam constituere, quæ nos Hispa[*]ni cofradias appellamus, de quibus ipse tractaui quæstionem quandam in capi. officij. numero 12. de testament. Nam & horum laicorum ius patronatus ecclesiasticum esse & censeri, quoties fraternitas, seu collegium adhæret alicui ecclesiæ, à qua nomen accipit, & titulum: vt fraternitas sancti Petri: & sancti Michaelis in vrbe Toletana, probare conatur Cæsar Lambertin. de iure patronat. libr. 1. quæst. 1. arti. 10. nume. 4. idem ante ipsum tenuerat Hieronymus Paulus in pract. Cancell. folio mihi 41. versi. in causa mea maioricensi. qui loquitur in specie de iure patronatus competenti laicis magistris fabricæ alicuius ecclesiæ. Ego verò censeo, hoc ius patronatus, & ei simile, non esse ecclesiasticum, sed laicorum. Nam etiamsi hoc collegium causa pietatis constitutum adhæreat, & sit affixum alicui ecclesiæ, ipsi tamen, ex quibus collegium, & vniuersitas constat, & ad quorum voces, ac suffragia præsentatio fit, laici sunt omninò, & ad hanc vniuersitatem laicorum pręsentatio pertinet, non ad eccl esiam, nec ad aliquam ecclesiasticam dignitatem. Sic sanè aliquot alijs rationibus adductis hanc opinionẽ veram esse censet Felin. in tractatu quando literæ apostolicæ. limitatio. 4. & Rochus Curtius de iure patronatus. verbo. ius. quæstio. 7. 3. accessoria. numero 17. vnde omnia, quæ conueniunt iuri patronatus laicorum, erunt planè applicanda & aptanda huic iuri patronatus, competenti fraternitatibus laicorum, etiamsi hæc collegia adhæreant alicui speciali ecclesiæ. Atque ideò apud Hispanos non admittuntur derogationes, quæ fiunt in præiudicium præsentationis, quæ ad hæc collegia pertinent. Octauò, ad eandem controuersiam alia suboritur dubitatio, An vbi apud sedem apostolicā fuerit facta permutatio beneficiorum, & eius causa secuta sit collatio à Romano Pontifice obtenta [*]sine consensu patroni laici, possit patronus laicus conqueri ratione huius tacitę, vel expressę derogationis? Qua in quęstione posset examinari difficilis illa disputatio, qua solet expẽdi. An permutatio absq; consensu patroni facta, vel eo non vocato, sit nulla ipso iure, vel eo contradicente per sententiam rescindenda? Quam equidem quęstionem tractauêre Fredericus in tracta. de rerum permut. quæstio. 30. & illîc Lapus in additionib. Panor. in cap. cùm dilectus. de iure patronatus. idem in c. significatum. de præbend. Imola in cap. vlt. column. 8. de rerum permut. Felin. in ca. cùm Bertol. colum. 5. de re iud. idem in c. quoniam. colum. 4. in prin. vt lite non contesta. Rota in nouis. 307. Ioan. And. & Francus in c. vno. de rerum permu. in 6. Abb. colum. 4. & Felinus numer. 19. c. cùm accessissent. de constitu. Decius consi. 224. Ioannes Lupinus in rubr. de donat. inter virum & vxorem. §. 22. colum. 3. Domi. consi. 50. Chassanæ. consil. 17. Aymon consi. 82. Ioannes Staphil. de literis gratiæ & iust. folio 56. colum. 2. Rochus Curti. in tracta. de iure patrona. verbo. Honorificum. quæstio. 3. omnium latissimè Cæsar Lambertinus de iure patrona. 2. libr. parte 1. q. 6. art. 6. Panorm. quæst. 5. nume. 7. versi. Item apertius. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. part. signaturæ verb. & iuri patronatus. numer. 40. & in cap. de permutatione. numero 21. Nos tamẽ eam modò missam facimus, cùm solùm sit hoc in loco agendum de derogatione, quæ fit iuri patronatus laicorum. Omnes etenim conueniunt in hoc, quòd vbi permutatio fuerit facta sine consensu patroni laici, vel ecclesiastici: vel ipso iure, vel per sententiam rescindenda est, si patronus intra tempus datum ad præsentandum iustam contradicendi causam exposuerit. Iustitia verò huius causæ ad hunc effectum ex eo tantùm constat, quod permutatio non fuerit facta propter vrgentem ecclesiæ vtilitatem. Hæc siquidem iustificat permutationem absque patroni consensu factam: quod si hæc vtilitas maxima ecclesiæ deficiat, non erit satis, permutationem factam absque patroni consensu non esse in ecclesiæ damnum, neque ex ea nullum ecclesiæ præiudicium imminere: quia euidẽs vtilitas ad hoc exigitur ipsius quidem ecclesiæ, sicuti latè deducit ex pluribus authoribus Lambertinus in dicto arti. 6. numero 30. & numero 38. vbi maiorem vtilitatem exigit ad hoc, vbi ecclesia habeat patronos laicos, quàm vbi patroni sint ecclesiastici. Cui distinctioni non admodum refragabor, nec ita strictè causæ necessitatem, aut vtilitatem exigam, modò illud constet, non aliter hanc permutationem inuitis, & contradicentibus patronis validam fore, quàm si ea facta sit in ecclesiæ magnam vtilitatem. Id etenim videntur Doctor. concedere, præsertim Panormitanus in dicto capitulo. cùm dilectus. Cardinal. in Clemen. vnic. quæst. 4. de rerum permutati. & idem in rep. c. quæsitum. de rerum permutatio. quæst. 36. & 37. Ægidius Bellamera decisio. 181. & alij pleriq; ex modo citatis, quorum opinio ex eo potissimè admitti debet, quòd & multi constanter asseuerauerint, permutationem factam absq; patronorum consensu nullam esse ipso iure, & id indistinctè, atq; indiffinitè probant Calderi. consilio 2. de rerum permutatio. Ægidius à Bellamera decision. 179 & Paulus de Citadinis in tracta. de iure patrona. 6. part. arti. 9. quæstio. 52. Stepha. Caieta. in rep. cap. vltim. de electio. in 6. colu. 20. Tametsi frequentiori consensu, & communiori sententia receptum sit ex authoritate Rotæ & Fred. permutationem factam absque consensu patroni ecclesiastici, vel laici, nō esse nullam ipso iure, sed per sententiam posse rescindi, patrono ex iusta causa contradicente intra tempus datum ad præsentandum, secundum Rochum Curtium in dicto verbo Honorificum. quæstione tertia. & Felinum in tractatu quando literæ apostolicæ noceant patronis ampliatione 9. Quo in loco minùs diligenter asseuerat, ex hac opinione communi posse deduci, quòd valeat permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta Romani Pontificis authoritate, etiamsi nulla fiat mentio ipsius iuris patronatus laicorum, nec specialis derogatio. Nam permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta in curia Romana summi Pontificis authoritate, non præmissa mentione iuris patronatus laicorum, est nulla ipso iure in casibus, quibus apud episcopum, & ordinarium esset nulla: & deinde per sententiam erit rescindenda, quoties foret iudicis sententia infringenda, si facta fuisset apud ordinarium inferiorem: Quemadmodum iure probatur, & explicat optimè Cæsar Lambertinus de iure patronatus secundo libro, tertia parte quæstio. 9. articu. 12. & Franciscus Pauinus in tractatu de potestate. cap. sede vacante. 2. quæstio. principali. versicu. adde etiam quòd non valet. idem probat Lapus allegat. 96. numer. 4. scribens, permutationem beneficij iuris patronatus laicorum factam in curia absque expressa mentione, & derogatione iuris patronatus non valere, & esse surreptitiam, atque ita pronunciatum fuisse à Gregorio xj. à quo nunquam potuit quidam Cardinalis obtinere, quòd ex causa permutationis fieret derogatio iuri patronatus laicorum. His denique præmissis, quod attinet ad beneficia, quæ pertinent ad ius patronatus regium, ex peditissimum est in his Hispaniarum regnis non admitti permutationem, etiam authoritate summi Pontificis factam, etiamsi in specie derogetur iuri patronatus regio, nisi Regis cōsensus huic derogationi, ac permutationi accesserit. Idem practici ex edicto regio, & consuetudine respondebunt in alijs beneficijs, pertinentibus ad ius patronatus laicorum quorũcunque, in his casibus, quibus non potest permutatio fieri eis contradicentibus, & ideò vel sit nulla, vel per sententiam rescindenda. Nam derogatio, quæ in hoc casu fit iuri patronatus laicorum, minimè admittitur: ne fiat præiudicium præsentationi, quæ patronis iure competit, & facilimè tolleretur per varias, ac frequentes permutationes, absq; eorum consensu alioqui permittendas. Sic sanè Carolus Molinæus in regu. Cancella. de infirmis. numer. 32. scribit, apud Gallos non admitti has permutationes, quæ fiunt, etiam authoritate apostolica de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus laicorum: tametsi multa ipse Carolus hac in quæstione addiderit, quæ vera iure nō sunt, nec tuta quidem: cùm nimis derogent summi Pontificis potestati. Vnde cautissimè sunt examinanda, quæ modò ad huius quæstionis examen, & decisionem adduximus: siquidem ex his satis constat, quando necessaria sit derogatio iuris patronatus laicorum, ad eorum consensum, alioqui necessarium, omninò excludẽdum: & an sit admittenda in his Hispaniarum regnis. Quod si post scientiam huius permutationis patronus laicus intra tempus datum à iure ad præsentandum, nō contradixerit, receptum est frequentissimo Doctorum iudicio, permutationem validam fieri. Patrono autem contradicente, an possit ipse præsentare, vel clericus, qui ex causa permutationis renunciauerat beneficio, in id beneficium restitui. tradit Lambertinus de iure patronatus. libro 2. parte 1. quæstio 6. articu. 6. numer. 49. post Domin. in capitul. nemo deinceps. de electionib. in 6. colum. 4. Eadem ratione non admittuntur apud Hispanos permutationes, quæ fiunt ab his, qui obtinent canonicatus & præbendas illas cathedralium ecclesiarum, quæ ex literis Romanorum Pontificum, & Tridentini concilij decreto, magistris, aut Doctoribus sacram Theologiam, aut ius pontificium profitentib. per electionẽ sunt conferendę. Nam etiamsi authoritate Romani Pontificis permutatio fiat, supplicatio ad pontificem proponitur, & supersedetur executioni literarum apostolicarum propter publicam, & euidentem vtilitatem. Sic sanè permutationes istæ minimè admittuntur in beneficijs, quę patrimonialia dicuntur in diœcesibus Palentina, Burgensi, & Callagurritana, quod expressim Regio Caroli Cæsaris edicto cautum fuit anno 1548. Nonò ad eadem regia edicta, & derogationem iuris patronatus laicorum illud palàm pertinet, quod nec per simplicem resignationem, nec item illam, quæ in fauorem alterius strictè, & præuia conditione fit, admittenda est, nec iure admitti debet collatio beneficij iuris patronatus laicorum absque eorundem consensu, quemadmodum satis iure constat, & adnotauit Deci. consi. 224. colum. 2. post Innocen. in c. vltim. de renunciatio. Abb. in c. significatum. de præbendis. vbi Imol. colum. 1. idem Abb. in capitulo de multa. column. 4. de præbend. Rochus de iure patron. verbo. Honorificum. quęstion. 3. Lambertinus 3. libro quæstio. 5. articul. 5. & nos alibi tractauimus. Quod si ex causa simplicis renunciationis fiat absque patroni laici consensu per summum pontificem beneficij collatio, cum speciali derogatione iuris patronatus laicorum, præmissa supplicatione ad pontificem, querela defertur ad regia prętoria, & illic literarum apostolicarum executioni supersedetur, siue sit ius patronatus regium, siue alicuius laici priuati. Et idem fit in beneficijs patrimonialibus, & canonicatibus, quæ per electionem sunt, Theologiam, & ius pontificiũ profitentibus conferendi. Alioqui facilimè præsentationibus patronorum laicorum, & veteribus pontificum decretis, ac quarundam diœcesium circa benneficia patrimonialia priuilegijs, & æquissimis consuetudinibus fieret præiudicium. Decimò, præter ea, quæ iam explicuimus, suboritur & de pensionibus quęstio. Etenim ex beneficio iuris patronatus laicorum pensio iure cōstitui potest à summo pontifice, absq; ipsius pa[*]troni consensu: quia per hāc pensionis cōstitutionem nulla læsio datur, nec contingit patrono, quo ad ius præsentationis: vt expressim tradit in hac quæstione. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum in 3. parte signaturæ, verb. & iuri patronatus. num. 28. & 48. latius Hieronymus Gig. in tract. de pensionibus. quæstio. 23. cuius rationes in hoc tendunt, vt constet, posse constitui pensionem ex beneficio iuris patronatus laicorum absq; patroni consensu in omnibus casibus, quibus ex alijs beneficijs iure constitui potest. Sed & potissimum adducit ipse Hieronymus Gigas textum in c. penu. de iure patro. quo probatur, posse rectorem alicuius ecclesiæ præsentare aliquem clericum, absq; patroni cōsensu, vt sacris ordinibus donetur, ad titulum illius beneficij: nempe ad hoc, quòd ex reditibus percipiat alimenta, & sibi victum necessarium. Hæc verò inductio minimè sufficiens est, si exactè consideremus verum intellectum textus in d. c. penul. Nam vbi rector beneficij absque patroni cōsensu clericum aliquem pręsentauerit ordinandum ad titulum illius beneficij, mortuo rectore, eiusdem successor à patrono præsentatus, & ab episcopo institutus, non tenetur ex reditibus beneficij clerico à rectore præmortuo præsentato aliquid dare. Esset enim tunc grauis læsio ipsi patrono, cui competit ius præsentandi, si ab eo ad beneficium vacans præsentatus onus hoc subire teneretur. Sic sanè Panorm. colum. penul. post gl. & alios ibidem intellexit text. in d. ca. penul. Cui equidem interpretationi & illud accedit, quòd licet rector ecclesiæ possit absq; patroni consensu vicarium temporalem, vel ad vitam ipsius rectoris constituere. glo. in ca. ad hæc. de offic. vicar. & ibi Doct. Henric. Abb. & alij in d. c. penu. Card. in Clemen. vni. quæst. de offic. vicar. Rochus 12. de iure patronat. verb. honorificum. q. 3. Cæsar Lambert. de iure patro. libr. 3. quæst. 5. articul. 7. tamen non poterit idem rector absq; consensu patroni, etiam authoritate episcopi perpetuum vicarium ad ecclesiæ ministerium eligere. Quemadmodum sentiunt præcitati Doctores, & in specie tenent Card. in d. quæst. 12. Panorm. in d. c. pen. colum. vlt. & Lamber. in d. artic. 7. Ergò ex his deducitur, non esse leuis momenti, Iæsionem istam, quæ patrono infertur, ex eo, quòd beneficium, ad quod ipse ius habet præsentandi, efficiatur obnoxium solutioni pensionis annuæ: & ideò necessarius erit patroni consensus, nec sufficiet rectoris voluntas, vt pensio perpetua, scilicet, ad vitam pẽsionarij soluenda, constituatur super eodem beneficio. Derogatur etenim iuri præsentandi, si reditus beneficij, ad ꝙ præsentatio cōpetit, fuerint diminuti. Vnde in hac q. tria, vel quatuor erunt adnotanda. Primùm, Quod sit necessaria mentio specialis iuris patronatus laicorum in literis apostolicis, in quibus pensio constituitur ex reditibus beneficij iuris patronatus laicorum, quod probat Hieronym. Gigas in d. tract. de pension. quæst. 24. Quo loco sentit, in his pensionibus constituendis aliquantulum derogari iuri patronat. laicorum: cùm alioqui non esset necessaria mẽtio, quam ipse Gigas in hisce literis aposto licis requirit. Secundò est obseruandum, non admitti apud Hispanos constitutionem pensionis in his beneficijs, & dignitatibus, quæ pertinent ad ius patronatus regium, nisi ipsiusmet Regis consensus accesserit summi Pontificis concessioni, & pensionis constitutioni. Idem & apud Gallos exacta diligentia seruari tradit Caro. Molin. in reg. Cancel. de publ. resignat. nu. 226. Tertium, quod in hac cōtrouersia tractari potest, pertinet ad alia beneficia, quæ censentur, & sunt iuris patronatus laicorum priuatorum. Nam vbi pensio constituatur à summo pontifice causa dirimendæ litis, quæ Romæ tractabatur inter duos, præsentatos à patronis discordibus, iusta videri potest pensionis cōstitutio, etiam sine consensu laici patroni, ex his, quæ diximus superius hoc in capite q. 6. versi. quartus. In alijs verò casibus non solet summus Pōtifex pensionem constituere, nisi ex causa permutationis, renunciationis, vel similis actus, in quib. derogatio nō admittitur in his regnis Hispaniarum in damnũ, & læsionem iuris patronatus laicorum. Quartò, Quoties pensio in titulum beneficij datur, & constituitur, etiam per Romanum Pontificem, ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia sunt examinanda & censenda: vt censeri, & iudicari debet ipsummet principale beneficium, tàm quoad derogationem, quàm quo ad alia, quæ solẽt in quæstionem incidere. quod notat Hiero. Gigas in d. q. 23. ad finem. textus optimus in dict. cap. penultim. de iure patrona. Nam licet pensio, vt frequentissimè constituitur loco beneficij in stipendium pauperum clericorum secundum Gomet. in regul. de annali possessore, qu. 21. non sit propriè beneficium: tamen vbi constituitur in titulum beneficij, cum onere alicuius ministerij ecclesiastici, tunc beneficium ꝓpriè dicitur: & leges consequitur beneficij ecclesiastici: vt notant Card. in Cle. 1. §. eadem. de supplen. neglig. præla. tradit Hiero. Gig. de pẽsion. quæst. 1. quibus accedit optima glo. in Clemen. vl. verb. quodcunq;. de vita & honest. cle. cuius meminit Ioan. Staph. de literis gratiæ, & iust. fol. 107. colum. 2. & sensit idem fol. 22. text. opt. vbi Panor. in ca. conquerente. de cler. non residentibus. Igitur in constitutione huius pensionis, quæ in titulum beneficij datur, absque patroni laici consensu, palàm derogatur iuri præsentandi: & ideò quæ vel iure communi vel consuetudine, aut regijs edictis sunt inducta circa derogationem iuris patronatus laicorum, itidem erũt obseruanda, & in hac pensionis constitutione. Quintò illud est satis expeditum, quod in beneficijs patrimonialibus nulla pensionis constitutio apud Hispanos admittitur: cùm ea tendat in maximum grauamen clericorum patrimonialium, quibus beneficia illa sunt secundum dignitatem doctrinæ, & morum liberè absque vllo onere conferenda. Idem erit in canonicatibus, qui conferri debent ex veteri instituto magistris, & doctoribus. Atque ita passim receptum est: idq́ue deducitur ex regio edicto, quod de patrimonialibus beneficijs decretum fuit anno domini M. D. XLIII. Nec vidi vnquam à summo pontifice pensionem ex his beneficijs constitui, nisi causa litis dirimendæ, quæ absque vlla fraude inter electos, aut institutos tractabatur. Qua in re oportet diligenter inquirere, & examinare, ne fraus vlla fiat veteribus huius regni priuilegijs, antiquis institutis, & iure legitimo inductis consuetudinibus. Vndecima quęstio ad vniones pertinet, quę quandoq́ue fieri solent authoritate apostolica, vel [*]ordinaria. Nam per episcopum vniri non potest beneficium aliquod alteri absque consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi, vel præsentandi, siue sit patronus ecclesiasticus, siue laicus: Quemadmodum probatur ex gloss. verb. rector. & illîc Abb. Cardin. opposit. 3. & quæstion. 14. in clement. vltim. de rebus ecclesi. Abb. columna secunda. & alijs in capit. cùm accessissent. de constitut. Socino consil. 1. colum. 2. libro 3. Rocho de iure patronat. verbo honorificum quæst. 3. Decio in consil. 174. colum. vltim. Lamberti. de iure patronat. libro 3. quæstio. 6. articul. 2. Qui tamen fatetur post alios, posse hanc vnionem fieri authoritate summi pontificis, modò fiat expressa mentio iuris patronatus laicorum, quoties per vnionem tollitur ius præsentandi, aut eidem derogatur. Et hæc est communis opinio. Quo fit, vt in literis apostolicis, quibus ecclesia iuri patronatus laicorum ita vnitur alteri, quòd iuri præsentandi derogatio fiat, eadem sint omninò obseruanda, quę iure pontificio, praxi, & consuetudine, atque regijs edictis obseruanda sunt, & obseruari solent in derogationibus, quæ fiunt iuri patronatus laicorum: sic etenim vel ratione surreptionis, aut supplicationis ad summum pontificem proponendæ obuiam iri poterit damno & læsioni, quæ patronis laicis ex vnione ecclesiarum, quo ad ius præsentandi contingere possunt. Duo decimò adnotandum est diligenter, nullum fieri patronis laicis grauamen, nec vllum damnũ dari, etiam quo ad præsentationem, vbi summus ecclesię pontifex electum episcopum instituerit aut confirmauerit, cum retentione beneficij alicuius, quod is obtinet, & alioqui proximè vacaturum erat per consecrationem iuxtà capitul. cùm in cunctis. de electio. Nam, etiamsi hoc beneficium pertineat ad ius patronatus laicorum, cum nondum vacauerit, poterit Papa etiam absque speciali derogatione & expressa mentione dispensare, vt electus illud obtineat simul cum episcopatu: nec per hoc derogatur iuri patronatus laicorum. Quia patronus non habet pręsentandi ius, quo ad effectũ, donec beneficium vacauerit. Papa verò impediat per dispensationem vacationem illam, & ideò nullam læsionem patronis infert, nec iuri præsentandi derogatur: quemadmodum probant Rota. 381. in nouis. Feli. in tract. quando lite. apos. noceant patron. limitat. 5. Io. Staphilæ. de literis gratiæ, & iustit. fal. 56. vers. quartus, & vltimus. Rochus Curti. verb. honorificum. 4. quæsti. principali. Cæsar Lamberti. de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. articul. 19. Et licet Aret. & quidam alij ab eis citati contrarium scrip serint, asserentes, hanc dispensationem non esse validam, nisi expressa fiat mentio iuris patronatus laicorum: prædicta opinio verior est, & magis communis: ex qua constat, hanc dispensationem validam esse, etiam si generaliter fiat nulla adhibita, nec adscripta mentione iuris patronatus laicorum. Quibus quidem laicis nulla in hac specie læsio ex hoc contingit, nec eorum iuri patronatus derogatur: atq; ideò multa cessant, quæ sunt derogatione iuris patronatus laicorum alioqui statuta. Hæc verò scripsimus, vt faciliùs, & commodiùs, percipere quis valeat, quæ in hisce controuersijs regij consiliarij passim in praxi hactenùs obseruauerint, & obseruent: non quo arbitremur, vel in minimis executionem literarum apostolicarum impediendam fore. Hoc etenim & catholica regia maiestas animo Christianissimo exhorret, multisq́ue legibus, & edictis præcauendum esse omninò censuit, pœnisq́ue decretis puniendos esse frequentissimè constituens mandatorum apostolicorum transgressores: Idemq́ue sollicitè, ac diligenter apud regia Hispaniarum prætoria, pium ipsum Regis zelum exequẽtes, quotidiè conamur efficere: In aliquot tamen casibus, quibus hæc respublica existimat, & experimento cognouit, maximè lædi, & multorum hominum suggestionibus, falsisq́ue precibus grauari, per supplicationem multis nominibus obsequentissimam ab ipso sanctissimo pontifice remediũ sperantes. THEMA CAP. XXXVII. De pascuis, & de iure pascendi, tàm lege iuris communis, quàm ratione seruitutis constitutæ. SVMMARIA. -  1 Habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis? -  2 Agri priuati dominus, an poßit eundem agrum pratum efficere, & constituere? -  3 Quidquid nascitur in agro priuato, etiam absque labore, & industria domini, ad ipsum omninò pertinet. -  4 An liceat priuatis in agro proprio nouellare? -  5 Dominus agri priuati liberè potest mutare eiusdem agri culturam. -  6 Agri communes duabus ciuitatibus: an poßint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus, altera minimè consentiente? -  7 Vicus exemptus à ciuitate, an retine at ius pascendi, quod antè exemptionem habebat in territorio? -  8 Quid in agris communibus, cultis tamen, præscriptio temporis efficere valeat? CAPVT XXXVII. MEMORIA teneo, me in his, quæ hactenùs scripserim, aliqua de iure pascendi, & de pascuis publicis, ac priuatis adnotasse, obiter quidem & præsertim. lib. primo. var. resolut. capit. 17. numero vndecimo. & in regul. possess. de re iur. in 6. 2. rele. par. §. 3. numero secundo. quibus etiamsi multa addi possent. quædam hoc in capite adijcere constitui: vt faciliùs tractatus iste de iure pascendi examinari valeat: non ignarus quam latè pateat hac de re disputatio. Illud sanè præ cæteris est obseruandum, quod do[*]minus alicuius ciuitatis, villæ, vel castri, habens in his locis iurisdictionem ciuilem, etiam & criminalem, nullum habet ex hoc iure dominium in pascuis publicis illius territorij, intra quod iurisdictione vtitur, & vti potest. Hæc etenim pascua ad vniuersitatem pertinẽt, & sub eiusdẽ vniuersitatis dominio cẽsentur. l. in tantum. §. vniuersitatis. de rerum. diuis. l. omnes. in 2. C. de operib. pub. l. duumuirum. C. de decurion. l. omne territorium. C. de censib. regia l. 4. tit. 28. par. 3. & in hac specie tradidêre optimè Stephanus Bertrandus cons. 1. lib. 3. col. 2. & 3. & idem cons. 37. lib. 1. & rursus cons. 75. lib. 2. numero 15. ex Host. & Ioan. Andr. in c. nimis de iureiuran. Matthæ. de Afflict. in const. Neapol. rubr. 85. nu. 8. Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandat. c. 4. num. 20. tametsi dominus habens iurisdictionem possit vti pascuis publicis, vt habitator, & incola illius loci illîc habitet, secundum Bertrandum, eo tamen numero pecudum, qui sit arbitrio boni viri moderatus, iuxta territorij, & pascuorum qualitatem, ita quidem quod maximè sit attendenda vicinorum aliorum, & ciuiũ hac in re læsio: sicuti præcitati authores latiùs explicant post Alber. in l. Imperatores. ff. de seruit. rustico. præd. & in l. si testatrix. §. 1. ff. si seruit. vendicet. Quis verò dicatur propriè incola idem Bertrandus docet cons. 75. li. 2. alios ad hoc adducens, & Auend. in d. c. 4. n. 20. tex. optimus in d. l. 4. & in l. ciues. C. de incolis lib. 11. l. Labeo. ff. ad municipal. l. 2. C. vbi senator. vel clariss. l. cùm scimus. C. de agri. & cens. lib. 11. mulieri. ff. quibus. mod. vsufructra mit. notat Bald. in l. 1. col. 1. ff. de statu homin. Felin. in cap. quoniam. de offic ordin. numero tertio. Cæpola in leg. 2. ff. de ver. significat. numero vigesimoprimo. vbi Bar. & alij. Est tamen omninò cauendum, ne incolarum nomen latè in hac specie adsumatur, propter præiudicium & damnum, quod alioqui veris immineret habitatoribus. Sed & iurisconsultus incolæ diffinitionem tradit. in l. pupillus. §. incola. ff. de verb. signifi. vbi Alciatus. Dec. consi. 283. Abb. in cap. vlt. de paroch. & Socinus latè in consi. 129. 1. num. colum. 4. Est deniq; apud Hispaniarum auditoria ex forensi vsu receptum, posse dominum alicuius oppidi ratione iurisdictionis, quam illîc habet, tot propria animalia in pascua publica mittere, quot possunt duo incolæ, & habitatores, quibus lege, vel moribus plura immittere licebit. Ad hoc verò adducunt practici authoritatem Collectarij in cap. ad quæstiones. de rerum permut. num. 5. qui scribit, militem habitantem in aliquo loco debere consequi excommuni vsu ciuium duplam vtilitatem. l. Imperatores. ff. de seruit. rust. prædior. & vt videas, lector candide, quæ portenta praxis ex prauo, ac difficili quorundā iudicio induxerit, expende obsecro Iurisconsulti locũ in dict. l. Imperatores. nihil omninò ad hanc rem pertinere: vt tandem Collectarius absque vlla authoritate propriam sententiam scripserit. Nam & text. in l. 2. C. de pascuis publ. li. 11. id tantùm probat, quòd militibus, qui actu militiæ operam dāt, permittatur pascuis publicis vti ad alendos proprios equos militares, & quod ad hoc deputetur locus ex pascuis publicis congruus, & sufficiens. Qua ratione palàm fit, militibus, etiam actu militantibus non licuisse præter equos militares propria pecora in pascua publica mittere, nisi & in eo loco sint veri habitatores: & tunc ea lege, qua cæteri habitatores vtuntur. Vndè omninò falsa est opinio Collectarij. Sed & si ea vera foret, planè obtineret in militibus qui actu rei publicæ seruiunt, cuius ministerij causa plura cōsequuntur milites priuilegia, quæ non sunt extendenda ad alios, qui & si nobiles sint, non tamen militare ministerium reipublicę pręstāt: præsertim, quod & possunt multi dominiũ, & iurisdictionem alicuius oppidi habere, qui tamen nobiles non sint. Et ideò euidenter constat, perperàm à practicis Collectarij opinionẽ probatā, receptam, & in vsum forensem deductam fuisse. Nam quod Bal. scribit in l. precibus. C. de impuber. nu. 30. & Alex. in l. Centurio. 5. col. & illîc Soc. & alij. ff. de vulgar. tenentes, priuilegium datum iure militibus quo ad testamenta, & substitutiones, etiam competere dominis oppidorum, & vrbium habentibus iurisdictionem: vel est falsum prorsus, vel intelligendum in principe, aut in eo, qui iurisdictionem habet, ac simul potestatem derogandi legibus, & iuri communi: quemadmodum apparet ex ratione per Bald. tradita: & ex l. pen. C. de donat. inter vir. & vxor. quam ipse Bald. adducit, atque ita explicat Lancelot. Galiaula in dict. l. Centurio. col. 9. Sed & in hoc tractatu de pascuis publicis oportunè illud erit inquirendum: Quid iure respondendum sit de his, qui proprios habent agros & in eis dominium speciale distinctum á dominio publico, & vniuersali, an collectis frugibus, & fructibus possint prohibere conciues, & alios habitatores, & incolas, ne propria animalia in eos agros mittant, ad pascendum herbam illîc sua sponte nascentem. Et sanè herbam istam communem esse, nec posse hæc pascua prohiberi à priuato domino fundi post collectos fructus, interim dum agri vacant à semine ac frugibus, asserunt Chassa. in consuetudin. Burgund. rub. 13. §. 2. ver. quæro quid operentur. num. 2. & §. seq. nume. 5. & Auendanius in tract. de mandat. exeq. c. 4. numer. 24. ex decisione, & authoritate Ioan. Fabri in princip. instit. de lege Fusia Canina. Quorum ea est potissima ratio, quòd possit quis facere in alieno fundo, quod ei prodest, & domino fundi non nocet. l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia arcen. sensit idem Roderi. Xuares in allegat. 15. ver. item quia. Imò ipse doctissimus Auendanius scribit ex eadem ratione, non posse quem in proprijs, ac priuatis agris, & fundis prata constituere: quæ nos Hispani dehesas dicimus. Citat huius opinionis authorem etiam Matthæ. de Afflict. in constitutionibus Neapolita. rub. 85. numero octauo. qui tamen non tractat quæstionem istam, sed aliam longè ab ea differentem: nempè an dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, possit saltus, & prata ad sui commodum efficere, non equidem in agris proprijs, & in quibus dominium priuatũ habet, sed in agris totius territorij ciuibus, & incolis quo ad vsum publicum communibus, quos baldios dicimus. Alioqui non magis hoc tractaret Afflict. de domino volente hoc facere iure iurisdictionis, quàm de quolibet priuato. Maximè, quia domini habentes iurisdictionem, & vasallos, solent constanter sibi hoc ius, & hanc potestatem asserere, incolis subditis contrarium vendicantibus: & asserentibus, ipsius territorij vsum quo ad pascua, nemora, arboresq́ue cædendas communem esse ipsis: non proprium domini, nisi quo ad iurisdictionem: quod tradit Bertrandus in dict. cons. 1. & consi. 37. & legibus partitarum probatur. Iure denique communi multis rationibus probari [*]poterit, quod in proprijs, ac priuatis agris dominus possit constituere prata, & dehesas, eosdemq́ue agros reducere ad pascua, omissis alijs fructibus, quos ex ipsis agris, eorundemq́; cultura solebat percipere. Primò, Quia hoc nullibi fuerit iure prohibitum. Nec enim locus aliquis adducitur à præcitatis authoribus ad contrariæ conclusionis probationem. Nam quod Faber scribit, & refertur à Chassanæo, profectò nihil ad rem istam pertinet. Atque ideò lectorem admoneo, vt pensitet maturè quæ ab alijs traduntur, priusquam ex his obscura, & dubia quæque deducat. Sit enim verum, quod Faber adnotauit, nec enim modò refellam eius opinionem, non indè sequitur quidquam contrà eam sententiam, quam hac in disputatione constituimus examinare. Quia dominus priuati agri vult eius culturam prætermittere, & illum reducere ad pascua, & fructum ex herbis percipiendum, tradito iure pascendi annuatim in conductionem. Quo quidem casu, si vicinus eo inuito, & gratis nullo dato pretio herbæ, quæ pecunia æstimari solet, velit animalia propria immittere in eum agrum ad pascendum: dubiò procul damnum infert domino ipsius fundi. Quod, authore ipso Fabro, non licet: & ideò is pro nobis est: cum ex eius ratione constet, non posse vicinum mittere propria animalia in agrum alienum ad pastum, quoties fit hæc missio cum iactura, & damno domini, qui agrum possidet, posse verò hoc fieri, cùm nullum præiudicium ex hoc fit agri domino. Vnde si quis proprium agrum colit ad fruges, & messes percipiendas: tunc collectis frugibus, nullum ei damnum fit, si mittantur in fundum animalia ad pascendum herbam natura ipsa illîc nascentem, quam nec ipse agri dominus venditurus est, nec vendere consueuit. Atque hæc est Fabri mens in hoc tantùm referenda, quia nullum domino agri fit præiudicium: & ideò vbi aliquod præiudicium agri domino fieret, non possent animalia mitti ad pascendum, ex sententia Fabri. Secundò, Quia iure communi absque vllo priuilegio potest quis habere dominium prati, in quod nemini licet domino inuito animalia mittere ad pastum. l. pratum. & ibi gloss. ff. de verborum significatione. Qua ratione dominus huius agri potest herbam falce secare: cum & in hoc constet illius agri fructus ad eius dominum pertinens. tex. optimus ad hanc rationem in l. 1. 2. 3. C. de pascuis pub. & priuat. vbi probatur, posse priuatos iure communi habere prata, quorum herbam conductoribus vendere liceat. Idem deducitur ex gloss. in d. l. 1. verb. priuatæ. Igitur herba priuati agri ad eum pertinet, qui dominium eiusdem habet. Ea siquidem est in fructu: atque ideò legari, vendi, & donari poterit. text. & ibi omnes in d. l. pratum. Tertia constat ratio ex eo, quod ius pascendi in alieno agro, & priuato, adquiri potest iure seruitutis per vicinos. l. 1. & l. 2. 3. 4. & 5. ff. de seruit. rusti. prædio. l. 6. titul. 31. part. 3. fatentur omnes, qui de seruitutibus scripsêre. Ergo nemini licet propria pecora in alieno agro pascere: alioqui frustra de ea re imponeretur seruitus. Qua quidem argumẽtione vtitur Ioannes Corasius in l. 1. ff. de seruitutibus. numero 137. facit ad hoc ratio Iurisconsulti in l. Quintus. ff. ad legem Aquiliam. vbi permittitur domino agri ex pellere ab agro animalia, quæ ibi pascuntur eo inuito. Quartò constat, Quia herba naturaliter producta, & spontè nata in agro meo, mea est, ex ratione text. in l. qua ratione. & in l. adeò §. vlti. ff. de acquir. rerum domi. l. solum. §. 1. ff. de rei vendicat. ergo nullus poterit eam depascere me inuito. Quam rationem expressim tradit Stephan. Bertrandus in consil. 1. numero sexto. lib. 3. Quintò, Si iure seruitutis potest competere alicui ius pascendi in agro alieno: ergo & precio, ac pecunia constitui poterit illa seruitus. Quod nemo negabit, qui seruitutum materiam tractauerit: cùm & conuentione constitui possit seruitus data pecunia. l. quoties. in 2. ff. de seruitut. Vnde non debetur gratis pastus ipse, & ideò herba vendi potest, atque item prohiberi á domino fundi pastus animalium, etiam si fructus pendentes non sint. Sextò, ad rem istam ampliùs aperiendam expendere conabor rationes, quibus authores contrariæ opinionis vtuntur vel vti possunt. Nam illa opinio probatur vel ex eo, quòd pastus domino agri non noceat, vtilis verò sit pascenti propria animalia. Et profectò hæc ratio cessat, quia domino agri volenti herbam illîc nascentem vendere, locare, falce secare, aut proprijs animalibus pascendis illæsam seruare, damnũ, & præiudicium fit, si eo inuito herbam illam alter depascere tentauerit. Vel eadem sententia stabilitur ea ratione, quia herba, vt fructus naturalis, nulla industria, nec labore proueniens, sit omnibus vicinis communis, vt quidam opinantur: & hæc ratio deficit authoritate Iurisconsulti in d. l. pratũ. Est etenim pratũ ager ad pascendum natura ipsa paratus, vel ad herbam falce secandam oportunus: qui iure absque vllo priuilegio potest esse priuatus. Ergo [*]herba est illius domini, cuius est ille ager. Conducunt & ad hoc omnes leges probantes, omnes fructus non tantùm industriales, & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinere, de quibus aliâs tractauimus, nempè libro 1. varia. reso. c. 3. nume. 6. Et prætereà sequeretur ex ratione contraria, quòd glandes, & alij similes fructus, prouenientes absque vlla industria hominis, non pertinerent ad dominum agri, ex quo proueniunt, & in quo nascuntur: quod falsum est ex l. vnic. ff. de glande legen. Sic sanè nulli dubium esse poterit, aquam, & aquę fontem sponte sua, & natura ipsa in meo agro scaturientem, meam ac propriam quidem esse. l. aquam C. de seruit. l. in concedendo. & l. seq. ff. de aqua pluma arcend. cùm & à me constitui possit gratis, vel precio seruitus hauriendi eandem aquam in fauorem prædij vicini: atquo ita non tantùm constituitur seruitus ductus aquæ, sed & haustus. l. 1. §. vltim. ff. de seruitut. rusti. prædio. l. si priùs. §. via publica. & §. vltim. ff. de aqua pluuia arcend. l. 3. cum seq. titul. 31. part. 3. tradit Cæpola in tract. de seruitutibus. capit. de seruitute haustus aquæ. & sequentib. Quod si fons aquæ in meo fundo scaturiens absque mea industria, & labore, iure seruitutis quo ad haustum aquæ vicino dari, & vendi potest: constat, non esse illam aquam communem omnibus ciuibus, & vicinis: Quod dubiò procul verum est, etiamsi ex aquæ haustu nullum ego damnum patiar: quia ipsa fontis aqua mihi, & alijs sit sufficiens. Hoc ipsum comprobatur ex constitutione seruitutis cretæ, & arenæ fodiendæ. l. 1. §. vltim. l. ergo. ff. de seruitutibus rustic. prædio. l. 7. titul. 31. part. 3. Etenim in omnibus his quæ absque vllo hominum labore, & industria proueniunt, & nascuntur in agris priuatis, etiam dominus ipsius agri dominium priuatum habet, & speciale: ergo nullus ex vicinis, & conciuibus poterit his vti domino inuito: Vnde planè consequitur, posse dominum prohibere harum rerum omnium communem vsum. Alioqui sequeretur, quod dominus agri, in quo natura ipsa, & spontè nascuntur arbores ad odorem, medicinam & alia multa admodum vtiles, & ea ex causa magni precij & æstimationis, non posset prohibere conciuibus earum arborum communem vsum. Et idem respondendum foret de herbis odoriferis, vel pretiosis, quæ absque vlla cultura nascuntur in agris priuatorum. Quod equidem falsum est. His accedit quod de lapidicinis in l. diuortio. §. si vir in fundo. ff. solut. matri. l. item si fundo. & in l. nouissimum. §. proinde. ff. de vsufruct. regia l. 37. tit. 11. part. 4. Nam lapidicina in meo agro, etiam nullo labore inuenta, mea quidem est: nec potest quis me inuito lapides ex ea, etiam suis expensis cedere, & extrahere. Constat enim huius agri fructus ex hac lapidicina: & ideò ius cedẽdi lapidẽ vendi, ac legari poterit. l. idẽ Iuli. §. si quis alicui. ff. de l.. 1. regia l. 27. tit. 9. par. 7. Nec refert, ꝙ ager priuatus ad nihil aliud vtile sit, ꝗ̈ ad lapidicinarũ vsum: quia nihilominùs eius sunt lapidicinæ, & in eis dominium habet, etiamsi cedentes lapides minimè impediant aliorũ fructuum perceptionem, nec domino fundi noceant, quo ad culturā agri. Satis siquidem est, vt iustè agri dominus conqueri possit, quod eo inuito cedantur lapides, & vtatur vicinus iure cædendi lapides, quod ipsi tantùm domino competit. tex. celebris in l. venditor. §. si constat. ff. communia prędior. Si verò dominus agrum alioqui pinguẽ, & fructiferum reduxerit ad lapidicinas: quod in dict. §. si vir. adnotatum est: hoc magis probat, posse quempiam agrũ proprium eius cultura omissa, ad herbarum fructum, & pastum mutare, ac reducere. Et ideò cessat omninò ratio illa, qua vtuntur qui Fabrum secuti sunt. Sed & ipse Faber est intelligendus, quoties dominus fundi non percipit fructum ex herbis, nec vult, nec consueuit herbam vendere, nec falce secare. Præsertim hæc interpretatio admittenda est, quia & si verum sit, me non posse in agro meo, aut solo illud facere, quod mihi non prodest, & alteri nocet: quemadmodum probant iura per Fabrum citata: tamẽ quòd possit quis me inuito vti re mea, etiam si ex ipso vsu mihi non noceat, dubium est, & fortassis planè falsum, & ideò nec poterit quis me inuito ingredi domum meam, vel fundum meum, possum enim iure prohibere. l. diuus. ff. de seruitu. rusti. prædio. maximè ad vsum rei meæ. nec l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia. arcend. probat Fabri opinionẽ: vt palàm esse poterit lectori. Fossa etenim illa erat vetus, & iure vetustatis fundus ille tenebatur seruitute, eiusq́ue dominus ad purgandam fossam. text. verò in l. 1. §. ijdem aiunt. vers. Marcellus. ff. eod. de aqua pluuia. arcend. nihil aliud probat, quàm quòd quis non possit in suo agro, & solo id agere, vel ædificare, quod sibi non prodest, & alteri nocet. Constat igitur ex his, non probari contrariam opinionem ea ratione, quòd herba natura ipsa in agris priuatis nata, sit omnibus communis. Septimò ad probationem eiusdem conclusionis, quam hactenùs probare conati sumus, accedit text. in l. vlti. C. ad leg. Aquil. Quo in loco apparet, teneri quem lege Aquilia, si propria animalia in alienum agrum miserit ad pastum domino inuito. Idem statutum est legibus Iustiniani, quas ipse de rebus rusticis, & agricolis tulit, quasq́ue tradit Constantinus Harmenopulus epitomes libro sexto. capit. 5. de damno. optimus textus in leg. qui seruandarum. §. vlt. ff. de præscrip. verb. Extat & de pastu pecoris inter leges duodecim tabularum. l. 14. Octauò, probatur hoc ipsum ex loco, & argumento ab speciali per text. vbi Bald. in capit. 1. §. vltim. de pace tenẽd. & eius violat. vbi permittitur viatori, equum suum pabulare in agro alieno vtique ad refectionem equi ex herba. Ergo regulariter id non pōt fieri domino inuito, quia eius est herba illius agri, cuius dominium habet. Sed & speciale istud viatoris priuilegium tradidêre Albericus in dict. leg. vltim. C. ad legem Aquiliam & Cæpola de seruitutibus iuris pascendi. numero septimo & octauo. Sic & lege Mosaica Deutero. cap. 23. licebat ipsi viatori, ex vineis, & frugibus alienis accipere, vt præsenti necessitati subueniret. Ex legibus itẽ Iustiniani paulò antè citatis adnotari poterit paragraphus titul. de furto. qui secundus est his verbis, Qui vineas, aut hortos ingrediuntur tantùm, vt vuas, aut fructus edāt, indemnes sunto. Ad idem de discipulis domini colligentibus spicas traditur Marci cap. 12. & in c. discipulos. de consecrat. distinct. 5. gloss. in cap. omnes leges. 1. dist. Imò quod Iustinianus permisit, est intelligendum, etiam, extra casum necessitatis, vt liceat viatori comedere vuas in vinea alterius, non tamen inde exportare: vt notat Ripa in l. damnum. ff. de damn. infect. col. 2. tendit & ad idem quod Plato scribit lib. de legibus octauo. Quicquid sit iure communi, regia lege Hispaniarum forensi receptissimum est, & denique diffinitum, non posse priuatos agrorum dominos absque speciali priuilegio Regis, vel legitima præscriptione, prata, quæ dehesas vocamus, ex eisdem agris efficere, ac cōstituere, ad hoc, vt herba naturali vi absque vlla industria nata, vendi, vel locari possit. Est siquidem herba ista omnibus conciuibus, & incolis communis collectis iam frugibus, & fructibus. Atque ideò agri priuati dominus non poterit vsum istum communem prohibere. Hoc probatur ex pragmaticis huius regni constitutionibus leg. 73. & in ea pragmatica sanctione, qua reuocatur Abulensis ordinatio. folio 170. Nam & in his publicis edictis regia authoritate promulgatis expressim, asseueratur, esse contra huius regni leges, quòd quis proprios fundos, & agros absque Regis permissione prata, & pascua ciuibus, & incolis interdicta efficiat: Quamuis possit liberè quilibet proprios fundos, & agros colere, qua ei libuerit cultura: ita tamen, vt fructibus collectis, & agris vacantibus à semine, pascua sint omnibus habitatoribus communia. Quam equidem legem multis experimentis compertum est satis reipublicæ conuenire, iustissimamq́;, ac æquissimam esse. Hinc sanè fit, vt possit agri priuati dominus nihilominùs vites & oliuas in eo plantare, etiam si per hanc plantationem pastus hic communis omnium conciuium animalibus impediatur: cùm in oliuetis, & vineis nullo anni tempore permitti possit absque arborum læsione animalium pastus, quippè qui vitibus, & oliuis nocet. Huius illationis ratio est: quia habitatores, incolæ & vicini nullum habent pascendi ius in agris priuatorum, nisi postquam fruges, & fructus fuerint collecti, donec alij seminentur. Igitur eo tempore, quo priuatus ager pendentes habet fructus, vel vites, aliasuè arbores, quibus nocet animalium pa[*]stus, non licet cuiquam in eum agrum animalia mittere ad pascendum. Hoc enim est, quod eleganter sensit Cæpola de seruitut. rustic. præd. capit. de seruitute iuris pascendi. numero 26. quo in loco scribit, distinguendum esse agrũ, in quo quis habeat ius pascendi seruitute, vel alio titulo absolutè, ab illo agro in quo quis habet ius pascendi vt incola, ciuis, vel habitator: nempè collectis frugibus, & eo tempore, quo ager à cultura vacat, nec ei nocet pastus. Priori enim casu asserit Cæpola, non posse dominum reducere illum agrum ad culturam, quæ impediat vllo tempore pastum, & ingressum animalium ad pascendum: imò tenetur illum agrum semper ad pascendum liberum habere. Posteriori verò casu potest dominus agrũ illum colere, seminare, plantare vites, & alias arbores, etiamsi pastum impediat, modo permittat illum pastum eo tempore, quo fructus sunt collecti, nec damnum aliquod ager ille ad fructus ferendos patiatur. Subinfertur ex his, quòd dominus agri, in quo vicini, & cohabitatores ius habent pascendi collectis fructibus: licet hactenùs eum coluerit, & seminauerit ad fruges colligendas, vel ad alium fructum his similem: poterit nihilominùs in eodem agro nouellare, vites, & oliueta plantare: quod Cæpola sensim probare videtur. Tametsi non ita expressim diffiniat hanc dubitationem. Tradit enim casum, in quo seruitus iuris pascendi eo tempore, quo fruges collectæ sunt particulariter est constituta & inquit, quòd collectis fructibus manet melior ager ad pastũ: deinde permittit plantationem vinearum, & vitium, quæ toto anno pastum omninò impedire videtur. Sic denique ciuitas, aut municipiũ, cuius agri, etiamsi priuatos dominos habeant, sunt collectis fructibus, omnibus ciuibus ad pastum communes: non potest iure ordinario, nisi aliud lege regia cautum sit, prohibere dominos agrorum, vites in eis plantare, ac nouellare: tametsi hactenùs agros ad fruges, & his similes fructus colligendos coluerint. Vidi tamen semel regium decretum, quo priuati agrorum domini prohibiti sunt nouellare propè istam vrbem Granatensem, in eo pago, qui vulgò vega nuncupatur. Qua de re lis pendet in hoc regio prætorio ex causa, quòd multi non obstante regio edicto nouellauerint. Causa verò huius prohibitionis ea traditur, vt sit vberior, ac facilior pastus animalibus, quæ ad hanc vrbem ducuntur pro publico victu carnium, & deinde vt frumenti sit maior copia. Sic olim Domitianus Imperator ad summam vbertatem vini, frumenti verò inopiam, existimans, nimio vinearum studio negligi arua: edixit, ne quis in Italia nouellaret: vtque in prouincijs vineta succiderentur, relicta ibi plurimum dimidia parte, nec exequi rem perseuerauit. Quemadmodum meminêre Suetonius in Domitiano, Eusebius in chronicis, Philostratus in Apollonij Tianæi vita, & Ludouic. Cælius lib. antiq. lectio. 11. c. 11. Sed & hoc adeò verum est, pro libertate colendi proprium agrum, quòd si dominus agri hactenùs eum coluerit ad fruges colligendas: nunc autem velit mutare culturam, vt ex eo agro percipiat alium fructum nulla lege prohibitum, mutare poterit agri cultũ: imò defendendus est in quasi possessione colendi agrum ad eos fructus colligendos, quos plantare, & seminare voluerit. Nec poterit aduersus eum allegari, quòd non est in ea possessione: quia mutat speciem fructuum & agriculturam. Est ad hoc text. celebris in c. cùm in tua. de decim. Vbi probatur, quod possidens, & ratione possessionis præscribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur præscripsisse illud ius, non tantùm quo ad fructus consuetos colligi, & percipi: sed & quo ad nouiter plantatos, & seminatos. Etenim illîc ita notant Anto. Panor. & alij communiter, & Francis. Balbus de præscriptio. 2. parte princip. 3. effectu. Ecce igitur quòd possessio in vna specie fructuum, quæ procedit ab vna radice nempè à iure decimandi, prodest, ac censetur obtineri, quo ad alias quascunque fructuum species, quæ eodem iure possunt peti, & vendicari. Quod & in præsentiarum satis nostram sententiam probat: cùm ius colendi agrum, & percipiendi quoscunq; fructus ex eo, procedat à dominio, & iure domini. Superest ergò ex his tractare, quid respondendum sit, vbi duarum vrbium, vel oppidorum agri sunt compascui, & quo ad pastum communes licet quo ad iurisdictionem, & alia sint om[*]ninò distincti: An possit altera ex his ciuitatibus agros hactenùs incultos colere, ac in eis nouellare inuitis socijs, aut sanè culturam mutare in præiudicium, & læsionem iuris pascendi. Qua in re obseruanda est distinctio illa, quam paulò ante ex mente Cæpolæ tractabamus. Nam si expressim constet, quid præsciptum, aut actum sit iure constitutionis seruitutis, pacti, societatis, vel alio quocunque, illud erit obseruandum. At in dubio deueniendum est ad coniecturas: quibus cessantibus, videtur, quòd non possit agrorum cultura pastus communis impediri. vt scribit Cæpola in dicto cap. de seruitute iuris pascendi, numero uicesimoquarto, quia nihil potest fieri in præiudicium seruitutis, quæ debetur ad pascendum, nec societatis, quæ ex iure pascendi constat. Sicuti multis authoritatibus illîc probat Cæpola & Rodericus Xuares in hac specie allegatio. 15. nos item idem tradidimus libr. 1. variarum resolutio. capitu. 17. numer. 10. Impeditur autem communis vsus ad quem agri illi sunt destinati, per ipsorum culturā. Quia iuri cōmunionis, ac societatis, agri hactenùs inculti, quos baldios dicimus, ad pastum communem, & alios communes vsus fuêre destinati. Quod planè ita verum est indubio, & in his agris, qui hactenùs inculti nullum priuatim dominum habuêre. Non enim potest alia præsumi, nec deduci causa cōmunionis, & societatis, quæ ius pascendi restringat. Vndè ad perfectam huius quæstionis diffinitionem considerandi sunt aliquot casus, vt possimus ex coniecturis expendere, quam conditionem, & legẽ seruitus ista, vel cōmunio iuris pascẽdi omninò habeat Primus equidem casus proponitur in agris priuatis, in quibus priuati dominium habent speciale, & in his respondendum erit, posse dominum eos colere veteri, vel nouo cultu, etiamsi pastus communis ex hoc impediatur. Quia in his agris priuatorum, & qui ad dominium particulare alicuius pertinent: communio ipsis vniuersitatibus, & oppidis competens, quo ad ius pascendi, est intelligenda collectis fructibus, ita quidem, vt non impediatur ipsorum agrorum cultura, nisi aliud ex vsu, lege, vel pacto constiterit, quemadmodum paulò ante notauimus. Secundò potest contingere, quòd vicus quidam eximitur à ciuitate, quo ad iurisdictiōem intra limites quosdam speciatim designatos, & tandem contendit, vt sæpissimè in hoc regio prætorio fuit diffinitum, adhuc post exemptionẽ [*]manere inter ipsam ciuitatem, & vicum communionem, quo ad pascua, & alios communes vsus. In hoc sanè casu, cùm ista communio sit illa, quæ ante exemptionem aderat, vt sublatis fructibus permissus esset omnibus communis pastus, etiam in agris priuatorum, profectò poterit quilibet ciuitatis incola agros colere, & in eis nouellare, veteremq́ue cultum omninò mutare: quemadmodum poterat ante exemptionem prædictam. Quod palàm probatur ex præmissa distinctione. Hæc verò conclusio, quæ proponit, vicum exemptum à ciuitate retinere adhuc post exemptionem communionem quo ad pastus, & alios communes vsus: probari solet authoritate Bartol. qui in l. hostes. column. 2. ff. de capitu. non semel fatetur, vicanos & incolas vici exempti, quo ad iurisdictionem, manere quo ad priuilegia, & omnia alia ciues Romanos: id est, ciues illius ciuitatis, à qua fuêre exempti, & eius legibus communibus subditos esse quo ad commoda, & priuilegia. Notat optimè Paulus Castrensis in consi. 307. lib. 2. Idem & quo ad statuta ciuitatis, & alias leges in vniuersum probare conatur Curtius Iunior in consilio 10. numero duodecimo, quoties ita vicus eximitur, quòd non adijciatur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis. Sic denique visum est Curtio post Alexandr. consil. 151. libr. 2. nume. 5. qui idem scribit. Sed hanc opinionem ipse admitterem, quo ad consuetudines & priuilegia: non tamen quo ad statuta ciuitatis, quæ vim habent à iurisdictione ipsius vrbis, à qua castrum fuit, & est exemptũ. argum. cap. 2. de consti. libr. 6. Ex quo constat, statuta vim accipere à iurisdictione statuentium. Præsertim hoc obtinet, quando castrũ exemptum à ciuitate adijcitur coronæ regiæ, & ipsi Regi quo ad iurisdictionem, quam statim ipse princeps tradit ipsimet vniuersitati castri exempti, quo ad primam instantiam, seu primam causarum cognitionem. Quod in specie notat Curti. Iunior ex ratione tradita per Alexandrum: licet castrum, vel vicus exemptus nō adijciatur alteri ciuitati. Sed & Paulus Castrensis in dicto consil. 307. colum. vltim. scribit, castrum istud exemptum à ciuitate, non retinere priuilegia illa, & iura ciuitatis, quæ non potest exercere, & quibus non potest vti absq; præiudicio illius ciuitatis, à qua fuit exemptum, & cuius onera non subit, quemadmodum antea subire solebat. Exemplum huic conclusioni aptat ipse Paulus in officijs, & magistratibus, quorum electio pertinet ad ciuitatem, comitatum, & territorium: vel sunt ad eorum munera eligendi ciues, & incolæ ciuitatis, ac territorij. Quod equidem exemplum ipse admitto, quia hæc officia pertinent ad vsum iurisdictionis, & ei sunt omninò accessoria: Atq; ita cùm vicus sit exemptus à ciuitate, quò ad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuum, nec ad electionem eorum, à quib. est iurisdictio exercenda. Sed quo ad communem vsum pascuorum, qui non potest competere castro absq; p̃iudicio ciuitatis, videamus, an sit admittenda ratio Pauli Castr. & an sit ex ea sumenda probatio aduersus opinionem hactenus receptam. Primùm enim vbi exemptio castri fit motu proprio principis, nō ad petitionem ipsiusmet castri: vt vel princeps sibi retineat, vel alicui nobili det iurisdictionem: opinor, non obstante ratione Pauli Castrensis, veram esse opin. quam praxis admisit: vt adhuc remaneat communio inter castrum, & ciuitatẽ, quo ad vsum pascuorum, aliosq́; communes, ac publicos vsus. Etenim castrum istud habebat hoc ius, priusquam eximeretur, nec eo iustè priuari potuit absque consensu. Idcircò cùm ab initio vicus exemptus non consenserit exemptioni, nec eam petierit: non est vlla ratione dicendum, exemptionem amisisse ius pascẽdi, quod erat sibi, & alijs eiusdẽ ciuitatis oppidis cōmune. Nam & hoc ius, licet quo ad administrationem ad ciuitatis decuriones pertinuerit: tamen quo ad commodum, vsum, & vtilitatem verè pertinet ad ciuitatem, & omnes eius vicos titulo vniuersalis dominij. l. in tantùm. §. vniuersitatis. ff. de rerũ diuisio. Nec huic opinioni quidquam oberit, quòd incolæ oppidi exempti non subeant onera ciuitatis, quæ subire tenẽtur ipsius ciues. Nam onera, quæ ratione communium pascuorum subire ciues, & incolæ tenentur, etiam castri, & oppidi exempti habitatores subire tenebuntur, cætera verò minimè: cùm illa indicantur, & immineant ciuibus ratione aliarum rerum, quibus castri exempti incolæ non vtuntur. Et prætereà in colæ oppidi exempti onera illa subeunt, & ad ea tenentur, quæ ratione ipsius oppidi & rerum illîc existentium iure subeunda sunt, & habitatoribus in cumbant: à quibus ciuitatis incolæ omninò liberi dubiò procul censentur: cùm & onera totius territorij pro parte congruam inter ipsam vrbem, & vicum exemptũ sint planè diuisa, nec ex ipsa exemptione damnũ vllum, quo ad onera publica, ciuitas patiatur. Secundò, maior est dubitatio, quoties ipsum castrum petit à Rege exemptionem quo ad iurisdictionem: & ea sibi conceditur vel gratis, vel pecunia: Et adhuc, licet res sit dubia, probarem ipse practicam opinionem ex eo, quòd princeps tantùm exemerit vicum à iurisdictione: non à communione pascuorum, quod princeps facere potest, cùm eius sit iurisdictio. Et ideò manet adhuc communio pascuorum inter vicum, & ciuitatem: quemadmodum & antè exemptionem aderat, & erat in vsu. Hæc verò communio etiam est vtilis ciuitati: quia possunt incolæ ciuitatis vti pascendi iure intra agros, & limites agrorum ipsius castri, vel vici exempti. Vnde sicut vicus exemptus quoad iurisdictionem, non posset impedire habitatores, & incolas ciuitatis, quin vterẽtur pascuis ipsius castri exempti: ita nec ciuitas potest impedire incolas castri, ne vtantur pascuis cōmunibus ipsius ciuitatis. Igitur quoties communio pascuorum oritur ab hoc capite, quia duo castra erant olim sub eadem vrbe, & eius limitibus, vel quia castrum, & ciuitas erant olim vnita. Et sic quoties communio pascuorũ & ius pascendi competit collectis fructibus, & sublatis frugibus: licet omninò priuatis dominis agrorum eosdem agros colere, etiam hactenus incultos, & item nouellare in eisdem. Hæc autem vera sunt in his agris, qui dominum priuatum habent: nam in communibus, & publicis ius pascendi absolutè competit omnibus incolis, & habitatoribus territorij, & ideò non poterit hoc ius vlla cultura impediri absq; consensu eorum, qui iure illo vti possunt. Sed & an princeps possit hos agros publicos, & communes donare, vel vendere, modò non vacat examinare, nec id pertinet ad nostrum institutum. Tertiò, principaliter accidere potest: quod communitas, vel societas agrorum sit inter duas vrbes, vel vicos, quo ad proprietatem ipsorum agrorum, non tantùm quò ad ius pascendi. Et tunc non potest altera ciuitas absq; alterius cōsensu colere agros illos communes, nec in eis nouellare, nec illis vti ad alium vsum, quàm illum, quo hactenus vsa fuerit. Ille siquidẽ vsus censetur communi vtriusque populi consensu permissus in illis agris vtriq; populo publicis, & communibus, etiam quò ad proprietatem. Atq; ideò qui aliter his agris vtitur, impedit pręsertim per plantationem illum vsum, ad quem fuêre agri communes destinati. Maximè ex eo, quòd qui ex socijs plantat agrum, eo in solidũ vtitur, & percipit eius vtilitatem, impeditq́; socium eodem vti quò ad pastum, & ius pascẽdi, quod est contra legem societatis, argum. notatorum per gl. & Doct. in l. Sabinus. ff. commu. diuidun. & in l. parietem. ff. de seruit. vrb. pręd. per Soc. in l. serui electione. §. 1. ff. de lega. 1. Fortassis poterit socius ad annuum fructum agrũ communem colere, si nolit alter ea cultura vti, modò non fiat societati præiudicium: Tametsi circa hoc fieri soleant peculiares inter vicos, & ciuitates conuentiones, ac statuta, aut deniq; vsus horum agrorum cōmunium quibusdam legib. ac morib. receptis distinguatur. Nam & in hac specie per me proposita, iuris rigor planè dictat, nihil posse fieri inuito socio in læsionẽ, & præiudiciũ cōmuniōis, & societatis, quę cōpetit quòad pastũ. qui cōmunis est, & esse debet, qualibet parte anni, cũ agri videantur ad vsum pascendi, aliasq́; similes vtilitates iure cōmunionis hactenus destinati. Quartò est & in hac controuersia cōsiderandum, quòd potest dari communio inter duas vrbes, vel duos vicos ad pascendum in certo agro ad eũ vsum ab antiquo destinato, ita quidem, vt is ager prati communis nomen habeat, & fuerit hactenus dehesa nuncupatus. In hac sanè specie dubiò procul responden dũ est, ciuitatẽ habentem huius agri dominiũ, & proprietatem, non posse illũ colere, nec arare, nec seminare, absq; consensu illius ciuitatis, quæ illîc habet cōmunionem, quòad pascendũ titulo seruitutis, aliouè quocunq;. Impeditur etenim per hāc agri culturam pastus ipse communis. Et pręter ea ex nomine, ac destinatione agri ius pascendi competit vtriq; ciuitati absolutè, non autẽ sub ea limitatione, quæ pastum permittit collectis frugibus & eo tempore, quo vacat ager à cultura, quod est maximè notandum. Quintò exceptis hisce casib. indubio, vbi nullus est locus coniecturis, sed sit quæstio ista diffinienda absq; vllo præsumptionis adminiculo, ipse arbitror, non posse agrum cōmunem quò ad pastũ, proscindi nec coli noua cultura, nec vitiũ plantatione: cùm per hoc impediatur ius pascendi, ꝙ impediri non potest ex his, quę tradit Cæpola in d. c. de seruitu. iuris pascẽdi. maximè. nu. 26. & 28. quo in loco explicat, quid agendum sit, si ager hic cōmunis plantatus fuerit. Quod si in hoc agro cōmuni ad pastum nouellatum fuerit, vel fuerint plantatæ oliuæ. aut deniq; in præiudiciũ iuris pascendi ager sit ad culturam redactus: poterit ius plantantis, & colentis agrũ defendi ea præscriptiōe, quę alio[*]qui iure ordinario est omninò sufficiens. Ita sanè si plantatio fit contra vniuersitatem, erit necessarium, & sufficiens tempus 40 annorum. l. omnes. C. de præscrip. longi tempo. 30. vel 40. anno. l. 7. ti. 29. part. 3. cum alijs, quæ ipse latius tradidi in reg. possessor. de reg. iur. in 6. 2. par. §. 2. num. 9. Nec oberit, quòd eadem regia lex prohibet præscriptionem contra vniuersitatem, in rebus ad Rempublicam pertinentibus, quia illud obtinet in via publica, & his locis, quæ specialiter sunt constituta ad liberumomnium hominum vsum, eundemq́; necessariũ, vt via publica, pratum, item ad aream publicam, pastum publicũ, nomine hoc speciali designatum: nempè, dehesa, o exido. Aliud verò est respondendum in his agris, qui & si communes sint alicuius vniuersitatis, non tamen sunt ad aliquem specialem vsum, & publicum, ac liberum, cōstituti, quemadmodum eleganter docet Rodericus Xuares alleg. 5. ad cuius distinctionem sunt notanda ea, quæ ipse scripsi in reg. peccatum. de reg. iur. in 6. 2. relect. part. §. 9. nu. 8. Atq; omninò erit obseruandum, quod in his regnis decisum extat lege, ac pragmatica sanctione 71. & l. 3. ti. 3. lib. 7. ordina. THEMA CAP. XXXVIII. Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quæ vel ex fideicommisso, vel primogenio, familiæ, vel agnationi deferuntur. SVMMARIA. -  1 Fideicommissum familiæ, vel agnationi relictum, vt proximiores admittantur: an proximiori testatoris primi, vel vltimi possessoris deferatur? -  2 Frater vtrin coniunctus, an præferatur in iure accrescendi: & ex pupillari substitutione? -  3 Expenditur text. in leg. cùm ita. §. in fideicommisso. ff. de leg. 2. -  4 Filius fratris præmortui, an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiæ relictum? & inibi intelle. gl. in d. §. in fideicommisso. -  5 In succeßione descendentium erga ipsos ascendentes: an filius repræsentet patris personam, & in eius locum admittatur, etiam vltra pronepotes? -  6 Primo genituræ ius defertur omninò nepoti patruo excluso: & ibi regia Tauri lex traditur. -  7 Nepos etiam ætate minor præfertur in primogenio, & maioratu patruo ætate maiori. -  8 Neptis in maioratu patruo etiam præferenda est. -  9 Filius secundogeniti mortuo primogenito absque liberis præfertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. -  10 Filius in maioratibus patrem repræsentat, & ideò nepos patruo præfertur, etiamsi omninò agatur de succedendo transuersalibus. -  11 Nepos præfertur patruo in maioratibus, etiamsi post primogenitum expreßim vocatus fuerit secundo genitus. -  12 Intellectus l. cùm auus. ff. de condi. & demonstra. -  13 Feuda Emphiteusis, & ius patronatus, an admittant repræsentationem istam, vt filius locum patris præmortui obtineat cum patruo, vel vt eum excludat? CAPVT XXXVIII QVAMVIS testatores, & hi, qui agnationis, familię nominisq́; gẽtilitij causa, maioratus & primogenia instituere decreuerint: multis eisdemq́; cautissimis clausulis vtantur, quo vllo vsquam tempore inter eorum posteros de ea re minimè cōtrouerti possit: id tamen negotij vel morbo grauati, vel peritorũ consilio destituti, aut tandẽ præ nimia festinatione impediti, & quia humana iudicia non omnibus futuris casibus consulere valent, nō ita cautè possũt expedire, quin super primogeniorum eorundẽ successione nō rarò mille pateat locus quæstionib. & his frequentissimè maxima ex parte difficilibus. Idcircò pręter alia multa, quæ hac in re ab alijs hactenus fuêre adnotata, & passim adnotari solent, interpretari conabor, pro publica iuris vtriusq; professorum vtilitate, Iurisconsulti responsum in l. cùm ita legatur. §. in fideicommisso. ff. de lega. 2. is etenim ita scribit. In fideicommisso, quod familiæ relinquitur, hi ad petitionem eius admitti possunt, qui nominati sunt, aut post eos omnes extinctos, qui eo nomine fuerint eo tempore, quo testator moreretur, & qui ex his primo gradu procreati sunt, nisi specialiter defunctus ad vlteriores voluntatẽ suā extenderit. Hæc Modestinus ex lectione Pandectarum Florentinarũ, & Gregorij Holoādri. Nam vulgaris lectio habet loco: primo gradu, ꝓximo gradu, quod non admodum refert. Maior est ad huius loci interpretationem dubitatio, & practicis vtilior, quia sæpè tractatur de primogenijs, aut fideicōmissis ita familiæ, agnationi, vel genti relictis, vt primò quidam no[*]minati vocentur, & his extinctis proximior agnatus, aut de familia. Quæritur etenim, an censeatur vocatus proximior vltimi possessoris, & nominati, an proximior ipsemet testatori? Et sanè videtur hac de re text. elegans in d. l. cùm ita legatur. §. in fideicommisso. dum Iurisconsultus respondet. Et qui ex his primo gradu. Nam hinc probatur, vocatum censeri ad fideicōmissum proximiorẽ ipsi grauato, & vltimo possessori, licet sit alius proximior testatori, vel maioratus institutori. Atq; ita eius loci authoritate hanc opinionem primus omnium palàm asseuerauit veram esse Barth. Soci. in l. si cognatis. nu. 40. ff. de reb. dub. idem in l. hęredes mei. §. cùm ita. colum. 6. ff. ad Trebel. & idem Soc. in cons. 73. lib. 4. nu. 14. & vers. 86. col. 6. ver. aliquādo. & 4. & cons. 43. colum. 2. lib. 3. & consi. 51. numer. 31. libr. 4. & consi. 249. lib. 2. col. 13. versi. circa secundam difficultatem. Corneus consil. 22. lib. 2. col. 3. idem Corne. consi. 96. lib. 1. colum. 6. Curt. Iunior cons. 125. numer 4. Anton. Rubeus consil. 36. & 37. & consil. 38. omnium latissimè Soc. Iunior cons. 126. li. 1. vbi scribit, hāc opinionem communem esse: idem fatetur eam secutus Ludo. Gozadinus consi. 4. numer. 31. qui & num. 17. eandem tradiderat. Huic opinioni suffragatur, vt quibusdam placet tex. in c. 1. de natura success. Feud. vbi iuxta communem intellectum in Feudi successione consideratur persona vltimi possessoris, non primi eiusdem feudi authoris, quo ad proximitatem. Sed ille tex. procedit in feudo hæreditario: non autem in eo feudo, quod hæreditarium non est: in quo primus eius author, à quo ius oritur, attendendus est. tex. in c. 1. §. vlt. ti. de succes. fratrum, vel de gradib. success. & ibi Bal. idem Bal. in c. 1. colu. 1. & illîc Laudensis co. 2. de eo qui sibi, & suis hæred. tradunt hanc distinctionẽ Calder. cons. 13. ti. de feudis. Angel. cons. 110. Card. cons. 124. Rubeus cons. 85. ad fin. Andr. Tiraque. de vtroque retractu. lib. 1. §. 11. gloss. 1. num. 19. qui hac in controuersia, & opinione per Socinum, & sequaces probata non audet certam sententiam eligere. Sed & pro Socini opinione adducitur sententia Bartoli in l. re coniuncti. colum penult. versicu. Tertiò quæro. ff. de legat. 3. vbi examinat quæstionem quādam Dini & eius opinionem, qua asseuerat, repudiante vno ex fratribus hæreditatem patris, ad eius partem admittendos esse fratres, vtrinq; coniunctos, & pręferendos esse fratribus non ita coniunctis: tandẽ ad eius intellectum scribit Bartol. hanc opinionẽ falsam esse in substitutione vulgari, & in iure accrescẽdi, & deinde quoties succeditur testatori: quia in hisce casibus omnes admittũtur: quippè qui pari gradu, & nexu eidem testatori coniungantur: veram aũt esse opin. Dini, vbi agatur de substitutione pupillari, ex qua succeditur pupillo ex testamento patris, nō autem patri testatori. Etenim tunc præferendus est frater vtrinq; cōiunctus. Priorem autem Barto. opinionem contra Dinum tenent, & sequuntur idem Barto. Imo. Alexan. Aretin. Iason, & omnes in l. Lucius. ff. de vulgari. Alberic. in repet. rubr. ff. e. titu. quæst. 16. Bart. qu. 5. Angelus, Salyce. & Romanus in l. in testamento. C. de testam. milita. textus optimus in l. vnic. §. ijs autem. C. de cadu. toll. idem adnotârunt Dec. consilio 304. Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. ad fin. super q. Bart. quorum opinio Communis est, vt fatentur eam sequuti Alexā. consilio 30. libr. 2. colum. 2. Imola in c. Raynuti. de testament. in materia reciprocæ substitutionis. Ripa in dicta l. Lucius. colum. vlti. Aymon Sauilli. consilio 43. Curtius Iunior consi. 25. colum. 1. vbi diligenter expendit tex. in l. vlt. ff. ad Trebelli. pro huius probatione conclusionis: quam & Corn. tradit in consi. 248. lib. 2. Et hæc mihi videtur verior opinio: licet multis rationibus conetur eam euertere Ludouicus Villalonga Hispanus in dicta lege re coniuncti. folio 57. Posteriorem verò Bar. opinionem, quæ admittit sententiam Dini in substitutione pupillari, à plerisq; video receptam fuisse. Nam & eam sequuntur Bart. Soci. in d. l. si cognatis. nu. 38. ver. quarta conclusio. & Curtius Iunior in d. consil. 125. nu. 3. quibus suffragatur, quod notant Bald. 2. notabili. & ibi Paulus in leg. vltim. C. de verborum significatione. Sed & Iason in d. l. Lucius. non audet discedere à Bartolo propter eius magnam authoritatem. Imò & Antonius Rubeus in l. Gallus. §. quidam rectè. colu. 15. ff. de liberis & posthum. licet dubitet de opinione Bartoli, asserit tamen, ipsam esse tenendam & non semel, sed ter asseuerat, communem esse. Verum Franciscus Aretinus in dict. l. Lucius. & illîc Ripa colum. vltima Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. colum. 51. Aymon in dict. consil. 43. hanc posteriorem Bartoli sententiam improbant, existimantes, etiam in substitutione pupillari admittendos esse ad successionẽ pupilli omnes fratres non tantùm vtrinque coniunctos. Quod procedit propter voluntatem ipsius patris testantis, quæ consideranda est, nō voluntas pupilli præsumpta. l. Papinianus. §. sed nec impuberis. ff. de inofficio. testamen. idem in specie tenent Bald. cōsilio 424. lib. 5. & Anto. Rubeus consilio 126. colum. vlti. qui scribit, hanc opinio. communem esse. Idem Anto. Rubeus in d. §. quidam rectè. fol. 10. col. 1. minimè dubius huic opinio. Aretini accedit contra Bart. quem aliquot rationib. expugnat. Ex quibus ipse opinor, nō satis diligenter communẽ censeri opinionem Bartoli. Sed & duabus rationibus nō rectè adducitur Bartol. opinio ad intellectum Iurisconsulti in d. §. in fideicommisso. Primò, quia eius opinio falsa videtur. Secundò, quia etiam si vera esset, agitur illîc de pupillari substitutione, ex qua succeditur pupillo, nō testatori. Idcircò pro Socini sentẽtia solet adduci alia & tertia ratio, quę ita quidem concipienda est, in fideicommisso familiæ, vel agnationi nomine collectiuo relicto, successio ex præsumpta testatoris volũtate secũdum ius cōmune, & eius regulas deducta, obseruanda est eo modo, quo inter cōpræhensos sub nomine collectiuo ab intestato iure seruari, & admitti debet, quemadmodum probat text. celebris in d. l. vlt. C. de verbor. sig. cuius authoritate ferè omnes vtũtur, qui Socinum secuti sunt. Et præterea Paulus Parisi. latè cōsil. 30. consil. 36. & consil. 37. & seq. lib. 2. sensêre Bartol. numer. 4. Angel. Imol. Cuma. & Paul. Castrẽs. per textum ibi in d. l. hæredes mei. §. cũ ita. Vnde par est, quod ad fideicommissum post vltimum possessorem admittatur, qui eidem proximior est, & ea ex causa successor à lege constituitur ipsi ab intestato decedenti: licet is non sit proximior ex omnibus agnatis testatori. Hæc tamen ratio non omninò cōuincit: quia & si sit seruandus modus successionis ab intestato iure communi constitutus: poterit quispiam dicere, hanc successionem ab intestato censendam esse, & considerandam respectu testatoris, cui succeditur ex fideicommissaria. l. cohære di. §. cùm filiæ. ff. de vulgari. & ideò admittendus erit proximior ipsi testatori, nō proximior vltimo possessori. Hoc deniq; id ipsum est, quod manifestè constat in dict. l. vltim. C. de verborum significat. iuxta ea, quæ ibi notantur à Paulo Castrensi, & à Decio consilio 1. Etenim ipse libentissimè deduxerim ab eiusdem decisionis responso, seruandum esse in his fideicōmissis ordinem à iure datum successioni ab intestato: respectu tamen ipsius testatoris, non respectu grauati. Quia si succeditur primo testatori, illius persona est consideranda, & successio erit secundum illam deferenda. Quamuis & huic rationi quidam conentur satisfacere, ea quidem ratione, quòd & si successio detur, & deferatur ex ordine, ac voluntate, & institutione primi testatoris ad ipsius patrimonium: quod in d. §. cùm filiæ. probatur: non tamen ita propriè ipsi testarori succeditur, sicuti vltimo possessori & grauato, cui immediatè subrogatio fit & succeditur verè. Huic tamen responsioni voluntas obuiat primi testatoris, quam obseruare tenemur omninò: & hæc potius proximiori sibi agnato, quàm remotiori suffragatur, etiamsi vltimo possessori sit proximior hic agnatus, qui à primo testatori remotior est. Deinde quia text. in dict. §. in fideicōmisso. adducitur pro Socini sententia, & censetur expressus: oportet expendere, quid illîc Iurisconsultus responderit. Nam mihi potius probat Iurisconsultus opinionem contrariam: tantũ abest, vt eidem adstipuletur. Siquidẽ illîc relicto fideicom misso familiæ: primò admittũtur nominati expressim à testatore, qui grauati sunt, & post eos omnes extinctos non admittuntur proximiores his grauatis & nominatis: sed proximiores ipsi testatori: vt ibidem constat. Igitur apparet, Iuriscōsultum non admittere communem interpretationem, imò contrariam probare. Non obstat, quod illîc dicitur: & qui ex his primo gradu, est etenim aduertendum, ne quem decipiat Iurisconsulti locus. Mortuo enim testatore nominati admittuntur, & his omnibus extinctis: qui tempore mortis testatoris erant de nomine, & familia ipsi testatori proximiores. Ecce quòd tunc proximiores testatori, & non proximiores grauato, admittuntur. Deinde post hos inquit Iurisconsultus, qui ex his primo gradu, ex his scilicet, proximioribus testatori, non ipsis nominatis: secundum intellectum gloss. ibi verbo. & qui. in vltima eius interpretatione, quæ magis communiter recepta videtur, & verior est. Hi verò proximiores sunt testatori: quia si secundo loco admissi erant proximiores testatori: his deficientibus & extinctis, qui primum gradum obtinent etiam respectu illorum, iam sunt testatori proximiores. Proximior etenim gradus testatori admissus fuit, & eo deficiente subintrat sequẽs gradus, & primus post proximiorem, vel secundus ab illo respectu testatoris. Ergò deficiente gradu proximiore, & primo, secundus gradus subintrat, & est proximior ipsi testatori. Fit igitur ex his manifestum, semper attendi personam testatoris: non autem ipsius vltimi possessoris, vel grauati. Sic sanè aduersus opinionem Socini, Cornei, & aliorum cōtrarium probare conantur Iason in consili. 215. libr. 2. & consilio 159. libr. 4. Dec. consil. 546. colum. vltim. Ioannes Crottus in l. filius familiâs. §. diui. fol. penultim. versicul. quartò quæritur. ff. de legat. 1. & ibi Ferdinandus Loazes numer. 545. & Ripa nume. 31. idem Ripa in l. Lucius. ff. de vulgari. colum. vltim. magis in specie idem in l. ex facto. in prin. num. 6. ff. ad Trebell. Anto. Rubeus consi. 126. idem Rubeus consi. 38. colu. vlti. licet illîc asseueret, non esse recedendum in consulendo, aut iudicando ab opinione Socini. quam & ipse Rubeus rursus reprobat in dicta l. Gallus. §. quidam rectè. fol. 9. colum. 4. versicu. sexta, & vltima conclusione. Quo in loco propositis duabus conclusionibus, quarum prior falsa est, non satis rectè videtur intellexisse Iurisconsultum in d. §. in fideicommiss. licet eandem distinctionem repetat in consilio 82. colum. vlt. Prior enim est secundum eum conclusio. Quoties testator fideicommissum Titio, & Petro specialiter nominatis ac familiæ reliquerit: proximiores ipsis nominatis admittendi sunt, ac præferendi ipsis proximioribus primo testatori. Atque in hac specie loquitur Iurisconsultus in d. §. in fideicōmisso. vt ipse censet. quod falsissimum est ex ipsius Iurisconsulti verbis & contextu. Secunda conclusio, Vbi testator familiæ nullis nominatis fideicommissum reliquerit, successio ita est obseruanda, vt proximiores ipsi testatori, præferantur proximioribus ipsi grauato, & vltimo possessori. Ego verò hanc vltimam conclusionem veram esse opinor, etiā in primo casu aduersus Socin. Corne. & alios: nisi ex volũtate testatoris vel expressa, vel tacita contrariũ deduci valeat. Est etenim maximè obseruandũ in vltimis voluntatibus, quid testator ipse voluerit. Præsertim in hac quæstione adnotanda erit, ac menti tenenda decisio, & responsio Iurisconsulti in l. cùm auus. ff. de cōdit. & demonstra. & in l. generaliter. §. cùm autem. C. de institut. & substitu. Nam ex ea poterit obtinere frequenter opinio Socini: quam alio qui falsam esse censeo, extra casum ibi à Iurisconsulto, & Cęsare decisum: ac rursus in l. cũ acutissimi. C. de fideicom. Nam & contra Socinum optimè cōducit, quod Bartolus scribit. in l. peto. §. fratre. in princip. ff. de lega. 2. & in l. si cognatis. col. vl. ff. de reb. dub. versi. quæro hic dicitur, quod legauit. asseuerans, in dubio censeri à testatore vocante agnatos post aliquẽ nominatũ, vocatos fuisse potius agnatos ipsiusmet testatoris, quàm illius grauati, & nominati. Ex his poterit perpendi veritas gloss. in d. §. in fi[*]deicommisso. quæ in verb. proximo. asserit, in fideicommisso relicto familiæ sub nomine collectiuo, filios fratris præmortui admitti simul cum fratribus, eisdemq́; patruis. Quam sententiam sequuntur ibidem Imol. Paul. Castr. & Angel. de Periglis colum. vlt. Alex. consi. 88. libr. 1. Bald. consi. 488. lib. 3. Paul. de Castro. & Corne. in l. vlt. C. de verb. signifi. ac plures alij, quorum diligenter meminit Andr. Tiraquel. in tract. de primogenijs. q. 40. nume. 184. & sequ. maximè num. 188. vbi nume. 189. eandem opinionem sequitur, quam asserunt magis communem esse Alex. consi. 26. libr. 3. num. 13. & illîc Carol. Molinæus in additio. Ludouic. Gozadinus consi. 4. num. 31. Anton. Rubeus in d. §. quidam rectè. fol. 10. colum. 3. Eandem opinionem seruādam esse in praxi scribit Corne. in d. l. vlt. & æquiorem esse profitetur Angel. de Periglis in d. §. in fideicommisso. Huic verò sententiæ suffragatur potissimum ea ratio, qua constat, testatorem fideicommissum relinquentem familiæ, vel agnationi, tacitè ad huiusmodi fideicommissum vocare agnatos, & alios de familia eo ordine succedendi, qui à lege datus est, & constitutus ab intestato. Sed à iure filius fratris admittitur simul cũ patruo, ad successionem, & hæreditatem patrui intestati auth. cessante. C. de legit. hęredibus. l. 5. ti. 13. parti. 6. l. 8. Tauri. Ergò conclusio gloss. vera est, cùm id, quod præmisimus probetur in d. l. vltim. C. de verb. signific. Sed hæc ratio tantùm obtinet in casibus, quibus iure communi, & lege filius fratris admittitur simul cum patruis, & subintrat locum patris. Vnde illis casibus exceptis non esset admittenda. etiam in fideicōmisso opinio gloss. in d. §. in fideicommisso. Sic sanè conclusionem ab eadem gloss. deductam reprobant Bal. & Cuma. ibi Deci. consi. 1. & consil. 217. Iason & Deci. in l. si auiæ. column. 2. C. de success. edict. idem Dec. in l. 1. nume. 14. C. de secund. nupt. Alex. consi. 204. num. 6. lib. 2. & consi. 4. num. 10. lib. 4. idem consi. 129. num. 4. libr. 5. Angel. Areti. in §. cùm filius. Inst. de hæreditat. quæ ab intest. deferun. colum. 1. Curt. Iunior. in tract. de Feud. 2. parte, colum. penu. idem latius in consi. 22. num. 9. & pleriq; alij nominatim ab Andr. Tiraquello citati in d. quæst. 40. nu. 185. Anto. Rube. cons. 36. & Ias. inter eiusdem Rubei responsa. col. 37. rursus ipse Rubeus consil. 38. & ibidem statim Ioan. Crot. consil. 39. & illîc Carolus Ruinus consi. 40. Paul. Castr. consi. 30. num. 61. & cons. 37. num. 70. Rursus idem cons. 39. & consi. 40. num. 37. lib. 2. Cuma. consi. 106. quorum opinio Communis est, vt fatentur Iason in d. cons. 27. num. 5. Ioan. Crottus in d. consil. 39. nume. 4. Paulus Parisius in d. cons. 37. nume. 74. Deci. cons. 1. colum. penul. Curti. Iunior in l. 2. numer. 11. C. de succe. edict. vbi Dec. num. 6. & consil. 408. colum. 2. inquit, Romæ in prætorio Rotæ secundum hanc opinionẽ iudicatũ fuisse. Huic opinioni aduersus conclusionem à glos. deductam accedit iuris ciuilis regula, quæ probat, regulariter filium quo ad successionem nō repræsentare patris personam: nisi vbi agitur de successione ascendentium. §. cùm filius. Institu. de success. quæ ab intesta. defer. aut de successione patrui. §. reliquum. in auth. de hæret. quæ ab intest. in d. Authent. cessante. in alijs siquidem casibus manet ius vetus illæsum, secũdum quod filius non subintrat locum patris. §. si plures. Instit. de legit. agnato. success. notāt Barto. in Auth. post fratres. C. de suis & legiti. hæredib. Angel. in d. §. reliquum. Hæc tamen ratio non omninò sufficiens est ad impugnationem gloss. in d. §. in fideicommiss. imò eius opinio saltem erit vera, quoties fideicommissum sit relictum ab aliquo ascendentium, vel à patruo: quia tunc obtinebit sententia gl. ex pręmissa ratione: sicuti & plures opinantur ex his, qui à gl. discessere. Secundò contra gloss. est alia ratio. Nam in fideicommissis succeditur testatori. l. cohæredi. §. cúm filiæ. ff. de vulgar. testator autem maiorem dilectionem, & affectionem præsumitur habere erga proximiorem. quàm erga remotiorem. §. si plures. Institu. de legit. agnat. successo. l. 3. §. si duo. ff. de legi. tuto. l. hæredes mei. §. vlt. ff. ad Trebel. Igitur frater tanquam proximior testatori excludit filium fratris, ex voluntate præsumpta testatoris, quod confirmatur ex eo, ꝙ vbi vocatur ad aliquam rem proximior, nusꝗ̈ præfertur nepos ex fratre ipsi patruo, imò patruus erit præferendus nepoti. quemadmodũ tradit eleganter Paulus Castr. consi. 164. colu. 7. lib. 2. versic. ad secundum respondetur. Sed & hæc ratio facilimè tollitur. Nam Doctores, etiam reprobantes glo. passim fatentur fideicommissum relictum familiæ sub nomine collectiuo, esse interpretandum secũdum ordinem succedendi in testatis qui à iure datus est: vt superius probauimus. Hic autem ordo filios fratris præmortui admittit cum fratre. Igitur & in fideicommissis erit idem ordo admittendus. Sic licet iure communi, aut lege vocetur ad hæreditatem proximior ipsi defuncto intestato: nihilominus admittuntur filij fratris cũ fratre. Quod manifestum fit ex legibus & authoritatib. paulò anteà nominatim adductis. Nec dubitari poterit, ab intestato præferri proximiorem remotiori. l. vlt. C. de verbor. signifi. Auth. post fratres. C. de legiti. hæred. §. reliquũ. in Auth. de hæredi. quæ ab intest. defer. & ideò licet ab intestato vocetur à lege proximior, adhuc filius ad hanc successionem subintrat locum patris, & filius fratris præmortui admittitur cum fratribus, eisdemq́ue sibi patruis. Quā ob rem Pauli Castrensis considerationem reprobat Tiraquell. in d. q. 40. nu. 157. post Socin. consi. 252. lib. 2. col. 14. versi. ego respondeo. Ex quibus infertur, ac deducitur, quanti sit æstimanda sententia Bal. & Cuma. in d. §. in fideicōmisso. distinguentium inter dispositionem hominis, & dispositionem legis. Nam ipsi opinantur, filium fratris non esse admittendum cum patruo, quoties agitur de successione ex dispositione hominis: benè tamẽ admitti, quoties agitur ex dispositione iuris, & legis: Quam opinionem ferè omnes sequuntur, qui gl. in d. §. in fideicommisso. reprobant, pręsertim Alex. consi. 129. col. 2. lib. 5. & Dec. consi. 1. Etenim hæc differentia non subsistit, nec defendi potest. Ex eo siquidem tollitur, quòd dispositio hominis, quæ tractat de successione, vel de vocatione proximiorum, aut cognatorum ad fideicommissum, est intelligenda secundum ius commune: vt fatentur omnes: iure autem communi admittitur filius fratris. Ergo & ex dispositione hominis idem erit, quod ex lege: cum dispositio hominis sit iuxta legem, & ius commune interpretanda, & prætereà, si fideicommissum familiæ nomine collectiuo relictum, ita est intelligendum secundum omnes, vt proximiores admittantur. l. vlti. C. de verb. signifi. l. si cognatis. ff. de rebus dub. l. peto. §. fratre. ff. de legat. 2. l. 1. C. de secund. nupt. cur obsecro eadem hominis dispositio non erit iuxta iuris regulas interpretanda in eo modo, & ordine, qui à iure datur circa proximiores admittendos: qui ita admittuntur, vt filius subintret locum patris proximioris iam defuncti. Qua ratione differentiam Baldi, Cuman. & aliorum reprobat, & in hoc optimè Andræ. Tiraquellus in d. q. 40. num. 187. Verum ad huius quæstionis resolutionem plura erunt adnotanda, & diffinienda in specie, quā hactenus confusè nimis fuerint ab alijs tradita, variè siquidem & olim, & nũc hac in refuit, & est controuersum. Primùm, in d. §. in fideicommiss. & vniuersaliter, quoties fideicommissum est relictum familiæ, sub nomine quidem collectiuo, non admittuntur simul omnes de familia, nec cessat fideicōmissum proximioribus admissis. Imò adhuc integrum ius eius permanet, vt ex fideicommissaria substitutione gradatim cæteri de familia admittantur, & vocentur successiuè. Hoc notat expressim Paulus Castrensis in dicto §. in fideicommisso. Cuius opinio Communis est, sicuti nos tradidimus in cap. Raynutius. de testament. §. 2. numer. 7. Nec est necessaria alia prohibitio alienationis ad hoc fideicōmissum: quod mihi satis probatur in dicto §. in fideicōmisso. & in l. peto. §. fratre. ff. eodem tit. in l. vltim. C. de verborum signification. quicquid alij dixerint. Secundò adnotandum est, quod Bald. in dicto §. in fideicommisso. scribit, quoties fideicommissum relinquitur familiæ, quibusdam tamen nominatis, vt prædilectis, nominatos esse præferendos, & primo admittendos, non tamen omnes simul, sed ex eis primò proximiores ipsi testatori. & hoc placet Baldo ex verisimili testatoris voluntate. Quam opinionem sequitur Bartolom. Socinus in l. si cognati. num. 40. ff. de rebus dub. quib accedere videtur opinio Bar. in l. Gallus. §. quidam rectè. ff. de liber. & posthu. cuius ipse memini d. §. 2. in princip. illîc tamen ex frequentiori doct. sententia hanc opinionem improbaui: & ideò nunc censeo Baldi opinionem falsam esse, sequutus Aretin. & Socin. columna tertia. in dict. §. quidam rectè. & ibi Lancel. Deci. columna secunda. Galiaulam num. 65. Quorum opinio magis Communis ex eo mihi videtur, quod & aduersus Barto. cuius authoritate sententia Baldi plurimum instruebatur, & defendi poterat, omnes ferè, saltem frequentiori suffragio scripserint. tametsi quod Bal. adnotauit procedere valeat in duobus casibus à me in d. §. 2. traditis. 2. & 3. conclusio. Tertiò ad intellectum gloss. est obseruandum, quod vbi ad fideicommissum relictum familiæ vocantur à testatore expressim proximiores, filius fratris, vt quidam opinantur, non admittitur cum fratre, & patruo, nec filius repræsentat personam patris prædefuncti. Hanc conclusionem facilimè admittent Bal. & alij, qui glo. reprobârunt, constituentes differentiam inter dispositionem legis, & hominis: quæ in hac specie obtinere videtur: nempè cùm ab homine vocantur proximiores, non autem vbi tantum apponitur nomen collectiuum: tunc enim ordo datus à lege omninò seruandus est. Nam etiamsi à lege vocentur proximiores, & eadem vocatione præmissa filius admittendus sit in locum patris per repræsentationem simul cum patruo, id mirum non erit, quia & tunc agitur de interpretatione legis, non de interpretatione hominis, qui expressim vocauerit proximiores: Quo casu aperta est eius voluntas in hoc, quòd verè proximior admittatur non is, qui per fictionem proximior censetur. Siquidem per fictionem & repræsentationem filius fratris in locum patris admittitur ad successionem cum patruo: vt explicat Baldus in authenti. cessante. C. de suis, & legiti. hæredi. col. vlti. qui scribit, hanc vocationem, & admissionem fieri per fictionem iuris. Hæc verò non est admittenda in fideicommisso ab homine relicto: Quia in fideicommissis veritas non fictio attendenda est. l. fideicōmissum. ff. de conditio. & demonstra. l. Statius Florus. §. Cornelio Fœlici. ff. de iure fisc. Huic opinioni accedit quod paulò antè ex Paulo Castrensi adnotauimus versi. secundò contra. glo. item quod notat Bal. in l. iubemus. §. vltim. iuncto principio C. ad Trebellian. scribens, quòd licet aliâs quandoquè sequens in gradu repræsentet proximiorem: tamen vbi in dispositione hominis fit mẽtio de gradu, non comprehenditur sequens in gradu: quamuis, vt dixi, talis fit, qui iure repræsentet proximiorẽ. Ad idem optimè conducit text. in l. si libertus præterito. §. si libertus. ff. de bon. libertor. Igitur quamuis ex legis interpretatione, vbi fideicommissum familiæ relinquitur, admittendi sint proximiores: & quoties lege proximior admittitur, filius quibusdam casibus repręsentet patrem præmortuum: hoc ita verum est, quia in hac specie verba legis loquentis de proximiore interpretamur Non tamen idem erit, quoties dispositionem hominis proximiorem vocantis interpretabimur: cùm ea sit propriè, ac iuxta veritatem seclusa fictione interpretanda. Ex quo poterit etiam dissolui ratio quædam, quæ adduci solet contra conclusionem istam, quam hoc in loco probare conamur. Nam statuto vocante proximiorem, filius patrem repræsentat, & in eius locum admittitur: secundum Alexand. consi. 88. libro primo. Iason consi. 159. col. 4. lib. 4. Deci. cons. 484. colum. 2. & in leg. 1. nota. 14. C. de secund. nupt. Tiraq. in tract. de primogenijs, quæst. 40. numero 20. Etenim licet statuta sint strictè interpretanda: nihilominùs recipiunt interpretationem passiuam ex regul. iur. communis. l. 1. §. 1. ff. ad leg. Falcid. Bart. & alij in l. si quis seruo. C. de furt. Sed & principalis conclusio ex eo maximè deducitur, quod cùm alioqui, vbi testator grauauerit filium fideicommissi, legis interpretatione id fideicommissum cesset, si filius decesserit relictis liberis. l. cùm auus. ff. de cond. & demonstrat. l. cùm acutissimi. C. de fideicom. & hæc legis interpretatio sit intelligenda de liberis legitimis, & naturalibus. leg. generaliter. §. cùm autem. C. de instit. & substit. Attamen fideicommissum ita expressim à testatore conceptum: si sine liberis institutus decesserit: intelligitur de liberis naturalibus tantùm: licet non sint legitimi. leg. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebellia. & illîc gloss. communiter recepta. Vnde non immeritò constitui potest ad intellectum gloss. in dict. §. in fideicommisso. distinctio ista, ex qua palam deducitur hæc tertia conclusio, quam in hac specie adnotârunt, & tenuerunt hi doct. quorum ad probationem quartæ & statim sequentis conclusionis mentio fiet: ac prætereà Paulus Parisius consi. 30. numero 58. & sequen. & consi. 37. numero 57. & 70. atque iterum consi. 40. num. 25. libro 2. His accedit text. optimus in authen. post fratres. C. de legi. hære. vbi post fratres, & fratrum filios, qui proximior est, admittitur: & tamen post fratrum filios, non repræsentat filius personam patris: vt receptum est. Ergo nō alia ratione, quàm, quòd tunc propriè, & verè sit proximior admittendus. Idcircò hæc tertia interpretatio gloss. in dict. §. in fideicommisso. videtur iure cōgrua & vera: eò præsertim quòd opinio glo. propter multa difficilis sit, ac multis displiceat: tametsi Iason in consi. 159. libro quarto. eandem glo. sententiam etiam in casu huius tertiæ conclusionis probet, & admittat, post Bal. in consi. 488. lib. 3. Quartò, vbi fideicommissum relinquitur à quocunque testatore sub nomine familiæ hac apposita conditione, & clausula: vt ad id admittantur qui sint de familia, salua gradus prærogatiua: tunc filius non obtinet locum patris, nec eius personam repræsentat: quemadmodum probatur in authen. defuncto. C. ad tertulli. ex propria illius decisionis ratione: vbi Paulus de Castr. hoc sensit, & expressim asserit Dec. in d. consi. 1. colum. 3. Paulus Paris. in dict. responsis præsertim in consi. 37. nume. 57. libro 2. Corne. in dict. auth. defuncto. colum. 2. post Fulgo. ibi, Curt. Iunior in l. 2. C. de success. edict. nu. 15. & Decius iterum consi. 408. numero 12. licet & in hac specie opinionem glo. sequatur Soci. Iunior in cons. 128. lib. 1. nu. 11. Quintò idem erit ferè eadem ratione, quoties testator ad fideicommissum relictum familiæ certum gradum nominatim vocauerit. Nam eo casu sequens in gradu, idest, qui sequentem gradum obtinet, nō admittitur per repræsentationem in locum patris præmortui, qui fuerat ex gradu priori. Quod videntur notare, qui duas proximas conclusiones tenuerunt: & in specie Curt. Iuni. consi. 22. nu. 7. 8. & 11. Idem in l. 2. numero 14. C. de success. edict. Paul. Paris. cons. 37. num. 53. & 57. lib. 2. Carol. Molin. in Alex. consi. 204. lib. 2. & in consi. 26. lib. 3. Sextò constat ex his, & ex dictis in vers. secundò. Quod in specie, & casu d. §. in fideicommisso. ex duobus nominatis & prædilectis à testatore, altero mortuo non obtinere eius filium locum patris ad obtinendum fideicommissum. Alter etenim solus nominatus illud obtinebit: siquidem illi nominati grauati censentur, vt vnus alteri post mortem restituat: secundum Paul. Castr. & communem ibi. Quod deduci poterit ex eodem §. in fideicommisso. vbi est text. optimus ibi: & post eos omnes notat latè Paris. in d. consi. 37. nu. 49. & seq. quam opinionem ipse censeo communem esse. Septimò hinc constat, quòd si testator ad fideicommissum vocauerit filios, & nepotes: deniquè vocauerit filios, vt constituentes vnicum tantùm gradũ à sequenti, & nepotibus distinctum: ita quidem, quòd appellatione filiorum non comprehendantur nepotes, mortuo vno ex filijs, eius filius non obtinebit per repræsentationem locum patris, nec admittetur simul cum patruis. Et hoc sanè duplici ratione. Prima ex eo, quod tradidimus superiùs. vers. 5. Secunda ex eo, quod notauimus proximo versic. 6. Etenim quo ties filij vocantur ita, vt gradum vnum constituant, nec contineant nepotes: nominati censentur vocati, & ideò filius in hoc casu non subintrat locum patris. Atque ita tenent Cuman. & Alex. in l. hæredes mei. §. vltim. ff. ad Trebell. iunct. glos. Curt. Iunior in d. l. 2. num. 14. & idem in d. consil. 22. Paul. Paris. & alij modò citati. Octauò est aduertendum, quòd etiamsi fideicommissum instituatur à testatore, qui expressim vocauit plures sub nomine collectiuo, salua tamen gradus prærogatiua admittendos seruato ordine successionis ab intestato, vel à iure tradito: tunc filius repræsentabit personam patris, & in locum eius admittetur ad fideicommissum, quod reliquerit ascendentiũ aliquis, patruus, amita, vel matertera. Quemadmodum in specie Dec. probat, & respondet in consil. 79. col. 2. Nonò, seclusis hisce casibus erit admittenda opinio gloss. in fideicommissis, & filius personam patris repræsentabit, vt cum patruo illud obtineat fideicommissum, quod familiæ delatum fuerit, quoties fideicommissum est relictum ab auo, vel ascendente, aut à patruo, amita vel matertera, etiam si simpliciter vocata fuerit familia sub nomine collectiuo. Hæc etenim est propria intentio gl. in d. §. in fideicommisso. quam in hoc sensu intelligunt, & sequuntur Dec. consil. 1. colum. 2. & cons. 79. optimè, atque in specie idem Dec. consil. 217. Carolus Ruinus inter consil. Rubei consil. 40. num. 4. & ipse Rubeus consil. 82. col. vltim. Curt. Iunior in l. 2. num. 11. C. de succes. edict. Caro. Molin. in additio. ad Alex. consil. 26. libro 3. vbi sensit, ita esse intelligendum responsum Alex. ibi qui dixit, communiter approbari gloss. in dict. §. in fideicommisso. Quin & in hoc sensu descripsit, hanc esse Communem opinionem Parisi. consil. 36. colum. 2. lib. 2. eandem tenent in specie ita gloss. interpretati. Bartho. Socin. consil. 51. lib. 4. numer. 19. Aretin. consil. 164. colum. penultim. Imola in dict. §. in fideicommisso. Denique omnes, qui gloss. sequuntur ita eam intellexêre, & præterea Curtius Iunior consil. 128. num. 11. pulchrè Iason consil. 125. lib. 2. & consil. 159. lib. 4. Sed & Socin. Iunior consil. 126. num. 10. libro 1. asseuerat, hoc sine dubitatione verum esse. Hi verò authores non satis aperiunt, an in successione ascendentiũ descendentes omnes etiam vltra pronepotes admittantur per re[*]præsentationem. Id etenim est hactenus satis controuersum. Nam text. in §. cùm filius. Insti. de hæreditat. quæ ab intesta. defer. tantùm de pronepotibus tractat, & statuit, hos esse per repræsentationem admittendos ad successionem proaui. Et ideò sunt qui teneāt, vltra pronepotes non esse admittendam repręsentationem, vt filius locum patris præmortui omninò teneat. Hoc sanè, etiam si locus mendosus appareat, tenet Faber in dict. §. cùm filius. & illic Angelus Aretin. column. j. idem Angelus in §. multis. Instit. de successi. liber. col. j. latissimè omnium Sigismundus Lofredus in Paraphrasibus feudalibus titu. de natura successi. feudi fol. 51. citatur pro hac parte Bart. in l. j. §. sed si quis. ff. de sui. & leg. hære. qui de pronepotibus fatetur, non tamen negat de vlterioribus. Idem Bartol. in dict. auth. post fratres. scribit, repræsentationem tantum esse admittendam, vbi agimus de successione patrui, vel aui: non tamen excludit successionem abaui. sicut nec posset excludere successionẽ proaui. Ego quidem & si videam non posse hanc controuersiā deduci in praxim: quia rarò pronepotes agũt de proaui successione: eam verò esse omninò necessariam ad interpretationẽ fideicommissi ab abauo, & alijs vlterioribus relicti & instituti, quo ad præsentem quæstionem opinor: & deinde censeo, Contrariam sententiam veriorem esse. Idcircò mihi potiùs placet, vltra pronepotes esse locum repræsentationi, etiam in decimo gradu. quod expressim tenet gloss. & illîc Ioan. Faber in dict. §. multis. verb. ad quintum. Rolan. in tract. de success. ab intesta. 11. colum. versicu. Sed si cum filijs. Cynus in tract. de success. ab intesta. licet Sigismundus neget, illud opus esse Cyni. Eandem opinionem repetit ipse Faber in §. cæterùm. Institut. de legit. agna. success. numero tertiò. Saly. in authen. in successione. in fin. C. de suis, & legit. lib. Eguinarius Baro in dict. §. cum filius. quorum opinio probatur in §. item vetustas. versicul. ita tamen. Institu. de hæredita. quæ ab intestato deferunt. Vbi in successione hæreditatis ascendentium succedunt nepotes, pronepotes, & aliæ personæ descendentes ex masculo, vel fœmina, in stirpes, & non in capita. Idem ferè traditur in d. authen. in successione. Quod si vlteriores personæ post pronepotes succedunt ascendentibus in stirpes, vt constat: planè sequitur, filios admitti in locum parentum præmortuorum per repræsentationem: alioqui non datur successio in stirpes. Atque ita est hæc cōclusio diffinienda, vt appareat, quid referat intellexisse opinionem gloss. in fideicommisso. post Deci. & alios eo modo, quo in hoc ver. nono intelligimus. Tametsi, etiam iuxta hunc intellectum reprobet gloss. Antoni. Rubeus cons. 36. colum. vltim. & consi. 38. colum. 2. atque in hoc Bal. & alij inclinent, dum constituere conantur discrimen, ac differentiam inter dispositionẽ hominis, & legis: quæ nō satis congruit huic disputationi, vt superiùs ꝓbauimus, vbi fideicōmissum sub nomine tantùm collectiuo familiæ simpliciter relinquitur. & ideò ipse opinor gl. admittendam esse in prædicto sensu. Decimò apparet ferè ex consensu omnium, qui & gloss. improbant, & sequuntur, ad fideicomissum relictum familiæ, etiam simpliciter nomine collectiuo, ab eo testatore, qui non fuerit ex ascendentibus, nec ex patruis, materteris, aut amitis, non esse admittendos filios fratris præmortui cum patruis superstitibus. & hæc est proculdubiò Communis opinio. Sed & in hoc casu, & denique in hac controuersia ad pręsentem dubitationem, admonendus est lector, vt diligentissimè obseruet voluntatem, etiam pręsumptam testatoris, & disponentis: atq; item, an illud sit verum, quod in initio huius capitis tractauimus: nempe attendendam esse quo ad fideicommissa, & alia vincula, personam vltimi possessoris, & sic grauati, vt eius respectu successio deriuetur, & debitum ordinem habeat. Vndecimò illud est obseruandum adhuc in fideicōmissis, quod vbi ad fideicommissum relictũ agnationi, vel familiæ sub nomine collectiuo vocantur agnati, vel cognati iure primogenituræ, & maioratus, filius primogeniti præmortui præfertur patruo, & filio vltimi possessoris, subintratq́ue filius in locum patris iure primogeniti. probat hoc in successione regia lex partitarum. 2. tit. 15. par. 2. & in omnibus maioribus regia lex. 40. Tauri. quæ hoc ipsum statuit, non tantum vbi tractatur de successione in primogenio ascendentibus, sed & si tractetur de succedendo transuersali, vt ipse intelligo, etiam vltimo possessori, non solum maioratus institutori. Sed & iure communi hanc eandem opinionem probant, & sequuntur plures: præsertim Oldrad. consi. 224. Alberi. in proœmio Pandectarum. §. discipuli. col. antep. Bal. in l. liberti, libertæque. C. de oper. liber. nu. 18. Paulus de Castro in l. maximum vitium. num. 3. C. de lib. præt. idem in l. is potest. nu. 2. ff. de adquir. hære. & ibi Iason nu. 32. idem Paulus consi. 164. lib. 2. Abb. consi. 85. lib. 1. idem Abb. nu. 8. Ancha. nu. 18. & Card. q. vlt. in c. licet. de voto. Præposit. in cap. 1. de feudi. Marchiæ. ducatus & comitatus. Quam sententiam & plerique alij tenuerunt, quos sequitur, & omnium latissimè refert Andræas Tiraquel. in tract. de primogenijs, q. 40. Ioan. Cirier de primogenitura lib. 1. q. 25. & 26. quæ quidem opinio seruatur de consuetudine tanquam verior, secundum Carol. Moli. in Alexand. consi. 4. lib. 4. eandẽ sequuntur Thomas Grammaticus decisi. 1. lib. 8. parerg. c. 15. vbi dicit, hanc esse magis Cōmunem sententiam. Idem fatentur & plures alij, quorum meminit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 11. qui latissimè tradit, apud quas gentes fuerit, & sit hæc opinio recepta. Nec tamẽ olim defuêre, qui pro patruo aduersus nepotem responderint: idemque & iuniores quidam fecere. Huius etenim partis authores, & defensores sunt Oldradus sibi contrarius cons. 94. Ricardus Malũbrius, Cynus, Baldus, Saly. & Paul. Castr. in l. Si viua matre. per illum text. C. de bonis mater. Dominicus & Francus in c. Grandi. de suppl. negl. prælat. Fulgosius in l. vt intestato. C. de suis & legitimis hæredi. Chassanæ. in consi. 53. Antoni. Rubeus consilio 149. & plerique alij per Tiraquellum citati. qu. 40. num. 13. quorum opinio magis Communis est secundum Alexand. cons. 4. lib. 4. Dec. cons. 443. & Matthæ. de Afflict. in rub. de succe. feudi. nume. 88. libro feudorum. Sed quia res ista, & controuersia iam est diffinita per regiam constitutionem, non est, cur toties hæc repetatur disputatio: præsertim quod Andræ. Tiraquellus, Matth. de Afflict. Ioan. Cirier. & Thomas Grammaticus latissimè hanc quæstionem disputauerint. Ipse verò etiam seclusa lege regia arbitror, opinionem, quæ nepoti fauet aduersus patruum, veriorem esse. Et ideò omissis rationibus, & authoritatibus, quæ optimè ab alijs traduntur, rationem quandam ex coniectura & præsumpta mẽte testatoris deducam: ac deinde legẽ ipsam regiā, & Taurinam constitutionẽ interpretari conabor ad praxim, & vsum, quādoquidẽ possunt plura cōtingere dubia ad eius intellectũ. Etenim qui primogenitum constituit, & maioratũ, hoc planè in fauorẽ agnationis vult, ꝙ primogeniũ illud deferatur gradatim primogenitis per lineam rectā, ita quidem, vt vni detur, & cōpetat, qui ex linea recta primogenitus sit, & primũ gradum obtineat in eadẽ linea post vltimũ possessorem, eiusdemq́; gradus primum locum habeat. Nam quod iure traditur de patruis admittendis cum nepotibus, obtinet, vbi res ad plures deuenire potest. At quoties vni tantùm, & primogenito defertur fideicommissum: primogenitus vnius gradus semel admissus, reliquos de illo gradu excludit interim, dum gradatim potest primogenium in posteros deferri: cùm gradus descendentium ordinem efficiant, & constituant, nec distingui aut mutari possint, nec numerari ex pluribus in eodem gradu existentibus. quod est satis manifestũ. Vult & prætereà primus maioratus author, quod si primogenium in transuersam lineam transierit, aut locum obtineat, idem in ea seruetur ita, vt semper descendat ab illo, qui vel vltimus possessor est, vel post illum primum locum obtinet ad primogenium. Igitur si gradatim primogenium defertur primogenitis per lineam rectam: consequitur necessariò, quod mortuo possessore ille primogenitus ad maioratum vocatur, qui eadem in linea recta sequẽtẽ gradum constituit, & efficit iure primogenituræ: vnde mortuo filio primogenito viuẽte patre possessore maioratus, eius filius maior, & primogenitus gradatim subintrat, & primũ locũ obtinet in linea recta deficiente patre, & gradu primo, quem ipse pater constituebat, atque ideò primogeniũ habere debet. Hæc etenim linea recta semper est consideranda, nec est diuertendum ad transuersales: Cùm ea sit natura primogenij constituti ad deferendum aliquod patrimonium vni eidemq́ue maiori, & primogenito, vt gradatim linea recta semper sit obseruanda, neque digressio fiat ad transuersales, qui à maiori, & primogenito eiusdem gradus fuêre exclusi. Is siquidem loco omnium eiusdem gradus primogenij iura obtinuit. Quod etiam constat, quia mortuo possessore maioratus relictis fratribus & filijs, defertur dubiò procul primogenium filio maiori, & primogenito, non fratribus. Nempè ex eo, quod gradatim in deferendis primogenijs sit successio distribuenda per lineam rectam, dum fieri poterit descendendo ab vno in aliũ, nullo pacto transuersales admittendos. Summa ergo totius rationis est, in maioratibus, & primogenituris ex mente testatoris, aut primi institutoris, successionem gradatim deferri ad descendentes primogenitos per lineam omninò rectam, si fieri possit, ità vt vni, & primogenito, ac maiori patrimonium detur. Quæ quidem ratio deducitur à mente testantium obseruata ratione tex. in l. vlt. C. de verb. significat. & in l. 2. titul. 15. part. 2. quæ lineam rectam obseruat. Ad hæc accedit, quod per institutionẽ maioratus videatur maior, & primogenitus in singula linea vocari, & ita quidem inuitari, vt durante linea primogeniti, non fiat transitus ad secundogenitum. tex. in c. 1. in fine de natura & success. feud. quem text. ad hoc induxit Alci. inter responsa Grati. consi. 8. & Soc. consi. 252. lib. 2. col. 8. idem probare conatur ex cap. 1. de success. feud. text. tamen aptior est in d. ca. 1. de natura & success. feudi, cuius & ipse Soc. meminit. Sed & ratio ista deduci poterit ex Paulo Castr. in d. consi. 164. & Præpo. in d. c. 1. fundamento. 19. pro nepote. Prima Taurinæ legis pars. Enla succeßion del mayoradgo, aunque el hijo mayor muera en vida del tenedor del mayoradgo, o de a quel, a quien pertenesce: si el tal hijo mayor dexare hijo, o neito, o descendiente legitimo: estos tales descendientes del hijo mayor por su orden, prefieran al hijo secundo, del dicho tenedor, o de aquel a quien el dicho mayoradgo pertenescia. Hactenùs prima legis regię pars, ex qua deducuntur plura. Primùm ex hac regia decisione apparet, non tantùm præferendum esse nepotem patruo quoties primogenitus post patris obitum maioratum obtinuit, & tandem moritur relictis filio, & fratre. In hoc etenim casu nulla videtur apud authores controuersia: quia conueniunt omnes, etiam qui partes patrui conati sunt defendere, nepotem esse admittendũ, & filium fratri præferendum in successione. tex. optimùs in c. licet. de voto. & ibi Cardi. & Abb. vlt. not. tex. et iam in c. Grand. de supplen. negl. pręl. in sexto. & illîc Anch. & Franc. Marti. Laudẽ. in tract. de primogenitura col. pen. & Corsetus de potest. Regis. q. 115. Dec. cons. 443. vers. quinto. non obstat Bal. in l. tutela. §. si duo. ff. de legit. tutel. ac plures alij, quos sequitur Andr. Tiraq. in d. q. 40. statim in prin. dicens, hoc à nemine ferè negari: idq; ex historijs probat. Sic & in regno Castellæ Ioannes Rex II. huius nominis regnum obtinuit mortuo Henrico III. eius patre, qui regnũ possederat, etiamsi Henricus fratrẽ reliquerit Ferdinandũ, qui dictus est Infans Antequeræ, & postea regnũ Arragoniæ legitima successione fuit cōsecutus: & ipsum aliâs factũ est sæpissimè: vt ex Chronicis apparet, & idem Tiraquellus commemorat. Sed & nepos patruo præfertur lege regia, etiam patre primogenito vltimi possessoris mortuo in vita ipsius patris, & aui. quod palàm probatur in dicta lege: & ita est hæc constitutio pro his, qui partes nepotis iure defendunt aduersus illos, qui hoc in casu patrui ius tutantur. Atq; in hoc cōuenit Taurina constitutio cum lege partitarum, quæ in successione regni idem statuerat. Secundò ex eadem regia decisione, si ad amussim expendatur, constat, nepotem patruo esse præ[*]ferendum, etiamsi ipse sit ætate minor patruo. quod satis dictat regia lex, & probat ratio paulò ante à me adducta: idemq́ue iure communi tenuerunt omnes, qui pro nepote scripsêre aduersus patruum, saltem magis Communiter, eorumq́ue rationes in hoc tendunt. Nam vbi nepos ex filio primogenito esset maior ætate patruo, & ad primogenium vocatus esset simpliciter primogenitus, vt frequenter fieri solet, profectò etiam seclusa lege regia, etiam ex sententia defendentium iura patrui, esset nepos præferendus: quemadmodum ipse Matthæus de Afflict. tradit, & tenet in d. rub. de succes. feudi. numer. 91. Bald. & Fulgo. in l. vt intestato. C. de suis & legiti. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acquiren da hæreditate. Alexand. consil. 4. libro quarto. colum. 2. Dec. consil. 443. colum. 3. Tiraquel. in d. q. 40. num. 5. Tertiò ex eadem ratione, & lege regia deducitur, nepotem esse præferendum patruo, etiamsi fideicommissum, & primogenium ab ipso testatore fuerit delatum primogenitis, & maioribus natu. Nam etiam in hac specie nepos locum patris primogeniti obtinet, & præfertur patruo in maiori ætate. Hoc ipsum in specie notat Paulus Castrensis in d. cons. 164. lib. 2. & latè Socin. consil. 252. lib. 2. Quorum opinio verior est perpensa hac lege Taurina, & ratione, quam superiùs constitui: & deinde perpensis his, quæ tradit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 102. & seq. Quamuis Alciat. cōtrariũ respōderit inter Grati. responsa cons. 8. & lib. 8. parerg. c. 15. Quartò, licet in maioratus, & primogeniorum successione mares fœminis pręferantur in eodem gradu, & linea, etiamsi mares sint ætate minores fœminis primogenitis. quod notauimus libro tertio. varia. resolutio. cap. 5. num. 5. Attamen filia primogeniti iam præmortui viuente patre excludit patruum masculum secundogenitum, vbi ex conditionibus, & legibus primogenij non excluditur fœmina. Hoc enim eadem ratione, & lege regia probatur: & tenẽt expressim Sebastianus Neapodanus in consuetudinibus Neapolitanis tit. de success. ab intestato super verbo ex masculis. Thomas Grammati. decisio. 1. nume. 28. qui refert, ita pronunciatum fuisse in regno Neapolitano per ipsum Regẽ Fernandũ I. an. M. CCCC. LXXX. quod etiam commemorat Matth. de Afflict. in tit. de natura succe. feudi. num. 54. qui ab hac opinione non audet discedere: tametsi maximè dubitet, quippè qui semper in hac controuersia magis declinauerit in fauorem patrui contra nepotem. Sed opinionem istam, quam hoc in versiculo, quarto intellectu probamus, tenent Andræ. Isernia in cap. 1. in prin. nu. 2. de eo, qui sibi, & hæredi. suis masculis. Præposit. in c. 1. de feudo Marchiæ, ducatus, & comitatus. 15. fundamento pronepote. & Sigismundus Lofredus in consil. 39. nu. 28. optimè Tiraquellus de primogenijs q. 14. quem legito. Nam plerunquè hac quæstione erratur, dum opinionem istam falsò etiam sequuntur quidam in eo casu, quo expressim à primogenio fœmina excluditur. Qua in re nō satis seipsum explicat Lofredus: sicuti nec Ioan. Lupi. in rub. de donatio. 69. nume. 26. Quintò ex præmissis illud est obseruandum, regiam legem, & opinionem, quæ pro nepote aduersus patruum probata est, admittendam esse, siue ex dispositione, ac institutione maioratus vocetur filius primogenitus, siue primogenitus simpliciter. Nam vtroque casu idem erit ex illa ratione, quam constituimus pro hac parte & ex lege regia, quę satis generaliter hoc explicare videtur. Atque in hoc tendunt ferè omnes rationes, quæ à doctoribus pro hac opinione traduntur: tametsi in priori casu, quando filius primogenitus expressim vocatur, patruum esse præferendum nepoti etiam maiori & prius nato, asseuerent Bald. & Fulg. in d. l. vt intestato. C. de suis & legit. liber. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acqui. hæredi. idem Alex. consi. 4. libro 4. colu. 2. ad finem. Sextò, Regia lex & opinio quæ nepoti fauet etiam obtinet, non tantùm in filio primogeniti mortui viuente patre: sed & in filio secundogeniti, qui mortuus est viuente patre ac superstite primogenito, qui tamen posteà mortem obierit absque liberis viuente patre. Nam hic filius secundogeniti subintrat locum patris aduersus tertiogenitum, & in maioratu mortuo auo præfertur tertio. Quod eisdem rationibus probatur, & notant latissimè Socin. consil. 252. libro secundo. & Thomas Grammaticus. decisio. 1. numero trigesimo. sensit Aretin. in consil. 164. si obseruetur factum, super quo consultus respondit. Septimò ex his ipse infero, quod vbi constaret, aliquod patrimonium esse maioratum, nec tamen constaret de clausulis fideicommissi: esset omninò seruanda legis regiæ responsio: quia in dubio ea videtur fuisse mens testatoris, & illius, qui maioratum instituit. Hoc ipse adnotaui libro tertio. variarum resolu. capit. 5. numero octauo. Octauò huius legis regiæ, & Taurinæ verba ibi. En vida del tenedor del mayoradgo, o de aquel a quien pertenesce, possunt habere duplicem sensum. Primò enim intelligenda sunt de illo, ad quem primogenium iure nunc pertinet, quamuis id alius possideat iniquè, & iniustè. Etenim si huius filius primogenitus moriatur patre superstite, nepos, filiusq́ue primogeniti subrogatur patri, vt ad maioratum omninò admittatur, vel ad prosequendum ius illud euincendi primogenium ab iniquo possessore. Secundò potest constitui exemplum de filio primogenito, qui filium habet nepotem possessoris, & hic nepos moriatur viuentibus, auo possessore, & patre primogenito, relicto tamen filio pronepote possessoris: Is enim pronepos erit admittendus ad maioratum omninò post mortem proaui, si & auus iam mortem obierit ante proauum, excluditq́ue patruos, & item fratres aui primogeniti. Sequitur. secunda legis pars. Lo qual no solamente mandamos, que se guarde y platique en la succeßion del mayoradgo a los ascendientes: Pero aun en la succeßion de los mayoradgos a los transuersales de manera, que siempre el hijo, y sus descendientes legitimos por su orden representen la persona de sus padres. Aunque sus padres no ayan succedido en los dichos mayoradgos. Hæc legis pars quo ad exempla variè potest intelligi. Etenim primò eum sensum habet, quod hic ordo sit seruandus quo ad successionem per repręsentationem, vbi maioratus fuerit ab initio constitutus ab ascendenti, & demùm successio delata fuerit in eum, qui non habuit, nec habet descendentes, sed transuersales, ad quorum vnum primogenium deuenit: tandem vltimi possessoris filius primogenitus mortem obierit in vita possessoris eiusdem relicto filio, & fratre. Nam in hoc casu nepos præfertur patruo per repræsentationem licet semel in transuersam lineam transierit primogenium. Hoc autem exemplum ferè nullā dubitationẽ habet, sicut nec illud, quod cōstituitur: vbi per lineam rectam deriuatur successio in primogenitos absq; vlla interruptione, ita vt nusquam ex transuersa linea quisquam fuerit admissus. Semper enim in his duobus casibus agitur de successione ascendentium vel ascendẽtis, qui maioratum constituit. Quẽadmodũ in initio huius capitis explicuimus. Hic siquidem vltimus possessor ex linea transuersa, omninò descendit à testatore, & ideò repræsentationis ius in eius successione locum obtinet: vt superius præmisimus. Qua ratione quoties maioratus author, & institutor est de ascendentibus, & ab eo descendit vltimus possessor, regia lex palā procedit, & iure cōmuni, siue iam linea directa in transuersam mutata fuerit, siue permanserit: omnes enim à primo testatore descendunt. Secundò potest hæc regia responsio intelligi in maioratu, & primogenio constituto ab aliquo transuersali: nempè à fratre in fratrem, & fratris filios, ac descendentes. Etenim quamuis iure communi non sit locus repræsentationi in successione lineæ transuersæ, nisi cùm agitur de successione patrui: tamen in primogenio, & maioratu regia lex hoc statuit, vt semper sit locus repræsentationi, ita quidem, quòd nepos patruo præferatur. Quæ sanè decisio admitti iure poterit propter rationem, quam superiùs tradidimus hoc in capite versic. etenim qui primogenium. Et hoc exemplum planè obtinet, vbi vltimus possessor maioratus est item de ascendentibus, ab eoq́; patruus, & nepos, qui modò contendunt, proximam originem ducunt. Tertiò ad intellectum huius regiæ constitutionis illud erit obseruandum, eam equidem obtinere, & admittendam fore, non solùm vbi contẽditur inter patruum & nepotem vltimi possessoris descendentes, ꝙ modò adnotabam: erat enim patruus filius secũdogenitus vltimi possessoris, & ipse nepos primogeniti præmortui filius: sed etiam quando vltimus possessor moritur absq; liberis, relicto fratre minori, & filio fratris secundogeniti maioris iam præmortui. Etenim & in hoc casu, sicut frater secundogenitus iam præmortuus, si viueret, obtineret primogenium, excluso fratre tertiogenito: ita & filius eiusdem fratris secundogeniti præmortui est admittendus excluso patruo, fratre tertiogenito ipsius vltimi possessoris, etiamsi maioratus fuerit institutus ab aliquo ex transuersa linea. Nec me latet, contrarium quibusdam placuisse, qui existimant, non esse locum regiæ decisioni, quoties primus author maioratus, quiq́ue illum in fauorem agnationis instituit, & eiusdem primogenij vltimus possessor fuit, ex linea transuersa familiæ, & agnationis, non de ascendentibus: imò tandem vterque fuerit transuersalis. Vnde consequenter opinantur, nepotem excludi à patruo quo ad maioratum institutum ab aliquo transuersali, vbi patruus & nepos non descendunt ab vltimo possessore: imò vterq; eum attingit linea trāsuersa cognationis vel agnationis. Quasi post filios fratrum locus non sit iure cōmuni repręsentationi, quo ad successionem trāsuersalium: & ideò iuxta iuris communis regulas, & legem ordinariæ successionis, secundum hanc opinionẽ non est ad primogenium à transuersali constitutum admittendus per repræsentationem filius præmortui fratris, qui post vltimum possessorem eius fratrem primogenitum foret admittendus, si viueret, excluso fratre minori, potiusq́; tertius hic frater, & minor vltimi possessoris, excludet omninò nepotem, eiusdemq́; filium fratris secundo geniti, qui viuente fratre primogenito, & vltimo possessore mortẽ obierat. Cui opinioni iure cōmuni adstipulatur authoritas Antonij de Butrio in consi. 47. qui asserit, in successione transuersalium non esse admittendā prærogatiuā proximioris, & primogenituræ per repræsentationem. Et tractat in eo respōso factũ illud, in quo vltimus possessor transuersalis est, & à transuersali successio habuit originẽ. Sic & And. Iser. in consti. Neapol. ti. 24. lib. 3. adnotauit, quòd primogenitura nō habet locum, quando succeditur fratri, sed cũ patri succedendum est. Item & Matth. de Affli. in c. omnes filij. si de feudo fuerit contro. inuestit. nu. 12. palàm asserit, in successione primogeniorum non esse admittendam repræsentationẽ, quoties vltimus possessor transuersalis est. Idem tamẽ Matth. de Affli. in consti. Neap. li. 3. d. ti. 24. nu. 23. dubitat de conclusione Antonij, quo ad repræsentationẽ: & profectò (ni fallor ipse) meritò. Nam quod ipse in in d. c. omnes. nu. 12. scripsit, falsum est, & iure regio manifestè sublatum. Id verò, quod Isernia tractat, parum facit: quia vel falsum itidem est, vel minimè conueniens legibus primogeniorum: cũ ipse non vnum fratrẽ, sed omnes fratres admittat post fratrem vltimum possessorem. Quamobrem ipse sub cuiusque doctioris censura veriorẽ esse opinor eam conclusionem, quam in initio huius tertiæ interpretationis exponere conabar: eandemq́; à theoricis, & practicis iure admittendam fore. Nam & mortuo fratre vltimo possessore, admittendum esse ad primogenium filiũ fratris secundogeniti, & pręmortui excluso fratre tertiogenito eodẽq́; patruo: responderunt And. Tiraq. in tract. de primogenitura. q. 41. & Soc. consi. 252. lib. 2. per totũ pręsertim col. 8. versic. præsuppono etiam, & Aret. consi. 164. ipseq́; Afflict. in dict. tit. 24. num. 33. refert, ita respondisse plures iuris vtriusq; Doctores. Nec quicquam refert dicere, ꝙ hi Doctores hanc opinionem probauerint, vbi maioratus habuit originem ab ascendenti. Nam eorum rationes non ita restringuntur: sed in hoc tendũt, quod primogenito deferatur iure, consuetudine, vel testamento successio. Et deinde cōsiderant Aret. & alij personam vltimi possessoris ad co adiuuandam eorum opi. probantes, in successione transuersalium admitti, etiam iure cōmuni repręsentationẽ. Hanc verò sententiā, & interpretationẽ ex eo probare mihi videor, ꝙ ratio regię legis, & quæ superius à me tradita fuit ad successionem primogeniorum, omnes has species, & casus complectitur: nec restringitur successio ista, quæ ad primogenia cōpetit, legib. ordinariæ successionis, & legitimæ, quę ab intestatis defertur, nec item legibus fideicōmissi quod familiæ, aut agnationi ex testamento relinquitur. Qua ratione in vniuersum regia lex quò ad successionem primogeniorum, & maioratuum repręsentationem admittit, nisi contrarium fuerit à primo testatore cautum & decretum. Quis enim non videt, ex lege regia etiamsi alioqui vera foret opinio, quòd in successione ascendentium vltra prone potes non sit locus repręsentationi, nihilominus in maioritatibus, & primogenijs admittendā esse repręsentationem istā in quibuscunq; descẽdentib. testatoris ascendentis successoribus? Perpetua enim est, nec hoc negatur, repræsentationis vis & potestas, nō tantũ in maioritatib. sed & in fideicommissis, quoties successio de qua tractatur, contingit erga testatorem ascendentem. Et licet dubia esset hæc opinio in fideicommissis in maioritatib. & primogenijs, nec dubia iure regio videri potest, nec itidem iure communi rationibus & authoritatibus destituta est: imò hactenus frequentiori Doctorum calculo, & ferè omnium gentium praxi, & vsu recepta videtur. Sed & vbi primus testator, & maioratus author ex transuersa linea vocauerit ad primogenium agnatos, vel ab initio, vel post eius liberos: & tādem ad transuersales ipsius primi testatoris deuenerit primogenium, dubiò procul ex l. regia respondendum erit, vt passim conceditur, filiũ primogeniti præmortui viuente patre vltimo possessore, patrem ipsum repræsentare, & præferendum esse patruo filioq́ue secundogenito vltimi possessoris. Et tamen secundum regulas iuris communis, & ordinariæ successionis ab intestato, in linea transuersa non erat admittẽda repræsentatio vltra filios fratrũ. Ergò regia lex, atq; item lex primogeniorum non sequitur regulas ordinarias, quæ iure communi cōstitutæ sunt de repræsentatione ad successionem, quæ defertur ab intestato, vel iure fideicōmissi. Quod si dixeris, ideò in hac specie admitti repręsentationẽ, quia & si primus maioratus author fuerit transuersalis, vltimus tamen possessor est de ascendentib. & in his grauaminibus cōsideratur persona vltimi possessoris, & sic grauati, vt in initio huius capitis disputabamus ex d. §. in fideicom. Hoc non admodum vrget aduersus hanc interpretationem, quam ipse probare conatus sum: quia vel illa Socini opinio est falsa, vel potius pro nobis est, retorquetur ita prędicta argumentatio. Quia si persona vltimi possessoris est attendẽda, cur obsecro filius fratris nō repræsentabit personā patris ad succedẽdũ patruo vltimo maioratus possessori? Cùm secundum regulas iuris cōmunis in successione patrui admittendus sit filius in locũ patris per repræsentationem. Dices forsan, vtriusq; personam primi testatoris, & vltimi possessoris considerandam esse. Primi inquam, à quo patrimonium primogenij capitur, vltimi possessoris, quia ei gradatim immediatè succeditur. Sed tunc cùm vterq; in huiusce nostræ quæstionis specie proposita fuerit transuersalis, & ex agnationis transuersa linea, verè succeditur in maioratu transuersali. Quod lex Taurina pręmittit in 2. parte. Ergò & locus est repræsentationi, cùm eadem constitutio statuerit, in successione primogeniorum, etiam quando succeditur transuersali, lo cum esse repræsentationi. In hac etenim specie quam proponimus, siue consideremus personam primi testatoris, siue vltimi possessoris, siue vtriusq;, semper transuersali succeditur. Nec quicquam oberit, quòd prima huius legis pars tractet de filio possessoris: quia tunc non tractabatur de successione transuersalium, sed de successione descendentium. Tertia legis pars. Saluo, si otra cosa est uuiere dispuesta por el que primeramente cōstituyo, y ordeno ei Mayoradgo: que en tal caso mandamos, que se guarde la voluntad del que lo instituyo. Hæc autem voluntas expressim constare debet, aut sanè ita tacitè, quod in dubium reuocari non valeat. Quid igitur si primus author & institutor maioratus voluerit expressim primò admitti ad maioratũ ex suis descendentibus, vel agnatis primogenitum maiorem, & post il[*]lum secundogenitũ: an & tunc nepos patruum secundogenitum excludat, cùm ipse sit filius primogeniti pręmortui viuente vltimo possessore? Et sanè, quod in hoc casu voluntas testatoris ea sit, vt minimè excludatur secundogenitus à filio primogeniti præmortui, responderunt Bartholom. Chassa. in consil. 53. qui latè, ac longè opinionem istam defendit, & Anton. Rubeus consilio 149. vterque tamen sententiam istam non tàm iure ordinario, & regulis iuris communis, quàm ex verbis pręscriptis & adiectis à donatore, & primo maioratus authore præter præmissam vocationem secundogeniti, conatur deducere, & probare. Atq; ideò ipse censeo, etiam in hoc casu admittendā esse huius legis decisionem. Cui opinioni in maioratum constituto ab ascendenti satis adstipulatur Iurisconsulti responsum in l. cùm auus. ff. de condictioni. & demonstrationi. & Iustiniani in l. cùm acutissimi. C. de fideicommisso. & l. generaliter. §. cùm autem. C. de institutio. & substitut. l. 10. titu. 4. part. 6. Ex quibus apparet, conditionem illam, si sine liberis decesserit: semper subintelligi, quoties aliquis de descendentibus grauatur alteri restituere fideicommissum. Nam ea dispositio est intelligenda, si grauatus ille decesserit absque liberis. Etenim quemadmodum testator prędilexit primo nominatum, & honoratum: ita & eius liberos præ dilexisse videtur. Sic denique: vbi secundogenitus vocatur ad primogenitum, post primogenitum, ea vocatio est intelligenda post primogenitum & eius liberos, & quoties primogenitus absque liberis mortem obierit, ex dicta l. cùm auus. & simi. Quæ etiam obtinent, vbi restitutio facienda est descendenti à testatore, vel eius filio, quemadmodum ex eadem l. cùm auus. adnotauit illîc Cuman. & Bald. colum. 1. in dicta l. cùm acutissimi. atque illîc Salicetus et Paulus Castro. deniq; plures quorum meminit Andræa. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. verbo. donatione largitus. num. 140. idem in tract. de primogenijs, q. 40. num. 91. Dec. cons. 568. Iason in dict. §. cùm autem. colum. 2. & ibi Dec. columna 4. & Guliel. Benedict. in c. Rainutius. de testam. verb. si absque liberis. in 1. Quin & itidem Iurisconsulti responsum adhuc obtinet in contractibus & donationibus inter viuos: sicuti optimè probat Bartholo. Socin. in dicta l. cùm auus. nume. 97. versi. quò autem ad secundum. text. optimus in dicto §. cùm autem. ibi, reliquerit, vel dederit. Idem etiam erit in donationibus causa mortis gloss. ibidem à Baldo, Salice. & alijs recepta in l. 1. C. de donat. caus. mort. Imola in l. si cui. ff. eod. titul. Socin. in dicta l. cùm auus. nume. 98. Quòd si dixeris, hæc vera esse iuxta rationem Iurisconsulti in dicta l. cùm auus. quæ secundum communem non obtinet inter alios, quàm descendentes à testatore. Nam in alijs non subintelligitur prædicta conditio. Tunc respondeo, primogenio constituto ab extraneo, qui non sit de ascendentibus, esse considerandam testatoris mentem, quæ ex materia subiecta & natura rei hæc est, vt primo genium in primogenitos, & eius liberos per lineam rectam deferatur: nec vnquam secundogenitus admittatur, donec linea primogeniti, quem prædilexerit, defecerit. Hæc etenim est vera, ac propria regula interpretandi testantium, & aliorum dispositiones, nempe iuxta naturam rei, materiam subiectam, & iuris regulas. Quod prsertim apparet ex illa ratione, quam superiùs ad legem Regiam constituimus. Idcircò, siue primogenium fuerit institutum ab ascendenti, siue ab alio transuersali, siue in testamento, siue in contractu, donatione inter viuos, vel vltima voluntate, etiamsi post primogenitum vocetur secundogenitus, erit obseruanda huius legis Regiæ decisio. Nam secundogenitus censetur vocatus post primogenitum, & eius liberos: vel primogenito mortuo absq; liberis. Quid verò dicemus de hac repræsentatione quò ad feuda? Nam & hæc solent à quibusdam similia primogenijs censeri? Et quod in successione feudi filius personam patris repræsentet, & eius locum obtineat. probat textus in [*]capit. 1. & ibi gloss. verb. solus. Bald. & alij titu. de natura succession. feudi. & in capitulo 1. & ibi Docto. de successio. feud. capit. 1. versic. his verò desinentibus. & illic Isernia. Bald. alij, titul. de successo. fratr. vel graduum successio. capit. 1. de feudo Marchię. §. si capitanei. Alberic. in auth. cessante. C. de legit. hæred. Fulgos. in authent. post fratres. eod. titul. Curtius de feudo. 3. parte. quæstione 12. & plærique & alij, quorum meminit Andræas Tiraquell. in tractat. de primogenijs, quæstione 40. numero 18. Quæ quidem opinio procedit in feudo hæreditario, non in alijs feudis, quæ potius concessione principis, quàm iure hæreditario deferuntur. Bartol. in dict. auth. post fratres. in 2. Cuman. in dicta l. cùm ita. §. in fideicommisso. Baldus in l. ex hoc iure. ff. de iustitia & iure. quæst. 6. Rubeus in consilio 82. numero 4. Alexand. consil. 204. colum. 2. lib. 2. Idem Rubeus consil. 85. Curti. in tractat. de feudis. parte 2. columna penulti. Et tamen cùm feudum frequentissimè sit hæreditarium, & indubio tale censeri debeat, nisi aliud constet: intelligitur enim dari pro successoribus & hæredibus. vt notant Doctor. in capit. 1. titul. an agnat. vel filij repud. hæred. cap. filius. titul. qui curi. vendide. & cap. 1. de gradib. successio. tradit Ludouic. Gozad. consil. 4. nume. 11. & plæriq; alij. Sed diligenter Alexand. in consilio 19. lib. 5. refertq́; alios Andræ. Tiraquell. in tracta. de primogenijs, quæst. 35. numero 11. Idem ipse quibusdam distinctionibus explicui libro 2. variar. Resolut. capit. 18. vbi & de emphyteusi priuata, & ecclesiastica respondendum erit, hanc repræsentationem eodem modo frequentissimè admittendam esse, sicuti in successionibus hæreditarijs iure communi statuta est. Sic & in emphyteusi scribit Corne. in consil. 24. columna vltim. libr. 2. filium obtinere locum patris per repræsentationem, & patruum excludi à nepote, vel nepotem admitti simul cum patruo. Idem notar Tiraquell. in dicta quæstio. 40. num. 19. responditq́; Corne. hoc ipsum à pluribus ex consultatione probatum fuisse. Idem sentiunt Ange. & Alexand. in l. Gallus. §. quidam rectè. columna vlti. ff. de liber. & posthu. Et licet contrarium responderint, ac tenuerint plures, quorum meminit ipse Tiraquell. in d. quæst. 4. nu. 185. ex eo, quòd hæc repræsentatio tantùm sit admittenda in successione legali, nō in successione quę defertur ex hominis dispositione: vt superius diximus ad intellectum glo. in d. §. in fidei commisso. tamen in emphyteusi priuata, quæ ecclesiastica non sit, opinio Cornei & aliorum dubiò procul vera videtur Alexandro in consi. 129. lib. 5. colum. vlt. quia priuata emphyteusis hæreditaria est, nō ita ecclesiastica: quod & nos tradidimus in d. c. 18. libr. 2. Variarum resolut. Sed & in iure patronatus ecclesiastici, admittendum esse filium fratris præmortui cum patruis per repræsentationem, vt in successione legali, tenent Ioan. Faber & Ang. Aret. in §. cũ filius. instit. de hęred. quæ ab intesta. defer. Guliel. Bened. in d. c. Raynu. versi. & vxorem nomine Adelasiam. nu. 618. Tiraq. in d. q. 20. num. 19. & ni fallor, deducitur ex nota. per Doct. in Cle. 2. de iur. patr. per Rochum in tract. de iure patr. versic. ipse vel is. col. 2. Lamber. eod. tract. 2. par. 1. q. artic. 25. & 26. ac deinde arti. 33. q. 2. principalis. Nam & ius patronatus ecclesiasticum hæreditarium est, vt satis iure constat: & ideò hæc opinio verior videtur: modò cautè, & diligenter seruetur responsio pontificia, quæ traditur in d. Clem. 2. Ego verò ad huius regię legis intellectum opinor, quoties feudum, emphyteusis priuata, vel ecclesiastica, aut ius patronatus agnationi, genti. vel familiæ iure primogenij, aut maioratus defertur, ita quidem quod ad vnum tantùm deueniat, eũdemq́; maiorem, & primogenitum, obseruandam esse regiam istam constitutionem & conclusionem ab ea deductam, etiamsi ex cōcessione principis, vel alterius hominis hęc vocatio primogenitorum fiat. Nam hæc est vera, & propria primi authoris, testatoris, vel principis concedentis voluntas: quemadmodum deducitur ex superius traditis, si diligenter fuerint examinata. Alioqui vbi nō iure maioratus, sed aliter alicui familiæ, genti, vel alicuius successoribus feudum, emphyteusis ecclesiastica, vel priuata, aut ius patronatus defertur, ita sanè, vt plures simul admitti possint, si non alia sit controuersia in successione, quàm illa, an filius fratris sit cum patruis admittendus, & an filius per repræsentationem locum patris obtineat: cùm & per successionem deferantur prędicta iura, vel à testatore, vel à principe, vel ab alio primo authore, tunc censeo obseruandas esse conclusiones illas, quas hoc in capite latè tradidimus, tàm de successione legali, quàm de successione, quæ defertur per hominis ordinationem, vel dispositionem, in ea quæstione, quam examinamus, an filius per repræsentationem in locum patris admittatur, vt patruum excludat, vel cum eo simul succedit? Existimo etenim præscriptas conclusiones, & decisiones plurimùm conducere ad huius quæstionis diffinitionem, si earum rationes exactè, ad amussim obseruauerimus. FINIS DIDACVS COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPVS S. DOMINICI DESIGNAT. LICENTIATO ANTONIO COVARRVVIAS Fratri amantissimo, & Salmanticæ in Collegio sanctissimi Saluatoris Collegę ornatissimo, at vtrius Iuris egregio Professori, S. POST editum â me Variarum Resolutionum opus, Frater amantißime, cum aliquot eius capita relegissem, statim percepi, breuius quâm fortaßis par erat, quorundam ueterum, & huius regni numismatum ualorem, nondum ab initio petita æstimationis ratione adnotasse. Iduerò tunc feci, ut operis instituto partim subseruirem, ac deinde, quod mihi satis fecisse uidebar, sí re ista obiter incidenti, testimonia Doctißimorum uirorum, & ex utro iure Regio, ac Cæsareo loca quædam selegissem, ex quibus iudicarem, posse facilimê deprehendi, quibusnam rationibus, quæ illîc scripseram, in publicum edere constituerim. Verùm dum ipse diligentius rem istam perpendissem, necessarium duxi, ueterum numismatum ualorem, eorundem́ rationem, quam cum his, quibus modo utimur, uel omninò parem, uel ferè similem habere possunt, iuxta proprias uires explicare. Sic sanè ueteres æreos numos cum his æreis, qui modo expenduntur, argenteos cum argenteis, aureos cum aureis conferre curaui: ac simul exquisiui, quamnam æstimationem ex huiusce ætatis numis, uetera huius regni numismata habere poßint: his & de numorum publica mutatione, ac de crimine falsæ monetæ quædam adijciens, quæ ab operis instituto nec aliena sunt, nec lectori ob exactam breuitatem fastidio esse poterunt. Scio equidem tractatum istum maiorem diligentiam exigere, quàm à me, homine tot negotijs impedito, adhiberi potuit, præterquam quod multorum authorum, & ueterum Chronicorum lectione ob publicum munus, & huius Regij tribunalis magistratum priuatus, ea forsan prætermiserim, quæ hisce difficultatibus expediendis uiam omninò aperire potuissent. Feci tamen quod potui, libentißimè cuius́ diligentioris censuram subiturus, quam in his, quæ hactenus edidimus, nusquam detrectauimus, nec in posterum detrectare censemus. Te interim egregie uir, exoratum uolumus, ut si ex lectione huius opusculi perceperis, id alicuius futurũ esse utilitatis, Andrææ â Portonarijs nobili Salmanticensi Typographo, meo nomine statim tradas, quô & tuo limatißimo iudicio, eius́ diligenti opera prælo traditum in publicum prodire poßit. Vale. E Granata Idibus Aprilis. Anno 1556. OPERIS HVIVS SVMMARIA COGNITIO. -  Caput primum, De æreo Numismate Romanorum tractat: ac deinde inibi numi ærei, quibus modò vtimur, expenduntur. -  Caput secundum, In quo de argenteis Græcorum, Romanorum, & Hebræorum agitur: & de his, qui modò apud nos regia sunt authoritate percusi. -  Caput tertium, Vbi aurea numismata latè, ac longè examinantur: Aurei, & Solidi discrimen perpenditur, multa de auri, & argenti bonitate traduntur. -  Caput quartum, In quo traditur ratio, ex qua libra in iure examinanda sit: item de Sestertio neutrius generis, ac de Talento. -  Capitulo quinto, En el qual se declaran algunas monedas, deque hazen mencion las leyes Reales, y Corinicas de estos Reynos: en especial los Marauedis, y Sueldos. -  Capitulo sexto, En el qual se considera el peso, y valor de algunas monedas de oro: y plata antiguas de estos Reynos, para entendimiente de muchas leyes Reales. -  Caput septimum, De mutatione monetæ quo ad pondus, & quo ad valorem eius: vbi. §. primo, examinantur omnia, quæ à Ba. traduntur in l. Paulus. ff. de solutionibus. -  Caput octauum, Tractat de crimine falsæ monetæ, ac de pœnis ad eius punitionem statutis. VETERVM COLLATIO NVMISMATVM CVM HIS, QVAE MODO EXPENDVNTVR PVBLICA, ET REGIA AVTHORITATE PERcusa: Authore Didaco Couarruuias à Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. THEMA CAP. I. De æreo numismate. SVMMARIA. -  1 De numis æreis, qui percusi fuerunt iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth. -  2 Moneta de Vellon, quæ dicatur. -  3 Asses quod pondus habuerint apud Romanos: Et quod nostris Marauedinis conueniant. -  4 De dupondio, semisse, quadrante, triente, semuncia, & sextula. CAPVT I. PLINIVS author est libro Naturalis Historię 33. c. 3. Romanos primùm ærea pecunia, deinde multò post argentea, ac demùm aliquot lapsis annis aurea vsos fuisse. Non enim rude illud seculum, quo Roma morum integritate maximi principatus initia stabilire conabatur, auream pecuniam adinuenerat. Sic sanè Seruius Tullus Romanorum Rex æreos numos primus Romæ percusit, quemadmodum idem Plinius asseuerat. Sed & ante Romanorum originem multis quidem annis penes alias gentes fuit numismatũ vsus: ꝙ apparet ex Aristo. in Politicis, Platone, & alijs, præsertim Strabone li 8. Plutar. in Lysandro. Pausania in Laconicis. Verg Polydoro de inuentor. rerũ li. 2. c. 20. Georg. Agricola lib. 1. De precio metallorum, & monetis: Stephano Forcatulo in Necyomantia iuris, Dialogo. 48. Carolo Molinæo, de contractib. quæst. 100. nu. 795. Ludouico Cælio lib. lect. antiquarum. 6. c. 2. qui passim testimonia multa ex Hebræis, & Græcis ad huius rei probationem adducunt. Nos igitur primum æreos veterum nu[*]mos ad rationem eorum, qui nostra ætate, vel iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth, & Caroli Primi, Romanorum verò Imperatoris Quinti, percusi fuerunt, pro nostro conatu conferemus, quò possit quilibet faciliùs veterum Historicorum numismatum valorem ad numos, qui hodiè expenduntur, deducere, vtriusque æreæ pecuniæ rationem adsequutus. Anno deniq́ue. M. CCCCXCVII. Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth cudi iusseruntæ[*]ream monetam, quam de Vellon dicimus, ad hanc rationem, vt ex quolibet Marcho, nempè ex octo vncijs, signarentur. 192. numi ærei, quos Blancas appellamus, quarum duæ constituunt æreum Marauedinum, quo modò vtimur: atque ita secundum hanc computationem ex libra romana duodecim vnciarum cuduntur. 288. numi ærei Blancæ dictu qui reddunt centum quadraginta quatuor Marauedinos. Hæc igitur est æstimatio præsens vnius æreæ romanæ libræ, quæ ad numos redacta publicæ monetæ nomen ac vices sit sortita: sicuti apparet ex Pragmatica constitutione Regum catholicorum l. 118. quæ de monetis, ac re numaria fuit statuta. Postmodùm percusi sunt ærei numi, quorum quilibet duorum Marauedinorũ valorem habet: & sic quatuor Blancas valet. Item percusus est numus æreus ad rationem quatuor Marauedinorum: qui quartus dicitur vulgò, & valet octo blancas. Cæterũ hac in parte Marauedinus, non tam est numus, quàm numorum numerus. qui constat ex duabus blancis, aut coronatis sex, vel denariolis decem: quemadmodum in ca. 5 huius operis tractabimus, quo in loco varia huius regni numismata expendentes, conabimur veterũ historicorum dictiones in hac re numaria ad amussim explicare. Moneta verò de Vellon, dicitur non tantùm ea, quæ ex ære percuditur admista parte aliqua argenti: sed & illa, quæ cuditur ex argento, cui mista sit tertia, vel quarta, aut sanè quinta pars æris: vt asseuerat Carolus Molinæus in tract. de contractibus, quæstione, 100 num. 783. Ex hac materia nuper expendebamus in hoc regno numos quos Tarsas dicebamus, quorũ quilibet nouẽ æreis Marauedinis æstimabatur. Vtar in hoc tandẽ libello sæpissimè hoc dicendi modo, vt quadrantes passim appellẽ eos numos, quos vulgus marauedis propria huius regni dictione nominat. Apud Romanos authore Plinio lib. 33. c. 3. libralis, & dupōdius appẽdebatur assis. libræ aũt pondus æris diminutũ bello Punico primo cùm impensis respublica nō sufficeret: cōstitutumq́;, vt asses sextanta[*]rio pondere ferirentur: ita quinq; partes factæ lucri: dissolutumq́; est æs alienum. Posteà Hannibale vrgente Q. Fabio Maximo dictatore asses vnciales facti: placuitq́ue denarium sedecim assibus permutari: quinarium octonis: sestertium quaternis: ita respublica dimidium lucrata est: in militari tamen stipendio denarius pro decem assibus datus. Mox lege Papyria semunciales asses facti. Hæc ferè Plinius, à quo deducuntur plura. Primùm: Dupondium numum æreum fuisse duarũ equidem librarum: idq; M. Varro declarat. Dupondius, inquit, à duobus ponderibus, quod vnum pondus assipondium diceretur: id ideò, quod as erat libræ pondus. Secundò apparet, hos numos æreos adeò graues fuisse, vt inde dicta sit æris grauis pœna, secundum Plinium in dict. capit. 3. Siquidem populus Romanus pro numo, ære graui vtebatur. Tertiò inde manifestum fit, ante primum bellum Punicum numum assem libralem fuisse, & dupondium bilibrem. Quartùm deducitur, in ipso primo bello Punico assem pondere, non valore diminutum, duarum vnciarum pondere percusum fuisse: & sic sextantarium. Quintùm colligitur ex his, Hannibale vrgente Italiam assem vncialem factum, eiusdem quidem valoris quo ad stipendium militare: cùm denarius pro decem assibus daretur: tametsi quo ad alia valor sit aliquantulum diminutus, pluris sanè tertia parte: siquidem denarius decem, & sex assibus permutabatur, ac sestertius quatuor. Sextùm ex hoc constat, frequentiori veterum æstimatione decem asses denario argenteo æquales fuisse, & quinque quinario, duos autem, & dimidium sestertio. Quod manifestiùs probabitur, cùm denarij æstimationem expendemus. Septimò hinc itidem probatur, post varias assium mutationes eos fuisse semunciales lege Papyriana, eodem quidem valore manente. Octauò, ex hac ratione censeo, veterem assem quo ad valorem conferendum esse nostris quatuor quadrantibus, quos modò marauedinos dicimus. Id etenim probatur, quia si denarius argenteus decem asses valebat, quod satis receptum est, & nos inferiùs examinabimus, saltem iuxta frequentiorem æstimationem, & idem argenteus denarius æstimatur huius præsentis monetæ quadraginta æreis marauedinis: planè deducitur, veterem romanum assem meritò conferri nostris quatuor marauedinis. Hac etenim perpensa ratione viri docti, & qui diligentissimè hanc rem expendere solent, sententiam istam apud Hispanos probârunt. Quāobrem & ad eandem rationem veteres alios numos æreos æstimabimus: cùm idem iuris sit de illis, quippè ad assem sint omninò referendi. Quod si veterum ex ære numismatum pondus consideremus, constabit, etiam asses semiunciales viginti quatuor ex libra romana cudi solitos fuisse. Quorum valor nostris confertur nonaginta sex marauedinis: cùm hodie ex libra romana duodecim vnciarum cudi soleant centum quadraginta quatuor ærei marauedini, Quod mirum non est, siquidem nostra ærea moneta partem quandā argẽti admistā habet. Etenim argenteus numus regalis, & dimidius marco cuilibet æris miscetur: atq; ideò hæc pręsens ærea moneta de Vellon nuncupatur. Dupondius olim æreus fuit numus, sicuti sanè probauimus, qui duos asses continebat: id circò vetus ille dupondius erit hodie æstimationis octo quadrantum, seu marauedinorum. Græci autem, vt ex Cleopatra refert Georgius [*]Agricola lib. 2. de externis ponderibus, assem semiuncialem appellauêre dupondium: quia is duo assaria penderet. Assarium autem, seu assarius numus erat æreus, quorum duo assem efficiebant semiuncialem: vt tandem hic dupondius esset præsentis monetæ quatuor marauedinorum: assarius verò duorum. Sic M. Varro libro primo Analogiæ, inquit: & non equum publicum mille assariorum esse. Semis numus erat æreus, qui iuxta hanc rationem duos quadrantes valebat: quia dimidium est assis. Qua dictione vtitur P. Vatinius cum Ciceroni scribit: Simius non semissis homo contra me arma tulit, & eum bello cœpi. Quadrans quarta erat assis pars, & eiusdem rationis numus æreus, qui præsenti marauedino æqualis est: quod apud nos passim admittunt viri maxima eruditione præditi ex denarij argentei æstimatione, Itẽ ex Italorum communi vsu loquendi: ipsi etenim quadrantẽ quatrinum nominant: quatrinus verò Italicus nostro æreo marauedino ferè similis est. Sed & ex nostris nō recusabo testẽ citare Florianũ Occampium lib. 5. Historiæ c. 25. vbi hanc horũ numismatum collationem probat: cuius viri diligentiam in hisce, & alijs rebus perscrutandis meritò multi faciunt omnes. Quadrans verò vocatus est triuncis à tribus vncijs, teste Plinio in d. c. 3. Et inde Teruncius, qua dictione vtitur M. Varro. Teruncius. inquit, à tribus vncijs dictus, eiusdẽ numi meminit Cicero libro tertio. de finibus, & libro quinto. ad Atticum. Sic & Triens numus erat æreus, tertiam habens assis partem: nempè quatuor vncias: qua ratione maior est quadrante, & valet apud nos octo coronatos, quos vulgus Cornados appellat. Hæc enim est tertia pars quatuor nostrorum marauedinorum. Huius numi meminit Plinius in d. lib. 33. c. 3. Iuuenalis Satyra 3. "Infœlix, nec habet, quem porrigat ore trientem". Vbi hoc in scholijs adnotauit Cælius secundus Curio, vir meherclè doctus, ac diligens in hisce adnotationibus. Sextula item erat numus æreus, cuius multi meminêre: non equidem sexta assis pars: Sed authore Varrone minimus erat numus ex ære habens sextam vnciæ partem. Ex præsentibus numis, aut denariolis non video, cui sextula conuenire possit, valeret tamen tres Meajas, ac paulò plus. Nam duo coronati efficiunt vnciam totius assis, & hi valẽt viginti meajas. Igitur sexta pars harum erit sextulæ valor. Erat & Semuncia numus æreus, vicesima quarta pars assis: cuius numi mentio fit ab Asconio Pædiano, & Gulielmo Budæo libro tertio. de Asse. Est autem hic numus similis nostro coronato. Hinc ipse libenter adnotauerim, falsò Cælium secundum ad Iuuenalem in scholijs sensisse, Trientem minimam omnium monetam fuisse: cùm multò minor ex ære fuerit quadrans, item semuncia, & sextula. Nam quòd Donatus censet, Obulum fuisse minimam, & vltimam monetam, ad argenteos numos referendum est, de quo alibi tractabitur: etiamsi ipse Cælius Donatum hac in parte lapsum fuisse asseueret: Et id iure quidem: cùm ex numis argenteis sint aliquot minores obolo. THEMA CAP. II. De veteribus argenteis numis, SVMMARIA. -  1 Argentei numi, quo tempore primùm Romæ signati. -  2 Argentei numi apud Hispanos signati, quibus modò vtimur. -  3 Libra vetus diuiditur, & expenditur: & inibi de granis. -  4 Marcha pondus, quid sit. -  5 Vncia, quot drachmas appendat. -  6 Denarius olim cudebatur ex argento puro: quandoque ex misto. -  7 Denarij, & quinarij pondus examinatur. -  8 De sestertio, libella, & obolo numis argenteis. -  9 Siclus argenteus apud Hebræos, cuius ponderis fuerit: & item aureus. -  10 Examinatur gloss. in c. Si quis aliquando. §. in Leuitico. de pœniten. distinct. 1. -  11 Denarij, & sestertij valor traditur: & intellectus l. vltim. C. de donationibus. -  12 Sterlingus, quis numus fuerit. CAPVT II. ARGENTEA pecunia Romæ primùm signata est, quinq; annis ante primum bellum Punicum, anno ab vrbe condita 585. Q. Fabio Consule, vt scribit Plinius lib. 33. c. 3. Quo in loco annorum numerus manifestum errorem habet, qui leuis non est, quippè qui centum annos addiderit: atque i[*]deò legendum est apud Plinium anno ab vrbe condita. 484. is etenim annus. Q. Fabij consulatui conuenit iuxta Chronologiam Henrici Glareani, & Haloandri. constat sanè ex Polibio lib. 1. Solino lib. 1. c. 2. Aulo Gellio lib. 17. c. 21. primum bellum Punicum initium habuisse anno ab vrbe condita 489. Nec quicquam vrget in contrariũ, quod Paulus Orosius, ac Dionysius alio sub annorũ numero initiũ primi belli Punici cōstituerint: siquidẽ diuersa tẽporis ratio in paucorũ annorum numero penes authores sit, cōcordi sentẽtia huius belli initiũ statuẽtes intra quingentesimũ ab vrbe condita annum: quemadmodum diligẽter ꝓbat lo. Vassæus in priori Chronicorũ Hispanię parte. Sed & Plinij locũ mendosum esse admonuerũt Lud. Viues ad August. de ciuita. Dei li. 2. c. 18. & Henri. Glarea. in d. Chronologia ad Titũ Liuiũ. Igitur primus apud Romanos numi argentei vsus contigit anno ante Christi natale Ducentesimo septuagesimoquarto: aut Ducentesimo septuagesimosexto, iuxta varias hac de re opiniones. Argenteum autem numisma non tantùm apud [*]Romanos, sed & apud Gręcos, cæterasq́; orbis gentes olim in vsu cœpit esse. Apud Hispanos verò moneta argẽtea variè in vsum venit, quod alibi explicabimus: modò etenim tantùm expendemus præsentem argenteam pecuniam, qua vtimur, vt ad eius rationẽ Veteres Romanorum argenteos numos excutiamus, eorum valorem tradentes. Et sanè anno Domini. 1497. pragmatica sanctione Regum Catholicorum. l. 118. statutum est, vt ex quolibet marco argenti percutiantur sexaginta septem numi argentei, quos reales vulgus appellat: horum autem quilibet valorem habeat triginta quatuor quadrantum, quos marauedis dicimus. Atque ad eandem rationem iussum est, vt cuderentur argentei minores numi: nempè dimidius argenteus valoris. 17. quadrantum: quem medio real dicimus. Item quartus, quem quartillo appellamus, & est valoris octo quadrantum, & dimidij: sic & octauus, id est, ochauo de real, valoris quatuor quadrantum, & dimidiæ blanchæ. Sed non omnes hi numi argentei modò in vsu sunt. Paucos enim expendimus quartos, & ferè nullos octauos. Frequentissimi sunt ipsi argentei regales integri: item dimidij, Tandem in Hispania, & Messici apud Indos cuduntur Regis Hispaniarum iussu maiores argentei numi, quorum quidam pondus habent duorum argenteorum regalium, quidam quatuor, alij trium, alij octo: & hi vnciales ferè sunt. Qui in Hispania percutiuntur habent altera ex parte insignia Regum Catholicorum: ex altera Hispaniarum, & horum regnorum signa. Qui verò Messici cuduntur altera facie sentum habẽt Castellæ, & Legionis: altera quidẽ Caroli Regis insignia: duas inquā col. cũ tit. Plus vltra. Cæterùm quo rectiùs veteres numi argentei nostris conferantur, oportet priùs examinare pondera, quibus apud nos fabri argentarij vtuntur, & aurifices in appendendo argento, & auro: atque itidem an ea sint similia his, quibus Romani vtebantur. Romanorum libra distribuitur in vncias duo decim. Vncia quælibet habet octo drachmas. Drachma tria habet scrupula, quæ grammata dicuntur à Græcis: scriptula rectiùs alij appellant, vt Agricola, & Antonius Augustinus adnotârunt. Scriptulum, seu scrupulum in binos obolos diuiditur. Item Siliquæ, hoc est, ceratia sex scrupulum faciunt. Grana verò quatuor siliquam. Est igitur scrupulum vicesima quarta vnciæ pars: quod & gloss. notat in l. 1. C. de metallarijs libro decimo. Vnde constat, vnciam habere vigintiquatuor scrupula: sicuti tradidêre Antonius Augustinus libro secundo. emendationum cap. 9. Et Nebrissensis in Lexico iuris ciuilis, dictio. scrupulum. Hoc verò in opere non semel, imò passim ipsos fabros argentarios, simpliciter argentarios appellabo, ad faciliorem propositæ materiæ intellectum: non ignarus apud veteres aliam fuisse potiorem huius dictionis significationem: cuius inferiùs mentionem faciemus. Duella constat ex duabus sextulis: Sextula verò sexta pars est vnciæ: & ideò duella erit tertia vnciæ pars. Sicilicus constat ex duabus Drachmis, atque ideò adsumitur pro quarta vnciæ parte. l. liberto. §. filium. ff. de annuis legat quod notant Isidorus libro decimosexto Etymologia. capit. 24. & Antonius August. emendat. capit. 8. Hæc sanè est veteris romanæ libræ ratio, & diuisio præsenti tractatui necessaria: quam deduximus ex Budæo libro primo. de asse. Leonardo Portio in tract. de monetis: Volusio Metiano de asse: Rhemnio Famnio Poeta de ponderibus. Alciato titul. de metallarijs libro cap. 11. Georgio Agricola libro quarto de ponderibus Romanis: à quibus & alij huius rei authores citantur. Hinc denique illud obiter deduxerim, frumenti grana olim in vsu fuisse ad ponderis iusti rationem. Vnde grana quatuor constituunt siliquā: grana viginti quatuor scrupulum: grana verò septuaginta duo drachmam: quod Alciatus fatetur: adnotauit Agricola libro tertio de precio veterum monetarum. Idem ipse rursus probat in libro de restituendis ponderibus, atque mensuris, ex Græco Nicandri interprete, & Serapione, Mauro. Hæc grana Budæus appellat momenta libro tertio de asse. & tamen constat, grana frumenti eo, quòd robusta differant ab inanibus, recentia à vetustis, non esse certa, nec tuta ad iusti ponderis rationem: sicuti docet eleganter ipse Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus. Qua ratione Catholici Reges Hispaniarum Fernandus, & Elysabeth anno Millesimo quatercentesimo octuagesimo sexto, pragmatica sanctione. 123. statuerunt, frumenti grana prorsus ab vsu ponderum esse abijcienda: atque grani pondus æquale iuxta rationem vnciæ ex orichalco faciendum, vt legitima, certaq́ue sit iusti ponderis ratio. Nostri verò fabri argentarij & aurifices, iam diu ex vetustissimo vsu aliam quàm romanæ libræ, ponderis rationem habent: siquidem vtuntur Besse romanæ libræ pro iusto, & summo ferè pondere: quem bessem regiæ leges Marchum appellant: isq́ue in vsu est apud cæteras Christiani orbis gentes, à quibus Marcha Germanico nomine appellatur: quod Budæus libro secundo de asse, Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus, & Carolus Molinæ. de contractibus, quæst. 200. nu. 780. non semel fatentur. Habet hæc marcha octo vncias romanæ libræ: quamobrem romana libra proportionem sortitur ad marchum sesquialteram. Erit verò marcha ista selibra nostræ vulgaris libræ decem, & sex vnciarum: quæ quidem libra habet ad Romanam libram proportionem ἐπιτρί τημ. id est, super tertiam. Ea tamen, quæ de marcho diximus, probantur in leg. 1. titul. vigesimoquarto. in ordinationibus Regis Alfonsi XI. Compluti statutis æra. M. CCCLXXXVI. Illud planè receptissimum est apud veteres, ac iuniores, qui de libra romana scripsêre, romanam libram duodecim vncias habuisse, vt hinc mirum sit, Gulielmum Budæum, virum hac in re, vt & in plerisque alijs diligentissimum libro secundo & tertio de asse absque vllo certo authore scripsisse, romanam libram habere vltra duodecim vncias dimidiam, & sic duodecim vncias, & quatuor drachmas: cuius opinionem multis probatissimis testimonijs, & authoritatibus refellit Georgius Agricola libro quarto & quinto de mensuris & ponderibus, exacta ratione deducens, libram romanam à Græca mina, atque ita ab Attica libra in hoc differre, quòd Græca centum drachmarum sit, Romana verò nonaginta sex tantùm drachmas habeat. Eum legito, qui de his multa tradit. Sed & de vncia nostra plerique dubi[*]târunt, sitnè æqualis vnciæ romanæ. Nam Leonardus Portius, Alciatus, & Budæus scribunt, vnciam, qua vtimur, & vtuntur argentarij, & aurifices, eandem esse cum illa veteri Romanorum vncia. Ab his dissentit Georgius Agricola in libro de restit. ponder. ea ratione, quòd non vna eademq́ue sit vncia apud Christiani orbis gentes. Nos verò quandoque conati sumus rem istam ad iustam ponderis rationem experimentis quibusdam examinare. Ex quibus planè deprehendimus multis coniecturis, vnciam, qua modò Hispani argentarij, & aurifices vtuntur, eiusdem esse ponderis, cuius erat vetus illa Romanorum vncia. Habet enim nostra vncia octo partes: nempè diuiditur in octo argenteos regales iustissimi ponderis, quibus argentarij, & aurifices ad pondus vtuntur. Quilibet autem argenteus habet duas drachmas minores, quarum quælibet triginta sex grana continet. Sic sanè vncia diuiditur in decem & sex nostras drachmas, quæ veteres octo drachmas efficiunt: cùm vetus drachma habuerit septuaginta duo grana: quæ habent nostræ duæ drachmæ. Atque ideò eiusdem ponderis est vncia vetus Romanorum octo drachmarum, cuius & nostra vncia decem, & sex drachmas continens. His accedit, quòd octaua nostræ vnciæ pars, quæ ad iustum pondus exacta, regalem numum efficit, quo aurifices vtuntur, ita cum denario veteri conuenit, vt planè maioris ponderis denarius sit iuxtà eam proportionem, quę ex denarijs septem non attritis, nec corrosis constituat nostram vnicam, sicut & veterem romanam constituebat: quam nostri octo regales numi iusti ponderis itidem efficiunt. Vnde par est, nostram vnciam veteri romanæ conuenire. Est tamen illud hac in parte admonendum, veteres Romanorum denarios cudi solitos ex pu[*]ro argento, quod vulgò acendrado dicimus, asque vlla æris mistura: cuius argenti valor, & æstimatio maior est, quam argenti mixti: quod nostri argentarij, & aurifices expendunt: siquidem hoc habet æris, aut stanni misturam secundum eam proportionem, quam ipsi aurifices facilimè dijudicare solent. Sed & veteres Romani postea in cudenda moneta æris octauam partem argento miscuerunt: primusq́ue id fecit Liuius Drusus in tribunatu plebis teste Plinio libro tertio. capit. 3. idem Plinius eodem libro ca. 9. conqueritur, Antonium triumuirum denario miscuisse ferrum. Sic & auro misceri solet argentum aut æs, non tantùm ad cudendam monetam: sed etiam, vt ex eo solidiores, ac fortiores fiant imagines, annuli, & alia, quæ essent admodum mollia, si ex auro puro fierent. Hac tamen in re varios hac ratione tradit numos Georgius Agricola libro primo. de precio metallorum, & monetis, quorum & nos inferiùs mentionem iterum faciemus. Argenteus autem regalis, quo vtuntur ad iusti ponderis rationem argentarij, & aurifices, quiq́ue octaua est vnciæ pars differt ab argenteo numo itidem regali. Nam numus minoris ponderis est, ad expensas quidem, quæ fiunt in cudenda moneta: siquidem ex marcha percutiuntur sexaginta septem numi: & tamen eadem marcha pendet sexaginta quatuor regales argenteos iusti, & legitimi pōderis, quò ad aurifices, & argentarios. Sic denique numus argenteus minor est tricesima secunda parte, quàm ipse iusti ponderis argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, & profectò aliquantò pluris, ac ferè tribus granis. Primum omnium ad vetera numismata intelligenda, quæ ex argento cudebantur, est de de[*]nario tractandum. Denarius verò est octaua vnciæ pars: siquidem olim ex vncia octo denarij cudebantur: vnde fit, vt drachma Attica, & denarius Romanus eiusdem ponderis fuerint. Hoc probatur authoritate Plinij qui lib. 21. cap. vltim. inquit, Drachma Attica (ferè etenim Attica obseruatione medici vtuntur) denarij argentei habet pondus. Item ex Liuio libro trigesimo quarto. dum scribit, redemptos fuisse mille, & ducentos captiuos, constituto in capita quingentorum denariorum precio: eamq́ue centum talentis stetisse. Constat verò ex Polluce, & alijs, sex drachmarum millia in talento Attico esse: atque ideò manifestum fit, Liuium drachmam, & denarium eodem pondere, eademq́ue æstimatione accepisse. Idem multis alijs testimonijs comprobatur, quibus Latini drachmas Græcas, denarios interpretantur: & eodem iure Græci denarios Latinos in drachmas Græcas transferunt. Sic sententiam istam conantur probare, & ostendere veram esse Leonardus Portius, Budæus libro primo & secundo. de Asse. Andræ. Alciat. libro nono. parerg. 2. capit. Qua ratione, si velimus denarios conferre numis argenteis Castellanis, quo ad pondus, respondendum erit, denarium romanum similem fuisse quantum ad pondus argenteo regali Castellano iustissimi ponderis, quo aurifices vtuntur. Et eadem lege denarius hic erit ferè similis numo argenteo regali Castellano: ac denique tanto maior pondere, quātò maior est argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, numo argenteo regali, quem passim expendimus. Vnde valor denarij erit itidem constituendus ad rationem numi argentei regalis & paulò pluris: cum propter iusti ponderis rationem: quia octaua est vnicæ pars, tum propter argentei qualitatem: Tametsi & olim apud Romanos non omnes denarij argenti puri materiam habuerint: nec item eiusdem fuerint, ac legitimi ponderis: quemadmodum statim trademus. Erit igitur iuxta Budęi sententiam denarius Romanus octaua vnciæ pars, & numo argenteo Castellano, qui regalis dicitur, ferè similis pondere, ac valore. Vnde licet denarius apud Romanos valuerit quadraginta quadrantes, non valebit apud nos quadraginta æreos marauedinos: Atque inde consequitur, pluris æstimari apud nos æreum marauedinum, quàm olim fuerit apud Romanos quadrans æstimatus: cùm argenteus numus eiusdem ponderis valuerit apud Romanos quadraginta quadrantes: id est, decem asses: & idem apud nos modò æstimetur triginta quatuor marauedinis, & paulò pluris, ob legitimum argentei denarij pondus: Imò etiamsi denarius constituatur ex argento puro absque vlla mistura, & valorem præsentem consideremus argenti puri ad rationem duorum mille, & quadringentorum marauedinorum, pro quolibet marcho adhuc denarius ille Romanus ex purissimo argento signatus, erit apud nos æstimandus ferè triginta octo marauedinis. Hæc tandem obseruatio & illud efficit, vt sexaginta quatuor denarij constituant marchum, nonaginta sex libram duodecim vnciarum. Et idem erit dicendum de argenteis regalibus, quibus ad pondus legitimum vtuntur aurifices, quorum quilibet octauam habet vnciæ partem: aut drachmam veterem vnam. Ad rationem istam expendi poterit æstimatio numi argentei veteris, qui dictus est Quinarius: idem & Victoriatus. Hic enim numus pars est dimidia denarij. Item sestertius argenteus numus erat pars quarta denarij. Libella itidem argenteum numisma partem decimam denarij habuit. vicesima denarij pars erat Sembella. quadragesima Teruncius. Qui quidem omnes numi sunt omninò æstimandi ad rationem denarij. Atque ideò constituta prænotata æstimatione, & collatione facta cum numis argenteis Castellanis, faciliùs erit ad rationem ipsius denarij & reliquos numos æstimare. Verùm aduersus Budæi opinionem quibusdam placuit, denarium Romanum à drachma differre, ita quidem, vt licet drachma sit octaua vnciæ pars, denarius tamen sit septima: qua ratione denarij septem vnciam efficiunt integram. Huius rei testimonium primum adsumitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 9. inquit, miscuit denario Antonius III vir ferrum miscuit æri: alij è pondere subtrahunt, cùm sit iustum octuaginta quatuor è libris signari. Hæc Plinius. Quòd si libra Romana octuaginta quatuor denarios habuit, palàm est, quamlibet vnciam ex septem denarijs constare. Idem constat testimonio Cornelij Celsi libro quinto. capit. 17. qui hoc ipsum expressim asseuerat, sic & Scribonius Largus in præfatione probat, libram octuaginta quatuor denariorum esse. Sed & authoritate Appiani Alexandrini libro secundo bellorum ciuilium, & Suetonio simul in Iulio Cæsare. Hanc sententiam defendit. Georgius Agricola libro quarto & quinto. de ponderibus, & mensuris. idem repetit in eo libello, quem scripsit aduersus Alciatum de ponderibus. Ad ea verò, quæ Budæus, Portius, & Alciatus tradidêre, respondet, drachmam Atticam Græcum numum fuisse minoris ponderis, quàm denarius Latinus: sed quia drachmæ pondere, & æstimatione admodum similis est Latinus denarius, consueuisse veteres authores Latinos, dum Græcorum libros traducebant, drachmam in denarium vertere: ac rursus Græcos, qui Latinum in Græcam linguam vertebant, denarium drachmam interpretari. Sed & illud certissimum est, vel Plinio authore libro 33. capit. 9. Denarios non semper eiusdem ponderis fuisse: atque ex Tito Liuio libro 44. & Nicandri interprete ostendit Georgius Agricola in libro ad ea, quæ Alciatus, denarium pendere drachmam Atticam cum dimidia: & denique denarium legitimo pondere diminutum leuiorem fuisse: vt tandẽ hic denarius fuerit drachmæ æqualis. Idcircò de eo forsan accipienda est Budæi, Alciati, & aliorum sententia: non denario graui, nec illo, qui frequentiùs ex pondere legitimo tractabatur. Etenim post Claudium Cæsarem Imperatores è libra signârunt nonaginta sex denarios, quorũ quilibet drachmæ erat æqualis, teste eodem Agricola in libro secundo de pondere monetarum: & in libro ad ea, quæ Alciatus. Denarium igitur, iuxta ponderis rationem, quam habuit Plinius in dicto cap. 9. existimo fuisse illum, qui apud veteres Romanos iusti ponderis fuerit septimam habens vnciæ partem: qui quidem erit septima ex parte maior drachma Attica, & argenteo regali Castellano, quo aurifices vtuntur ad pondus legitimum. Idcircò huius denarij æstimatio, proportione nostri numi habita, erit ferè quadraginta quadrantum, aut præsentium marauedinorum, si argenti mixti valorem consideremus. Nam hoc argentum & nunc, & olim in vsu est, ac fuit ad numos cudendos: quemadmodum ex Plinio probauimus. Sic denarij Romani quinquaginta sex efficiunt marchum, qui est octo vnciarum: cùm secundum Budæi sententiam drachmæ & denarij sexaginta quatuor efficerent marchum: qua ratione poterit quis facilimè expendere, qua ex parte maior sit denarius hic nostro argenteo regali numo: siquidem tanti ponderis sunt quinquaginta sex denarij, quanti sexaginta septem nostri numi argentei regales, ex quibus constat marcha iuxta regiam constitutionem. Sic etiam deducitur, quota ex parte sit maioris æstimationis denarius Latinus, quàm sit noster numus argenteus. Noster enim numus valet triginta quatuor marauedinos: ille quadraginta. Imò si ad æstimationem argenti puri denarij constituantur, valebit quilibet quadraginta tres quadrantes marauedinos: quod & Flori. Occampi obiter adnotauit li. 5. histo. c. 25. Et hæc quidem dicta sint quo ad denarij numi, & drachmæ legitimum pondus, & æstimationem. Latinus ergo denarius decẽ assibus olim fuit æstimatus quemadmodum Plin. & alij passim testantur. Quinarius, qui & Victoriatus dictus est ab eisdem authoribus, quinque assibus æstimabatur: eritq́ue nostræ pecuniæ æstimationis viginti quadrantum: & sic viginti marauedinorum. Sestertius numus itidem argenteus erat, quartam habens denarij partem, vt tandem sit nostræ monetę ęstimationis decem marauedinorum. Habuit autem duos asses, & dimidium quo ad valorem, & ita decem quadrantes. Erat & apud veteres Libella numus argenteus, qui vnius assis ęstimationem habuit, cùm esset decima denarij pars, vt Budęus li. 1. de Asse probat, & testis est M. Varro lib. 4. de lingua Latina. Idem tradit Georgius Agricola lib. 2. de pōdere & temperatura monet. Ex Plinio hoc ipsum deducitur libro 33. cap. 3. qua ratione libella numus argenteus quatuor efficit nostros æreos quadrantes. Est & apud Volusium Mætianum alia libella, decima inquam pars sestertij, quæ iuxta sestertij superiùs traditam æstimationem, erit modò vnius quadrantis valore censenda, aut vnius marauedini. Huius item libellæ meminit Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Græcis. Obolus apud Græcos numus fuit argenteus, qui erat sexta pars Atticæ drachmæ. Scribit etenim Plutarchus in Lysandro, apud prius seculum sicomninò habuisse, vt numorum loco ferreis vterentur virgulis, id est, obelicis, plærisq; & æreis, à quibus hoc etiam tempore numerum obolos vocari certum est, & obolos sex vnā conficere drachmam, quia tot manus ipsa complecteretur. Ergo ex Plutarcho apparet, obolum sextam fuisse drachmæ partem, quod ex Plinio libro 21. cap. vltim. adnotârunt Budæus lib. 5. de Asse, & Georgius Agricola libro 2. de pondere & temperat. monet. Idem lib. 5. de ponderibus Græcis hoc ipsum docet ex Polluce, Suida, & Xenophonte: quamobrem obolus valet sex ferè nostros marauedinos. Obolum autem olim dictum fuisse Phollen, testis est Suidas in dictione, Phollis. & in dictione, Cermata. vtiturq́; ea dictione diuus Augustinus libro vltimo de ciuitate Dei. cap. 8. vbi Ludouicus Viues & Alciatus ad 12. librum C. hoc adnotârunt. Obolus ergò sex nostros valet marauedinos, semiobolus tres, triobolus decem & octo. Nostri verò aurifices appellant Tomin, quem nos obolum diximus, idq́; obtinet, quò ad ponderis rationem: nam tomin non est numus. Apud Hebræos erat olim in vsu numus argente[*]us, dictus à Iosepho Siclus, ab ipsis Hebræis Sicel: quæ dictio & pondus significat auri, vel argenti, quod ipse numus appendit, nempe quatuor Atticas drachmas, authore Ioseph. libro 3. Antiquit. cap. 10. & lib. 7. de bello Iudaico cap. 26. & Hieronymo libro 1. Capit. 4. commentariorum in Ezechielem. Idem ipse Hieronymus probat in traditionibus Hebraicis super Genesim capit. 24. atq; ideò hoc pondus, aut numus continet viginti quatuor Græcos obolos: Hebræos autem obolos habet viginti, sicuti cōstat Leuitici capit. 27. Exodi capit. 30. & Numerorum capit. 3. Hebræus verò obolus maior erat obolo Attico quinta parte. Nam viginti quatuor oboli Attici efficiebāt siclum sanctuarij, quẽ efficiunt viginti Hebræi oboli. Cautum etenim erat lege veteri, cuius mentio fit in dict. c. 30. Numerorum, sicli partem dimidiam domino offerendam esse: qua ratione à Cæsare Augusto, procurante Iudæam Cyreno Præside id tributum Iudæis indictum est, vt singulis annis quilibet binas drachmas solueret: atque ideò Matthæi capit. 7. didrachmus censetur numus ille, qui pro tributo à Iudæis Cæsari reddebatur. Quod & Budæus explicat lib. 5. de Asse. Sed & Iosephus scribit in lib. 7. de bello Iudaico, capit. 26. à Vespasiano Cæsare stipendium Iudæis indictum, vt vbicunque degerent, binas drachmas inferret quisque in capitolium ita, vt ante Hierosolymorum templo pendebant: quo in loco palàm Iosephus probat, dimidiũ siclũ, quem Iudæi tẽplo pendebant olim ex lege, cuius mentio fit in dict. cap. 30. nu. didrachmum fuisse, & ideò siclus integer erit quatuor drachmarum. Idem siclus ab eodem Iosepho simpliciter dictus est argenteus lib. 9. antiq. cap. 2. Alibi idem Iosephus siclum interpretatur planè, ac vertit. lib. 7. capit. 9. Et hæc de siclo sanctuarij, cùm de eo expressim agatur in locis ex veteri testamento paulò ante adductis: siquidem siclus sanctuarij à vulgari siclo, quo in commutationibus Hebræi vtebantur, in hoc distinguitur, quòd siclus sanctuarij quatuor, siclus verò vulgaris duas drachmas pẽdebat, quemadmodum ex magistro Salomone adnotauit Georg. Agricola lib. 2. de pondere monetarum. Et probat Carolus Moli. in tract. de contractib. q. 100. nume. 795. Ex quibus sit satis, siclum sanctuarij quatuor appendisse drachmas Atticas, & viginti obolos Hebræos: quod & idem Agric. tradiderat lib. 2. de externis ponderibus, qui scribit, Obolum istum Hebræum dictum fuisse Gera. Quamobrẽ multa poterunt deduci non omninò vulgaria in huius rei, & numi examine, quæ subseruient, & plurimum conducent ad multarum authoritatum interpretationem. Primùm constat, staterem numum, cuius meminit Matthæus capit. 17. censendum esse ponderis & valoris quatuor Atticarum drachmarum, deniq; sicli sanctuarij, cùm is soluendus esset pro Christo et Petro, & quilibet Cęsari soluturus esset didrachmũ, id est, numum duarum drachmarum, dimidiũ nempe siclum sanctuarij & ingrum siclum vulgarẽ Hebręorũ. Qui quidẽ numus cum duas habeat ponderis drachmas, cōuenit quò ad pondus & æstimationẽ ferè duobus numis regalib. argenteis, quib. modò vtimur ex constitutione Regum Catholicorum: Deniq; similis omninò est duobus argenteis regalibus legitimi ponderis, quorum rationem aurifices, & vascularij obseruant, sic didrachmus erat quarta vnciæ pars, & eius ponderis numus argenteus. Secundò hinc deducitur, siclum, quem diximus apud Latinos quartam fuisse vnciæ partem, re & nomine similem censeri Hebræorum siclo vulgari. Tertiò ex hoc sicli pondere, & æstimatione poterit perpendi, cur septuaginta interpretes Numeror. cap. 3. & Exodi. cap. 38. siclum interpretentur didrachmum, cùm locus ille palàm tractet de siclo sanctuarij, quem ex authoritate Iosephi, Hieronymi & aliorum constat, quatuor drachmas appendisse. Existimârunt enim septuaginta interpretes, siclũ sanctuarij, & vulgarem pares fuisse pondere, & vtrunq; duarum drachmarum pondus tantùm habuisse, vt tandem siclus etiam sanctuarij fuerit pōderis duarum drachmarum. Eandem sententiam sequitur, et probat Epiphanius Salaminis vrbis Cypri Episcopus, cognomento Magnus, alioqui Constantiæ pręsul: nam & Salaminita dicta est, qui omniũ tàm ponderũ grauitatem, quàm capacitatem mensurarum, quæ sunt apud septuaginta interpretes, & Euangelistas explicat: cuius tamen opinionem tradito vero sicli sanctuarij pondere improbat Georgius Agric. lib. 2. de externis ponderib. Habet etenim siclus sanctuarij pondus drachmarum quatuor Atticarum. Quartò eadem ratione facillimum erit examinari pondus Armillarum aurearũ, quib. seruus Isaac donauit Rebecham. Pendebant enim duæ illæ armillæ siclos decem. Gen. c. 24. Nā si locus hic de siclo sanctuarij sit accipiendus, pondus duarũ armillarum erit censendũ iuxta quadraginta Atticas drachmas, vel quinq; vnciarum, aut deniq; quadraginta numorũ aureorum, quos ex constitutione Regum Catholicorum signatos simplices Ducatos appellamus. Quòd si de siclis vulgarib. intellexerimus locũ præcitatum, pondus armillarũ erit 20. drachmarum Atticarum: atq; ideò 20. numorum aureorũ, quos diximus Ducatos simplices. Hieronymus tandẽ in traditionibus Hebraicis super dict. ca. 24. locum illum de siclo sanctuarij palàm intellexit. Nam & hic frequentissimus est in sacra veteris testamenti Historia. Quintò ad eiusdem loci congruam interpretationem est idem obseruandum, pondus inaurium, quas idem seruus Isaac Rebechæ donauit, inquit enim tex. sacer. protulit vir inaures aureas appendentes siclos duos. Vnde apparet, vtranq; in aurẽ siclos duos appẽdisse, id est, octo drachmales aureos, quib. vtimur, & quos simplices ducatos appellamus: deniq; vnciā auri. Et hæc iuxta vulgarem editionẽ, & valorem sicli sanctuarij, cũ pondus inaurium secundũ vulgariũ siclorum rationẽ esset 4. drachmarum, atque ita 4. aureorum drachmalium, quibus nos Castellani vtimur. Quòd si æditio illa sit obseruāda, quę ex Hebręo sermone traditur in hunc modum: protulit inauream aurem, dimidium sicli pondus eius: quemadmodum D. Hieronymus traduxisse videtur, & probant Eugubinus, ac Georgius Agric. lib. 3. de precio veterum monetarum, admodum differt inaurium pondus: siquidẽ est censendum ac reducendum ad duas drachmas Atticas habita ratione sicli sanctuarij. Quo fit, vt Aloysius Lippomanus in Catena super Genesim. c. 24. existimet, septuaginta interpretes non discre pare in eius loci translatione ab Hebręis dicentib. inaurem aureā fuisse ponderis, semissis, vel dimidij sicli, etiam sanctuarij, si apud interpretes septuaginta exponatur & adsumatur, ἀνὰ δραχμὴν distributiuè, vt sit sensus, quòd quælibet inauris erat ponderis vnius drachmæ. Sic etenim vtraq; inauris erit ponderis dimidij sicli sanctuarij: nempe duarũ drachmarum. Cui rationi accedit, quòd septuaginta interpretes sanctuarij siclum semper & vbiq; didrachmum interpretantur quemadmodum superiùs probauimus, & manifestum fit, Nume. cap. 3. & Exod. c. 38. idcircò existimantes cum Hebręis, vtranq; inaurem appendisse siclũ sanctuarij, & earum quamlibet dimidium sicli, interpretati fuerunt distributiuè, cuiuslibet inauris pōdus esse censendum ad rationẽ vnius drachmæ, & ita dimidij sicli sanctuarij. Sic sanè fallitur doctissimus Eugubinus dum in d. c. 24. miratur, quod septuaginta interpretes siclum verterint drachmā: siquidem ipsi septuaginta interpretes non interpretātur, siclum drachmā esse, cũ vbiq; eũ didrachmũ esse censuerint, sed existimârunt, Hebræos cuiuslibet inauris pondus tradidisse ad rationẽ dimidij sicli, quem interpretes cōstituerunt integrũ ex duab. drachmis, & dimidium ex vna tantùm drachma. Sed adhuc discrimen cōstat, si Hebræi de siclo sanctuarij, & ponderis quatuor drachmarum intellexerunt locum illum, etiamsi vtriusq; inauris pōdus fuerit ab eis significatum ex dimidio siclo, quia septuaginta interpretes siclum integrum solent cōstituere ex duab. drachmis. Hebręi verò ex quatuor. Sic multò maior est differentia, si dixerimus, ab Hebręis pondus cuiuslibet inauris ad dimidium siclum cōstitutum: nā vtraq; inauris erit quatuor drachmarum ex pōdere integri sicli sanctuarij. Qua ratione vt Aloysij Lipponiani sententiā probemus, oportet dimidiũ siclum apud Hebręos accipere pro pondere cuiuslibet inauris, & de siclo duarũ drachmarum intelligere. Etenim tunc iuxta interpretes septuaginta quælibet inauris appendebat drachmam vnā, & secundum Hebręos dimidiũ siclum. Quòd si dixeris, Hebræorum codicẽ intelligendum fore de siclo sanctuarij quatuor drachmarum, & vtriusq; inauris pondus ab eis significatum ex dimidio siclo: tunc interpretes septuaginta notari possent ex hoc, ꝙ dimidium siclum duabus appenderint drachmis, quo pōdere ipsi censere soleant integrum siclũ. Editio verò vulgaris, & quæ ab Ecclesia Catholica cōstitutissimā habet authoritatem, vt conueniat ęditioni Hebraicæ, quæ pondus significauit sicli dimidij, erit intelligenda de siclo vulgari: vt tandẽ quælibet inauris ex Codice Hebræorum appenderit dimidium sicli sanctuarij quatuor drachmarum. & vtraq; integrum siclum, sicq́; quatuor drachmas, vel duos siclos vulgares, quorum quilibet didrachmus erat. Sextò hinc planè deducitur, sibi non constare doctissimum Eugubium, qui Leuit. cap. 27. scribit, siclum apud Hebræos esse quasi sestertium masculini generis apud Latinos. Est enim hîc manifestus error. Nam siclus, etiamsi eis esset vnius drachmę, haberet ferè quatuor sestertios Latinos, & multò plures, si is duas drachmas aut quatuor pendebat. Septimò apparet inde, an certum sit, quod diuus Hieronymus in d. c. 24. Genes. tradit, scribens, siclum Hebræum esse vnciam, & vnciam vnam pendere. Idem asserit Isidorus lib. 16. Etymolo. cap. 24. Nam hoc incertum fit vel ex eo, quod idem Hieronymus fatetur, siclũ pendere quatuor drachmas, & tamen vncia constat ex octo drachmis. Vnde verius dixissent hi authores, siclum esse semunciam. Quod ex authoritate Isidori tradit Anto. August. lib. 2. emendationum, c. 8. cùm ipse Isidorus asserat, siclum vnciā esse. Igitur vtcunq; sit siclus sanctuarij, quatuor Atticas drachmas appendit, & ideò semuncia est. Octauò expendi poterit ex his numus ille, cuius mentio fit apud Xenophontem libr. 1. de Cyri ascẽsu ad Babylonem. Is enim dictus est Siglus, & vt ex eodem Xenophonte deducitur, pendit septem obolos Atticos, & dimidium. Sed & Hesychius tradit, siglũ numũ esse Persium, aut Sardianicum, & valere octo obolos Atticos: pendit ergò hic numus drachmam vnam, & tertiam alterius partem. Idem probat Agricola libro 2. de pondere monetar. Nonò hinc erit examinanda gl. in c si quis aliquādo. §. in Leuit. de pœna. dist. 1. vbi mentio fit sicli Hebraici. Ioannes etenim Theutonicus hęc confinxit carmina. " Tres siclos obolus, obolos tres drachma, sed octo Vncia fert drachmas, duodena dat vncia libram. Siclus habet drachmas septem obolo minus vno. " Hæc sanè carmina parùm sibi constant. Nam si obolus habet tres siclos, fieri non potest, quòd siclus habeat septem drachmas obolo minus vno. Idcircò Anton. Augustin. in d. lib. 2. emendatio. c. 8. doctè & diligenter probat, primum carmen aliter legendum esse, ita equidem. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Item admonet, siclum viginti pẽdere obolos Hebræos, quod nos paulò ante probauimus. Superest tamen adhuc error: etenim si ex Anton. August. legendũ est in primo carmine, obolos sex drachma, qua ratione fieri potest, vt siclus habeat septem drachmas vno dempto ex his drachmis obolo? haberet siquidẽ siclus quadraginta et vnũ obolos, quod satis refragatur eidẽ Anton. August. atq; ideò nec ipse sibi constat. Nos verò arbitramur, authorem horũ carminũ non satis percepisse rationem, & vim huius numismatis, nec item intellexisse drachmæ pondus: tametsi primum carmen, vt & alia conueniant, sit ita legendum. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Ita enim fit, vt siclus habeat septem drachmas obolo minus vno, id est, viginti obolos, quos licet Hebræos verè siclus habet. Hic dubiò procul est huius autoris sensus, etiamsi plurimum ab scopo errauerit, dum drachmam effecerit trium obolorum, & ipsa verè sex obolos appendat. Sic etiā decipitur, dum viginti obolos Gręcos ex his, quos drachma Græca pendit, tribuit siclo, qui viginti quatuor Græcos obolos pẽdit: deinde siclum existimat habere septem drachmas: cùm omniũ sententia maior siclus, qui dicitur sanctuarij, ponderis sit quatuor drachmarum. Cęterùm, licet ea, quæ de ponde[*]re denarij, ac sestertij scripsimus, ita recepta fuerint, vt inde possimus horum numismatum valorem ad nostrā argenteā monetam conferre absq; insigni æstimationis, & precij errore: de valore tamen, quem hi numi apud veteres habuerint, maxima est controuersia. Nam & si ab initio denarius decem valuerit asses, & quinarius quinq;, sestertius duos & dimidium: sunt planè qui existiment, paulò post valorem istum mutatum fuisse, & denarium æstimatũ esse decem & sex assibus, quinarium octo, sestertium quatuor. Hoc enim apparet ex Plinio lib. 33. c. 3. qui id cōtigisse scribit Hannibale vrgente Rem pub. Q. Fabio Maximo dictatore. Eiusdem sententiæ authores sunt Volusius Mætianus in li. de Asse. Et Vitruuius libro 3. de Architectura. quorum authoritatem secutus Antoni. Augustin. lib. 2. emendationum. c. 7. à Budæi & aliorum sententia discedit. Huius opinioni accedit locus insignis apud Cornelium Tacitũ li. 1. quo in loco, vbi agitur de seditione Pānonica, conqueritur Pannonicus miles, quòd decem asses, non denarium acciperet: constat igitur apud Tacitũ denariũ pluris quā decem assium æstimari. Nam & ex Plinio in d. c. 3. apparet, in stipendio militari semper denarium decem assib. æstimatũ fuisse, & idcircò decem asses militi dari solitos pro denario, qui erat diurnum stipendium. Sed & Plinius ipse palàm asseuerat, eius ætate denarium æstimari decem & sex assib. & sestertium quatuor. Volusius item Mætianus in d. li. de Asse, qui Iurisconsultus fuit, & floruit sub Antonino Pio, Hadriano & Antonino Philosopho, manifestè, & eo tempore hanc fuisse horum numismatum æstimationem scribit, vt hinc satis probatum esse videatur aduersus Budæum & alios, quę fuerit vera sestertij, ac denarij æstimatio. Sic sanè intelligenda est Iustiniani Cæsaris constitutio in l. vlt. C. de dona. Verba (inquit) superflua, quæ in donationibus poni solebāt: id est, sestertij numi vnius, assium quatuor, penitus esse reijcienda censemus. Etenim ad interpretationem sestertij, ne quis ea verba intelligeret de sestertio neutrius generis, adiectum est assium quatuor, cuius valoris erat sestertius secundum Mætianum. Quæ quidem interpretatio placet Antonio Augustino. Cui libenter addiderim illa verba (sestertij vnius) in donationibus: ideò esse superflua, quòd cùm verè donatio fieret, simulatè vnius numi precium apponebatur, vt videretur venditio, quæ vnius numi precio apposito ficta iudicabatur. l. Si quis antè conduxerit. ff. de acquir. poss. & ex Suetonio in Cæsare, & Valerio Maximo li. 5. adnotauit Budæus lib. 1. de Asse Et in rub. ff. de in diem adiectione. Vtcunq; tamẽ sit, etiamsi à Budæo Mætianum sequuti discedamus, iterum admoneo, non esse admodum incertā denarij, & sestertij æstimationẽ ad nostræ pecuniæ rationem & pondus, ex quo certa poterit constitui & diffiniri æstimatio. Sed & illud planè cōstabit ad Hannibalis tempus, & Q. Fabij Maximi dictaturā denariũ decem assibus ęstimatum fuisse, sestertiumq́; duobus, & dimidio: tametsi postea contigerit maior horũ numismatum ęstimatio. Quòd si quis adhuc sequi Budæi sententiā velit, ac existimet, frequentiorem fuisse in Repub. Romana denarij æstimationem ad rationem decem assium, & sestertij ad rationẽ duorum & dimidij: deniq; Mętiani æstimationem opinetur temporariā fuisse, habet profectò graues authores Varronem lib. 4. de verbo. origine. Priscianum libr. 6. & Sextum Pompeium, qui censent, denariũ decẽ asses valuisse, quinarium quinq;. sestertium duos & dimidium: tametsi admodum vrgeant authores in contrarium citati, ex quib. apparet, hanc æstimationem fuisse receptam ad Q. Fabij dictaturam, & post eam denarium pluribus assibus æstimatum esse. Fortassis, vt & hoc obiter adnotemus, argẽtei, quibus Christus diuenditus est, non erant denarij, sed numi didrachmi: vt censet Budæus li. 5. de Asse. ex numo quodā illorũ, qui apud Gallos in sacrario ecclesiæ cuiusdam maxima cũ veneratione seruatur. Sic sanè erant illi numi sicli vulgares Hebræorum. Fit deinde [*]mentio aliquot in locis Sterlingorum quorundam: erat verò Sterlingus numus argenteus Anglicus ex vicesima sexta parte vnciæ: nam viginti sex numi argentei Sterlingi vnciam pendebant authore Virgilio Polydoro in historia Anglica. libro 16. dictus autem est hic numus, vt idem author tradit, sterlingus, quod Sturnus auis, Anglicè Sterling. Vulgò Stornino, in altera parte numi esset impressa. Erit igitur quilibet sterlingus paulò maior sestertio Romanorum: siquidem viginti octo sestertij vnciam apud Romanos efficiebant, quam apud Anglos itidem constituunt viginti sex Sterlingi: atque ideò erit sterlingus tertia nostri numi regalis argentei pars: aut numus paulò minor tertia Castellani argentei parte. Horum sterlingorum mentio fit in capit. constitutis. de procurat. & in cap. 3. De arbitris. THEMA CAP. III. De veterum aureis numis. SVMMARIA -  1 Aureus numus apud Roman. quo tẽpore fuerit percusus. -  2 De aureis numis, quos signari iusserunt Reges Catholici, Fernandus & Elisabeth, eorum́ nepos Carolus inuictißimus. -  3 Solidus aureus, cuius mentio fit à Iustiniano, quod pondus habuerit. -  4 Solidus, qua ratione sic dictus fuerit. Et inibi de tremißibus & semißibus. CAPVT III. [*]AVREVS numus apud Romanos cœpit, post annum sexagesimum secundum, quàm argenteus, teste Plinio libro 33. capit. 3 Nempe anno ab vrbe condita quingentesimo, quadragesimo sexto, ante Christi natale anno ducentesimo duodecimo. Græci itidem numis aureis vsi fuêre: quemadmodum passim constat ex Historicis, Græcisq́; authoribus: tametsi Lycurgus numo aureo & argenteo expuncto, ferreũ solùm vtendum imperauerit, sicuti Plutarchus scribit in eiusdem Lycurgi vita. Reges autem Catholici Fernandus & Elysabeth anno millesimo, quatercẽte simo, [*]nonagesimo septimo, cudi iusserint monetam auream in his regnis ad hanc rationẽ, vt ex quolibet marcho percuterentur sexaginta quinq; numi aurei, & tertia alterius numi pars. Sic etenim ex libra auri 12. vnciarum percusi fuêre numi aurei 98. Hi verò numi ex ipsa regia constitutione appellantur Excellentes, eiusq́; ponderis dupli fuêre. Item signati alij numi aurei, quos Doblones vulgus appellat, & demũ alij, qui quinq; decẽ, viginti aut quinquaginta numos excellentes penderent: quos sæpissimè & nos vidimus, atq; ita cautum extat pragmatica constit. 118. Hac deniq; de prehensa horum numismatũ ponderis ratione, apparet, quemlibet horum numorũ, quos Ducatos dicimus, & qui Excellentes regia l. nuncupantur, drachmalem esse, & ferè habere Atticę drachmę pondus. Nā drachmę Atticæ 64. Marcum efficiunt: 96 Romanam libram 12. vnciarum. Quam ob rem ex aureis his drachmalib. integri ponderis 64. tot detrahuntur grana, quæ efficiunt numũ aliũ, & alterius tertiam partem: sic ex 96. tot grana subtrahuntur, quę duos numos aureos excellẽtes cōstituunt. Drachmā aũt hac in parte intelligo Atticā, quæ appendit septuaginta duo grana, quæ quidem Attica drachmaduas continet drachmas vulgares, quib aurifices vtuntur. Valet aũt quilibet numus aureus ex his 11. regales argenteos huius regni numos, quorũ pręcedenti cap. meminimus, & vltra vnum marauedinũ æreũ, atq; ideò valet CCCLXXV. æreos marauedinos. Expendebatur in his Hispaniarum regnis ab hinc decẽ, viginti & triginta annis aureus dictus Castellanus, cuius pōdere & nunc aurifices, fabriq́; argentarij vtuntur. Erat verò is numus probi quidẽ auri, & pendebat octo tomines, quorũ quilibet pendit 12. grana: duoq́; efficiunt scriptulum: Sic sanè numus aureus Castellanus, appendit Atticam drachmam, & scriptulũ vnũ, habetq; sextā vnciæ partem: qua ratione 48. Castellani efficiunt marchum vnum, pondere quidem iusto, & sex vnciā: quemadmodum ex ipsius numismatis vero pōdere satis apparet. Huius numi aurei Castellani valor est planè quatercentorum octuaginta quinque marauedinorũ, quorum in 1. cap. meminimus. Demum Carolus Cæsar Hispaniarũ Rex percuti iussit aureos numos, qui Coronati, aut Coronæ dicuntur. Hi modò frequentiores sunt, quorum sexaginta octo faciunt marchum, & octo dimidius vnciam: triginta quatuor pẽdunt vncias quatuor, centum & duo efficiunt librā Romanam 12. vnciarum. Valor cuiuslibet numi ex his censetur ad tercentum, quinquaginta marauedinos. Deniq; numus hic aureus decẽ regales argenteos numos, & decem æreos marauedinos in æstimatione reddit: sicuti statutum est ab ipso Carolo in Pintiano totius regni conuentu anno M. D. 37. l. 104. Habet autem aureus hic numus pondus sexaginta octo granorum, conficiturq́; & signatur ex auro nō ita puro & precioso, vt est illud, ex quo excellentes aurei numi signabantur. Olim à Romanis numus percusus fuit, qui ex auro signatus simpliciter aureus dicebatur, cuius numi passim mentio fit à Iurisconsultis & vete[*]ribus Historicis: sed quia ab eisdem traditur plęrunq; numus aureus, qui dictus est solidus, nōdum satis constitutum est, imò adhuc controuertitur, an aureus, & solidus eiusdẽ ponderis & valoris fuerint. Ipse verò post tot egregios authores rem istam breuiter examinabo, rationes vtriusq; opinionis & authoritates adducens: ne videar temerè alteram ex his sententiā elegisse, & vt palàm sit, posse vtranq; habita ratione temporum verè & constanter asseuerari. Primùm enim illud sit absq; controuersia, solidũ aureũ, cuius mentio fit à Iustiniano, & alijs paulò ante Cæsarib. sextam fuisse vnciæ partem: atque idẽ appendere drachmā Atticā, & scrupulũ vnum, quo fit, vt sex solidi efficiant vnciā, & 72. libram. Quod constat ex Isidoro lib. 16. Etymolog. cap. 14. Constan. Harmeno. lib. 3. epitomes. tit. 7. tex. ad hoc insignis in l. quoties. C. de suscept. & Arca. lib. 10. cuius literā & contextũ subijciā ex ipso codice Theodosiano, vt lector percipere possit facillimè, quantum differat à vulgata lectione, & aliqua Accursiũ adnotasse, quæ planè subticuisset, si integram constitutionem legisset. Extat igitur constitutio hæc lib. 12. Cod. Theo. l. 13. tit. de susceptoribus, præpositis & Arcarijs. Idem A. A. ad Germanianum Com. S. L. "QVOTIESCVNQVE solidi ad largitionum subsidia perferendisunt, non solidi, pro quibus adulterini sæpè subduntur, sed aut idem in massam redacti, si aliundè qui solui potest habere matertam auri obryza dirigatur, pro ea scilicet parte, quam vnusquis defendit: ne diutius vel allecti, vel prosecutores, vel largitionales adulterinos solidos subrogando in compendium suum fiscalia emolumenta conuertant. Illud etiam cautionis adijcimus, vt quotiescun certa summa solidorum pro tituli qualitate debetur, & auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos, libra feratur accepto. & cætera." " Dat. 6. Idus Ianuuarias, Romæ Lupicino, & Iouino Consulibus. " HÆC in Codice Theodosiano nuper typis tradito Ioannis Tillij Angolismensis diligentia & opera: tametsi in Iustiniani Codice tantùm apposita sit vltima huius constitutionis pars: his equidem verbis. Quotiescunq; certa summa Solidorum pro tituli qualitate debetur, aut auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos libra feratur accepto. Huius constitutionis authores fuêre Valens & Valentinianus Imperatores ac Cæsares. Vnde manifestũ fit, solidum aureum, sextam fuisse vnciæ partẽ: & ideò sex solidos vnciam, septuaginta duos auri libram duodecim vnciarum efficere. Hanc sententiam etiam probāt & admittunt, præter Isidorum & Constantinum, Gulielmus Budæus lib. 5. de asse. Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monetarum. & Alciatus lib. 3. Dispunctionum. cap. 9. Solidus autẽ ideò dictus est, quod nihil illi deesse videatur. Solidum enim antiqui integrum dicebant, secundum Isidorum, & probatur in l. ergò. §. creditoribus. ff. de fideicommiss. libertat. testis item est & Horatius scribens: aut partem solido demere de die. Idemq́; Nebrissensis adnotauit in iuris ciuilis lexico. Ea verò dictio, de quamodò agimus, etiam aureis conuenit, & in vsum accessit ad discrimen constituendum inter aureos integros, & semisses, ac tremisses: cùm semisses ex dimidia auri parte, tremisses ex tertia constarent: sicuti apparet ex Aelio Lampridio in Alexandri Seueri vita. & in l. iubemus. C. de erogatione militar. annonæ libr. 12. & titulo de veste militari. l. 3. eodem libro. Quo in loco inquiunt Archadius & Honorius. Fortissimis militibus nostris per Illyricum nō binos tremisses pro singulis chlamydibus, sed singulos solidos dari præcipimus. Sic Volusius Mætianus de asse, libram integram solidum appellat. Prima, inquit, diuisio solidi, id est, libræ. Ex quibus deducitur, non ex eo dictum fuisse solidum, quia de solido, & puro auro factus fuerit, à soliditate, vt falsò existimat gloss. in l. vnic. C. de veteris numismat. potestat. libr. 11. Nam & ex his quæ hoc in capite nos adnotabimus, constabit, aureos veteres, & solidos frequentissimè percusos fuisse ex auro mixto, non ex puro & obryzo. Solidus tamen hic numus aureus. 24. siliquas appendit: & ideò octaua eius pars tres habet siliquas: vt probat Antonius Augustinus ex Nouella Græca costitutione. 130. de vsuris nauticis, nondum typis tradita. Etiamsi falso alij contrarium scripserint, quorum error manifestè deprehenditur ex eo, quòd sexta vnciæ pars, quam appendit solidus, constet ex drachma Attica, & scriptulo: drachma verò ex obolis sex, & sic decem & octo siliquis: scriptulum ex duobus obolis, atque ita ex siliquis sex: quemadmodum in capi. præcedenti probauimus, vnde solidus 24. habet siliquas. Hinc tandem fit, vt solidus hic numus aureus, qui sextam habet vnciæ partem, omninò similis sit numo aureo Castellano. Et hoc quidem obtinet quò ad pondus: nā de valore & precio ipsius solidi paulò post in hoc ipso capite dicemus, tametsi hæc ferè iam olim tradiderimus libro 1. Variarum Resolut. capit. 11. Hæc igitur sunt planè accipienda, & absq; vlla controuersia de solido aureo, cuius mentio fit in ipsius Iustiniani Codice, & in eiusdem Cæsaris constitutionibus. Ex §. sequenti. -  1 Aureus, quòd sexta fuerit vnciæ pars, multis probatur rationibus. -  2 Rursus traditur, aureum à solido differre, & quartam efficere vnciæ partem. -  3 Quæ fuerit hactenus auri ad argentum, argentiue ad aurum proportio. -  4 Auri bonitas traditur, & qua ratione cognosci ea poßit. -  5 Aurum obryzum, quid. -  6 Argenti bonitas itidem distinguitur. -  7 Argentum postulatum, quid. §. Primus. DE aureo sanè quidam opinantur, eum numum pondere similem fuisse solido, atq; ideò sextam fuisse vnciæ partem. Hæc sententia placuit aduersus Budæum Aemilio Ferreto institu. de pœna temerè litig. Antonio Augustino libr. 2. emendat. c. 9. Eandem probat, veriorem ac certiorem esse censet Ioan. Arce ab Otalora olim in hoc Granatensi Prætorio regius consiliarius, qui nunc Pintiæ eodẽ munere fungitur, vir equidem ob singularem eius eruditionem ab omnibus, sed à me præ cęteris suspiciendus. Is inquam in eleganti opere, quod de nobilitate Hispana publicum fecit, parte 2. c. 4. scribit, solidum & aureum idem esse, nec pondere, nec valore differre. Horum authorum rationes exponam, vt facilius deprehendi possit, quò tendat huius controuersiæ status. Prima eorum ratio adsumitur ex d. l. quoties. qua constat, numum aureum, qui solidus dictus est, sextam fuisse vnciæ partem. Idem probatur authoritate Isidori & Constantini Harmenopuli, quorum modò meminimus. Igitur satis apparet, aureum numum apud veteres & Iuriscōsultos sextam fuisse vnciæ partem, & sic omninò similem extitisse solido pondere quidem, & item numo aureo Castellano. Secunda ratio adducitur ex l. vnic. C. de collat. æris. lib. 10. Ea etenim constitutione quilibet aureus solidus æstimatur vicenis libris ęris, id est, interprete Antonio Augustino centum viginti sestertijs. Sed si solidus minoris ponderis esset, quàm aureus, verisimile non fit, eum pluris æstimari, cùm aureus centũ tantùm sestertijs fuerit æstimatus. Consequitur ergo, cùm constet de solidi certo pondere, idem pondus & aureum habuisse. Tertiò idem probatur in l. si verò. §. Prætor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effud. pœna etenim ibi statuta est iure Pandectarum decem solidorũ, quæ per Iustinianum expressim traditur nomine decem aureorum. in §. item is. vers. cui similis est. instit. de oblig. quæ ex quasi malefic. nascunt. Ex quibus duo libet adnotare. Primum apud Iurisconsultos in Pandectarum libris mẽtionem fieri solidorum: quæ itidem fit in l. quia vulgò. ff. de ædilit. edict. Secundum, promiscuè à Iurisconsultis, & Iustiniano accipi solidos, & aureos, vt idem omninò sint. Quartò, hoc ipsum stabilitur ex l. 1. in princip. ff. de his, qui deiec. vel effu. quo in loco pœna constituitur quinquaginta aureorum, quam sub eadem quantitate, & eodem aureorum nomine repetit Iustinianus in dicto §. item is. versic. ob hominem. Vt hinc planè constet, Iustinianum veterem aureorum monetam minimè mutasse, sed manifesto argumento comprobasse, eam solido parem esse, cùm in eadem materia, quæ per veteres leges tradita fuerit sub promiscuo aureorum & solidorum vsu, ipsemet quandoq́; solidorũ, quandoq́; aureorũ mentionẽ fecerit. Quintò idem probare conantur ex eo, quòd Iustini. in §. vlti. instit. de pœn. temerè liti. pœnam à Iurisconsultis quinquaginta aureorum numero statutam in l. si libertus. ff. de in ius voc. l. 2. l. in eum. & l. vlti. ff. in ius vocat. vt eant. quinquaginta solidorum nomine expressit. Sextò constat, à solido aureum non differre, nec pondere, nec valore, ex regia l. 7. tit. 18. part. 1. vbi aduersus occidentem Episcopum, presbyterum, aut Diaconum pœna solidorum statuta est sub certo numero: cùm idem numorũ numerus videatur sub aureorum nomine iure cōmuni diffiniri pro eiusdẽ criminis pœna. c. qui sub diaconum. 17. quæst. 4. Septimò hoc ipsum probari potest, quia in quibusdam regijs constitutionibus mentio solidorum fit in his casibus, in quibus apud ipsos Iurisconsultos aureorum nomen exponitur. Nam & aurei, quorum meminère Iurisconsulti in l. 1. §. 1. & §. 2. ff. de sepulch. viol. solidi nominantur in l. 1. & 2. lib. 4. fori. Octauò eadem opinio comprobatur authoritate Accursij. Bart. & doct. in d. l. quoties. & in l. quicunque. C. de seruis fugitiu. Abb. & Felin. in capit. conquerente. de offic. ord. quorum, & aliorum communi consensu decisum extat, aureum Iurisconsultorum, & solidum Iustiniani eiusdem valoris, & ponderis fuisse. Nonò & his rationibus ipse aliam adijcio, certò sciens quantùm ea sit roboris habitura. Etenim cùm regiæ partitarum leges plerunquè, ac frequentissimè aureos, & solidos veterum Iurisconsultorum, & Iustiniani in eandem monetam Hispaniarum transtulerint, satis est probabile, doctissimos illos viros, qui Partitarum operi strenuam dedêre operam, planè existim asse, eiusdem ponderis, & valoris, aureum, & solidum fuisse. Verùm ex contrario alijs visum est, aureum veterem à solido Codicis Iustiniani differre proportione sescupla, ita quidem, vt aureus sit sescuplo maior pondere ipso quidem [*]solido. atque ideò quatuor aurei vnciam efficiunt: quadraginta octo auri Libram duodecim vnicarum: triginta duo marchum octo vnciarum. Sic etenim censent, & opinantur Gulielmus Budæus libro tertio. & rursus libro quinto de Asse. Leonardus Portius libro primo de monetis, & ponderibus. Alcia. libr. 3. dispunct. capit. 9. Georgius Agricola lib. 2 de pondere, & temporat. monet. quorum sententia multis probari potest. Primò ex ipsismet numis aureis veteribus, quorum viginti quatuor testatur Budæus in d. libr. 3. expendisse, atque ex iusti ponderis examine deprehendisse, ipsos appendere sex auri vncias. Scribit tamen aureis viginti quatuor addidisse duas drachmas, & grana quædam, ex quibus perduxit rem ad æquilibrium. Sic factum est, vt viginti quatuor aureis duæ ad iustum & exactum pondus deficerent drachmæ. Idq́ue mirum non est ob eorum vetustatem, ex qua consumpti, & corrosi aliqua ex parte fuêre. Igitur huius doctissimi viri diligentia probabiliùs est, aureum quartam fuisse vnciæ partem: cum viginti quatuor sex vncias appenderint, duabus propter vetustatem eorum deficientibus drachmis. Secundò ad hoc ipsum & locus Plinij conducit lib. 33. c. 3. Etenim ex emendatione Leonardi Portij, Agricolæ, & aliorum ita is scripsit. Aureus numus post annum sexagesimum secundum percussus est, quam argenteus, ita vt scrupulum valeret sestertijs vicenis, quod efficit in libras ratione sestertiorum, qui tunc erāt. V. DCCLX. sestertios. Post hæc placuit, quadraginta duo signari ex auri libris, paulatimq́; principes imminuere pondus, minutissimè verò ad 48. Hæc Plinius, ex quo apparet, aureos quatuor vnciam fecisse, & ætate ipsius Plinij ex auri libra romana percussos fuisse aureos quadraginta octo. Tertiò his accedit Iulij Pollucis authoritas, is etenim libro 4. de vocabulis ad Commodum Cæsarem inquit, Aureus numus duas drachmas Atticas habebat. Vnde par est vt quemadmodum denarius romanus ferè drachmalis pondere fuerit: ita & aureus romanus duas drachmas habuerit: vnde manifestum fit aureo quartam fuisse vnciæ partem: cum vncia ex octo drachmis constet. Erit igitur hic aureus romanus iuxta pondus istud similis ferè habita ratione ponderis aureo numo duplo, quem vulgus Doblon appellat. Est enim duplus hic numus aureus ponderis ferè duarum drachmarum: siquidem dupli aurei Castellani, quos cudi iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth, triginta duo efficiunt marchum addito alterius dupli aurei Besse, aut duobus adiectis tremissibus: atque ideò quatuor ex his vnciam ferè constituunt. Quartò ad hanc rem diligentiùs expendendā oportet prænotare, aureum illum veterem, qui absque vlla controuersia viginti quinque denarios argenteos valuit, si is foret solido similis, ita vt drachmam, & scrupulum appenderet, maximè dissimilem constituere proportionem, & analogiam auri ad argentum, multumq́ue diuersam ab ea, quæ Cæsarum temporibus, & multò antè Romæ habita fuerit. Qua de re illud est constituendum, quod olim cùm [*]Romæ fuit auri penuria, authore Plinio, ea fuit proportio auri ad argentum, quæ est quindecim ad vnum: drachma etenim auri quindecim argenti drachmis æstimabatur. Erat ergo quindecuplex auri ad argentum analogia, seu æstimationis proportio. quod palam deducitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 3. scribit, scrupulum auri vicenos sestertios valuisse: sed viginti sestertij quindecim argenti scrupulos continebant: nempè appendebant quinque drachmas, aut denarios, quorum quilibet, si denarius omninò drachmæ similis est, tria scrupula pendit: igitur ex Plinio deducitur, tunc auri ad argentum esse proportionem quindecuplam, atque ita Budęus Plinij locum libro tertio de asse inducit, & interpretatur. Deinde apparet, Romæ vnam auri partem decem argenti partibus aliquando æstimatam fuisse. Cuius rei testis est Liuius lib. 38. agens de conditionibus pacis, ad quas Aetoli conuenerant cum Romanis, inquit enim: de pecuniæ summa, quam penderent, pensionibusq́ue eius nihil ex eo, quod cum consule conuenerat, mutatum, pro argento si aurum dare mallent, dare conuenit, dum pro argenteis decem aureus vnus valeret. Idem & Iulius Pollux libro 9. de vocabulis ad Cōmodũ affirmat ex Mænandri comœdia, quæ depositum apud argentarium dicitur. Huius loci Budæus, & Georgius Agricola meminêre. Et licèt Carolus Molinæus. de contractibus quæst. 100. nume. 779. existim et parùm cautè Liuij locum ad rem istam ad duci, opinor ipse optimè hoc ex eo probari: cũ sit vero simile, de aureo, & argenteo eiusdem ponderis actum fuisse. Herodotus autem in Thalia vnum auri talentum taxauit tredecim argenti talentis. Romæ verò Sergij Galbæ temporibus vna auri portio æstimata fuit argenti portionibus duodecim, & dimidia: quod ex Tranquillo, & Cornelio Tacito in hunc modum deducit Georgius Agricola. Scribit enim Suetonius Trāquillus in Othone Siluio. Nullo igitur officio, aut ambitionis in quemquā genere omisso, quoties cœna principem acciperet, aureos excubanti cohorti viritim diuidebat. De eadem quoque largitione ita loquitur Tacitus, eo paulatim progressu, vt per speciem conuiuij, quoties Galba apud Othonem epularetur, cohorti excubias agenti viritim centenos diuideret. Nam cùm centum numi sestertij efficiant quinque & viginti denarios, & aureus duorum denariorum pondus habeat, vna quidem auri pars, argenti partibus duodecim & dimidia æstimata fuisse videtur. Hipparchus apud Platonem apertè asseuerat, vnam auri portionem esse precium duodecim argenti portionum. Sic etenim constat ex Platonis dialogo, cui titulus Hipparchus, vel de lucri cupiditate. Deinde Vespasiani temporibus, vnam auri portionem, argenti portionibus duodecim æstimatam à Romanis fuisse, deducitur ex Plinio, qui libro 19. capitul. 1. Proximus, inquit, Byssino, mulierum maximè delicijs circa Elin in Achaia genito, quaternus denarijs scriptula eius permutata quondam, vt auri. Habent enim quatuor denarij pondus duodecim scrupulorũ, seu scriptulorũ. Eritq́ue paulò maior auri ad argentum proportio, si denarium maiorem drachma constituamus, nempè si septem denarij efficiant vnciam, quæ constat ex viginti quatuor scrupulis, tunc sanè quatuor denarij pondus habebũt ferè quatuordecim scrupulorum: atque ideò auri ad argẽtum proportio hæc erit constituẽda, vt vna pars auri ferè quatuordecim argenti partibus sit æstimanda. Sic denique tempore illo, quo Romæ solidus sextularis erat, auri portio vna, quatuordecim argenti portionibus æstimabatur: quem ad modum ex l. 1. C. de argẽti precio. lib. 10. de ducitur: & adnotârunt Caro lus Molinæ. de contracti. quæstio. 100. nu. 779. Anto. Augustinus lib. 2. emenda. c. 8. Hoc ipsum & multò antè obtinuerat, vt ex Plinio modò probauimus, & ex Suetonio, ac Tacito paulò antè citatis idem obseruandum erit, si ex septẽ denarijs vnciā, & ex duabus drachmis aureum veterem constituamus: siquidem viginti octo drachmæ, & aliꝗd plus cōstent ex viginti quinque denarijs. Fit igitur satis manifestum, olim Romæ tempore, quo solidus erat in vsu ex sexta vnciæ parte, & item eo, quo aureus publica percudebatur authoritate, auri ad argentũ eam fuisse proportionem, quæ est vnius ad quatuor decim. Quod si hæc vera sunt, nec vnquā pluris fuerit aurũ Romæ æstimatũ, quā ad rationẽ vnius pro quindecim argenti partibus, fieri non potest: nec est verosimile, aureũ pẽdentẽ drachmā, & scrupulũ, & sic similẽ pondere Iustiniani solido, valuisse viginti quinq; denarios argenteos: cũ esset tũc ea proportio auri ad argentũ, quæ est vnius pro vndeuiginti, ꝙ nullibi legi, & si diligenter inquisierim. Et hæc quidẽ si denarius pōdere drachmę similis cōstituatur. Quod si denarius Plinio authore, septima est vnciæ pars: multò maior erit auri ad argentũ æstimationis analogia, & proportio, quia vna pars auri æstiman da est vna & viginti argenti partibus. Hanc sanè rationẽ ipse quandoq́; probaui pro Budæi, Leonardi portij, & aliorũ sententia, quā vlteriùs exponam illud primùm præfatus, minimè controuersum esse, apud veteres aureum viginti quinque denarios valuisse, quod minimè negant Ant. August. & Ferretus: idemque nos inferiùs euidenter ostendemus. Nostra verò ætate vna quidem auri pars vndecim argenti partibus, aliquando duo decim æstimatur, & pluris ob auri inopiā, vel eius ęstimationẽ ex eo contingentem, quod aurum sit purum absque vlla argenti, vel æris mistura. Hæc aũt tam varia æstimatio auri, præter rationem illam, quæ ab eius inopia sumitur, poterit contingere ex ipsius auri, vel argẽti qualitate. Hæc tandẽ qualitas inde constat, quòd quantò purius est ipsum aurum, vel argentum: tantò est maioris æstimationis: sic & minoris æstimandum erit, [*]si mistum sit alterius metalli maiori portioni. Auri etenim bonitas in vigintiquatuor caractis indicaturæ pro ratione marchi consummatur. Nostri siquidem aurifices & argẽtarij fabri ad legẽ, & bonitatẽ auri indicandam & deprehendendam vtuntur caractis, quam dictionem à Ceratio, verbo Græco deflexêre. Est enim Ceratium minuti ponderis vocabulum à grano siliquæ ductum, qui fructus est arboris prædulcis digitorum hominis longitudine, & pollicis latitudine. nos Hispani Garrouas dicimus: intus sunt grana, quæ ceratra dicuntur nomine cum fructibus communicato. Sic Columela li. 3. Siliquam, inquit, Græcam quidam ceratiũ appellant. Hac tamen in parte ceratium non ad pondus veteris ceratij, aut siliquæ referendum est, sed ad auri indicaturam: quod & Budæus admonet libro 3. de asse. Nam aurifices Marchum diuidunt in viginti quatuor caracta, quæ vulgò Quilates vocamus: cuilibet autem vnciæ conueniunt tria caracta: aut tres quilates, qua ratione cùm dicimus, oro de. 24. quilates, intelligimus aurum purum, & obryzum, quod nullam habet mixturam alterius metalli, nec argẽti, nec æris. Hinc sanè fit, quòd aurum illud est omninò purum, quod totum legitimum vnciæ, vel marchæ pondus, id est, in marcho. 24. caracta, habet ex vero auro, nullo admixto metallo, nec argento, necære. Quòd si marchæ auri sit admixta vicesima quarta æris, vel argenti pars, dicetur aurum istud viginti trium caractorum: nos dicemus vulgari sermone, oro de. 23. quilates. Sic si in auri marcha sit duodecima portio argenti, vel æris, dicetur aurum hoc viginti duorum caractorum, id est, oro de. 22. quilates. Hanc verò auri bonitatem facilimè deprehendunt aurifices, lydio lapide aurum probantes. Nam & Plinius libro 33. cap. 8. de eodem lapide lydio tractans inquit. His coticulis periti cùm è vena, vt lima rapiunt experimentum, protinus dicunt, quantum auri sit in ea, quantum argenti, vel æris: scrupulati differentia mirabili ratione non fallente. Hæc Plinius, qui scrupulum dixit, quod nos quilate dicimus. Hæc tamen Castellana dictio quo ad pondus quatuor habet grana vulgaria. Hinc ergò planè intelligitur constitutio Regum Catholicorum, cuius in hoc capite meminimus, dum iubet, aureos numos, quos excellentes appellat, ex auro percuti, quod aurum sit de ley. de. 23. quilates, y tres quartos. Est enim hoc aurum non omninò purum, sed quod habet argenti, vel ęris admixtam nonagesimam sextam partem: sic habet aurum istud æris, vel argenti quartā vnius caracti partem in auri marcho vel in octo vncijs. Eadem ratione constat intellectus ad l. 104. Caroli Cæsaris, Hispaniarum Regis anno. 37. Pintiæ latam, qua constitutum est, vt numi aurei percutiantur, & hi Coronæ dicantur, ex auro quidem. 22. caractorum, id est, de. 22. quilates. Habet enim hoc aurum in quolibet marcho duodecimam argenti vel æris ad mistam portionem: & sic vnius vnciæ duas partes è tribus. Dicitur aurum istud apud latinos duo & vicenarium: quia duodecima parte ab auro purissimo deficiat, & habeat viginti duo caracta. Eodem sermè modo aurum dicitur vicenarium quod est viginti caractorum. Et item aurum duodeuicenarium, quod habet. 18. caracta: & id differt à purissimo quarta parte: quemadmodum Budæus diligentissimè explicat libro tertio de asse scribens, vasa rarò ex auro purissimo fieri: ideò, quòd illud aurum vsuram nō fert, nec attrectationem sine magno intertrimento, idcircò consultò temperatur. Et idem fit in anulis, catellis, spirisq́ue, & mundo muliebri, ne facilè frangatur, aut torqueatur. testatur & ipse Budæus, apud Gallos numos aureos percuti ex auro, quod vno tantum seratio deficiat in ipsa iudicatura: cùm constet ex viginti tribus caractis. Sed & hinc aperitur sensus Suetonij Tranquilli, qui in Cæsare scribit ca. 54. in Gallia sana, templaq́ue Deum donis referta expilauit, vrbes diruit sæpiùs ob prædam, quàm ob delictum: vnde factum, vt auro abundaret, ternisq́ue milibus numum promercale in Italia, prouincijsq́ue diuideret. Etenim ex hoc Suetonij loco manifestum fit, auri libram æstimatam fuisse ad rationem fere vnius auri partis pro argenti octo partibus: cùm de sestertijs numis sit Suetonius intelligendus: vnde coniectare possumus, aurum illud, nempè vascularium, fuisse duodeuicenarium, & à purissimo auro quarta parte deficere, vt tandem fuerit aurum de. 18. quilates, quod & ipse Budæus admonet. Hæc quidem de auro puro adnotauimus, & de mixto: aurum verò purissimum passim obryzum vocatur: atque inde obryzati so[*]lidi dicuntur in l. Vniuersos. C. de veter. numismatis potest. & in l. 1. C. de oblatione votorum li. 12. qui ex purissimo auro fuerint signati. Plin. ad hæc li. 33. c. 3. Auri, inquit, experimẽto ignis ẽ, vt simili colore rubeat, quo ignis, atq; ipsum obryzũ vocant. Sic & ad bonitatẽ auri, & ad eius pondus examinandũ iubet lex cōstitui publicũ iudicem, quem, Zygostatẽ appellat: nos Cōtraste dicimus. l. 2. C. de ponderatori. & auri illatione lib. 10. Olim Romæ lege lata à Mario Gratidiano statutus est ludus, id est schola, probandi numismatis, vt ægrè fallere possent numi adulteratores, teste Plinio lib. 33. c. 9. Commemorat ad hæc Georgius Angli. l. 1. de precio metallorum. Darium Regem Persarum, cùm cuperet tale monimentum sui relinquere, quale nullus Rex reliquisset, ex auro, quod quàm fieri potuit, purissimum ex coxit, numos percusisse, qui Darici vocati sunt. Daricus autem hic numus pendebat duas drachmas: vnde similis erat duplo aureo numo, quem percuti iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth: quẽadmodum ex dicto pondere constat: quod proprium huius Darici numismatis fuisse ex Xenophonte, & Aristophanis interprete docet idem Agric. lib. 2. de pondere, & tẽperat. monet. aduersus Budæum, qui existimat, Daricũ octo drachmarum pondus habuisse. Erat ergò Daricus pondere similis aureo romano iuxta posteriorem sententiam: habebatq́; ex altera parte imaginẽ Darij, ex altera Sagittarium incisum, authore Plutarcho in vita Artaxerxis. Tyberius item Imperator, qui Iustino successit, Chilpericum Regem Francorum aliquot puris aureis ad eum missis donauit: quorum quilibet libram pendebat, & altera cuiusq́; pars exprimebat imaginem Imperatoris cum hac inscriptione: Tyberij Constantini perpetui Augusti: altera currum quadrigatũ, cui in sidebat auriga cũ hac præclara in scriptione: Gloria Romanorum. cuius rei meminit Georgius Agricola lib. 1. de precio metallorum: atq; item Sabellicus Aeneade 8. libr. 5. Sed & Paulus Aemylius de rebus Francorum li. 1. idem scribit adijciens, hos numos fuisse quinquaginta: tametsi non scripserit, eos fuisse ex auro purissimo signatos. Aurũ verò hoc purissimum obryzũ vocatur, quasi ophirizũ, aut ophirisiũ authore Hieronymo ab Ophir insula Aethiopiæ, vnde purissimum aduehebatur. Latini autem & pro obryzo obrussam dixêre: vt Seneca Epistola 13. hæc, inquit, est eius obrussa: id est summa bonitas: vt interpretatur Andræ. Alciatus li. 5. Parergon. c. 9. Qui etiam censet, hinc deduci prouerbiũ, ad obrussam: id est ad summum perfectionis: quo Cicero in Bruto vtitur. Expurgandus est, inquit, sermo, & adhibenda ad obrussam ratio, quæ mutari non potest. Aurei item numi obryzati meminit Agathias Historicus. Locus sanè diui Hieronymi, cuius simpliciter Alciatus meminit, est, ni fallor, in Commentarijs in Hieremiam li. 2. c. 10. super illa verba: Argentum inuolutum, siue productum de Tharsis affertur: aurũ de ophaz, opus artificis, & manus ærarij. Hieronymus ita inquit: septem nominibus apud Hebræos appellatur aurum, quorũ vnum ophaz dicitur: quod nos dicere possumus obryzum. Idem adnotauit doctissimus Beroaldus apud Suetoniũ in Nerone c. 44. ex Fortunato interprete ecclesiasticarum dictionum. Quæ tamen verba minimè probant, Hieronymum voluisse obryzum aurum inde deducere, quasi ophirisium ab Ophir. Nam & si dixerit, aurum ex Ophir propter eius summam bonitatem posse dici à Latinis obryzum, non tamen significat, obryzum dictum ab Ophir, qua si ophirisium. Potuit sanè obryzum dici quasi ἄβρυζον id est syncerum, delicatumq́ue. Dictio autem, obrussa, agnoscitur ab Erasmo in adnotationibus ad Senecam ex ratione auri obryzi. Apud Ciceronem in Bruto vulgata lectio hæc est. Expurgandus est sermo, & adhibenda quàm obtrusa ratio, quæ mutari non potest. Sed & Petrus Victorius in adnotationibus, obrussam ex veteri codice agnoscit existimans, in vtraque lectione subesse mendum. Fit & auri obryzi mentio Danielis c. 10. vbi Hieronymus ex aquila, aurum Ophaz interpretatur. Suetonius item in Nerone c. 44. eiusdem auri obryzi mentionem fecit. Argenti lex, & bonitas nō ex caractis, sed ex denarijs, & granis à fabris argẽtarijs distinguitur. Accipitur enim hic denarius non ad pondus, [*]sed potiùs ad bonitatem. Idcircò est duo decima pars integræ, seu totius puritatis materiæ cuius libet massæ: vt explicat eleganter Carolus Molin. de contractibus, quæstio 100. num. 182. & 189. Nos tamen ad marchum in praxi denarios hos deducemus: si quidem marcha habet duodecim denarios, quorum quilibet diuiditur in grana 23. Summa igitur bonitas in argento ea est, vt marchus quilibet habeat duodecim denarios argenti: atque ita marchus totus erit argenti puri, quod nullam habet æris, aut stanni mixturam. Quod si marcha habuerit duodecimam partem æris mistam argento, tunc argentum hoc erit vndecim denariorum: quia duo decimus denarius non argẽti, sed æris est, alteriúsue metalli. Sic sanè constitutio regia in Pragmaticis dum statuit, numos argenteos esse cudendos ex argento, que sea de ley de onze dineros, y quatro granos, est ita intelligenda, vt numi argentei percutiantur ex argento, cui tantùm mixta sit ęris, aut alterius metalli pars duodecima minus sexta parte: atque ita vnius denarij quinque partes ex ipsius denarij sex: denique habet argentum hoc misturam alterius metalli ad rationem decimæ quartæ partis, & paulò pluris. Quilibet igitur marchus huius legis & bonitatis habet alterius metalli quatuor Atticas drachmas, & ferè dimidiam, vel semunciam, & plus: nempè dimidiam fermè Atticam drachmam. Hanc verò rationem bonitatis auri, & argenti præter Budæum, & Carolum Molinæum tradidit optimè Albertus Brunus in tracta. de augmento, & diminutione conclusione vltima. Ex argento purissimo numos percussit Ariandes, quem Cambyses Aegypto præfecerat. quaro Herodo ti etiam temporibus argentum Ariandicum fuit purissimum: meminit huius numismatis Georgius Agricola li. 1. de precio metallorum. Romani verò denarij, etiam qui tempore Consulum percussi fuêre, non sunt ex puro argento confecti. Si quidem æris habent partem octauam, quàm Liuius Drusus Tribu[*]nus plebis miscuit argento, qui ab Imperatoribus signati sunt, maiorem habent æris portionem: quod eleganter, ac diligentissimè tradit Georg. Agricola lib. 2. de ponderib. & temperatura monet. qui & in d. li. 1. de precio metallorum, & monetis, vtranque rationes adducit, an expediat reipublicæ, numos ex auro, vel argento purissimos percuti: an potiùs vtile sit, auro, & argento misceri æris partem aliquam ad numismata cudenda. Ipse vidi multos Cæsarum denarios argenteos, quorum aliquot signati videbantur ex argento, cui mixta erat decima, vel duodecima æris pars: aliquot autem ex minoris bonitatis materia, nempè ex argento, cui fuerit mixta sexta, vel quinta æris pars. Nec diffiteor apud Romanos, & Græcos, vt & apud Hispanos varias ob causas sæpissimè ex reipublicæ instituto, rem istam numariam mutationem in argenti, & auri materia accepisse. Denique in auro, & argento ratio iudicaturæ communis est, vt quod excoctissimum sit, vel aurum, vel argentum, id sit à mixtura alterius metalli purgatissimum. Argentum purissimum, quod nos Hispani Acendrado dicimus, à Latinis Pustulatum nuncupatur ex authoritate Suetonij in Nerone c. 44. & Iuriscōsulti in l. in naue Saupheli. ff. loca. quo in loco Budæus hoc adnotauit, & Philip. Beroal dus ad Suetonium in d. cap. 44. Catellianus Cotta in dictione. Argentum. Hoc ipsum Aulus Gellius appellat li. 6. c. 5. argentum purum, putum. Qua de re multa tradidere Alciatus li. 6. Parer. c. 4. Carolus Molin. in tract. de contractibus q. 100. num. 785. & Stephanus Forcatulus in Necyomantia iuris dialogo 6. Quibus non omninò placet dictio Pustulatum apud Suetonium, nec apud Iurisconsultum, apud quem in Pandectis Florentinis legitur, Pusulatum. Sed à multis proditum est, aurum, & argẽtum non posse ita excoqui, quin aliquā habeat, etiam summa diligentia excoctum, alterius metalli portionem. Secundum hos in auro est summa bonitas ad quartum, & vicesimum ceratium ad quadrantem absolutum: id est, vt quadrans tantùm ceratij in tota massa, aut marcho æreus sit, aut argenteus. Sic equidem aurum illud, cuius meminit præcitata regia constitutio, erit iuxta hanc rationem purissimum, & obryzum. Argentum autem ex hoc illud erit purgatissimum, cui tantùm mistus est alterius metalli denarij quadrans; nempè quadragesima octaua totius massæ pars. Verùm Guliel. Budæus lib. 3. de asse. consentiens huic opinioni veterum, & asseuerans, aurum, & argentum ad præscriptam bonitatem summũ censeri: nihilominùs ex iudicio, & testimonio peritorum huius seculi probat, argentum ita decoqui posse, vt nihil penitùs præter merum argẽtum supersit: aurum verò adeò posse igni purgari, vt ad bonitatem absolutam, & summam non sit in eo ęris, aut argenti quicquàm præter decimam sextam vnius caracti portionem. Et sanè huic auro, vt verè sit viginti quatuor caractorum, de 24. quilates solum deficit vnius caracti decima sexta pars: nempè totius massæ portio trecentesima octuagesima quarta. Quæ omnia ideò hoc in loco adduximus, quòd existimemus fore necessaria, aut saltem vtilia esse ad cognitionem eius rei, quam hoc in opusculo tractandam suscepimus. Scribit & præter hæc Plinius libro 33. cap. 4. Omni auro inest argentum vario pondere, alibi dena, alibi nona, alibi octaua parte. In vno tantùm Galliæ metallo, quod vocant Albicratense, tricesima sexta portio inuenitur, ideò cæteris præest. Hactenùs Plinius. His ergò rationibus probari poterit Budæi, & aliorum sententia, quæ asserit, & diffiniuit, aureum veterum Romanorum quartam fuisse vnciæ partem, & à solido, ac numo aureo Iustiniani, & aliorum Cæsarum sescupla proportione distingui. Ex §. sequenti. -  1. Aureus apud Romanos non fuit semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis: quamuis multo tempore fuerit quarta vnciæ pars. -  2. Aureus, quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciæ partem. -  3 Aureus dictus est solidus, etiam eo tempore, quo erat quarta vnciæ pars. -  4 Intellectus l. vnic. C. de collat. æris lib. 10. -  5 Solidi æstimatio, & valor. -  6 Intellectus l. vnic. C. de argenti. precio lib. 10. -  7 Intellectus cap. qui subdiaconum. 17. quæstio 1. 2. -  8 Argentei Turonenses, qui fuerint? Et intellectus clemen. 2. de magistris. -  9 Intellectus cap. Conquerente. de officio ordinarij. -  10 Siliquam Accursius falsò solidum interpretatur: & qui nos solidos decem. -  11 Solidi aurei in sacris Biblijs & inibi de Siclis aureis. -  12 Stater aureus vbique. §. Secundus. NON me latet, rem hanc difficilem esse: cùm & in ea viri diligentissimi in varias ierint sentẽtias, quarum modò mentionem fecimus: conabor tamen quibusdam expositis assertionibus huius quæstionis nodum pro viribus explicare: vt hinc constitutissimum sit, habita ratione temporum vtranque sententiā defendi posse. [*]Prima conclusio. Aureus apud Romanos nō semper eiusdem ponderis fuit, nec eiusdem bonitatis. Prior assertionis pars constat ex authoritate Plinij lib. 33. cap. 3. cuius verba proximo §. retulimus. Nec hoc poterit negari, nisi ab eo, qui Plinium nusquàm legerit. idem tradidêre Leonardus Portius lib. 1. de sestertio. Budæus lib. 3. de asse. & Georgius Agricola lib. 1. de monetis, & precio metallorum. Posterior verò pars itidem ab eisdem probatur: cũ ex eis appareat, à Principibus Romanis auro numismatico duodecimam partem argenti, vel æris, quandoq́ue maiorem, quandoq́ue minorem mistam fuisse: quemadmodum & hodiè fit. His accedit Pomponius Iurisconsultus in l. numismatum. ff. de vsufr. ita enim inquit, Numismatum aureorum, vel argenteorum veterum, quibus pro gemmis vti solent, vsusfructus legare potest. Secunda conclusio. Aureus Romanorum multo quidem tempore fuit quarta vnciæ pars. Hæc deducitur ex Plinio in d. ca. 3. eius etenim tempore, & sic sub Cæsaribus Vespasiano, & Tito aureus hoc ponderis habuit, vt quarta fuerit vnciæ pars. Idem constat ex Numismatis à Budæo appensis ad vsque tempora M. Antonini Philosophi, Aurelij, & Seueri. Iulius item Pollux, qui ad Commodum Cæsarem de rerũ vocabulis scripsit, testis est, & aureum quartam fuisse vnciæ partem. Sunt & Aureliani Imperatoris aurei quidam, qui duos denarios appendunt, quorum aliquot hodie extant: vt commemorat Georgius Agricola lib. 2. de pondere, & temperat. monet. Tertia conclusio. Aureus Romanus sub Constantino Imperatore, aut sub Iuliano ita pondere diminutus est, vt sextā effecerit vnciæ partem. Hanc propositionem multis sanè coniecturis, & fortassis certis testimonijs probare quis poterit, si consideret, proximè constitutas conclusiones veras esse. Etenim sub Cæsaribus, qui hos præcesserunt, aureus quarta fuit vnciæ pars, ab his verò Imperatoribus vt sexta vnciæ pars iudicatur, & expenditur: Igitur constat, horum Cæsarum Imperio aureorum pondus diminutum fuisse. Quod & Georgius Agricola itidem asseuerat in d. lib. 2. Idem deducitur ex aureorum precio habita analogia, & proportione aurei ad argenteos numos: sicuti proximo paragrapho quarta ratione colligebamus. quamobrem satis certum fit, olim sub consulibus, & denique sub Cæsaribus ante Constantinum aureum fuisse quartam vnciæ partem. [*]Quarta conclusio. Aureus etiam eo tempore, quo quartam appendit vnciæ partem, dictus est solidus, tunc primum: cùm Alexander Seuerus Imperator ex aureo tremisses, & semisses percuti iussit. Ad huius assertionis probationem Aelij Lampridij verbis vtar, qui in Alexādro Seuero ita scribit. Vectigalia publica in id contraxit, vt qui decem aureos sub Heliogabalo præstiterant, tertiam partem aurei præstarent hoc est tricesimam partem. Tuncq́; primũ semisses aureorum formati sunt. tunc etiam cum ad tertiam partem aurei vectigal decidisset, tremisses, dicente Alexandro, etiam quartarios futuros, ꝙ minùs non posset: quos quidem iam formatos in moneta detinuit expectans, vt si vectigal contrahere potuisset, & eosdem ederet. Sed cũ non potuisset per publicas necessitates, conflari eos iussit, & tremisses tantum solidosq́ue formari, formas binarias, ternarias, & quaternarias, & denarias etiam, atque ampliùs vsque ad bilibres quoque, & centenas, quas Heliogabalus inuenerat, resolui præcepit, nec in vsu cuiusquā versari: atq; ex eo his materiæ nomẽ inditũ est, cùm diceret, plus largiendi hanc esse Imperatori causam, si cum multos solidos minores dare possit, dans decem, vel ampliùs vna forma triginta, & quinquaginta, & centum dare cogeretur. Hæc Lampridius, à quo libet deducere, aureos, quorum quilibet appendebat quartam vnciæ partem, solidos ex eo dictos fuisse, quòd integri aurei essent, non semisses, nec tremisses, ꝗ tunc primum percussi fuêre: Semisses quidẽ ex dimidia aurei parte, tremisses ex tertia. Sed & sub Alexandro Seuero, aureum etiam habuisse quartam vnciæ partem, constat ex proxima cōclusione, & ex his quæ ad eius intellectum adduximus. Item deducitur ex eodem Lampridio, aureos veteres tunc ex ea ratione solidos dici cœptos Nam & hac dictione iuxta significationem istam antè id temporis apud Latinæ linguæ authores rarus fuerat vsus. Aureos verò duarum drachmarum ideò minores solidos appellat Lampridius, quòd distinguerẽtur ab his, quos binarios: id est quatuor drachmarum: ternarios sex drachmarum: quaternarios octo: denarios viginti: Bilibres centum nonaginta duarum: centenarios ducentarum drachmarũ Heliogabalus cudi fecerat. Sic Vlpianus, qui sub hoc Cæsare Alexandro floruit, in l. quod vulgò. ff. de Aedili. edict. in l. Si verò. §. Prætor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effude. Prætorum, & Aedilium vetera edicta referens, pro aureis solidos apposuit, ex eo forsan, quòd & si eius dictionis non fuerit apud veteres frequens vsus, vsi tamen ea quandoque fuerint veteres Prætores, & Aediles: vel ex ea ratione, quòd Iurisconsultus ipse dictionem tunc in vsum deductam veteri substituerit: cùm frequentior sit mentio aureorum in ipsis veterum Prætorum, & Aedilium edictis. Eadem ratione, & ipso quidem tempore, quo aureus, siue solidus sextā appendebat vnciæ partem, percussi fuêre aurei numi semisses, & tremisses. Tremissis autem numus aureus tertiam pẽdebat soli di partem, ita, vt solidus ex tribus tremissibus constaret, tremissis verò ex octo siliquis. Fit mentio de tremissibus in l. 3. C. de milit. veste. & in l. iubemus. C. de erog. mil. anno. lib. 12. & in Nouella. 28. & 29. Sed & de solidis aureis Iustiniani, & de tremissibus expressim meminêre Gothorum inclyti Reges, qui apud Hispanos leges olim tulêre ante Roderici Regis calamitatem: vt patet ex Foro Iuzgo maximè lib. 7. l. vltim. & lib. 8. titul. 4. contextus etenim latinus illarum legum solidi aurei passim meminit, item & tremissis numi, eum expendens ad tertiam solidi aurei partem. Extant sanè leges istæ, & nunc eo quidem sermone, atque idiomate, quo fuêre olim scriptæ, nempè latino, & rursus è regione Hispano, quo tunc Gothi vtebantur, quo & nunc paululum antiquatis nouatisq́ue dictionibus, vtimur. Quinta cōclusio ex præmissis hunc in modum deducitur, Quamuis aureus à solido, nec re, nec nomine in effectu differat, nec vsquam ei dissimilis fuerit numus: tamen hic sub Consulibus, & Cæsaribus ferè ad Constantinum vsque maior pondere fuit, quàm qui sub Constantino, & successorib. fuerit posteà signatus Hæc ideò probatur, quòd iam dixerimus, aureum, etiam ponderis duarum drachmarum, & qui quartam habet vnciæ partem, dictum esse solidum. Deinde quia numus hic, qui olim appendit quartam vnciæ partem, posteà sub Constantino, & Iustiniano sexta suit vnciæ pars. Qua ratione nos lib. 1. Variarum resolutionum. cap. 11. asseruimus, & nunc constanter asserimus, aureum veterum Iurisconsultorum ab aureo codicis Theodosiani & Iustiniani ex eo differre, quòd aureus ille vetus quarta fuerit vnciæ pars: aureus autem, vel solidus Iustiniani, & aliorum Cæsarum, qui à Constantino imperium obtinuêre, sextam tantùm appenderit vnciæ partem. Atque ideò rem istam obiter tetigisse videntur, qui discrimen hoc hac in controuersia nondum constituêre. Superest nunc his satisfacere rationibus, quæ pro contraria sententia fuêre adductæ. Non enim obstat textus in d. l. quoties. C. de susceptor. præp. & arcar. ea siquidem constitutio edita fuit à Valentiniano & Valente Cæsaribus, vt constat ex libro 12 Codicis Theodosiani tit. 6. quo tempore aureus vel solidus iam erat pondere diminutus, maximeq́; à veteri dissimilis, quippe qui sexta esset vnciæ pars. Errant ergo, qui eam cōstitutionem Alexandro Seuero, vel Iustiniano tribuendam esse censent. Non igitur quidquam nostram opinionem diuellit, quod ibidem solidus sexta vnciæ pars censeatur: sicut Isidorus, & alij scripsêre. Secunda ratio ab Antonio Augustino collecta ex [*]l. vnic. C. de collat. æris. libro 10. non admodum vrget, quod ostendere conabimur, prius statuentes rationem ipsius inductionis, qua vir ille doctissimus vtitur. Is etenim existimat, ab eadem constitutione libras æris viginti solido vno æstimari, atque ideò solidum valere centum viginti sestertios: cùm quælibet æris libra efficiat viginti quatuor asses semunciales, ex quibus constituitur valor sex sestertiorum ad rationem quatuor assium pro quolibet sestertio: Vnde deducitur, solidum ea lege valuisse centum viginti sestertios, & sic triginta denarios. Hinc sanè Antonius August. existimat, solidum eius fuisse ponderis, cuius fuerit aureus, cùm tanti sit valoris, imò pluris æstimetur. Posset equidem pluris hęc inductio fieri, si vtamur lectione, secundum quam dict. l. vnic. legitur in C. Theodosiano libro 11. titul. 22. l. 2. his equidem verbis. Arcadius & Honorius, A. A. Hilario. Aeris precia, quæ à prouincialibus postulantur, ita exigi volumus, vt pro viginti quinque libris æris solidus à possessore reddatur. Dat. V. Calen. Ianuar. Mediolani. Arcad. IIII. & Honorio III. A. A. & Conss. Hinc vides, Lector candide, iuxta Antonij Augustin. rationem, vnum solidum aureum æstimari centum quinquaginta sestertijs, deniq; triginta septem denarijs. Quam æstimationẽ maximè iniquam esse satis constat, si legitima proportio auri ad argentũ obseruetur: Idcircò non possum ipse mihi persuadere, solidum aureum tanti vnquā æstimatũ fuisse, vt triginta septem argenti denarios valuerit: id etenim nec memini, me alicubi legisse, nec Budæus, Alciatus, Leonard. Portius, Agricola, ipséue Antonius August. tantæ æstimationis mentionem fecêre. Nam & si solidus, vel aureus quarta fuerit vnciæ pars, ac duas appenderet drachmas, si tanti æstimaretur, esset proportio auri ad argẽtum ad rationem vnius pro decem & octo partibus. Quòd si solidus constituatur ex sexta vnciæ parte, vt ad d. l. vnic. constituendus est: profectò esset hæc proportio ad rationem vnius portionis auri pro viginti & octo argenti portionibus. Quod adeò absurdum est, vt facilimè refelli queat. Sed etsi lectionem communem admittamus, quæ vulgò recepta est, & authoritatem publicam habet, minimè permittā, nec cōcedam, ex d. l. vni. adno tari, solidũ vnũ valuisse tempore illo centum & viginti sestertios, id est, triginta denarios. Non enim est credendum, aurũ eo tempore, quo maiorem habuit æris, aut argenti portionem, quàm olim habuerit, pluris tunc, quā olim æstimari, cùm eius esset in Italia penuria. Præsertim hæc æstimatio admittenda non est, vel ex eo, quòd multũ dissimilis sit, & iniqua proportio auri ad argentũ sic sanè non verebor asserere, solidum aureum sub Arcadio & Honorio Cæsaribus nequaquā tanti fuisse valoris, quanti ipse Anto. Augustin. inductione diligenti opinatur. Ipse verò coniecturis quibusdam, & his à iustitiæ rectitudine deriuatis contendam, solidum au[*]reum tertia parte veteris aurei diminutum, itidem & tertia æstimationis, ac precij parte à veteri deficere: qua ratione cùm vetus ille aureus valuerit viginti quinq; denarios argenteos, solidus Iustiniani, & aliorum Cæsarum à Cōstantino, erit æstimandus denarijs argenteis ferè decem & septem: hæc enim æstimatio congruit proportioni auri ad argentum, quæ eo tempore iusta censebatur, sicuti nos superiùs tradidimus. Et probatur in l. 1. C. de argenti. pre. lib. 10. vbi libra argenti, quæ constat ex octuaginta quatuor denarijs, quinq; aureis solidis ęstimatur. Eandem opinionem probauimus lib. 1. variar. resolut. cap. 11. quo in loco deduximus Iustiniani solidũ ad hunc, quem modò exponimus, valorem. Cæterùm quod aureus olim habuerit hanc æstimationem centum sestertiorum, aut viginti quinque denariorum, tradidêre Gulielmus Budæus, Alciatus, Georgius Agricola, & alij hanc rem tractantes, nec negat ipse Antonius Augustinus. Sed & hoc manifestum fit ex Tranquillo, in Othone & Cornelio Tacito, quorum superiùs meminimus, ad probandam eius ætatis proporitonem auri ad argentum. Idem & Leonardus Portius palàm & apertè asseuerat. Nam & tot doctissimorum virorum sententia, qua valor aurei constitutus est ad centum sestertios, etiam cùm erat quarta vnciæ pars: omninò euerteretur ex dict. l. vnic. si Antonij Augustini interpretatio foret admittenda, cùm ex ea aureus æstimandus sit centum viginti sestertijs numis: & tamen erat tunc aureus ponderis eius, quod cōstat ex sexta vnciæ parte: Idcircò ipse, ni fallor, existimarem, certiùs esse, Cæsares ipsos Arcadium & Honorium in tributis exigendis à prouincialibus, quamlibet æris libram minoris æstimasse, quàm ea redacta ad numos æreos publica authoritate percusos Romæ æstimaretur. Idq́ue factum est, ac fieri potuit, vt prouinciales minùs grauarentur in exactione tributorum, & inuitarentur ad soluendum aurum pro ære, si de æris exacta æstimatione aliquid ea ratione remitteretur. Item quia vilior erat æstimatio æris in prouincijs, quàm Romæ & in Italia. Ex quibus statutum est, vt in tributorum exactione, ærísque collatione satis esset, pro viginti æris libris aureum solidum conferri. Qui quidem solidus æstimationis erat decem, ac septem denariorum: quia sextam vnciæ partem pendebat: atque ita pro qualibet æris libra soluebantur sestertij tres, & ferè dimidius, secundum ea, quæ paulò ante adnotauimus. Huic interpretationi, quam ad dict. l. vnic. adduximus, accedit & altera constitutio in l. vnic. C. [*]de argenti precio. lib. 10. qua statutum est, in publicis pensitationibus posse pro qualibet argẽti libra quinque solidos aureos solui. Et est hęc constitutio Imperatorum Arcadij & Honorij ad Eutychianum præfectum prætorio, extatq́ue in Codice Theodosiano libro 13. titul. 2. Nam si solidus quilibet æstimaretur sestertijs centum aut centum viginti, & sic viginti quinque denarijs aut triginta: vt censet Antonius August. esset profectò iniqua commutatio, & iniuriosa his, qui tributa soluere tenentur, cùm pro octuaginta quatuor denarijs, ex quibus argenti constat libra, soluerent ipsi centum viginti quinque denarios, quos efficiunt quinque aurei solidi: aut sanè centum quinquaginta denarios iuxta ipsius Antonij Augustini æstimationem. Quòd si solidus quilibet constans ex sexta vnciæ parte, æstimetur, vt æstimari debet, decem & septem denarijs ferè, tũc planè constat, quinque solidos efficere octuaginta quatuor denarios, ex quibus libra argenti conficitur. Hæc ergò Cæsarum constitutio ita intellecta plurimum iuuat eam æstimationem, quam nos constituimus ad solidum aureum, cuius mentio fit in Codicibus Theodosiano, & Iustinianæo, ex quo, ni fallor, secunda ratio tollitur. Tertia ratio non oberit nostræ opinioni, si exactè considerentur conclusiones, quas hoc in §. constituimus. Non enim negamus, solidum aureum cuius à Iustiniano mentio fit, sextam esse vnciæ partem, aureum verò veterem quartam fuisse vnciæ partem constanter asseueramus. Iustinianus autem, vt moris est apud legislatores, cùm vellet veterum Senatusconsultorum, Prætorum & Iurisconsultorum responsa lege noua confirmare aut interpretari, monetam, & numos priorum legum, aureos quidem aut solidos, sui temporis numis aureis exposuit, & significauit, licet pondere fuerint diminuti. Liberum enim est hoc legislatori. Voluit sanè Iustinianus deinceps pœnas legum antiquarum expendendas esse ad rationem numorum, quibus eius principatu Romani vtebantur. Probatur hoc apud eundem Iustinianum in §. sed nostra. Institut. de succes. liber. vbi agens ipse Imperator de libertis Centenarijs Papiam legem referens, quæ de centũ mille sestertijs loquebatur, eius quantitatem ad centum aureos deducens, ita scribit, vt pro mille sestertijs vnus aureus computetur. Non enim voluit Iustinianus, mille sestertios vnius aurei tantùm æstimationem efficere, id quidem falsum esset, siue accipiamus aureum veteris ponderis, siue solidum Iustiniani, qui est sexta vnciæ pars: sed veterem summam ad minorem deduxit. Vt tandem centenarius libertus olim ex lege Papia centum sestertia in bonis habens, hodie dicatur is, qui centum solidos habuerit aureos ex Iustiniani constitutionibus. Atque ita locum illum Iustiniani explicârunt Enguinarius Baro ibi Budæus libr. 2. de asse. Alciat. libro 3. dispunct. c. 9. Antonius Augustin. libro 2. emendatio. cap. 7. Sic regia Partitarum lex 10. titul. 22. part. 4. eum esse censet libertum centenarium, qui habeat in bonis cẽtum aureos marauedinos, quos ipse interpretor numos aureos, nostra ferè ætate dictos Castellanos, & similes aureo solido Iustiniani, qui sextam appendit vnciæ partem. Quarta ratio eodem iure tollitur, siquidem leges veteres, quò ad pœnam aureorum veterum reducuntur ad nouos aureos, seu solidos, qui sub Iustiniano Cæsare expendebantur. Quinta contrariæ opinionis probatio eandem adsequitur solutionem. Nam Iurisconsultorum responsa intelligenda sunt de veteribus aureis, quorum quilibet quartam habuit vnciæ partem. Decisio verò Iustiniani est accipienda de solidis, & aureis eius temporis, quorum quilibet sextam appendebat vnciæ partem. Hîc tamen ex hoc sequitur, aureum veterem, & eum, qui sub Iustiniano percutiebatur, eiusdem ponderis fuisse: Siquidem pœnā veterem aureorum, cùm hi non essent tunc in vsu, nec eius ponderis percuterentur, transtulit Iustinian. in aureos, & solidos minoris ponderis, qui tunc percutebantur, & publicè signati expendebantur. Sic sanè nos fatemur tex. in dict. §. vltim. inst. de pœn. teme. litig. esse intelligẽdum de solidis, quorum quilibet sexta erat vnciæ pars. Nec in libro primo variar. resoluti. cap. 11. contrarium scripsimus: imò nec vsquam mente cogitauimus, quippe qui palàm & apertissimè aureum veterem distinxerimus à solido Iustiniani, cuius est præcitata decisio, & Iustiniani solidum non semel sextam vnciæ partem fecerimus. Sexta ratio poterat profectò vrgere aliquantulũ, si in d. c. qui subdiaconum, mentio facta fuisset de aureis, cùm in lege regia Partitarum eadem decisio sermone Hispano sub mentione, & nomine solidorum expressa fuerit. Etenim tunc probaretur, aureum & solidum idem esse, & hos numos eiusdem ponderis fuisse. At cùm in d. c. Qui subdiaconum. de solidis mentio fiat: sicuti & in d. l. regia, nullo quidem modo probatur illîc, aureum, & solidum eiusdem ponderis fuisse. Pręsertim, quia fortassis hæc inductio ad aureos non pertinet, nec ad solidos Iustiniani. Nam solidi, quorũ in hac specie mentio fit in d. c. qui subdiaconũ. aurei non erant sed argentei, nec erant tanti valoris & precij, quanti [*]censentur solidi aurei Iustiniani, & aliorũ Cæsarum, quorum constitutiones referuntur in Codicibus Theodosiano & Iustinianæo. Ad hoc verò probandum summè adnotandũ est, Gratianum in d. c. qui subdiaconum. 17. q. 4. decretum illud adsumpsisse ex Iuonis Carnotensis decretorum libro, qui & id deduxerat ex libro 5. capitularium. Sicuti constat ex lib. 8. Iuonis. tit. de eo qui clericum interfecit. Liber autem Capitularium, vt & hoc obiter explicemus, cùm à Gratiano sæpè fiat eius mentio, continebat leges quasdam à Carolo Magno latas de rebus ecclesiasticis, vt inquit Franci. Balduinus in prolegomenis, pag. 120. Huius libri seriem & rationem diligentissimè expendit Carolus Molinæ. in commentarijs ad edictum Regis Gallorum Henrici Secundi, pagina 5. vbi inquit, seipsum librum hunc legisse, & Angesisum Abbatem quatuor libellos quodam certo ordine distinxisse ex capitularibus Caroli Magni, Ludouici Pij, & Lotharij, quorum duobus primis leges de rebus ecclesiasticis refert. Idem scribit Rhenanus in adnotatio. ad Tertullianum libro de Corona militis. Hoc ipsum palàm asseuerat Trithemius de scriptoribus eccles. qui testatur, hos Angesisi libros seipsum legisse & vidisse. Sed & in hac specie, quam tractamus, Burchardus Vuormatien. episco. libr. 6. decre. ca. 5. refert ex concilio apud Theodonis villam habito. cap. 3. Decretum quoddam, quo misericors admodum & benigna censetur pœna prædicta per Carolum Magnum in capitularibus statuta, & ideò ea ibidem augetur, vt pro homicidio subdiacono episcopo soluantur pro compositione 400. solidi, pro homicidio diaconi. 600. solidi, pro homicidio presbyteri. 900. pro homicidio episcopi duo mille, & 700. Rursus idem Burchar. c. 6. adducit decretum Concilij Prouincialis Triburiens. quo eadem augetur pœna, aut pecunia pro compositione soluenda Episcopo, saltem quò ad homicidium presbyteri & episcopi. Nam pro homicidio presbyteri episcopo soluendi sunt mille & ducenti solidi. pro homicidio autem episcopi triplex redditur hęc compositio, nempe soluuntur termille & sexcenti solidi. Hinc ipse cōijcio aliquot rationibus, hos solidos non esse aureos, nec similes his, quorum meminerit Iustinianus. Primùm, quòd annis ferè tercentum post Iustinianum tam varia Imperij Romani mutatione non est admodum veritati consonum, eosdem aureos solidos percuti publicè, & expendi. Deinde quia in concilio præcitato apud villā Theonis misericors admodũ existimatur punitio capitularium Caroli Magni, quæ certè non esset, quò ad pecuniariam cōpositionem, si solidi illi aurei, & veteres censerentur, maximè quia præter aliam iudicij secularis punitionem, pecunia in dictis canonib. definita pro compositione soluitur episcopo, vt homicida ad pœnitentiā, & absolutionẽ admittatur. qua ex causa satis grauis est pecunię definitę solutio, etiamsi de solidis argenteis intelligatur. Et prætereà cùm capitularia Caroli Magni de numis Gallicis & Germanicis sint intelligenda, non conuenit ratio aureorũ solidorum Iustiniani apud eas gentes, quæ tũc maxima ex parte ab Imperio Cæsarum, qui Cōstantinopoli sedẽ habuerant, ad Francorum reges & alios desciuerant. Sed & in legib. Salicis, quæ apud Francos veteres admodum & antiquæ censentur, mentio fit solidorum, quorum valor & precium ex denarijs æstimabatur, authore Rhenano lib. 2. rerum Germanicarũ: quo in loco distinguitur solidus duodecim denariorũ à solido quadraginta denariorũ. Ex Gallicis aũt numis solidos ipse Turonicos, aut Turonenses memini me expẽdisse apud Budæũ lib. 5. de Asse, hac habita ratione, vt quilibet solidus Turonensis, qui ex argento & ære mistis, vt conijcio, percusus est, valeat 12. denarios Turonenses. Septem autem solidi Turonenses à Budęo ęstimantur didrachmo veteri: & sic duobus argẽteis denarijs Romanorũ, quia Budęus denariũ & drachmā idem esse semper censuit. Hic igitur solidus Turonensis ęstimari poterit apud nos tertia vnius argentei numi Regalis parte, deniq; paulò minus, nempe ex eo, quod iuxta Budęi sententiā septem hi solidi efficiant apud Gallos æstimationem duarum drachmarum, quæ apud nos cōstant ex duob. iustissimi ponderis argenteis, quib. aurifices & fabri argentarij vtuntur ad pondus, quorũ quilibet aliqua ex parte maior est numo argenteo regali, quẽ in commutationib. expendimus. Vnde perpendere licebit, quemlibet ex ijs solidis Turonensib. valere nostros æreos vulgares marauedinos decem. Denarius verò Turonensis minoris valoris est, quā noster hic numus æreus, marauedinus vulgò dictus. Quamobrem poterit non temerè ad hos solidos Turonenses deduci decisio à Gratiano ex capitularib. tradita in d. c. qui subdiaconũ. Forsan & ad eosdẽ referenda est cōpositio, quæ solutis certis solidis iniũgitur in cap. cùm deuotissimam. 12. q. 2. Ex epistola Gregorij Papæ. 33. libro 4. ad Constantiam Reginam Gallię. Cuius item meminit Burchardus lib. 11. c. 2. Percusi etiā olim fuêre Turonis numi argentei, dicti Turonenses argentei, quorum mentio fit in Cle. 2. de magiste. ad cōstituendum modum expensarum & sumptuũ, qui fieri solebant in dignitate doctorali suscipienda. Hi numi variè quidem ab interpretibus æstimantur: sed in extrauag. prima de sensibus inter communes §. porrò, ita examinantur, vt duodecim argentei Turonenses efficiant Florenum Florentinum aureum. Hic tamen Florenus Florentinus aureus maior videtur octaua ex parte Floreno Aragonio ex l. 62. Henrici re[*]gis 2. Tauri statuta æra 1407. At Florenus Aragonius octo ferè valet argenteos numos regales Castellanos. Ex quo, & ex his, quæ simul tradidêre Bart. in l. Paul. ff. de solut. col. 1. & Alciat. lib. 3. dispunct. ca. 9. poterit Florenus prædictus Florentinus nouem argenteis numis Regalib. Castellanis æstimari. Sic sanè argenteus Turonensis, cuius mentio fit in d. clem. 2. erit minor ferè quarta ex parte numo argenteo regali Castellano, qui drachmam argenti appendit: Qua ratione vndecim ferme argentei Turonenses efficiunt vnam argẽti integram vnciam: & ideò quilibet Turonensis argenteus æstimabitur viginti quinq; nostris æreis marauedinis. Idcircò Panor. in d. cle. 2. tria millia Turonensiũ argenteorum, de quib. illîc traditur, ad ducentos & quinquaginta Florenos de camera deducit, existimans, hanc esse veram illorum æstimationem. Quā ob rem iuxta illam constitutionem nemo poterit in doctorali gradu & honore adipiscendo expendere vltra ducentos simplices aureos, & ducatos Castellę, quorũ quilibet vndecim numis argenteis regalibus æstimatur. Quòd si quis solidos capitularium Caroli Magni, de quibus in dict. cap. qui subdiaconum. interpretari velit argenteos Turonenses, non admodum refragabor. Nam & tũc satis sufficiens erit compositio. Solidi autem quorum mentio fit in c. vlt. de rerũ permut. non sunt ad solidos Iustiniani, nec ad aureos veterum Romanorum referendi, sed ad solidos Vngaricos argenteos, Vt opinor, qui percusi fuêre regis Vngarię authoritate: & ideò in d. cap. vlt. solidi regales dicuntur, vt inde nō temerè opinemur, eos numos non esse veteres Romanorum, nec Imperatorum authoritate, imò regia fuisse percusos. De his solidis, qui referuntur in c. cōquerente. de offic. ordin. maior est dubitatio. Siquidem glo. in c. placuit. 10. q. 3. scribit, solidos illos pares esse, & similes aureis, & solidis Iustiniani. Quod mihi multis ex causis placet. Primò, quia Bracharense consilium secundum, in quo statuitur, Episcopos nomine cathedratici non posse exigere vltra duos solidos à qualibet ecclesia. c. placuit modò citatum. celebratum fuit sub rege Sueuorum Theodemiro, & rege Gothorũ Athanagildo, anno Domini. D. LXIIII. vt constat ex diuo Isidoro in Historia Sueuorum & Gothorum: vt interim & obiter admoneam lectorem in libro Cōciliorum, qui vulgò circumfertur, tempus celebrati huius concilij Bracharensis vitio erratum esse. Est enim inibi ita scriptum. Anno secundo Regis Ariamiri Aera. DCX. sub Honorio Papa 1. Est equidem ita legendũ: Anno Secundi Regis Theodomiri Æra. DC II. sub Ioanne Papa Tertio. Cuius rei testis est diuus Isidorus, isq́; maximæ authoritatis author illis tẽporibus proximus, qui in historia Sueuorum scribit, Theodomirũ cœpisse regnare anno Domini DLXIII. Et cũ eius Regis secundo anno congregatum fuerit hoc Bracharense Concilium secundum, apparet, eius certum tempus tribuendum esse anno Domini. DLXIIII. Æræ. DCII. quo tempore summum Pontificatum obtinebat Ioannes 3. Nam Honorius electus est multò post anno quidem Domini. DCXXII. Hoc aũt Bracharense concilium iuxta hanc rationem planè contigit Iustiniani Cæsaris ætate: & ideò mirum nō est, quòd ad eius numos, id est, ad solidos aureos referatur. Secundò, quia hæc eadem decisio de duobus solidis ab Episcopo exigendis pro iure cathedratici traditur à Gratiano in cap. inter cætera. 10. q. 3. Ex concilio Toletano quarto, seu potius ex concilio Toletano septimo, capitu. 4. vt admonuit Antonius Demochares, quod concilium celebratum est anno Domini. DC. 46. quo tempore, ac postea Reges Gothorum vtebantur proprijs in legib. & constitutionibus solido aureo Romanorum, quemadmodũ iam semel admonuimus, & modò iterũ admonemus ex Foro Iuzgo lib. 7. cap. vlt. & lib. 8. tit. 4. Tertiò ex eo in hanc accessimus sententiā, quòd sub Iustiniano Pelagius Papa primus paulò ante hoc Bracharense concilium statuerat, duos tantùm solidos exigendos esse ab Episcopo iure cathedratici: vt apparet ex cap. illud. & capit. vlti. 10. q. 3. De quo est sane constituendum, eum intellexisse de solidis aureis, quibus eo tempore Romani, apud quos summum agebat pontificem, vtebantur, & de quibus leges tunc latæ, ab Imperatorib. erant intelligendę. Quod nō latuit virum illum doctissimum Martinum Bracharensem Episcopum, qui huic præfuit secundo Bracharensi concilio, quiq; à Pelagij Papæ decreto canonem concilij deduxit. Septima ratio ad leges Fori Castellani pertinet, quarum authoritas pendet ab vsu & praxi, iuxta quam varia semper fuit in hoc regno solidorũ æstimatio. Sed & apud leges istas hac in specie nihil aliud legimus, quàm quòd pœna legibus Romanorum statuta sub aureorum mentione, sit item repetita sub eadem solidorũ quantitate: quod & Iustinianus fecit, & fecêre viri illi doctissimi, qui Partitarum leges Alfonsi decimi iussu & authoritate concinnârunt. Nec tamẽ id opinioni Budæi refragatur, quemadmodum superiùs adnotauimus, & statim repetemus. Præsertim, quia regia lex Partitarum. 12. tit. 9. part. 7. dum leges illas de sepulchro violato refert, non appellauit aureos Iurisconsultorum solidos, sed marauedinos aureos, lex autem 14. tit. 13. par. 1. statuit, non minoris æstimādam iniuriam sepulchri violati, quàm centum marchis, cũ de centum aureis hoc ipsum dixerit lex 3. ff. de sepulchro violato. & d. l. 12. titu. 9. part. 7. quod discutere conabimur inferiùs. Octauæ rationi responsurus illud profectò præfabor, me multum in qualibet dubia concertatione Accurs. Bart. Bald. & huiusce classis authoribus tribuere, quoties de perscrutando vero Iurisconsultorum sensu, aut de cognitione earum dictionum, quę huius nostræ professionis propriæ & peculiares censentur, agendum sit. At vbi de veterũ latinarum dictionũ interpretatione tractetur, existimo non ita certam esse eorum authoritatem. Temporis siquidem vitium fuit, non ita propriè ab his authoribus aliquot Latinæ linguæ dictiones acceptas fuisse. Idcircò cũ hac in parte tractemus de veterum numismatũ pondere & ęstimatione, potius credendum erit Gręcæ & Latinę linguę eius temporis vetustissimis scriptoribus, & nostræ ætatis hominib. qui magno cum labore collatis veterib. numis rem istam diligentissimè explicârunt. Quòd si quis de verborum significatione credendũ omninò Accursio, Bart. & alijs censuerit, planè percipiet ex Budæo, Alciato, Nebricensi, Antonio Augusti. & his similibus, quòd passim errores illi necesse sit probet, & admittat. Quis enim, vt interim alia omittamus, credet Accursio? qui in l. vnic. C. de argenti precio lib. 10. quinos solidos aureos in collatione pro [*]singulis argenti libris soluendos decem interpretatur, maximo & ferè puerili errore ad intellectum ipsius constitutionis plurimũ conducẽte, cũ illîc quinq; potius solidi fuerint intelligẽdi. In eundem errorem labuntur ipse Accursius in l. nam & si fur. §. vlti. ff. si cert. petat. in l. si ita stipulatus fuero, si Titius. in princ. ff. de verbo. oblig. in l. vt agendi. C. de cursu publico. in l. qui textrini. C. de murilegulis. li. 11. in l. sciendum. ff. de l. Idem Accurs. in Proœmio Digest. verb. denarum. & in l. stipulatio ista. §. Eum qui ita. ff. de verb. obligat. Alberic. & Iaso. in l. vltim. ff. de in ius voc. Bart. in d. §. Eũ qui ita. quo in loco scribit, etiam in legibus pœnalibus dena viginti significare: quod adeò manifestum esse censet, vt nulla indigeat benigniori interpretatione. Sic sanè Bar. lege lata, vt bini digiti amputentur falsi crimen committenti, facilimè iudicaret, quatuor digitos illi fore amputandos. Qua ratione ob errorem grauissimũ in re ferè elementaria, quis contra legem duos amitteret digitos? Quis item obsecro ferat? hac in re præiudicium facere opinionẽ Accur. in l. vnic. C. de imponen. lucra. descript. quem illîc perperā Pyrrhus sequitur, dum siliquam solidum interpretatur: cũ siliqua sit solidi vicesima quarta pars: sicuti ex adnotatis superiùs deducitur, atq; in specie probant Budæus lib. 5. de Asse. Idem in l. qua vulgò. ff. de ædili. edict. Alciatus in l. frumenta. ff. de verb. signi. Ant. August. lib. 2. emenda. c. 8. & c. 9. Georgius Agricola lib. 5. de ponderibus. Etenim cùm solidus habeat drachmam vnam, & scrupulum, planè constat, siliquā, quæ est sexta scrupuli pars, esse vicesimam quartam solidi partem. Nam & drachma decem & octo siliquas appendit, & sic tria scrupula. Idem explicat eleganter Carolus Mol. de contractibus. q. 1. nu. 64. & 68. hoc ipsum & Isidorus scripsit, cuius mentionem fecit idẽ Accur. in auth. nullum credito. agrico. colla. 5. verb. Solidũ. vt hinc magis miremur viso eo authore, Accursium toties hallucinatum fuisse. Ex quibus itidem intelliges, quanti sit æstimāda siliqua aurea in authent. Sed hodie. C. de epis. & cler. & in authen. de sanctissimis episcopis. §. Sportularum. erit equidem vicesima quarta pars aurei numi Castellani, cuius speciali hoc nomine superiùs meminimus: atque ideò siliqua numus aureus æstimabitur nostris viginti æreis marauedinis. Hæc longiùs adduximus, quam ab initio constitueramus, vt admoneremus, numismatum, & veterum Latinarũ dictionum interpretationem non ab Accursio, & eius adseclis, sed ab alijs probatissimis authoribus petendā esse. Cui rei & negocio egregiam dedêre operā, quò ad iuris ciuilis libros, Guliel. Budæus, Alciatus, Zasius, & noster Nebrissensis, & Antonius Augustinus, atq; alij plæriq;. Nona ratio facilimè tollitur: siquidem viri illi doctissimi, qui Partitarum leges edidêre, sequuti Iustinianum, eiusq́; constitutiones, quibus solidus sexta vnciæ pars censetur, omnes veteres aureos absq; vllo discrimine pares fuisse solidis Iustiniani existimârunt. Atq; ideò veteres leges, & Iurisconsultorum responsa, quibus mentio aureorum facta est, ad monetam deduxere eandem, nempe ad aureos marauedinos. Vnde non magis obstant Partitarũ leges, quàm Iustiniani responsa. Nā etiamsi conditores legũ regiarum notā habuissent distinctionẽ veterũ aureorum ab his, quorũ meminit Iustinianus: attamẽ videntur veteres aureos in huius regni numos itidẽ aureos tunc vsui publico percusos cōmutasse: quemadmodũ fecit ipse Iusti. Quòd si viri illi eruditissimi opinati sunt, eiusdẽ ponderis fuisse veteres aureos & Iustiniani solidos, seruabimus in hoc regno eorum sentẽtiam regia authoritate diffinitam in iudicijs, & alijs actionib. non tamen inde certum erit, aureũ veterem sextam, vt Iustiniani solidum, fuisse vnciæ partem. Cùm harum legum authoritas extra Castellæ Regnum minimè sit admittenda, nec ex ea iure possimus Budæum, Portium, Alciatum & Agricolam conuincere. Non tamen prætermittam in hoc ipso libello aliam regiarum legum interpretationem quantum ad numismatum æstimationem distinctius tradere, quippe qui videam, operę precium me facturum, si huic negocio operam qualemcunque præstiterim: vel in hoc, vt doctiores ansam hinc capiant, rem istam non admodum vulgò cognitam in publicam vtilitatem diligẽtius tradendi & examinandi. Igitur oportet Iurisconsultorum veterum responsa, & Iustiniani constitutiones, aliorumq́; Cęsarum, constituta ratione temporũ omninò distinguere ad propriam, ac verā aureorum & solidorum æstimationẽ. Sic Budæus lib. 5. de Asse. hanc aureorum & solidorum differentiam testatur, se deprehendisse appensis aureis numismatis Cæsarum ab Augusto Octauiano ad Cōmodum, & Mamæam Alexandri Seueri matrem, quæ quartam appendebant vncię partẽ: rursus aureis numis Constantini Magni, Iuliani Magnentij, & Iustiniani, quorum pondus sextam efficiebat vnciæ partem. De aureis item solidis mentio fit [*]in sacra scriptura. primo Paralipomenon c. 29. Polliciti sunt itaq; principes familiarum, & pro ceres tribuum Israël, Tribuni quoq; & Centuriones, dederuntq́; in opera domus Domini auri talenta quinque millia, & solidos decem millia de eadem re tractans Iosephus libro 7. antiq. c. 15. inquit, Oblata sunt auri quidem talenta quinque millia, & stateres decem millia. Etenim qui solidi in sacris Biblijs dicuntur, à Iosepho stateres appellantur, vt planè intelligamus, solidos istos aureos fuisse quatuor drachmarum, nempe siclos Hebræos sanctuarij, de quibus superiùs in c. 2. latiorem mentionem fecimus. Nam licet Atticus stater didrachmus fuerit: frequentius tamen stater non tàm numus est, quàm pondus quatuor drachmarũ, quod ex Cleopatra, Epiphanio, Hieronymo, & Hesychio adnotauit Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderibus. Idem probat Budæus lib. 4. & 5. de Asse. Solidus igitur hic sacrorum Bibliorum erit quatuor drachmarum, & idem qui ab Hebræis siclus dicitur: Atq; ideò stater hic seu solidus aureus appendit nostros quatuor aureos drachmales ferè, quos Ducados senzillos dicimus. Stater verò & argenteus & aureus fuit: cùm certũ pondus, & sæpè eius ponderis numum significet. Erat & olim aureus numus stater Cræsius dictus, cuius pondus par erat numo aureo, [*]& stateri Darico, quem duas drachmas habuisse, superiùs ostendimus. Cræsius igitur aureus duarum drachmarum Atticarum pondus habuit: sicuti ex Aristophanis interprete probat Georgius Agricola libr. 2. de pondere monet. Qua ratione Cræsius hic par erit aureo veerit Romanorum, & aureo nostro duplo: quem vulgus Doblon appellat. Stater item Cyricenus aureus numus erat, qui valebat viginti octo drachmas Atticas argenteas, vt apparet ex Demosthenis oratione ad Phormionem: idcircò habita proportione auri ad argentum probari videtur, aureum istum appendisse duas drachmas, & dimidiā, ac fortassè plus ad rationem vnius drachmæ auri pro decem argenti, quod ferè Budæus, & Agricola fatentur. Eiusdem ferè ponderis erant aurei, seu stateres Macedonici, & Regum, qui Alexandro Magno successerunt: vt idem Agricola censet libr. 2. de pondere monetar. Budæus tamen lib. 5. de Asse testatur, se vidisse numum aureum Lysimachi Regis, quem non potuit appendere, & tamen suspicatur, eum quatuor drachmarũ pondus habuisse. Illud sanè prætermittendum non est, quandoq́; aureum staterem quò ad pondus quatuor drachmarum, dictum esse eiusdẽ ponderis numisma. Quin & Minæ, hoc est libræ pondus, dictum fuisse staterem, scribit Iulius Pollux de rerum vocabulis, vt quidam interpretantur. Ipse verò censeo, minam & libræ, & numi nomen fuisse, atq; ideò apud Pollucem, mina, vt numus, stater dicitur: quod Ludouic. Cælius adnotauit libro 6. lection. antiq. cap. 2. Qua ratione stater aureus minam æquabat, & vterq; numus erat. Sic & Iosephus lib. 2. antiq. cap. 3. argenteos numos, quorum mentio fit Genesis cap. 37. minas appellat intelligens, vt opinor, stateres argenteos quatuor drachmarum, & sic sanctuarij siclos Hebræos. THEMA CAP. IIII. Quánam ratione sit examinanda libra in iure. SVMMARIA. -  1 Argenti libra qualiter intelligatur. -  2 Auri libra, quónam modo æstimetur in iure. -  3 Libra quando́ non pondus, sed numus est. -  4 Sestertium generis neutrius expenditur, aliquot loquendi modi traduntur. -  5 Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. CAPVT IIII. QVandoq́; legibus auri, vel argenti libra iure multæ indicitur, aut ratione pœnæ ob crimen aliquod exponitur, quod passim constat, & ideò oportet inquirere, qualiter sit in hisce legibus libra æstimanda & expendenda. Etenim vbi libra, vt pondus auri, vel argenti indicitur, erit referenda in tot ar[*]genteos denarios, vel aureos numos, quot Romana lege, regia, vel prouinciali ex duodecim vncijs auri, vel argenti percutiuntur. Quæ quidẽ ratio facilimè haberi poterit ex his, quæ hoc in tractatu tradidimus: sic sanè est interpretanda decisio l. 2. C. de episcop. audi. l. ab executione. C. quorum appellat. non recip. quibus equidem legibus temerè appellanti pœna imponitur quinquaginta librarum argenti, & quandoq́ue centum indicta est. l. ciuitas. C. de officio rector. prouinciæ. Argenti etenim libra quælibet duodecim vnciarum æstimatur nonaginta sex numis argenteis regalibus iustissimi ponderis nempè drachmalibus: aut centum ex his, qui publica, & regia percussi autoritate in commutationibus expenduntur. quemadmodum ex capit. 2. deduci facilimè poterit. Eodem pacto est accipienda pœna triginta librarum argenti, quæ sacrilegis infertur in cap. quisquis 17. q. 4. Ex Ioanne Papa VIII. & Iuone Carnutensi lib. 2. titul. de sacrilegio. Quamuis in hac specie, quia hæc pœna indicitur ex argento purissimo, quod vulgò Plata acendrada dicimus, maior erit æstimatio facienda cuius libet argentei numi: cùm hi numi, quibus vtimur in commutationibus, etiam si argentei sint, habent tamen aliquam æris partem admistam. Ex his, etiam constat interpretatio l. properandum. §. sin autem vtraque. C. de iudi. & l. vnic. C. de ratio. oper. publico. quibus constitutionibus pœna infligitur librarum auri certo quodam distincto numero. Est enim [*]quælibet libra ex his referenda in septuaginta duos solidos, seu aureos numos Iustiniani, vel quadraginta octo aureos veteres Romanorum: aut duplos aureos in his regnis signatos authoritate Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. Hoc ipsum notandum est ad l. Si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Quandoq́; libra non pondus, sed numus est, qui hoc nomine censetur: aut sane hoc libræ nomine paucorum numismatum numerus significatur. Quod Budæus explicat libro quarto de asse. Ex quo refert Carolus Molinæ. de contractibus q. 100. nume. 781. Circa tempora Iustiniani libram staterem fuisse aureum nō magni ponderis: atque indè deducit, etiam olim libram fuisse numeralem longè minorem iusta & ponderali duodecim vnciarum. Quod inde forsan procedit, quia Iulio Polluce authore, cuius in c. præcedenti meminimus, stater aureus, mina dictus sit: minam autem Græcam dictionem pleriq; libram latinè interpretantur: tametsi ad exactam libræ, & minę rationẽ discrimen sit inter hæc duo pondera constituendũ: sicut probat Georgius Agricola. libr. de ponderibus, & mensuris. Quamobrem stater pondus quatuor drachmarum libra dici potuit, & ea ratione numerus quatuor drachmarum auri, & numus item aureus quatuor drachmarum dici potuit tunc libra numeralis. Quod mihi admodum arridet ad plerasque Iustinianæi Codicis leges intelligendas: præsertim vbi pœna grauissima videri potest, si auri libra ad rationem duodecim vnciarum iudicetur Hinc deniq́ue existimat Carolus l. vltim. C. de cupressis libr. 11. non de libra auri ponderali, & sic duodecim vnciarum, sed de libra auri numerali, aut numaria fore intelligendam. Statutũ enim est in d. l. vltim. Quod plantanti singulas nouellas cupressi luco Daphnensi, vel littori Antiocheno, dentur singulæ auri libræ, qui verò vel vnam cupressum è sylua tulerit, in pœnam quinquaginta libras auri soluat. Nam si auri libra illa ponderalis intelligatur quæ septuaginta duos solidos aureos appendit, nulla esset nec precij, nec pœnæ proportio: qua ratione videtur, non esse hanc constitutionem intelligendam de libra ponderali, sed de numerali, vel numaria: quamuis incertum nobis sit, quanti hæc fuerit precij, vel æstimationis: siquidem quod de libra auri quatuor drachmarum diximus, non est ita certum, nisi eā sententiam ad libram quis retulerit, quā explicuimus in vltimis præcedentis capitis verbis. Id equidem admonemus obseruandum esse ad plures leges iuris ciuilis, quarum aliquot in initio huius capitis tradidimus: itẽ & ad l. addictos. C. de episcop. audient. Sunt tamen qui in d. l. vltimo. C. de cupressis. non quinquaginta libras, sed quinque libras auri legant: idque magis conuenit. l. 1. C. eo. titu. atque ita in Codice Gregorij Haloandri legitur. Apud Gallos in vsu est, & à quingentis annis in vsu fuisse legitur libra numaria, quæ valet viginti solidos Turonenses, quorum quilibet valet duodecim denarios Turonenses: vt scribit Carolus Molinæ. in d. quæstio 100. num. 781. Septẽ autẽ solidi Turonenses didrachmum efficiunt, vt ex Budæo explicuimus in c. præcedenti. §. vlt. nu. 7. atque ideò hæc libra numaria, quæ valet viginti solidos Turonenses, valebit sex Regales numos argenteos, quos Drachmales esse apud nos probauimus in c. 2. aut paulò plus propter ponderis diminutionem. Andræas item Alciatus lib. 3. dispunctio. cap. 9. alterius Italicæ libræ numeralis meminit, quæ nostris conuenit centum æreis marauedinis: scribit etenim, sestertium neutrius generis valere centum libras monetæ [*]Bononiensis, aut Italicæ. Hoc autem sestertium valet, & iuxta propriam eius æstimationem cōtinet mille numos sestertios: vel ducentos, ac quinquaginta denarios. Vndè prædicta libra valet duos denarios & dimidium, sic sanè decem numos sestertios. Habent & Valentini in Hispania Tarraconensi suam numariam, & numeralem libram, qua passim vtuntur. Quæquidem libra valet viginti solidos itidem valentinos, quorum quilibet valet decem & octo æreos nostros marauedinos. Idcircò valet hæc libra decem Regales numos argenteos, quibus modò vtimur & viginti æreos marauedinos. Poteritque libra ista æstimari decem argenteis drachmis, & dimidia. Cæterùm quòd modò diximus sestertium neutro genere valere mille sestertios numos, probatur à Gulielmo Budæo ali quot authoritatibus libro 1. de asse: eiusdem sententiæ sunt Leonardus Portius li. 1. de Sestertio. & Alciatus lib. 3. Dispunct. cap. 9. & libr. 5. Parerg. c. 27. Quamobrem sestertiũ neutrius generis valet, ac appendit ducentos quinquaginta denarios argenteos romanos: atque ideò apud nos æstimabit decem millibus æreorum marauedinorum, seu quadrantum, quibus vtimur. Erit autem ponderis marcharum quatuor, & dimidiæ, atque insuper vnciæ dimidiæ. Sed Georgius Agricola libr. 2. de pondere, & temperat. moneta. existimat, sestertium neutrius generis non differre à sestertio masculini generis, atque ideò sestertia eiusdem valoris esse censet, cuius sunt & sestertij: vt plane secundum hanc opinionem sestertium fuerit quarta vnius denarij pars. Et profectò is autor iure videtur dissentire à Budæo, dum is censet, sestertium ita dictum esse genere neutro, quod duas efficiat argenti libras, & dimidiam: nempè ducentos, ac quinquaginta argenteos denarios. Nam libra non constat ex centum denarijs, nec adhuc ex centum drachmis: quemadmodum ipse Agricola diligentissimè omnium ostendit libro 4. de ponderibus romanis, nisi quis velit deductionem Budæi probare ab ea opinione, quæ denarium ferè drachmæ æqualem facit, ac deinde libram centum drachmis constare: quæ quidem sententia defendi nequit, si rem exactè ad propriam rationem, & verum pondus deducamus. Quod si res ista sit ad pondera non ita exactè æqualia referenda, poterit ipsa Budæi deductio admitti, aut tandem asseuerabimus, sestertiũ ita dictum fuisse, quòd constet ex ducentis denarijs, & dimidia alterius centenarij parte: quasi habeat duos centenarios numeros, & dimidium. Sed & his omissis nos potiùs admittimus discrimẽ à Budæo traditum inter sestertia, & sestertios, vt tandem sestertium generis neutrius mille sestertios, aut mille numos complectatur argenteos, quorum quemlibet ad valorem decem marauedinorum superiùs constituimus. Hæc verò æstimatio constat ex multis veterum authorum locis, quorum aliquot hoc in loco subijciam. Nam apud Ciceronem actione 3. in Verrem, ducenta quinquaginta sestertia dicuntur semel, quæ paulò antè significata fuerant ducentis quinquaginta millibus sestertiorum. Repentè, inquit, recitatur vno nomine sestertiûm ducenta quinquaginta millia iussu prætoris data. de eadem pecunia reddita à Verre paulò post loquutus inquit: numerantur illa ducenta quinquaginta sestertia Syracusanis. Ad hoc ipsum & Tranquillus in Othone inquit, Ante paucos dies pro impetrata dispensatione seruo Cæsaris decies sestertiûm excusserat. Hoc subsidium tanti cepti fuit, ac primò quinque speculatoribus commissa res est, deinde decem alijs, quos singuli binos produxerant: omnibus dena sestertia repræsentata, & quinquaginta promissa: per hos sollicitati reliqui. Hæc Tranquillus. Idem manifestum fit ex Plinio, & Macrobio. Nam Asinium Celerem Mullum piscem sestertijs octo emisse, scribunt quidam, cùm Plinius lib. 9. c. 17. memoriæ tradiderit, Asinium Mullum emisse octo millibus numûm, & de eodem Macrobius libr. 3. Saturnaliorum. c. 16. testatur, Mullum emisse septem milibus numûm, audi tandem de Crispino Iuuenalem. Satyra. 4. " Mullum sex millibus emit, Aequantem sanè paribus sestertia libris. " Etenim Mullus sex millibus emptus numis, & sic sestertijs masculini generis, pendebat libras sex pro numero sestertiorum generis neutrius, quibus emptus fuerat. Et apud eundem Iuuenalem Satyra prima satis apparet, sestertium generis neutrius multo pluris esse æstimādum, quàm sestertius numus æstimetur. Alioqui ridiculus esset tantus Poetæ conatus, qui aleam maximoperè vituperat, ac reprehendit ex eo, quòd pecuniæ maxima quantitas in ea perdatur, ita enim inquit. " Et quando vberior vitiorum copia? Quando Mator auaritiæ patuit sinus? Alea quando Hos animos? Neque enim loculis comitantibus tur Ad casum tabulæ, posita sed luditur arca. Prælia quanta illic dispensatore videbis Armigero: simplex nè furor sestertia centum Perdere, & horrenti tunicam non reddere seruo? " Quòd si vt opinatur Agricola, sestertium generis neutrius quarta esset, vt sestertius, denarij pars, furor hic ludentis posita arca, nec tunicam seruo reddentis ad viginti quinque referendus est denarios argenteos, quos vel quilibet loculus caperet, quorumq́ue summa est adeò modica, vt solus hic Iuuenalis locus conuincat Agricolæ sententiam. Præsertim quia ipse multa authorum loca mendum habere censeat, quæ nostram hanc rationem potissimùm adiuuant: cùm & notam sestertij cum nomine numerali distributiuo aliter interpretur, quàm sit consonum congruæ interpretationi. Sic enim H--S. deni: ab eo decẽ sestertij intelliguntur: at sestertium dena millia ex hisce notis H--S. dena: intellexit, multaq́ue adducit testimonia ex Cicerone, Plinio, & Suetonio, apud quos nos sestertia interpretamur: non sestertiûm in genitiuo casu pluralis numeri, Sic Tranquillus in Caligula. Compererat Prouincialem locupletem ducenta H--S. numerasse vocatoribus. Ducenta enim sestertia interpretamur. Item apud Plinium libr. 29. cap. 1. Dum is scribit, multos prætereo medicos, celeberrimosq́; ex his Cassios, Carpianos, Aruntios, Albutios, Rubrios. ccl. H--S. annua mercede is fuêre apud principes: intelligimus ducenta quinquaginta sestertia. Sic denique apud Tacit. Annalium lib. 2. qui ita scribit: daturum liberis eius ducena H--S. singulis, qui sexus virilis essent. Ducena sestertia, non ducena sestertiûm accipimus, etiam refragante Agricola, qui in æstimatione constituenda omnibus his summis non dissentit à nobis, cum & si intellexerit ducena sestertiũ: nihilominùs interpretatur bis centum mille sestertios, qui efficiunt ducenta generis neutrius sestertia: quam summam & nos admittimus. Fit igitur vt sestertium generis neutrius valeat mille sestertios generis masculini, quod & Antonius Sabellicus in Suetonium adnotauit. Quin & Andræas Alcia. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 11. legit inibi dena sestertia: & asserit, ea æstimari decem millibus sestertiorum generis masculini. Illud verò non prætermittam, quod Budæus, & Agricola scripsere, nempè maximum esse discrimen inter hæc duo: decem millia sestertiûm, vel numûm, sestertiorum inquam, vel numorum: & decies sestertiûm, vel sestertiorum. Nam decẽ millia sestertiûm, significant decem neutrius generis sestertia: at decies sestertiûm idem est, quod decies centena millia sestertiorum, id est mille sestertia. Hoc ipsum tot probatur authoritatibus, vt possimus easdem hîc omittere. Nam quemadmodum cùm à numis sestertijs ad sestertia genere neutro fit transitus numerus millies multiplicatur, ita cũ ad eam locutionem ventum est, quæ per aduerbia numeralia enunciatur, sestertia singula conduplicata crescunt, si genitiuo in casu sestertiorum mentio fiat. Etenim si centum sestertia dicam, centum millia sestertiorum intelligere debeo, quod si centies sestertiûm dicam, non iam centum sestertia, sed centies centena sestertia subintelligenda sunt. Est apud Martialem locus satis hac de re insignis lib. primo. " Si dederint superi decies mihi millia centum. Dicebas nondum Scæuola factus eques. Qualiter O viuam, quàm largè quam́ beatè. Riserunt faciles, & tribuere Dei. In ius ô fallax, atque inficiator eamus. Aut viue, aut decies Scæuola redde deis. " Plutarchus hoc idem testatur in Antonio ita scribens. Romani quinque & viginti myriades drachmarum, decies nominant. Constat etenim sestertiorum decies, centena millia efficere denariorum: Drachmarum verò ducenta quinquaginta millia: aut viginti quinque denariorum myriadas. Nam Græci myriada dicunt decem millia. Sed & hanc locutionẽ præter Budæum, & Agricolā ita explicarũt. Andr. Alci. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 13. & Baptista Egnatius ad Tranquillum in Augusto, & in Caio Cæsare. Eandem significationem ipse Budæus libr. 1. de Asse. per casum ablatiuum singularis numeri pronunciat, & insinuat in hunc modum: decies sestertio, à quo dissentit Agricola vbiq́ue legens. decies sestertiûm: non decies sestertio. Decies igitur sestertiûm significat decies centum mille sestertios, aut mille sestertios, aut mille sestertia, quæ summa efficit apud nos decem cōputos: vulgò dicemus: diez cuentos. Extat & de sestertio neutrius generis pulcher locus apud Aelium Lampridium in Heliogabalo. ita enim inquit, fertur, & meretricem notissimā, & pulcherrimam redemisse. C. H.--S. eamq́ue intactam velut virginem coluisse. Huic eidẽ priuato cùm quidam diceret: non times pauper fieri? dixisse dicitur: quid meliùs, quam vt ipse hæres mihi sim, & vxori meæ. Hæc Lampridius, ea cōmemorans inter immodicas Heliogabali largitiones. & ideò centũ sestertia apud eum intelligo in genere neutro: vt hæc summa sit apud nos vnius computi, vt vulgari dictiōe vtar: quod si apud Lampridiũ de sestertijs masculini generis intelligeremus, non esset profectò vel pilifacienda in homine ditissimo ea liberalitas: nec vero simile censeri potest, tā vile preciũ meretricis pulcherrimæ, & notissimæ. Computum autem Hispani dicimus, quẽ vulgò Itali, & Galli millionem appellant: qua dictione & nos vtimur quò ad summā aureorũ, & millionem aureorũ dicimus million, id est decies centum millia ducatorum seu aureorũ vulgarium: cōputi verò vocabulo vtimur quò ad quadrantes, & marauedinos. sic Budæ. libr. 2. de Asse scribit. Lingua nostra millionem vocat decies centena milia, Latinè dicere possumus mille millenarios, vel millies mille. Hæc ille, ex quo & idẽ significabimus dicentes Chiliada Chiliadũ, aut centũ Myriadas. Extat & apud eundem Lampridiũ in eiusdẽ Helio gabali vita locus satis euidens pro Budæo aduersus Agricolam, sic sanè. Idem nunquam minus cẽtũ H--S. cœnauit: hoc est argenti libris triginta. Hæc Lampridius. Qui subdit. Aliquādo aũt tribus millibus H--S. cœnauit, omnibus supputatis, quæ impendit. Etenim si locus hic de sestertijs masculini generis foret intelligendus, minimè conueniret tàm vilis impensa immodicis Heliogabali sumptibus, quos Historici passim improbant, & execrantur. Hæc itẽ sestertiorum summa par esset triginta libris argenti, quarum meminit Lampridius: si consideremus, quot sestertij argenti librā efficiant. Sed & si de sestertijs neutrius generis locus hic intelligatur, vt est verè intelligẽdus, adhuc apparet, centum sestertia non tantũ constituere triginta libras argenti, sed & multò plures, atque ideò Baptista Egnatius censet illîc legendum. Hoc est. auri libris triginta: vt minor sit lapsus, ipse vero legerẽ, hoc est, auri libris viginti. Nam ex centum sestertijs neutrius generis cōstant viginti auri libræ, & paulò plus, si exactè obseruauerimus, quot aurei librā efficiant, & deinde, quot argenteos denarios contineat aureus, & quot sestertium neutrius generis. Quæ quidem omnia superiùs examinauimus. Hac etenim in re vetera illa tempora, & eorum æstimatio auri ad argentum sunt examinanda: vt constet, centum sestertia nondum efficere vnam, & viginti libras auri, habita illorum temporum auri ad argentum ratione. Mille siquidem constabant numi aurei ex centum neutrius generis sestertijs: & sic viginti quinq; mille argentei denarij. Ex his verò aureis numis veteribus quadraginta octo efficiebant auri libram. Idcircò ex centum sestertijs constant viginti auri libræ, saltem non constant vna & viginti, desunt enim octo aurei. Sæpe veteres scriptores solo aduerbio numerali vsi sunt, vt significarent totidem cẽtena millia, sestertiorum masculini generis: quemadmodũ ex eisdem authoribus constat. Sed vbi nomine numerali vtuntur in neutro genere adiectiui, tot sestertia significârunt, aut tot millia minorum sestertiorum. Sic Iuuenalis Satyra prima. " Sed quinque tabernæ Quadraginta parant. " Id est quadringenta sestertia: aut quadringenta millia sestertiorum minorum: vt & illîc adnotauit Cœlius Curio in scholijs. Est autem hæc summa ex nostris quadrantibus, aut marauedinis quatuor computorum. His subscribit omnibus vnico ferè verbo Antonius Augustinus libr. 2. emendatio. capit. 6. ea deducens ad aliquot Iurisconsultorum responsa latinè & verè interpretanda. Primùm, inquā, hinc constat intellectus ad l. propemodùm. ff. de verb. sign. & in l. Offidius. in fi. ff. de lega. 3. quibus in locis: centies aureorum, scriptum extat in hac significatione, vt centies centena millia aureorum intelligamus. Hanc itidem interpretationem in specie probat Haloander in Epistola nuncupatoria Codicis Iustinianæi, ex his, quæ proximè adnotauimus ex Budæo, cui consentit Andr. Alciat. lib. 3. dispunct. capit. 1. & 2. idem & Portius lib. 1. & si concisè nimis scripserat. Vulgò tamen nō centies aureorum in dictis responsis, sed centum aureos legitur: in Pandectis Florentinis centies aureorum. Deinde l. cum de in rem verso. ff. de vsuris, scribitur, Imperator quoque noster Seuerus filiæ Flauij Atenagoræ, cuius bona fuerant publicata, de fisco ideò numerari decies centena dotis nomine iussit, quòd ea patrem præstitisse dotis vsuras allegasset. Decies centena millia sestertiorum numorum, hîc interpretamur, aut mille sestertia, quæ nostræ monetę efficiunt decẽ cōputos. Ad hoc item conducit l. Auia. §. pater. ff. de cond. & demon. Cũ vxori, inquit Iurisconsultus, mandatum esset, vt moriens filiæ cōmuni decies restitueret. Ita enim legitur in pandectis: & significatur his verbis numerus is, qui computus, aut millio quadrantum, aut marauedinorum dicitur, vulgò aliter legitur apud Iurisconsultum. Hinc deducitur vera interpretatio ad textum in l. Cùm hæres. §. 1. ff. de statu liber. Non est, inquit Paulus, statuliber, cùm libertas in tam lōgum tempus collata est, vt eo tempore is, qui manumissus est, viuere non possit, aut si tam difficilem, imò impossibilem conditionem adiecerit, vt aliunde ea libertas obtingere non possit: veluti, si hæredi millies dedisset: ita sanè legit Ant. August. asseuerans, hanc quantitatem esse ditissimi liberi hominis patrimoniũ: nempe millies centum millia sestertiorum numorum. Quæ quidem quantitas efficit mille computos, aut mille milliones nostrorum marauedinorum numorum, ac fermè duos milliones, & dimidium aureorum numorum, quibus modò nos Hispani vtimur. Igitur conditio dandi hanc summā impossibilis censetur à Iurisconsulto: tametsi frequens lectio, ac vulgò recepta non millies, sed mille habeat, quæ facilem inducit conditionem: secundum Ant. August. Mihi tamen nō ita facilis videtur. Nam mille significātur sestertia neutrius generis, quæ efficiunt nostræ monetæ decẽ computos: ac ferè 27. millia ducatorum aureorũ. Et quamuis nomen hoc, mille, possit referri ad sestertios, & ad sestertia: ratio tamen subiectę materię, & loci ab scriptore tractati nos docebit, vtram significationẽ admittat, qua ratione vtitur Georgius Agricola lib. 2. de pondere moneta. Facilis profectò esset conditio, ac vanus esset Iuriscōsulti sensus, si hoc in loco sestertios mille intelligerimus: vnde cùm mille sestertia intelligi possint congruo sensu, lectio vulgaris defendi poterit. Eadem fermè ratione cōstat interpretatio l. lecta. ff. si cert. pet. vbi Lucius Titius accepit à P. Męuio quindecim mutua numerata: quorũ vsuræ inibi à Iurisconsulto examinantur. Est etenim intelligenda hæc summa de quindecim sestertijs neutrius generis: quæ nostræ monetæ efficiũt centũ quinquaginta mille quadrātes, aut æreos marauedinos: ex Romanis aũt argẽteis denarijs continet ter mille, septingentos, quinquaginta denarios: atque ita prædictā summā constituit Andræ. Alciatus li. 3. dispunctio. ca. 2. & in d. l. lecta. qui aduersus Paulum Castrensem, & alios rationem vsurarum ibi traditā expendit. Hoc ipsum fecêre Gulielmus Zagarus Selandus in relectione dictæ l. lecta. diligẽtiùs Antoni. August. lib. 2. emendat. capitul. 10. eos legito: nec enim omninò inter eos conuenit, quæ sit genuina lectio apud Iurisconsultum in alio eiusdem responsi loco. Ex his etiam patet propria interpretatio Iurisconsulti in l. Si quis stipulatus. ff. de solutiō. Si quis, inꝗt, stipulatus fuerit decem in mille. Decem enim sestertia intelligemus: tametsi hoc in loco, vt & in plerisque alijs summæ istæ, & numeralia nomina, itidem & aduerbia exempli causa potiùs, quā ex rei gestæ veritate exponantur à Iurisconsultis, & legumlatoribus. Quam verò quātitatẽ, & numorum numerum diximus hoc aduerbio simplici decies significari, eādem inducit, & significat hic locutionis modus: decies centena, idest, decies centũ millia sestertiorũ masculini generis: atq; ita decem Hispanos computos, seu marauedinorũ milliones: quod Budæus doctè tradit lib. 2. de asse. vt hinc planè cōstet, Horatianos interpretes, etiam viso Budęi opere hallucinatos fuisse lib. 1. sermonum Satyra. 3. Super illud. " Decies centena dedisses Huic parco paucis contento, quinque diebus Nil erat in loculis. " Nec tantum Acron, & Badius in hoc fuêre decepti: sed & ipsi lyncei adnotatores, verùm post hæc quæ de sestertio diximus, oportet & de talento agere. Græci enim vsi fuêre hoc vocabulo ad pondus, & ad numismatum numerũ significandum, variaq́ue fuêre talenta: sed omnia propemodũ ad vnā formulam. siquidem [*]talentum sexaginta minas appẽdit cuiusq́; gẽtis: atq́; ideò sicuti minæ pōdus alibi maius est: ita & talentum ipsum, quod ex Iulio Polluce lib. 9. de rerum vocabulis explicant Budæus li. 4. de Asse. & Georgius Agricola libro 5. de pōderibus Græcis. Quorũ sententias summatim hîc referam, ad æstimationem talenti constituendam ex numis, aut ponderibus Castellani principatus. Talentum igitur Atticum minus sexaginta minas Atticas appendebat: quarum quælibet centum Atticas drachmas continebat: & ideò talentum Atticum minus valet sex millia drachmarum Atticarum ex Argẽto. Hoc constat ex Polluce, Festo, Fannio, & alijs, quos hac in re diligentissimè adducit Agricola, nec dissentit Budæus. Appendit ergò hoc talentũ sex mille numos regales argenteos iustissimi ponderis, quibus aurifices. & fabri argentarij vtuntur: & quorum octo iustam efficiunt vnciam apud nos, sic & hac ratione idem talentũ appendit nonaginta tres nostros marchos, & sex vncias. Est & talentum Atticum maius, quod est octogenarium, & habet proportionem ad talentum minus tertiariā. Sic etenim appendit, & valet octuaginta libras centum drachmarum, aut octo drachmarum millia, secundum Budæum & Agricolam, qui in hoc cōueniunt. qua ratione talentum Atticũ maius appẽdit idem quod minus, & tertiam alterius minoris partem, denique continet octo millia regalium argenteorum iustissimi pōderis, quibus passim hac in republica vtuntur argenti ponderatores. Talentum Euboicum Festus scribit appendere quatuor millia denariorum latinorum. Cuius loci meminêre Budæus lib. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de pōdere monet. ideò æstimabitur hoc talentum æreis nostris marauedinis cẽtum sexaginta millibus. Quòd si Budæi opinio de similitudine drachmarum & denariorum admittenda sit, hoc talentum appendet quatuor mille argenteos regales numos iustissimi ponderis ex numis Castellanis: attamẽ si denarius septima ex parte maior est ipsa drachma, tunc erit septima pars quatuor mille argenteorum adijcienda. Qua in re sunt illa repetenda, quæ de denario, & drachma superiùs scripsimus. Sed idẽ Agricola, & Budæus lib. 4. de Asse. ex Herodoto censent, talentum Euboicum esse minus Attico talento minori tribus minis, & quadrante, minus autem hîc intelligo libras centenarias. Sic sanè talentum istud Euboicum appendit quinquaginta sex libras centenarias & septuaginta quinq; Atticas drachmas: qua ratione iuxta computationem istam continet talentum istud quinq; mille, sexcentas, & septuaginta quinq; drachmas Atticas, & sic nostros totidẽ argenteos numos regales iustissimi ponderis, quorum octo efficiunt vnciam integram: vnde proximè accedit hoc talentum Euboicum ad talentum Atticũ minus: atque ideò maxima subest suspicio, non satis certam esse Festi hac de re sententiā: aut eius codices vulgò in denariorum numero vitiatos circumferri. Talentum Aeginæum decem millia drachmarum appendebat, authore Polluce in dicto libro decimonono, quẽ Budæus, & Agricola ad huius rei cognitionem testem adducunt: ideò appendit hoc talentum centum libras centenarias: ex nostris numis, & ponderibus habet decem millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quorum octo integram vnciam appendunt. Babylonium talentum eisdem authoribus valuit septem millia drachmarum: totidemq́ue apud nos valebit regales argenteos numos iustissimi ponderis. Quam ob rem poterit lector hîc repetere, quæ de his regalibus argenteis numis superiùs capitul. 2. tractauimus. vt facilimè talenta omnia possit nostris numis æstimare. Syrium Talentum appendit, & valet mille quingentas drachmas Atticas: atque ideò totidẽ numos argenteos regales iustissimi ponderis, quibus in Hispania vtũtur aurifices, & fabri argentarij: quorumq́ue nos sæpissimè mentionem fecimus. Aegyptium autem Talentum appendit octuaginta libras Romanas, teste Plinio libro 33. capitul. 3. Drachmas verò Atticas ad rationem nonaginta sex drachmarum pro qualibet libra, habet hoc talentum drachmas septem mille, sex centas, octuaginta, totidemq́ue numos argenteos iustissimi ponderis, quibus in his regnis vtimur, quorumq́ue octo vnciam integram efficiunt. Denique appendit hoc talentum centum & viginti marchos argenti. Rhodium Talentum, authore Festo lib. 5. valuit quatuor mille, & quingentos denarios, iuxta quam rationem poterit à nobis æstimari centum octuaginta milibus quadrantum, seu marauedinorum, quibus ex ære vtimur, & de quibus in huius operis capitulo primo tractauimus. Ego verò, quod & Agricola sensit, hos Festi denarios drachmas esse interpretor Atticas: & ideò hoc Talentum æstimabitur apud nos quatuor mille, & quingentis argenteis numis regalibus iustissimi ponderis: eorumq́ue ratione constabit facilimè huius talenti æstimatio. Siculum Talentum vetus quatuor, & viginti minas: id est libras centenarias valuit. nouum verò duodecim, authore Suida, cuius & Agricola meminit lib. 2. de pondere monet. Vetus ergò appẽdit bis mille, & quadringẽtas Atticas drachmas: totidemq́ue nostros argẽteos numos regales iustissimi ponderis: libras romanas viginti quinq;, marchos verò, quibus vtimur, triginta septem, & dimidiũ. Idcircò poterit facilimè constitui pondus, & valor talenti Siculi noui: cùm id dimidia ex parte sit minus talento Siculo veteri. Hæc sanè ita cōstituenda sunt, si apud Suidā legamus minas, aut minas. Budæus etenim lib. 4. de Asse. non minas sed numos legendum esse apud Suidam censet ex Iulio Polluce li. 9. de rerum vocabulis, cuius authoritate opinatur, Talentum Siculum maius, & vetus senas drachmas valuisse: nouum ternas: & quia Budæus in ea est sentẽtia, vt denariũ parẽ faciat drachmæ Atticæ, & Pollucem de numis sestertiolis intelligit, planè significat, istud talentum vetus æstimari sex denarijs latinis, nouum verò tribus, atque ideò erit satis facilis, & diuersa huius talenti æstimatio. Talentum Byzantium apud Vitruuium li. 10. cap. 31. centum viginti romanas libras habet. Huius meminêre Budæus li. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de externis ponderibus, qua ratione huius talenti pondus constat ex vndecim mille, quingentis, ac viginti drachmis: aut sanè ex centum octuaginta marchis, quorum quilibet appẽdit octo vncias: vt non semel admonuimus. Apud Hebręos talenti pōdus duplex fuit. Talentũ equidẽ sanctuarij, ꝙ pendebat centum minas Hebræas: & talentũ congregationis, quod quinquaginta: vtrunq; autem dictum est eorum lingua Cicar. de talento sanctuarij est ad hoc examen testimonium Ioseph. lib. 3. antiquit. ca. 7. qui hoc ipsum expressim explicat. idẽ probat Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderi. quo in loco. quod diximus de talento Hebręo minori deducit ex cap. 38. Exo. & ex magistro Salomone: quælibet autem mina Hebræa pendebat sexaginta siclos, quorũ quilibet quatuor efficit. & habet Atticas drachmas: atque ideò quælibet libra Hebręa, siue mina appẽdit duas libras romanas, ac dimidiam: quod Iosephus asserit libr. 14. antiquit. capitul. 12. qua quidem perpensa ratione talẽtum Hebręum maius cōplectitur viginti quatuor millia drachmarum Atticarum, totidemq; nostros ex argento regles iusti ponderis numos. Minus autẽ talentũ Hebræum appẽdit duodecim millia drachmarum, totidemq; numos argenteos. Atq́ue hæc de talento Hebræo ex Agricola diximus: tametsi Budæus libro 4. de Asse. diuersam rationem hac in re sequatur. Sed & hæc obtinent quò ad Hebræum talentum, pondus significans. Erat etenim & talentum non pōdus, sed numus aureus apud Hebræos, qui siclum appẽdebat: ita quidem talentum vbi non pro pondere, sed pro numo aureo apponitur, siclũ significat: idest, staterem aureum quatuor drachmarum: quod Budæus lib. 4. de Asse. probat Authoritate Eupolemi, cuius mentio fit ab Eusebio lib. 9. de præparat. Euangeli. c. 4. Deinde adducit Pollucẽ, qui lib. 9. scribit: valebat autem talentum auri tres aureos Atticos: argenti verò sexaginta minas Atticas. Aureus autem Atticus valuit duas drachmas auri, quas appẽdebat, quod idem Pollux scripsit. Sed & Homerus libro 23. Iliados. talentum auri pro summa non magna posuit. His accedit quod de Siculo talento paulò ante dicebamus: vt hinc constet, talentum non tantùm pondus significasse: sed & numum non multi valoris, nec summæ. Hoc & præter Pollucem Festus adnotauit scribens, Alexandrinum talentum valuisse duodecim denarios, seu drachmas. Neapolitanum sex: Syracusanum tres: Rheginum victoriatum, & sic quinarium vnum. Idem & Agricola obseruat libro secundo, de pondere & temperat. monet. Atque hæc de Talentorum ratione, ex qua expendi potest Plutarchi locus in vita Pauli Aemilij, dum is inquit. Tuberoni genero argenteam phialam quinque talentorum pondo largitus est. Summa del Capitulo siguiente. -  1 Marauedi Castellano nueuo, y vieio como se han de estimar y apreciar segun vna opinion.> -  2 Reduzense a concordia algunas leyes Reales cerca de esta materia. -  3 Notanse en particular algunas cosas conforme a esta opinion. -  4 Marauedi bueno y Marauedi de oro como se han de estimar. -  5 Pepiones, que moneda aya sido. -  6 Tomase otra manera de apreciar el Marauedi bueno y el de oro y el Comun. -  7 Sueldos que moneda ayan sido y como corresponden a las monedas, que agora vsamos. -  8 Resolucion de lo dicho y examinado conforme a las dos opiniones. Enel qual se declaran algunas monedas antiguas, y modernas de estos Reynos. CAPVT V. ENLOS quatros capitulos passados he trabajado reduzir las monedas antiguas de los Romanos, Griegos y otras gentes, a las que al presente en estos Reynos se vian y corren, y han corrido cincuenta annos atras, no haziendo mencion de muchas monedas, que en estos Reynos de Espanna se labraron y corrieron en tiempo de los Godos y despues aca: de las quales se haze memoria en las leyes y Coronicas antiguas de estos Rey nos con harta obscuridad, por no declararse todas vezes el peso, ni valor de ellas. Por tanto vsando del vulgar Castellano, quise con breuedad examinar el peso y valor de las dichas monedas, reduziendolas a las que al presente tratamos, y vsamos. Bien veo que es materia dificultosa: pero dire lo que alcācare, y si en esto no correspondiere la obra al desseo, que es de acertar, por ventur a resultara de aqui vn prouecho publico, y sera dar ocasion a que otros mas curiosos y diligentes acierten a emendar lo que yo vuiere errado y se sepa la verdad. Esta palabra Marauedi es muy antigua en Espanna, y muy comun, ansi en las leyes, como en las [*]Coronicas antiguas: pues de ella se haze mencion enel foro Iuzgo, donde estan recopiladas muchas leyes, que ordenaron los Reyes Godos antes del Rey don rodrigo. significa y ha significado muchas vezes vna cierta moneda, y otros ciertos numeros de monedas o dineros, ansi mesmo se ha aplicado a dineros, y monedas de oro, otras vezes y las mas, a monedas de cobre, y de vellō, como parescera por lo que se dira adelante. Primeramente es necessario entender la moneda que al presente, corre conforme a su valor muy por menudo: y aumque esto se ha apuntado en los capitulos passados, sera conueniente boluerlo a repetir en suma, quanto ala moneda cobrenna, o de vellon pusimos en el capitulo primero el marauedi presente diuidido en dos blancas y en seys cornados, y en diez dineros, y en sesenta meajas loqual paresce ser ansi: y que el marauedi de que agora vsamos, valga diez dineros, prueuase porlas ordenancas, que se hizieron para esta real audiencia de Granada el anno de M. D. 23. donde veynte y quatro dineros se reduzen a cinco blancas. Este mesmo valor de diez dineros, y seys cornados ha tenido, y valido muchos annos ha enestos reynos el marauedi, como se prueua clara mente en las ordenancas, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. 411. y el Rey don Iuan el primero en Viruiesca anno de M. 387. esto paresce ser ansi por otras ordenancas, que hizo el mesmo Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. 408. por la prefacion de ellas esta bien claro, y aueriguado, que dos cornados valieron tres dineros, y dos meajas, de donde ansi mesmo se saca, que seys cornados valieron y valen diez dineros: pues valieron nueue dineros y seys meajas: por manera que se prueua de las dichas leyes, el marauedi en nuestros tiempos y mucho antes auer valido diez dineros: o seys cornados: o sesenta meajas, y que cada dinero valia seys meajas, y cada cornado diez. En el ordenamiento real, que mandaron recopilar los Reyes Catholicos don Fernando y donna Isabel de gloriosa memoria, se haze mencion algunas vezes de moneda vieja, y de marauedi viejo. Este marauedi viejo en las varias resoluciones en el lib. 1. c. 11. declaréque venia a valer y auia valido tanto como al presente valen tres blancas algo mas: porque seys marauedis de los viejos se reduzen a diez de los que agora tratamos y vsamos. Esta opinion segui estonces por las razones siguientes, delas quales resultara quan bastantes authoridades tuue para seguir la dicha cuenta: pues la saque de las mesmas ordenancas reales como al presente por authoridad publica y real andā impressas, para que por ellas juzguemos y determinemos los pleytos en estos reynos. Lo Primero que a mi parescer se deue considerar, es, que dodizen las ordenancas reales moneda vieja, tienen respecto ala que corria en tiempo del Rey don Alonso el onzeno, o antes del, o poco despues. Esto se pue de colegir de algunos lugares, que enlas leyes reales yo he notado, mayormente en la l. 3. y 4. titu. 12. lib. 8. ordi. donde poniendo se pena de seys cientos marauedis en vn caso, y de dos mil en otro, y de seys mil marauedis en otro, se annade que sean estos marauedis de moneda vieja: y siendo estas leyes del Rey don Alonso onzeno fechas en Alcala de Henares era de M. 386. tit. 20. l. 12. y. 13. poniendo se la mesma pena, no dize de moneda vieja: sino, peche cada vno seys cientos marauedis de esta nuestra moneda. Luego bien se prueua, que enlas ordenancas reales se llaman moneda vieja y marauedis viejos. Los marauedis que corrian al tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno: que fue el que hizo las dichas leyes, y por cuyas se ponen en las ordenancas reales nueuas, lo qual paresce por el libro de las leyes y cortes, que el dicho Rey hizo: el qual yo tengo de mano, y otros muchos en el reyno. Esto mesmo marauedi se llamaua viejo en tiempo del Rey don Iuan el primero, como consta por la. l. 5. del segundo ordenamento, que hizo el dicho Rey en Guadalajara anno del sennor de M. 390. donde castigando a los que perseueran en excommunion dize. El que estuuiere por espacio de treynta dias descomulgado, pague cient marauedis de los buenos, que son de moneda vieja seys cientos marauedis. Esta mesma ley esta referida en las ordenancas reales. l. 1. tit. 5. li. 8. Aunque algo differente de lo que esta de mano en las ordenācas antiguas, porque en las ordenancas nueuas conforme ala letra comun de todas las impressiones, la pena se pone en esta manera: Que el descomulgado que estuuiere en su rebeldia y excomunion por treynta dias, pague ciẽt marauedis: el que por espacio de seys meses mil marauedis: y passados los dichos seys meses, cadadia sesenta marauedis: pero en la dicha l. 5. del Rey don Iuan el primero, y en la peticion. 61. de las cortes que tuuo en Madrid el Rey don Alonso onzeno, era de M. 367. se pone esta pena en esta manera. Que el descomulgado por 30. dias pague cient marauedis, y si perseuerare por vn anno mil: y passado el anno cada dia sesenta marauedis. En esta mesma forma se resumen estas leyes en el repertorio que hizo en Latin alas ordenancas reales el mesmo doctor Montaluo, que fue el recopilador. Auisamos de esto porque en la l. 9. titu. vltim. libr. 8. ordinat. se pone otra ley tambien muy se mejante, y conforme a la dicha. l. 1. titul. 5. y es del Rey don Henrique tercero fecha en Madrid anno de M. 400. y esta en las ordenancas viejas de mano algo differente de las impressas. Boluiendo al marauedi viejo de que se haze mencion en la dicha. l. 1. ti. 5. y en las ordenancas del Rey don Iuan el primero, digo que enestas ordenancas se confirma la ley del Rey, que sobre esto se hizo, en la qualhaze mẽcion Alonso onzeno, de seyscientos marauedis por pena al q̃ estuuiere. 30 dias descomulgado, sin dezir, que sean viejos. Estos mesmos llama el Rey don Iuan el primero marauedis viejos: y reduzelos a cient marauedis de los buenos: como tambien los reduxo el mesmo Rey don Alonso: porque quanto a esto no reuocosu ley que tenia hecha antes con la pena delos seys ciẽtos marauedis: pues sola mente reuoco la primera ley a este effecto, que no lleuassen al descomulgado passados los 30. dias sesenta marauedis por cada dia. Que el marauedi viejo correspō da y se estime en marauedi y medio de losque al presente corrẽ, prueuase por authoridad de los que recopilaron por mandado delos sennores Reyes catholicos las ordenancas reales en esta manera. El marauedi bueno valio diez marauedis de los de agora, como esta expressado in l. 1. titu 9. libr. 8. ordinat. y. cient marauedis de los buenos valen seys cientos delos viejos segun lo declara la l. 1. titu. 5. libr. 8. ordinat. y. las leyes del Rey don Iuan el primero poco antes alegadas. Luego siguese, que el marauedi viejo vale tanto como marauedi y medio de los que agora corren: pues seys marauedis viejos se estiman por vno de los buenos, y el marauedi bueno esta en las dichas ordenancas estimado en diez de los presentes y ansi esta muy prouado, que seys marauedis viejos valen diez marauedis de estos que al presente gastamos. Allende de esto el marauedi llamado viejo en las ordenancas reales, y en las leyes del rey don [*]Iuan el primero, en muchas partes, valio quinze dineros y algo mas: el que al presente corre y ha dias que se vsa, vale diez dineros y no mas, luego muy bien se collige, que el marauedi viejo valio quinze dineros. A esta opinion pudo dar grande occasion la. l. 22. tit. 32. de las ordenācas, que hizo el Rey don Alonso onzeno en Alcala era de M. 386. do dize: Por cada en que vno tomare alguna cosa de mantenimiẽtos por fuerca, pague trecientos sueldos, que montan de esta moneda docientos y quarenta marauedis, si fuere lo que tomare de labrapores. Y si fuere de hijo dalgo, qui nientos sueldos, que montan de esta moneda quatrocientos marauedis. Esta mesma ley se puso en las ordenancas que oy dia tenemos. l. 11. titu. 11. libr. 4. ordinat. de lo qual paresce, que estos marauedis viejos, porque tales se han de entender por correr en tiempo del Rey don Alonso onzeno: son la quinta parte mayores, que los sueldos. El sueldo bueno vale doze dineros como lo prouaremos adelante, luego el marauedi viejo valia quinze dineros, y ansi tanto valian dos marauedis viejos como tres de los que agora vsamos: pues estos valen a diez dineros, y los otros a quinze. otra ley esta enlas mesmas cortes, del Rey don Alonso onzeno en el mesmo titulo y es la l. 30. la qual tenemos en las ordenancas reales, aunque no tā cũplida como esta en las cortes del dicho Rey, que andande mano. Esta ley dize, que el hijo dalgo, que tomare en la behetria mas conducho del que se le deue, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. Dize mas. en Cāpos, que son los carneros mayores, el carnero cinco sueldos, que son quatro marauedis de esta moneda. en Castilla quatro sueldos, que son tres marauedis, y dos dineros de esta moneda. En la montanna, y en las Asturias, y en Galicia, el carnero a dos sueldos y medio, que son dos marauedis. En Campos de la gallina seys dineros, de esta moneda: por el ansar sie te dineros, por el capon ocho dineros. en Castilla por la gallina cinco dineros, por el ansar seys dineros: porel capon siete dineros. enlas Asturias, en la montanna, en Galicia por la gallina quatro dineros, por el ansar cinco dineros. De estas ley es, porlas quales se siguieron los que entendieron en ordenar las ordenancas reales en tiẽpo delos Reyes catholicos dō Fernando y donna Isabel, para que se publicassen y im primiessen como alpresente andā impressas. yo saco algunas illa ciones en esta materia. Lo primero y principal, que estas leyes hablā del marauedi viejo, pues tratan del marauedi cobrenno, que corria commun mente en tiempo del Rey don Alonso onzeno, el qual marauedi [*]auer se llamado viejo, esta prouado al principio de este capitulo. Lo segundo, que este marauedi viejo es maior q̃ el sueldo bueno la quinta parte: loqual paresce ansi por el tenor de las dichas leyes. Lo tercero, que el marauedi viejo valio mas que el que agora correla tercia parte. Esto claramente esta prouado por las mesmas leyes de las ordenancas reales: y ansi mesmo se colige, si el marauedi viejo valio 15. dineros y mas que el sueldo, y el de agora vale solamẽte x. dineros. Lo quarto es, que el marauedi viejo valio algo mas, que quinze dineros. Esto paresce, porque dize la ley, Quatro sueldos, son lo que tres marauedis y dos dineros, y si quatro sueldos son a doze dineros cada vno quarenta y ocho, que dā tres marauedis en quarenta y seys dineros. Lo quinto, que teniendo esta cuenta con razon se reduzen seys marauedis viejos a diez de los presentes, aunque aya alguna differentia. porque seys marauedis viejos hazen nouenta y dos dineros. y diez marauedis delos que agora vsamos, hazen cient dineros. Pero es costũbre antigua en reduction de monedas viejas a las nueuas, no mirar en alguna pequenna differencia. Ansi Plutarcho, Tito Liuio, Plinio y otros llamaron denario a la drachma Attica: siendo el denario mayor vna setena parte, que la dicha drachma Attica. Lo sexto, que delo suso dicho se puede sacar es aduertir: que no ay contrariedad alguna en la declaracion de los marauedis viejos y nueuos, que puse en el lib. 1. de las varias resoluciones. c. 11. porque el marauedi viejo valia quinze dineros y el nueuo diez, y ansi el sueldo de doze dineros es mayor que el marauedi nueuo, y menor que el marauedi viejo. Lo vltimo es que segun esta opinion sacada de las mesmas ordenancas reales no se puede dezir que el marauedi viejo ayo sido de mayor valor que marauedi y medio delos presentes, ni se puede prouar, que aya sido de oro, cobrenno, o de vellon. pues por las ordenancas reales se differencia el marauedi bueno del viejo, y de los que agora gastamos, estimandose el bueno en seys delos viejos y en diez marauedis de los presentes. Esta estimacion y comparacion del marauedi viejo con el que agora corre, como tengo dicho, tuuierō por muy aueriguada y cierta el doctor Montaluo y los demas que entendieron en recojer las ordenancas Reales en tiempo de los Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, por cuya aut horidad, examinando se primero en su muy alto consejo se publicaron las dichas ordenancas reales, y teniendo esta opinion pormuy acertada la seguien las varias resolutiones. Aunque adelante porne otra manera de estimar el marauedi viejo sin prejuyzio dela authoridad de losque ordenarō el dicho libro de leyes y ordenancas. Ansi mesmo se haze menciō en las leyes de estos reynos del marauedi bueno, como de moneda differente del marauedi viejo, y ansi es que no puede dudarse, que el marauedi bueno y el viejo ayan sido muy differentes: porque el Rey don Iuan el primero en Guadalajara los pone por tales, en la ley, que hizo delos descomulgados: como paresce de las cortes, que el dicho rey hizo y de la l. 1. tit. 5. lib. 8. ordinat. El valor de este marauedi bueno viene á ser diez marauedis de los que al presente corren, y se vsan. Lo qual prueua la l. 1. tit. 9. lib. 8. ordin. do dize, que el hijo, o hija que denostare a supadre, o madre en publico, o en escondido, este en la carcel publica por veynte dias, o pague al padre, o a lamadre seyscientos marauedis de los buenos, que son seys mil marauedis de esta moneda. Esta ley hizo el Rey don Iuan primero de este nombre en Birbiesca anno de M. 387. y en los libros de mano, que yo he visto: do estan muy cumplidas las leyes y cortes del dicho Rey, no estan aquellas palabras: que son seys mil marauedis de esta moneda. Demas de esto el doctor Montaluo en el repertorio de las ordenancas, verbo filius, refiriendo esta ley del Rey don Iuan. solamente haze mencion de los seys cientos marauedis. De manera que la dicha clausula fue declaracion hecha por los que entendieron en ordenar las dichas ordenancas: y ansi su authoridad sera de mucho credito e importancia para prouar que el marauedi bueno viene aser de estimacion de diez marauedis de los que agora gastamos. Este mesmo valor y precio corresponde al valor que pusieron los doctores Vicente Arias y Mōtaluo in l. 1. titu. 5. libr. 2. Fori almarauedi del Rey don Alonso decimo, que hizo recopilar el fuero. porque escriuen, que aquel marauedi valia ocho sueldos y tres dineros, cada sueldo de estos doze dineros comunes, que hazen diez vn marauedi de los de agora. Estas son las palabras, que estan en la dicha glossa. Segun esto ocho sueldos hazen nouenta y seys dineros: mas tres, son nouenta y nueue dineros, que vienen a ser diez marauedis de los que agora vsamos: pues vale cada marauedi diez dineros. Por esta causa en el dicho c. 11. de las varias resoluciones tuue, que este marauedi bueno vale diez de los de agora: y que era elque se vsaua en tiempo del Rey don Alonso decimo, que llamo alli el Legislador: y entiendo, que se vsaua estonces por marauedi bueno, y mayor, o de oro. Eporque los dichos doctores que tenian mas noticia de monedas antiguas, que no tenemos al presente dizen, que este marauedi en tiempo del Rey don Alonso decimo era de oro, tam bien escreui en el dicho cap. 11. quel marauedi de oro en tiempo del Rey don Alonso decimo, valia diez marauedis de los de agora y este se dezia marauedi bueno. Bien sospecho, que en aquel mesmo tiempo se dezia marauedi, cierta summa de dineros menudos, que venian aigualar cō diez marauedis de los que agora corren. loqual paresce, porque en la historia del mesmo Rey don Alonso decimo cap. primero, escriue el author de las monedas que estonces corriā, y dize, que vn marauedi tenia tantos dineros, que alcancaua al marauedi de oro. Este capitulo de esta historia porne adelāte, porque me paresce es conueniente ala materia que tratamos. Este marauedi de oro es el menor de los marauedis de oro, que yo he hallado en las leyes, y coronicas de estos reynos: y ansi cōsiderando la ley del esti lo. 114. trabaje de la explicar y entẽder en el dicho ca. 11. Las palabras de la ley son estas. Es a saber, que en las leyes dodize pena de marauedi de oro, que se juzgo ansi por el Rey don Alonso, que fallaua el, que al tiempo q̃ aca esco fue ansi esta blescido: que la moneda q̃ corria estonces, que era de oro. E fizo ante si traer los marauedis de oro que andauan al tiempo antiguo: e fizo los pesar con su moneda: e por peso fallaron, q̃ los seys marauedis de la su moneda del Rey, q̃ pesauan vn marauedi de oro: y ansi el marauedi de oro ha se de juzgar por seys marauedis de esta moneda. De estas palabras se saca: q̃ el marauedi del Rey don Alonso decimo era de oro, porque de otra manera no cōuenia pesar le con el antiguo, que tābien era de oro: pues siendo differentes metales en ninguna manera quadraua, ni puede quadrar, que por el peso de ambos en vnas mesmas balācas se sa casse el valor que tenia vno mas que otro. mayormente que esta ley dize, auer se pesado seys marauedis de los del Rey don Alonso: e tanto ellos seys como vn marauedi de oro de los antiguos. Esi el marauedi bueno, que corrio en tiempo del Rey don Alonso decimo, era differente del marauedi, que llaman las leyes de estos reynos viejo, y valia tanto vno como seys de los viejos, segũ paresce por las leyes del Rey don Iuan primero, y por otras que hemos arriba allegado: y el vejo corresponde a vno y medio delos de agora: y el marauedi bueno monta diez delos presentes, elmarauedi de oro mas antiguo q̃ peso seys de los buenos, viene a valer sesenta marauedis de los q̃ al presente vsamos. El Rey don Alonso onzeno en las cortes, que tuuo en Leōera de M. 387. en la peticion segũ da, tambien estima el marauedi bueno en seys de moneda vieja diziendo: Peche cient marauedis dela buena moneda, que son seyes cientos de esta moneda. Demanera que esta ley pudo ansi mesmo dar causa ala estimacion, que hizieron los que ordenaron las ordenancas reales, poniendo el marauedi bueno en diez delos presentes, y el viejo en vno y medio, laqual estimacion se ha seguido siẽpre por los juezes en la execucion de las dichas leyes. Para todo lo suso dicho se ha de aduertir que las leyes del estilose hizieron en tiẽpo del Rey don Alonso decimo, padre del Rey don Sācho el quarto. segũ consta del principio de ellas: donde se da a entẽder, que aquella recopilacion por la mayor parte cōtiene leyes del tiempo del Rey don Alonso decimo. En la coronica del Rey don Alonso decimo cap. primero tratando el author del Rey don Hernando el tercero, y del dicho Rey don Alōso su hijo, pone las palabras siguientes. Ca en aquel tiempo del Rey don Fernando, daua el Rey de Granada la mitad de todas sus rentas, que eram appreciadas en se tecientas vezes mil marauedis de la moneda de Castilla: e [*]esta moneda era tan gruessa, y de tantos dineros el marauedi, que alcancaua a valer el marauedi tāto como vn marauedi de oro. Y porque en aquel tiempo del Rey don Fernando corria en Castilla la moneda delos pepiones, y en el Reyno de Leon la moneda de los leones: y de aquellos pepiones valia ciẽto y ochenta el marauedi. e las cōpras pequennas haziā las metales, que fazian deziocho pepiones el metal: diez metales el marauedi: y de estos marauedis eram apreciadas las rentas del reyno de Granada en setecientas vezes mil marauedis: y dauan al Reydon Fernādo la mitad de aquellas, y el Rey don Alonso su hijo en el comienco de su reynado mando deshazer la moneda delos pepiones: y fizo labrar la moneda delos burgaleses, que valia nouenta dineros el marauedi: y las compras pequennas se hazian a sueldos, yseys dineros de aquellos valian vn sueldo: y quinze fueldos el marauedi. Esto se escriue en el cap. primero. y en el cap. 7. dize el coronista como el mesmo Rey don Alonso anno de M. 258. mando deshazer la moneda de los burgaleses: e hizo labrar la moneda de los dineros prietos. y de estos dineros hazian quinze el marauedi, de manera que quinze dineros hazian el dicho marauedi. De esta coronica se podria muy bien sacar el valor del marauedi de oro, que corria en tiempo del Rey don Alonso decimo: si pudiessemos bien aueriguar como corresponda el pepion ala moneda que corre al presente. En vn libro de mano antiguo halle vna breue relacion de monedas viejas y alli lei, que el pepion valia dos meajas, y el burgales dos pepiones, o quatro meajas. Segun esto el marauedi del tiẽpo del Rey don Alonso decimo, viene a valer sesenta dineros que hazẽ cada vno a seys meajas seys marauedis de los q̃ agora corren. Si esto es ansi no se puede dudar tomando las palabras de la dicha coronica, y haziendo por ellas la cuẽta, sino q̃ este marauedi del Rey don Alonso decimo es el q̃ se llama bueno, y igual al marauedi de oro, que en aquel tiẽpo corria: del qual hazen mencion las leyes del fuero y otras. Tāpoco ay duda sino q̃ el marauedi cobrenno o de vellon andando el tiẽpo vino a baxar mucho, y no valio tantos dineros: como lo hemos prouado al principio de este capitulo. De aqui se sigue la duda que tiene la estimacion de los marauedis bueno y viejo puesta en las ordenancas reales de los Reyes catholicos, y en las demas, que hemos arriba citado, estimādo el marauedi bueno en diez marauedis de los que agora corren: porque reduzidos diez marauedis de los presentes a dineros hazẽ cient dineros: y ansi tienen mas dineros q̃ el marauedi bueno: o de oro, que corria al tiẽpo del Rey don Alonso decimo, pues aquel atẽta esta vltima cuenta valia sesenta dineros. pero esta tan determinada la primera estimaciō del marauedi bueno y del viejo en las dichas ordenācas reales como al presente andan impressas y examinadas y passadas con publica authoridad de leyes, que paresce temeridad apuntar lo cōtrario. Aunque sin prejuyzio de la authoridad que tuuieron los que las recopilarō, pues no toca la estimacion de las monedas tanto enla substancia de la ley, que se māda guardar cōforme a su decisiō antigua y se haze incidenter. no dexare de tratar otra manera de estimar el marauedi bueno. y el viejo poniẽdo adelante muy en particular la differencia, que puede auer entre las dos opiniones, o maneras y modos de apreciar esta moneda. Paresce de las leyes antiguas de estos reynos, que esta distincion de moneda vieja y nueua procedio por razō y causa, que las monedas para remediar las necessidades publicas se alcauan, y subian del [*]valor ordinario, y a las vezes se labrauā demas baxa ley quedā do el valor antiguo en su fuerca. Todo esto se prueua por el principio de las ordenancas que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. 411. Y el mesmo en Alcala, era de M. 408. y por la ley del Rey don Iuan primero en Burgos anno de M. 388. donde dize, que el marauedi viejoy nueuo se an de vn valor eiguales, aunque los dineros nueuos sean de mas baxa ley. Por manera que el marauedi viejo, y de moneda vieja valio siempre diez dineros, y seys cornados, enten diendo, como entiẽdo del marauedi cō un, q̃ corria en tiẽpo del Rey don Alonso onzeno: porque este tal llamā las leyes viejo, y de mōeda vieja: pues estōces no auia auido mudanca, ni nouedad, en baxar de ley la mōeda, ni subir la de valor, loqual acaescio en tiẽpo del Rey dō Henrique segundo, hijo del dicho Rey don Alonso onzeno. Ansi mesmo se confirma lo suso dicho por las leyes, que tengo alegadas enel principio de este capitulo, por las quales yo entiendo se prueua: que el marauedi comum que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno, ell qual llaman las leyes marauedi viejo, valia diez dineros no mas: o seys cornados: y que se llama viejo teniendo respecto a la nouedad que despues vuo en las monedas por remediar las necessidades publicas: como se da bien a entender en las dichas leyes y ordenancas. A esta cuenta podria quadrar mucho la estimacion de los sueldos teniendo porla historia del Rey don Alonso decimo, que el sueldo comun valia seys burgaleses de a quatro meajas cada vno, y poniendo el sueldo bueno en doze burgaleses de estos, de manera que hiziessen doze burgaleses ocho dineros como adelante diremos, y ansi que daria el sueldo bueno, de quien hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno en ocho dineros. de lo qual resulta q̃ cinco sueldos buenos hazian quatro marauedis comunes en tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno, segun consta por las leyes, que del mesmo Rey tengo alegadas, por las quales el marauedi es laquinta parte mayor, que el sueldo bueno. por manera, q̃ que dara el marauedi del tiempo del Rey don Alōzo onzeno en diez dineros como el de agora: puesto que se aya llamado en muchas leyes marauedi viejo. Esta distinction del sueldo bueno y de otro menor, con esta mesma estimacion del marauedi comun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, vi nota da en la memoria que tengo allegada de monedas antiguas, que vi de letra muy antigua, De lo qual paresce quedar assentado, que el marauedi viejo y comun, differenciado del que las leyes, y coronicas llamaron bueno, valio diex dineros: o seys cornados. como vale el que al presẽte vsamos. Aunque el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, que se llama bueno y era de oro, o de tantos dineros que igualauan al marauedi de oro, como lo testifica su historia valia mucho mas: pues viene a valer seys marauedis de los que agora corren. En la mesma historia del Rey don Alonso decimo y en otras se haze mencion de cierta moneda llamada Tornes: la qual dize la coronica que era de plata, y esta creo yo era moneda Francesa, que corria en Castilla por auerla traydo los Franceses, q̃ vinierō estōces a estos reynos, y mirādo los tienpos paresce ser esta moneda el argenteo Turonense, dè quien trata la clem. 2. de magistris, y tratamos en el cap. 3. §. 2. numer. 8. en esta presente obra. donde le estimamos en veynte y cinco marauedis, conforme ala estimacion que agora tiene el real de plata Castellano. por q̃ el tornes pesaua tres partes de quatro de vn real: o tres quartillos: y en aquel tiempo valdria tanto como dos marauedis comunes. podria dezir alguno que este tornes fuesse el sueldo Turonense, de quien tractamos en el mesmo. §. 2. nu. 7. y le pusimos en peso dela tercera parte de vn real: q̃ al presente sale en onze marauedis: y estonces valdria vn marauedi comun: porlo q̃ adelāte diremos cerca de las monedas de plata, que solian correr en estos reynos. Aũque yo sospecho que el sueldo tornes tenia mucha mezcla de cobre, y no tenta plata. Ansi mesmo en las leyes reales muchas vezes se haze mencion de sueldos: los quales ham si do differentes, como delas mesmas leyes, y de las coronicas paresce. No tratare aqui del sueldo [*]contenido en el foro juzgo, y leyes Gothicas, porque adelante seofrescera mejor conunctura y lugar. Otros sueldos ay, de los quales hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno: y porellas paresce, que cada sueldo de estos era menor la quinta parte q̃ el marauedi comũ, q̃ estōces corria, ansi lo prueua la. l. 11. y la. l. 19. tit. 11. li. 4. ordinat. l. 22. y. l. 30. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el dicho Rey don Alonso onzeno en Alcala, era de. M. 386. esto mesmo prouamos poco antes: pues por aquellas leyes valen tanto quatro marauedis como cinco sueldos: y conforme a vna opinion pusimos este tal marauedi en valor de quinze dineros, diziendo serel que llamā las leyes de moneda vieja: por tanto este sueldo valia doze dineros, y era mayor la sexta parte, q̃ el marauedi, que agora vsamos, pues este vales solamẽte diez dineros, por lo qual paresce, que cinco sueldos de estos vienen a valer seys marauedis de los de agora. En esta mesma estimacion en las varias resoluciones li. 1. c. 11. declaramos los sueldos cōtenidos enlas leyes del Rey dō Alonso onze no. Antes muchos tuuieron esta opinion el doctor Vicẽte Arias, y el doctor Montaluo in l. 1. tit. 3. & l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. El mesmo Montaluo en el repertorio que hizo alas ordenancas reales verbo. solidus. dōde annade vna cosa, y es. que el sueldo bueno valio ocho marauedis de mōeda vieja, que segũ su cenuta vernia a ser de valor dedoze marauedis delos presẽtes, q̃ agora gastamos: Alega para esto vna ordenanca del Rey don Alonso onzeno en Alcala. que comíenca: si el hijo dalgo tomo mas & ca. l. 11. titul. 11. libro quarto ordinat. Esta ley enlas ordenancas reales nueuas dize ansi. y es la. l. 19. El que tomare mas, pague por cada cosa cinco sueldos de sus bienes al Rey, que son de esta moneda quatro marauedis. siendo esta ley la mesma que alega Montaluo, claro esta, que no prueua lo que el quiere. Ansi mesmo en las ordenancas antiguas del Rey don Alonso onzeno dize, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. de lo qual resulta auer tenido el doctor Montaluo el libro errado. y esto es cosa muy clara: pues la mesma ley, y las o tras del mesmo titulo por vnos mesmos sueldos, marauedis, y dineros van tassando las viandas, y en todos los demas passos haze el sueldo tal, que cinco valgan quatro marauedis. de manera, que no prueua auer valido el sueldo en aquel tiempo ocho marauedis delos viejos. Llama, y pudo llamar el Reydon Alonso estos sueldos de a doze dineros, sueldos buenos, a differencia de otros, que a mi parascer er an menores, delos quales haze mencion el Rey don Henrique segundo hijo del mesmo Rey don Alonso, en las ordenancas, q̃ hizo en Toro era de M. 411. donde en el pro emio dize, q̃ valgā tres sueldos quatro dineros: cōo soliā valer, de lo qual se sigue, q̃ este sueldo tal valia poco mas q̃ vndinero: en fin vn dinero y la tercera parte de otro. de manera q̃ este sueldo menor llega a valer ocho meajas, o tres sueldos q̃ corrierō en tiẽpo del. Rey dō Alōso decimo: como paresce de su historia cap. primero, valia cada vno de estos seys dineros Burgaleses, q̃ a mi parescer tenia cada vno y valia quatro meajas segũ q̃ del dicho capitulo primero sepuede en alguna manera colegir, porque valia cada vno dos pepiones, segũ esta cuẽta este vltimo sueldo valia veynte y quatro meajas, que son quatro dineros de los que corrietō despues en el Reyno, de los quales el marauedi valio, y vale diez, como tẽgo ya tratado. En la ley. 2. titu. 9. lib. 8. ordinat. esta dispuesto, que el que dixere a otro por injuria, alguna delas palabras en la dicha ley contenidas, peche trecientos sueldos. Estos sueldos, como note en las varias resoluciones, algunos juezes, mayormente los inferiores estiman cada vno en dos marauedis: otros como son los alcaldes de corte, aquatro marauedis de los que al presente corren. Esta ley se saco del fuero libro quarto titulo tertio l. 2. y en aquel titulo en la ley primera, se pone tambien esta pena delos treciẽtos sueldos en otro caso. Ansi mesmo en la. l. tertia, titulo quinto, libro quarto fori, haze mencion de sueldos. y alli el doctor Montaluo entiende sueldos burgaleses conforme ala. l. 1. titu. 8. libro primo fori. y declara en la. l. 1. titu. 5. libr. secundo que este sueldo burgales valia doze dineros. de manera que excede dos dineros al marauedi presente, que agora gastamos. Por lo qual estos sueldos tienen tanto valor. que cinco de ellos hazẽ seys marauedis de los presentes, por tanto segun esta euẽta los trecientos sueldos auiā de estimarse en trecientos y sesenta marauedis de estamoneda que al presente gastamos. E si estos doze dineros no sonde a seys meajas, sino Burgaleses de a quatro meajas, como tẽgo apuntado, seria cada sueldo de a quarenta y ocho meajas: y menor la quinta parte, que elmarauedi comũ, de manera que cinco sueldos valdriā quatro marauedis de los que al presente gastamos: y ansi los trecientos sueldos seriā docientos y quarenta marauedis de esta moneda. Puesto que en esta cuenta siempre tenemos por contrario al doctor Montaluo, y a los que siguieron su opinion. En esta materia de sueldos, y de injurias es razon notar dos leyes del estilo bien antiguas, pues aquella obra se hizo del tiempo del Rey don Alonso decimo, y de las leyes, que estonces se vsauā por la mayor parte, la vna es l. 85. la otra es. l. 131. porlas quales paresce, que el que injuriare de palabra al hōbre hijo dalgo ha de pagar quiniẽtos sueldos, aunque las iniurias dichas a otros hōbres, q̃ no son hijos dalgo, no tienẽ tāta pena. De estas leyes noto el muy magnifico, y en letras y rectitud de justicia sennalado varō el licẽciado Arce de Otalora del cōsejo de su Magestad, en su real audiẽcia de Valladolid, en el libro de las hidalguias. 2. parte. c. 4. nu. 11. la causa y razon porque dizẽ en Castilla que el hidalgo a de vengan su iniuria por quinientos sueldos, segun fuero de España, y que sea esta: porq̃ alos hidalgos por su nobleza les cōpete este derecho especial de estimar y pedir sus iniurias por quinientos sueldos. Haze ansimesmo para lo susodicho vna ley q̃ esta entre los fueros de España l. 3. ti. de las predas. y dize ansi Si el cauallero deue algo al franco, o a otro hōbre de rua, por aquella deuda, ni por otra cosa del mũdo no traue alabestia que caualgare, ni de las riẽdas: y si lo fiziere peite. D. sueldos de calumnia. ccl. sueldos sean por el Rey: e los otros ccl. sean para el cauallero, por la deshonra que auia recebido. Esto mesmo que esta ley dize se prueua por otros fueros antiguos de estos reynos. Eaunque se suelen dar muchas y diuersas razones para entender el principio, y origen que tuuo la dicha manera de hablar, en cōprobacion de la razon suso dicha yo considero la ley 11. tit. 11. li. 4. de las ordinancas reales, don de se refiere vna ley del Rey don Alonso onzeno fecha en Alcala era de M. ccclxxxvj. diziendo. Por cada solar en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos porfuerca, pague trecientos sueldos, si fuere lo q̃ tomare de labradores: e si fuere de hijos dalgo quinientos sueldos. Ansi mesmo se puede aplicar otra ley del foro juzgo libr. 8. titu. 4. comienca la ley. Si algun hombre ha buey brauo. Donde estimādo se los daños hechos por animales, y las muertes de hōbres en ciertas quātidades, en la del hōbre de hōrra, dize que peche el Señor del animal quiniẽtos sueldos, por el omezillo. Tābiẽ se puede en alguna manera aplicar lo que escriue Rhenano en el lib. 2. delas cosas de Alemania. diziendo, q̃ entre otras ley es Salicas, q̃ teniā los Francos, auia vna donde se estimaua las injurias para la pena de ellas en esta manera. Que si el Salico frances injuriasse a otro pagasse el sueldo estimado en doze dineros: pero si el Frigio, o Saxō injuriasse al Salico Frances, auia de pagar el sueldo por quarenta dineros estimado, de arte que el sueldo para satisfazer la injuria echa al Salico, se auia de contar y tomar de mayor valor, y auia de ser de quarẽta dineros. los de mas de doze. Lo qual se hazia por ser Salicos Franceses gẽte nobilissima y de tanta suerte y qualidad, que de ella eran elegidos los reyes francos, sus cōsejeros, legisladores, y los de mas, por cuya prudencia y voto se gouernaua la republica. de lo quali y de las leyes Salicas trate en el cap. primero numero. 8. de las questiones practicas. Cōforme a lo suso dicho es necessario distinguir las dos opiniōes, y segun cada qual de ellas resoluer la estimacion de las monedas, en que esta o puede estar la differencia. es ansique attenta la opinion del doctor Montaluo, y la declaracion de las ordenācas reales de los reyes catholicos don Ferdinādo y donna Isabel, hase de tener lo siguiente. El marauedi bueno, que y gualaua al de oro del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer diez marauedis de los de agora. El marauedi viejo, que era commun en tiẽpo del Rey don Alonso onzeno, corresponde a tres blancas poco mas, de manera, que seys viejos hazen de los que agora corrẽ diez marauedis. El sueldo burgales valio doze dineros, y porque el marauedi presente vale diez dineros, valio este sueldo la sexta parte mas que el marauedi que agora corre: y la quinta parte menos, que el marauedi viejo, este sueldo se llamo sueldo bueno. Pero teniendo, e siguẽdo otra cuenta, se deue notar otra manera de estimacion en la forma siguiente. El sueldo menor valio vn dinero y dos meajas: por manera que vale ocho meajas y ansi se llamo ocho sen: como lo hemos prouado. El sueldo bueno valio doze burgaleses, llamo se este sueldo sueldo burgales: lo qual se prueua por la l. j. titu. de los escriuanos li. j. fori. do paresce, y quiere la ley sentir, que este sueldo burgales se diuida y estime por dineros burgaleses, y quasi da a entender, que seys dineros burgaleses hazen medio sueldo. El dinero burgales valia quatro meajas: como esta notado en aquella memoria antigua, que tengo allegada. De lo qual se collige, que el sueldo burgales no vale doze dineros de los nueuos, que tienen a seys meajas: de los quales hazen diez el marauedi de agora: como quiso Montaluo. sino doze burgaleses de a quatro meajas: que son ocho dineros de los nueuos, y de a seys meajas. Ansi mesmo se saca delo suso dicho, que este sueldo bueno llamado burgales, es el de que tratan y hazen mencion las leyes del Rey don Alōso onzeno, que tenemos arriba allegadas: y dizen: que este sueldo es menorla quinta parte, que el marauedi pequenno y comun: pues el marauedi valia y vale diez dineros de a seys meajas: y ansi cinco sueldos de estos, que son quarenta dineros, hazẽ quatro marauedis, que ansi mesmo valen, y valieron quarẽta dineros. Esta mesma estimacion quadra ala l. 30. del Rey don Alonso onzeno en Alcala: sin auer que quitar, ni que anna dir: do dize quatro sueldos, que son tres marauedis y dos dineros. siendo este sueldo de a ocho dineros, hazen quatro de ellos treynta y dos dineros: y siendo el marauedi de a diez dineros, hazen tres marauedis treynta dineros: ansi que quatro sueldos hazen tres marauedis, y dos dineros. Segũ la otra cuenta auiamos puesto el sueldo en doze dineros: y el marauedi no le podimos poner en quinze dineros, porque no quadraua: y por tanto le poniamos en mas, que en quinze dineros, lo qual no es verisimil: pues siempre el marauedi tuuo dineros ciertos y enteros. El otro sueldo de quiẽ se haze mencion en la Coronica del Rey don Alonso decimo, valia seys burgaleses, y era la mitad que el sueldo bueno burgales: de manera que este sueldo valia veynte y quatro meajas, o quatro dineros de los de a seys meajas. Este sueldo se puede llamar mediano. Loqual se collige de la dicha coronica, y de lo que por ella se da a entender, y de lo que luego diremos. El marauedi bueno que igua laua al de oro en su valor, se gun en la mesma coronica se escriue, valio ciento y ochenta pepiones, cada pepionera dos meajas: ansi mesmo valia este marauedi diez metales, cada metal diez y ocho pepiones: cōforme a esto este ral marauedi tenia y valia sesenta dineros de a seys meajas, que correspōden a seys marauedis de los que agora corren. Dize la mesma historia del Rey don Alonso decimo, que el marauedi de aquel tiempo, que alcancaua al de oro, valia nouenta burgaleses, cada burgales tenia dos pepiones: los quales se deshi zieron y fueron reduzidos los cientos y ochenta a nouenta. Valia ansi mesmo este marauedi bueno quinze sueldos. cada sueldo de estos tenia y valia seys burgaleses: por manera, que este marauedi correspōde a seys delos que al presente vsamos. Ansi mesmo los quinze prietos, q̃ la mesma historia del Rey don Alonso decimo escriue haziā el marauedi, vienen aser de tantos dineros q̃ igualā conforme ala dicha cuenta a seys marauedis de los presentes: por manera, que este dinero prieto valia quatro dineros comunes. A esta cuenta correspōden las leyes del Rey don Iuan el primero, donde tasan el marauedi bueno por seys de los viejos, los quales hemos puesto en el mesmo valor que los presentes, aunq̃ en diuersas partes los marauedis viejos han sido, y son interpretados, y estimados por particulares fueros algunas vezes a dos: otras a tres, otras a quatro marauedis de los que agora corren. De aqui se saca, que el marauedi de oro antiguo, que por la ley del estilo valia y pesaua tanto como seys marauedis de oro del Rey don Alonso decimo, se estimaua y apreciaua en treynta y seys marauedis de los que al presente gastamos. La ley ij. titu. 33. part. vij. pone marauedis prietos, y marauedis blancos, dando a entender claramente, que el marauedi prieto valia mas que el marauedi blanco. Por ventura llamo marauedi prieto el marauedi bueno q̃ montaua quinze prietos: y blanco al marauedi mas baxo y comũ, que montaua diez dineros, como mōta el que agora vsamos: lo qual puede ansi mesmo prouarse por lo que diremos luego del blanco. Estas monedas antiguas aunque eran de vellon, creo y sospecho tenian mas mezcla de plata que no tienẽ las blācas, quartos, y ochauillos que agora corren. Esto se puede sacar en alguna manera de la coronica del Rey don Alonso onzeno. capit. 98. en cuyo tiempo y antes en tiempo del Rey don Fernando quarto su padre, y de otros Reyes el marauedi comun vino a estimarse por nouenes, y cornados: como paresce de la mesma historia, y valio lo que al presente vale, loqual se puede creer por lo siguiente. Lo primero, porque de las leyes del Rey don Alonso onzeno, que cerca de los sueldos hemos allegada y examinado, paresce, que aquel marauedi valia diez dineros, como al presente vale, y no mas. Lo otro: porque valia diez nouenes el marauedi, y cada nouen de estos valia y era tanto como vn dinero de a seys meajas: lo qual esta claro por el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccxj. donde dize, que el marauedi valga diez dineros, o diez nouenes, o seys cornados: y q̃ doce cinquenes valgā vn marauedi: dos cinquenes vn cornado: de lo qual paresce, que aquel marauedi valia seys cornados, y diez dineros. como vale el que al presente vsamos: y que doce cinquenes hazian tanto, y montauan como diez nouenes: por manera, que el nouen valio seys meajas, pues el cinquẽera de cinco, todo loqual quadra cō el marauedi que agora gastamos. De aqui ansi mesmo se prueua, que el dinero nouen no valio estonces mas que seys meaias: y no nueue. aunque es possibile que en algun tiempo las aya valido. El cruzado moneda menuda en Castillo solia valer ordinariamente dos cornados, no le subiẽdo por alguna necessidad como lo prueua el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. ccccviij. Blanco fue tambien moneda, y aunque pudo ser auerse labra do antes, como lo da a entender la ley dela partida. 2. tit. 33. partic. 7. tambiẽ la mando labrar el Rey don Iuan el primero, y le puso en valor de vn marauedi de a diez dineros: despues abaxo cada blanco a seys dineros, que viene quasi a lo que es oy vna blanca, y vn dinero mas, loqual paresce por el ordenamiẽto que hizo el mesmo Rey don Iuā en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. este blanco baxo a valor de vn cornado el Rey don Henrique tercero en Madrid anno de M. cccxcj. En tiẽpo de este mesmo Rey don Henriq̃ el tercero corria en estos reynos la moneda de los Agnus dei, y valio primero vn marauedi: despues vino a labrarse de tā baxa ley, que valio vn cornado: ansi lo cuenta y trata la coronica del dicho Rey don Henrique tercero. Ansi mesmo se vsaron y labraron antes de agora y antiguamente en estos reynos medias blancas: como consta por las leyes, que hizo el Rey don Iuan el ptimero en Segouia anno de M. cclxxxx. Hase de aduertir, que las monedas antiguas de oro y plata, aunque vayā en esta obra estimadas algunas vezes al precio antiguo, pero saluo el peso que tenian, se han de reduzir alas que al presente corrẽ porla semejanca en quantidad del peso: y estimarse el tal peso como agora se estima: pues se han de considerar por el dicho peso, y quantidad de oro o plata. Summario del capitulo siguiente. -  1 Considera se el precio, y valor delas cosas en tiempos antiguos quanto a estos reynos: en especial del marco de plata. -  2 Trata se del peso y valor del real Castellano en tiempo del Rey don Henrique segundo, y despues y antes. -  3 Dobla Castellana, de que peso y valor aya sido. -  4 El marauedi de oro que peso, y valer aya tenido en los tiempos passados. -  5 Examinanse muchas leyes de las partidas, y del fuero, que hablan de marauedis, y otras monedas. -  6 Francos, que moneda aya sido, y de que peso y valor. -  En el qual se trata y cōsidera el peso de las monedas de oro y plata antiguas de estos reynos, para meior entendimento de las leyes. CAPVT VI. QVanto al entendimiento de muchas leyes de las partidas y fuero real, conuiene examinar el valor y peso mas departicular de las monedas de oro y plata, que enestos reynos soliam correr, pues aunque ayamos dicho y declarado el precio del marauedi de oro vie jo y nueuo por estimacion de marauedis cōmunes y dineros menudos, sera bien, por lo que adelante tocaremos, aueriguat el peso y quantidad que estas mo nedas teniā: si quiera para entender la grauedad de las penas conforme a lo q̃ oy en dia se vsa: y porque veamos, si vn marauedi de oro era liuiana pena: y ansi mesmo la pena de otros marauedis cōmunes. Para lo qual sehan de considerar algunas antiguedades. Quiẽ vuiere leydo las coronicas de Castilla. y las ley es antiguas del reyno, hallara que las viandas, mantenimiẽtos, y las de mas cosas neces[*]sarias para la vida humana, valian tan barato y en tā baxos precios, que con vn real del peso mesmo, que los de agora tienẽ, se compraua y podia cōprar lo que en este tiẽpo no se podra cōprar cō diez, ni con quinze reales, ni por vẽtura con veinte. Lo mesmo se puede dezir del marauedi comun, pues estonces era de mas vtilidad para comprar vn marauedi, que agora quinze ni veynte. Esto paresce ser ansi no tratando de tiempos mas antiguos por las ordenancas que hizo el Rey dō Alonso onzeno. en Alcala era de M. ccclxxxvj. y largamẽte por las leyes, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccvij. desde la ley. xxix. hasta la ley. lxiij. Item se deue notar: q̃ en tiempo del Rey don Alōso onzeno, y de don Henrique segundo y hasta oy, el marauedi por don de se apreciaron y aprecian en las dichas leyes todas las cosas, era y ha sido de seys cornados: o diez dineros: como por las mesmas leyes parasce, y por lo que tenemos alegado en el capitulo antes de este: pues este marauedi no era el bueno, ni el de oro, sino el comum. Paresce ansi mesmo, que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, valia el marco de la plata ciento y veynte y cinco marauedis: como se prueua por su historia c. 98. y despues en tiempo del Rey don Iuan el primero valia docientos y cincuenta marauedis. lo qual consta, y esta cierto por las cortes que el mesmo Rey don Iuan hizo en burgos año de M. ccclxxxviij. y ansi en esto como en las de mas cosas necessarias en la republica sehallara por las coronicas del reyno, que quāto mas nos acer caremos a este tiempo, tanto mas han subido y encarescido se en los precios todas las cosas que comunmente gastamos en comer, en vestir, y en otros tratos, y actos necessarios. loqual sin coronicas por experiencia hemos visto de treynta, o quarenta annos a esta parte: por tanto no nos marauillaremos de lo que leyeremos cerca de los precios que tuuieron los man tenimientos y otras cosas docientos annos atras. Segun esto no va descamina do el precio de los reales Castellanos, en aquel tiempo estos reales eran de tanto peso, que ocho de ellos ha[*]zian vna onca, como lo hazen agora. ansi lo prueua la ley, que hizo el mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. do dize que por ocho reales deuidos, se pague vna onca de plata, y que este es su justo precio. Por el valor del marco de plata podemos sacar la diuersidad del valor del real de plata del dicho peso, el qual valio en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis: y porque esta moneda se labro debaxa ley a causa delas necessidades publicas, el mesmo Rey baxo este real a marauedi: como paresce por su coronica en el c. 8. del anno sexto y por las ordenan cas, que hizo en Alcala era de M. ccccviij. Despues esta moneda se boluio a labrar de buena ley como la vieia, quiero dezir como la q̃ corria antes que se labrasse de baxa ley, y ansi el real viejo, como el nueuo valieron en tiempo del Rey dō Henrique segundo tres marauedis cada vno. Esto se prueua por las leyes del mesmo Rey en Toro era de M. ccccxj. de las quales paresce, que poco antes con las muchas necessidades se auia alcado el real de plata da buena ley a doze marauedis: y luego se boluio a baxar a tres. Andando el tiempo reynando el Rey don Iuā el primero valio el real del dicho peso quatro marauedis. Yo entiendo el peso del real de esta manera, que ocho reales hazian y pesauan vn onca algo menos. Por razon que en las monedas siempre falta el peso justo para la costa de labrarlas, y que entiempo del Rey don Iuā el primero aya valido el real quatro marauedis, prueualo la ley que el mesmo Rey hizo en Burgos anno de M. ccclxxxviij. despues cō subirse la plata ha venido a valer el real vnas vezes doze marauedis, y estōces se llamarō quartos las mōedas q̃ valieron tres marauedis: porque erā quartos del real, el qual valio ansi mesmo dies y seys marauedis: y de aqui se llamaron quartos las monedas de a quatro marauedis. En fin como al presente, ansi en los tiempos passados la moneda de plata se respecto al valor de la mesma plata poco mas: como es notorio. Item se haze mencion enlas coronicas y leyes del Reyno de monedas de oro. en especial se vsaron en Castilla las doblas y por las leyes del Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. ccccvij. en la ley. lxij. paresce que en aquel tiẽpo la dobla Castellana valia treynta y seys [*]marauedis de los comunes, que cada vno valia diez dineros, como el de agora. Despues alco la moneda el mesmo Rey don Henrique, y valio la dobla Castellana ciẽto y veynte marauedis, y luego boluio esta moneda a reduzirse a su justo valor, y valio treynta y cinco marauedis ansi lo prueuā las leyes del mesmo Rey dō Henrique fechas en Toro era de M. ccccxj. En tiẽpo del Rey don Iuan el primero valia la dobla Castellana cincuenta marauedis: lo qual paresce por las leyes del mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. Estas doblas en tiempo del Rey don Iuan el segundo corriā de muy baxa ley algunas de ellas: y las buenas y las malas auian subido ensu valor: como han subido los precios del oro, y plata: y de todas las otras cosas, segũ paresce por las peticiones, que se dieron en Madrid en las cortes del anno de M. ccccxxxv. en vn contracto de venta que se celebro en tiempo del Rey don Iuan el segundo en el año de M. cccc. y xxxv. De cierto heredamiento en tierra de Seuilla vi echa mencion de las doblas Moriscas, que eran yguala das por las leyes reales a las Castellanas, en setenta marauedis cada vna. lo qual se sufre por razon que las Moriscas corrian abaxad as de su ley, como las Castellanas. En aquel tiempo. hizose el dicho contracto en v. de Deziẽbre, por el qual donna Leonor Gutierrez Tello Abadesia, y las monjas de la orden de Sancta Clara vendieron el heredamiento de villa nueua de Balbuena a Francisco de Villa franca por precio de dosmil y docientos y cincuenta doblas Moriscas contada cada vna dobla a setenta y vn marauedi. Esta dobla Castellana en nuestros tiẽpos ha corrido o solia correr, pero no de tan buena ley, ni de tanto peso como las que tengo dicho: que corrian en tiempo del Rey don Henrique segundo, y del Rey don Iuan el primero: y valian las vltimas de agora treynta annos, y quarenta, cada vna trecientos y sesenta y cinco marauedis. Las doblas antiguas en tiẽpo del Rey don Iuā el primero valiā doze reales en plata amonedada: y en plata quebrada onca y media y vna ochaua de plata: segun paresce por las dichas leyes. Demas de lo suso dicho conuiene para lo que adelante diremos examinar esta dobla Castellana de que peso era, para ver el oro que tenia, y creo a todo lo que puedo alcancar, que esta dobla tenia peso de vn castellano, lo qual hasta agora entiendo ansi por lo siquiente. Lo primero porque el Rey don Iuan el primero en Segouia anno de M. cccxc. hizo la ley de la segunda suplication con la pena de las mil y quinientas doblas, no sennalando mas que do blas sin dezir el precio de ellas. por tāto se hā de entender estas doblas Castellanas, de aquellas, q̃ se contienẽ en las otras leyes del mesmo Rey, lo qual ami parescer esta claro en nuestros tiẽpos, y antes de agora, despues que la dicha ley se hizo, estas doblas se han juzgado por peso y precio de Castellanos luego bien se prueua, que la dobla Castellana de aquel tiẽpo era de peso de vn Castellano. Ansi mesmo creo, que estas doblas son las que dizen decabeca: porlo que dize la ley primera del Rey don Iuā el primero fecha en Biruiesca, donde haze mẽcion de cierto seruitio de doblas, que el Reyno le prometio por cabecas mayor y menor en cierta forma. Llaman se estas, doblas de cabeca en las prouisiones dadas por su magestad anno de M. D. xxxix. sobrelas suplicaciones con las mil y quinientas doblas. Lo otro porque en las constitutiones de la vniuersidad de Salamanca, que se hizieron anno de M. ccccxxij. poco antes, se han de dar dos doblas a cada doctor en los licenciamientos, y doctoramientos, las quales no ay duda sino q̃ se hā de entẽder de las Castellanas, que corriā a la sazon en estos reynos. y estos siẽpre se han estimado a peso y valor de Castellanos, como es notorio y no se puede negar ni dezir otra cosa. A todo lo suso dicho corresponde el precio y estimacion de las doblas por reales de plata del peso de los de agora: pues esta cierto, que al presente vale vna parte de oro onze partes de plata. y por la estimacion del oro y plata la qual ha y do siẽpre cresciendo, alomenos nunca en Castilla valio tanto como al presente vale: se puede collegir, que la dobla estimada en doze reales, que hazia onca y media de plata tenia mas oro, que no el ducado de nuestro tiempo. Ansi q̃ verna a ser el peso de las dichas doblas a vn Castellano, mayormente se prueua esto por que en las dychas leyes van ygualadas las doblas Castellanas con las doblas Moriscas q̃ parescen ser las doblas Zahenes o Azenes, las quales pesan a Castellano y antes mas, que menos. Considerando el tiempo del Rey don Henrique el segundo quando la dobla Castellana valia treynta y seys marauedis comunes: y que estōces no valia menos el oro y plata, que en tiempo del Rey don Alonso decimo, podemos dezir, que el marauedi de oro del tiempo del [*]Rey don Alonso decimo, el qual valia seys marauedis delos comunes segun vna cuenta, era depeso por lo menos de la sexta parte de vn Castellano, y segun esto, esta moneda de oro si se labrasse oy valdria conforme al precio presente quasi dos reales y medio poco menos: y por menudo ochẽta marauedis. De este marauedi de oro se han de entender las leyes del Rey don Alonso decimo, que el hizo. Aunque segun la cuenta del doctor Montaluo passa da por las ordenancas Reales, que agora tenemos este marauedi valia diez de los comunes, que eran de diez dineros como los de agora. El otro marauedi de oro mas antiguo, al qual se han de referir las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo: y las que de ellas se sacaron, pesaua segun la ley del estilo seys de los passados, por lo qual viene à ser de peso de vn Castellano: aunque estonces valia treynta y seys marauedis comunes: los qualles vienẽ a ser el dia de oy mas de quatro cientos y ochenta marauedis: y por reales quatorze. De todo lo suso dicho se saca en limpio, qué el marauedi de oro contenido en las leyes de las Partidas, se ha de entender y juzgar de peso de vn Castellano: pues los que hizieron aquellas leyes tuuieron respecto ala moneda antigua de oro, trasladando como trasladaron leyes tan antiguas, y haziendo recopilacion de ellas. Para esto ay vna razon a mi juyzio de mucha fuerca, que los que hizieron las dichas leyes de las partidas y las recopilarō, entendierō muy bien el peso del sueldo aureo de Iustiniano, y como pesaua lo que pesa vn Castellano. Tuuieron ansi mesmo entendido que el sueldo, y el aureo erā de vn mesmo peso: y con esto esta llano que los dichos authores no quisieron alterar cosa alguna en las leyes que trasladauā, y si alguna vez alteraron algo, fue pensando, que no haziā mudāca alguna, y no entendiẽdo las leyes, como se han entẽdido por otros, y an si en todos los lugares do el derecho comun haze mẽciō de sueldo, o aureo, trasladarō marauedi de oro o marauedi simplemẽte, entẽdiendo de oro, de lo qual paresce, que los dichos authores dieron a entender, que el marauedi de oro contenido en las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alōso decimo, y del Rey don Hernando tercero, su padre, y otros reyes proximos a estos, era del pe so que es agora vn Castellano, quiero dezir la sexta parte de vna onca de oro: y tal que setẽta y dos haziā vna libra Romana de xij. oncas. A esta declaracion y parescer se allegan las leyes de los reyes Godos, que en Espanna reynarō antes del Rey don Rodrigo, de las quales en el dia de oy se tiene noticia por el libro que dizen y intitulam Foro juzgo, fecho en Latin, y ansi mesmo en aquel Romance antiguo, que estonces se vsaua poco differente del que al presente vsamos. En estas leyes Gothicas se haze muy a menudo mencion de sueldos de oro, en el texto Latino: y estos mesmos en el texto Espannol se llamán marauedis, o moruis de oro, y otras vezes simplemente marauedis, o moruis. Estos sueldos de oro, entiendo yo auer sido del peso de vn Castellano como el sueldo Romano, de quiẽ haze mencion Iustiniano en su Codigo: para lo qual se puede presumir, q̃ en tiẽpo de los Reyes Godos corrian en Espanna en la cōtractaciō y comercio los sueldos de los Romanos y de Iustiniano: pues en tiempo, q̃ los Godos reynarō en España los Romanos no del todo est auan exclusos de ella, antes gouernaron parte de Espanna, hasta que el Rey Suintilla vicesimo sex to Rey de los Godos, que comen co a reynar anno de Dcxxj. acabo de echara los Romanos de toda España y de la Francia Gothica, quedando se con la monarchia destas prouincias, como lo escriue sant Isidro, el Arcobispo don Rodrigo, y el obispo de Burgos don Alonso de Cartagena, aun que Paulo Emilio en la coronica France sa attribuye esta monarchia al Rey Sisebutho, que fue el 24. Rey de los Godos, y comenco a reynar anno de Dcxij. Como ꝗera q̃ sea, pues Iustiniano auia te nido el imperio Romano y muerto. 60. años antes poco mas omenos: verisimil es que quedarian sus monedas y sueldos de oro: y otras semejātes mandadas labrar por los emperadores que le succedieron, quanto a la contratacion y comercio en Espanna, por causa de la parte que los emperadores en ella tenian, y despues de ellos echados de ella, por lo que suelen durar y tratarse semejantes monedas de tan excelente metal, y tan estimado. Lo mismo se puede sacar de las mesmas leyes Gothicas, en las quales estos sueldos de oro se diuiden por tremisses, como parece de la l. vlti. tit. vlti. lib. 8. & lib. 8. titul. 4. en la ley. Si algun hombre, talcomo a cauallo, y en la ley, que comienca Si algũ hōbre encierra ganado. donde en el texto Latino se haze mencion de los tremisses de oro, como parte de los sueldos y segun prouamos arriba en el cap. 3. num. 4. el sueldo de Iustiniano tambien se diuidio en tremisses de oro. Por manera que ansi por el nōbre, como por la mesma diuision, y por la contratacion con los Romanos podemos entender con mucha razon, que los sueldos de oro contenidos en las leyes Gothicas eran del mesmo peso, o los mesmos que los de Iustinia no. y por tanto vienen a ser de peso de vn Castellano. Desta manera se pueden entender muchas leyes del foro juzgo mayormente en el li. 7. y 8. y en otros muchos lugares donde el texto Latino vsa de sueldos, y el Espannol de marauedis de oro: o de marauedis simplemẽte. E si quisieremos dezir, que los Reyes Godos no ayan tenido cuenta con la moneda Romana, diremos que ellos mesmos mandaron labrar sueldos de oro a imitaciō de los sueldos de los emperadores y del mesmo peso, y con esto cōcurre que Pedro de Alcoceren la historia, que con mucha diligencia, y curiosi dad hizo y recopilo de la insigne y Imperial ciudad de Toledo lib. 1. cap. 32. affirma y testifica auer visto medio marauedi de oro del tamāno de medio castellano, labrado en Toledo en tiẽpo de los Reyes Godos: de la vna parte tenia la figura de vn Rey con esta letra. Vuitigis Rex: y de la otra tenia por letras. Toleto pius. Verdad es que Alcocer llama a esta moneda Meaja de oro: y las leyes del Foro juzgo llamā el tremisse meaja de oro: como paresce de la l. vlt. tit. vlt. lib. 7. donde el texto latino puso tremissem y el vulgar tras lado meaja de oro. Y siendo esto ansi, la meaja de oro no podia ser la mitad del marauedi de oro: sino la tercia parte: como lo prueua la ley, q̃ comienca: Si algun hōbre tal como a cauallo. titul. 4. lib. 8. y es cosa cierta pues el tremisse de oro era la tercera parte del sueldo en tiẽpo de Iustiniano segũ lo tenemos prouado en el ca. 3. y esta es su propria signification, a la qua l no obsta la ley que comienca. Si algũ hombre encierra ganado. en el mesmo titul. 4. donde el texto latin puso. tremissem vnum pro duobus capitibus: y el texto vulgar traslado las dos partes de vn marauedi: porque esta claro el error: pues tremissis no quiere significar, ni significa las dos partes de vn marauedi: sino la tercia parte del marauedi, o sueldo. pero pensando que la ley Latina ponia por cada cabeca de las dos vn tremisse, en el texto vulgar pusieron por dos cabecas dos partes de vn marauedi, entendiendo dos tremisses, por manera que la moneda de que haze mencion Alcocer era medio marauedi, o medio sueldo de oro: el qual se llama en las leyes de Iustiniano semissis: y no tremissis: por tanto no era meaja de oro, que es el verdadero tremissis segun paresce de las mesmas leyes Gothicas. De toto lo susodicho paresce que los marauedis de oro que vsaron los Godos partidos por semisses y tremisses, eran del peso que el sueldo aureo de los emperadores, y que el Castellano de oro q̃ en Castilla solia en nuestros dias correr. De este sueldo hazen mencion las leyes del dicho foro juzgo, que tengo allegadas, y otras muchas: mayormente la ley 17. & 18. libro 2. titul. 1. Anunque el doctor Montaluo en la glossa del fuero in l. 1. ti. 5. lib. 2. Fori. dizeque este sueldo aureo del foro juzgo valia ciento y tres aureos. Hasta el presente no he visto authoridad por donde se pueda prouar esta opinion. antes por la ley que comienca, Porque veya muchos juezes, y muchos merinos en el dicho tit. 1. lib. 2. del foro juzgo, esta claro a mi parescer, que este sueldo era menor q̃ vna onca de oro: y por esto no puede ser que aya valido tantas monedas de oro: como el doctor Montaluo escriuio. Antes del Rey don Alonso decimo corria en estos Reynos vna moneda de oro llamada moruies Alfonsies, que eran marauedis de oro Alfonsinos. De estos se haze mencion en vna carta, o instrumento que tiene la ciudad de Toledo, donde se contiene la venta que el Rey don Hernando tercero haze a la dicha ciudad, de Alcocer, Herrera, y otros lugares por quarenta y cinco mil Moruies Alfonsies, de lo qual haze mencion el doctissimo licenciado Arce de Otalora, en el insigne tractado de les hidalguias 2. parte. capit. 4. Pedro de Alcocer en el libro que tengo alegado poco antes lib. 1. capit. 84. y estiman cada Morui Alfonsi, quasi en vn Castellano, que es la sexta parte de vna onca de oro. Esta escriptura esta presentada enel pleyto que trata en esta corte y cancellaria de Granada la ciudad de Toledo con el Marques de Gibraleon y Cōde de Belalcacar, en el qual pleyto ay testigos que deponen auer fido el dicho Morui Alfonsi del peso y valor de vn Castellano. Aunque cerca deste valor no he visto testimonio ni authoridad alguna de Historias o leyes antiguas: y la parte del marques pretende auer sido el Morui Alfonsi de menos valor y peso, verdad es que si este Morui es el marauedi de oro antiguo, que pesaua seys de los buenos conforme ala ley del estilo, clara y manifiesta es su estimacion y peso por lo que tenemos ya tratado: por loqual ansi mesmo paresce, que si este Morui Alfonsi era delos marauedis de oro que corrian quando comenco a reynar don Alonso decimo, y antes algun tiempo, que seis de estos pesan vn Castellano. No digo mi parescer por ser articulo, que toca à pleyto pendiente. Despues de auer tractado la estimacion y peso de algunas monedas antiguas de estos reynos, conuiene sacar delo dicho algunas declaraciones, y entendimientos a muchas leyes delas partidas, por que de esto podria resultar ciaridad alguna, para entender otras leyes reales. La primera ilacion sera cerca del entendimiento de la. l. 7. tit. 13. par. 6. donde trasladando el authen. Prętereà. C. vnde vir & vxor dize, Pero esta [*]quarta parte no deue montar mas de cient libras de oro. Esta mesma suma de libras de oro puso la nouella de Iustiniano en este caso in authen. vt liceat matri & auiæ. §. quia vero, y si hemos de seguir la estimacion de la libra de oro q̃ haze Iustiniano in l. quoties. C. de susceptorib. & arcar. que es cada libra en setenta y dos sueldos de oro, o Castellanos: montā estas cient libras de oro siete mil y doziẽtos Castellanos de oro: porque la ley delas partidas se ha de entẽder cōforme ala ley que traslado: la qual se entiende de las libras Romanas de a doze oncas y setẽda y dos Castellanos cada vna, de manera que la dicha ley esta conforme à esta cuenta, clara quanto a la quantidad, que quiso limitar. La segunda ilacion toca ala. l. 4. tit. 13. par. 1. donde tractando de la injuria hecha alos sepulchros y enterramientos como se ha de estimar, dize que el juez no la estime menos de cient marcos. Esta ley esta saceda dela l. 3. §. si nemo erit. & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchro violat. y alli se pone esta pena en cient aureos, y no en cient marcos, en lo qual va mucho: pues esta claro: que ciẽt marcos, ora sean de oro, o de plata, son mucho mas q̃ cient aureos. Por tanto se ha de aduertir à esta variedad dela ley de la partida, y ha q̃ la. l. 12. ti. 9. par. 7. poniendo al mesmo delicto pena, y trasladādo la mesma ley de los Romanos en los mesmos terminos pone ciẽt marauedis de oro, y no cient marcos ansi mesmo la. l. 2. 3. tit. 18. li. 4. fori tratādo delas mesmas penes las pone en cient sueldos de oro, teniendo entendido los que hizierō aquellas leyes, q̃ el aureo y solido de Iustiniano eran vna mesma cosa y vna moneda, de vn mesmo valor y peso, de loqual trate largo atras en el c 3. En esta mesma materia delas injurias hechas en las sepulturas de los muertos, dize la mesma. l. 12. tit. 9. par. 7. el que quaitare piedras, o ladrillos de las sepulturas, o las abriere para despojar los muertos delos pānos, peche al Rey dos libras de oro: laqual ley esta errada y ha dedezir diez libras de oro, por la l. qui sepulchra. C. de sepultur. violat. en loqual seha de notar, que esta pena se puso primero de veynte libras de oro: por la. l. 2. tit. 17. l. 9. Codicis Theodosiani. la qual hizo el emperador Constantino, poniendo la mesma pena al juez, que no castigasse el dicho delicto de don de salio la l. si quis sepulchrũ. C. de sepulchro violat. Despues el mesmo emperador en el mesmo caso puso la pena de diez libras de oro, en la l. 4. eodem titul. 17. li. 9. del codigo Theodosiano. Y de alli se saco la dicha. l. qui sepulchra. Hanse de entender estas libras de oro cada vna por setenta y dos Castella nos: y ansi se ha de interpretar la ley delas partidas, de manera que dos libras de oro serā ciẽto y quarenta y quatro Castellanos: y si son diez libras de oro seran seticientos y veynte Castellanos. si por costũbre o fuero no estuuiere otra cosa dispuesta y rescebida. Lo que tengo dicho cerca delas dichas leyes reales, se hade entender conforme ala intencion que lleuarō los que recopilaron las dichas leyes en el peso y valor del sueldo: por que conforme al valor delos aureos antiguos, de quien tratan los Iuriscōsultos como tenemos tratado en el. ca. 3. cada aureo pesaua tanto como pesa oy dia vn doblon, y valia por monedas de plata veynte y cinco denarios, que son quasi treynta Reales de los presentes que gastamos. La tercera illacion se o fresce quanto ala l. 9. titul. 18. part. 1. que pone nouecientos sueldos de pena al sacrilego. Esta ley se saco del cap. si quis cōtumax. 17. q. 4. y del concilio Triburiense celebrado en el anno de D. 395. Estos sueldos no se han de entẽder de oro, ni delos sueldos de Iustiniano: sino otros sueldos de menos estimacion delos quales tratamos en el c. 3. § 2. explicando el entendimiento del cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. La quarta ilacion se ha de examinar quanto al al. 7. tit. 18. part. 1. donde transladando los sueldos del dicho capitul. qui subdiaconum 17. quæstione 4. dize la ley, que estos sueldos se han de entender marauedis. y enla verdad si se entienden marauedis de oro del peso de los sueldos de Iustiniano, como lo tienen por costumbre las leyes delas partidas, la estimacion es bien crescida y la pena en gran quātidad: por lo qual y por otras consideraciones enel dicho. §. 2. tuuimos, que estos sueldos no eran de oro, sino sueldos Franceses de plata y aun mezclada. La quinta ilacion es cerca de la. l. 10. titu. 18. parte prima, que pone treynta libras de plata por pena al sacrilego, que hiziere violencia a las iglesias. Estas libras por todo losuso dicho han de ser de doze oncas la libra, de manera que sera esta pena quarenta y cinco marcos de plata, conforme a lo que notamos en el cap. 4. sobre el. entendimiento del cap. quisquis. 17. q. 4. La sexta ilacion toca ala practica de la l. 18. titu. 4. part. 3. donde tractando de la Iurisdiction mediana. o misto imperio dize, que ala tal iurisdiction pertenesce conoscer: o determinar pleyto de trecientos marauedis arriba: y ala iurisdictiō menor perten escesentenciar de trecientos marauedis de oro en a iuso estos marauedis por lo que tengo dicho han de estimar se cada vno por vn Castellano: por que ansi es el estilo de las leyes de las partidas. E la dicha ley se saco de la nouella de Iustiniano, titulo de defensoribus ciuitat. §. & iudicare. Donde estos trecientos marauedis de oro los llama vna vez solidos, y otra luego aureos. La septima ilacion se ha de notar quanto ala. l. 8. titulo 7. partida 3. donde se pone alos litigantes rebeldes pena por las rebeldias de ciertos marauedis. Los quales a mi parescer no han de ser Castellāos de oro, como son otros muchos de los contenidos enlas leyes de las partidas: por que enlos otros casos van las dichas leyes de las partidas con intẽto de trassadar el de recho comun. En este caso yo entenderia estos marauedis conforme a la estimacion, que tenia el marauedi de oro, o el bueno, en tiẽpo del Rey don Alonso decimo, q̃ es seys delos de agora: o diez segun otra cuenta. Alo qual fauoresce la l. 1. ti. 4. li. 1. fori. que pone los mesmos cient marauedis de pena al rebelde citado y ẽplazado para āte el Rey: como por la dicha ley dela pertida y los marauedis de las leyes del Fuero entendemos siempre de los buenos, quiero dezir de oro, q̃ corriā en tiẽpo del rey dō Alōso decimo: o sus y guales por suma de monedas cobrẽnas, o de vellō. De esta manera se han de entender los marauedis puestos por pena alos rebeldes in l. 1. 2. 3. 4. ti. 3. li. 2. fori. y los sueldos de que alli se haze mencion cōforme a lo que hemos notado del valor y estimacion delos sueldos. Esta mesma interpretacion delos dichos marauedis: que sean delos buenos, se colige de las leyes. 24. 25. y. 26. del estilo, las quales tienen respecto al marauedi bueno del Rey don Alonso decimo. La mesma opiniō tuuo el doctor Hugo Celso, en el repertorio verbo Emplazamiento: aun que estas rebeldias se lleuan cōforme ala costũbre de otra manera en algunas partes. La octaua ilacion pertenesce ala. l. 3. ti. 8. par. 3. dōde pone pena de cient marauedis en vn caso, y de diez en otro, quādo el posseedor resiste, y impide que no se haga, ni execute el assentamiento. Estos marauedis sehan de entender, de los buenos, quiero dezir delos que principalmẽte se vsauā en tiẽpo del Rey don Alōso decimo, y erā de oro, o iguales al de oro: cōforme ala cuẽta, que hemos seguido y examinado. Esto se prueua por que la dicha ley es sacada del derecho comũ, ni de otras, q̃ yo aya visto: por tanto la tẽgo de entender conforme ala moneda del Rey, q̃ la hizo, que fue don Alonso decimo. La nouena ilacion toca ala. l. 20. ti. 23. par. 3. donde para el caso de corte tiene y juzga por pobre al que no ha valia de veynte marauedis. Si se ha de entender cōforme ala moneda, del Rey, que hizo la ley: pues quāto à esta suma alo q̃ al presẽte me acuerdo, no la podemos referir a otras leyes antiguas. Cada marauedi vale diez de los presentes, o seys por otra cuenta, y es delos buenos. Montan los dichos veinte marauedis, alomenos que es a seys cientos y veinte marauedis delos presenees de a diez dineros, los quales en aquel tiẽpo valian en Reales de plata y del peso delos de agora mas de quarenta Reales: y eran mas que no son oy dia tresmil marauedis, cōsiderando el precio de todos los mantenimiẽtos: como lo hemos prouado por las leyes antiguas del Reyno, y al presente damos por pobre para el caso de corte al que no tiene tres mil marauedis de hazienda. Quanto à que vno sea obligado à arraigar se por pobreza, l. 1. tit. 5. lib. 2. Fori, dize, que el que tuuiere cient marauedis de hazienda no sea obligado a arraigarse? Estos marauedis entendio Montaluo cada vno por diez delos de agora. Yo por otra cuenta estimo cada vno en seys de los presentes, y eran en aquel tiẽpo esto ciẽ marauedis mucho mas, q̃ agora son cincuenta ducados, segun las cosas corriā en baxos precios. An si mesmo quanto a que por pobreza no pueda vno ser acusador la l. 2. titu. 1. part. 7. dize que aquel es pobre, que no tiene cincuenta marauedis de hazienda. Esta ley fue sacada de la l. non nulli. ff. de accusat. la qual pone cincuenta aureos para este effecto, los quales conforme en la opinion comun en derecho, que las monedas contenidas en las leyes antiguas se han de estimar cōforme al tiẽpo que las leyes se hizierō: y teniendo lo que yo proue en el cap. 3. se ha de appreciar por peso de oro cada aureo en vn doblon: o en la quarta parte de vna onca de oro: en plata por veynte y ocho reales y mas: pues valia cada aureo sin contra diction alguna veynte y cinco denarios: los quales hazian tres oncas y media de plata y algo mas. En moneda cobrenna, o de vellon cada aureo valia mil quadrantes o quatrines, que vienen quasi a ser otros tantos marauedis de los que agora corren en Castilla. Esta mesma declaracion, que es la propria y verdadera de la l. nonnulli, se aplica a la ley de las Partidas, si entendemos: que los authores de ellas no quisieron hazer nouedad: pero porque su intenciō fue declarar el aureo antiguo por el mesmo precio, y valor, que el sueldo de Iustiniano, hemos de estimar, y reduzir la dicha suma a cincuenta Castellanos de oro y a su valor, conforme alo que arriba dexamos notado. La ilacion decima es cerca de la l. 41. tit. 2. partit. 3. den de interpretando el authen. nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitādis, dize que las causas de diez marauedis abaxo son y han de ser tenidas por breues, de arte que no sea necessario poner la demanda por escrito. Esta quantidad no estaua tassa da por derecho comun: como paresce por lo que se nota enel dicho Authentico. Por tanto hemos de tener entendido, que la tassa es conforme ala moneda de marauedis principales, que corriā al tiempo que la ley se hizo, que son de los buenos segun vna cuenta de a diez de los presentes cada vno: o segun otra a seys. de manera, que erā cient marauedis, o sesenta, los quales en aquel tiempo por los baxos precios delas cosas montauā tanto como agora dos ducados, y mas. La onzena ilacion esta bien manifesta quāto ala l. 9. titu. 4. part. 5. de la donacion que se pue de hazer sin insinuarse hasta en quinientos marauedis de oro. Esta ley esta sacada de la l. sancimus. Y de la l. penultima. C. de donatio. donde se haze mencion de quinientos sueldos. los quales eran cada vno en aquel tiempo de peso de vn Castellano, o la sexta parte de vna onca de oro: y ansi la ley de la partida se ha de entẽder en esta mesma estimacion: que cada marauedi de oro sea vn Castellano: como lo tratamos en el li. 1. delas varias resoluciones cap. 11. Dozena ilaciō se deduze para entendimiento de la l. 2. titu. 11. part. 3. donde en las causas de diez marauedis abaxo se hade deferit el iuramento, quando ay prouanca de solo vn testigo. Esta quantidad dexo el derecho comun en aluedrio de los juezes: por tanto no sera inconueniente entender algunas vezes estos marauedis por los sueldos de Iustiniano, que son Castellanos de oro, aunque el proprio entendimiento viene a ser por los marauedis del tiempo en que reinaua el Rey don Alonso decimo, que eran seys de peso de vn Castellano como tenemos tratado en lo que hasta aqui esta declarado. Hazese mencion en algunas Historias de Castilla de vna moneda llamada Francos. Este Franco [*]era de oro, y valia diez reales de plata del mesmo peso, que tienen los que agora corren y hazen ocho vna onca. Era el Franco menor, que la dobla Castellana de aquel tiempo que examinamos en este capitulo, la sexta parte: como se deduce y puede bien sacar de vna ordenanca, que hizo el Rey don Iuan primero en Viruiesca anno de M. 387. De manera que el, Franco pesaua algo mas que vn ducado de los que al presente corren. THEMA CAP. VII. De mutatione monetæ quò ad pondus & valorem eius. SVMMARIA. -  1 Numismata, an poßint pluris æstimari, quàm materia, ex qua fuerit signata. -  2 Aristotelis locus expenditur ad intellectum Iurisconsulti in l. 1. ff. de contrahen. empt. -  3 Pecunia, an poßit pluris æstimari in priuatis commercijs, quàm publicè sit æstimata. -  4 De cambio ad pecuniæ permutationem, & de campsorib. -  5 Numismata an sint cudenda publicis expensis. -  6 Princeps an poßit mutare pecuniæ valorem. CAPVT VII. OBITER superiùs non semel diximus, in his Hispaniarum regnis numismatum pondus & valorem mutatum fuisse regia quidem authoritate. Idcircò quæritur, an ea mutatio licita sit, & iure fieri possit. Et sanè quoties mutatio monetæ fit, quò ad pondus & eius valorem, planè omninò licita est, nec in hoc aliquid potest controuerti. Etenim si numismatum aureorum pondus augetur vel minuitur, æquum erit, quod & valoris, ac æstimationis fiat diminutio, vel augmentum. Erit igi[*]tur huius quæstionis controuersia in hoc, an numismata pondere eodem possint quandoque pluris æstimari, & valere authoritate principis? cui quæstioni & illa accedit, an moneta cudenda sit expensis Reipublicæ, vel principis? Et quibusdam visum est, numismata non pluris esse ęstimanda regia authoritate, quàm æstimetur, & valeat ipsa massa auri, vel argenti, aut pōdus, ex quo constant. notatur in l. 1. ex Accursio ibi. ff. de contra. empt. vbi de pecunia Iurisconsultus inquit, Electa materia est, cuius publica ac perpetua æstimatio difficultatibus permutationum æqualitate quantitatis subueniret: eaq́; materia forma publica percussa, vsum dominiumq́; nō tàm ex substātia præbet quàm ex quantitate: nec vltra merx vtrumq; est, sed alterius precium vocatur. Hactenus Iurisconsultus, de cuius intellectu paulò post tractabitur, vt videamus, an illîc probetur opinio Accursij. Secundò ad hanc rem adducitur text. in l. 1. C. de veteris numisma. potest. quo in loco apparet, numismata esse vbiq; cudenda & expẽdenda, debitum pondus habentia. Sed ea constitutio nihil aliud probat, quàm quòd numismata publica percussa authoritate, debeant esse iusti ponderis, & debiti, nempe eius pōderis, quod lege publica fuerit diffinitum: non tamen sequitur ex hoc, quòd numi sint habituri eundẽ valorem, quem valet ipsa materia, ex qua fuêre signati. Tertiò in idem tendit tex. in l. 2. C. eod. titul. de vete. numis. potest. iuxta Accursij interpretationem, quæ videtur probare, quòd diminutis numismatis quò ad pondus quidem, etiam eorum æstimatio diminuenda sit. Sed nec hîc textus quidquam vrget: est etenim eius sensus secundum Bar. quòd minuta æstimatione solidi, minuitur æstimatio rerum quæ venduntur ad solidum, sicut itidem contingit, vbi æstimatio monetæ augetur & crescit. Nam eadem ratione crescunt precia rerum omniũ, quę eadẽ moneta emi solent: quemadmodũ notāt Ang. in l. Paulus. ff. de solutio. Purpur. in l. cùm quid. ff. si cer. pet. nu. 171. Quod verũ est, & procedit, vbi omnes monetæ minores pari proportione augentur, vel minuuntur: tunc enim preciũ augetur vel minuitur omniũ rerũ vniformiter, diminuta, vel aucta æstimatione omniũ monetarũ: atq; ideò preciũ rerũ, cũ sit vniformiter variarum, æquipollet veteri precio. Quòd si vna tantũ species aurei, vel numismatis minuatur, reliquis monetis manẽtibus in statu suo: tunc precia rerum manent in priori statu respectu aliarum monetarum stantium: respectu autem aurei minuti non minuuntur, imò augentur rerũ precia. Sic ècontrario in augmento vnius numi respectu aliorum, qui non fuêre aucti, precia rerum manent in eodem statu, respectu verò illius aucti numismatis, precia rerum minuuntur, quemadmodum eleganter considerat Carolus Moli. de contractibus. q. 93. num. 716. Quartò hûc pertinet l. 3. eod. titu. C. de veteris numisma. potest. qua decisum extat, numismatũ precia vbiq; debere eandem æstimationem habere, deniq; & vniformem. Sed & hæc constitutio eò tendit, vt vbiq; eadem sit æstimatio, idem sit valor eiusdem numismatis, non tamen sequitur ex hoc, quòd tanti sit numus æstimandus publica authoritate, quanti æstimatur ipsa materia, ex qua conficitur. Quintò hæc ipsa opinio deducitur ex c. quanto. de iureiur. quo in loco apparet, principẽ teneri omninò monetā cudere, & publicā facere ea lege, vt valor iuxta pondus ei constituatur: alioqui si princeps posset pro sua libidine precium cōstituere numis quodcunq; pōdus auri vel argenti habentibus: iuramentum illud, quod tāto conatu Romanus Pontifex illicitum esse cẽset, minimè foret vlla ex parte reprobũ, atq; ideò fateor, hāc decretalem decisionem admodum vrgere aduersus principes, qui hāc legem nequaquā obseruant in numismatis cudendis. Cæterùm contrariam sententiam plurimùm comprobat ratio ab Aristotele deducta libro 5. Ethicor. capit. 5. & libro 1. Polit. capit. 6. inquit enim, numum lege consistere, ac suam vim retinere, non natura. Siquidem ipse princeps, ipsa Respublica, denique ipsa lex numum constituit: atque ideò numisma dicitur, quasi nomisma à νόμῳ, id est lege, à qua precium & valorem certum accipit: cuiusq́; libera potestas est, numos semel percussos inutiles efficere, ac reddere. Hæc Aristoteles, à quo libet non temerè argumentari. Nam si non natura ipsa, sed à principe numismata vim & potestatem accipiunt: ab ipsoq́; legem reuocante inutilia effici possunt, profectò non tanti æstimatur materia ipsa auri, vel argenti, quanti numus ipse: cùm si tanti æstimaretur, natura ipsa non lege, precium & vim numus haberet. Huic rationi Plutar. suffragatur in Phocionis vita scribens, numos eos esse præstantiores, qui in minori materia plus valoris, ac precij complectantur. Simili ferè ratione suffragatur textus in l. Titiæ. ff. de auro & argent. leg. vbi Iurisconsultus respondet, legatis alicui decem pondo auri, satis iustè legatum solui, si vel aurum, vel precium auri præstetur. Idem probatur in l. 1. §. vltim. ff. eod. titul. Etenim si pecunia, qua aurum ipsum æstimatur, aurea quidem tanti ponderis esset, quanti ipsum aurum, nulla subesset ratio, cur hæc vt diuersa ab ipso Iurisconsulto nominentur: siquidem nullo discrimine constant. Sed nec istæ rationes aduersus principum censores omninò vrgent. Locus equidem Iurisconsulti diuersa censet aurum & pecuniam, vel numos aureos, & meritò: quia numi propter formā & characterem publicum à massa & materia rudi distinguntur: quemadmodum statim probabitur. Sic locus Aristotelis rectè intellectus eum sensum habet, vt plurimum intersit, Sítne massa metal[*]li informis & rudis, an in numos redacta. Hoc enim & ipse Aristo teles explicat eleganter in dicto cap. 6. Nam cùm inquit, quæque necessaria non facilè posset vltrò & citrò comportari, publico gentium consensu constitutum est ad permutationes faciendas, vt tale quidā inter se darent & acciperent, quod cùm esset ipsum ex genere rerum accommodatum ad vsum vitæ, facilè tractari posset: cuius modi est ferrum & argentum, & si quid aliud eius generis habetur, quod initio magnitudine ac pondere simpliciter erat definitum: postremò etiā charactere fuit percussum, vt homines liberi essent à sollicitudine examinandi, nam caractere quantitas numi significatur. Hæc Aristoteles. Ex quo primum adnotandum est, authoritate publica effectum fuisse, vt numi certam habeant & ponderis, & æstimationis rationem, quæ & ipso charactere, & forma cōstet absque alio examine, quod quidem necessarium foret, si massa auri, vel argenti daretur absque publica forma pro aliqua alia re ad humanum vsum necessaria. Quo fit, vt licet numus eiusdem ponderis sit, cuius & ipsa materia, ex qua constat: attamen admodum vtilis fuerit numismatum vsus, vt absque alia hominum sollicitudine constet ex publico charactere, quanta sit eius materiæ æstimatio, quod manifestissimè Aristoteles explicat. Deinde constat ex eodem, numum ipsum authoritate publica constare, non tàm ex substantia, quàm ex quantitate: ita enim ipse legendum esse censeo in lege 1. ff. de contrahend. emptione. Etiam si Budæus inibi, ex qualitate legerit. Est enim sensus, quòd in numis iam ipsa substantiam aterialis non consideratur, sed quantitas: id est, valor imposititius publicè & perpetuò constitutus: quam equidem quantitatem, publicam & perpetuam æstimationem vocauit paulò ante idem Iurisconsultus. Quantitas igitur ab eodem appellatur publica illa numismatum æstimatio, qua intelligitur, & significatur, quanti numisma quodlibet locabile sit. Hinc sanè deducitur illius quæstionis definitio, [*]an aliquod aureum numisma possit permutari, aut vendi pro numis argenteis, pluribus tamen quàm lege, aut publica æstimatione fuerint definiti? Et quia isthæc æstimatio numismatum publica est, & precia cuiusq́ue rei publica lege constituta, non liceat peruertere, quibusdam visum est, non posse vendi pecuniam carius, quàm lege valeat: nisi excessus ille recipiatur ratione officij, vel consuetudinis, vel eius, quod verè intersit ipsius recipientis illum excessum ratione damni emergentis, vel probatissimi lucri cessantis. Sic etenim censet doctissimus Ioannes à Medina de restitutione: vbi de cambijs agit. folio 157. sed vt hæc quæstio faciliùs intelligatur, aliquot subijciam conclusiones. Prima conclusio. Pecunia duplici ratione in precio habetur: scilicet tanquam res & tanquam signatum numisma. Probatur hæc assertio, quia valor metalli, nec perit, nec mutatur proptereà, quod sigillum publicum impressum habeat: siquidem æstimatio publica in id tendit, vt ea obseruanda sit, quoties illud aurum, vel auri massa, vt numisma expenditur. Hanc denique conclusionem eleganter exponit Dominicus Soto libro 7. de Iustitia & iure. quæstione 2. cui suffragatur locus insignis apud Iurisconsultum in l. numismatum. ff. de vsufruct. quo in loco veteres numi ex auro forsan purissimo percussi, vt gemmæ, & preciosæ res ita seruantur, & custodiuntur, ac æstimātur, quod vsusfructus potest in eis constitui: sicuti & in rebus vsu non consumptibilibus. Secunda conclusio. Secundum metalli naturam poterit iustè numisma aureum, vt aurum, permutari, aut vendi maiori precio, quàm sit illi à Republica prętaxatum: modò augmentum illud sit exiguum. Hanc opinionem tenuerunt Syluester verbo, vsura. 4. §. 3. Dominicus Soto in dicta quæstione 2. Caietanus, licet dubius in tractatu de Cambijs capitulo 6. Huius casus erit exemplum, quoties numismata aurea dantur, & venduntur ad deaurandum, ad ornamentum, ad annulos, inaures, torques, & his similia conficienda, in hac etenim specie locus non est publico precio, quod tantùm obtinet, vbi numismata permutantur, & in commercijs expenduntur. Qua ratione tollitur Ioannis Medinæ opinio, quæ contrariam huic sententiam potius admittit. Quod est maximè notandum. His adde Aymonem Crauetam. consilio 6. numero 15. & sequent. qui hac de re nonnihil agit. Tertia cōclusio. Licitum nihilominus est, numis[*]mata vt numismata sunt, & ea ratione, permutare aut cābire, nonnullo ab alterutra parte cōcesso alteri precio. Hæc probatur. Nā licet primus & proprius vsus pecuniæ sit ad emendum & vendendum, vt sit alterius rei precium: iuxta l. 1. ff. de contrahend. emptione. Aristotelem libro 1. Politic. capi. 6. & quò ad hanc partem nulli liceat transgredi eius æstimationem à lege taxatam: est tamen & alter pecuniæ vsus improprius, nempe vt permutetur pecunia cum pecunia, & ad hoc non habet à lege taxatam certam quantitatem, nec valorem: vt docent Sanctus Thomas libro 2. de regimine princip. capit. 14. Syluester verb. vsura. 4. quæstione 2. & 3. sic sanè licet proprius vsus calcei sit ad tegendum pedem: alter tamen eius vsus impro prius est, vt cum alia re permutetur, sicuti ex eodem Aristotele deducitur in dicto capitulo 6. & capit. 7. Hoc ipsum hac in re & Caietanus adnotauit in tractat. de cambijs capit. 5. deinde commutatio ista pecuniæ admodum vtilis est Reipublicæ, dum numularius auream pecuniam dat pro minuto argento, aut vice versa minutum argẽtum pro aurea pecunia. Contingit enim sæpissimè, vtiliores esse alicui minores numos argenteos ad faciliorem vsum, & expensas, quā aureum numisma: atque itidem alteri erit vtilius numisma aureum ad translationem, quàm argentei minuti numi. Qua ratione ob faciliorem ac commodiorem vsum, est vtilis valdè isthæc in Republica permutatio. Ideò mirum non est, si permittatur, mercedem aliquam dari his, qui labore proprio, & industria paratos habent numos aureos, & minutos argenteos ad huiusmodi cambia, modò precium hoc tenue sit, ne fraudibus locus aperiatur. Præsertim constat, hoc licere publicis campsoribus, ministris Reipublicæ, ab eaq́; constitutis. His etenim hoc licere asseuerant nostri doctores passim, quorum meminit eos sequutus Laurentius Rodulphus in cap. consuluit. de vsur. in repetit. quæstio. 26. Ioan. Lupin. in cap. per vestras. notabi. 6. in §. 9. numero 13. de donat. inter vir. & vxor. Florentinus 2. parte. titu. 1. c. 7. §. 47. Conradus de contractibus, quæst. 99. quorum opinio communis est, secundum Syluestrum verb. vsura 4. §. 7. Qui tamen & si præmittant, se tractare rem istam quò ad publicos campsores: non tamen negant expressim, idem licere priuatis personis. Sed Caiet. in tracta. de cambijs, c. 5. in specie asserit, non esse hoc cambium licitum priuatis, sed tantùm his, qui ab ipsa republica sunt ad id munus electi: cuius contrariũ Syluester in d. verb. vsura 4. §. 7. probare mihi visus est, & idem tenet maxima ratione Dominicus Soto in d. q. 2. Etenim si hæc permutatio genere suo pecunia æstimabilis est, vt cōstat, nihil vrget, cur non sit licita cuicunq;, etiam priuato, quod equidem verum est ex ipsa natura rei: nisi lex huius cambij vsum priuatis interdixerit: tunc etenim nemo poterit officium hoc exercêre, nisi is, qui à Republica fuerit electus: alio qui mortale crimen is cōmitteret, & teneretur ad restitutionẽ lucri ex ea re percepti: sicuti ipse Domini. Soto probat in d. q. 2. sic lege regia 1. tit. 8. lib. 5. ordin. interdictum est officium istud priuatis, & omnibus, nisi in curia principis habentibus ab eo specialem commissionem & licentiam: in alijs verò ciuitatibus & locis permittitur his, qui à collegio Decurionum fuerint nominati & electi. Hac sanè ratione dicti sunt ab initio Campsores hi, qui paratas habebant pecunias ad permutandum minores pro maioribus, & vice versa maiores pro minoribus seruata compensationis æqualitate. Habuit verò hęc dictio originem à verbo: Cambio, id est permuto: & inde vetera illa: cāpsi, campsum, & campso, campsas: eadem significatione authore Prisciano li. x. c. 2. qui ex Ennio citat. Leucatem campsant, id est permutāt. tradit Andr. Tiraquellus lib. 1. de retractu. §. 30. in princi. inde campsores. Cambium autem dictio non est à Latinis recepta: tametsi vtatur eadem libri feudorum author in c. 1. §. si quis dominus, quo tempo. miles. & in c. 1. §. cùm autem. de contro. inuestit. vbi Bald. notat, Cambium esse permutationem non tantùm speciei ad speciem, quæ propriè est permutatio: sed & speciei ad genus: vt domus cũ frumento, & etiam generis ad genus: notat Iason in l. 1. colum. vlti. ff. de rerum permuta. sic & regia Partitarũ lex. 1. titul. 6. parti. 5. permutationem cambium appellat. Illa verò merces, quæ campsori datur pro permutatione pecuniarum, dicta est à Græ cis Collybus: & inde campsores Collybistæ: quod Budæus adnotauit in l. vltim. ff. de pignorat. action. Dicti etiam fuêre Numularij. Sed & argentarij, qui trapezitæ, & mensularij appellantur, non tantùm pecuniarum permutationi dedêre operam maiorem: siquidem simul negociationem exercebant. Nam pecunias custodiendas accipiebant, propriasq́; & alienas fœnori dabant. Vnde apud Plautum argentarius pro fœneratore accipitur. His solebant in publico ad longum tempus tabernæ locari. l. qui tabernas argentarias. ff. de cōtrahend. emption. quo in loco labitur Accursius, dum interpretatur argentarias tabernas, in quibus argentum venditur. Iidem argentarij mensas publicas & officinas Romæ in foro habebant propè Castoris ædem, ex Plauto in Gurgulione: in Persa & in Asinaria. Terentio item in Phormione. Qua ratione argentarij foro cedere dicebantur, cùm tabernis, id est, mensis suis cedentes, aliò fugientes habitatum migrabant, fallebantq́ue creditores: quod Iongiùs explicat Gulielmus Budæus in l. si hominem. ff. deposi. §. quoties. vbi Iurisconsultus huius loquutionis meminit. Dicti etiam fuêre argentarij collectarij à colligendis numis in l. quisquis. C. si cert. petat. vti explicat Alciatus in libro 4. dispunctio. capitul. 22. ex Suida. Horum autem argentariorum officium & ministerium causam publicam habebat. l. argentarius. in princip. ff. de edendo. Nam & alij rationes conficiebant, ad quarum fidem recurrebatur. l. Prætor ait. cum l. sequen. ff. de edendo. notat & de his aliqua Carol. Molinæ. de contractibus. numero 59. Ad propositam ab initio quæstionem rursus accedens illud ex multis adnotabo præ maxima authoritate text. in capitul. quanto. de iureiurando. [*]numismata expensis publicis esse cudenda, nec pluris fore æstimanda, quàm materia ipsa absque publico caractere æstimaretur. Hanc sententiam probat gloss. in dicta l. 1. ff. de contrahend. emption. Bartol. in l. Paulus. ff. de solutio. 2. columna. Item Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis, & in l. 1. §. vltim. ff. de auro & argen. legat. cuius opinionem Communem esse asseuerat Curtius Iunior in l. 2. §. mutui. numero 12. ff. si certum petat. vbi Bartolus eandem opinionem probat, & tenet, quam etiam sequuntur Matthæ. Afflict. decisio. 90. & Petr. Velluga, in speculo principum, titul. de mutatione monetæ, numer. 7. Nihilominùs contrariam exponimus conclusionem, qua constanter asserimus, posse principem in cudendis numis eam obseruare legem, vt aliquid lucri percipiat pro ratione expensarum, quæ fiunt in ipsa moneta signanda. Non enim tenetur princeps proprijs expensis numos percutere. Idcircò poterit à principe numismatum precium taxari vltra ipsius materiæ æstimationẽ: quod consuetudo iamdiu toto in orbe Christiano recepit, secundum Innocen. Abba. num. 11. Imol. colum. 4. & ibi docto. in dict. cap. quanto. de iureiurand. Imol. in dict. l. Paulus. ff. de solutioni. imò & de hac consuetudine Bartol. ipse testatur in dict. l. 2. §. mutui. ac Martinus Laudens. in tract. de monetis. column. 1. Petrus Vellu. in dict. numer. 7. Boerius decisio. 327. numero 3. & Albertus Brunus in tractat. de augmen. & diminuti. conclusione vltima. colum. 1. qui eandem approbat, vbi lucrum id sit exiguum. Ego verò hac in re non video, admodùm vrgere contra principes text. in dicto capitul. quanto. potuit enim in ea specie detrimentum in numismate contigisse eo pacto, vt præter valorem materiæ, & modum legitimum expensarum precium foret constitutum, quod illicitum est: deinde consultius est, numismata expensis publicis percuti & eundem habere valorem, quem ipsa habet materia: & tamen consuetudinem, cuius paulò antè meminimus: non ita contrariam iuri opinamur, vt admittenda non sit. Ea etenim principes ipsos excusabit omninò. Sic in his regnis apparet ex pragmaticis constitutionibus, quarum in primis huius operis capitibus mentionem fecimus, consuetudinem istam planè seruari in numis argenteis, & aureis: tametsi modò ob auri penuriam pluris æstimemus, & faciamus aurei numismatis materiam, quàm numus ipse lege regia sit æstimatus: atque ita hanc sententiam, quam recepit cōsuetudo, crebriorẽ esse asserit Carolus Molinæ. de contractibus, quæstio. 100. numer. 798. quam probare videtur Gabriel in 4. sentent. decisio. 15. quæstio. 9. col. 2. quin & idem Innocent. Abb. & alij in dicto capitul. quanto. hoc principi licere arbitrantur vltra expensas necessarias, quæ fiunt in cudendis numis, si ipse princeps sit in aliqua inopia constitutus. Nam ad subueniendum publicæ necessitati, publicisq́ue impensis, poterit pluris monetam æstimare, quàm numismatum materia æstimetur. Imó & hoc ipsum quandoque vtile reipublicæ est, ne pecunia aurea, vel argentea extra regnum aut extrà prouinciam exportetur, quemadmodum admonent ipse Innocen. & Guid. Pap. in dict. cap. quanto. colum. 3. constat sanè ex constitutionibus Henrici Regis secundi, & Ioannis primi, ob publicas necessitates ab ipsis Regibus numismatum precia augmentum accepisse. Sed & consensu populi, aut ciuitatum regni, etiam absque publica inopia poterit idem princeps efficere, secundum Innocent. Panor. & alios in dict. capitul. quanto. Romæ itidem hoc factum olim fuisse ob publicam inopiam ab ipso senatu, testatur Plinius lib. 33. cap. 3. Hinc denique poterit & alteri quæstioni respon[*]deri: an princeps possit mutare pecuniæ valorem, & æstimationem? qua in re Aristoteles in quit libr. 1. Politico. cap. 6. & 5. Ethico. capitul. 5. esse in potestate reipublicæ & principis, numismata semel signata mutare, & reddere ac efficere inutilia. Mutata siquidem voluntate vtentium numis, vt numum valere nolint, ipse numus, vt numus est, inutilis efficitur. Hic enim est sensus Aristotelis, tametsi Michael Ephesius in dict. capitul. 5. aliter interpretetur locum illum: scilicet ex vsu permutationis. Ita equidem inquit, Nam si voluerimus ea, quæ habemus dare, & quæ non habemus accipere, inutilis prorsus vsus numi euadet: ipse tamẽ opinor, non esse hunc sensum proprium Aristotelis, sed eum, quem modò tradidimus. Mutatio verò pecuniæ, si fiat ex consensu populi, erit planè licita, vtcunq́ue fiat: cum accedat consensus eorum, quibus præiudicium ex ea mutatione fit: quod fatentur Hostien. in titul. de censi. §. ex quibus. Innoc. & docto. in d. c. quanto. Albert. Brunus in tracta. de augmen. conclu. vlt. col. 2. qui expressim admittunt mutationem monetæ, vt licitam, quoties ea fit ex iusta causa: nempè quia materia numismatũ facta est vilior, vel preciosior communi hominum æstimatione: vel quia non habet iustā æstimationem seruata proportione materiæ, ex qua ipsa constat. quod & Andr. Isern. scribit in c. 1. quæ sint regal. num. 18. & seq. qui num. 24. etiam probat, licere principibus precium monetæ augere tẽpore publicæ necessitatis: modò ea cessante fiat subditis restitutio damni illati ab ipso principe, qui posset id restituere. Quòd si mutatio monetæ fiat absque iusta causa pro principum libidine, id est omninò illicitũ secundum omnes, quos modo citauimus. quamobrẽ dũ Ioan. Fab. in prin. insti. qui. mod. tolli. obli. & Boerius decisione. 327. num. 6. scribunt, posse principem absque consensu populi mutare monetam, est intelligendum, modò fiat ex iusta causa, vel absque populi præiudicio. Qua ratione S. Tho. in tract. de regi. princip. lib. 2. ca. 13. admonet principes, ne numismata pro libidine propria mutent. De eadem re multa tradit Caro. Moli. de cōtra. q. 92. & 93. qui num. 696. conatur improbare communem modum loquendi: dũ pecuniæ bonitas distinguitur in extrinsecam, & intrinsecam: bonitas enim intrinseca dicitur substantia ipsa metallorum tàm in bonitate, quàm in quantitate, seu pondere: bonitas verò extrinseca appellatur valor imposititius: vt scribunt omnes in dicta l. Paulus. ff. de solutioni. & in l. cùm quid. ff. si cert. peta. & in dicto capit. quanto. Etenim existimat Carolus, bonitatem intrinsecam pecuniæ esse publicam illam æstimationem, & valorem imposititium: quia est eius propria, specifica, substantialis & formalis bonitas, & essentia, quæ dat ei esse, qua sublata, publica videlicet approbatione remota, desinit esse pecunia. l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignorati. actio. l. Iulianus. §. si quis. ff. ad exhiben. bonitas autem extrinseca secundum eum dicitur ipsa numorum materia: scribitq́ue is author, ita loquutos fuisse olim Azonem, Iacob. de Bellovis. Odofred. ac Cyn. in l. in minorum. colum. 4. C. in quib. cau. in integrũ restitutio non est necessar. Et tamen ad intellectum eorum, quæ in hac materia tractantur, obseruandus est communis dicendi modus: quem etiā sequitur Albertus Brunus in dict. conclus. vlti. col. 5. Ex §. sequenti. -  1 Obligatus soluere in certa numorum specie, an poßit in alia soluere? -  2 Pecuniæ bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis? -  3 Numismatũ bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quò ad solutionem debiti? -  4 Mutatio pecuniæ post moram, an noceat, vel prosit creditori? -  5 Promißio solutionis in certa pecunia sub certa æstimatione, quo pacto sit obseruanda? §. vnicus. SVperest modò ex Bar. in d. l. Paulus. aliquot conclusiones deducere, vt breui quodā examine quæ ipse adnotauit, explicentur: saltem iuxta communem aliorum traditionem. [*]Prima conclusio. Quoties obligatio concepta fuit sub certa specie monetæ, non tenetur creditor recipere quamlibet aliam monetam, etiam probam, ad monetæ promissæ æstimationem, si sit alterius materiæ. Hanc conclusionẽ quidam probant ex eo, quòd aliud pro alio inuito creditore non soluitur. l. 2. §. 1. ff. si cert. petat. & l. eum à quo. ff. eo. titul. deniq; in specie assertionem istam tenent Bart. in dict. l. Paulus. num. 3. idẽ Bart. in l. 1. §. vlt. ff. de auro, & argent. legat. idem Bart. Alexand. Aretin. & alij in dict. l. 2. §. 1. ff. si cert. pet. Imol. & docto. in dict. l. Paulus. Antoni. & Abb. co. vlti. in dict. capitu. quanto. Bald. in l. si quis argentum. in prin. C. de donatio. & in l. libera C. de sententia. & interloq. omni. iudic. Boerius decisio. 327. colũ. 3. qui tamen vnanimi cōsensu fatentur, cōsuetudine contrarium receptum esse. Quod etiā asserit gl. in dict. l. si quis argentũ. Curti. Senior in tract. monetarum super l. cùm quid quæstion. 9. ff. si cert. petatu. Afflict. decision. 90. de qua consuetudine scribit Carolus Molinæ. de contract. quæst. 92. num. 709. non ominò obligare eam: cùm ex ciuilitate, & benignitate creditorum processerit, non ex necessitate, nisi in his casibus, in quibus nihil interest creditoris: quod est notandum ex multis, quæ tradit Albert. Brunus in d. cōclusion. vlt. colum. 7. hanc tamen consuetudinem iure procedere, conatur probare Curtius Iunior in dict. l. cũ quid. numer. 25. Secunda conclusio, etiam vbi obligatio concepta fuit sub certa specie monetæ, cogitur creditor monetam diuersæ formæ, & characteris recipere, modò eiusdem materiæ sit, & ad eandem æstimationem, quæ debetur, solutio fiat. Hoc expressim Bart. & omnes paulò ante citati probant ex dict. l. Paulus. quæ est secundum hanc conclusionem intelligenda. [*]Tertia conclusio. Pecunia mutata in bonitate intrinseca: nẽpè in materia, vel pondere, soluẽda est secundum eam bonitatem, quā habuerat tempore contractus, non autem secundũ illā, quam habet tempore solutionis, probatur ex ratione l. cũ quid. ff. si cert. petat. vbi eam tenẽt doctor. & in capitul. olim. de censibus. notant Bart. & alij in dict. l. Paulus colum. 3. tex. ad idẽ in capit. cum canonicis. de censib. quam opinionem fatentur communem esse Panorm. in ca. quāto. de Iureiur. colum. pen. Iason in l. 2. q. 36. C. de iure emphiteu. Socin. Iunior consi. 145. lib. 1. nume. 94. idem fatentur omnes, qui hanc materiam tractauerũt, præsertim Curti. Iunior in l. cùm quid. ff. si cert. petatu. num. 23. Gratus cons. 12. nume. 30. & cons. 13. & 14. 1. col. Alber. Brunus in tra. de augm. & dimi. conclusio. vlt. 1. ver. His sic pręmissis. qui latè hanc materiam examinat, & Boeri. decis. 327. eandẽ sententiā constat communẽ esse ex his, quæ latissimè tradit Andr. Tiraquel. lib. 10. de vtroq; retract. §. 1. glo. 18. num. 26. Contrariam in hoc opinionem tenet. Ioan. Faber in auth. Hoc nisi. C. de solution. Idẽ in principio insti. Quibus modis tolli. obligat. ad finem: eiusq́ue sententiam pluribus rationib. conatur defendere Carolus Molinæ, in tract. de contract. q. 100. quẽ legito. Nā pulchrè expendit intellectum text. in dict. capit. olim. & c. cùm canonicis. de cẽsibus, & eleganter, atque eruditè probat, solutionem debitæ pecuniæ rectè fieri, si fiat ex pecunia probatàm in materia, quàm in forma, quę ex publico decreto valet summam, & quātitatem debitā, etiam si certa species pecuniæ, aut monetæ debeatur. Etenim si centũ Castellani deberentur ex cōtractu, vel aliâs: etsi forẽt publica authoritate diminuti in materia, vel in pondere, nouiq́ue percussi eiusdem valoris, & precij publica authoritate constituti: satis esset, centum numos aureos ex nouis soluere: nec teneretur debitor centũ Castellanos veteris ponderis creditori dare. Sed & hanc sententiam aduersus cōmunẽ latissimè ampliat, & limitat ipse Carol. sicuti & cōmunem diffusè explicat Albert. Brunus in dict. conclusi. vltim. Quòd si veteres numi essent non tantùm in pondere, & materia mutati, sed simul & in valore, ac precio publico: tũc & cōueniũt oẽs, esse omninò distinctos numos nouos à veterib. & ideò soluẽdos esse veteres numos, aut eorũ propriā, ac veterũ æstimationẽ. Quod est rationi adeò congruũ, vt temerè contrariũ admittatur. Etenim hæc est propria species, & casus cap. cũ canonicis. de censi. Vt ipse Carolus probat eleganter: cum inibi diffinitum sit, non teneri debitorẽ soluere creditori iuxtà nouorũ numismatum æstimationem, sed iuxtà veterum qualitatem, & valorẽ, quoties veteres extrinsecus, & intrinsecus fuêre mutati. Quod Ioan. Faber notat in princip. Instit. quibus modis tollit. obligat. ad finem. [*]Quarta conclusio ex Bart. hunc in modũ colligitur. Quoties pecunia eodem pondere, & materia manentibus, vel augetur vel minuitur extrinsecus quò ad eius precium & æstimationem, ea mutatio ante moram & nocet, & prodest creditori. Hæc conclusio communis est, & probatur ab his, qui proximam probauêre paucis exceptis, quorum statim mentionẽ agemus. Bartol. etenim & omnes alij expressim eā veram esse censent in locis paulò ante citatis. Nam simul has duas conclusiones iuris vtriusque interpretes exponunt, & ex plicant. Igitur in hac specie satis erit creditori, quod debitor ei soluat centum Castellanos, quos in conuentionem deduxit, etiam si hi numi modò publicè minoris ęstimentur, quā tẽpore contractus. Eademq́; ratione debitor tenebitur centũ Castellanos reddere creditori, etiā si hi modò pluris publico decreto æstimentur, quā tẽpore obligationis fuerint æstimati: atque ita omniũ cōsensu receptum est, præsertim eorũ, qui citantur ab Andræa Tiraquello in dict. glo. 8. nu. 27. & Alber. Bruno de augmẽto, & diminut. cōclusione vltima, limitatione prima & alijs. Cæterùm Carol. Molin. de contractibus quæstio. 92. doctissimè profectò hanc quæstionem examinat, multis ad huius conclusionis probationẽ, ad eiusq́; impugnationem adductis, quæ subtilia sunt, tantiq́; viri iudicio, & ingenio digna. tandẽ propositis pluribus quæstionibus in specie: nempè in mutuo, in dote, testamento, & contractu emptionis, ac vẽditionis, existimat, vbi nullũ aderat tempore contractæ obligationis periculum crebræ mutationis monetæ, variationisq́; sordidæ, minimè admittẽdam esse communem sententiam: imò mutationẽ pecuniæ quò ad bonitatem extrinseam nocere, & prodesse, etiam ante moram ipsi creditori. Sic sanè iuxta opinionem istam, qui teneretur soluere creditori centũ aureos Castellanos, & hi essent post contractam obligationem extrinsecus diminuti, tenetur omninò soluere creditori æstimationem illam, quam tempore contractus habebant centum Castellani, & sic numerũ augere. Quod si Castellanorũ valor esset auctus, satis esset, & satis fit creditori, si debitor soluat pauciores Castellanos, qui iuxta nouũ augmentum æquipollent centum illis in obligationem deductis. Quam sententiam veram esse opinantur, præter Carolum latissimè eam probantem, Antoni. & Abb. in dicto capitulo quanto. column. penultim. Curti. Senior colũ. tertia & Iunior numer. 23. in l. cùm quid. ff. si certum petatur. in eamq́ue inclinat Antonius Burgens. in capitu. cũ dilecti. de emptione numero trigesimo nono, quos omninò legito: siquidem hi latissimè rationes vtriusque partis expendunt longiori profectò examine, quàm locus hic nostri tractatus expostulet. In pecunia tamen tradita ex mutuo, vel dote, similiúe causa semper aduerte ad id, quod notat ipse Carolus in d. q. 92. nu. 701. & q. 97. nu. 737. Hac vero in re olim in his Castellæ regnis latæ fuêre leges quædam ab Henrico secundo Tauri Aera. M. cccc. xj. & à rege Ioanne primo Biruiescæ anno domini. M. ccc. lxxxvij. quibus, vt opinor, legibus plurimũ comprobatur opinio ista posterior aduersus Barto. & communem. [*]Quinta conclusio, Mutatio pecuniæ promissę, & in obligationem deductæ contingens post moram, ipsi omninò nocet, qui in moram inciderit, probatur in l. 3. in fi. ff. de actio. empt. quā conclusionem in hac specie Bart. & alij probāt in dict. l. Paulus. col. 3. & in dict. l. cùm quid. docto. item in dict. ca. quanto. imò licèt Bartol. ipse, & plerique alij, hanc conclusionem veram esse censeant, vbi mutatur moneta maior, quæ per minorem æstimatur: contrariũ probantes, vbi mutata fuerit moneta ita minuta, quod per aliam minutiorẽ æstimari non possit. Etenim tunc minimè nocet variatio ei, qui est in mora. Nam cùm moneta hæc minuta per aliam æstimari non possit, licèt mutetur eius valor, nō dicitur mutata respectu æstimationis suæ, quia nō habet aliquid, quo æstimetur. Idcircò creditor lucrũ amitteret, non aũt pateretur damnũ: qua ratione debitori moroso non imputatur amissio lucri creditoris. l. si sterili. §. cũ per vẽditorem. ff. de actio. empt. nec oberit l. numis. ff. de in litem iuran. vbi cōstat, in numis dari interesse extrinsecum. Quia id obtinet in damno, non in lucro. vnde qui esset debitor certæ quātitatis soluendę in pecunia minuta, & post moram contigerit mutatio huius monetæ minutæ, nihil obesset debitori, quia pecunia nō cẽsetur effecta deterior. Hæc sanè sunt Bart. verba in dict. l. Paulus. nume. 8. quem inibi, & in dict. l. cùm quid. sequuntur doct. magis communiter: vt constat ex Alberto Bruno in dict. tract. de augmento. cōclus. vlt. limitatiō. 1. Qui tamen contrariam opinionem existimat veriorem esse, sequutus Antoni. Abb. & Imolam in dict. capitul. quanto. Curtium Seniorẽ in dict. l. cũ quid 2. quæst. & Mart. Laudensem in tract. monetarũ quæst. 14. & profectò nulla congrua ratio constitui verè potest, quæ Bartoli opinionem probet: siquidem pecunia minuta potest, vt planè constat, per monetam maiorẽ æstimari: cùm etsi vnus numus minor non possit æstimari per plures numos maiores, nec per vnũ equidẽ: plures tamẽ numi minores possunt per vnum maiorem æstimari. Quod satis est, vt constituamus interesse damni. Quin & vnus numus minor respectu maioris, quò ad commutationem, potest pluris, vel minoris æstimari. Et ideò damnum proculdubiò contingit in mutatione pecuniæ minutæ. Quod palàm Bartoli rationem euertit. Vnde non est prædicta quinta cōclusio ex Bartoli distinctione restringenda: præsertim quia ratio lucri quò ad interesse obseruanda est: quo ties id lucrum est certum: vt in hac specie, vel verisimile secundum ea, quæ traduntur in l. 1. C. de senten. quæ pro eo, quod interest. per gloss. Bartol. & Doctor. in l. 1. §. vltimo. ff. de eo, quod certo loco. Sed quod attinet intellectum l. numis. ff. de in litem iurand. non vacat modò examinare, licet illîc Iurisconsultus censeat, in numis non esse lo cum iuriiurando in litem, ea quidem ratione, quòd dum in numis ex Aristotele, & eodem Iurisconsulto in l. 1. ff. de contrahenda emptio. vniformis, & perpetua durat æstimatio, non potest affectio contingere, nec aliud interesse intrinsecum: quòd si numi mutẽtur, non potest controuerti, nec ambigi, contingere posse in numis interesse iuxta ipsius mutationis qualitatem, non tamẽ affectionis rationem habendam, ex d. l. numis. Sexta conclusio. Mutatio numismatum, quæ modico, & breui tempore durauit, nullo pacto consideranda est, nec eius erit habenda ratio. Hanc tenet Bartol. in dict. l. Paulus. colum. penul. quem communiter alij sequũtur, vt Panor. fatetur in dicto capitul. quanto. col. pen. text. optimus in l. precia rerum. ff. ad legem Falcid. [*]Septima conclusio. Quoties ab initio in contractu, vel in alia quacunque dispositione ob metum mutationis monetarum, sit cautum de pecunia sub certa æstimatione soluenda: ea pactio planè seruanda erit: nec mutatio numismatum contrahentibus nocebit, nec proderit. textus optimus in l. penulti. §. si mancipia. ff. soluto matrimo. notant Bartol in dicta l. Paulus. in fine ff. de solutionibus. Imol. & Alexand. in dicto. §. si mancipia. & plures alij, quos refert Albert. Brunus in tract. de augment. & dimi. vlti. conclusio. versiculo octauo fallit. Eandem opinionem scribit communem esse Caro lus Moli. de contractib. q. 97. nume. 735. quidquid ipse Barto l. scripserit in d. §. si mancipia. Erit sanè huius conclusionis duplex exemplũ constituendum. Primum quidem quoties ita concepta sunt verba. Promitto soluere cẽtum numos aureos Castellanos ad æstimationem quadringentorum octuaginta quinq; marauedinorum, pro quolibet Castellano. Etenim etsi creuerit, vel diminutus fuerit valor Castellani publica authoritate, nihilo minùs solutio fieri debet secundum æstimationem taxatam ab initio cōtractus; atq; ita exemplũ hoc aptat Caro. Moli. in d. nu. 735. Est & alterũ exemplum, quod Barto. scilicet depono apud te centum libras in florenis hoc pacto, quod reddas in florenis sub eadem æstimatione. tunc enim soluendæ sunt centum libræ in florenis iuxta veterem æstimationẽ, quæ tempore depositi vigebat. Et ne quis in exponẽdo hoc Bar. exẽplo quandoq; hæsitet, illud rursus aperiā ex ipsius authoris mente in hunc modum, vt tot floreni sint soluendi omninò, quot iuxta veterem æstimationem efficiunt centum libras: licet modò tempore solutionis pauciores floreni efficerent centum libras: vel qui olim tempore contractus efficiebant centum libras, tempore solutionis non efficiunt octuaginta. Hic sanè sensus ex Bartol. deprehenditur perpensis his, quæ in quæstione præcedenti scripserat, quæ statim examinabimus, quò fit, vt in specie huius conclusionis augmentum, & diminutio numismatum cedat damno, vel lucro ipsius creditoris. qua ratione hic idem sensus non obtinet in primo exẽplo: vt patet ex traditis per ipsum Carolum Molinæum: quia in illo augmentum, & diminutio Castellanorum cedit lucro, & damno debitoris. Sensus autem exempli traditi à Bartolo, planè ita explicatur per Alber. Brunum in dicta conclusione vlti. limitatione. 8. col. 3. Octaua conclusio. Obligatio soluendi certā quantitatem in certa numorum specie, nulla constituta illorum æstimatione, ita intelligenda est, vt illa quantitas soluatur in numis nominatim designatis sub incerto numero, iuxta eam æstimationem, quæ viget tempore solutionis. ita sanè visum est Bartol. in dict. l. Paulus. ad finem. Cuius opinio cōmuni omnium sententia probata videtur. notat Albert. Brunus in dict. 8. limitatio. 2. col. Et in eadem conclusione vltima 5. ampliatione. Nona conclusio. In contractibus, & alijs similibus actionibus, hæc verba: centum libræ traduntur in florenis: vel ista, centum millia marauedinorum in castellanis: eam significationem habent, quòd illi numi aurei castellani, aut illi floreni traditi, aut depositi, nec pluris, nec minoris æstimantur, nec vnquam æstimandi sunt, quam centum libris, vel centum millibus marauedinorum. Hæc est opinio Barto. in dict. l. Paulus. penult. q. cuius sententiam magis communem esse fatetur Albertus Brunus in dict. limitat. 8. & probatur ex his, quæ notantur in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutionib. Et ideò his conceptis verbis tot illi floreni, vel castellani, quot traditi fuêre tempore contractus, & obligationis, pro illis centum libris, vel centum millibus marauedinorum, venditi videntur ad æstimationem tot librarum marauedinorum. Et ea ratione satis erit, quocunq; tempore reddi cẽtum libras, vel centum mille marauedinos, etiam si floreni, vel castellani tempore solutionis pluris æstimẽtur, quàm eo tempore, quo traditi sunt, fuerint æstimati contrahentium conuentione. Atque ita est accipienda hæc communis conclusio. Decima conclusio. Quoties certæ speciei numismata non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, & sic in solutione, debitor liberatur illa numismata reddens, etiam in precio, & æstimatione diminuta. Hæc conclusio traditur per Curtium Iuniorem consil. 24. num. 6. & Soci. consi. vj. lib. 1. Angelum in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutio. Albertum Brunum in dict. limitatio 8. vbi ipse. & Curtius Iunior hoc conantur deducere ex Bartol. in dict. l. Paulus. quæstio. penultim. quasi velint hi doctor. quod in casu proximæ conclusionis sit in facultate debitoris, soluere florenos, vel castellanos sibi traditos secundum eā æstimationem, quæ solutionis tempore vigebat, & viget, additque Brunus, hanc esse communem opinionem, quæ etiam obtineret, vbi numi certæ speciei essent in obligatione, iuxta conclusionẽ octauam paulò antè expositam, quæ tamen obtinet, vbi numismatum incertus numerus est promissus: quasi secùs sit, quoties certus numorum numerus, & certæ speciei est in obligatione. Sed & his omnibus addere lector poterit Aretin. in consilio 2. & consilio 3. Antonium Rubeũ in consi. 75. gloss. in regul. Cancel. 23. THEMA CAP. VIII. De falsa moneta, & eius authoribus puniendis. SVMMARIA. -  1 Quæ dicatur falsa moneta. -  2 Numi falsi latinè, & græcè quibus dictionib. significẽtur. -  3 Quæ sit huius criminis pœna. -  4 Pœna expendentis falsam monetam. -  5 Fundens monetam, radẽs, aut tingens qualiter puniatur. CAPVT VIII. POstremo de crimine falsæ monetæ paucis agam, veluti coronidẽ huic operi adijciens, vt & prauā, infamemq́ue numismatum mutationem itidem perstringam. [*]Est enim falsa moneta illa, quæ cuditur ab eo, qui non habet publicam cudendi authoritatẽ. quod Barto. notat in l. qui falsam. ff. de falsis. Nam authoritas reipublicæ, vel principis vires tribuit numis: secundum Iurisconsultum in l. j. ff. de contrahen. emp. in princip. Aristotelem lib. 5. Ethico cap. 5. & lib. 1. Politicor. c. 6. qua ratione obtentum est, ad principem, & rempublicam pertinere hoc ius cudendi monetam. cap. 1. & ibi doctor, quæ sint regaliæ, l. 1. partita. 2. l. 1. titul. v. lib. 4. ordinat. Quod adeò iure receptum est, vt minimè sit vlteriùs necessariò probandum. Igitur nemo præter principem monetam cudere potest. & idcircò falsi censendi sunt numi, qui non fuerint regia authoritate percussi. text. optimus in l. penul. titul. 7. part. 7. Dicuntur item numi falsi, qui ex adulterina materia fiunt, etiam si facti sint, & signati ab his, qui huic fabricæ, & muneri sunt à Rege præpositi, & instituti. Sicuti & hi, qui non habent formam à lege, vel principe statutam: & hi, qui pondus legitimum non appendunt ex Baldo in Margarita Innocentia. verbo, moneta. Ange. in l. 1. C. de falsa monet Platea in l. 1. C. de veteris numism. potest. Matthæo Afflict. in constituti. Neapoli. lib. 3. tit. 40. [*]colum. 2. Numismata verò falsa, latinè dicuntur adulterina: ita etenim ea appellat Constan tinus Imperator in l. 1. C. de fals. monet. libro 9. Codicis Theodosiani tit. 21. & in l. 2. eod. titul. quæ est prima titul. de falsa moneta. in C. Iustiniani. sic & huius criminis author dicitur adulter solidorum, & numorum in l. 2. C. de falsa moneta. quæ deducitur à l. 5. eod. titu. sub Codice Theo dosiano. Cicero lib. 3. de offic. Si sapiens, inquit, adulterinos numos acceperit imprudens pro bonis. Est etenim adulterare, arte aliqua quidpiam pro vero assimilare, & rem synceram corrumpere. Græcè autem falsi numi aut falsa numismata dicuntur paratypa, & paracharagmata: & ipsi qui cudunt falsos numos Paracharactæ vocantur. dicuntur etiam hi numi paraseni: quod Ludouicus Cælius adnotauit lib. 6. antiq. lectio c. 2. sed & in Codice Theodosiano extat tit. de falsa moneta Valentiniani lex 8. in hunc equidem modum. Falsæ monetæ rei, quos vulgò Paracharactas vocant, maiestatis crimine tenentur obnoxij. Sed & Gulielmus Budæus in commentarijs ad linguam Græcam quæ Cælius elegāter explicat pagina 550. [*]Pœna autem huius criminis variè iure veteri est statuta. etenim domus, in qua falsa moneta cuditur, fisco addicitur, nisi dominus longè absens, & ignorans excusetur ab huiusmodi damno. l. 1. C. de falsa monet. quæ dominum, etiam ignorantem hac pœna afficit, si in proximo is constitutus sit, ob grauem eius negligentiam, quod multò distinctiùs explicatur in l. 2. & l. 4. titul. de falsa monet. lib. 9. Codicis Theodosiani: idem probat regia l. vltim. titul. 7. part. 7. qua de re diuus Hieronymus in vita Antonij eremitæ scribit, huius criminis authores, ne ipso strepitu deprehenderentur, ad eum vsum in eremis antra sibi parasse: vt furtiuæ, & falsæ monetæ essent officinæ. Qui verò falsam monetam effecerit, aut hoc crimen commiserit sub Imagine Imperatoris, ipsiúsue Imperatoris falsam monetam percusserit, igni comburendus est. l. 2. C. de falsa monet. secundum communem eius interpretationem, quam ibi tradidêre gl. Cynus & alij, omniaq́ue eius bona publicantur: vt eadem lege cōstitutum est. Idem erit in committente crimen istud circa regiam monetam. text. elegans in l. ix. titul. 7. part. 7. Imò & proditionis crimen committitur, ac humana maiestas læditur hoc perpetrato scelere: & ideò huius criminis reus itidem est, & læsæ maiestatis sceleri obnoxius: quod probatur in dict. l. 2. & in dict. l. Valentiniani: atque in l. 1. titul. 2. part. 7. dicitur enim vulgò aleuosus, ac dimidiam ex ea causa bonorum partem amittit. l. 4. titu. 6. lib. 8. ordinat. quibus adde l. 7. titul. 12. lib. 4. fori. Quod si quis hoc crimen commiserit circa numismata principis inferioris, qui non sit Imperator, puniendus erit pœna capitali. text. in d. l. 1. C. de falsa moneta. notant omnes in dict. l. 2. gloss. & doctor. in dict. capit. quanto. de iureiuran. Nec in huius criminis punitione quò ad prædicta quidquam refert, sit moneta aurea, ærea, vel argentea: sicuti visum est Saliceto in dict. l. 2. & Matthæ. Afflict. in dict. titul. 40. colum. 2. probat regia lex 9. titul. 7. part. 7. Hæc autem pœna capitalis, de qua in dict. l. 1. deportationis est. gloss. in l. vltim. C. de veter. numisma. potest. libr. 11. notat Salicet. in dict. l. 2. latè Alexand. in consi. 104. libro 1. column. 2. post Baldum in eadem l. 2. atque hæc dicta sint iuxta frequentissimam iuris vtriusque interpretationem. Ego verò ex ipsis Cæsarum constitutionibus aliter rem istam opinor esse intelligendam. Nam pœna ignis in ea tantùm specie constituta est, vbi quis solidos, numos inquam aureos, & Cæsareos adulterauerit. textus insignis in l. 5. titul. de falsa moneta. lib. 9. Codicis Theodosiani, quæ quidem constitutio data est à Constantio Augusto Antiochiæ. Qua ratione non admodum absona, nec absurda, imò propria est interpretatio gloss. in dict. l. 2. C. de falsa monet. dum illius legis pœnam adulteranti aurea Imperatorum nunismata infligendam esse opinatur: tametsi communis interpretatio hoc ipsum non admiserit, sed si quis alia, etiam Cæsarum, & Imperatorum numismata fecerit adulterina, pœna capitali puniendus erit. l. 1. C. de falsa monet. quæ deducta est à l. 2. eiusdem tituli libro 9. Codicis Theodosiani. Nec vnquam mihi placuit, nec iure probari potest, eam constitutionem tractasse de his puniendis, qui crimen hoc in numismatis inferiorum perpetrauerint: cùm ius istud cudendi monetam solis competat summis principibus, quemadmodum paulò ante probatum est: de quibus Cæsares ipsos intellexisse adeò est veritati consonum, vt planè censeam, nec vsquam aliud cogitasse. Hæc sanè capitalis pœna, vt cesset omnium doctorum in hoc controuersia, explicatur apertissimè in l. 1. C. de falsa monet. lib. 9. C. Theodosiani, qua quidem constitutione Imperator Constantinus ad Verium Constantinopoli diffiniuit, Decurionem, vel Decurionis filiam à patrio solo exilij perpetui conditione ad ciuitatem in longinquo positam mittendum: ac Cæsarem ipsum consulendum super facultatibus ipsius delinquẽtis: plebeium rebus amissis perpetuæ dari damnationi: seruum autem vltimo supplicio afficiendum esse. Hæc sanè dicta lex, ex qua maximè probatur Saliceti interpretatio in d. l. 1. C. de falsa monet. Hinc etiam apparet leg. 2. C. de falsa moneta, in princip. vsque ad versic. cuius obnoxij. deductam fuisse à l. 1. quæ est Constantini ad Tertullum Præfectum Africæ. vers. autem cuius obnoxij. ex l. 8. quæ est Valentiniani. Theodosi, & Arcadij Imperatorum. & versicul. Præmio accusatoribus proposito. deduci ex l. 5. quæ est Imperatoris Constantij ad Leontium. titu. De falsa moneta lib. 9. Codicis Theodosiani. tametsi in Codice Iustiniani tota ea constitutio tribuatur, & asscribatur Cōstantino ad Tertullum Præfectum prætorio. Is verò, qui monetam propria authoritate, iusti tamen ponderis, & materiæ, ac formæ legitimæ percusserit: eadem pœna puniendus est, qua punitur adulterinam monetam fabricās. gl. in l. 2. C. de falsa monet. notat Alexand. in l. singularia. num. 26. ff. si certum petatur. sensit Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis. vbi Hippo. nume. 66. scribit, hac in specie pœnam extraordinariam fore infligendam. Quod mihi non placet: præsertim, quia regia lex 9. titul. 7. partita. 7. etiam hanc criminis speciem ignis pœna puniendam esse statuit. Excusatur autem qui adulterina numismata fecerit ex eo, quòd scelus id commiserit in moneta, quæ in ea prouincia nec expenditur, nec in vsum commerciorũ admittitur: notat Alexand. in consi. 104. li. 1. Afflict. in dictis constitutionibus Neapolitanis libro 3. rubri. 40. tradit Hippo. in l. qui falsam. numer 73. paulò antè citata. Saltem excusabitur hic hac ex causa ab huius criminis pœna ordinaria, & extra ordinem punietur. Sed & an in hoc crimine conatus ipse nondum perfecto, nec consummato delicto sit puniendus, traditur à Iurisconsulto, & eius interpretibus ibi in dict. l. qui falsam. & à Thoma Grammatico, decisione 74. nos itidem aliquot de conatu adnotauimus in clem. si furiosus. de Homicid. 2. part. in princip. num. 6. Sed si quis falsam monetam sciens expenderit, si [*]numi plumbei, vel stannei sint, punitur pœna ordinaria falsi, quæ traditur in l. 1. §. vltim. ff. de falsis. Si numi alterius materiæ sint, pœna erit extraordinaria. Sic sanè tradidêre Bartol. per text. ibi in l. lege Cornel. ff. de falsis. Et Abbas. in cap. quanto. 2. colum. de iureiuran. Sed Saly. in l. 2. C. de falsa monet. existimat, indistinctè ordinariam pœnam falsi esse hoc in casu infligendam: quem alijs ad id citatis sequitur Hippo. in dicta l. qui falsam. nume. 71. dicens, hanc opinionem seruari in praxi. Idem eam sequi videtur in consilio 47. nume. 11. Pragmatica tamen regia, quæ de monetis est à Catholicis Regib. Fernando & Elysabeth statuta. §. 6, hîc punitur pœna exilij quatuor annorum, & publicatione dimidiæ partis bonorũ, quam constitutionem ipse intelligerẽ, vbi qui expẽdit, indicat illum, à quo falsos numos habuerit: alio qui puniendus erit pœna ordinaria falsi. textus optimus in l. 78. Styli, quæ vel ex eo procedit, quòd is præsumatur falsæ monetæ reus, si non indicauerit illum, à quo ea numismata adulterina habuerit, sicuti voluerunt Petrus & Cynus in l. Maiorem. C. de falsis. notat Aretin. in l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignor. actio. vnde constat, etiam ignorantiam falsi præsumi eius, qui expenderit adulterinos numos, si eum indicauerit, à quo eos habuerit. Tondens autem monetam, eam radens, vel tin[*]gens, si liber est, bestijs subijcitur, si seruus, vltimo afficitur supplicio. l. quicunque. ff. de falsis, vbi est communis omnium adnotatio. Et item in l. 2. C. de falsa mone. & in cap. Quanto. de iureiur. quod procedit in tondente radentéue monetam auream, aut auro tingente numos alterius metalli, non in alio: secundum Hipp. in consilio 71. Regia tamen l. 9. titul. 7. parte 7. probat, huius criminis reum arbitrio Regis puniendum fore. Sic & Constantinus Imperator ad Leontium Præfectum Prætorio scribit, eum, qui circuli mensuram exterioris in solido aureo adroserit, puniendum esse capite, vel flāmis, vel alia pœna mortifera, vt expressim cautum est in l. 1. titu. 22. lib. 9. Codicis Theo dosiani. pragmatica verò Regum Catholicorũ, quæ de monetis constituta est. §. 67. in hac specie sanxit, tondentem monetam, aut numismata, puniendum esse indistinctè pœna mortis, & amissionis omnium bonorum. Quod quantum attinet mortis pœnam, deducitur à pręcitata lege Constantini, & ex l. vltima. C. de veteris numisma. potestate. libro 11. TYPOGRAPHVS LECTORI STVDIOSO. DVM inter excudendum huic Operi colophonem imponere cogitaremus, duo capita ab Auctore Hispanico sermone scripta comperimus, quæ nostris itidem formulis, prout Autographus habebat, plurimis locis à mendis, quæ Typographorum incuria obrepserant, restituta, excudi curauimus. Auctor uerô ijs duobus Capitibus tractanda suscepit, uetera simul ac Neoterica Hispaniæ regnorum numismata, quorum pondus & ualorem pristinum, cum ijs quæ nostra ætate usum retinent, doctissime expendit: quæ patrio sermone Latinæ linguæ disertißimus, ob eam causam explicasse uidetur, quod ad Hispaniæ indigenas, earum cognitionem potißimum spectare iudicaret. Nos uerò eorum notitiam ad quoscun pertinere existimantes, ne tuis commodis, officio́ nostro defuisse uideremur, à quodam studioso sermonis utrius haud ignaro, craßiore quidem Minerua, sed fideliter, utcun Latinè uertenda curauimus. Vale & fruere. SVMMAE CAPITVLI SEQVENTIS. -  1 Quomodo marauedinus nouus & vetus debeat æstimari & appreciari secundum vnam opinionem. -  2 Concordantur aliquot leges regiæ circa hanc materiam. -  3 Notantur particulariter aliqua huic opinioni conformia. -  4 Quomodo marauedinus bonus & marauedinus aureus æstimari debeant. -  5 Pepiones, quæ moneta fuerit. -  6 Tractatur alius modus appreciandi marauedinum bonum, aureum & communem. -  7 Qualis moneta olim fuerint solidi, & quomodo correspondeant monetis, quibus modo vtimur. -  8 Resolutio prædictorum, examinata & conformis duabus opinionibus, CAPVT V. In quo declarantur vetustæ aliquot & Neotericæ horum regnorum monetæ. QVATVOR præcedentibus capitibus conatus sum vetusta Romanorum, Græcorum & aliarum gentium numismata, ad ea reducere, quæ in præsentiarum hisce in regnis cursum & vsum retinent, annisq́; ab hinc quinquaginta retroactis cursum obtinuerunt, nullam faciendo mentionem plurimorũ numismatum, quæ hisce in regnis percussa fuerunt à Gotthorum ætate ad hæc vsq; tempora, quorum quidem fit satis obscura memoria in vetustis horum regnorum legibus & historijs, eò quòd semper non declaretur eorum valor & pondus. Volui igitur breuiter expendere eorum numismatum valorem & pondus, illa reducendo ad eorum valorem, quibus hodie vtimur. Video quidem hanc materiam esse arduam ac difficilem, verùm illud dicam, quod assequi potui: quòd si opus conatui nō corresponderit, veluti ego existimo, forsan commoditati publicæ hoc bonum accedet, quod alijs dabitur occasio, vt eo curiosius ac diligentius contendant, ad emendationem errorum quos admisi, quatenus veritati locus pateat. Hæc dictio marauedinus penes Hispanos est admodũ vetusta & communis, tàm in legibus, quàm antiquis historijs, quandoquidem eius mentio fit in foro Iuzgo, in quo habentur plurimæ leges, quas Gotthorum reges ante tempora Roderici regis statuerunt: quæ quidem dictio significat, & sæpius significauit certum monetæ genus, & nonnunquam certos monetarum aut denariolorum numeros, veluti quoq; applicata fuit denariolis, aut monetis aureis, verùm frequentius monetis æreis, prout ex sequentibus patebit. Cæterùm ante omnia oportet monetā, quæ modò in vsu est, iuxta conformitatem sui valoris, exactè intelligere, & quamuis hoc ipsum capitibus præcedentibus discusserimus: conueniet tamen eadem summariè repetere. Quod monetam æream spectat, nos Marauedinum præsentem capite primo constituimus, diuisum in duas blancas, vel in sex coronatos, vel in decem denariolos, vel in sexaginta measas, & ita videtur quidem, & Marauedinum quo nunc vtimur, ad decem denariolos, quæ probantur ex ordinationibus, pro hac regali audientia Granatæ, anno 1523. conditis, in quibus viginti quatuor denarioli reducuntur ad quinque blancas. Hinc valorem decem denariolorum, & sex coronatorum obtinuit à multis annis, hisce in regnis Marauedinus, veluti euidenter patet in ordinationibus, quas Rex Henricus, eius nominis secundus, condidit in ciuitate Toro, anno 1411. & Rex Ioannes primus in Vicuiesca, anno 1387. Id quidem apparet ex alijs ordinationibus, quas idem Henricus secundus Compluti edidit, anno 1408. ex quarum pręfatione euidenter verificatur, duos coronatos olim valuisse tres denariolos, & duas measas. Hinc etiam liquet, sex coronatos valuisse & valere decem denariolos, si quidem valuerunt nouem denariolos, & sex measas. Ita quod ex suprà dictis legibus probatur, Marauedinum olim & nostro tempore valuisse decem denariolos, vel sex coronatos, vel sexaginta measas, & singulum denariolum valuisse sex measas, & singulum coronatum decem. In ordinatione Regia, quam Reges Catholici Ferdinandus & Elysabeth, gloriosæ memoriæ, publicârunt, plærumque fit mentio monetæ veteris, & Marauedini veteris. Hunc Mara[*]uedinum veterem declaraui in varijs Resolutionibus, libro 1. capit. 11. tantùm valere & valuisse, quantum valent modò tres blancæ, vel aliquid vltra: nam sex Marauedini veteres, reducuntur ad decem modernos, quibus modò vtimur & tractamus. Eam opinionem tunc insecutus fui propter rationes sequentes, vnde patebit, quam sufficientes probationes habuerim ad sequendam præfatam computationem, siquidem eam hauserim ex ijsdem ordinationibus regijs, prout nunc temporis auctoritate publica, & Regia impressæ habentur, quatenus ex ijs iudicemus & determinemus lites horum regnorum. Primum, quod mea sententia considerari oportet, est, quòd vbi leges Regiæ mentionem faciunt monetæ veteris, respectum habent ad eam, quæ cursum habebat ætate Regis Alfonsi vndecimi, vel ante, vel paulò post eam ætatem. Id colligi potest ex locis aliquot, quæ notaui in legibus Regijs: præcipuè in l. 3. & 4. titulo 12. vbi mulcta constituta in quodam casu sexcentorum Marauedinorum, & in alio duorum millium, & rursus sex millium in alio, additur, quod isti Marauedini debeant esse monetæ veteris. Cùm verò leges istæ conditæ fuerint à Rege Alfonso vndecimo Compluti, anno 1386. titulo 20. l. 12. & 13. constituendo eam ipsam mulctam, non fit mentio monetæ veteris: sed mulctetur quisque sexcentis Marauedinis huius nostræ monetæ, statim probatur, quòd in ordinationibus regijs dicitur moneta vetus, & Marauedini veteres, ij Marauedini, qui cursum habebāt tempore dicti Regis Alfonsi vndecimi, qui easdem leges condidit: cuiq́ue adscribuntur in nouis ordinationibus Regijs, quod apparet ex libro Constitutionum & Comitiorum ab eodem Rege habitorum, quem ego & multi alij in hoc Regno manuscriptum possident. Hic ipse Marauedinus, dicebatur vetus, tempore Ioannis Regis, eius nominis primi, veluti constat ex lege quinta, secundæ constitutionis, quam idem Rex condidit Guadalaiaræ, anno 1390. quæ castigans eos, qui in excommunicatione perseuerant, ait: Quicunque spacio triginta dierum manserit excommunicatus, soluat centum bonos Marauedinos, qui monetæ veteris efficiunt sexcentos Marauedinos. Eadem lex refertur in ordinationibus Regijs, lege prima, titulo 5. libro 8. Tametsi aliquantum discrepet à manuscriptis exemplaribus, in ordinationibus antiquis: nam in nouis ordinationibusiuxta communem tenorem omnium impressionum, mulcta hoc modo constituitur: Quod excommunicatus, qui in sua pertinacia & excommunicatione permanserit triginta diebus, soluat centum Marauedinos. Verùm dicta lege 5. Regis Ioannis primi, & petitione sexagesima prima comitiorum, quæ Madricij habuit Rex Alfonsus vndecimus, anno 1367. hisce verbis eadem mulcta constituitur. Quòd excommunicatus, pro triginta diebus luat centum Marauedinos, & si annum perseuerauerit, mille, & transacto anno singulis diebus sexaginta Marauedinos. Hoc modo resumuntur istæ leges in Repertorio, quod ad leges Regias latinè conscripsit Doctor Montaluus. Huius quidem meminimus, eò quòd lege 9. titulo vltimo, libro 8. ordinationum, ponitur alia lex admodum similis & conformis, libro primo, titulo 5. quæ est Regis Henrici tertij, condita Madricij, anno 1400. quæ ab ordinationibus veteribus manuscriptis, aliquantum discrepat ab impressis codicibus. Verùm, vt redeamus ad Marauedinum vete[*]rem, cuius fit mentio dicta lege prima. titulo 5. & in ordinationibus Regis Ioannis primi, dico, quòd in ijsdem ordinationibus confirmetur lex Regis Alfonsi vndecimi, quæ mentionem facit, sexcentorum Marauedinorum illi pro mulcta constitutorum, qui triginta diebus manserit excommunicatus, nec addit, quòd debeant esse veteres. Hos ipsos vocat Rex Ioannes eius nominis primus, marauedinos veteres, & reducit ad centum Marauedinos bonos, veluti eos quoq; reduxerat, idem Rex Alfonsus. Nam quod hoc attinet, eam legem non reuocauit, quam prius condiderat, cum mulcta sexcentorum marauedinorum, sed primam legem ob eam causam reuocauit, ne ab excommunicato post triginta dies exigerentur sexaginta marauedini in dies singulos. Quòd marauedinus vetus correspondeat & æstimetur marauedino cum dimidio huius ætatis, probatur auctoritate illorum, qui ex mandato regum Catholicorum collegerunt leges Regias hoc modo: Marauedinus bonus valuit decem marauedinos modernos, veluti exprimitur lege 1. titulo 9. libro 8. ordinat. & centum marauedini boni valent sexcentos marauedinos veteres, veluti declaratur lege 1. titulo 5. libro 8. ordinat. & legibus regis Ioannis eius nominis primi, paulò āte allegatis. Immediate sequitur, marauedinũ veterẽ tantùm valere, quantum marauedinus cũ dimidio ex ijs, qui modò cursum obtinent: quandoquidẽ sex marauedini veteres pro vno ex bonis appreciantur, & marauedinus bonus, in prædictis ordinationibus æstimatur decem modernis, & sic quidem probatum est, sex marauedinos veteres valere decem ex ijs, quos in præsentiarũ expendimus. Prætereà marauedinus vetus in ordinationibus regijs, & in legibus Regis Ioannis primi, multis in locis valuit quindecim denariolos, & aliquid amplius: sed qui modò cursum habet, & quo iam inde vtimur, is valet decem denariolos, & nil amplius: quamobrem benè colligitur, marauedinum veterem valuisse quindecim denariolos. Huic opinioni, magnam occasionem dare potuit. l. 22. titul. 32. ordinationum, quas Compluti condidit Alfonsus vndecimus, anno 1386. vbi habet: Quoties aliquis vi rapuerit quidpiam, quod spectat ad rem alimentariam, luet rustico vel agricolæ trecentos solidos: hi efficiunt ducentos & quadraginta marauedinos: quòd si raptũ fuerit nobili, luet quingentos solidos, qui supputant in hac moneta quadringentos marauedinos. Hæc ipsa lex relata fuit ad ordinationes, quibus modo vtimur l. 11. titul. 11. libro 4. vnde patet marauedinos istos veteres (tales enim intelliguntur cursum habuisse seculo regis Alfonsi vndecimi) esse quinta parte maiores solidis. Solidus bonus valet duodecim denariolos, veluti postea probabimus: quamobrem marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & ex consequenti tantùm valuerunt duo marauedini veteres, quantùm tres eorum valent, quibus modo vtimur: siquidem hi valent decem denariolos, alij verò quindecim. Habetur & alia lex in ijsdem comitijs Alfonsi vndecimi, eodem titulo, estq́ue l. 30. quam habemus in ordinationib. regijs, sed non adeò absolutam. veluti ea, quæ in actis manuscriptis, eorundem comitiorum continetur: quòd nobilis, qui maius vectigal acceperit, quàm illi debeatur, luat pro re singula quinque bonos solidos, qui sunt huius monetæ quatuor marauedini. Deinde ait lex: Campis quo in loco maximi sunt arietes, aries pendet quinque solidos, hi efficiunt quatuor marauedinos huius monetæ. In Castellæ regno quatuor solidos, qui sunt tres marauedini, & duo denarioli huius monetæ. Verùm in locis montanis, & in Asturia, & in Callecia aries pendeat duos solidos cum dimidio, qui sunt duo marauedini. Campis gallina pendeat sex denariolos huius monetæ, anser septem denariolos, capus octo denariolos. In Castella gallina quinque denariolos, anser sex denariolos, capus septem denariolos. In locis montanis in Asturia & Callecia, gallina quatuor denariolos, anser quinque denariolos. Ex istis legibus, quas insecuti sunt ij, qui vacârunt legibus regijs tempore Regum Catholicorum Fernandi & Elysabeth in ordinem redigendis, quatenus per impressionem publicarentur, veluti modò impressæ sunt, ego illationes aliquot produco in hunc modum. Prima & præcipua est, quod leges istæ memine[*]runt de marauedino veteri, tractāt enim de marauedino æreo, qui ætate regis Alfonsi vndecimi in vsu erat, quem marauedinum nuncupatum extitisse veterem, probatum fuit in principio huius capitis. Secunda est, marauedinum istum veterem quinta parte excessisse valorem solidi boni, veluti patet ex tenore prædictarum legum. Tertia, marauedinum veterem tertia parte excessisse valorem eius, qui hodie cursum obtinet. Hoc euidenter probatum est ex ijsdem legibus ordinationum regiarum, quod ita colligitur: Si marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & plus quàm solidus, modernus solùm valet decem denariolos. Quarta, marauedinum veterem aliquid valuisse vltra quindecim denariolos. Hoc liquet, ait enim lex: Quatuor solidos, qui sunt tres marauedini & duo denarioli: ꝙ si quatuor solidi, singuli ad duodecim denariolos supputant quadraginta octo, supersunt tres marauedini in quadraginta sex denariolis. Quinta insequendo hanc rationem, meritò sex marauedini veteres, reducuntur ad decem denariolos modernos, tametsi sit aliquod discrimen: nam sex marauedini veteres supputant nonaginta duos denariolos, & decem marauedini, quibus modo vtimur, faciunt centum denariolos. Verùm antiqua cōsuetudine receptum est, cùm monetæ veteres ad Neotericas reducuntur, non exactam rationem haberi exigui discriminis. Sic Plutarchus, Titus Liuius, Plinius, & alij, drachmam Atticam vocârunt denarium, cùm denarius septima parte excederet valorem drachmæ Atticæ. Sexta, quòd ex prædictis colligendum est, ac aduertendum, non esse contrarietatem aliquam in declaratione marauedinorum veterum ac nouorum, veluti posui libro primo variarum Resolutionum capit. 11. Nam Marauedinus vetus valebat quindecim denariolos, & nouus decem: & sic ex consequenti solidus duodecim denariolorum est maior Marauedino nouo, & minor Marauedino veteri. Septima, quòd iuxta hanc opinionem ex ijsdem ordinationibus regijs collectam, non potest inferri, Marauedinum veterem maioris valoris extitisse Marauedino cum dimidio moderno, nec potest probari fuisse aureum, verùm euidenter apparet fuisse æreum, quandoquidem in ordinationibus Regijs discrepatur Marauedinus bonus à veteri, & ab ijs, qui modò cursum obtinent, æstimādo eum qui bonus dicitur sex veteribus, & 10. marauedinis modernis. Hanc æstimationem & comparationem Marauedini veteris, cum eo quo iam vtimur, admodũ veracem & certam existimârunt, veluti diximus, Doctor Montaluus, & alij, qui ex mandato Regum Catholicorum, Fernandi & Elysabeth, vacârunt colligendis ordinationibus regijs, quorum auctoritate dictæ ordinationes regiæ per examinationem supremi consilij in publicum emissæ fuerunt, & hanc opinionem, veluti omnium certissimam insecutus fui in varijs Resolutionibus. Inferiùs tamen alio modo describam rationem æstimandi veterem Marauedinum, absq; præiudicio auctoritatis eorũ, qui idem volumen legũ & ordinationũ in ordinẽ redegerunt. Fit quoq; mentio in istorũ regnorum constitutionibus Marauedini boni, veluti monetę discrepantis à Marauedino veteri. Ita verò sese res habet, neq; potest de ea dubitari, quin Marauedinus bonus & vetus admodùm fuerint differẽtes, eò quòd rex Ioannes, eius nominis primus, Guadalaiaræ eos tales cōstituat, in ordinatione, quā de excōmunicatis condidit, vt patet in comitijs, quæ prædictus Rex ibidem habuit, l. 1. ti. 5. lib. 8. ordinat. Valor eius Marauedini boni ęquiualet decẽ marauedinis, ex ijs quib. modò vtimur, quod probatur l. 1. tit. 9. lib. 8. ordinat. vbi dicitur, quòd filius aut filia, quæ publicè vel clam dehonestauerit patrẽ vel matrẽ, recludatur in carcere publico viginti diebus, vel luat patri aut matri sexcentos Marauedinos bonos, conferentes sex millia Marauedinorũ præsentis monetæ. Hanc legem condidit Ioannes eius nominis primus, in ciuitate Biruiesca, anno 1387. & in exemplaribus manuscriptis, quę ego vidi, in quib. disertè scribuntur leges & comitia prędicti regis, non insunt ea verba, nempe sex millia marauedinorũ huius monetę. Prætereà Doct. Montaluus in repertorio ordinationũ in verbo. filius, referendo istā legem regis Ioannis, solummodo facit mentionem sexcentorũ marauedinorum. Ita vt prædicta clausula fuerit veluti declaratio facta per eos, qui vacârunt prędictis ordinationibus in ordinẽ redigendis, & sic eorũ auctoritati plurimũ fidei & importantiæ adhibebitur ad probandũ, ꝙ marauedinus bonus ęstimetur valuisse decem marauedinos, ex ijs qui hodie cursum obtinent. Idem valor & preciũ, correspondet valori, quem constituerunt Doct. Vincent. Arias & Montal. l. 1. tit. 5. lib. 2. fori Marauedino regis Alfonsi vndecimi, qui forũ aut leges Hispaniæ in ordinẽ redigi iussit: scribunt enim, Marauedinũ illum valuisse octo solidos, & tres denariolos, ad rationem duodecim denariolorum cōmuniũ, pro singulo solido, quorũ vnus conficit decẽ pręsentes. Hæc sunt verba, quæ prædicta glossa continentur. Iuxta hanc rationem octo solidi supputant nonaginta sex denariolos, deinde tres, sunt nonaginta nouẽ denarioli, qui supputant decẽ marauedinos pręsentes: quandoquidem singulus marauedinus valet decẽ denariolos. Hāc ob causam sustinui in prędicto c. 11. variarũ resol. istũ marauedinũ bonũ valuisse 10. marauedinos modernos: & illũ extitisse, ꝗ in vsu erat, ętate regis Alfonsi 10. quẽ ibidẽ Legislatorẽ nũcupaui, intelligendo, ꝙ tunc tẽporis eo vtebantur pro marauedino bono & maiori, vel aureo. Cùm verò prędicti Doctores, ꝗ maiorẽ nobis hac ętate monetę antiquę notitiā habuerunt, dicāt, istum marauedinũ, seculo regis Alfonsi decimi, fuisse aureũ, scripsi quoq; prędicto c. 11. Marauedinũ aureum ętate regis Alfonsi decimi, valuisse decẽ ex modernis: & hic quidẽ dicebatur marauedinus bonus. Suspicor equidem, ꝙ eodem tempore marauedinus dicebatur certa quædā summa denariolorũ minutorũ, quæ æquiparabatur decẽ marauedinis pręsentib. quod ita apparet: nam cap. 1. historiæ eiusdem regis Alfonsi decimi, tractans auctor de monetis, quæ tunc temporis in vsu erant: dicit vnũ marauedinũ tot denariolos cōprehendisse, vt assequeretur marauedinũ aureũ. Subiungam illud caput eiusdẽ historiæ, nam conuenire videtur subiectę materiæ, quam tractamus. Hic marauedinus aureus, est minimus marauedinorum aureorũ, quos reperi in legibus & chronicis istorũ regnorum, & considerando legem, styli 114. conatus sum eandẽ explicare & intelligere, prædicto cap. 11. Hæc sunt verba legis. Secundum est, quod in legibus, vbi mulcta additur Marauedini aurei, ita iudicatum fuerit à Rege Alfonso, qui per id tempus, dum ea contingerent, comperit ordinatum fuisse, vt moneta, quæ tum in vsu erat, aurea esset. Et iussit coram se ferri marauedinos aureos priscæ ætatis, & appendere cũ sua moneta, ex quo pondere compertum extitit, sex marauedinos iuæ regiæ monetæ appendere vnum marauedi num aureũ: ita vt marauedinus aureus censeri debeat valoris sex marauedinorũ huius monetæ. Ex ijs verbis elicitur, marauedinum regis Alfonsi decimi fuisse aureum, non expediebat enim illum cum antiquo ponderari, qui aureus quoq; erat, quandoquidem si metallis discrepassent, nulla ratione quadrabat, nec quadrare poterat, ex pōdere vtriusq; in eadem bilance, elicere valorem, quo alter alterum excederet: Præcipuè cum lex ista dicat, ponderatos extitisse sex marauedinos regis Alfonsi, quorum sex tantùm appenderunt, quantum vnus marauedinus aureus vetustæ monetæ. Quòd si marauedinus bonus, qui cursum habuit ætate regis Alfonsi decimi, fuit differens ab eo marauedino, quem huius regni leges veterem nominant, tantumq́; valuit vnus, quantum sex veteres, veluti apparet ex legib. regis Ioannis primi, & ex alijs, superius allegatis, & vetus correspondet vni cum dimidio eorum, quibus hodie vtimur, & marauedinus bonus æquiualeat decem modernos: vetustior ille marauedinus aureus, qui ponderauit sex bonos, valebit sexaginta marauedinos, ex ijs, quibus modò vtimur. Rex Alfonsus, eius nominis vndecimus, in comitijs, quæ Legionis habuit anno 1387. petitiōe secunda, marauedinũ bonum quoq; æstimat sex marauedinis monetæ veteris, vbi ait: Luat centũ marauedinos monetæ bonę, nempe sexcentos monetæ præsentis. Ita vt lex ista quoq; potuerit causam præbuisse æstimationi, quā constituerunt ij, qui in ordinem redegerunt ordinationes regias, æquiparando marauedinum bonũ, decem præsentibus, & veterem vni cum dimidio: quam quidem æstimationem semper insecuti sunt Iudices, in executione prædictarum legum. Pro intelligentia omnium prædictorum aduertendum est, quod leges styli conditæ fuerint ætate regis Alfonsi decimi, patris regis Sanctij quarti, veluti ex earum initio constat, vnde dinoscitur, eam recollectionem maiori ex parte continere leges ætatis regis Alfonsi decimi. Auctor Chronicorum regis Alfonsi decimi, capite 1. tractans de Fernando tertio, ac de Alfonso eius filio, subdit verba sequentia. Nam ætate regis Ferdinandi, cōferebat Rex Granatæ dimidiam partem suorum redituum, qui appreciabantur septingentis millibus marauedinorum monetæ Castellæ. Ea quidem moneta erat adeò grauis, & marauedinus constabat tot marauedinis, vt marauedinus asse queretur valorẽ marauedini aurei. Cùm verò per id tempus regis Fernandi, in Castella cursum haberet moneta pepionum, & in regno Legionensi, moneta Leonum, & marauedinus valeret centum & octoginta eiusmodi pepiones, & minutę emptiones fierent per metales, quorum vnũ conficiebat decem & octo pepiones, & decem metales marauedinum, atq; ex ijs marauedinis appreciarentur reditus regni Granatensis ad septingenta millia marauedinorum, & conferretur Fernando regi dimidia eorum pars, & rex Alfonsus eius filius, initio sui regni iussisset in nihilum redigi monetam pepionum, & pręcepisset cudi monetam Burgalensium, & valeret marauedinus decem denariolos, & minutę emptiones fierent per solidos, & sex denarioli valerent vnũ solidũ, & quindecim solidos marauedinus. Hæc scribũtur capite primo eiusdẽ historiæ. Et cap. 7. scribit idẽ Historiographus, eundem regem Alfonsum iussisse anno 1258. quòd in nihilum redigerentur Burgalenses, & percuti fecerit monetā denariolorum atrorũ, quorum quindecim efficiebāt marauedinum: ita vt quindecim denarioli efficerent prædictum marauedinum Ex hoc libro Chronicorum facilè elici posset valor marauedini aurei, cuius vsus fuit ætate regis Alfonsi decimi, si rectè possemus verificare, [*]qualiter Pepio correspondeat monetæ, qua in præsentiarum vtimur. Notandum est porrò, prædictam monetam metalium, cuius paulò ante memini, quanquam hoc nomine scripta sit in eadem historia, in aliquot libris à me visis, & alijs scripturis vocari, mercale, vel mercales. In quodam libro manuscripto, reperi breuem relationem veterum monetarum, & in eo legi, Pepionem valere duas measas, & vnum Burgalensem duos pepiones, vel quatuor measas, iuxta quam rationem marauedinus ætatis regis Alfonsi decimi percipitur valuisse sexaginta denariolos, conficientes singuli ad sex measas, sex marauedinos, quales hodie sunt in vsu. Quòd si ita se res habet, dubitari non potest, capiendo verba eiusdem historiæ, & rationem ex ijs ineundo, quin hic marauedinus regis Alfonsi decimi, sit ille idem, qui vocatur bonus, & æqualis marauedino aureo eius temporis, cuius faciunt mentionem leges fori Hispaniæ & aliæ. Neq; dubium est, quin marauedinus æreus successu temporis diminutus sit à pristino valore, neque valuit tot denariolos, veluti in principio huius capitis probauimus. Hinc sequitur dubitatio, quam habet æstimatio marauedini boni & veteris, posita in ordinationibus regijs Regum Catholicorum, & in alijs quas suprà citauimus, æstimando maraue[*]dinum bonum decem marauedinis, qui modò sunt in vsu: nam decem marauedini præsentes reducti ad denariolos, efficiunt centum denariolos, & sic habent plures denariolos, quàm marauedinus bonus vel aureus, qui cursum habuit ætate regis Alfonsi decimi, quandoquidẽ iuxta hanc vltimam computationem, is marauedinus valebat sex denariolos, verùm prima æstimatio marauedini veteris ac noui est adeò determinata, in prædictis ordinationibus Regijs, nunc temporis impressis & publica legũ auctoritate, examinatis & discussis, vt videatur temere agere, qui decidere velit in contrarium, Non omittam tamen, quin absque præiudicio auctoritatis eorum, qui eas in ordinem redegerunt (siquidem æstimatio monetarum non admodum spectat ad substantiam legis, quæ iubetur obseruari, iuxta suam antiquam decisionem, & fit incidenter) tractem aliam rationem æstimandi Marauedinum bonum & veterem, dilucide ac particulariter ob oculos ponendo differentiam, quæ duabus opinionibus inesse potest, vel modos & formulas appreciandi eandem monetam. Hæc monetæ veteris ac nouæ distinctio, quantum ex vetustis legibus horum Regnorum apparet, videtur per eam occasionẽ processisse, quod pro remedio necessitatis publicæ, monetæ valorem ordinarium excederẽt, & subinde cuderetur ex viliore & inferiore materia, permanente valore antiquo in eodem quo prius vigore. Hæc omnia probantur, ex principio ordinationum Regis Henrici secundi, quas condidit in ciuitate Toro anno 1411. & Compluti anno 1408. & ex lege Ioannis primi condita in ciuitate Burgensi anno 1388. quæ iubet: Marauedinum veterem ac nouũ esse æquales, & eiusdem valoris, tametsi denarioli noui sint ex inferiori materia percussi. Denique Marauedinus vetus & monetæ veteris semper valuit decẽ denario los & sex coronatos: intelligendo, veluti intelligo, de Marauedino cōmuni, cuius vsus erat, ætate Regis Alfonsi vndecimi: nam talem leges nuncupant veterem & monetæ veteris, nulla siquidem per id tẽpus intercesserat in augendo vel diminuendo monetæ valore nouitas, vel immutatio: veluti accidit ætate Regis Henrici secundi, filij prædicti Regis Alfonsi Vndecimi. Idipsum quoq; confirmatur per leges, initiò huius capitis allegatas, ex quibus probari intelligo, Marauedinũ communẽ ætatis Regis Alfonsi vndecimi, quem leges nũcupant marauedinum veterem, valuisse decẽ denariolos, & non amplius, vel sex coronatos: & nuncupatum veterem, respectu nouitatis q̃ postea incidit in monetis, quatenus remediũ adhiberetur necessitatibus publicis: prout euidenter intelligi potest ex prædictis legibus & ordinationibus. Huic supputationi admodũ quadrare posset solidorum æstimatio, sustinẽdo per historiam de vita Regis Alfonsi decimi, solidum cōmunem valuisse sex Burgal enses, quorũ singulus æquiualebat sex Measas: & cōstituendo solidũ bonum in duodecim talibus Burgalensibus, ita vt duodecim Burgalenses, efficerent octo denariolos: veluti postea dice[*]mus: & sic maneret solidus bonus, cuius mẽtionem faciunt leges Regis Alfonsi, Vndecimi, ad octo denariolos: vnde resultat, quinq́; solidos bonos efficere quatuor marauedinos communes, ætatis dicti Regis Alfonsi, Vndecimi. veluti constat ex legibus eiusdem Regis prius allegatis, vnde marauedinus percipitur esse quinta parte maior solido bono: iuxta quam rationem marauedinus ætatis Regis Alfonsi vndecimi manebit ad decem denariolos, velut modernus, tametsi pluribus in legibus fuerit nuncupatus marauedinus vetus. Hanc distinctionem solidi boni, & alterius minoris cum eadem æstimatione marauedini communis, ætatis Regis Alfonsi vndecimi, notatā vidi in memoria superiùs allegata de monetis antiquis, quam vidi admodum vetustis characteribus. Vnde apparet, conclusum esse, marauedinum veterem & communem distinctum ab eo, quem leges & historiæ nuncuparunt bonum, valuisse decẽ denariolos vel coronatos, prout valetis, quomodò vtimur. Tametsi marauedinus ætatis Regis Alfonsi decimi, qui nũcupatur bonus, esset aureus, vel tot denariolorum, vt æquiualeret marauedinum aureum, veluti eius historia testatur, & valeret multo plures, siquidem valebat sex marauedinos, ex ijs qui modo sunt in vsu. In eadem historia Regis Alfonsi decimi, & in alijs fit mentio certæ monetæ dictæ Tornes vel Turonensis, quam historia scribit fuisse argenteam. Hanc puto extitisse monetam Gallicam, cuius erat vsus in Castella, quod allata esset à Gallis, qui tum temporis ad hæc regna peruenerant: & iuxta temporum rationem videtur fuisse argenteus Turonensis, de quo tractat Clement. 2. de magistris, & nos tractauimus capit. 3. §. 2. numero 8. huius operis, vbi eum appreciauimus viginti quinque marauedinis, iuxta æstimationem, quam nunc habet Realis vel Regalis argẽteus Castellanus: nam, Turonensis appendebat tres partes ex quatuor vnius Regalis, vel tres quartos: qui tũ tempori valore suo poterat adæquare duos marauedinos communes. Verum, dicet quispiam, Turonensem istum fuisse solidum Turonensem, de quo tractauimus in eodẽ. §. 2. nu. 7, cuius pondus constituimus ad tertiā partẽ vnius Regalis, qui nunc temporis efficeret vndecim marauedinos, & ea ætate potuit valere vnum marauedinum communem, veluti postea indicabimus, tractaturi de monetis argenteis, qui cursum olim habuerunt hisce in regnis: tametsi suspicor, solidũ Turonensem multo ære commixtum fuisse, neq; tantum argenti continuisse. In legib. Regijs fit quoq; sæpius mẽtio solidorũ, qui fuerũt differẽtes, veluti ex ijsdẽ legibus & chronicis apparet: Nō sum hic tractaturus de solido cuius fit mẽtio in foro Iuzgo, & in legibus Gotthicis, eò, quòd inferius cōmodior de ijs tractandi nobis offeretur occasio. Sunt & alij solidi, quorum mentionẽ faciũt leges Alfonsi Regis vndecimi: ex quibus apparet, singulum illorum, fuisse quinta parte inferiorem marauedino cōmuni, qui per eam ætatẽ cursum habuit: hoc probatur l. 11. & l. 19. tit. 11. & li. 4. ordinat. libr. 22. & l. 30. titul. 32. ordinationum, quas condidit præfatus Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. Hoc ipsum paulo antea probauimus, quandoquidem ex ijsdem legibus constat, quatuor marauedinos valore suo adæquare solidos quinq;: & iuxta alteram opinionem constituimus talem marauedinum ad valorem quindecim denariolorũ, asserentes, eundem esse quem leges nuncupāt monetæ veteris. Quamobrem solidus iste valebat duodecim denarios, & sexta parte excedebat marauedinum præsentem: nam hic saltem valet decem denariolos, vnde apparet, quinq; huiusmodi solidos æquiparare valorẽ sex marauedinorum præsentis monetæ. Iuxta eandẽ æstimationem declarauimus in varijs resolutionibus lib. 1. cap. 11. solidos contentos in legibus Regis Alfonsi vndecimi. Hanc opinionem ante plurimos sustinuerũt doctores Vincẽtius Arias & Montaluus l. 1. tit. 3. & lib. 1. titul. 5. libr. 2. fori Hispaniensis. Et idem Montaluus in Repertorio, quod conscripsit ad ordinationes regias, in verbo solidus, vbi vnum addit: Nempe solidum bonum valuisse octo marauedinos monetæ veteris, qui iuxta suam supputationẽ adæquarent duodecim marauedinos præsentes, quos hodie expendimus. Huc allegat ordinationem quandam Regis Alfonsi vndecimi conditam Cōpluti, quæ incipit. Si nobilis &c. & l. 11. titul. 11. lib. 4. ordinationum. Sic ait lex in nouis ordinationibus Regijs, estq́ue lex in ordine 19. Qui plus acceperit, soluat Regi ex suis bonis pro rebus singulis quinq; solidos, qui sunt huius monetæ quatuor marauedini. Cũ ista lex sit eadem, quā allegat Montaluus, euidenter patet, ipsum nō probare id, quod ꝓbare intendit, Scribitur etiam in antiquis ordinationibus Alfonfi vndecimi: Soluat Regi ꝓ re singula, quinq; solidos bonos, qui sunt huius monetæ quatuor marauedini. Hinc apparet, doctorẽ Montaluũ vsum fuisse mẽdoso exemplari: & hoc quidẽ clarũ existit: nam eadem lex, & reliquæ eiusdẽ tituli, taxant alimenta ijsdem solidis marauedinis & denariolis, & in alijs reliquis locis ita cōstituit solidum, vt quinque valeant quatuor marauedinos: ita vt non probet, solidum ea ætate valuisse octo marauedinos veteres. Rex Alfonsus vocat & vocare potuit istos solidos duodecim denariolorum solidos bonos, ad differentiam aliorum, mea sententia minoris valoris, quorum mentionem facit Rex Henricus secundus, filius eiusdem Regis Alfonsi in ordinationibus, quas in ciuitate Toro cōdidit anno 1411. vbi in proœmio ait: quod tres solidi valeant quatuor denariolos, prout solebant valere, unde sequitur, talem solidum valuisse aliquid vltra vnum denariolum, nem pe denariolum cum tertia parte alterius: ita & hic minor solidus æquiualeat octo measas, vel tres solidos, qui suerunt in vsu tempore Alfonsi decimi, velut apparet ex capite primo suæ historiæ. Valebat singulus horum solidorum sex denariolos Burgalenses, quibus mea sententia, singulus constabat, & valebat quatuor measas, veluti ex prædicto capite primo aliquatenus colligi potest: nam valuit singulus duos pepiones. Iuxta hanc cōputationem hic vltimus solidus valuit viginti quatuor measas, nempe quatuor denariolos, ex ijs, qui postea cursum habuerunt in hoc regno, ex quibus marauedinus valuit & valet decem, prout iam elucidauimus. In l. 2. titul. 9. lib. 4. ordinationum dispositum est: quod qui alteri per contumeliam dixerit aliquod verbum ex ijs, quæ in eadem lege continentur, mulctetur trecentis solidis. Istos solidos veluti annotaui in varijs resolutionib. quidam Iudices, præcipuè inferiores ęstimant singulum ad duos marauedinos. Alij velut præfecti Curię, quatuor marauedinis modernis, Lex ista desumpta est ex Foro Regali Hispaniæ l. 4. tit. 3. l. 2. & in eodem titulo l. prima. Notatur quoq; eadem mulcta trecentorum solidorum in alio casu: & in l. 3. tit. 5. lib. 4. Fori fit mentio solidorum. Et ibidem doctor Montaluus intelligit solidos Burgalenses iuxta l. primam tit. 8. lib. primi Fori, & declarat l. 1. titul. 5. lib. secundi istum solidum Burgalensem valuisse duodecim denariolos, ita vt duobus solidis excedat marauedinum præsentem, qui hodie in vsu est. Quamobrem isti solidi tantum valent, vt quinque ex ijs efficiāt sex marauedinos pręsentes: & iuxta hanc rationem trecenti solidi æstimabuntur trecentis & sexaginta marauedinis huius monetæ, qua modo vtimur. Quòd si isti denarioli non constant sex measis sed Burgalensibus quatuor measarum, veluti annotaui, singulus solidus esset quadraginta & octo measarum, & quinta parte minor marauedino communi: ita vt quinque solidi valerent quatuor huius ætatis marauedinos: & sic trecenti solidi efficerẽt ducentos & quadraginta marauedinos huius monetæ: tametsi in hac supputatione semper contrarium sustinuerimus à doctore Montaluo, & ab ijs, qui eius opinionem insecuti fuerunt. In hac materia solidorum & iniuriarum est rationi consentaneum notare duas leges styli admodum antiquas: quandoquidem hoc opus conscriptum est ætate Regis Alfonsi decimi: Prior vero legum quibus id seculum maxima ex parte vtebatur est l. 85. posterior est l. 131. vnde apparet, quod is qui verbis cōtumeliosis affecerit virum nobilem, luat quingentos solidos, quamuis iniuriæ prolatę in viros ignobiles non sint tam graui mulctæ obnoxiæ. Has leges notauit vir magnificus, & literis ac iustitiæ rectitudine illustris Ioannes Arce de Otalora I. V. Licentiatus, ac Regiæ Maiestatis in Regia audientia Vallisoleti consiliarius, in tractatu suo de nobilitate 2. parte. cap. 4. nu. 11. quod viro nobili in Castellæ regno, iuxta leges Fori Hispaniæ, competat iure speciali, ratione suæ nobilitatis æstimare suas iniurias, ac vindicare quingentis solidis. Facit ad prædicta lex quæ habetur in foro Hispaniæ lib. 3. de pignoribus, quæ ait. Si eques quispiam debeat libero, vel alteri homini triuiali: pro eo debito, nec pro re quauis alia, non sistat animal quod equitauerit, neque illi frenum cohibebit: quod si id fecerit, luat quingentos marauedinos pro calumnia; quorum ducenti quinquaginta cedent Regi, & reliqui ducenti quinquaginta equiti pro ignominia qua affectus est. Idipsum quod hac lege notatur, per alia huius Regni fora probatur. Proinde cum plurimæ adferantur rationes pro intelligentia originis & principij, quod habuit is loquendi modus, ad comprobationem prædictorum considero l. 11. titul. 11. libr. 4. ordinationum regiarum, vbi refertur lex Regis Alfonsi vndecimi, condita Compluti anno 1386. quæ ait: Si quis ex fundo agricolæ rapuerit quidpiam rei alimentariæ, luet trecentos solidos: quod si fundus spectauerit ad nobilem, quingentos solidos. Huc etiam potest applicari alia lex Fori Iuzgo lib. 8. tit. 4. quæ incipit: Quòd si quispiam bouem ferocem: vbi ęstimando calamitates quæ fiunt per animalia, & mortes hominum in certa quantitate: cōstituit domino animalis pro morte hominis ingenui mulctam quingentorũ solidorũ pro homicidio. Huc etiā aliqua ratione applicari potest quod scribit Beatus Rhenanus li. 2. rerũ Germanicarũ, vbi ait inter leges Salicas, quibus Franci vtebantur, quandam cōtineri, qua pœnæ iniuriarum æstimabantur hoc modo: Quod si Frācus Salicus iniuria quempiam affecisset, lueret solidum æstimatum duodecim denarijs: verũ si Phrygius vel Saxo iniuria affecisset Salicum Francum, lueret pro solido quadraginta denarios, taliter æstimatum, vt solidus pro satisfactione iniuriæ commissæ aduersus Salicum deberet accipi & æstimari maioris, nempe ad quadraginta denarios: reliqui vero ad duo decim denarios. Id quidem fiebat: quod Franci Salici gens esset nobilissima: eiusq; generis & qualitatis, vt ex ea eligerẽtur reges Franci, eius consiliarij, legislatores, atque id genus cæteri, quorum votis & prudentia respublica gubernaretur. de qua re & de legibus Salicis tractaui capitul. 1. numero 8. practicarum quæstionum. Iuxta prædicta necessarium est distinguere duas istas opiniones, atque ad singulam earum resoluere monetarum æstimationem, in quibus est vel consistere potest illa differentia: Attẽta vero opinione doctoris Montalui, & declaratione Regiarum ordinationum Regũ Catholicorum Fernandi & Elizabet, seruabitur opinio sequens. Marauedinus bonus, qui adæquabat Marauedinum aureum ætatis Alfonsi decimi, valet decem marauedinos præsentes. Marauedinus vetus, qui erat communis ætate Regis Alfonsi vndecimi, correspondet paulo plus tribus blancis: ita vt sex veteres supputent decem Marauedinos præsentes. Solidus Burgalensis valuit duodecim denariolos: & quia marauedinus præsens valet decem denariolos, hic solidus valuit sexta parte amplius marauedino præsenti: & quinta minus marauedino veteri. Hic solidus nuncupabatur solidus bonus. Verùm accipiendo & insequendo aliam supputationem, notari debet alia æstimatio modo sequenti. Solidus minor valuit vnum denariolum & duas measas: ita vt valeat octo measas. Solidus bonus valuit duodecim Burgalenses, & nuncupatus fuit iste solidus, Solidus Burgalẽsis, quod probatur l. 1. tit. de scribis lib. 1. Fori: vbi apparet, legem voluisse innuere, solidũ istũ Burgalensem diuidi & æstimari per denarios Burgalenses, & fere indicat, sex denariolos Burgalenses efficere dimidium solidum. Denariolus Burgalensis valebat quatuor measas, velut annotatum est in antiquo illo memoriali quem supra allegaui. Vnde colligitur, solidum Burgalensem non valere duo decim nouos denariolos, continentes sex measas, quorum decem efficiunt marauedinum præsentem, vt voluit Montaluus, sed duodecim Burgalenses singulum ad quatuor measas, nẽpe octo denariolos nouos singulum ad sex measas. Ex supradictis quoque infertur, solidum istũ bonum nuncupatum Burgalensem, eundem esse cùm eo, de quo tractant & mentionem faciunt leges Regis Alfonsi vndecimi, quas supra allegauimus, & aiunt, solidum istum quinta parte esse minorem marauedino paruo & communi, quandoquidem marauedinus valebat & valet decem denariolos sex measarum: & hac ratione quinque tales solidi, nempe quadraginta denarioli efficiunt quatuor marauedinos, qui etiam valuerunt & valent quadraginta denariolos. Hæc eadem æstimatio quadrat l. 30. à Rege Alfonsi Compluti conditæ, absq; vlla diminutione vel additione, vbi ait: Quatuor solidi, qui efficiunt tres marauedinos, & duos denariolos. Cũ iste solidus constet octo denariolis, illorũ quatuor efficiũt triginta & duos denariolos & marauedino existẽte decem denariolorũ, tres marauedini supputāt triginta denariolos: ita vt quatuor solidi æquiualeant tres marauedinos & duos denariolos. Iuxta alteram supputationem constitueramus solidum ad duodecim denariolos, & non potuimus marauedinum appreciare quindecim denariolis, quod verisimile non fit, cũ marauedinus semper habuerit denariolos certos & integros. Alter solidus, cuius fit mentio in Chronicis regis Alfonsi decimi, valebat sex Burgalenses, eratque dimidium solidi boni Burgalensis: ita vt solidus iste valeret viginti quatuor measas, vel quatuor denariolos singulum ad sex measas. Potest solidus dici medius, veluti colligitur ex prædicta historia, ex eo quod per illam intelligi potest, atque ex eo quod statim dicturi sumus. Marauedinus bonus qui aureũ in suo valore adæquabat, veluti in eadem historia scribitur, valuit cẽtum & octoginta pepiones: singulus pepio constabat duobus measis. iste marauedinus quoq; valuit decem metales siue mercales: singulum vero mercale decem & octo pepiones. Iuxta quam rationem talis marauedinus valuit sexaginta denariolos, singulus ad sex measas, qui correspondent sex marauedinis modo vsum retinentibus. Scribitur in eadem historia regis Alfonsi decimi, [*]marauedinum eius ætatis adæquantem illum qui aureus dicebatur, valuisse nonaginta Burgalenses: singulum Burgalensem duos pepiones, qui ad nihilum redacti sunt, & reducti fuerunt centum octoginta ad nonaginta. Valuit etiam marauedinus iste bonus quindecim solidos, quorum singulus habebat & valebat sex Burgalenses: ita vt hic marauedinus correspōdeat sex præsenti ætate cursum retinentibus. Huc etiam spectat quod Nigri quindecim, vulgo prietos (quorum eadem historia regis Alfonsi decimi meminit, efficiebant marauedinum) tot denariolos supputabant, vt iuxta eandem computationem æquiualeant sex marauedinos modernos: ita vt hic denariolus Niger valuerit quatuor denariolos communes. Huic rationi correspondent leges regis Ioannis primi, vbi taxant marauedinum bonum, sex marauedinis monetæ veteris, quos in eodem valore quo hodie sunt præsentes, constituimus: tametsi in diuersis locis atque in particularibus iudicijs marauedini veteres fuerint & sunt interpretati & æstimati aliquando duobus, aliquando tribus, aliquando quatuor marauedinis quibus hodie vtimur. Vnde colligitur, marauedinum aureum antiquũ, qui lege styli valuit & ponderauit quātum sex marauedini aurei regis Alfonsi decimi, æstimatum & appreciatum extitisse triginta sex marauedinis, cuiusmodi hodie expendimus. Lex 2. titul. 33. part. 7. distinguit marauedinos Nigros à marauedinis albis, liquidò commonstrans, marauedinum nigrum pluris valuisse quā albũ. Forsā lex nũcupauit marauedinũ nigrũ marauedinũ bonũ, æquiualentem quindecim nigros: album vero marauedinũ inferiorem & communem, adæquantem decem denariolos, prout valet is, quo modo vtimur: quod etiam probari potest ex eo quod modo dicturi sumus de albo. Verum est equidem me in plerisque contractibus concessis capitulo ecclesiæ Cordubensis, vidisse fieri distinctionẽ marauedinorum monetæ veteris, & marauedinorum monetæ albæ, æstimando marauedinũ monetæ veteris duobus monetæ albæ, atq; intelligẽdo monetam albam pro ea, qua hodie vtimur, quæq́; habuit cursum annis ab hinc sexaginta & amplius. Quamuis monetæ istæ antiquæ æreæ existerent, credo tamen & suspicor, ijs admixtum fuisse plus argenti quam Blancis, Quartis, & octauis, qui modo cursum retinent. Hoc aliquatenus colligi potest, ex capit. 98. historiæ regis Alfonsi Vndecimi, cuius ætate, & antea seculo regis Fernandi quarti sui parentis, & aliorum regum, marauedinus communis fuit æstimatus per monetas & coronatos, vulgo Cornados, vt apparet ex eadem historia, & valuit idipsum quod modo valet, prout ex sequẽtibus credi potest. Primo, quia ex legibus regis Alfonsi vndecimi, quas circa solidos allegauimus & expendimus, apparet talem marauedinum valuisse decem denariolos, prout modo valet, & non amplius. Deinde, quia marauedinus valebat decem nouenas, quarum singulæ adæquabant vnum denariolum, sex measarum, veluti apparet ex ordinatione, quam Rex Henricus secundus condidit in Toro anno 1411. vbi ait: marauedinus valeat decem denariolos, vel decẽ nouenas, vel sex coronatos: & duodecim quinquenæ valeant vnum marauedinum, & duo quinquenæ vnum coronatum: vnde patet, talem marauedinũ valuisse sex coronatos, vulgo cornados, & decem denariolos, prout valet is quo nunc vtimur: & duodecim quinquenas tātum efficere ac supputare, quantũ decem nouenæ: ita vt nouena valuerit sex measas, quinquena siquidẽ constabat quinque: & hæc omnia quadrant cum marauedino præsenti. Ex hoc etiam probatur, nouenam denariolũ per id tempus non valuisse vltra sex measas, & non nouem, quamuis fieri queat, vt alias idipsum valuerit. Cruciatus, monetæ minutioris numus, ordinariè solebat in castella valere duos coronatos, neque per illam necessitatem auctus fuit eius valor, veluti probatur ex ordinatione quā condidit rex Henricus secũdus Cōpluti anno 1408. Blancus etiam refertur inter monetas, & quamuis prius potuerit esse percussus, veluti colligitur ex regijs partitarum legibus, part. 2. titu. 33. parte. 7. tamen illum prius mandauit cudi Rex Ioannes eius nominis primus, & constituit in valore vnius marauedini decem denariolorũ, deinde imminutus est singulus blancus ad sex denariolos, fere idẽ efficientes quod hodie vna blāca, prout apparet ex ordinatione, quam idem Rex Ioannes condidit in Biruiesca anno 1387. & Burgis anno 1388. Hic Blancus imminutus est ad valorem vnius coronati à Rege Henrico Tertio anno 1391. Aetate eiusdẽ Regis Hẽrici tertij, hisce in regnis habuit cursum moneta nũcupata Agnus dei q̃ initio æquiualebat marauedinum: deinde percussa fuit ex tam infima materia, vt saltẽ valuerit vnum Coronatum, vulgo Cornado. veluti tractatur in Chronicis eiusdem Regis Henricij tertij. Antiquitus quoque hisce in Regnis percussa fuit moneta, quam veteres nuncuparunt dimidiā Blancam, veluti constat ex legibus, quas Rex Ioannes primus Segoniæ condidit anno 1290. Aduertendum est, monetas antiquas aureas, & argenteas, tametsi in hoc opere plerumque æstimentur iuxta precium antiquum, comperto pondere quod habuerunt, debere reduci ad eas quæ modo cursum obtinent, ad æqualitatẽ in quantitate ponderis: & tale pondus æstimari, prout hac ætate æstimatur: quandoquidem debent considerari iuxta prædictum pondus, & quantitatem auri vel argenti. Summæ capituli sequentis. -  1 consideratur precium & rerum valor antiquorum temporum quantum ad hæc regna: precipue de Marchoargenti. -  2 Tractatur pondus & valor realis vel regalis Castellani, ætatis Regis Henrici secundi: antea & post. -  3 Cuius ponderis & valoris duplus Castellanus olim fuerit. -  4 Marauedinus aureus cuius valoris & ponderis olim fuerit. -  5 Examinantur plurimæ leges Partitarum & Fori Hispaniæ, mentionem facentes marauedini & aliarum monetarum. -  6 Francus quæ moneta olim fuerit, & cuius ponderis & valoris. In hoc capite tractatur & consideratur pondus vetustorum numismatum aureorum & argenteorum horum Regnorum, ad faciliorem legum intellectum. CAPVT VI. QVOD ad intellectum plurimarũ legum partitarum & Fori Regalis attinet: necessum est penitius expendere ac discutere valorem & pondus numismatum aureorum & argenteorum, qui olim hisce in regnis cursum obtinuerunt: quandoquidem licet dixerimus ac declarauerimus precium marauedini aurei veteris ac noui, per æstimationẽ marauedin orum communiũ, & denariolorũ minutorũ: operę preciũ erit ad verificationẽ eorum quæ deinceps tractaturi sumus, expendere pondus & quantitatem istorum numismatum, quatenus rectiùs intelligi queat grauitas pœnarum iuxta vsum huius nostræ ætatis, vt dinoscamus, an mulcta marauedini aurei leuis fuerit, & ex consequenti mulcta aliorum marauedinorum communium. Pro huius rei inuestigatione considerari debent aliquot antiquitates. Quicunque legerit Historiographos Castellæ, & [*]leges antiquas huius regni, comperiet annonam & reliqua id genus ad humanam sustentationem necessaria, olim adeo vili & exiguo precio comparata extitisse, vt pro vnico Reali vel Regali argenteo, eiusdem ponderis, quem neoterici habent, quispiā sibi parabat vel parare poterat, quæ hac ætate nemo sibi decem aut quindecim, imo nec fortè viginti comparare posset. Idipsum dici posset de marauedino communi: siquidem tunc temporis vtilior erat ad res emendas vnicus marauedinus, quàm hodie quindecim aut viginti. Hoc ita apparet, etiam si de vetustiori ætate non inquiramus, quàm ea qua suas ordinationes condidit Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. & copiosè ex legibus quas in Toro condidit rex Henricus secundus anno 1407. à lege 29. vsque ad legem 63. Notandum est etiam, ætate regis Alfonsi vndecimi, & Henrici secundi in diem vsque hodiernum, marauedinum, ex quo per easdem leges appreciabātur, vel appreciata fuerũt, quæcunque ad vsum humanum sunt necessaria, fuisse valoris sex coronatorũ, aut decẽ denariolorũ, veluti patet ex ijsdem legibus, & ex ijs quæ capite pręcedenti allegauimus: quandoquidem hic marauedinus nō erat is, qui vulgo dicebatur bonus, vel aureus, sed communis. Apparet etiam ætate regis Alfonsi vndecimi, marchum argenti valuisse centum & viginti quinque marauedinos, veluti probatur ex eius historiæ cap 98. Deinde ætate regis Ioannis primi, marchum argẽti valuisse ducentos & quinquaginta marauedinos: quod ex comitijs, quæ rex Ioannes habuit in ciuitate Burgensi anno 1388. certum esse constat, & in hac re, veluti alijs in rebus Reipublicæ necessarijs, per huius regni chronica comperietur, quod quo magis approximauerimus hæc tempora, tanto amplius aucta sunt precia rerum omnium quibus ad communem victum ac vestitum, & alios actus ad vitam necessarios vtimur: quod quidem sola rerum experientia absque vlla historiarũ cognitione, annis ab hinc triginta vel quadraginta didicimus: quamobrem tanta nō tenebimur admiratione de ijs, quæ legerimus quo ad precia alimentorum & aliarum rerum ad humanam sustentationem accommodarũ ab annis ducentis retroactis. [*]Iuxta prædicta non exorbitat precium Realium siue Regaliũ Castellanorum eius ætatis. Erant enim regales eius ætatis tanti ponderis, vt eorum octo vnam vnciam appenderent, veluti & hodie pendent: prout probatur ex lege quam idem rex Ioannes tulit in Biruiesca anno 1387. vbi ait: Quod pro octo regalium dedito soluatur vna argenti vncia: quam statuit iustum esse debiti precium. Ex valore Marchi argentei possumus elicere diuersitatem valoris regalis argentei prædicti ponderis, qui valuit ætate regis Henrici secundi tres marauedinos, & quia hic numus proratione publicæ necessitatis, ex viliori materia percussus fuit, idem rex diminuit eundẽ regalem ad vnum marauedinum, vt patet ex eiusdem historiæ anni sexti cap. 8. & ex ordinationibus quas idem condidit Compluti anno 1308. Idem numus postea percussus fuit ex bona materia veluti antiquus: talem intelligo qualis extitit is, qui cursum habuit priusquam cuderetur ex viliori materia: & sic regalis argenteus nouus & vetus valuerunt singuli ætate regis Henrici secundi tres marauedinos. Hoc probatur ex legibus eiusdem regis in ciuitate Toro conditis anno 1411. vnde liquet, regalem argenteum paulo ante per diuersas necessitates publicas auctum fuisse ad duodecim marauedinos: deinde cōfestim imminutum ad tres. Deinde successu temporis regnante Ioanne primo valuit idem regalis argenteus eiusdem ponderis quatuor marauedi nos. Ita quidem intelligo pondus regalis argẽtei, quod octo regales efficiebant, & appendebant paulo minus vnam vnciam. Denique monetis omnibus semper de est iustum pondus, quatenus satisfiat impensis ad eā cudendam necessarijs. Quod verò ætate regis Ioannis primi regalis argenteus valuerit quatuor marauedinos, probatur ex lege quā idem rex Ioannes condidit Burgis anno 1388. deinde cũ augeretur argenti precium, peruenit regalis argenteus ad valorẽ duodecim marauedinorũ, & nuncupatæ fuerunt tunc temporis quartæ certi nummi valoris triũ marauedinorũ: quod constarent quarta parte vnius regalis: qui etiā valuit decẽ & sex marauedinos: atq; inde fuerunt nuncupatæ quartæ numi quatuor marauedinorum. deniq; antiquitus habita est ratio monetæ argenteæ iuxta valorem ipsius argenti, vel paulo plus. prout est notorium. Pręterea in huius regni legibus & historis fit mẽtio numismatum aureorum: præcipuè in Ca[*]stellæ regno fuit vsus duplorum: & ex legibus regis Henrici secundi in Toro conditis anno 1407. lege 62. videtur duplus Castellanus eo seculo valuisse triginta sex marauedinos communes: quorum singulus valebat decem denariolos, veluti modernus: deinde idem rex Henricus aux it monetarum precium, & valuit duplus Castellanus, centum & viginti marauedinos: & confestim reducta ad iustum valorẽ moneta, valuit triginta quinq; marauedinos: sic ꝓbant leges eiusdem regis Henrici, conditæ in Toro anno 1411. Aetate regis Ioannis primi valuit duplus Castellanus quinquaginta marauedinos, quod patet ex legibus eiusdem regis Ioannis, quas condidit in Biruiesca año 1377. Burgis año 1388. Inter duplos qui cursum habebāt ætate regis Ioannis secundi, erant aliquot admodum infimæ materiæ: & bonæ perinde ac malæ excidebant iustum valorem: prout aucta erant auri & argenti, ac aliarum rerum precia: veluti patet in petitionibus Madricij in Comitijs anno 1425. oblatis, in contractu cuiusdam venditionis ætate regis Ioannis secundi anno 1425. celebrato de certo prædio territorij Hispalensis, in quo cōtractu vidi factā mentionẽ duplorum Mauritanorum qui legibus regijs adęquabātur duplis Castellanis, singuli ad septuaginta marauedinos: quod tolerabatur, quia per id tempus dupli Mauritani habebant cursum, tametsi essent inferioris materiæ, veluti & Castella. Iste cōtractus initus fuit quinta decẽbris, per quem domina Leonora Guttieres Abbatissa, & monachæ ordinis sanctæ Claræ vendiderunt prædium Villæ nouę de Balbona Frācisco de Villafranca, bis mille, ducentis, & quinquaginta duplis Mauritanis: singulum duplũ ad septuaginta & vnum marauedinũ. Duplus iste Castellanus nostra ætate cursum habuit: verũ non extitit tam bonæ materiæ neq; tanti ponderis, velut ij quos dixi cursum habuisse, ætate regis Henrici secundi, & Ioannis primi, & vltimi, annis abhinc triginta vel quadraginta percussi, valebant trecentos & sexaginta quinq; marauedinos. Dupli antiqui valebant ætate Regis Ioannis primi duodecim Regales argenti signati, & argenti rupti vnciam cum dimidia cum octaua parte vnciæ, veluti ex prædictis legibus apparet. Vltra prædicta, pro elucidatione eorum quæ dicturi sumus, conuenit expendere pondus dupli istius Castellani, & videre quantũ auri continuerit: Quantũ vero assequi possum, opinor duplũ istum habuisse pondus vnius Castellani, quod quidem hactenus colligo ex sequentib. Primò, quia Rex Ioannes primus, anno 1390. Segobiæ condidit legem secundæ supplicationis, cùm mulcta mille & quingentorum duplorum, nil iudicando præter duplos, absque vlla declaratione precij illorum: quamobrem dupli isti debẽt intelligi Castellani, & similes ijs, qui cōtinẽtur in alijs legibus eiusdem Regis, quod mea sententia clarum apparet, nostris & patrum nostrorum temporibus, postquam eadem lex fuit condita, dupli isti fuerunt iudicati ad pondus & precium Castellanorum: vnde confestim probatur, duplum Castellanum eius ætatis habuisse pondus vnius Castellani. Opinor etiam, duplos istos eosdem existere, qui vulgò cum capite nuncupantur, ex eo, quod ait lex prima Regis Ioannis primi, condita in Biruiesca, vbi fit mentio certi honorarij duplorũ, quos illi regnum promisit, certa forma signatorum capitibus maiusculis & minusculis. Nuncupantur isti dupli: Dupli cum capite, in prouisionibus à Carolo 5. anno 1539. in materia supplicationum expeditis, cum mille & quingentis duplis. Secundo, quia in constitutionibus vniuersitatis Salmaticensis, conditis anno 1412. vel paulò ante, iubentur dari singulo Doctori in actis Licentiæ & Doctoratus duo dupli, qui procul dubio nequeunt aliter intelligi, quàm de duplis Castellanis, qui ea ætate cursum habuerũt in istis regnis, & semper æstimati fuerunt ad pondus & valorem Castellanorum, veluti notorium est, nec potest negari, vel adduci ratio in contrarium. Prædictis omnibus correspondet precium & ęstimatio duplorum ex Regalibus argenteis, ponderis huius nostrę ætatis: quandoquidẽ certũ sit, nunc temporis vnam auri particulam valere vndecim argenti particulas, ac per æstimationem auri & argenti, quæ semper aucta est, vel saltem nunquam tantùm valuit in Castella, quantum in præsentiarum valet, colligi potest: Duplum vnum æstimatum ad Regales duodecim efficientes vnciam vnam cum dimidia argenti, continere plus auri, quàm Ducatus nostri temporis. Pondus igitur dictorum duplorum adæquabit vnum Castellanum, veluti disertè probatur: nam in prædictis legibus duplus Castellanus æquiparatur duplo Mauritano, qui appendit vnum Castellanum, & vltra. Si quis consideret ætatem Regis Henrici secundi, cùm dupus Castellanus valeret triginta sex Marauedinos communes, & quod eodem seculo non fuerit exilius auri & argenti precium, quàm ætate Regis Alfonsi decimi, poterit inferre, Marauedinum aureum, ætatis Regis Alfonsi decimi, qui iuxta eandem rationem valebat sex Marauedinos communes, ad minimũ appendisse sextā partẽ vnius Castellani: quamobrem si consimilis moneta aurea hodie percuteretur, valore ferè suo adæquaret duos Regales argenteos cũ dimidio, & minutim octoginta marauedinos. De simili marauedino aureo, debent intelligi leges, quas condidit Rex Alfonsus, eius nominis decimus: tametsi iuxta supputationem Doctoris Montalui, transactā per ordinatiōes Regias, quas modò habemus, marauedinus iste valuerit decem communes, quorum singuli constabant decem denariolis, velut ij, qui hac ætate cursum retinent. Alter Marauedinus aureus vetustior, ad quẽ refer[*]ri debent leges antiquæ horum regnorũ, cōditę ante ętatem Regis Alfonsi decimi, & illę, quę ex ijs decerptæ sunt, appendebat iuxta legẽ styli sex marauedinos, superiùs tractatos: vnde colligitur, fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, tametsi tùm temporis valuerit triginta sex marauedinos cōmunes, qui hodie excederent valorẽ quadringentorũ & octoginta marauedinorũ, vel quatuordecim Regaliũ argenteorũ. Ex prædictis omnibus liquidum efficitur, Marauedinum aureum contentum in legibus Partitarum, debere intelligi, ac iudicari, fuisse ponderis vnius Gastellani: nam qui easdem leges condiderunt, respectum habuerunt ad monetam antiquam auream, interpretantes, sicut interpretati sunt leges tantæ vetustatis, easq́; in ordinem redigentes. Hûc spectat argumentum, mea quidem sententia admodum efficax, quòd qui condiderunt prædictas leges Partitarum, easq́; in ordinem redegerunt, optimè intellexerint, pondus solidi aurei Iustinianæi, nempe quod pondere adæquaret vnũ Castellanum. Probè norunt etiam, solidum & aureum extitisse eiusdem ponderis: vnde claret, prædictos auctores in legibus, quas interpretati sunt, nihil prorsus immutare voluisse: verùm si quando quidpiam immutârunt, existimârunt à se nullam mutationem fieri, haud intelligendo leges, veluti ab alijs intellectæ fuerunt: & sic in omnibus locis, vbi ius commune mentionem facit solidi vel aurei, interpretati sunt in eorum versionibus marauedinum aureum, vel simpliciter Marauedinum, subintelligentes aureum: vnde apparet, prędictos auctores iudicasse, Marauedinum aureum contentũ in vetustis horum Regnorũ legibus, ante tempora Regis Alfonsi decimi, vel Fernandi tertij eius parentis, & aliorum Regum ætatis, proximæ conditis, fuisse eiusdẽ ponderis, cuius est modò Castellanus, nempe sextæ partis vnius vnciæ auri, cuiusmodi septuaginta duo efficiebant libram Romanam duodecim vnciarum. Huic declarationi & opinioni famulantur leges Regum Gotthorum, qui in Hispania regnârunt ante Regẽ Rodericum, quarum ad hodiernam diem habetur notitia per librum, qui dicitur & inscribitur, Forum iudiciale, vulgò Fuero Iuzgo, latina lingua conscriptum, & per librum vernaculũ antiquũ, qui eo tempore fuit in vsu, parùm differentem ab eo, quo nunc vtimur. Hisce in legibus Gotthicis, creberrimè fit mentio solidorum aureorum in textu latino, qui in eodem textu Hispanico vocātur Marauedini, vel Moruisij aurei, & aliàs simpliciter Marauedini, vel Moruisij. Istos solidos aureos intelligo olim fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, veluti solidus Romanus, cuius in suo Codice mentionẽ facit Iustinianus: vnde præsumi potest, tempore Regum Gotthorum, in Hispania solidos Romanos & Iustinianęos, in contractibus & cōmercijs cursum habuisse: quandoquidem eo tempore, quo Gotthi regnârunt in Hispania, non erant ab ea Romani omninò exclusi: verùm gubernârunt Hispaniæ partem vsque ad Suintillam, vicesimum sextum Regem Gotthorum, qui regnare cœpit anno 621. & Romanos exegit ab vniuersa Hispania & Frācia Gotthica, atq; monarcha istarum prouinciarum remansit, vt scribit S. Isidorus, Rodericus Archiepiscopus Toletanus, & Alfonsus de Carthagena, episcopus Burgensis: tametsi Paulus Emylius in Chronica Francorũ, attribuat hanc monarchiam Regi Sisebutho, qui fuit vicesimus quartus Rex Gotthorum, & cœpit regnare anno 612. Quomodocunq; sit, cùm Iustinianus imperium Romanum possederit, & sexaginta annis, aut circiter antea obierit, verisimile est, permansisse eius numismata & solidos aureos, & alias consimiles monetas, quæ iussu Imperatorum eius successorum, percussæ fuerunt, quantum ad contractationem & commerciũ Hispaniæ, cuius portionem Imperatores habuerunt, spectare potuit, & postquam inde eiecti fuerũt, veluti solẽt durare & tractari huiusmodi numismata, tàm excellentis & præstantis metalli. Hoc ipsum colligi potest ex ijsdem legibus Gotthicis, in quibus solidi isti aurei diuiduntur per tremisses, vt patet l. vltim. titu. vltim. libro 6. & lib. 8. titulo 4. in lege quæ incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, & in lege: Si algun hombre encierra ganado, vbi in textu latino fit mentio tremissis aurei, veluti partis solidi, prout autem suprà probauimus, capit. 3. numero 4. solidus Iustinianæus quoq; diuisus fuit in tremisses aureos. Deniq; tàm ex nomine, quàm ex ipsa diuisione & contractatione, cum Romanis facilè possumus intelligere, solidos aureos contentos in legibus Gotthicis extitisse eiusdem ponderis, vel eosdẽ, quales fuerũt Iustinianæi: quamobrẽ sunt ponderis vnius Castellani. Iuxta hāc rationẽ possunt intelligi plurimæ leges fori Iuzgo, præcipuè lib. 7. & 8. & alijs pluribus locis, vbi textus latinus vtitur solidis, & Hispanicus Marauedinis aureis, vel simpliciter Marauedinis. Quòd si velimus inferre, Reges Gotthos non curasse Romana numismata, dicemus, eosdem mandasse percuti solidos aureos, ad imitationem solidorum, Cæsareorum & eiusdem ponderis. Huc faciunt, quæ Petrus Alcocerius attigit in ea historia, quam immensa diligentia & curiositate conscripsit de insigni & imperiali ciuitate Toletana, lib. 1. capit. 32. qui affirmat & testatur, se vidisse dimidium Marauedinum aureum magnitudinis medij Castellani, signatum Toleti, ætate Regum Gotthorum, altera parte habentem Regis effigiem, cum hisce literis: Vuitigis Rex, altera literas: Toleto pius. Verum esse constat, Petrum Alcocerium nuncupare hoc numisma Measam aureā, prout leges fori Iuzgo nũcupant tremissem Measam aureā, vt apparet ex l. vlti. tit. vlti. lib. 7. vbi textus latinus posuit tremissem, & vernaculus interpretatus est Measam auream: quod si ita sit, Measa aurea nequijt esse dimidium Marauedini aurei, sed tertia pars, prout probatur lege, quæ incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, titulo 4. libro 8. & certum est, tremissem aureum fuisse tertiam partem solidi, ætatis Iustiniani, vt probauimus capit. 3. & hæc est eius propria significatio, cui non obstat lex, quæ incipit: Si algun hombre encierra ganado, in eodem titulo 4. vbi textus latinus posuit, tremissem vnum pro duobus capitibus, & textus vernaculus interpretatus est, duas partes vnius Marauedini: est enim error euidens, quandoquidem tremissis non vult significare, neque significat, duas partes vnius Marauedini, sed tertiam partem Marauedini, vel solidum: tamen existimans, quòd lex latina poneret pro singulo capite duarum vnam tremissem, in textu vernaculo interpretati sunt pro duobus capitibus, duas partes vnius Marauedini, subintelligendo duas tremisses. Tandẽ numisma, cuius Alcocernis facit mentionem, fuit dimidius Marauedinus, vel dimidius solidus aureus, qui in legibus Iustinianæis dicitur semissis, & non tremissis. Non fuit igitur Measa aurea, qui est verus tremissis, vt patet ex ijsdem legibus Gotthicis. Ex omnibus præmissis apparet, Marauedinos aureos, quibus Gotthi vsi sunt, partitos per semisses & tremisses, fuisse eiusdem ponderis, cuius solidus aureus Imperatorum, & Castellanus aureus, qui nostro tempore in Castella cursum obtinuit. Huius solidi faciunt mentionem leges prædicti Fori Iuzgo, quas allegaui, & aliæ plures, præcipuè lex 17. & 18. libro 2. titulo 1. Tametsi Doctor Montaluus in glossa Fori, libro 1. titulo 5. lib. 2. Fori, dicat, hunc solidum aureum Fori iudicialis valuisse centum & tres aureos. Nullam hactenus vidi auctoritatem, vnde hæc opinio probari possit: verùm ex lege, quæ incipit: Porque vemos ya muchos Iuezes, y muchos merinos, in dicto titulo libro 2. Fori Iuzgo, mea sententia clarum apparet, hunc solidum minorem fuisse vna vncia auri: quamobrem fieri nequit, vt valuerit tot auri numismata, veluti annotauit Doctor Montaluus. Ante ætatem Regis Alfonsi decimi, hisce in regnis cursum habuit certus auri numus, quem nuncupabant Moruisium Alfonsinum: is nimirum fuit Marauedinus aureus Alfonsinus. Istorum fit mentio in quadam scheda vel instrumento, quem habet ciuitas Toletana, vbi continetur cessio venditionis, quam fecit Rex Fernandus tertius, eidem ciuitati de municipijs Alcocer, Herrera, & alijs locis, precio quadraginta quinque millium Moruisiorum Alfonsinorum, cuius mentionem facit doctissimus I. V. Licentiatus Ioannes Arce de Otalora, in suo insigni tractatu de nobilitate, 2. parte, capit. 4. & Petrus Alcocerius libro paulò ante allegato, libro 1. capit. 84. æstimantes, singulum Marauedinum ferè ad valorem vnius Castellani, nempe sexta parte vnius vnciæ auri. Hæc scriptura exhibita est in lite, quam in hac Curia & Cancellaria Granatensi, ciuitas Toletana sustinet contra Marchionem de Gibraleon, & Comitem de Belalcazar, in qua lite producuntur testes, deponentes, præfatum Moruisium Castellanum fuisse ponderis & valoris vnius Castellani. Tametsi circa hunc valorem non viderim testimonium, vel auctoritatem alicuius historiæ, vel legum antiquarum: & pars Marchionis prætendit, Moruisium Alfonsinum fuisse minoris valoris & ponderis. Quòd si hic Moruisius sit Marauedinus aureus antiquus, qui iuxta legem styli appendebat sex Marauedinos bonos, clara & manifesta est eius æstimatio & pondus, ex ijs, quæ modò tractauimus: vnde etiam apparet, Moruisium istum Alfonsinum, si fuit ex ijs Marauedinis aureis, cursum habentibus initio regni Alfonsi decimi, vel paulò ante, ꝙ istorum sex appenderint vnum Castellanũ. Nō meā edissero sententiā, cùm sit articulus cōcernens litem pendentem. Posteaquam tractauimus, æstimationem & pōdus quorundam numismatum antiquorum huius Regni, conuenit ex prædictis aliquot intellectus & declarationes plurimarum legum in Partitis contentarum eruere, vt hinc elucescat quædam notitia alijs legib. Regijs intelligendis accōmoda. Prima illatio erit circa intellectum legis. 7. titul. [*]13. part. 6. vbi interpretando authentic. Prætereà C. vnde vir & vxor, dicit: Verùm hæc quarta non debet excedere centum libras auri. Hanc eandem summam librarum auri, in isto casu posuit Nouella Iustiniani in Authentica, Vt liceat matri & auiæ. §. quia verò. Quòd si debeamus insequi æstimationem, quam de auri libra facit Iustinianus in lege quoties C. de susceptoribus. & arcar. nempe libræ singulæ ad septuaginta duos solidos aureos, vel Castellanos, supputant centum istæ libræ auri, septem millia & ducentos aureos Castellanos: Lex etenim Partitarum conformiter debet intelligi ad legem, quam interpretata est, quæ intelligit de libris Romanis, duodecim vnciarum, & singulam ad septuaginta duos Castellanos: ita vt prædicta lex sit conformis huic euidenti supputationi, quantum ad quantitatem, quam voluit limitare. Secunda illatio spectat ad leg. 4. titulo 13. partit. 1. vbi tractando, qualiter iniuria sepulchris & funeribus illata vindicari debeat, dicit, quòd Iudex eam haud minoris æstimat centum Marchis. Ista lex decerpta est ex lege 3. §. si nemo erit, & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchrorum violat. & ibi statuitur hæc pœna ad centum aureos, non ad centum marchos, quæ plurimum differunt: manifestè enim apparet, centum Marchos, siue sint aurei, siue argentei, longè excedere centum aureos: quare debet animaduerti hæc varietas legis Partitæ, & illa, lege 12. titulo 9. Partit. constituendo eidem delicto pœnam, & interpretando eandem legem Romanorum ijsdem terminis, ponit centum Marauedinos aureos, & non centum marchos aureos. Sic etiam lex 2. 3. titulo 18. libro 4. Fori, tractans de ijsdem pœnis, eas constituit ad centum solidos aureos, vbi notandum est, illarum legum conditores intellexisse solidum aureum, & solidum Iustiniani, vnum atque idem numisma, eiusdem valoris & ponderis existere, veluti copiosè suprà disseruimus, capit. 3. In hac eadem materia iniuriarum, mortuorum sepulchris illatarum, dicit eadem lex 12. titulo 9. partit. 7. Quicunque saxa vel lateres à sepulchris abstulerit, vel sepulchra aperuerit, quatenus mortuos pannis spoliet, luat Regi duas libras auri: quæ lex mendosa est, & debet restitui, decem auri libras, ex lege qui sepulchra. C. de sepulch. violat, vbi notandum est, hanc pœnam initio constitutam fuisse ad viginti libras auri, ex lege 2. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani, quam condidit Imperator Constantinus, statuens eandem pœnam Iudici non castiganti prædictum crimen: vnde prouenit l. si quis sepulchrum. C. de sepulchrorum violat. Postea idem Imperator in eodem casu constituit pœnam decem auri pondo in lege 4. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani. Hinc deriuauit prędicta l. Qui sepulchra. Debent intelligi hæc auri pōdo singula ad septuaginta duos Castellanos, & sic debet interpretari l. Partitarũ, ita vt duo auri pondo sint centũ et quadraginta quatuor Castellani, & si fuerint decẽ auri pondo, erunt septingenti & viginti Castellani, si per consuetudinẽ aut forũ aliter non fuerit receptũ aut dispositum. Quod dixi circa dictas leges Regias, debet intelligi iuxta intentionem, quā habuerunt ij, qui prędictas leges copulârũt circa pondus, & valorẽ solidi: nā iuxta valorẽ antiquorũ aureorũ, de quibus tractant Iurisconsulti, velut diximus cap. 3. singulus aureus tantùm appendebat, quātum hodie duplus aureus, quem duplicem Ducatum nominant, & minutim per numos argenteos viginti quinque denarios, supputantes pro pemodum triginta Reales, ex ijs, quibus modò vtimur. Tertia illatio offertur, quantum ad l. 9. tit. 18. part. 1. quæ constituit sacrilego pœnam nongentorum solidorum. Lex ista decerpta est ex cap. si quis contumax. 17. q. 4. & ex concilio Triburiensi, anno 895. celebrato. Solidi isti non intelligũtur esse aurei, neq; solidi Iustinianęi, sed alij solidi minoris æstimationis, de quibus tractauimus cap. 3. §. 2. explicando intellectum cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. Quarta illatio debet expendi, quantum ad l. 7. titu. 18. parte 1. vbi interpretando solidum dicti cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. ait lex: Istos solidos debere intelligi Marauedinos, & veraciter, si intelliguntur Marauedini aurei ponderis solidorum Iustinianæorum, veluti ex consuetudine solent leges Partitarũ: ingens est æstimatio, & pœna magnæ quantitatis, ex quo, & ex alijs considerationibus, dicti §. 2. Sustinuimus istos solidos non fuisse aureos, sed solidos Gallicos argenteos, etiam ære commixtos. Hæc intelligi debent, quantum ad æstimationem solidorum conformium, cap. qui subdiaconũ. & iuxta tempus conueniens, intelligendo, ꝙ leges Partitarum voluerint immutare æstimationem, nec pondus antiquorum numismatũ contentum in Legibus vel Canonibus, quas interpretabantur, quod mihi quidem fit admodum verisimile, siquidem vsi sunt voce marauedini, quæ tunc valdè communis erat diuersis monetis aureis & æreis. Verùm si hæc opinio duriuscula videbitur &, opponatur, quòd lex interpretando prædictum caput Decreti voluerit illam monetam immutare, & reducere ad marauedinos Castellanos, tũc vsum habentes, necessum est considerare non intellexisse marauedinos aureos antiquos ætatis Regis Alfonsi, cuius tempore prædictę leges conditæ fuerunt: pœna si quidem ista in quantitate longè maior existeret, quàm eius capitis, quod lex interpretatur, verùm intelligi debet de marauedinis æreis, tunc in vsu, tametsi precij valorẽ excederent existentib. iuxta id quod notabitur illatione 7. quandoquidem in legibus Partitarum quoq; mentio fiat marauedinorum æreorũ, ex eo, quod dicetur illatione 13. quæ quidem æstimatio magis cōuenit prędicto capiti. qui subdiaconum, cũ minori derogatione, vel immutatione iuris veteris. Quinta illatio est circa l. 10. tit. 18. par. 1. quæ statuit pœnam sacrilego triginta auri librarũ, qui vim intulerit ecclesijs. Libræ istæ ex omnibus supràdictis colliguntur, esse singulæ duodecim vnciarum, ita vt hæc pœna sit quadraginta quinque marchorum argenti, iuxta id, quod notauimus capit. 4. pro intellellectu capit. quisquis. 17. quæst. 4. Sexta illatio spectat ad praxin, l. 18. tit. 4. part. 3. vbi tractando de iurisdictione mediocri vel mixto imperio, ait, quòd ad talem iurisdictionem pertineat, cognoscere vel determinare litem, vltra trecentos Marauedinos, & ad iurisdictionem minorem pertinuit sententiam proferre, cognoscere & definire litem infra trecentos Marauedinos aureos. Isti Marauedini ex ijs, quæ dixi, debent æstimari singuli ad Castellanum: Talis etenim est stylus legũ Partitarum. Prædicta lex decerpta est ex Nouella Iustiniani, tit. de defensoribus ciuit. §. & iudicare, vbi hosce trecentos Marauedinos aureos subinde vocat solidos, & subinde confestim aureos. Pro meliore autem & faciliore prædictorum intellectu, aduertendum est, prædictam æstimationem claram existere, præsupponendo leges Partitarum noluisse monetam, neque pœnam in sua quantitate à legibus antiquis, quas interpretati sunt, immutare, velut annotaui. Verùm si de eo tractetur, & verisimilior sit opinio, dicere, leges Partitarum constituisse numerum pœnarum, in legibus antiquis contentarum, quas interpretabantur respectum habendo ad monetam, quæ ætate Regis Alfonsi decimi, vel noni, patris Regis Sanctij in vsu fuit, alia debebit haberi ratio in æstimatione Marauedinorum in eadem l. 18. & aliarum similium contentorum, vt singulus Marauedinus aureus sit ponderis sextæ partis vnius Castellani, ita vt sex Marauedini in auri pondere, efficiant vnum Castellanum, iuxta quam rationem trecenti Marauedini hodie, quantum ad auri pondus, efficient quinquaginta Castellanos, tametsi valor & æstimatio singuli Marauedini, tunc valuerit decem ex ijs, qui modò cursum retinent, vel sex, iuxta aliam computationem. Vnde resultat, pondus auri prædictorum trecentorum Marauedinorum, ad pondus expensorum, hodie continere æstimationem, quam habent quinquaginta Castellani, nempe vigintiquatuor millia, ducentos & quinquaginta Marauedinos. Et hoc quidem habita cōsideratione ponderis auri, tam etsi iuxta minutā æstimationẽ marauedini eius temporis, trecenti marauedini, multiplicando singulum per decem efficiunt tria millia marauedinorum, & multiplicando singulum per sex, mille & octoginta Marauedinos. Quòd si dicamus, veros quosdā insigniter doctos & curiosos annotasse d. l. Partitæ, & similes debere intelligi de Marauedinis aureis vetustis, qui olim expendebātur, antiquis in legibus contentis, quorum singulus in auro appendebat sex eorum, qui cursum habebant, ętate qua leges styli cōditæ fuerunt, tametsi certo cōstet, tales leges styli, pręcipuè l. 114. loqui de Rege Alfonso decimo, patre Regis Sanctij, velut probauimus ca. 5. nu. 4. Apparet sanè iuxta prædicta, leges Partitarum nō intelligi de moneta tum temporis currente, quando quidẽ illas condidit Rex Alfonsus decimus, Regis Sanctij pater, quod inficias iri nequit, verùm deberent intelligi de moneta aurea vetustiore, ad quam refertur prædicta lex styli, & idem Rex Alfonsus in illa nominatus. Sunt igitur tales Marauedini, ponderis vnius Castellani aurei, conformes ponderi solidi Iustinianęi, velut probatum fuit d. c. 5. tametsi ea ætate singulus per monetā minutiorẽ æstimatus valuerit, iuxta vnā cōputationem sexaginta marauedinos pręsentes, & iuxta alterā triginta sex marauedinos. Hinc manifestũ apparet, quòd quicunq; fatebitur prænominatam legẽ Partitarum, debere intelligi de Marauedino antiquo, quem lex styli ait fuisse aureum, & appendere sex illorum, quibus tunc vtebantur, debebit concedere, singulum marauedinũ cōtentum prædicta l. 18. debere esse ponderis vnius Castellani aurei, & conformem in pondere solido Iustinianęo, licet eius valor per minutos marauedinos accreuerit, vel ratione temporis & legum nouarum immutatus fuerit. Concedet etiam, marauedinos prædictæ l. probè ad Castellanos aureos & solidos Iustinianęos esse reductos: quamobrem exigua erit differentia inter opinionem, quā prima huius operis editione, quantum ad istam illationem sustinui, & eam, quæ deinde magno cum respectu annotata fuit in contrarium: verùm in idem recidit, si (veluti sensi) lex Partitę intelligat̃ de ijs marauedinis aureis, quos antiquos lex styli nominat. Septima illatio debet notari, quantum ad l. 8. ti. 7. partit. 3. in qua litigantibus pertinacibus pœna constituitur certorum Marauedinorum pro mulcta pertinaciæ. Qui mea sententia non debent esse Castellani aurei, veluti sunt alij plurimi, legibus Partitarum contenti: nam in alijs casibus procedunt dictæ leges cum intentione interpretā di ius cōmune. Hoc in casu intelligerem huiusmodi marauedinos, iuxta ęstimationẽ, quā habebat marauedinus aureus vel bonus, ętate Regis Alfonsi decimi, nempe sex præsentis ætatis, vel decẽ iuxta aliā cōputationem, cui fauet l. 1. ti. 4. lib. 1. fori, quę contumaci corā Rege citato & conuento, eandem pœnam centum marauedinorum cōstituit, veluti præfata lex Partitæ. Marauedinos aũt legum Fori, semper intelligimus ex bonis, nẽpe aureis, qui cursum habebant ætate regis Alfonsi decimi, & eius coętaneorum per summā numorũ ęreorũ. Iuxta hanc rationem debent intelligi, marauedini contumacib. in pœnam constituti, l. 1. 2. 3. 4. tit. 3. lib. 2. fori, & solidi, quorum ibi fit mentio, iuxta id, quod annotauimus de valore & æstimatione solidorum. Hęc ipsa interpretatio prędictorum marauedinorum, nempe quod intelligi debeant ex bonis, colligitur ex l. 24. 25. & 26. styli, quæ respectum habent ad marauedinum bonum Regis Alfonsi decimi Eandem opinionem sustinuit Hugo Celsus in Repertorio verbi Emplazamiento, licet istæ contumaciæ aliter dirigantur alijs in locis, iuxta consuetudinem. Octaua illatio pertinet ad l 3. tit. 8. part. 3. vbi constituit pœnam centũ marauedinorũ in vno casu, & decem in altero, quando possessor resistit & impedit, ne fiat, vel exequatur locatio. Istĩ marauedini debent intelligi ex bonis, nempe ex ijs, quorũ pręcipuè vsus erat ętate Regis Alfonsi decimi, qui erāt aurei, vel aureis æquales, iuxta æstimationem, quā insecuti sumus & expendimus. Hoc probatur ex eo, quòd præfata lex non est decerpta ex iure communi, neq; ex alijs, quas ego vidi: quamobrẽ illā sum intellecturus, conformẽ monetæ Regis, qui eā signari iussit, nempe Regis Alfonsi decimi. Nona illatio spectat ad l. 20. tit. 23. part. 3. vbi in casu refugij ad Curiam, lex reputat & iudicat eũ pauperẽ, qui non possidet valorem viginti marauedinorum, qui si debeāt intelligi, iuxta monetā regiā, quam lex condidit (nā quod ad eam summam, iuxta id, cuius in præsentiarum reminiscor, nō possumus eam referre ad alias leges antiquas) singulus marauedinus valet decem pręsentes, vel sex bonos, iuxta aliam rationem. Supputāt igitur prædicti 20. marauedini, ad minimum sexcentos & viginti marauedinos pręsentes, singulum ad 10. denariolos, qui tunc tẽporis valebant in regalib. argenteis, eiusdẽ quo moderni sunt ponderis vltra 40. Regales, qui ea ætate plus erant, quàm hodierno tempore, 3000. marauedinorum, considerando precium omnium alimentorum, veluti probauimus ex legib. antiquis huius regni, & in pręsentiarum ęstimamus inopem, qui in casu refugij a Curiā, non possidet in bonis 3000. marauedinorum. Quantum ad id, quod quispiam sit obligatus se pauperem ac inopem declarare, ait l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. Qui habuerit in bonis centum marauedi nos, non obligatur se pauperem ac inopem declarare. Marauedinos istos intellexit Montaluus singulum pro 10. marauedinis nostri temporis: verùm per aliam rationem æstimo singulum ad sex marauedinos præsentes. Erant verò tunc temporis centum marauedini longè maioris valoris, quàm hodie quinquaginta ducati, prout omnia exiguo precio venundabantur. Sic etiam, quantum ad id spectat, quod quispiam ob paupertatem nequeat esse accusator, ait l. 2. titul. 1. part. 7. illum esse pauperem, qui in bonis non possidet quinquaginta marauedinos. Ista lex fuit decerpta ex l. nonnulli. ff. de accusationibus, pro hoc effectu constituente quinquaginta aureos, qui iuxta cōmunem iuris opinionem, cōtentā in legib. antiquis debent æstimari pro cōformitate illius ætatis, qua leges fuerunt conditę, et sustinẽdo id, ꝙ probaui c. 3. debet ex pondere auri singulus aureus appreciari ad duplicem ducatum, vel ad quartam partẽ vnius vnciæ auri, & in argento ad viginti octo Reales, siue Regales, & amplius: quando quidem singulus aureus valuerit absq; aliqua contradictione, viginti & quinq; denarios, efficientes argenti tres vncias cũ dimidio, & amplius. In moneta ærea, singulus aureus valebat mille quadrantes, vel quatrinos, qui ferè totidẽ supputant Marauedinos ex ijs, qui hodie in Castella vsum retinent. Hæc ipsa declaratio, quæ est vera & genuina l. nōnulli. applicatur ad legem Partitarum: si intellexerimus, auctores illarum voluisse aliquam innouationem facere: verùm cùm illorum mens fuerit declarare aureum antiquum, pro precio & valore solidi Iustiniani, debemus prædictam summam æstimare ac reducere ad quinquaginta aureos Castellanos, & ad eorum valorem, iuxta illa, quæ superiùs annotauimus. Decima illatio est circa l. 41. tit. 2. part. 3. ex qua interpretando authenticam: nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitandis, dicit: Quòd causæ infra decem Marauedinos, sunt & debeant reputari breues: ita vt nequaquam oporteat pro illis actionem scripto instituere. Ista quātitas non erat taxata iure communi, veluti apparet ex eo, quod notatur ex dicta authen. quāobrem intelligemus, æstimationem conformẽ esse monetæ Marauedinorum principalium, cursum ętate, quo lex fuit condita, habentium, nempe bonorum, iuxta vnam cōputationem ad decem pro singulo, aut sex iuxta alteram, ita vt essent vel centum, vel sexaginta Marauedini, qui tum temporis pro ratione exigui precij rerum necessariarum, tantùm conferebant, quantum hodie duo ducati, & amplius. Vndecima illatio est admodum manifesta, quò ad l. 9. tit. 4. part. 5. de donatione, quæ fieri potest absq; insinuatione ad quingentos Marauedinos aureos. Lex ista decerpta est ex l. sancimus, & ex l. penulti. C. de donationibus, vbi fit mentio quingentorum solidorum, quorum singulus tum temporis pondere adæquabat vnum Castellanum, vel sextam partem vnius vnciæ auri: & sic lex Partitæ debet intelligi iuxta eandem æstimationem, vt singulus Marauedinus aureus, sit vnus Castellanus, veluti tractauimus libr. 1. variarum Resolutionum, cap. 11. Duo decima illatio deducitur pro intellectu l. 2. titu. 11. part. 3. vbi in causis infra decem Marauedinos defertur iuramentum, quando adest probatio vnius testis. Quantitatem istam ius commune reliquit in arbitrio Iudicum: quamobrẽ non erit inconueniens, subinde intelligere marauedinos istos per solidos Iustinianęos, qui sunt Castellani aurei, tametsi proprius intellectus referri debeat ad Marauedinos ætatis Regis Alfonsi decimi, quorum sex appendebant vnum Castellanum, veluti tractauimus in ijs, quæ hactenus explicauimus. Decimatertia illatio deducitur ad intelligentiam l. 5. 7. 8. & aliarum quatuor sequentiũ, tit. 20. & l. 13. 15. tit. 19. part. 3. vbi fit mentio Marauedinorum, appreciando tributa, quæ ex priuilegijs & alijs constitutionibus, & sigillis penduntur in Curia. Istos Marauedinos eosdem intelligo, cuiusmodi vsum habuerunt ætate Regis Alfonsi decimi, & paulò ante seculo parentis eius Regis Fernandi, neq; intelligi debent per monetam auream vel argenteam, prout dicit eadem lex 15. tit. 19. part. 3. & sic debent æstimari Marauedini legum in partitis contentarum, haud enim interpretātur certam monetam iuris communis, & legum Romanarum, neque tractant de Marauedino aureo. Decimaquarta illatio pertinet ad l. 14. titu. 6. part. 3. quæ Aduocatis salarium appreciando, ait: Maius salarium non excedat centum Marauedinos. Isti Marauedini debent æstimari aurei, & singuli ad pondus aureorum antiquorum, nempe ad duplum vnũ, vel duos ducatos simplices, prout diximus: nam lex ista decerpta est l. 1. §. si cui. ff. de varijs & extraordin. cognit. vel ad minimum debet æstimari singulus ad Castellanum, prout tractauimus ad l. 2. tit. 1. part. 7. Fit mentio in aliquot Castellæ regni historijs, cu[*]iusdam monetæ, quam Francum nuncupabāt. Francus iste fuit aureus, & valebat decem Regales argenteos, eiusdem pōderis cum ijs, qui hodie cursum retinent, & octo habent vnciam vnam. Erat Francus sexta parte minor duplo Castellano eius ætatis, quem capite isto extendimus, prout deducitur, & benè colligi potest ex quadam ordinatione, quam condidit Rex Ioannes, eius nominis primus, in Viruiesca, anno 1387. ita, vt Francus appenderit aliquid vltra ducatum, ex ijs, qui nostro tempore vsum retinent. In priuilegijs quoq; & legibus horum regnorum fit mentio Petitorum, & monetarum in materia contributionum, & debet intelligi, quòd singulæ monetarum istarum ęquiualebant quinquaginta coronatos, vulgo Cornados, nempe octo Marauedinos præsentes & octo Cornados, quod probatur per aliquot scripta & monumenta nobilitatum & distributionum, ex quibus prædicta resultat æstimatio. FINIS. INTELLECTVS NOTABILES VARIORVM LOCORVM IVRIS CANONICI, CIVILIS ET REGII. -  Ex Iure Ciuili. -  LEX cum fundus. ff. de lega. 2. numero 2. fol. 12. -  L. serui electione. ff. de legat. numer. 5. col. 1. fol. 13. & eius gl. acerrimè defenditur. nume. 6. col. 2. ibidem. -  L. Si ita. ff. de auro & argent. legat. num. 5. colum. 1. fol. 13. -  L. Quod sæpè. §. in his. ff. de contrah. empt. numer. 7. col. 1. fol. 18. -  L. Si venditor. ff. de actio. emp. l. 2. C. de rescind. vend. gloss. in c. per tuas. de donat. num. 8. col. 1. fol. 19. -  L. Iulianus. §. si Titius ff de act. empt. num. 9. col. 2. fol. 19. -  L. Si in venditione. §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. numer. 10. col. 1. fol. 20. -  L. 2. ff. de fid. instru. col. 2. fol. 28. -  L. Si instituta. §. de inofficioso ff. de inoff. testa. num. 6. colum. 1. fol. 34. -  L. Vnic. C. quando Impera. inter pupil. num. 3. col. 1. fol. 238. -  L. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. colum. 1. folio 238. -  L. Si communem. ff. quemadmo. seru. amit. numero 2. colum. 1. fol. 206. -  L. Cùm auus. ff. de cond. & dem. num. 12. col. 1. fol. 249. -  L. Quidam. §. 2. ff. de legatis. 1. col. 1. fol. 178. -  L. Venditor. ff. de iudic. num. 3. col. 1. fol. 42. -  L. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59. -  L. 4. ff. de pet. hæred. num. 6. col. 2. fol. 73. -  L. Si suspecta. ff. de inoffic. testam. num. 3. col. 1. fol. 76. -  L. Sæpè. ff. de re iudic. num. 7. col. 1. fol. 81. & num. 9. colum. 1. fol. 84. -  L. Ingenuum. ff. de statu homin. colum. 1. fol. 78. -  §. Scientibus. in l. sæpè. ff. de re iudic. col. 1. fol. 81. -  §. Nam & si libertus. d. l. sæpè. col. 1. fol. 84. -  L. Is à quo. ff de rei vendicat. num. 3. col. 2. fol. 103. -  L. à diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. at vbi latè examinantur dict. Barto. num. 4. col. 2. fol. 104. -  L. Si perlusoriò. & l. à sententia. ff. de appella. 77. col. 3. b. -  L. Ab exequutore. §. alio. ff. de appellati. l. parentes. C. de euict. col. 1. fol. 94. -  Authen. de litig. §. ab hoc autem. col. 2. fol. 100. -  L. Nullum. C. de testi. num. 8. c. 1. fol. 117. -  L. Eius. §. vlti. & l. à latronibus. ff. de testa. col. 2. fol. 145 -  L. pen. §. mancipia. ff. solut. matr. col. 1. fol. 175. -  L. Si æstimatis. ff. solut. matrim. num. 4. col. 1. fol. 176. -  L. properandum. §. sin autem vtra. -  L. vni. C. de ratio. oper. public. ibidem. -  L. vnic. C. de collat. æris. lib. 10. num. 4. colum. 1. fol. 271. -  L. vnic. C. de argent. precio. lib. 10. num. 6. col. 1. fol. 272. -  L. 1. ff. de contra. emp. col. 2. fol. 298. -  Ex iure Regio. -  Guadalaiaræ Regia lex examinatur. num. 7. col. 1. fol. 25. -  L. 57. titu. 6. part. 1. nume. 2. col. 1. fol. 42. -  L. 4. titu. 23. partit. 3. col. 1. fol. 94. -  L. 15. tit. 1. partit. 6. col. 2. fol. 172. -  L. 19. tit. 11. partit. 4. col. 2. fol. 176. -  L. 16. titul. 11. part. 4. col. 1. fol. 180. -  L. 22. tit. 8. part. 5. col. 2. fol. 184. -  L. 104. Caro. 5. anno 1537. Pintiæ. col. 1. fol. 267. -  L. 7. tit. 13. part. 6. col. 1. fol. 295. -  L. 14. tit. 13. partit. 1. col. 2. ibid. -  L. 9 tit. 18. part. 1 col. 2. fol. 295. -  L. 10. tit. 18. parti. 2. col. 1. fol. 296. -  L. 18. titu. 4. part. 3. ibid. -  L. 8. titu. 7. part. 3. col. 2. ibid. -  L. 3. tit. 8. part. 3. col. 5. ibid. -  L. 41. tit. 2. part. 3. col. 1. fol. 297. -  L. 9. tit. 4. part. 5. col. 1. fol. 297. -  -  Ex iure Pontificio. -  Clement. vnic. de renunciat. num. 8. col. 2. fol. 51. -  Capit. Romana. §. contrahentes. de foro compet. lib. 6. numer. 3. col. 1. fol. 55. -  Capit. 1. de priuilegijs in 6. num. 5. col. 2. fol. 62. -  Capit. cùm capella. de priuileg. in 6. colum. 1. fol. 63. -  Cap. penult. de re iudica. num. 8. colum. 1. fol. 84. -  Cap. cùm olim. de causa possess. & propriet. num. 2. col. 1. fol. 87. -  Cap. super eo. de offi. delegat. num. 5. col. 1. fol. 95. -  Clemen. 1. de re iudica. fol. 101. colum. 2. num. 9. & num. 7. col. 1. fol. 165. -  Cap. 1. de fide instrum. col. 1. fol. 119. -  Cap. si contra vnum. de offic. deleg. in 6. numer. 5. colum. 2. fol. 169. -  Cap. futuram. 12. q. 1. num. 2. col. 2. fol. 187. -  Cap. aliud. 11. q. 1. num. 4. col. 1. fol. 207. -  Cap. vt commißi. §. nec non faciendi. de hæret. in 6. num. 5. col. 1. fol. 209. -  Cap. qui sub diaconum. 17. quæstio. 4. col. 2. fol. 272. -  Clemen. 1. de magist. col. 1. fol. 274. -  Cap. conquerente. de offic. ordin. num. 9. col. 1. fol. 274. INDEX COPIOSISSIMVS MATERIARVM OMNIVM, RERVMQVE MAXIME NOTABILIVM, QVAE HOC IN VOlumine continentur, ordine alphabetico digestus. -  De litera A. -  ACCVRSIVS siliquam falsò solidum interpretatur, & quinos solidos decẽ. nu. 10. col. 1. fo. 275 -  Actus venditionis ad rationem mensuræ constituitur: cùm tot iugera ex certo fundo venduntur. num. 3. col. 1. fol. 15 -  Actus venditionis, legati, vel donationis, an fiat ad rationem mensuræ, vel corporis certi & limitati plurimum interest. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Adiectio à testatore facta, post testamentum regulariter nō cedit legatario, quoties fit in diuersis rebus ab ipsis legatis. num. 5. col. 1. fol. 13 -  Adiectio cedit legatario, quoties accedit accessor is rei legatæ. num. 6. col. 2. fol. 13 -  Adiectio quando accedat legato, vide in dictione, legato fundo. -  Aduocati à iudicibus coguntur patrocinari gratis pauperibus, quando deficit aduocatus publico stipendio suffragaturus. col. 1. fol. 33 -  Aegyptiorum regnum omnium vetustißimum. colum. 1. fol. 6 -  Aes cur misceatur auro vel argento. colum. 2. fol. 268 -  Aeris grauis pœna vnde dicta fuerit. col. 1. fol. 254 -  Aereus numus vide in d. numus. -  Aestimatio abs certa quantitate an faciat emptionem. nu. 7. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & ibi intellectus. l. 16. tit. 11. part. 4. numer. 9. col 2. fol. 179 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quòd dos restituatur eodem modo quo data fuit. numer. 2. col. 2. fol. 174 -  Aestimatio emptionem non facit in tribus casibus hic traditis & explicatis. num. 10. col. 1. fol. 180 -  Aestimatio non facit emptionem quoties adijcitur pactum, quòd res æstimatæ soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc extiterint, habita tamen ratione augmenti & diminutionis boni viri arbitratu. numer. 4. colum. 1. fol. 176 -  Aestimatio quarundam rerum dotalium tacitè à iure constituitur. num. 6. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiamsi precium in alterius arbitrium conferatur. numer. 1. col. 1. fol. 174 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem non efficit, si pactũ sit, quòd res ipsæ soluto matrimonio restituantur. num. 3. col. 1. fol. 175 -  Aestimatio rerum dotalium tunc manifestè facit emptionem, cùm pactum fuerit, soluto matrimonio res ipsas vel earum æstimationem arbitrio & electione mariti restituendas esse. num. 5. col. 2. fol. 176 -  Aestimatio vbi emptionem fecerit, etiam tunc in subsidium vxor agere poterit vtili rei vendicatione ad rem æstimatam, quæ per tertium poßidetur titulo lucratiuo vel oneroso. colum. 1. fol. 179 -  Agri communes duabus ciuitatibus an poßint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus altera minimè consentiente. num. 6. col. 2. fo. 234 -  Agri priuati dominus, an poßit eundem agrum pratum efficere & constituere. num. 2. col. 2. fol. 231 -  Analogia auri ad argentum. col. 2. fol. 265 -  Annona & merces olim in Hispania quam vili precio habebantur. col. 1. fol. 293 -  Annorum Domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei & mensis in quo cōfectum fuerit. nu. 2. co. 1. fol. 128 -  Appellandi vsus sanctè ac religiosè in religionibus monachorum sublatus est. col. 1. fol. 152 -  Appellandum est à legato ad delegantem. & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. §. vlt. ff. quis & à quo appell. num. 8. col. 2. fol. 25 -  Non tamen esse appellandum à delegato ad delegantem tenet Ioannes Faber in princip. instit. de vulga. col. 1. fol. 26 -  Appellandum est ad Regem à prælatis & episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. nu. 2. col. 2. fol. 21 -  Appellare quando poßit venditor à sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94 -  Appellare tertiò non potest cui sententia lata inter alios etiā ignoranti nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Appellari an poßit à iudicibus ordinarijs ad ipsos nobiles iurisdictionem merum & mistum Imperium habentes. numer. 6. col. 1. fol. 24 -  Appellari potest ad Regem omisso medio iure regio. num. 9. colum. 2. fol. 26 -  Item & ad summum pontificem. col. 2. fol. 25 -  Appellans eligendo viam super iustificatione, vel reuocatione sententiæ latæ, renunciare videtur reuocationi attentatorum. col. 1. fol. 146 -  Appellatio à diffinitiua & appellatio ab interlocutoria in quo distinguantur. col. 2. fol. 155 -  Appellatio ad regem deferenda est etiam à iudice per dominum alicuius oppidi constituto ad audiendas appellationum causas, non autem ad ipsum dominum. col. 1. fol. 25 -  Appellatio an admittatur à sententia lata in iudicio possessorio. num. 8. col. 1. fol. 153 -  Appellatio an poßit tolli à principe vel lege humana. & ibi de citatione. num. 6. col. 2. fol. 151 -  Appellatio admittenda non est nisi ex iusta & expressa causa. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Appellatio in quibus casibus iure prohibetur. col. 1. fol. 148 -  Appellatio non aliter legatarijs permissa est, quàm ipsimet hæredi scripto. col. 2. fol. 93 -  Appellatio omisso medio proposita causæ cognitionem deuoluit, etiam vbi appellari omisso medio non potest, col. 1 fol. 27 -  Appellatio prohibita est à tribus sententijs conformibus. col. 1. fol. 25 -  Appellatio quando proponitur contra regulam iuris, propter præsumptionem doli, non aliter admittenda est, quàm si expressa causa iustificetur. nu. 6. col. 1. fol. 34 -  Appellatio suspendit iurisdictionem iudicis, qui sententiam pronunciauit. col. 2. fol. 144 -  Appellatione deserta an censeatur deserta nullitatis causa. col. 1 fol. 159 -  Appellationes quæ ad regem deferuntur, vt & aliæ causæ quæ eius diffinitionem exigunt in ipsa curia regia examinantur & diffiniuntur. col. 2. fol. 27 -  Appellationum primarum ius an videatur translatum concessa iurisdictione, mero & misto imperio in aliquo oppido & territorio. col. 1 fol. 22 -  Argentarij qui dicebantur. num. 4 col. 2. fol. 300 -  Argentum an poßit ita excoqui, vt non habeat alterius metalli admixtam partem. col. 1. fol. 269 -  Argentum Ariandicum. cap. 1. fol. 268 -  Argentum de ley de onze dineros quatro granos quid sit. colum. 2. fol. 268 -  Argentum postulatum. col. 1. fol. 269 -  Argentum vulgò acendrado. col. 1. fol. 268 -  Argenti bonitas qualiter deprehenditur. col. 1. fol. 268 -  Argenti numi apud Hispanos signati quibus modò vtimur. num. 2. col. 2. fol. 255 -  Argentei quibus diuenditus fuit Christus, cuius ponderis fuerint. col. 1. fol. 262 -  Argentei turonenses qui fuerint. col. 3. in fi. fol. 274. -  Aristotelis locus expenditur ad intellectum iurisconsulti in l. 1. ff. de contra. empt. num. 2. col. 1. fol. 299 -  Armillæ quas seruus Isaac donauit Rebeccæ quanti ponderis ac valoris fuerint. col. 1. fol. 260 -  Assarius æreus numus fuit, quorum duo efficiebant assem semuncialem. col. 2. fol. 254 -  Asses quod pondus habuerint apud Romanos, & quomodò ad nostros marauedinos reducantur col. 1. fol. 254 -  Attentata appellatione pendente sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem à quo. num. 1. col. 1. fol. 145 -  Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. nu. 2. col. 2. fol. 145 -  Attentata non reuocantur quoties appellatio non habet effectum suspensionis. nu. 7. col. 1 fol. 152 -  Attentata non reuocantur, vbi appellatum est à sententia lata super agris communibus iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. nu. 9. colum. 2. folio 154 -  Attentata non sunt ante omnia reuocanda in hisce casibus in quibus appellatio iure non est admittenda. colum. 1. folio 148 -  Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. nu. 1. col. 1. pag. 156 -  Attentata pendente lite super nullitate ante omnia sunt reuocanda. col. 2. fol. 157 -  Si tamen nouatio facta fuerit ante inhibitionẽ iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata ante omnia reuocanda. ibid. -  Attentata per tertium non sunt ante omnia reuocanda. num. 4. col. 1. fol. 157 -  Attentata post appellationem ab interlocutoria quo ad legem ipsam, & etiam ante inhibitionem nulla sunt & irrita. nu. 2. col. 1. fol. 156 -  Attentata post appellationem extraiudicialem, an sint ante omnia reuocanda. nu. 5. col. 1. fol. 157 -  Auditorium quid. col. 1. fol. 28 -  Auditores regij, nec legatus romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. numero 3. colum. 1. fol. 47 -  Auditores Regij. vide consiliarij. -  Attentatorum reuocatio cautè petenda est: ita vt non petatur simul cum reuocatione sententiæ. col. 1. fol. 146. -  Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. nu. 3. col. 1. fol. eodem. -  Attentatorum reuocationem an impediat notorius iuris defectus. nu. 4. col. 1. fol. 147 -  Auocare causas ab inferioribus iudicibus non possunt auditores Regij nec legatus Romani Pontificis. col. 1. fol. 47. -  Auocatio causarum quid sit, & cui iure competat. nu. 1. col. 1. fol. 46. -  Auocatio causarum quotuplex sit, & quot modis ea fieri rectè poßit. col. 2. fol. 47. & col. 1 fol. 50 -  Auocatio causæ licet tacitè fiat per literas posteriores facientes mentionem priorum literarum, tamen valet, quicquid à iudicibus actum fuerit, donec fuerint posteriores literæ ab ipso impetrante iudicibus exhibitæ. col. 2 fo. 52 -  Auocatio causæ cum decreto irritanti quid operetur: & quid si fiat motu proprio. nu. 7. col. 1. fol. 50 -  Auocatio causæ facta ad alterius petitionem quo nam modo sit intelligenda. nu. 9. col. 1. fol. 52 -  Auocatio mandati habet vim omninò, etiam si non habuerit eius scientiam ille cui datum erat mandatum. & ibi intellectus clem. vnicæ, de renunciat. nu. 8. col. 2. fol. 51 -  Aurum Albicratense Gallicum excellentißimum. colum. 1. fol. 269 -  Aurum de xxij. xxiij. & xxiiij. quilates quid. col 1. fo. 267 -  Aurum obrizum. col. 1. pag. 268 -  Aurum varijs nominibus appellatur ab Hebræis. colum. 1. pag. 268 -  Auri bonitas traditur & qua ratione cognosci poßit. nu. 4. col. 2 fol. 266 -  Auri libra quonàm modo æstimetur in iure. numer. 2. colu. 1. pag. 277 -  Auri vetus proportio ad argentum. col. 1. & 2. pag. 266 -  Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis. nu. 1. col. 2. pag. 269 -  Aureus Castellanus quantum appendebat. col. 1. pag. 263 -  Aureus numus apud Romanos quo tempore fuerit percussus nu. 1. col. 2. pag. 262 -  Aureus quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciæ partem. nu. 2. col. 2. pag. 269 -  Aureus quod fuerit sexta vnciæ multis rationibus probatur. nu. 1. col. 2. pag. 264 -  Aureus Romanus apud iurisconsultos quanti fuerit valoris. col. 1 fol. 263 -  Aureus semißis & tremißis. col. 1. fol. 270 -  Aurea diuersa numismata expenduntur. toto. cap. 3. -  Aureus dictus est solidus etiam eo tempore quo erat quarta vnciæ pars. col. 1 fol. 270 -  Authenticum quid propriè dicatur. nu. 1. col. 2. fol. 118 -  De litera B. -  BALDVS falsò dena viginti esse censet. col. 1. fol. 275 -  Baldi opinio declaratur in l. cùm fundus. de legat. secundo. col. 2. fol. 11 -  Bardulia dicta est Castella. col. 1. fol. 2 -  Beneficium vacare in curia & apud sedem Apostolicam idem esse censet glo. in c. statutum. de præbend. in 6. colum. 1. fol. 219 -  Beneficia ecclesiastica non possunt conferri in his regnis exteris & alienis. nu 5. col. 1. fol. 214 -  Beneficia omnia cuiuscunque diœcesis saltem curam animarum habentia, si patrimonialia efficerentur, consultißimum esset reipubli. col. 2. fol. 214 -  Beneficia patrimonialia vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui theologis & magistris ex electione sunt conferendi si apud sedem Apostolicam vacauerint, non facilè admittitur derogatio. col. 2. pag. 218 -  Beneficia pertinentia ad ius patronatus. vide ius patronatus. -  Beneficia vbi in curia vacauerint, & per summum Pontificem fuerint alicui collata cum expressa derogatione iurispatronatus laicorum, an sit locus regio edicto de non impetrandis literis derogatorijs. col. 1 fo. 28 -  Blanco quis numus fuerit. col. 1. fol. 291 -  Medias blancas olim in Hispania. ibidem. -  Blancæ vulgò dictæ ex marcho signantur, cxcij. duæ autem efficiunt vnum marauedinum col. 3 fol. 253 -  Ex libra autem Romana cuduntur. 288. ibidem. -  Bonitas pecuniæ intrinseca an sit consideranda iuxta tempus contractus vel solutionis. nu. 2. col. 2. fol. 302 -  Bracharensis concilij constitutio examinatur. col. 2 fol. 274 -  De litera C. -  CAMBIRE licet numismata aliquo ab alterutra parte concesso precio. nu 4 col. 2. fol 299 -  Hoc tamen Cambium secundum Caietanum tantùm licitum est publicis campsoribus. col. 1 fol. 300 -  Campsores vnde dicti. ibidem. -  Cancellarius quis dicatur. col. 1. fol. 28 -  Cancellarij apud veteres dicuntur ijdem qui hodie notarij dicuntur. col. 2. fol. 28 -  Cancellarij potestas & dignitas quanta fuerit ab hinc mille annis apud Gallos, Hispanos, & Anglos. ibid. -  Caracta quæ dicantur apud aurifices. col. 2. fol. 266 -  Cælius secundus deceptus in scholijs ad Iuuenalem, dum trientem sensit omnium minimam monetam. col. 2. fol. 254 -  Carolus Molinæus in libello ad edictum Henrici secundi Gallorum Regijs cautißimè est legendus: quia tradit multa aduersus ecclesiasticam iurisdictionem. col. 2. fol. 188 -  Castella olim Bardulia dicta est. columna prima. folio 2. -  Castro à rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio, & quid de mero & mixto imperio. nu. 10. colum. 2. fol. 8 -  Castro concesso cum iurisdictione an veniat merum an mistum Imperium. col. 2. fol. 10 -  Castro concesso cui nulla adhæret iurisdictio nec mistum nec merum imperium, nō censetur vlla translata iurisdictio, etiamsi princeps qui Castrum concedit, eam specialiter habeat. col. 1. fol 9 -  Caussa possessoria rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. col. 1. fol. 210 -  Causa possessoria rei spiritualis quoties mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularem expediri, sed est omninò per ecclesiasticũ examinanda. co. 2. fol 210 -  Causa semel ad curiam delata non redit ad iudicis inferioris cognitionem, & quid vbi appellatio non est iustificata. nu. 5. col. 1. fol. 48 -  Causæ principalis cognitio retineri non potest in curia principis ex appellatione quacun. numer. 6. colum. 2. folio 49 -  Causæ remißio vide Remißio. -  Cautio an sit danda de restituendis alimentis & expensis quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare. nu. 7. col. 2. fol 35 -  Cautio idonea præstanda est de restituendis alimentis & expensis litis, quoties reus diues cogitur pauperi actori alimenta ministrare. col. 2 fol. 35 -  Chirographum plenè probat, quoties constat, scriptum vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius contra quem producitur. nu. 2. col. 2. fol. 139 -  Citatio à principe an poßit tolli, cum sit naturalis defensio à iure naturali instituta. col. 1. fol. 151 -  Clausula, appellatione remota, an noceat tertio. & traditur latè intellectus c. super eo. de offic. deleg. num. 5. colum. 1. fol 95 -  Clausula (appellatione remota) an noceat tertio. nu. 5 colu. 1. fol. 98 -  Et quos effectus habeat. col 1. fol. 152 -  Clausula ex qua datur electio quo ad res vel æstimationem marito vel vxori quid operetur. numero 5. colum. 2. folio 176 -  Clausula, quòd res restituantur eodem precio quo fuerint æstimatæ, an impediat venditionem fieri per æstimationem. nu. 3. col 1. fol. 175 -  Clericus an sit remittendus ad forum ecclesiasticum, si iudex ecclesiasticus decernit non secularis. col. 2. fol. 200 -  Clericus condemnatus ad emendam honorabilem à iudice seculari, an non poßit opponere primæ tonsuræ exceptionem. nu. 2. col. 1. fol. 201 -  Clericus coniugatus an sit cogendus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem. nu. 9. col. 2. fol. 194 -  Clericus in minoribus constitutus habens beneficium ecclesiasticum non poterit vti tabellionis offic. col. 2. fol. 126 -  Clericus in sacris constitutus, qui tamen si verè incorrigibilis potest absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. fol. 197 -  Clericus in sacris constitutus etiam beneficium ecclesiasticum habens poterit apud curiæ romanæ tribunalia ecclesiastica tabellionis officium exercere. col. 1. pag. 126 -  Clericus in sacris constitutus quando puniri poßit per iudicem secularem absque degradatione & traditione. nu. 2. col. 1. pag. 197 -  Clericus laici hæres litem coram seculari iudice cœptam cũ defuncto apud eundem iudicem prosequi tenetur. nu. 2. colu. 1. pag. 42 -  Clericus laici hæres nondum cœpta lite apud secularem cum defuncto vocandus est pro actione hæreditaria ad iudicem ecclesiasticum, & quid de iure regio partitarum. nu. 4. col. 1. pag. 44 -  Clericus lite pendente apud iudicem ecclesiasticum detineri debet reclusus in carceribus. nu. 4. col. 1. pag. 203 -  Clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi non renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum, vel emphiteusim. co. 2. fo. 43 -  Clericus non habens beneficium ecclesiasticum poterit esse tabellio apud secularia tribunalia publicè. columna 2. pag. 126 -  Clericus non potest cōsentire in alterius iudicis iurisdictionẽ absque episcopi consensu col. 1 fol. 57. -  Aliud tamen dicendum est, vbi clericus in locũ aliquem destinaret solutionem. & in eodem postea inueniretur: tunc enim poßet conueniri apud illius loci tribunal. ibid. -  Clericus primæ tonsuræ puniri potest quandoquè per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. num. 3. col 2 fol. 197 -  Clericus primæ tonsuræ, qui post monitionem non fuerit vsus tonsura & vestibus clericalibus quocunque in crimine puniri potest per iudicem secularem, absque vlla degradatione & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. col. 2. fol. 196 -  Clericus qui apud iudicem secularem accusatus omisit vsque ad sententiam opponere declinatoriam fori exceptionem meritò est in expensis condemnandus. colu. 2. fol. 201 -  Clericus sacris ordinibus insignitus, quamuis beneficium ecclesiasticum non habeat, non poterit officium tabellionis exercere etiam apud ecclesiastica tribunalia. co. 2. fo. 126 -  Clerici remißio cuius expensis fieri debeat. num. 5. colum. 1. fol. 203 -  Clerici ante omnem humanam legem iure diuino sunt exempti à iurisdictione seculari. num. 1. col. 1. fol. 187 -  Contrariam tamen opinionem multi probare conantur. col. 1. fol. 188 -  Clerici arma portantes an poßint per iudicem secularem puniri. num. 7. col 2. fol. 203 -  Clerici coniugati nō ex hoc amittunt fori priuilegium, quòd semel aut aliquando tonsurā & vestes clericales dimiserint, modo tempore delicti tonsi fuerint, & vestibus clericalibus induti. col. 2. fol. 194 -  Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. num. 7. col. 1. fol. 193 -  Clerici & eorum res non sunt iure diuino à iurisdictione principum secularium exempti in rebus temporalibus & criminalibus, quæ spiritualia non attingunt. col. 2 fol. 189 -  Clerici & monachi an poßint esse tabelliones numer. 8. col. 1. fol. 126 -  Clerici facti post commissum delictum, quando effugiant forum secularis iudicis. col. 1. fol. 198 -  Clerici in his, quæ verè & propriè spiritualia & ecclesiastica sunt, potestate principis secularis exempti sunt. col. 1. fol. 189 -  Clerici possunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli ad eas soluendas. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Clerici primæ tonsuræ coniugati tunc priuilegio fori & canonis gaudent, cùm vnicam & virginem vxorem acceperint. col. 2. fol. 192 -  Contrarium tamen tenet Ioannes à Bello visu. ibid. -  Clerici primæ tonsuræ qui semel regiam & secularem iurisdictionem declinauerint, quæ patiantur iure regio incommoda. nu. 6. col. 1. fol. 203 -  Clerici primæ tonsuræ qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiastico ministerio seruientes, non videntur à seculari iurisdictione exempti. co. 1. fol. 198 -  Clerici primæ tonsuræ quicunque etiam si liberi sint à matrimonio, non sunt exempti in criminalibus causis à iudicibus secularibus: nisi tempore commißi criminis & quatuor proximis ante mensibus tonsura & vestibus clericalibus vsi fuerint. colum. 1. fol. 196 -  Clericorum exemptio à potestate iudicis secularis, an sit diuino vel humano instituta. nu. 1. col. 1. fol. 187 -  Clericorum exemptio potuit à romano pontifice iure humano induci, etiamsi non fuerit iure diuino statuta. num. 3. colu. 1. fol. 189 -  Clericorum exemptio & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an poßit tolli vel limitari per Romanũ Pontificem. nu. 4. col. 1. fol. 190 -  Clericatus quo modo probari potest. nu 3. col. 2. fol. 202 -  Clericales vestes quæ dicantur, & quæ in hoc poßit consuetudo efficere. colum. 2. fol. 194 -  Cognitio principalis causæ retineri potest in curia principis quando ex appellatione quacun́. nu. 6. co. 2 fo. 49 -  Collatio beneficij facta præsente & tacente illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illā impedire, valet omninò. col. 2. fol. 97 -  Colonus, vide Sterilitas. -  Computum apud Hispanos idem quod apud Italos & Gallos millio. col. 2. fol. 279 -  Condemnatus, vide Victus, & condemnatio expensarum, vide expensas. -  Confessus & conuictus non auditur appellans tàm in criminalibus quàm in ciuilibus. num. 5. col. 2. fol. 148 -  Confessus & conuictus an poßit tormẽtis subijci. co. 1. f. 149 -  Confessus tantùm etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandum admittitur. col. 1. fol. 150 -  Confeßio in ciuilibus, & criminalibus an impediat appellationem. nu. 5. col. 1. fol. 149 -  Confiteri potest quis peccatum quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit. colum. 1. fol. 62 -  Consensus vt præsumatur, quot requirantur. fol. 96. 97. -  Consiliarij Regij ius habent in regnis Hispaniarum tollendi vim & violentiam quæ à iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. col. 1. fol. 212 -  Consiliarij regij non cognoscunt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendi ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur. col 2. fol. 212 -  Consuetudo an poßit exemptionem clericis concessam restringere. nu. 5. col. 2. pag. 191 -  Consuetudo Anglorum apud quos clerici quicunque etiam coniugati in sacris constituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus mixtis & personalibus, merito à iuris pontificij professoribus reprobatur. co. 2. fol. 191 -  Et quid de Gallorum consuetudine, apud quos clerici in realibus actionibus apud iudices seculares conueniuntur. colum. 1. fo. 192 -  Constitutio Alexandri VI. traditur, quæ de tonsura & vestibus clericalibus tractat. nu. 1. col. 1. fol. 196 -  Conuictus legitimè vbi torquetur & negat crimen quid dicendum. col. 2. fol. 149 -  Et an poßit condemnari ad mortem. col. 1. fol. 150 -  Contrahens tamen si habeat bona in loco contractus, poterit iudex loci contractus præmissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, mittere actorem in posseßionem bonorum, quæ reus in loco contractus habet. colu. 2. fol. 55 -  Contractus ratione nemo potest conueniri nisi ibidem inueniatur. col. 1 fol. 55 -  Contractus ratione quando quis poßit, vbi contraxerit conueniri, latè traditur. nu. 3. col. 1. fol. eod. -  Contractus si paratam habet executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causæ remißio fieri debet. col. 1. fol. 58 -  Contradictor legitimus quis dicatur. col. 2. fol. 77 -  Contradictor, vide tertius. -  Coronati aurum est 22. caractorum. colu. 1. pag. 266 -  Coronati seu coronæ quibus modò vtimur, & expenduntur. col. 2. pag. 262 -  Correctores ciuitatum non debent mitti populorum expensis. col. 1. fol. 23 -  Si verò mittuntur ad petitionem populorum stipendium habere debent ab ipsis populis. col. 2. fol. eodem. -  Correctores cur in Castellana repub. semper exteri solent mitti. col. 1. fol. 24 -  Correctorem in ciuitatibus quæ alicui duci aut Marchioni subditæ sunt, an domini, inuitis populis possint rectorem mittere. col. 1. fol. 24. -  Creditor habens hypothecam absque priuilegio, vel priuilegium absque hypotheca in actione personali, an eodem iure vti poßit. num. 2. col. 1. fol. 182. -  Et quid vbi creditor posterior habet causam onerosam. nu. 3. col. 1. fol. 183. -  Creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore: bene tamen eo nolente & refragante potest agere hypothecaria. colum. 2. folio. 81. -  Creditor prior hypothecam & priuilegium prælationis habens potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam si ea sit bona fide consumpta. numer. 1. colum. 2. folio. 181 -  Cruzado quis numus fuerit. col. 1. folio. 291. -  Curia apud Romanos quæ dicebatur. col. 2. fol. 27 -  Curia principis hoc priuilegium habet, quod quilibet dum in ea est in ciuilibus apud curiæ iudices poßit conueniri, etiam si ibi non contraxerit. col. 1. fol. 29 -  Curia Regis quæ dicatur, & ibi de regijs auditorijs & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. num. 10. col. 2. fol. 27 -  Curiæ dicebantur, in quibus vnusquisque populi Romani quid gerebatur, quales sunt hæ triginta numero, in quas Romulus populum Romanum distribuit. col. 2. fol. 3 -  Curiata comitia quæ dicebantur. col. 2. fo. 3 -  De litera D. -  DAMNATVS ad mortem vbi testamentum fecerit & mortem obierit eo tempore quo poterit appellare, valet ipsum iuramentum. colum. 2. folio 145 -  Decimarum causa quando potest apud iudicem laicum expediri. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Denarius & drachma attica eiusdem sunt ponderis. colu. 2. fol. 257 -  Denarius Hispano regali quo aurifices vtuntur, respondet. col. 2. fol. 257 -  Denarius olim cudebatur ex argento puro, quando ex misto. num. 6. col. 1. fol. 287 -  Denarius quid, & eius pondus. col. 2. fol. 257 -  Denarius romanus non semper eiusdem ponderis fuit. col. 1. fol. 258 -  Denarius romanus decem aßibus fuit æstimatus. ibidem. -  Denarij & quinarij pondus examinatur. numer. 7. colum. 2. fol. 257 -  Denarij & Sestertij valor traditur: & intellectus l. vlt. C. de donat. nu. 11. col. 2. fol. 291 -  Derogatio iurispatronatus laicorum an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. numer. 7. colum. 2. fol. 222 -  Dispensatio ad retinendum beneficium vacaturum. num. 12. col. 1. fol. 229 -  Dobla Castellana & Morisca cuius valoris fuerit. colum. 1. fol. 293 -  Dominus an potest absque speciali priuilegio Regis, vel legitima præscriptione prata quæ dehesas dicimus, ex suis agris efficere. col. 2. fol. 233 -  Poterit nihilominùs vites & oliuas in eo plantare. ibidem. -  Dominus agri priuati liberè potest mutare eiusdem agri culturam. nu. 5. col. 1. fol. 234 -  Dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. col. 1. fol. 230 -  Domum reuocandi priuilegium, vide priuilegium. -  Domini esse quicquid in agro priuato nascitur, etiam sine industria. numero tertio. columna secunda. folio 232 -  Dotales res in quibus casibus alienari possunt à marito consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Drachma differt à romano denario contra Budæum. colu. 1. fol. 258 -  Duces, Comites & Marchiones non possunt causas auocare à iudicibus ordinarijs. nu. 4. colu. 2. folio 47 -  Duella constat ex duabus sextulis, estque tertia pars vnciæ. col. 1. fol. 256 -  Dupondius æreus numus fuit duarum librarum. colum. 1. fol. 254 -  Dupondius, Semis, Quadrans, Triens, Semuncia, Sextula. nu. 3. col. 1. fol. 254 -  De litera E. -  ECclesia an habeat priuileginm vocandi quemcun́ ad curiam Regis quoad primam causarum cognitionem. num. 3. col. 1. fol. 38. -  Emptionẽ ex æstimatione præsumi, an impediat mariti inopia. num. 8. col. 2. fol. 178 -  Episcopus potest auocare causam pendentem coram eius vicario. col. 1. fol. 46 -  Episcopi lata significatione Regis vasalli dicuntur. c. 1. fo. 22 -  Epistola recognita probat, & quid si non fuerit recognita. num. 7. col. 1. fol. 143 -  Eugubinus deceptus Genes. cap. 24. & Leuit. 27. col. 1. f. 261 -  Exceptio declinatoria fori proponi poterit à clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quæ transierit in rem iudicatam. num. 2. col. 1. fol. 201 -  Exceptio vbi ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius exercentis, communiter receptum est, non posse proponi, vt probatio eius admittatur post conclusionem in causa. col. 1. fol. 168 -  Exceptio vtcun dilatoria, si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit. col. 2. f. 167 -  Excommunicatio lata post appellationem, licet sit nulla: illata tamen post sententiam intra tempus ad appellandum, valet mero iure ac ligat. col. 2. fol. 145 -  Executio an impediatur nullitate opposita per exceptionẽ. col. 2. fol 157 -  Executio apud Gallos sententiæ latæ in parlamento principis, etiam in prima instantia per exceptionem nullitatis impediri non potest. col. 2. fol. 160 -  Executio contractus & instrumenti publici quo laicus obligatur, an petenda sit coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huius laici hæredem. col. 2. fol. 44 -  Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiæ, nisi trium sententiarum conformium. nu. 1. col. 1. fol. 160 -  Executio instrumẽti publici an poßit peti ex lege regia contra clericum, & coram quo iudice petenda sit. nu. 5. col. 2. fol. 44 -  Executio sententiæ facta intra decem dies datos ad appellandum, reuocanda non est, si postea non appelletur. col. 1. fol. 146 -  Executio sententiæ, vide in verb. Tertius. -  Executio trium sententiarum conformium, an impediatur nullitate opposita procedente à defectu iurisdictionis. col. 2. fol. 162 -  Executio trium sententiarum conformiũ, an habeat locum restitutionis in integrum lite pendente. nu. 7. col. 2. fo. 165 -  Exemplum & exemplar quonam modo differant. nume. 4. col. 2. fol. 121 -  Exemplum solenniter traductum ex originali, quibus præiudicet. num. 5. col. 2 fol. 135 -  Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quando facit, etiam si de solennitate traductionis non apparet, quod latè disputatur. numer. 7. col. 2 fol. 136 -  Exemplum vt probet, quantum temporis requiratur ad constituendam antiquitatem. ibid. -  Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali. nu. 4. col. 1. fol. 135 -  Exemplo creditur & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. num. 6. col. 1. fol. 136 -  Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. num. 2. col. 1 fol. 133 -  Exemplar deductum ab originali quæ priuilegia, & de exemplatione priuilegij. num. 8. col. 2. fol. 138 -  Exempti in foro conscientiæ, an delicti ratione forum sortiantur. num 5. col. 2. fol. 62 -  Exemptio clericorum à iurisdictione quamuis iure tantum seculari humano sit inducta: princeps tamen secularis vtcun summus sit, nō poterit huic immunitati aut exemptioni, proprijs legibus derogare. col. 1. fol. 190 -  Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quoad forum & canonem, an poßint tolli vel limitar per romanũ pontificem. ibid. -  Exemptio clericorum à foro seculari, etiam si secũdum communem opinionem iure diuino foret inducta, id obtineret quoad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, at itidem clericos primæ tonsuræ, qui tamen actu ministerio diuino vacarent. colum. 1. fol. 191 -  Expensarum condemnatio quæ fieri debet aduersus temerè litigantes, an sit facienda etiam propter iustam litigandi causam, si cum iuris communis regula conueniat, statutum alicuius vrbis & municipalis lex, quæ dictet victum victori condemnandum in expensis. col. 1. fol. 172 -  Expensarum condemnatio tunc fieri debet, cùm fuerint petitæ. num. 5. col. 1. fol. 173 -  Expensarum condemnationem si quis petierit, ea́ fuerit à iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum ibidem. -  Expensarum condemnatio fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. col. 2. fol. 171 -  Si tamen iudex condemnationem istam velit differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere. ibidem. -  Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. num. 3. col. 2. fol. 171 -  Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat. n 6. col. 2. f. 173 -  Expoliatus licet antè omnia sit restituendus: tamen si super petitorio & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi. col. 2. fol. 146 -  Euocatio litium & causarum, vide auocatio. -  Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. num. 5. col. 1. fol. 214. -  De litera F. -  FAlsa moneta vide in dictione, moneta. -  Feuda, emphiteusis & ius patronatus an admittant repræsentationẽ istā, vt filius locum patris præmortui obtineat cum patruo, vel vt eũ excludat. n. 13. c. 2. f. 249 -  Fideicommissum familiæ vel agnationi relictum vt proximiores admittantur, an proximiori testatoris primi vel vltimi possessoris deferatur. num. 1. col. 2. fol. 237 -  Filius fratris præmortui an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiæ relictum. & inibi intellectus gloss. in l. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. num. 4. col. 1. fol. 240 -  Filius in succeßione descendentium erga ipsos ascendentes, an repræsentet patris personam, & in eius locum admittatur etiam vltra pronepotes. num. 5. col 1. fol. 243 -  Filius in maioratibus patrem repræsentat, & ideo nepos patruo præfertur, etiam si omninò agatur de succedendo transuersalibus. num. 10. col. 2. fol. 246 -  Filius pendẽte filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis à patre alimenta. nu. 8. col. 1. fol. 36 -  Filius secundo geniti mortuo primogenito abs liberis præfertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. nu. 9. col. 1. fol. 246. -  Fœmina virgo quæ cœlibem vitam egit, an habeat priuilegiũ viduæ. num. 2. col. 1. fol. 37 -  Forum conscientiæ & tribunal exterius quantum differant. colum. 1. fol. 62 -  Forum ratione delicti quis non sortitur in foro conscientiæ. num. 4. col. 2. fol. 61 -  Forum sortitur quis & habet eo in loco, vbi delictum commiserit, tametsi aliâs ibidem ea ex causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur. col. 1. fol. 61 -  Frater vtrin coniunctus, an præferatur in iure accrescendi & ex pupillari substitutione. nu. 2. col. 1 fol. 238 -  Francus quis numus fuerit apud historiographos Hispanos. num. 6. col. 2. fol. 297 -  Fructus omnes non tantum industriales & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinent. num. 3. col. 1. fol. 232 -  Fundo legato simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatæ post testamentũ accesserit. nu. 3. c. 2. f. 12 -  Fundo legato vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, Meum: an veniat in legatum, quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. num. 4. col. 1. fol. 13 -  Fundo legato qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit à testatore. num. 7. col. 1. fol. 14 -  Fur rem furtiuam aliò deferens, an sit remittendus ad locũ delicti. num. 9. col. 2. fol. 66 -  De litera G. -  GEnitiuus casus vbi potest extare restrictiuè & demonstratiuè est intelligendus potius vt restringat, quàm vt demonstret. col. 1. fol. 63 -  Germaniæ principes, quibus facultas data est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianā communitatem omninò repræsentant. col. 2. fol. 4 -  Gloss. emendatur in c. si quis aliquando. §. in leuitico. de pœnit. distinct. 1. num. 10. col. 1. fol. 261 -  Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint. nu. 1. col. 1. fol. 1 -  Gothi vtebantur proprijs in legibus solido aureo Romanorum. col. 2. fol. 274 -  Granata anno domi. M. CCCCXCII. in ditionem Christianorum redacta fuit. col. 1. fol. 2 -  Gregorius Lopez vir diligentißimus in elimandis & expurgandis legibus regni. col. 2. fol. 43 -  De litera H. -  HAEreditatis petitio an detur contra poßidentem titulo putatiuo. num. 4. c. 1. fol. 72 -  Hæreditatis petitio cur non detur contra titulo possidentem, quæ sit vera ratio. num. 2. c. 1. fol. 70 -  Hæreditatis petitio datur contra poßidentem titulo adquisito post testatoris mortem. num. 3. c. 1. fol. 71 -  Hæreditatis petitio est iudicium vniuersale. & inibi quonam modo proponenda sit nu. 1. c. 2 fol. 69 -  Hæreditatis petitio non datur contra poßidentem titulo acquisito ab eo qui poterat petitione hæreditatis conueniri. num. 5. c. 2. fol. 72 -  Hæreditatis petitione proposita si in libello sit certa res expreßim & nominatim petita, an poterit alia res in id iudicium deduci. num. 6. col. 2. fol. 73 -  Hæreditatis petitio sufficiens, cùm actor petit se pronunciari hæredem, & huic petitioni accedit omnium rerum restitutio, si actor obtinuerit. ibid. -  Hæreditatis petitione agens non tenetur ad probationem dominij rei petitæ. col. 2. fol. 70 -  Vnde maximè refert agatur rei vendicatione an petitione hæreditatis. ibid. -  Hæreditatis petitio qua ratione detur contra poßidentem pro possessore & sic contra prædonem. ibi. -  Hæreticus an sit remittendus. num. 12. col. 1. fol. 71 -  Hæretici ecclesiæ reconciliati, qui habitum gestant publicè pœnitentium, an sint sub iurisdictione inquisitorum, vt pro alijs criminibus, quæ ab hæresi distincta censentur, ab ipsis tantum inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis. num. 5. col. 1. fol. 209 -  Homo cæteris animantibus longè ciuilius. col. 2. fol. 2 -  Hypotheca generalis etiā tacita futura bona debitoris complectitur. num. 4. col. 1. fol. 183 -  De litera I. -  INcola quis propriè dicatur. c. 2 fol. 230 -  Infamia facti licet aliqua ex parte detrahat instrumentis non tamen infamis infamia facti priuatur exercitio tabellionatus, quamuis sit publicum. col. 2. fol. 124 -  Infamis creatus à rege tabellio, nō est verus nec legitimus tabellio, nec adhibenda est fides eius instrumentis, nisi Rex principis potestate infamiam illam toleret. col. 2. fol. 123 -  Infamis infamia facti quæ ex criminibus oritur, non debet à principe, nec à republica tabellio constitui. col. 2. fol. 124 -  Infamis infamia iuris non potest esse amanuensis, scriba seu notarius principis. col. 1. fol. 123 -  Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & prætorijs. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio publicus. col. 2. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio etiam ex his, qui non sunt à republica constituti, vt hoc officium publicè exerceat. ib. -  Inhibitio non aliter operatur effectum, quàm si fuerit canonicè facta. & quæ dicatur canonica. num. 3. col. 2. fol. 156 -  Inimicitiæ suspicio non tollitur reconciliatione, nisi longo tempore fuerit confirmata. col 1. fol. 113 -  Inimicus à testimonio repellitur, & quonam modo hæc conclusio sit intelligenda. num. 3. ibid. -  Inquilino alicuius domus an sit facienda remißio pensionis propter pestem similémue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. num. 3. col. 2. fol. 185 -  Pensionẽ tamẽ soluere tenetur pro tempore quo tenuerit. ib. -  Institutio facta ab episcopo patrono præsente, non tamen præsentante, valida est: nec potest rescindi, ex eo, quod fuerit facta patrono non præsentante. col. 2. fol. 95 -  Instrumentum authenticum quod dicatur, & in quo differat ab originali. columna secunda. folio 118. -  Instrumentum confectum à sacerdote tabellione validum est, licet malè faciat sacerdos tali se immiscens officio. col. 1. fol. 127 -  Instrumentum confectum à tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. col. 1. fol. 124 -  Tertullianus verò originalia instrumenta appellat ea testimonia, quæ probant Christi originem. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum originale dicitur ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus & omnium exemplarium, quæ inde deduci possunt. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum publicum non necessariò requirit in initio præponi nomen domini, ac nomen imperatoris. numer. 1. col. 1. & 2. fol. 128 -  Instrumentum publicum quot testibus reprobari poßit. numer. 6. col. 1. fol. 130 -  Instrumentum publicum quam fidem faciat inter extraneos à quibus confectum non est. num. 9. col. 2 fol. 132 -  Instrumentum publicum qua forma & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui. num. 3. colum. 2. fol. 133 -  Instrumentum quod plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus continentia, omninò & integrè iudici est exhibendum. col. 2 fol. 130 -  Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum etiam aduersario suffragabitur. num. 7. ibid. -  Instrumenti falsitas maxima præsumitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis eiusdem anni & mensis, qui conscripti sunt in instrumento & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. col. 1. fol. 121 -  Instrumenti prima authoritas ab ipsomet tabellione constat, nempe à publica persona, quæ reipubl. delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta. ibidem. num. 9. col. 1 fol. 127 -  Instrumenti prima ac potißima authoritas ex eo deducitur, quod eius author fuerit à principe tabellio constitutus. num 9. col. 2 fol. 127 -  Instrumenti publici fides an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur. num. 3. col. 2 fol 120 -  Instrumenta publica quo tempore litis sint proferenda. numer. 8. col. 1 fol. 131 -  Instrumenta publica paratam habent exequutionem aduersus clericos regia lege. col. 1. fol. 45 -  Interdicere apud. M. Cicer. quid propriè sit. col. 1 fol 108 -  Interdictum hoc Interim, an sit concedendum possessori, cui resistit iuris communis præsumptio num. 6. col. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, omninò requirit posseßionem, & quæ posseßio requiratur. nu. 3. col. 2. fo. 108. nu. 5. & nu. 6. co. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto vti poßidetis. num. 1. col. 1. fol. 107 -  Interdictum in integrum restitutionem non admittit. col. 2. fol. 109 -  Interdictum propriè dicitur, quo prætor aliquid iubet, vel vetat, non perpetuò, sed ad tempus. col. 1. fol. 108 -  Interdictum vti poßidetis, quando principaliter proponitur, quando lite pendente super proprietate in iudiciũ deducitur, ac verè posseßionem respicit. col. 2. fol. 108 -  Interdicti hoc Interim summaria tantum cognitio est ad pronunciationem necessaria. num. 4. col. 1. fol. 109 -  Interdicto testium defectus subijciendos non esse. colum. 1. fol. 110 -  Interdicto vnde vi agens, si consentiat eum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quod discutiatur dominij ac proprietatis causa. col. 2 fol. 146. -  Interdicta omnia aut prohibitoria aut restitutoria dicuntur. col. 3. fol. 108 -  Iudex, an poßit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate. num. 7. col 1. fol. 58 -  Iudex diuersi principatus an teneatur vel remittere, vel parti ius petenti iustitiam ministrare. col. 2. fol. 67 -  Iudex domicilij potest punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. col. 1. fol. 64 -  Sed an poterit cognoscere per inquisitionem de crimine extra territorium commisso. ibidem -  Iudex ecclesiasticus potest clericos repetere à secularibus iudicibus, etiam si ipsi clerici confeßi fuerint, se esse laicos. col. 2. fol. 201 -  Iudex ecclesiasticus, an poßit mittere in carcerem laicos propria authoritate. num. 2. col. 2 fol 53 -  Iudex ecclesiasticus non secularis cognoscit de quæstione illa, an Clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. num. 1. col. 2 fol. 200 -  Iudex etiā delegatus, an poßit testem etiam exemptũ, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit. num. 8. col. 1. fol. 117 -  Iudex loci contractus potest requirere iudicem eius loci vbi habitat, qui contraxit: vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicem contractus accedere actori responsurũ. c. 1. f. 55 -  Iudex nihil potest pendenti appellatione nouare. num. 1. c. 2. fol. 144 -  Iudex non tenetur remißionem facere ad iudicem sibi subditum vel minorem. col. 1. fol. 68 -  Iudex qui alteri in officio succeßit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. nu. 1. c. 1. f. 59 -  Iudex quicun requisitus tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse præuenerit requirentem in causæ cognitione. nu. 6. col. 2. fol. 63 -  Iudex secularis & ecclesiasticus mutuò sibi præstant, & præstare tenentur auxilium in exequendis mandatis & sententijs. num. 1. col. 1. fol. 53 -  Iudex secularis potest alterius sententiam exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. col. 2 fol. 54 -  Et si recusauerit, compellendus est per superiores iudices ibid. & c. 1. fol. 59 -  Iudex secularis secundum rigorem iuris non potest cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiast. ci. colum. 2. fol. 210 -  Iudex vnus ex pluribus iudicibus delegatis, si recusatur, quid agendum. col. 1 fol. 170 -  Iudices curiæ an poßint causas & lites coram iudicibus inferioribus pendentes ad suum tribunal euocare. c 1. f. 46 -  Iudices requisiti ab alijs, an & quando auxilium exhibere teneantur in sentẽtijs & contractibus exequẽdis. c. 1 f 55 -  Iugera tot ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensuræ. num. 3. col. 1. fol 16 -  Quid dicendum, vbi modus mensuræ non rei principali, sed accessoriæ adscribitur. numer. 4. colum. 2. folio 16. -  Iura ciuilia quid de iudicum recusationibus statuerint. numero 1. c. 1. fol. 166. -  Iuramentum quid efficiat in hac specie quò ad fori renunciationem. num. 6. c. 1. fol. 57 -  Iuramentum vt præstetur nomine alterius, requiritur necessariò speciale mandatum. c. 2. fol. 131 -  Ius patronatus in dubio præsumitur à laicis acquisitum ex constitutione, donatione vel fundatione. col. 2. fol. 221 -  Iuris patronatus laicorum beneficia minimè comprehenduntur sub apostolicis reseruationibus. col. 1. fol. 217 -  Iurispatronatus laicorum derogatio non est admittenda, vbi beneficia extra curiam vacauerint. col. 1. fol. 218 -  Iurispatronatus laicorum derogatio sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. c. 2. fol. 222 -  Ius patronatus laicorum quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. num. 2. c. 1. fol. 217 -  Ius patronatus vbi pertinet simul & ad clericũ & ad laicũ, an censeatur ecclesiasticũ quò ad derogationẽ. col. 1. f. 220 -  Iurispatronatus derogationes laicorum in his Hispaniarum regnis minimè admittuntur. num. 3. col. 4. fol. 217 -  Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit à laicis & eorum patrimonio originem, & de iure patronatus clerici & laici. num. 5. c. 2. fol. 219 -  Quid de iure patronatus adquisito per præscriptionem aut priuilegium, & de patrono poßidente. nu. 6. c. 2. fol. 220 -  Iuri patronatus beneficij vacantis in curia per permutationem an tacitè vel expreßè derogari poßit. nu. 9 c. 1 fo. 226 -  Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare poßit: non censetur derogatũ, nisi expressa eius mẽtio fiat. n. 1. c. 2. f. 216 -  Iurisdictio à principe concessa in aliquo castro, an extendi debeat ad ipsius castri augmentum. num. 1. col. 1. fol. 11. & num. 8. c. 1. fol. 14 -  Iurisdictio ac mistum imperium ciuitati vel castro adhæret, non tantum cum ea exercenda sunt à populo: sed & cum iurisdictio merum ac mistum imperium saltem materialiter & paßiuè ciuitati accessoria sunt. col. 1. fol. 9 -  Iurisdictio acquiri potest vsucapione & præscriptione. colum. 2. fol. 8 -  Iurisdictio an censeatur concessa à principe in castri donati aut venditi augmento. num. 8 col. 1. fol. 14 -  Iurisdictio & territorium concessa videntur, concesso alicui simpliciter castro. col. 2. fol. 8 -  Iurisdictio, merum ac mistum imperium potest alicui à rege concedi speciali iure in aliena ciuitate. col. 1. fol. 8 -  Iurisdictio suprema quam maioriam dicimus, non censetur vllo casu à rege in alium translata. num. 1. col. 1. fol. 21 -  Iurisdictio tota reipublicæ Castellanæ penes Regem est, ab eo́ deriuatur in alios. num 9. col. 1 fol. 8 -  Iurisdictio vt transferatur, necesse est eam speciali concessione transferri. col. 2. fol. 9 -  Iurisdictionem habens in aliquot oppidis, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. c. 1. fol. 230 -  Iurisdictione expreßim alicui concessa in castro vel villa, an censeatur etiam concessum merum ac mistum imperium. col. 2. fol. 9 -  Ius patronatus competens alicui fraternitati laicorum quale sit. num. 8. col. 2. fol. 225 -  Ius patronatus priuilegio aut præscriptione quæsitum, an poßit conferri per Papam etiam abs speciali derogatione. col. 3. fol. 220 -  Ius & priuilegium reuocandi domum quibus competat, cum apud iudices curiæ conueniuntur. num. 1. col. 1. fol. 29 -  De litera L. -  LAicus ratione societatis potest arbiter esse de causa spirituali simulcum clerico. col. 1. fol. 205 -  Laicus qui simul cum clerico delictum commiserit, an poßit seculare iudicium declinare. nu. 1. co. 2 fol. 204 -  Legatarij quando poßint appellare à sententia lata contra hæredem. col. 2. fol. 94 -  Legatarij si velint aßistere hæredi scripto, & eidẽ in defensione causæ auxiliũ impertiri, tenẽtur causam & litẽ adsumere in eo statu in quo est tẽpore oppositionis. c. 3. f. 75 -  Legatus & alij ius reuocandi domum habentes, si vt aduenæ contraxerint, illo iure gaudeant. nu 3. col. 1. fol. 30 -  Legatinon habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. nu. 2. col. 2 fol. 29 -  Legatus Romani Pontificis non potest causam pendentem coram iudicibus ordinarijs auocare. c. 2. fol. 47 -  Legatum mancipiorum viuo testatore, qui pro eis æstimationem legauerat, valet post mortem eorum, si testator voluntatem non reuocauerit. col. 3. fol. 178 -  Legato toto fundo expreßim etiam adiecto pronomine, meum, venit in legatum quod tempore mortis per testatorem fuerit adiectum. col. 2. fol. 12 -  Legata taberna pannorum non ipsæ merces quæ in taberna sunt, sed ipsa tantùm taberna legata videtur. col. 2. fo. 63 -  Lex Regia, quæ & vnde dicta. colum 2 fol. 3 -  L. cum res. §. 1. ff. de statu liber. interpretatio adducitur. colum. 2. fol. 280 -  L. lecta. ff. si cert. petat. intellectus. col. 2 fol. 280 -  Lex Salica apud Gallos quæ sit. nu. 8. col. 2 fol. 7 -  L. Si quis stipulatus. ff. de solutio. vera interpretatio. col. 1. fol. 281 -  L. vnic. C. de collat. lib. 10. explicatur. col. 1. fol. 271 -  L. vlt. C. de donatio. expenditur. col. 2. fol. 261 -  Leges curiatæ & populares quæ. col. 2. fol. 3 -  Leges variæ iuris regalis super valore monetæ concordantur. num. 2. col. 2. fol. 284 -  Libella argenteum numisma quartam partem denarij habuit. col. 1. fol. 258. & col. 1. fol. 259 -  Libri rationum quam fidem faciant. num. 8. col. 4. fo. 143 -  Libra romana quomodo diuidatur. nu. 3. col. 1. fol 256 -  Libra argenti vel auri nomine pœnæ indicta qualiter intelligatur. nu. 1. col. 2. fol. 276. & fol. 277 -  Libra quando non pondus, sed numus est. ibid. -  Libra numeraria apud Gallos valet viginti solidos turonenses ibidem. -  Libra numeralis Italica. col. 2. fol. 277 -  Libra numeralis valentina. ibid. -  Literæ apostolicæ in multis casibus & negocijs ante executionem earum ad regia mittuntur auditoria, vt illîc examinentur. col. 2. fol. 213 -  Literis apostolicis quæ falsis precibus in publicũ dispendiũ impetrātur, an liceat quādo nō obedire. n. 6. c. 2. f. 214 -  Literas apostol. ad dignitates & beneficia quæ sunt regij iuris, sanciuit grauißimis pœnis Caro. Cæsar, ne quis impetraret in derogationẽ cōsensus ac præsentationis. c. 2. f. 217 -  Hoc ipsum etiam prohibuit in beneficijs patrimonialibus. ibidem. -  Litigiosa res quando verè ac propriè dicatur. num. 6. col. 4. fol. 98 -  Litigiosi vitium in actione hypothecaria non est necessariũ, nec quidquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota rem emerit. co. 2. eod. fo. -  Litigiosam rem tamen multis placuit nusquam effici, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali. colum. 1. fol. 98. -  Locus est expreßim commemorandus in publicis instrumentis. num. 3. colum. 2. fol. 129 -  De litera M. -  MAioratus succeßionem. vide toto. cap. 38 -  Mandatum in re necessaria, an morte mandantis expiret, & intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59 -  Marauedinus aureus. col. 1. fol. 286. & col. 2. fol. 295 -  Marauedinus bonus appellatus. col. 1. fol. 285 -  Marauedinus non tam est numus, quàm numorum numerus. col. 2. fol. 253 -  Marauedinus paßim ab authore quadrans appellatur. ibid. -  Marauedinus prieto dictus, item & blanco appellatus. colum. 1. fol. 290 -  Marauedinus vetus & nouus. col 2 fol. 283 -  Marauedinus vetus respondet vni ex nostris cum dimidio. col. 1. fol. 284 -  Marca pondus quid sit, num. 4. c. 4. fol. 256 -  Maritus liberè ac tutò merces, & alias res venales vendere potest, licet mulier habeat hypothecam ad bona mariti. col. 4. fol. 182 -  Maritus in quibus casibus potest alienare res dotales consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Maritus quando eligit restitutionem rerum dotalium, augmentum & diminutio pertinet ad vxorem. ibidem colum. 2 -  Maritus quando teneatur ad æstimationem etiam re dotali penitus extincta abs vlla culpa sua. col. 1. fol. 177 -  Matrix & matricula vnde dicantur. & quattruplici significatione à latinis accipiantur. colum. 2. fol. 119 -  Mensura vbi ponitur causa taxationis vltra mensuram minimè locus est contractui: vbi verò ponitur causa demonstrationis mensura minor vel maior, nihil facit ad dispositionis ius. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Mensuræ modus quando non rei principali, sed accessoriæ adscribitur, quid statuendum. num. 4. c. 2. f. 16 -  Metropolitanus an poßit tractare inter subditos suffraganeorum de nullitatis causa. col. 1. fol. 47 -  Metropolitanus non potest causam à suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere abs appellatione. nu. 2. colum. 2. fol. 46 -  Metropolitanus non potest dare ordines intra diœcesim ipsorum suffraganeorum. col. 2. fol. 46 -  Metropolitanum falsò à mensura dici arbitratur Isidorus lib. 7. etymologiarum. col. 1. fol. 119 -  Meum, pronomen adiectum rei legatæ non videtur ei apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis. col. 1. fol. 12 -  Militibus actu militantibus non licet præter equos proprios militares, pecora in pascua publica mittere, nisi sint habitatores illius loci. col. 2. fol. 230 -  Minor & ecclesia an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. num. 4. c. 4. fol. 168 -  Minor non est restituendus ad opponendum crimina vel defectus contra electum. col. 1. fol. 169 -  Nec etiam restituitur ad opponendum defectus contra testes. col. 1. fol. 169 -  Nec ad retrahendum post tempus à lege datum, nec ad opponendas exceptiones dilatorias post diem à lege datũ. ibi. -  Minor qui se liti opponit ad coadiuuandum, an poßit restitui in integrum ad probandum. num. 3. c. 1 fol. 89 -  Miserabiles personæ possunt vocare quoslibet ad curiam regis in prima instantia, & an poßint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire. num. 1. col. 1. fol. 31 -  Monachus omninò prohibetur tabellionis officium exercere, nec instrumentum ab eo conscriptum valet sine abbatis licentia. col. 1. fol. 127 -  Moneta de vellon quæ dicatur. num. 2. col. 2. fol. 253 -  Moneta falsa quæ dicatur. num. 1. col. 2. fol. 305. -  Moneta vetus qualiter intelligatur in ordinamento regali. c. 2. fol. 283 -  Monetæ falsæ fabricatores qualiter puniantur. num. 3. colum. 1. fol. 306 -  Monetæ mutatio quando licita. col. 2. fol. 301 -  Monetam cudere an ad solum principem pertineat. colum. 2. fol. 305 -  Monetam falsam qui expenderit, quibus pœnis subijciatur. num. 4. c. 1. fol. 307 -  Monetam qui radit, fudit aut tingit qua pœna afficiatur. num. 5. c. 2. fol. 307 -  Moruies Alphonsies moneta antiqua Hispaniæ. colum. 2. fol. 295 -  Mutatio pecuniæ quæ modico tempore durauit, non est consideranda. num. 4. col. 1. fol. 304 -  Mutatio pecuniæ quoad æstimationem manentibus eodem pondere & materia, & nocet & prodest creditori ante moram. num. 3. c. 2. fol. 303 -  Myrias à Græcis decem millia dicuntur. col. 1. fol. 279 -  De litera N. -  NEpos etiam ætate minor præfertur in primogenio & maioratu patruo ætate maiori. nu. 7. col. 2. f. 245 -  Nepos præfertur patruo in maioratibus, etiam si post primogenitum expreßim vocatus fuerit secundo genitus. num. 11. col. 2. fol. 248 -  Neptis in maioratu patruo etiam præferenda est. nu. 8. co. 1. fol. 246 -  Nobilis hidalgus tabellionis officio constitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. num. 7. c. 2. fol. 125 -  Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad cosdẽ poßit à iudicib. ordinarijs appellari. nu. 6. c. 1. fo. 24 -  Nomen dominian sit necessariò inscribendum in initio cuius instrumenti publici. & de nomine Imperatoris. nu. 1. col. 1. fol. 128 -  Notorius defectus iuris an impediat reuocationem attentatorum. num. 4. col. 1. fol. 147 -  Nouenes qui numi fuerint. c. 2. fol. 322 -  Nullitas an deserta videatur, deserta causa appellationis. colum. 1. fol. 159. -  Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 2. c. 1. fol. 161. -  Nullitas procedens à defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 4. col. 3. fol. 162. -  Nullitas proponi nec tractari potest in regno Franciæ abs appellatione. col. 1. fol. 160. -  Et an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiùsue supremi senatus. ibidem. -  Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter. num. 7. col. 1. fol. 158. -  Nullitas quoties in prætorio principis opponitur contra processum ipsum in prima vel in secunda instantia ex eo, quod ordo iuris non fuerit seruatus, etiam si iam sit conclusum, in causa admittitur opponens nullitatem. col. 2. fol. 160. -  Nullitatis quæstione pendente, an sit aliquid nouandum: & an attentata sint omnia reuocanda. num. 6. col. 2. fol. 157. -  Nullitate opposita per exceptionem, an impediatur. ibid. -  Numisma an poßit pluris æstimari, quàm materia, ex qua fuerit signatum. num. 1. col. 1. fol. 298. -  Numisma aureum an poßit pluribus numis argenteis vendi aut permutari, quam à lege fuerat definitum. num. 3. colum. 1. fol. 299. -  Numismata certæ speciei quoties non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, debitor liberatur illa reddens etiam precio & æstimatione diminuta. num. 5. c. 2 fol. 304. -  Numismata cudenda sunt expensis publicis. num. 5. colum. 2. fol. 300. -  Numismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quoad solutionem debiti. num. 3. c. 1. fol. 303. -  Numus aureus quo tempore primúm Romæ percussus fuit. num. 1. col. 2. fol. 262. -  Numorum loco ferreis apud prius seculum vtebantur virgulis, idest, obeliscis. col. 1. fol. 269. -  Nuncius cui est mandatum mißionis in posseßionem iniunctum & decretum, potest mortuo mandante eandem posseßionem tradere, & illud mandatum exequi. colum. 2. fol. 60. -  Nunciorum apostolicorum potestas à summis Regis consiliarijs examinari potest. num. 4. c. 2. fol. 213. -  De litera O. -  OBligatus soluere in certa numorum specie, an poßit in alia soluere. num. 1. col. 4. fol. 302. -  Obolus græcus quid & eius pondus. col. 1. fol. 259. -  Obolus Hebræus maior erat quinta parte Græco. colum. 2. fol. 259. -  Obiectiones contra testes admitti poterunt etiam in causa appellationis, etiam contra testes ante sententiam productos. num. 5. col. 2. fol. 114. -  Opponentis se executioni vt eam impediat, contradictio non est admittenda, quoties ipsius opponentis calumnia præsumitur. num. 2. col. 1. fo. 103. -  Ordo ecclesiasticus post delictum adsumptus, quando liberet quẽ à iurisdictione iudicis secularis. nu. 4. col. 3. fo. 198 -  Ordinatio serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino & non reclamante valet. col. 2. fo. 295 -  Originale & authenticum qua in significatione hac in parte accipiantur. num. 1. col. 2. fol. 118. -  Orphanus in quo distinguatur à pupillo. col. 3. fol. 32. -  De litera P. -  PArtus ancillarum dotalium ad maritum pertinent, quoties periculum in se suscepit. col. 2. fol. 175. -  Pascere animalia an poßit prohibere dominus agri post collectas fruges. col. 1. fol. 231. -  Pascere in pascuis publicis dominus oppidi iurisdictionis ratione tot propria animalia, quot & incolæ duo possunt. c. 2. fol. 230. -  Pascuis publicis vti potest dominus loci vt incola: in eis autem nullum dominium habet, quamuis in eis iurisdictionem ciuilem & criminalem habeat. c. 1. fol. 230. -  Pauper propriè quis dicatur. col. 1. fol. 33. -  Pauper & miserabilis persona quæ dici debeat, relinquitur arbitrio iudicis ibidem. -  Pauperi litiganti an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere. num. 5. col. 2. fol. 33. -  Pauperes an poßint vti priuilegio ad curiam vocandi eum qui per priuilegium ius habet. col. 2. fol. 38. -  Pauperes idem ius habent quod orphani ac pupilli. numer. 3. colum. 2. fol. 32. -  Pauperes non possunt vti priuilegio ad curiam vocandi in causa quæ est minor sex mille Marauedinis. col. 2. fol. 38. -  Pauperum causæ ex decreto Cæsaris die sabbati cuiuslibet hebdomadæ examinari debent. colum. 2. fol. 38. -  Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari. nu. 4. col. 1. fol. 33. -  Pecunia, an poßit pluris æstimari in priuatis commercijs, quàm publicè sit æstimata. num. 3. c. 1. fol. 299. -  Pecunia duplici ratione in precio habetur. col. 1. fol. 299. -  Pecuniæ bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis. num. 2. col. 2. fo. 302. -  Pecuniæ mutatio post moram an noceat, vel prosit creditori. num. 4. col. 2. fol. 303. -  Pensio, an poßit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum abs eorum consensu. nu. 10. col. 3. fol. 227. -  Pensio non potest constitui in his beneficijs, quæ pertinent ad ius patronatus regium sine expresso regis consensu. colum. 2. fol. 228. -  Pensio nulla constitui potest apud Hispanos in beneficijs patrimonialibus. col. 1. fol. 228. -  Pensio quoties in titulum beneficij datur etiam per Romanũ pontificem ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia examinanda sunt & iudicanda, vt ipsummet principale beneficium. colum. 2. fol. 228. -  Pepion quis numus fuerit. col. 2. fol. 286. -  Periculum rei ante mensuram adhibitam, an sit venditoris vel emptoris. num. 6. col. 1. fol. 17. -  Permutatio beneficiorum vbi fuerit facta apud sedem apostolicam, & eius causa secuta sit collatio à Romano pontifice obtenta, sine consensu patroni laici, an poßit laicus patronus conqueri ratione huius tacitæ vel expressæ derogationis. num. 9. col. 1. fol. 226. -  Permutatio in Hispaniarum regnis non admittitur etiam authoritate summi pontificis facta, nisi Regis consensus huic permutationi accesserit. col. 1. fol. 227 -  Permutationes admittuntur apud Hispanos quæ fiunt ab ijs, qui obtinent canonicatus & præbendas illas cathedralium ecclesiarum, quæ theologiæ professoribus per electionem sunt conferendæ. ibid. -  Pignus quid propriè dicatur. col. 1. fol. 83 -  Plinij locus castigatur lib. 33. cap. 3. col. 1. fol. 281. & col. 2. fol. 280 -  Pœnitentes ex iudicis secularis sententia non sunt quoad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti, vt necessariò sint apud eundem accusandi. nu. 3. co. 1. fo. 206 -  Pœnitentium fœminarum ordo vbi & quando exordium habuit. col. 2. fol. 207 -  Pondus, vnciæ, drachmæ, scrupuli, oboli, siliquæ. co. 1. fo. 256 -  Pontifex summus iustè potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare. col. 2. fol. 201 -  Populus non potest in castellana republica sibi iudices eligere, nisi fortè Rex negligeret mittere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Quidam tamen ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut præscriptione habent ius eligendi iudices ordinarios, quos alcades vulgò dicimus. col. 1. fol. 28 -  Populi an poßint in Castellana republica iudices eligere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Posseßio ciuilis an sufficiat ad obtinendũ in interdicto hoc interim. nu. 5. col. 1. fol. 110 -  Possessoria causa rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. nu. 1. col. 1. fol. 210 -  Poßidens & ratione posseßionis præscribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur præscripsisse non solùm ius percipiendi fructus consuetos: sed & nouiter plantatos & seminatos. col. 2. fol. 234 -  Poßidere aliud est, quàm in posseßione esse. colum. 2. folio 109 -  Poßidere nihil pro possessore quis dicatur. col. 2. fo. 72 -  Potestas ecclesiastica in quo à ciuili, & seculari differat. col. 2. fol. 3 -  Potestas temporalis, ciuilisque iurisdictio penes ipsam rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab ecclesiastica differt. nu. 2. col. 1. fol. 2. -  Precium vnicum, vel pro mensuræ modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod. n. 5. col. 1. pag. 17 -  Prælati ecclesiastici non possunt aliundè temporalem iurisdictionem habere, quàm ex regia conceßione, eiúsque titulo & causa. col. 2. fol. 21 -  Prælati ecclesiastici quando titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem, ab eorum vicarijs, ad feudi dominum, directò appellandum est. col. 1. fo. 22 -  Prælati lata significatione, inspecta suprema regia iurisdictione dicuntur vasalli. col. 1. fol. 22 -  Præscriptio temporis quid efficere valeat in agris communibus cultis. num. 8. col. 1. fol. 236 -  Præsentatus ab eo patrono, qui est in quasi posseßione, præferendus est præsentato à vero patrono interim, dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus. col. 3 fol. 88 -  Præside mortuo, an eius vicarius poßit iurisdictione vti. nu. 4 col. 2. fol. 22 -  Primogenituræ ius defertur omninò nepoti patruo excluso. & ibi regia Tauri lex traditur. num. 6. col. 2. fo. 244 -  Princeps an poßit mutare pecuniæ valorem. nu. 6. col. 2. fol. 301 -  Priuatis liceātne in agro proprio nouellare. nu. 4. col. 1. fol. 233 -  Priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare summus ipse pontifex iustè potuit in c. vnic. de cleri. coniuga. in 6. num. 6. col. 1. fo. 192 -  Priuilegium reuocandi domum non competit his qui in curia alios ad iudicium vocauerint. nu. 4. col 2. fol. 30 -  Priuilegium reuocandi domum quibus competit, cum apud curiæ iudices conueniuntur. col. 1. fol. 29 -  Priuilegium viduarum, vide vidua. -  Priuilegium viduarum an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2 fol. 41 -  Prouocare tertio non potest is, cui etiam ignoranti sententia inter alios lata nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Procurator qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradidit, transfert posseßionem: dominium verò nusquam transfertur. col. 2. fol. 61 -  Procuratoris officium vile est, nec excusatà contributione vectigalium. col. 2. fol. 125. -  Promißio solutionis in nota pecunia & æstimatione quando sit seruanda. nu. 5. col. 1. fol. 304 -  Protocolum quid sit, & vnde originem habuerit: & inibi de matricibus ac matricula. nu. 2. col. 1. fol. 119 -  Protocolum tabellionis si non inueniatur, instrumenti fidei non derogatur. nu. 3. col. 2. fol. 120 -  Protocola tabellionum quæ dicantur, & vnde originem habuerint. col. 1. pag. 119. & col. 1. fol. 120 -  Pupillus apud iurisconsultum dicitur is, qui simul sit patre orbatus & minor pupillaris quidem ætatis. col. 2 fo. 32 -  Pupillus & orphanus hoc priuilegium habent, vt poßint reos ad curiam trahere quoad primam cognitionem. nu. 2. col. 1. pag. 32 -  De litera Q. -  QVADRANS dictus est triuncis à tribus vncijs. col. 2. fol. 254 -  Quadrās quarta erat pars aßis, & ideò nostro marauedino æqualis. col. 1. fol. 254 -  Quatrinus Italicus quadrans est, vnde ferè nostro marauedino similis. ibid. -  Quinarius & victoriatus quid & eius pōdus. c. 1. & 2. f. 258 -  Querela quid propriè dicatur. col. 1. fol. 46 -  De litera R. -  RECTORES ciuitatum, vide correctores. -  Rectores ciuitatum, an inuitis populis & non petentibus dari poßint. nu. 5. co. 2. fol. 23 -  Recusatio proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur. co. 2. fo. 166 -  Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, is verò non habuerit prius eius causæ scientiam, poterit post litis contestationem præstito huius ignorantiæ iuramento iudicem recusare. co. 1. f. 167 -  Recusatio admittitur etiam post conclusum in causa, modò ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis contestationem. col. 2. fol. 167 -  Recusatio iudicum & auditorum summi prætorij regij quo tempore opponi debeat. col. 2. fol. 166 -  Recusatio iudicis, quo tempore sit proponenda. num. 2. col. 2. fol. 166 -  Recusationi iudicis an sit locus, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, tradita́ tabellioni vel actuario, vt pronuncietur. col. 2. fol. 168 -  Si recusatur vnus ex pluribus iudicibus delegatis, quid agendum. num. 5. col. 2. fol. 169 -  Recusare an poßit minor vel ecclesia iudicem regium vel auditorem, ex ea causa, quæ orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam conclusionem, petit́ admitti ad probationem causæ per testes petita ad hoc restitutione in integrum, col. 2. fol. 168 -  Recusari iure regio quo tempore debeāt iudices summi prætorij & auditores. num. 3. col. 1. fol. 168 -  Regalis argenteus quo vtuntur aurifices differt ab eo qui percutitur. col. 1. fol. 257 -  Regales argentei quod ex marcho percutiantur. ibid. -  Regalis Castellanus. num. 2. col 1. fol. 292 -  Regnum Castellanum iure gentilitiæ succeßionis primogenitis defertur, num. 7. col. 1. fol. 7 -  Regnum Hispaniarum anno domini D. CCIIII. ex proditione comitis Iuliani in ditionem Saracenorum venit. colum. 2 fol. 1 -  Regnum longè vtilius est succeßione deferri primogenitis quam electione contra Aristotelem. col. 1. fol. 5 -  Regnum omnium rerumpublicarum est præstantißimum. num. 5. col. 2. fol. 5 -  Regnum præstantius est Aristocratia ac democratia. col. 2. fol. 5 -  Regna & principatus iure sanguinis statim ab initio mundi delata fuisse falsò existimat Ioan. Ciri. col. 2. fol. 4 -  Rex ab alio non potest constituiquàm à republic. ipsa. ibidem. -  Rex non poterit aliquem regni locum, vel aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum & supremæ potestatis apud se non remaneat. col. 2. fol. 21 -  Rex nullus immediatè à Deo constitutus est præter Saulem, Dauidem, &c. col. 2. fol. 2 -  Regia partitarum lex adducitur, eius́ intellectus examinatur. num. 2. col. 2. fol. 184 -  Regia potestas ex Dei & naturæ ordinatione stabilitur. nu. 6. col. 2. fol 6 -  Regius principatus vel libera electione populorum, vel hæreditaria gentilitij primogenij succeßione moribus aut lege probata, iustus omninò censetur. num. 4. col. 1. fol. 4 -  Regium principatum (vt scribit Plinius) primi omnium habuerunt Aegyptij. col. 1. fol. 6 -  Remißio ad iudicem loci contractus quando sit facienda. col. 1. fol. 56. & col. 1. fol. 58 -  Remißio an habeat locum in iure, qui cum re furto ablata in alium locum fugerit. colum. 1. fol. 66 -  Remißio, an fieri debeat ex diuerso principatu, & à maiori ad minus tribunal. num. 10. col. 2. fol. 66 -  Remißio cuius expensis fieri debeat. num. 11. col. 2. fol. 68 -  Remißio facienda non est necessario, etiam petente iudice loci, vbi delictum commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauit. col. 1. fol. 64 -  Remißio in criminalibus facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. numero 3. colum. 1. fol. 61 -  Remißio in delictis à quo iudice fieri debeat. numer. 6. col. 1. fol. 64 -  Remißio non est facienda abs summaria delicti cognitione. num. 8. col. 1 fol. 66 -  Remißioni sine locus in hæresis crimine. num. 2. fol. 68 -  Renunciare non potest clericus proprio domicilio absque proprij iudicis & episcopi consensu. col. 1. fol. 57 -  Renunciatio proprij domicilij quid in cōtractibus operetur, & deinde solutio in aliquẽ locum destinata. num. 5. col. 1. fol 56 -  Res datæ in dotem æstimatæ, vide æstimatio. -  Reseruatio iure communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici & clericorum: non tamen afficit, nec includit beneficia iurispatronatus laicorum. col. 1. fol. 216 -  Res inter alios acta in iudicio alijs præiudicat, & prodest quoad quandam præsumptionem. numero 4. colum. 2. fol. 772 -  Romana respublica omne imperium in Cæsarem Augustum & eius successores transtulit. num. 3. col. 2. fol. 3 -  Reipublicæ Castellanæ tota iurisdictio penes Regem est. nu. 9. col. 1 fol 8 -  Rescriptum principis non porrigit vim & effectum, nisi in hos cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. col. 1. fol. 95 -  Restitutio in integrum concedenda non est in iudicio summario seu sententia interlocutoria. col. 2. fol. 109 -  Restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies à die publicationis testium. col. 1 fol. 89 -  Restrictio in legatis quomodo sit facienda. col. 2. fol. 63 -  Reuocatio, vide attentata. -  Reuocandi domum priuilegium, vide priuilegium. -  Reus legitimè conuictus, sub mortalis culpæ reatu, si à iudice interrogetur, etiam in tormentis tenetur respondere, an crimen commiserit. col. 2. fol. 149 -  Reus legitimè conuictus si torqueatur, & crimen negauerit quid dicendum. col. 2. fol. eodem. -  Reus quibus casibus teneatur dare actori expensas litis & alimenta pendente lite. col. 2. fol. 34 -  Sed hac in re diligentißimè obseruare oportet vtrius litigatoris iura, vt vrgentior sit pro ipso actore præsumptio, quàm pro ipso reo. col. 2. fol. 35 -  Roma olim fuit communis patria. col. 1. fol. 29 -  Roma quæ dicatur. col. 2. fol. 27 -  Romani primùm ærea pecunia, deinde multò post argentea, ac demum aurea vsi sunt. col. 1. & 2. fol. 280 -  De litera S. -  SAlmanticensis academiæ constitutio declaratur. col. 1. fol. 293 -  Scientia & taciturnitas in his quæ sunt grauis præiudicij non sufficiunt ad consensum. col. 1. fol. 81 -  Scientia illius, cui nocere debet sententia, quid requirit. co. 1. fol. 83 -  Scriptura an faciat probationem munita sigilli authentici authoritate. col. 2. fol. 143 -  Scriptura priuata non aliter probat, quàm si duo deposuerint de tenore illius ac de contentis in ea, eámque rem contigisse eo pacto quo scriptura narrat. col. 2. fol. 139 -  Quandoque tamen testes non deponunt de contentis in scriptura: sed quod viderunt illam scriptā vel subscriptam à partibus, & hæc est propria testium recognitio. ibid. -  Scriptura priuata quo ad hypothecariam an sit publico instrumento posteriori præferenda. nu. 5. col. 2. fol 141. -  Scriptura priuata quando semiplenè probet. numer. 6. col. 1. fol. 142 -  Scriptura priuata quot testibus indigeat ad probandum. col. 2. fol. 140 -  Scripturæ priuatæ recognitio quo modo fiat à testibus. nu. 1. col. 2. fol. 139 -  Scrupulus auri vicenos sestertios valuit ex Plinio. colum. 2. fol. 265 -  Sembella quid, & eius valor. col. 1. fol. 258 -  Semis numus æreus fuit qui valebat duos quadrantes. colu. 2. fol. 254 -  Semuncia vicesima quarta aßis pars similis Hispano coronato. col. 1. fol. 255 -  Sententia habet omninò effectum rei iudicatæ, si ab ea non fuerit appellatum. col. 1. fol. 292 -  Sententia in causa filiationis inter patrem & filium omnibus alijs nocet & prodest, quibus ex ea radice ius competit. col. 1. fol. 77 -  Sententia inter alios lata an præiudicet omninò illi, qui post litem cœptā rem emerit, de qua erat quæstio. co. 4. f. 98 -  Sententia inter alios lata cui ignoranti nocet, is non potest tertio prouocare. col. 2. fol. 93 -  Sententia inter alios lata plerumque ex propria vi & natura nocet, & prodest omninò alijs, & ibi latè intellectus l. ingenuum. de statu homin. nu. 5. col. 2. fol. 77 -  Sententia interloquutoria appellatur interdictum. colum. 2. fol. 108 -  Sententia lata contra creditorem agentem hypothecaria etiam præmissa quæstione dominij non nocet debitori scienti. col. 2. fol. 82 -  Sententia lata contra debitorem super dominio rei creditori datæ in pignus, nocet ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. ibid. -  Sententia lata contra libertum an noceat patrono. colum. 2. fol. 85 -  Sententia lata contra emptorem in re vendita, nocet venditori ignoranti, qui de euictione tenebatur. col. 2. fol. 75 -  Sententia lata contra hæredem scriptum in testamento præiudicat legatarijs etiam ignorantibus, quod non poterunt legata consequi à victore, quippè qui non fuerit grauatus soluere legata. col. 1. fol. 76 -  Sententia lata contra institutum nocet substituto. colum. 1. fol. 80 -  Sententia lata cum legitimo contradictore an præiudicet alijs qui post eum vocantur. co. 2. pag. 80 -  Sententia lata contra emptorem, venditori etiam ignoranti nocet quo ad exceptionem rei iudicatæ: vt is non poßit cum victore iterum examen causæ repetere. co. 1 fol. 394 -  Sentertia lata contra hæredem contumacem & colludentem, nihil omninò nocet legatarijs. co. 3. fol. 92 -  Sententia lata contra vasallum an præiudicet domino scienti. nu. 9. col. 2. fol. 84 -  Sententia lata contra debitorem an poßit mandari executioni directò aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit. col. 2 fol. 99 -  Sententia lata contra præsentatum, electum vel institutum, an præiudicet præsentanti, electori vel conferenti. nu. 1. col. 2. fol. 86 -  Sententia lata inter alios, an sit exequenda directò contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente. nume. 7. col. 1. fol. 99 -  Sententia lata pro ingenuitate an noceat, vel prosit omnibus. col. 1. fol. 79 -  Quid etiam in ea quæ lata fuit super ætate alicuius. ibid. -  Sententia lata super maioratu vel primogenio aut super eius bonis contra legitimum possessorem, an noceat ei, qui post ipsum vocatur ad illud primogenium. n. 6 co. 2. f. 79 -  Sententia lata super re prohibita alienari contra prohibitum non nocet illi, qui ad eam vocatus est, post illius obitum. col. 1. fol. 80 -  Sententia lata super interdicto hoc interim, verè ac propriè interlocutoria est. nu. 2. col. 1. fol. 108 -  Sententia omnibus nocet & prodest, quos negotium tangit etiam non citatis & ignorantibus. col. 1. fol. 81. & col. 1. fol. 92 -  Sententia per appellationem extinguitur inspecto & considerato præsenti statu. col. 2. fol. 145 -  Sententia vltima quæ aliquid præcedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis. & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne lice. tertio prouocare. num. 6. col. 3 fol. 163 -  Sententiæ tres conformes in criminalibus executioni mandandæ sunt, non obstante nullitatis exceptione. col. 1. fol. 161 -  Quod etiam locum habet in tribus sententijs interlocutorijs. col. 2. fol. 161 -  Sententiæ tres quando dicantur conformes. nu. 5. colu 1. fol. 163 & nu. 6. col. 1. fol. 164 -  Sententiarum trium conformium an pendente in integrum restitutionis lite executioni locus sit. nu. 7. colum. 1. fol. 165 -  Seruius Tullus Romanorum Rex æreos numos primus Romæ percußit. col. 1. fol. 253 -  Seruus pignori datus sciente creditore & tacente manumissus, non potest postea per ipsum creditorem iure pignoris peti. col. 1. fol. 97 -  Seruus ordinatus sciente ac præsente domino in seruitutem reuocari non potest. ibid. -  Sestertius, libella, obolus argentei numi. numer. 8. col. 2. fol. 258 -  Sestertius quid & eius valor. ibidem. -  Sestertium in neutro genere & sestertius in masculino an differant. col. 1. fol. 278. & col. 1. & 2. fol. 279 -  Sestertiûm vel numûm decem millia qualiter differant. co. 2. fol. 279 -  Sestertiûm centies quid. ibid. -  Sextula numus areus minimus sextam habens vnciæ partem: valet autem tres meaias aut paulò plus. col. 1. fol. 255 -  Sicilicus constat ex duabus drachmis. colum. 1. fol. 256. & c. 2 fol 259 -  Siclus Hebræus quāti valoris fuerit. num. 9. col. 1. fol. 259. & col. 1. fol. 276. -  Siclus quare à 70. interpretibus appelletur didrachmus. col. 2 fol. 259. -  Siglus apud Xenophontem quis numus fuerit. co. 1. fol. 291. -  Siclus argenteus apud Hæbros cuius ponderis fuerit: item & aureus. num. 9. col. 1. fol. 259. -  Sigillum an faciat probationem priuatæ scripturæ appositum. col. 2. fol. 143. -  Sigillum quod dicatur authenticum. col. 1. fol. 144. -  Sigillum publicum, vel priuatum quando probet. nu. 9. col. 2. fol. 143. -  Siliquam Accursius falso solidum interpretatur, & quinos solidos decem. numer. 10. col. 1. fol. 275. -  Societas humana quàm necessaria sit ad vitæ humanæ gubernationem ac regimen. col. 2. pag. 2. -  Solidus an differat ab aureo. col. 2. fol. 266. -  Solidus aureus apud Iustinianum quid. col. 1. fol. 263. -  Solidus in legibus regalibus Hispaniæ qualiter sit accipiẽdus. col. 1. fol. 288. & col. 1. fol. 289. -  Solidus qua ratione sic dictus fuerit. & ibi de tremißibus & semißibus. nu. 4. col. 2. fol. 263. -  Solidus Turonensis col. 2. fol. 277. -  Solidi aurei æstimatio & valor. col. 1. fol. 271. -  Solidi Turonenses Gallici. col. 2. fol. 273. -  Solidi aurei in sacris biblijs. col. 1. fol. 276. -  Solidus vnde dictus. colu. 1. fol. 263. -  Solutio vbi in certo loco & tempore destinata est, & in eo loco non inueniatur, remißio facienda est. col. 1. fol. 57. -  Spurius poterit esse tabellio & decurio. numer. 6. colum. 1. folio. 125. -  Stateris numi valor & pondus. col. 2. fol. 259. -  Stater aureus varius vbique. ibidem. -  Sterlingus Anglorum numus quantum valuerit. nu. 12. co. 1. fol. 262 -  Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem præter ius Commune. num. 4. col. 1. fol. 172 -  Sterilitas, quando dicatur contingere ad affectum remittendi pensionem. num. 1. col. 2. fol. 183 -  Sterilitas etiam tunc verè dicitur eo casu, quo præter impensas aliquot fructus collegerit colonus. col. 2. fol. 184 -  Sterilitatis probatio vbi non omninò apparet propter controuersas testium responsiones, remißio pensionis fit arbitrio iudicantium pro ratione tertiæ vel quartæ partis. col. 2. fol. 184 -  Sterlingus quis numus fuerit. num. 12. col. 1. fol. 262 -  Succumbens in causa appellationis vel deferens eam, an possit agere de nullitate, & nullitatis causa prosequi. num. 8. col. 2. fol. 158 -  Suetonij Tranquilli locus aperitur. colum. 2. fol. 267 -  De litera T. -  TAbellio apostolicus quanam ratione & forma vti debeat officio in his regnis Hispaniarũ. col. 2. fol. 127 -  Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. num. 1. col. 1. fol. 131 -  Tabellio probata nobilitate quam hidalguiam dicimus, non tenetur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. col. 2. fol. 125 -  Tabellio, qui semel dedit instrumentum proprio signo signatum alicui, non tenetur nec debet regulariter idem iterum ei dare. col. 2. fol. 120 -  Tabellio torqueri potest ex proxima causa ac suspicione, vel alia præsumptione, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti. col. 2. fol. 121 -  Tabellionis officium apud Græcos honorificentius fuit, quà apud Romanos. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis officium an vile, & an infamis poßit illud obtinere. num. 5. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis subscriptio in instrumentis necessaria. nume. 5. col. 2. fol. 129 -  Poterit tamen impeditus, modò ipse præsens rei gestæ adsit, & subscribat ipsi instrumento. ibidem. -  Tabellione mortuo aut eius publico munere in alium translato iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo signare, & ita signata tradere successori. col. 2. fol. 134 -  Tabelliones duos si cōtingat fuisse rogatos ad confectionem alicuius instrumenti publici, an sufficiat vnius subscriptio tantùm altero scribente. col. 2. fol. 134 -  Talentum Atticum maius & minus quot drachmarum millia appendebat. col. 1. fol. 285 & col. 1. fol. 281 -  Talentum Euboicum. 281 -  Talentum Aeginæum. ibidem. -  Talentum Babylonium. ibid. -  Talentum Syrium. ibidem. -  Talentum Aegyptium. fol. 282 -  Talentum Rhodium. col. 1 fol. 282 -  Talentum Siculum. ibidem. -  Talentum Byzantium, & Talentum Hebræum. ibid. -  Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. num. 5. col. 1. fol. 281 -  Tempus datum ad appellandum, currit à tempore scientiæ, non à tempore sententiæ. col. 1. fol. 92 -  Tertius, an poßit impedire trium sententiarũ executionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad clemen. 1. de re iudicat. num. 9. col. 2. fol. 101 -  Tertius appellans causam exponere debet, quæ appellationem ipsam iustificet. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Tertius cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies à tempore scientiæ. numer. 2. col. 2. ibid. -  Tertius appellans, & se opponens executioni, tunc non est admittendus, quando præsumi potest calumnia. colum. 1. fol. 103 -  Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiæ, quando appellare poßit, & an prouocare valeat à sententia. num. 8. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui ratione scientiæ nocet sententia, an poßit appellare vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio illi non licet appellare. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui inter alios sententia lata nocet ratione scientiæ, quando appellare non poßit, & an prouocare poßit à sententia. col. 2. ibid. -  Tertius oppositor & litis defensor ad coadiuuandum admissus adsumere debet litem in eo statu quo erat. num. 1. colum. 2. fol. 74 -  Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem & conclusionem testes producere. nume. 2. colum. 2. fol. 71 -  Tertius oppositor, vbi non potest repellere à iudicio ipsum principalem defensorem: sed tantum poterat eum adiuuare, ei́ adsistere, propter proprium commodum, tunc nihil nocet scientia nec ignorantia. col. 2. fol. 75 -  Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem vel reũ, aut vtrun à re petita exclusurus, non cogitur assumere litem in statu quo versatur, & tamen non potest impedire diffinitionem eius inter actorem & reum, nec differre. num. 4. col. 1. fol. 90 -  Tertius qui cōtendit habere ius rei vẽdicationis, et eo vtitur, non potest se opponere liti & controuersiæ super ea re per alium motæ, ad impediendum processum iudicij prioris. col. 2. fol. 90 -  Tertius qui executionem sententiæ impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. numer. 1. col. 2. fol. 102 -  Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus à iudice qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. num. 5. col. 1. fol. 106 -  Teruncius à tribus vncijs dictus, vt inquit Mar. Varro. col. 2. fol. 254. & col. 1. fol. 258 -  Triens numus æreus tertiam habens aßis partem, & valet quatuor cornatos vulgò cornados. col. 2. fol. 254 -  Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiam si clericus sit institutus hæres, & in quibus casibus. num. 1. col. 1. fol. 42 -  Testis an poßit interrogari de his, quæ ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur. numer. 7. colum. 1. fol. 116 -  Testis esse an poßit contra clericum in criminalibus, qui clericus esse non potest. num. 2. col. 2. fol. 112. -  Testis an sit repellendus à testimonio ob vilem eius opinionem & infamiam facti. num. 1. col. 2. fol. 112 -  Testis etiam exemptus, aut clericus an poßit puniri à iudice delegato ob crimen quod in testimonio commiserit. nu. 8. col. 2. fol. 116 -  Testis esse non potest in causa vniuersitatis is, qui de ipsa vniuersitate est. num. 4. col. 2. fol. 113 -  Testis qualis esse debeat. col. 1. fol. 112 -  Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis, & quid vbi agitur de nobilitate quam Idalguia dicimus. num. 6. columna secunda. fol. 115 -  Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. num. 4. col. 2. fol. 129 -  Testes quot sunt necessarij ad priuatam scripturam. num. 3. col. 1. fol. 140 -  Testium subscriptorum recognitio, an sufficiat ad probationem priuatæ scripturæ. nu. 4. col. 2. fo. 140 -  Torquere, an poßit iudex confessum & conuictum. col. 2. fol. 148 -  Tormentorum vsum alienum à Christiana pietate censet Ludouicus Viues. col. 1. fol. 149 -  Et quid si ipse author sentiat. ibi. -  Tribunalia suprema regia ius habent in his regnis tollendi vim & violentiam, quæ à iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. num. 3. col. 1 fol. 212 -  Tremißis aureus quid. col. 1. fol. 294 -  De litera V.   VAgabundus an remittendus sit, & quid in criminibus leuibus. num. 7. col. 2. fol. 65   Venditio ad corpus aut mensuram, quando dicatur facta. col. 2. fol. 18   Venditio fundi certis limitibus circumscripti etiam si mensuræ, & quantitatis mentio fiat, censenda erit, nō ad mensuram, sed ad corporis rationem. nu. 2. col. 1. fol. 15   Venditio fundi ad mensuram postquam facta fuerit, & pars alluuione decreuerit, cuius periculo pereat. col. 1. fol. 20   Venditio si facta est ad corpus expreßim addito mensuræ numero, si maior reperiatur, cedit emptoris cōmodo, nec quicquā tenetur emptor conuẽto precio adijcere. c. 2. f. 19   Venditio sicut in rebus mobilibus, ante mensurationem non est perfecta, ita nec in immobilibus. nu. 10. col. 2. fol. 20   Venditio vini aut alterius rei similis ad totum certi corporis, dicitur facta ad mensuram, & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est. colum. 1. fol. 18   Venditor, quando appellare poßit à sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94   Venditor quoties ad iudicium accedit defensurus emptorem contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis. col. 2. fol. 74. & col. 2. fol. 75   Vestes clericales quæ dicantur, & quid in hoc efficere poßit consuetudo. num. 8. col. 2. fol. 193   Viator potest equum suum pabulare inagro alieno. c. 1. f. 233   Vicarius in quo differat à delegato. col. 2. fol. 25   Vicarius mortuo præside, quem vulgò correctorẽ appellant, an poßit iurisdictione vti, & quid de vicarijs episcoporũ. colum. 2. fol. 22   Quid etiam de balliuis & iudicibus Baronum, an reuocentur per mortem eorum, cum habeant quasi omninò conformitatem cum officialibus episcoporum. col. 1. fol. 23   Victoriatus quid, & eius valor. col. 1. fol. 258   Victor non poterit appellare ab omissa condemnatione expensarum, etiam si quis eam petierit. col. 1. fol. 173   Vicus exemptus à ciuitate, an retineat ius pascendi, quod ante exemptionem habebat in territorio. n. 7. col. 1. fol. 235   Vicus exemptus à ciuitate quoad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuũ, nec ad electionem eorum, à quibus est iurisdictio exercenda. c. 2. f. 235   Vicus exemptus quoad iurisdictionem, non potest impedire habitatores & incolas ciuitatis, quin vtantur pascuis ipsius castri exempti. ibid.   Vicus exemptus secundum Paul. Cast. non retinet priuilegia illa & iura ciuitatis, quibus non potest vti abs præiudicio illius ciuitatis, à qua fuit exemptus, & cuius onera nō subit, quemadmodum antea subire solebat. col. 2. fol. 235   Vicus exemptus, vide infra.   Vicus quoties ita eximitur, quod non adijcitur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis, subditi manent legibus & statutis ciuitatis, à qua exempti sunt. col. 1. fol. 235   Author tamen arbitratur hanc opinionem tantum admittendā esse, quoad consuetudines & priuilegia, non tamen quo ad statuta ciuitatis, quæ vim habent à iurisdictione ipsius vrbis. ibid.   Vici duo quoties habent communem proprietatem agrorum non solum quoad ius pascendi, nō potest vnus vicus abs alterius consensu colere agros communes, nec in eis nō uellare, nec illis vti ad alium vsum, quàm illum quo hactenus vsi sunt. col. 1. fol. 236   Victus condemnatur in expensis victori, etiam si abs dolo, temerè tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniæ præstiterit. num. 1. col. 2. fol. 170   Victus etiam in criminal bus victori condemnatur in expensis. num. 2. col. 1. fol. 171   Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij & petendi, quod causa tractetur in curia Regis. nu. 5. col. 1. fol. 40   Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modò honesta sit num. 1. col. 2. fol. 36   Vidua non potest petere causam tractari in curia principis, vbi lis esset cœpta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, etiam si vidua iure minoris ætatis peteret in integrum restitutionem. col. 2. fol. 41   Vidua non potest vti priuilegio contra viduam aliam, minorem aut orphanum. col. 1. fol. 40   Nec etiam in causis quæ non habent æstimationem sex mille marauedinorum. ibidem.   Item vbi causa fuerit cœpta coram iudice inferiori per litis contestationem abs fori præscriptione & exceptione declinatoria inferioris tribunalis. ibid.   Idem erit, si causa criminalis, vel agatur de reditibus regijs exigendis ibidem.   Vidua pupillus, & alij habentes fori priuilegium, vtrũ possint eo vti aduersus simile, & par ius habentes. numer. 4. col. 2. fol. 38   Vidua, pupillus vel pauper in eo loco in quo est curia regis eius́ auditoriũ, vocatus ad curiæ iudices ad petitionem actoris, poterit hoc casu vti proprio priu legio. colum. 2. fol. 41   Vidua quæ propriè dicatur, & vnde deducatur eius etymologia, contra Iurisconsultum in l. malum. ff. de verbor. significat. col. 1. fol. 37   Vidua si vocauerit ad iudicium apud iudicem domicilij ipsius rei conuenti aliam viduam vel pauperem, & velit reus declinare iurisdictionem iudicis, non est audiendus. col. 2. fol. 41   Viduæ habent priuilegium quo pupilli & similes personæ vtuntur: vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiæ regiæ iudices cuiquam agenti respondere cuiuscun priuilegij ratione. col. 2. fol. 37   Viduæ priuilegium obtinet etiam ea quæ maritum habet, sed inutilem. col. 2. fol. 37   Viduarum priuilegium an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2. fol. 41   Viduitatis iure dominus castri vel villæ se defendens, & ea de causa volens euitare regiæ curiæ iudicium, quo ad causarum cognitionem vti non poterit priuilegio viduarum, ex eo, quod tribunal proprij sit manifestè suspectum. colum. 1. fol. 41   Vncia quot drachmas appendat. num. 5. col. 2. fol. 256   Vnio beneficiorum iurispatronatus laicorum, an, quando & quomodo fiat. num. 11. col. 1. fol. 229   Vniri per Episcopum non potest beneficium aliquod alteri abs consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi vel præsentandi. col. 1. fol. 229   Vocatus ad maioratum non accipit illum tanquam hæres defuncti, sed à primo maioratus institutore. columna prima. fol. 80 FINIS.