LIBER QVINTVS De Iustitia & Iure.

PROOEMIVM.

PROOEMIVM.

EXpeditis libro quarto duorũduorum disputationibus, scilicet dominij ac restitutionis: quæ ad cōmutatiuamcommutatiuam iustitiāiustitiam, eiq́;eique subinde contrariam iniustitiam cognoscendam viam cōmuniuntcommuniunt: iam nunc ex ordine de vitijs dicere aggredimur eiusdem iniustitiæ. Porrò autem Aristo. 5. Ethic. cap.
2. humana cōmerciacommercia in duo partitus est: scilicet in ea quæ homines sua sponte faciunt, atque ea quæ ipsis inuitis fiunt. Et quoniam in hoc secundo cōmutationumcommutationum genere plus multò inest iniustitiæ, cōgruitcongruit vt Quintus hic liber de huiusmodi vitijs, per quæ inuitis hominibꝰhominibus iniuria eis fit, instituatur. QuẽQuem sextus ac subinde septimus subsequẽtursubsequentur de iniustitia quæ in liberis spontaneisq́ue contractibus vsu venire solet. Irrogatur autem homini iniuria quoties illi contra ius nocumentum infertur: idq́;idque aut facto, vel in personam suam, vel in sibi coniunctam, vel in res suas: aut denique verbo. Et quoniam bono
Partitio libri.
rum omnium temporalium primum maximumq́ue est vita, prima quæ interrogatur quæstio, est de homicidio.

QVAESTIO PRIMA de homicidio. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 64.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm aliquod viuentium quæ perfecta sunt, occidere liceat.
QVONIAM diuus
S. Thomas.
Tho. Peripatetico vbique more ab vniuersalioribꝰvniuersalibus rem auspicatur, in ingressu statim tractatus de homicidio minimè ineptum ducit disputare vtrùm liceat brutas animantes interimere: perfectas scilicet: nam de his quę per corruptionem generāturgenerantur, quid opùs est meminisse? Haud enim desunt à parte negatiua argumenta. Horum autem primum est hoc: Vita est nobis cum cæteris animantibꝰanimantibus
communis: quam ob causam commune pabulum nobis ipsisq́ue initio statim Genes. Deus contulit: vbi ait, Ecce dedi vobis omnẽomnem herbam &c. vt sint vobis in escam & cunctis animantibus terræ, omniq́;omnique volucri cœli: ergo & natura ipsa, & eius autor Deus, prohibuisse videntur cunctorum animalium occisionem. ¶ Secundò arguitur. Si illa fas
SecundũSecundum argumentum.
esset occidere, vnus eorum vsus foret, vt nobis essent in cibum: hoc autem videtur crudelitatem quandam ac fœditatem animorũanimorum arguere: vt scilicet carnibus, in quibus fuit anima viuens, vescamur: nam hac de causa fertur ante diluuium non fuisse talis vsus permissus: quia neque in principio Genesis cōcessusconcessus alius esus legitur, quàm herbarum: ergo non omni culpa vacare videtur, animalia in talem vsum interficere. ¶ In contrarium est quod Gene. 9. ait Deus Noë: Omne quod mouetur & viuit, erit vobis in cibum. in cibum autem nisi mactata venire non possunt.
AD quæstionem hanc duabus conclusionibus, iuxta numerum argumẽtorumargumentorum, respondetur. Prima. Licita est tum naturali
Prima conclusio.
iure, tum adeò concessione diuina animaliũanimalium brutorum occisio. Conclusio primùm statim patet ratione, ordineq́;ordineque naturæ, quẽquem Ari
Aristo.
stote. 1. Politico. agnouit: vbi docuit inferiora creata fuisse propter ea quæ sunt perfectione præstantia: scilicet herbas propter animalia: reliquos verò fructus terræ, & animalia ipsa propter hominem. Nempe quæ & viuentia adiumento nobis sint, & mortua in cibum. Adde & in vestitum & in alios vsus. Seruiunt enim nobis & lana, & corio, & elaboratis ossibus, ac multis alijs quæ nobis sunt vsui. Vnde. 2. Ethi. docuit idem Philos. hominem esse finem omnium. Quapropter citata illa Genes. 9. diuina concessio, Omne | quod mouetur & viuit, erit vobis in cibum: perinde est explicatio naturalis iuris, atq;atque altera Genes. 1. Ecce dedi vobis omnem herbāherbam & vniuersa ligna fructifera vt sint vobis in escāescam: nam tam naturales cibi nostri sunt carnes, ꝗ̈quam terræ fructus. Vsq;Vsque adeò hæc vera est cōclusioconclusio, vt sit etiam verissima, & fidei catholicæ confessio: cuius adeò contraria fuit Ma
Manichæi. Augustinus
nichæorum hæresis, vt Augus. 1. de ciui. Dei, cap. 20. refert, &. 6. contra FaustũFaustum ManichęũManichęum edisserit. Aiebant enim vesani illi, animaliũanimalium
Vesania Manichæorum.
animas mẽbramembra esse Dei. Et ideo impietatem esse carnibus earũearum vesci. Ait ergo contrà August. eodẽeodem. 1. de Ciuit. cap. 20. Nunquid cùm
Augustinus.
audiuimus, Non occides, virgultũvirgultum vellere nefas ducimus? & ManichæorũManichæorum errori insanissimè acquiescimus? Et infrà: Non illud accipimus de frutetis, neq;neque de irrationabilibꝰirrationabilibus animalibus. Nam iustissima ordinatione creatoris, & vita, & mors eorũeorum nostris vsibꝰvsibus subditur. Hæresis ergo hæc loco citato, Gene. 9. cōdemnaturcondemnatur: Omne quod mouetur, erit vobis in cibum. Atqui erat iam tẽporetempore ApostolorũApostolorum oborta. Illos enim Paulus. 1. ad Timot.
Paulus.
4. vetare aiebat, abstinere à cibis quos Deus creauit ad percipiẽdumpercipiendum cum gratiarũgratiarum actione. Et Actu. 10. Petro formidātiformidanti animalia comedere quæ ostensa illi fuerunt in linteo, responsum cœlitùs est, Quod Deus purificauit, tu commune nè dixeris. De hac igitur conclusione nemini dubitare licet. ¶ Hoc autem in quæstionem acciri potest, vtrùm
Dubitatio.
ante diluuiũdiluuium fuerit esus carnium in vsu. Videtur nanque pars negatiua ex loco illo Genesis. 9. colligi. Cùm enim tunc Noë èex diluuio emergenti Deus in alimoniam indulserit omne quod mouetur & viuit, grande argumentum est anteà nondum id fuisse concessum. Eò vel maximè quòd Genesis. 1. solas herbas legimus, & terræ nascentia pariter hominibus ac iumentis concessa. Mox accedit coniectura ex eodem cap. 9. Nam post citata verba continuò subditur: Quasi holera virentia tradidi vobis omnia. Ac si dixisset, Et si hactenùs non nisi holera vobis in escam permiserim, iam hinc perinde atque indulta holera, trado vobis animātiaanimantia in edulium. Accedit insuper & subiunctũsubiunctum verbum, Excepto quòd carnem cum sanguine non comedetis. Enimuerò si anteà in more erat carnium victus, aut illas cum sanguine deuorabant, aut secùs. Si prius dederis, responde quæso cur non illucusque horridum illud facinus fuerit per mille sexcentos annos prohibitum? Si autem posterius concesseris: quid rogo tunc demum monito opùs erat? Fit ergo coniectura quòd anteà nullus erat vsus carnium: ob idque tunc primũprimum indulto docuit Deus homines quẽadmodùmquemadmodum eis sine sanguine, hoc est elixis vel assis vterentur: non crudis, vt feræ. Fuit enim & gentibus Pythagorico dogmate im
Pythagoras.
butis solenne à sanguine abstinere: eò quòd animarum sedem arbitrabantur: semperq́;semperque & vniuersis mortalibus horror fuit sanguinem sorbere. Arguitur deinde ratione. Nam ante diluuium virtus in herbis vigebat ad alenda, vegetandaq́ue, & irroboranda mortalium corpora: quia nōdumnondum erat terra alluuione illa stagnata: tunc ergo non erat carnium vsus necessarius, vt posteà. Atque hæc apparet ratio quare tunc temporis fuerint concessæ, sicuti & vinum: quia neque herbæ, neque aquæ pristinum vigorem retinebant, & humana corpora languere cœperant, & in vitam breuiorem ire. Quare de illo omnium primo sæculo ait Naso,
Ouidius.
Contentiq́;Contentique cibis nullo cogente creatis.
¶ Prætereà esus carnium præ se antiquis ferre videbatur nescio quam animi crudelitatem ac feritatem. Vnde idem Poëta libr. 15. eiusdem Metamor.
Parcite mortales dapibus temerare nefandis
Corpora: sunt fruges
, &c. Et infrà,
Carneferę sedant ieiunia: nec tamen omnes:
Quippe equus & pecudes, armentaq́;armentaque gramine viuunt.
Et inferiùs,
Heu quantum scelus est in viscere viscera
condi!
Congestoq́ue auidum pinguescere corpore corpus!
Alteriusq́;Alteriusque animātẽanimantem animātisanimantis viuere letho!
Communis ergo ferè opinio est, ante diluuium nullarum fuisse vsum carnium in cibis. Tametsi sanctus Thomas. 1. 2. quæst. 102.
D. Thomas.
articu. 6. cunctabundus dixerit. Videtur esus carnium post diluuium introductus.
Nicolaus verò Lyranus Genesis. 9. incun
Lyranus. Abulensis.
ctanter id asserit. Sed Abulensis, Genesis. 1. non id tantùm, sed insinuat insuper prohibitum fuisse tunc tale nutrimentum. Ait enim Deum taxasse omnibus herbas in cibum. Caieta. verò eodem loco Gen. 9. mediũmedium
se interponit dicens, neq;neque fuisse prohibitum carnibus vesci, neque tamen fuisse in vsu.
¶ Ego tamen mihi (vt sub aliorum censura id asseruerim) suadere videor hāchanc, quae sit huiꝰhuius | articuli secunda conclusio. Ante diluuium
Secunda conclusio.
non solùm non fuit prohibitum carnes edere, verùm est valde probabile illas post naturam lapsam illicò inter humanos cibos vsurpatas. Diuus enim Tho. neq;neque de prohibitione meminit, neq;neque asseuerāterasseueranter vsum negauit. Dixerim autẽautem, post naturam lapsam: Nam in statu innocentium facilimum creditu est quod quantóuis sæculo durasset, nũquàmnunquam vsurpatæ fuissent carnes in escam. Et ratio est quod fructus paradisi fuissent tum affluentissimi: tum & virtute solidissimi ad nutriendos, vegetandosq́ue homines. Et cùm in illa fœlicitate nullus esset vitiatæ affectionis locus: nullus vteretur superfluis: sed fuissent necessarijs contenti. Atq;Atque eò præsertim quòd esus ligni vitæ eos valebat incolumes seruare, vt possent non mori. ¶ VerũVerum tamẽtamen de statu na
Probatio cōclusionisconclusionis.
turæ corruptæ probatur nostra conclusio. Esus carnium est vitæ humanæ post naturę lapsum, eiusq́;eiusque incolumitati quàm maximè naturalis: adeò vt Medici nihil salubrius in cibis ponant, tam ad bonam valetudinem ꝗ̈quam ad virium robur: hanc autem naturam statim à sua conditione carnes habuerunt. Arguitur ergo. Si mortales illi nunquàm carnes degustârunt, aut hoc fuit quia fuerant illis interdictæ: aut quia earum salubritas & sapor nunquàm eis fuerātfuerant cognita: aut quia non erant necessariæ. Prohibitio autem nulla scripta legitur, neq;neque ratione naturali doceri poterat: imò (vt iam dicebam) contrarium natura docet. Quòd autem earum naturam ad cibum accommodatissimāaccomodatissimam in mille sexcẽtissexcentis annis nunquàm speculando agnouerint, neq;neque experiendo deprehenderint, nullatenꝰnullatenus fit credibile: tantoq́;tantoque minùs quanto illas gentes circa ortum humani generis credibile est ingenio & sagacite præ suis posteris valuisse. Si dicas non fuisse talem cibum necessarium propter fructuum radicumq́;radicumque abundātiamabundantiam, virtutem, ac salubritatem: hoc satis euincere concedam quod si status innocentiæ durasset, nũquānunquam in vsu fuissent, propter humanam tunc frugalitatem ac modestiam. Attamen vitiata natura, nullum est argumẽtumargumentum, quòd si carnes non erant necessariæ, ideo non essent in vsu. Corruperat enim omnis caro viam suam. Quapropter cùm homines illi ad malum proni peioribus se voluptatibus immergerent, fit impendiò probabile & talibus etiam escis, atq;atque eduliorum delitijs ac lautitijs sese dedisse. Et maximè propè ante diluuium, quando (vt ait lib. 1. antiquitatum Iosephus) nulli parcebatur vitio aut flagitio. ¶ Mox arguitur. Cuncta animalia facta sunt propter hominem: sunt autem complura quæ non aliter illis hominibus vsui esse poterant, quàm comesta: velut sunt pisces, perdîces, gallinę, & alia id genus. Præsertim quòd venatio (vt ait. 1. Politicor. Aristo.) naturalis est homini: atq;atque adeò agre
Aristot.
stibus illis hominibus non dubiũdubium quin fuerit in vsu. ¶ Tertiò arguitur. Offerebantur tunc Deo animalium sacrificia, vt de Abel legitur: quam ob causam Noë dicitur clausisse in Arca de animalibus mundis septena & septena: sacrificia autem non fiebant de rebus inanibus, & quæ non possent sacerdotibus vsui esse: ergo sumebantur in cibum. Ecquid enim laudis commeruisset Abel quod opima & pinguia gregis sui Deo litasset, si tantùm pelles & lana in rem essent sacerdotum, non autẽautem carnes? Prætereà credibile est vsos illos homines fuisse lacte: cur ergo non carnibus? Iam cùm tot animalium corpora in dies pellibus nudassent vt corio induerentur & lana, non est credibile, carnes canibꝰcanibus ac volucribus proiecisse. Imò fit maximè verisimile, igni tandem vt gustarent admouisse: nam & panẽpanem & herbaceos cibos igne apparabant. ¶ Neq;Neque verò ad locum Genes. 9. respondere operosum est: imò dicendum quod cùm Gene. 1. herbæ tantummodò declaratę à Deo fuissent in cibum propter ligna paradisi, in quo hominẽhominem Deus collocauerat, quæ illi statui affatim sufficiebant: & pòst natura vitiata humanum genus naturali iure carnes adhibuisset in cibum: & fortè prope diluuium eô hominum feritas euaserat, vt crudis carnibus cum sanguine vterentur: Deus à diluuij periculo emersis concessit, tanquàm naturale ius, vt pisces & carnes ederent, excepto sanguine: hoc est vt non crudas, sed igne paratas intelligerent in cibum humanum cedere. Ob idq́;idque Hebræi plus nimio carnes sanguine euacuabant. Et ideo horror illis erat vel in farciminibus vel in ferculis sanguinem gustare: quod gentibus erat in vsu. Atque eapropter in eorum gratiam, Actuum. 15. indicta abstinentia fuit à suffocato & sanguine.
ARgumenta verò in contrarium facilimę
Ad primum argumentũargumentum .
solutionis sunt. Ad primũprimum enim respondetur, quod etsi vita nobis cum cæteris animātibusanimantibus cōmuniscommunis sit: non tamen æquo iure: sed sua est propter nostram. & ideo neque qui | suam occidit pecudem vllifacit æ: neq;neque qui occidit alienam, vllam irrogat pecudi, sed possessori: neque Deus pecora pascit nisi propter nos. ¶ Ad secundum verò sa
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
tis responsum est, neq;neque vllam esse feritatẽferitatem aut crudelitatem carnibus vesci: tametsi illa Poëtæ ingenij gratia decantarent. At Manichęi erant quos August. libr. 6. contra FaustũFaustum cucurbitarum homicidas appellat: eò quòd arbitrabantur nefas esse mortificare viuentia.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm liceat maleficos occidere.
A Brutis pecoribus, primus gradus in hoc articulo secundo fit ad improbos homines, qui à sua degenerantes, in iumentorum naturam, Dauîdis testimonio desciscunt. Quæritur ergo an illos liceat à viuentium cœtu morte resecare. Videtur enim nefas, hominem, quan
tunuis scelerosum vita multare. Exempla enim Christi amplectenda nobis sunt: prohibuit autem Apostolos, vt Matthæ. 13. legitur, extirpare zizania: hoc est filios nequānequam: nè vnà conuelleretur & triticum: ergo id nobis præceptum putandum est. ¶ Secundò.
Secundum argumentũargumentum .
Deus (vt Ezechielis ore ipse testatur) non vult mortem peccatoris, sed vt magis conuertatur & viuat: ergo eius exemplo neminẽneminem peccantium debemus extinguere: sed ad pœnitentiam animare: tunc præcipuè dum constat supplicium illi periculum creare perditionis æternæ. ¶ Accedit tertio loco, quòd
id quod genere suo malum est, nulla de causa, vti ait. 2. Ethico. Aristo. fieri potest bene. Vnde Augustinus in lib. contra mendaciũmendacium, probat ipsum nunquàm esse licitũlicitum: occidere autem hominem per se est malum: adeò vt, sicut lib. 2. diximus, sit omninò indispensabile: ergo nunquānunquam est licitum. Eo vel maximè quod Christiana charitas non solùm ad amicos, verũverum & ad inimicos & malos protendit̃protenditur. ¶ In cōtrariumcontrarium autem est citatũcitatum illud Exod. 2. Maleficos non patieris viuere. Et Exod. 21. Si quis per iniuriam occiderit proximum suum & per insidias: ab altari meo euelles eum, vt moriat̃moriatur: quod citat̃citatur in. c. 1. de homici.
QVæstio præsens alicui fortè postulasse videat̃videatur vt de prohibitione homicidij
Scrupus. Dilutio.
statim in fronte diceretur. At verò animaduertere oportet hîc non de iustitiæ præceptis iniri tractatũtractatum: is nāq́;namque lib. 2. vbi DecalogũDecalogum interpretabamur absolutus est: sed agimus de contrarijs iniustitiæ vitijs. Ad quæstionem
CōclusioConclusio vnica.
ergo citra cōtrouersiācontrouersiam respondetur affirmatiua conclusione. Iustum est malefactores interficere. Cuius rationẽrationem pulchrè diuus Tho
mas ex superiori articulo deduxit. DefinitũDefinitum quippe est ob id animalia bruta licitè mactari, quod in nostrũnostrum vsum ordinata sunt: sicuti imperfectius propter id quod perfectius est.
Pari ergo iure cùm omnis pars à natura facta sit propter totum corpus, atq;atque adeò vbi saluti hominis necessarium est membrum putridum resecatur, nè contagione cætera, ac demum totum perdat: singuli autem ciuium totius sint reipublicæ partes: consequens fit vt vbi incolumitati reipublicæ expediuerit, ius eadem ipsa habeat ciuẽciuem morte resecandi, nè totam inficiat. Nam vt ait. 1. Corint. Paulus, Fermentum modicum totātotam
Paulus. Obiectio.
massam corrumpit. ¶ At verò hoc occurrere cuique potest argumentum contra hanc veridicam assertionem. Prohibitio hæc, Non occides, est diuina, eadẽq́;eademque generalis, quę cunctos mortales nemine excepto occidere vetat: nemini autẽautem inferiorũinferiorum facultas suppetit dispensandi in lege superioris: ergo nullo humano iure cōstituiconstitui potest vt homo quantũuisquantumuis peccator occidat̃occidatur. Hoc argumẽtoargumento Scotus
in. 4. d. 15. q. 3. persuasus, quatuor asseruit. PrimũPrimum. Illud præceptũpræceptum esse generale. Nam Exo. 20. absolutè ponitur. Et Matt. 5. sub eâdẽeadem forma refertur, Non occides. SecũdòSecundo ex hoc infert quod nullũnullum nocentium hominẽhominem priuata publicáve autoritate interficere licet, nisi in casibꝰcasibus veteri lege exceptis à Deo. Neq;Neque verò lex humana vllũvllum potest aliud crimẽcrimen morte vlcisci. Illud probat eodẽeodem argumento. Nam cum hoc sit præceptum diuinum, nulli possunt homines super eo dispensare. Tertiò infert non esse licitum furem interficere diurnum: scilicet illum qui latenter furatur. Hoc probat: quia vt patet Exod. 21. vbi denarrantur crimina & scelera quæ erant capite plectenda, casus iste non connumeratur: quin verò cap. statim. 22. exprimitur vt nocturnus fur in flagranti delicto captus morte opprimatur: diurnus verò minimè. Et bullābullam, inquit, super hac exceptione nullam audiuimus.
Quartò demũdemum infert, quod neq;neque inter Christianos adulteram interficere fas est: quoniam licèt olim, Leuitic. 20. id præcipiebatur, tamen Ioannis. 8. Christus idem pręceptum | reuocauit: vbi adulteram impunitam dimisit. Quare secundùm Scotum, leges quæ cōtrariumcontrarium præcipiũtpræcipiunt non sunt iustæ. ¶ At ve
Impugnatur Scotus.
rò salua existimatione celeberrimi autoris, ex falso fundamento non potuit non falsas elicere cōclusionesconclusiones. Falsum inquam est, præceptum illud, Non occides, ea esse generalitate intelligendum, vt cunctas in vniuersum hominũhominum occisiones cōprehendatcomprehendat. PrimũPrimum em̃enim inuasorẽinuasorem in culpata tutela trāsfigeretransfigere, nullatenùs illo præcepto prohibet̃prohibetur, aliâs cum in lege veteri non sit exceptũexceptum, secundũsecundum eius regulāregulam non esset licitũlicitum. Neq;Neque legitima est respōsioresponsio, quod ĩuauasusinuasus non intẽditintendit aliũalium occidere, sed se defendere. Nam etsi ita sit quod superior finis sit defensio, nihilo minꝰminus tanꝗ̈tanquam mediũmedium sumit̃sumitur aggressorẽaggressorem occidere: potest nāq;namque qui se defendit hostis iugulũiugulum recta intentione petere. Neque rursus solida est aliorum respōsioresponsio, quòd ille non occidit priuata autoritate, sed publica aut diuina: quoniam profectò non alio, sed eo priuato iure quo quis potest ad seruandam vitam comedere, potest aggressorem interimere. Vnde qui ait publica autoritate occidi inuasorem, deberet dicere, publica etiam hominem comedere. ¶ Secundò arguitur cōtracontra id quod secundò infert: nempe non licêre reipublicæ alios occidere ꝗ̈quam qui lege veteri excepti sunt. PrimũPrimum enim si præceptum illud, Non occides, adeò erat generale, non erat cur Deus in tot casibus super illo dispensaret. Imò verò cùm præceptũpræceptum esset Decalogi, idq́;idque negatiuum, neq;neque Deus potuit in illo dispensare, vt lib. 2. ostendebamus. ¶ Mox arguitur. Aut præcepta illa occidendi malefactores, legalia erant, aut naturalia: si legalia, prorsus cessârunt: quare neq;neque liceret modò homicidas occidere, neq;neque aliorum vllum qui illic capitali supplicio subditur. Si autem fuerunt, vt verè fuerunt, naturalis iuris interpretamenta: ergo lumine ipso naturali illi ca casus excepti erant ab illo præcepto, Non occides: vel potiùs non erant illo comprehensi. ¶ Et confirmatur ratione, ad quam mirandum est ScotũScotum non animaduertisse.
Ante legem scriptam respublicæ gentiũgentium scelera iure & merito, capitis supplicio vlciscebantur: & tamen id non faciebant quia excepti illi casus essent à lege scripta, quæ nondum erat. Imò verò sæculo illo legis scriptæ illa non tenebantur: & nihilo minùs cædibus autoritate publica vindicabant scelera, idq́ue iustissimè: ergo ratio quare id reipublicæ licet non est exceptio scriptæ legis, sed ius ipsum naturæ. Id quod manifestissima demum ratione hac patefit. Tam naturale est vt nocentes homines & in rempublcamrempublicam pestilentes rescindantur, quàm quòd non occidantur innocentes: ergo potestas hæc reipublicæ non pendet ex illa exceptione legis antiquæ, sed iure sibi naturę conceditur. ¶ Ad hæc si respublica modò ciuilis facultatem non haberet naturalem alios interficiendi malefactores quàm eos qui lege veteri excepti erant, neque liceret illos alijs excogitatis mortibus interimere, neque alios vllo corporali supplicio afficere, puta fures flagellis cædere: neque alia enormia delicta mortis comminatione prohibere: consequens tamen absurdissimũabsurdissimum est, & contra tenorem Legis, capitalium. ff. de pœnis. vbi incendiarijs atque alijs pœna capitis decernitur: & parricidæ in dolium occlusi submerguntur: & hæretici exuruntur: & læsores maiestatis meritissimò dilaniantur: & alij flagellis vapulant: atque alij in exilium relegantur: quæ tamen pœnæ illic non erant positæ. ¶ Igitur nè rei
explicationem diutiùs prolatemus, præceptum hoc, Non occides, sicuti cuncta Decalogi, vt libr. 2. ostensum est, id quod neque Scotus negare potest, præceptum est iuris naturalis: ex illo scilicet principio elicitum, Id nè facias alijs, &c. Quocircà legitimum eius sensum, ratio nos naturalis docet: atque adeò eousque generale est quousque natura vitam vult humanam seruare. Quo autem casu ratio naturalis hoĩshominis occisionem, aut iubet, aut permittit, idem casus eodem præcepto non comprehenditur. Ex quo fit vt aggressoris interfectio non sit eiusdem præcepti exceptio: quia neque tale homicidium vetitum à natura est, neque subinde vetari potuit. Atque eâdem, imò æquiori ratione, neque malefactorum extinctio quæ publica fit authoritate, exceptio est eiusdem præcepti: quoniam neque illo fuit vnquàm comprehensa. Imò ipsa eadem natura nihilo minùs id iubet, quàm innocentium sospitatem. Quo enim se quisq;quisque iure tueri potest cùm hostis internicie, & quo potest sibi membrum amputare vt ipse sit sospes, potest respublica se incolumem per ciuis necem seruare. ¶ Sequitur subinde secundò, casus illos antiquæ legis non omnes fuisse merè legales, sed interpretationes iuris naturæ. TāetsiTametsi ingenio illius gentis cōgruenscongruens fuerit | vt aliqua tunc adhiberentur acerbiora legalia: vt fuit talionis pœna, & lapidationis adulteræ, atque alia id genus quæ non
Pœna talionis.
in tota Christiana familia perdurant.
¶ Sequitur tertiò quòd præter illa supplicia potuit semper, potestq́ue quisque princeps iusta ratione doctus, leges nouas facere mortis inflictiuas: quoniam illud pręceptum, Non occides, manus reipublicæ, quatenùs ratione ducitur, non alligat. De tertio Sco. asserto, scilicet an liceat fures occidere, commodiùs quæstio. 3. disputabimus subtitulo de furto. ¶ Quartum verò quod de adultera asserit, nempe Christum reuocasse legem illius occidendę, nescio qua consequentia potest ex euangelio colligi.
Redemptor enim illic non induit iudicis personam: imò negare visus est sibi, quatenùs homini, illud competere sæculare iudicium: sed tāquàmtanquam minister ac rex regni cœlorum admonitos illos curauit accusatores vt si in aliquo essent crimine, resipiscerẽtresipiscerent: intelligentes cuiusq́;cuiusque iudicium à seipso inchoāduminchoandum esse. Hoc enim erat institutum regis regni cœlorum: non autem sæculares causas iudicare. De adultera verò iterum articulo proximo. ¶ Per hæc demum aliorum opinio secunda recutitur. Sunt enim qui contra Scotum in alterum extremum impingunt. Aiunt enim dictum præceptum non solùm non esse generale, sed hoc modo particulare, Non occides innocentem. Nam licèt Exod. 22. absolutè positum sit, tamen statim cap. 23. subditur: Insontem & iustum non occides. At verò neque hic modus dicendi tutus est: quoniam & qui priuata autoritate sontem hominem & iniquum occidit, cōtracontra idem præceptum peccat, vt articulo proximo patebit. Imò & autoritas publica si eundem prætermisso ordine iuris occidat, similiter contra idem ipsum peccat. Igitur nullis opùs est moderaminibus illum præceptũpræceptum onerare: quia si opùs illis fuisset, in Decalogo fuissent expressa. Neque oportet sub illa forma explicare, Non occides, nisi vbi causa fuerit iusta. Nam hæc forma quædam appareret petitio principij: sed absolutè est intelligendum vt iacet: attamen quatenùs ratio id naturalis explicat. Similem enim effigiem præfert totus Decalogus,
Nolite iurare omninò: & tamen subintelligitur nisi ratio naturalis contrarium exegerit. Et pariter interpretabimur illud, Non furtum facies. Et hoc est quod docet diuus Thomas. 1. 2. quæstio. 100. articu. 8. vbi ait, homicidium quod in Decalogo prohi
D. Thomas.
betur habere rationem indebiti. Neque hæc est petitio principij. Est enim sensus quòd prohibetur id quod iure naturæ indebitum est: nempe id quod genere suo est malum: sed nihilo minùs ex causa vsu venire potest vt sit bonum. Causæ verò explicandæ sunt dum quis inculpata tutela se defendit, & quando iudex lege agit in malefactorem. Vnde cum homicidiũhomicidium rẽrem dicat intrinsecè malam, illę hominũhominum occisiones non sunt nuncupandæ homicidia.
REstat nihilo minùs argumenta diluere quæ non sunt prorsus ambiguitate vacua. Ad primum quidem respondet sanctus Thom. cum sanctis interpretibus. Quo
rum prima solutio est, quòd vbi improbi absq;absque proborũproborum periculo interfici nequeũtnequeunt, abstinendum est. Id autem dupliciter vsu venire potest. Primò si praui ad eò sunt cum iustis commixti vt dignosci nequeant.
Quare si constaret in ciuitate maiorem eius partem hæresi esse infectam, non liceret ad puniendum crimen totam incendere. Secùs in aggressu hostilis vrbis: tunc enim licèt sulphuris iactibus illam petere cum innocentum periculo. Secundò, si puniri non possunt nocentes sine grandi commotione innocentum, qui scilicet sanguine vel alia necessitudine illis sunt coniun
Augustinus.
cti. Atque hæc est Augustini expositio contra ParmenianũParmeniamum. Quin verò aliud nobis documentum dedit Redemptor, vt potiùs sit propter bonos parcendum malis: vti angeli pollicebantur Abrahæ, vt si decem iustos Sodomis inuenirent, toti ignoscerent genti: quàm propter malos bonis incommodandum. Tametsi prudenter regula hæc ad humanam facultatem accommodanda est. Humanus enim princeps non tam absoluta viget authoritate quàm Deus. Ille enim omnia ad postremum iudicium reseruat: principi autem non licet quacunque de causa delictoribus parcere. Hoc enim in cladem reipublicæ cederet. Quapropter quanuis multi scandalum accipiant, nihilo minùs si id commodè exequi potest, non debet à malorum punitione cessare. Hanc e
Paulus.
nim ob causam, vti ait Paulus, gladium portat, vt tumultus ac seditiones exequutioni iustitiæ obsistentes placare possit: & v
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
bi opùs fuerit, etiam conterere. ¶ Ac pa|riformi modo respondetur ad secundum. Deus nanque arcanorum cordium scrutator atque humanæ salutis auidus, longanimi expectatione, vti ait Paulus, malos ad
Paulus.
ducit ad pœnitentiam: idq́ue consulit sanctus Thom. & humanam iustitiam pro pos
S. Thomas.
se imitari debere. Ait tamen, pro posse, quādoquando peccata non sunt publica, atque in aliorum perniciem vergentia. Nam aliâs, vt diximus, non habet tam amplam facultatem quàm Deus. Quod dixerim ad obuiandum vulgatium interrogationi. Dubitare nanque quis posset, vtrùm dum iudex aut prin
CauillũCauillum vulgariũvulgarium tollit̃tollitur.
ceps indicijs conijcit, si reum supplicio afficiat, perditum eum iri in infernum: si autẽautem ei ignoscat mentem mutaturum progressurumq́ue adeò per viam salutis, debeat ei parcere: hoc enim ratio eò suadere videtur quòd vita corporalis in spiritualem est semper ordine charitatis referenda: cuius vtique charitatis, iustitia non est inimica. Respondetur primò quòd iudices, quatenùs leges ferunt, multò esse debent in clementiam propensiores, quàm in rigorem iustitiæ. Nihilo minùs tamen quanuis per reuelationem etiam constaret, supplicium reo causam esse damnationis æternæ, non est illi indulgendum. Alioqui facile cuicunque esset illa vti vafricie, vt se impœnitentẽimpœnitentem fingeret. Et ratio est quòd punitio publica non refer
tur in emendam neque in bonũbonum ipsius qui punitur, sed in bonum publicum, vt alij terreantur: & quoniam bonum publicum præstantius est particulari, ordine charitatis præ illo diligendum est: nam & ista via etiam consulitur saluti spirituali reipublicæ. ¶ Ad tertium denique respondetur,
Ad tertium argumentũargumentum .
quòd hominem occidere non est eo modo intrinsecè malum, vt mendacium: puta ita generale: sed quando est contra naturam: tunc autem est contra naturam quando homo dignitatem suam seruat: hoc est secundùm rationem viuit: per hoc enim est liber ac propter seipsum existens: quando autem inde decidit, tunc in vilitatem seruitutemq́;seruitutemque brutorum animalium degenerat: secundùm illud Psalmi, Homo cùm in honore esset, non intellexit, cōparatuscomparatus est iumentis. &c. Ob idq́;idque perinde atq;atque brutum licet eum occidere. Est enim corruptus homo, vt. 7. Polit.
&. 1. Ethi. ait Arist. tanto fera bestia peior ac nocentior, quanto per ingenium & voluntatem pluribus abundat nocendi modis.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm scelerosum hominem vnicuilibet priuato occidere liceat.
HAVD satis est definijsse licitum esse homines nequam interficere, nisi & modũmodum exploremus, nempe an id cuiq;cuique liceat priuato ciui. Arguitur enim
primùm a parte affirmatiua, ex illo Mosaicomandato, Exod. 32. Vnusquique fratrem suum amicum & proximum occidat. ¶ Secundò arguitur ex eo quòd articulo proximo corruptum hominem ac perditum cum bestijs conferebamus: syluestrem autem bestiam, ac pręsertim si nocua sit, vnicuiq;vnicuique liberum est occidere: pari ergo ratione & brutum hominem. ¶ Tertiò, laude dignum
Tertium argumentum.
est vt homo id etiam priuatim faciat, quod in commune cōmodumcommodum est: occisio autem malefactorum vtilis est reipublicæ: ergo illa etiam si priuatim fiat, iusta est & sancta.
¶ Contrà stant illa verba Augustini. 1. de Ci
Augustinus
uit. Dei: Qui sine aliqua publica administratione maleficum occiderit, velut homicida iudicabitur. Et tanto ampliùs, quanto sibi potestatem à Deo non concessam vsurpare non timuit.
QVæstio facilis est, quę hac vna negatiua conclusione dissoluit̃dissoluitur. Soli reipu
CōclusioConclusio vnica.
blicę, principiq́;principique, ac publico magistratui licitũlicitum est maleficos occidere. CōclusioConclusio in primis elicit̃elicitur ex verbis Pauli ad Ro. 13. vbi solũsolum publicũpublicum iudicẽiudicem appellat in hoc Dei ministrũministrum, atq;atque eâdẽeadem causa gladium portare, vt vindex in irāiram sit ei qui malũmalum egerit. Et probat̃probatur ratione. NocẽtiumNocentium hominum interfectio non est per se bona, sed quatenùs in bonũbonum publicũpublicum refert̃refertur: ergo illi præcisè incumbit, cui cura cōmissacommissa est & custodia cōmuniscommunis boni: quẽadmodũquemadmodum amputatio mẽbrimembri quæ proficua est corpori, medico pręcisè incũbitincumbit: cui cura infirmi demandat̃demandatur, vt iudicio secundũsecundum medicas leges id fiat. Cum ergo cura cōmuniscommunis boni solis principibꝰprincipibus eiusq́;eiusque ministris sit cōmissacommissa, nisi vbi se respublica per seipsam regit, fit vt illis tantùm id cōpetatcompetat, maleficos occidere. ¶ Hîc primùm omniũomnium accuratiùs meditādameditanda est ratio cur nulli priuatim fas sit alterum occidere, neq;neque in vindictam sui ipsius, vt vulgaribꝰvulgaribus respōdeamusrespondeamus qui vix id sibi persuadere possunt. Audias enim passim non solũsolum blatero|nes quosdam, verùm & ingenuos alios tātũtantum suo protegendi honori tribuentes, vt iniustũiniustum arbitrẽturarbitrentur cohibitos esse hoĩeshomines proprias vindicare iniurias. Memini cuiusdam hanc audisse blasphemiāblasphemiam, Neq;Neque id Deum prohibe
Blasphemia hominis turpißimi.
re posse. Cùm tamẽtamen etsi Deus id non prohibuisset, ipsissimũipsissimum naturæ ius vetaret. Imò diuina prohibitio explicatio est naturalis iuris. Et ratio est in promptu. Si enim eidẽeidem ipsi qui iniuriam passus, est vindictam natura commisisset, nemo non se vltra iustũiustum vindicasset. Dolor enim illatæ iniuriæ & rationẽrationem obnubilat, & affectum in rabiem inflāmatinflammat, atq;atque adeò nemo se ꝗ̈quam iustè deberet, sed ꝗ̈quam posset maximè vindicaret. Documento nobis
est manifesto perniciosus abusus nobilium, qui honoris ceremonias tam superstitiosè persequũturpersequuntur, vt pro minima iniuria in mortem homines euocent. Igitur cùm præclarissima iustitiæ virtus non animo perturbato, sed integro iudicio mandari debeat executioni, iuxta illud diuinum oraculum Deute. 16. Iustè quod iustum est exequêris: impendiò quàm maximè necessariũnecessarium fuit vt non pars læsa, sed cōmuniscommunis persona, omniq́;omnique affectione libera iniurias vlcisceret̃vlcisceretur. Quin verò neq;neque hominibus id debuit prorsus concredi, vti Aristot. ait. 5. Ethic. cap. 6. sed rationi legibus
Aristot.
instructæ. Qui hanc veridicam sententiam non plenè deprehenderit, non de re hac iudicet dum iniuria ipse affectus est, iracundiaq́ue illi dominatur: sed quando eâdem ipse alium affecit, & ratio libera est ad iudicandum. Tunc enim non iustum censebit vt hosti suo modus commitatur vindictæ.
Quam ob rem neque correptionis gratia, licet patribus aut dominis filios aut seruos vel occidere vel certè mutilare: vt quæstio. 3. dicturi sumus. ¶ At verò conclusione hac
nihil obstante, dubia nihilo minùs existunt particularia. Primum de tyranno, an cuiuis ciuium liceat eum priuatim extinguere. Apparet enim id esse, natura magistra, legitimum: Nam vnicuique conceditur ius denfendidefendendi sese. De hoc diuus Thomas. 2. sen
S. Thomas.
tentia. distinctio. 44. quæstio. 2. articu. 2. & opus. 20. de regimi. princ. cap. 6. optimè disserit. Summa autem disputationis secundũsecundum quosdam eius interpretes, atque alios Doctores, hæc est. Bifariàm quempiam contin
TyrānusTyrannus duplex.
git esse tyrānumtyrannum, videlicet aut potẽtatuspotentatus acquisitione, aut sola eiusdẽeiusdem administratione quem iustè adeptus fuit. Atqui in hoc secundo casu communis consensus est nemini licêre ipsum priuatim interimere. Et ratio est quòd cùm ius habeat ad regnum, non est illo nisi per publicum iudicium expoliādusexpoliandus, vt scilicet audiatur. Lata verò in eum sententia, quisque potest institui executionis minister. Prætereà dum particulariter ciuem quempiam aggreditur, vt vel ipsum trucîdet, vel sua rapiat, potest ciuis ille vim vi repellendo eum interimere: dum tamen constantissimũconstantissimum sit esse tyrannũtyrannum. Nam si qui aliâs bonus est princeps, subito motu id semel inceptet: non perinde ac priuata persona periculo mortis obijciendus est. Igitur vt ad rem re
Bifida ad dubiũdubium respōsioresponsio
uertamur, quando secũdosecundo modo princeps tyrannidẽtyrannidem exercet, tunc verũverum habet illud monitum Petri, vt etiam dyscolis dominis obtẽpereturobtemperetur. Hæc enim, inquit, est gratia, si propter conscientiam Dei patiatur quis: tristitias patiens iniustitiæ. Quare si respublica superiorem habet, ille adeundus est vt remedio succurrat: sin verò, illa potest in ipsum coarmari. Dum autẽautem potẽspotens non est, tũctunc Deus est orādusorandus, in cuiꝰcuius manu cor Regis existit: quiq́;quique & propter peccata populi sinit nonnunquàm hypocritam regnare. Atque in hoc casu intelligenda est sanctio Concilij Con
stantien. sessio. 15. vbi tanquàm hæresis condemnatur eorum error qui affirmabant cuilibet licêre tyrannum occidere. Si verò tyrannide inuasam rempublicam obtinuit, neque vnquàm ipsa consensit, tunc quisque ius habet ipsum extinguendi: nam vim vi repellere licet: & quandiu ille rempublicam sic obtinet, perpetuum gerit in ipsam bellum. Adducitur exemplum de Aiod, Iud. 3.
Aiod.
qui in viscera tyranni Eglon sicam abdidit. Eâdemq́;Eademque ratione Tullius lib. de offic. quem
Cicero. S. Thomas.
diuus Thomas loco citato auscultat, interfectores Cæsaris laude cōmendatcommendat: quippe qui per tyrānidemtyrannidem dominatum fuerat adeptus. Et pariter Decius Brutus commendatur,
DeciꝰDecius BrutꝰBrutus.
qui extincto Tarquinio Reges exegit.
¶ At verò etsi forsan summo rigore iuris
Limitatio huius opiniōisopinionis.
hoc liceat, non tamen consilium est semper: nisi vbi respublica nulla alia patẽtepatente via, tum in extrema sit necessitate, tum præcipuè in promptu habeat, vt illo extincto liberetur: quia aliâs huiusmodi interfectiones non solent prosperos habere successus. Imò interfectores quando id priuata autoritate exequuntur, peiùs pestilentiusq́ue in rempublicam debacchari solent, quàm prior faciebat tyrannus. Quaratione
Anus Syracusana.
anus illa Syracusana incolumem DionysiũDionysium | optabat, nè sicut ipse durior alteri tyranno successerat, ita & immanior tertius illi succederet. Frequentissima sunt passim scripta exempla. Et re vera historia Aiod parũparum ad rem facit: tum quòd ille diuinitùs fuit ad illud facinus electus, tum quòd & à populo etiam fuerat ad id missus. Et prætereà non solùm tyrannus ille erat gubernator, sed actu hostis. Qua ratione & Mutius Scę
Mutius Scæuola.
uola eatenùs laude dignus est quòd Porsenæ exitium aggressus fuit: licèt quòd flammis brachium admouerit, non fuit virtutis opus: sed, vt ait Augustinus, inanis gloriæ cupiditas.
AD primum igitur argumentũargumentum cum Au
gustino. 1. de Ciuitat. Dei, respondetur: quæ etiam Dionysij doctrina est. 12. cap. cœlestis Hierar. quòd dum quis quidpiam per ministerium, quod iubenti debet, facit, non ipse propriè facit, sed alter qui iubet. Et ideo cùm Moyses legitimus esset loco Dei iudex ad vlciscendam immanẽimmanem illam idololatriam conflati vituli, & tanta esset facienda cædes, nempe vigintitrium milium, necesse habuit plures instituere executores ministros. Quare id quod ait, vnusquisque fratrem suum, &c. occidat, non est intelligendum quòd temerè ac promiscuè vnusquilibet quemlibet occideret: fuisset enim illa truculẽtatruculenta Andabatarum pugna: sed conde
Andabatæ.
mnatis illis qui fuerant in culpa numerosam copiam ministrorum destinauit: quibus ideo necesse erat vt amicus amicum, & frater fratrem occideret. Præterquàm quòd fratres appellabantur, non solùm eodem parente geniti, sed omnes eiusdem populi. ¶ Ex hac autem solutione dubium ena
Dubium secundum.
scitur, vtrùm princeps possit quibuscunque priuatis facultatem facere occidendi malefactores. Respondetur id non licêre, nisi cer
Solutio.
tis moderaminibus. Primùm enim non posset generalem facultatem ciuibus facere, vt vnusquisque quem obuium haberet nocentem, absque alia condemnatione interficeret. Est enim contra ius naturæ vt contra inauditam partem, indictaq́ue causa, sententia feratur: sed quicunque quantumuis perniciosus, audiendus est, vt Actuum. 25. habetur: nisi forsan publicus esset reipublicæ inuasor aut Regis: nam tunc liceret vnicuique vim in rempublicam illatam repellere. ¶ Secundum assertum. Post latam sententiam licet quosque ministros instituere. Primùm in publicos latrones apertissimosq́ue reipublicæ hostes, qui alia via comprehendi non possunt. De quibus habetur cap. pro humani. de homicid. volun. lib. 6. Et prętereà filijs & fratribus concedi solet ministeriũministerium occidendi interfectorem patris aut fratris. AttamẽAttamen hanc facultatẽfacultatem non valet inferior iudex concedere, sed tantùm princeps. Imò neque id fieri passim debet, sed quàm rarissimè & in casibus egregijs. Nam præterquāpræterquam quod eiusmodi executores vix expurgare conscientiāconscientiam possunt odio atque iracundia, quare vt insidias condẽnatiscondemnatis tendāttendant alia accumulant peccata, vsu sæpe venit vt sine sacramentaria cōfessioneconfessione occidantur. Quocircà profectò non
omnibus satis probatur Venetorum mos qui cùm complures à patria exules habeant condemnatos, singulis facultatem faciunt, vt qui alium eorum interfecerit, vita ac libertate donetur. ¶ Subsequitur & de viro qui vxorem in flagrātiflagranti adulterio enecat, de quo nemini aut Theologorum aut Iurisprudentum in dubium cadit, quin contra prohibitionem homicidij mortaliter peccet ratione iam dicta: quia nemo antequāantequam iudicetur adiudicādusadiudicandus est morti, & eo casu intelligendus venit Canon Nicolai Papæ. Interfectores. 33.
Nicolaus.
q. 2. vbi eiusmodi homines censentur homicidæ. At verò lege non puniuntur propter doloris grauitatem quem tunc ferre difficilimũdifficilimum est: vt habetur. l. GracchꝰGracchus. C. ad. l. IuliāIuliam de adul. &. l. Marito. ff. eo. tit. ¶ Grauius au
Tertium dubium.
tem dubium est, vtrùm marito liceat vxorem sibi à iudice permissam occidere. Sunt enim qui hoc negātnegant, proptereà quod permissio illa non est præceptum, quali cogitur carnifex ad executionem iustitiæ. Accedit citatus canōcanon, Interfectores. qui absq;absque exceptione illos censet homicidas: & expressè canōcanon proximus, Inter hęc. explicat quòd quāꝗ̈quanquam liceat marito secundùm mundanam legem vxorem interficere, tamẽtamen sancta ecclesia non stringitur eisdem legibus: vbi glossa annuere videtur quod semper est peccatũpeccatum. ¶ Duplex autẽautem
Duplex quæstio.
hîc implicatur quæstio. Prior de lege, an sit licita. Antiquitùs enim licebat patri filiam in adulterio captam interficere: vt patet. l. patri. &. l. neque in ea. ff. ad. l. Iuliam de adulter. &. l. castitati. C. eodem titulo. Posteà verò mutata est lex, vt patet. C. eodem titul. in Aucten. sed hodie. vt scilicet verberata in monasteriũmonasterium occluderetur. Et ista lex in vsu est nunc in Gallijs, & in alijs multis prouincijs respectu mariti: nam illa patris | iam oboleuit ab vsu. Sed tamen lex HispaniarũHispaniarum sequitur antiquam: non quidem cum illo rigore vt adultera necessaria morte dāneturdamnetur, sed traditur marito cui facultas fit, si eam velit occidere. Et quòd lex sit iusta, non est
Dilutio vtriusvtriusque quæstionis.
cur dubitetur. Nam præterquàm quòd crimen id videtur mereri, profectò Hispanorum de hac re ingenio vix fieri aliter posset satis. Neque vt paulò anteà inter respondendum Scoto dicebamus, Christus illam legem reuocauit. Posterior verò sensus quæstionis est, vtrùm eâdem concessa marito libertate secundùm conscientiāconscientiam liceat ei id persequi: & re vera de hoc minor est dubitandi ratio. Nam etsi non instituatur vt necessarius minister iustitiæ, instituitur tamẽtamen liber: quare ius ei fit vt illam occidat. Quapropter licèt opus fuerit misericordiæ illi parcere, tamen iustitiam neque coram hominibus violat, neque coram Deo. Et est porrò efficax argumentum, quòd si marito citra peccatum non liceret eam iugulare, peccatum esset principi & iudici illam facultatem illi facere. Neque valet solutio si quis dicat, non illi permitti tunc vxoricidium, sed vt impunè id faciat: quoniāquoniam illo priuilegio iam fruebatur, etiam si absque iudicio in flagrātiflagranti delicto illam interficeret. Cùm ergo solẽnisolenni forma iudicij condemnata illi traditur, testimonium apertum est fieri illi ius occidendi ceu ministro iustitiæ. ¶ Ad secundum principale argumentum respondetur, quòd etsi
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
homines à sua natura degeneres cum brutis conferantur, differunt tamen quòd bestiæ natura sua sunt tales: ideoq́ue & syluestres quisque citra iniustitiam occidit, & domesticas citra ipsarum iniuriam, licèt dominis inferatur: peccator autem quia non est per naturam pecus, non debet nisi publico illius iudicio cui id incumbit damnatus interfici. ¶ Solutio autem tertij argumenti saluberrimum est documentum. Etenim v
Ad tertium argumentũargumentum .
bicunque proximo citra alterius nocumentum & iniuriam prodesse quis potest, laudabile officium est eius commodum procurare: vbi autem nocumentum alterius sese offert, quale est mors peccatoris, non debet nisi iudicio illius ad quẽquem functio illa pertinet intentari.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm clericis etiam maleficos liceat interficere.
POST decisionem illius quod publicæ potestati non solùm licitum, verũverum & sanctum est, maleficos extirpare, cōsequiturconsequitur vt videamus an præfectis etiāetiam ecclesiasticis idem sit licitum. Existit enim à par
te affirmatiua argumentum, quòd secundũsecundum Paul. 1. ad Corin. 4. imitatores eius ac perinde sanctorum esse debemus, sicuti ipsi fuerunt Christi. Deus autem maleficos perimere solet, secundùm illud Psal. Qui percussit Aegyptum cum primogenitis eorũeorum. Et Phinees quanuis sacerdos interfecit Israëlitam cum Madianitide coëuntem: vt legitur Nu. 25. Et Samuel Propheta interfecit Agag regem Amalech. Et Helias sacerdotes Baal. Denique Petrus Ananiam & Sapphiram.
¶ Secundò. Cùm potestas spiritualis supe
SecũdumSecundum argumentum.
rior sit temporali, Deoq́ue coniunctior, non est cur habeat minorem facultatem occidendi eos malefactores qui sibi subduntur quàm sæcularis. ¶ In contrarium est illud. 1. ad Timotheum. 3. Oportet Episcopum sine crimine esse, non vinolentum, non percussorem. &c.
QVæstio est solutu facilis, quæ hac vna conclusione neganter deciditur. Mi
CōclusioConclusio vnica.
nimè clericis, quacunq;quacunque sint ecclesiastica potestate cōstituticonstituti, fas est vllum quātunuisquantunuis criminosum morti addicere, aut mutilare. Pro
Ratio cōclusionisconclusionis.
batur duplici capite. Primò propter repræsentationẽrepræsentationem. CōsecrāturConsecrantur enim altaris ministerio: vbi iugis fit memoria Passionis Christi: qui cùm in ara crucis occideretur, percussus, vbi ait Petrus, non repercutiebat: cuius ergo imitatione non debẽtdebent esse percussores. Nam vt Ecclesiast. 10. cōmonefitcommonefit: secundũsecundum iudicem populi, sic & ministri eius. SecũdòSecundo id inde cōfirmaturconfirmatur quod in Euangelio, cuius clerici sunt ministri, nullũnullum capitis suppliciũsupplicium aut mutilationis membri vlli vindicando crimini decretum est. ¶ Hîc primùm omniũomnium animaduertendũanimaduertendum quo iure clerici sanguinis effusione interdicantur. Haud enim interdictum hoc, iuris est naturalis. Imò si merum illud consideres, non obstat quo minùs episcopꝰepiscopus subditos suos patibulo adiudicare possit. Dubium autem est, an sit de iure diuino. Ad hoc enim sunt qui distinguentes respon
Responsio quorũdamquorundam.
deant. Aiunt inquam duobus modis præceptum aliquod censeri posse de iure diuino. Vno modo, quia in sacra pagina scriptũscriptum est: altero verò, quia est à Deo ipso positum | tanquàm de re supranaturali: qualia sunt sacramentorum mandata. Sic enim. 1. ad Corin. 7. distinguit Apostolus, dicens vxorem
Paulus.
à viro non discedere, præceptum est Dei: quod autem fidelis ab infideli vxore secum habitare cōsentienteconsentiente non discedat, ego dico, non dominus. Prohibitio ergo clericorũclericorumsanguinẽsanguinem effundant, licèt non posteriori, tamen priori modo, aiũtaiunt isti, est diuinum: quia extat apud Paulum loco citato. 1. ad Timoth. 3. Quòd si hæsites, num quicquid Paulus ius
Obiectio.
sit pro præcepto habendũhabendum est Dei? quandoquidẽquandoquidem quicquid Apostoli tanꝗ̈tanquam apostoli loquebāturloquebantur quasi diuina organa proferebātproferebant: Respondetur quod in assertione fidei immedia
Solutio.
ta reuelatione mouebant̃mouebantur. Quare enũtiationesenuntiationes eorũeorum, vt diuina fides habentur: tamen in legibus aliquibus ferendis, licèt Spiritus sanctus eis assisteret, sicut nunc ecclesiæ, nihilominùs tales leges non sunt propriè iuris diuini, sicuti neque modò Papæ, & Conciliorum iussa. Vnde Actuum. 15. Visum est, inquit Petrus, non tantùm Spiritui sancto, sed Spiritui sancto & nobis: quia tunc in Concilio non vtebantur immediata reuelatione, sed humana cōsultationeconsultatione, Spiritu sancto, nè errarent, assistẽteassistente. Secùs in fide proferenda: de qua admoniti sunt nè cogitarent quomodò aut quid loquerent̃loquerentur, sed sola vterent̃vterentur reuelatione. ¶ At verò quanuis distinctio hæc
ex re ipsa perspectè fiat, nescio tamen an ad propositum satis queat applicari cōmodècommode. PaulinũPaulinum enim illud verbum, attentè perspectũperspectum, non huc spectare videtur, vt clericos inhibeat nè tanquàm publicæ potestates malefactores occidant: sed nè tāquàmtanquam priuatæ personæ sint percussores. Vnâ enim cōposuitcomposuit, sobrium, prudentem, &c. non vinolentum, non percussorem, sed modestum, non litigiosum, non cupidum. Pręterquàm quòd illic tātùmtantum cum episcopis sermo illi erat. Neq;Neque verò inibi sæculares iudices eiecit, nè in sacerdotalem ordinẽordinem admitterentur: quod tamẽtamen ecclesia facit. Quapropter si huic tantùm loco insistas, profectò neutro superiorum modorum prohibitio hæc est de iure diuino.
¶ Aliud autem argumẽtumargumentum posset validius
Cauillum.
ad propositum adduci: nempe quod Christus, vt præcedenti lib. q. 4. meminimus, non assumpsit sæcularẽsæcularem potestatẽpotestatem iudicandi, sed spiritualem regni cœlorũcœlorum. Vnde fieri videt̃videtur cōsequẽsconsequens vt nec clerici possent illam exercere. Attamen neq;neque argumentũargumentum hoc rem demonstrat: sed hoc tantùm, quod potestas ecclesiastica, qua ratione spiritualis est, non se extẽditextendit ad iudicia sæcularia ferẽdaferenda: nisi quatenùs ordinem habent ad finem spiritualem. Huic
Solutio.
tamen minimè repugnat quo minùs clerici possent esse sæcularium principum ministri, vt eorum nomine nocentium sanguinem effunderent. Imò verò neque repugnat quo minùs episcopi eos possent gladio ferire qui spiritualem ipsum finẽfinem perturbarent. ¶ Ex his ergo sequitur (quod certò credide
rim) prohibitionem hanc solùm esse de iure merè positiuo ecclesiastico. Neque verò sanctus Thomas verbum adduxit apostolicũapostolicum ac si esset habendũhabendum pro lege, nè clerici in causa sanguinis iudices sederent, sed solũsolum per viāviam consequentiæ & exempli: nẽpenempe quòd postꝗ̈postquam admonentur nè sint ꝑcussorespercussores, meritò ecclesia cauit vt ab omni percussione abstinerẽtabstinerent. Et in eodem sensu citat idem verbum Gratianus in fronte dist. 45. vbi ca. neminem. & can. episcopum. eadem habetur prohibitio. Et expressè cap. sententiam. nè cleri. vel mona. Et in titu. de cleri. percus. Ratio ergo huius ecclesiæ sanctionis non fuit nisi decentia & honestas duplex, quæ ad cōclusionemconclusionem allata est. Et prætereà mundities quæ esse debet non solùm in sacerdotibus, verùm in vasis etiam sacris. Quapropter qui sacris initiantur, vt votum emittunt nè se semine polluant, ita & lege prohibentur nè contaminẽturcontaminentur sanguine. Quæ quidem duæ sordium species, si in templo fundantur, illud quoq;quoque pollutum relinquunt, & suo modo irregulare. ¶ Nomine autem clericorum in eius
modi prohibitione oẽsomnes promiscuè cōprehẽdunt̃comprehenduntur tam minoribus ordinibus ꝗ̈quam sacris initiati. Tametsi quantũquantum ad culpæ gradum non sit eadem omnium ratio. Nam qui in minoribus constitutus iudicatum sæcularem vsq;vsque ad sanguinis effusionem exerceret, non peccaret mortaliter: quia ordines illi non sunt propriè sacri: qua tamen lethali culpa inficeretur qui esset in sacris: siue tanquàm iudex, siue tanquàm iustitiæ minister se cruentaret. At verò etiam in minoribus ordinibus nonnullum esset peccatum. Nam omnibus interdicta est sanguinis effusio.
¶ Sed de irregularitate iure patentissimum
est, occisores ac mutilatores fieri omnes irregulares, siue post susceptos ordines id fecerint, siue antè: vt patet can. Episcopum. distinct. 45. & distinct. 51. cano. aliquantos. &. 23. q. 8. can. 1. & can. clerici. & can. quicunque. & de homi. volun. cano. de cætero. & | ca. ad audientiam. & multis alijs locis. Quod latè Syluest. tractat, verbo, homicidium. 3.
¶ Sed est notandum, quod licèt citati canones, percussores omnes, imò & arma sumentes, vt habetur dict. cap. clerici. irregulares esse decernant: intelligunt tamen doctores eos tantùm comprehendi qui occisores fuerint, aut mutilatores. Quare Panor. in cap. 1. qui cler. vel vouen. Sola, inquit, sanguinis effusio non inducit irregularitatẽirregularitatem. Et ità expressè habet gloss. Clem. vnicæ de hom. iuxta tenorẽtenorem textus, Occidit aut mutilat. Sed de hoc standum est mori ecclesiastico. ¶ Caue tamẽtamenexcōmunicationisexcommunicationis censuras cum irregularitate permisceas. Hactenus enim de clerico percussore aut sæculari dictum est. Qui verò, vice versa, in clericũclericum manus violentas iniecerit, licèt neq;neque mutilator sit neq;neque sanguinis effusor, sententiam excōmunicationisexcommunicationis incurrit secundũsecundum Canonem, Si quis suadente. Quòd si fuerit sacerdos & celebret, tunc fit irregularis, & pariter qui semen aut sanguinem in sacro loco effuderit: si modò effusio notabilis, vt aiunt, esset. Etenim qui pueri cùm se inuicem pugno cædentes, parùm sanguinis de naribus mittunt, non subinde sunt excommunicati. ¶ HomicidiũHomicidium autem etiam citra sanguinis effusionem irregularem facit homicidāhomicidam. Neq;Neque requiritur vt eiusmodi actiones peccata sint vt sint irregularitatis causa. Imò etiam si sint virtutes, dum modò sint liberæ, id ipsum efficiunt: vt iudex eiusq́;eiusque ministri, qui iustè iniquum interficiũtinterficiunt, irregulares fiunt ad sacros suscipiendos ordines, atq;atque omnes ministri iustitiæ: quos glossa refert super dicto can. aliquantos. ¶ Dixerim autem, Dummodò sint actiones liberę & voluntariæ: quoniam, vt in articu. 8. dicturi sumus, per homicidium casuale & per alias actiones quæ præter hominis voluntatem accidunt, nulla incurritur irregularitas. Imò cùm quis se aut sua inculpata tutela defendendo alteri aut mortem infert, aut causam mortis: vt habetur Clemen. vni. de homi. & eodem titulo, lib. 6. cap. prælatis. ¶ Ex his fit consequens irregularitatẽirregularitatem
Irregularitas non est culpa.
non esse culpam: imò neq;neque semper propriè pœnam: vt lib. 1. q. 6. adnotauimus: quia vbi nulla est culpa, nihil propriè habet rationem pœnæ: sed est inhabilitas quædam & indecentia propter immunditiẽimmunditiem ad sacrorum administrationem. Quapropter cùm in pontificijs Bullis confertur facultas absoluendi à quibuscunq;quibuscunque peccatis & censuris, censurę nomine non venit irregularitas. ¶ Quòd si quis forsan ambigat, vtrùm Pontifex Maximus super hac lege dispensare possit, tam quantum ad culpam quàm etiam quo ad irregularitatem, facilimè colligitur ex superioribus affirmatiua responsio. Enimuerò cùm lex sit merè positiua, non solùm quia, vt diximus, verba Pauli non faciunt illum sensum, verùm etiam quòd quanuis eum facerent, non esset lex diuina illius generis, quòd non cadit in dispensationem Pontificis: colligitur posse eundem pontificem iusta de causa dispensare, vt sacerdos, iudex sæcularis esse possit, & in bello miles: quibus functionibus annexa est sanguinis effusio.
POst hæc nulla restat difficultas ad argumenta quæstionis respondendi. Primi igi
Ad primum argumentũargumentum .
tur responsio est, quòd Deus vnicuiq;vnicuique secundùm suāsuam cōgruentiamcongruentiam imitandus est. Enimuerò neq;neque liceret sic totam vrbem punire vt ipse puniuit Sodomam: Neq;Neque verò (vt suprà diximus) omnibus parcere quos ipse ad pœnitentiam expectat. Sed vnicuiq;vnicuique agendum est secundùm præscriptam sibi legem: quæ in hac parte congruenter clericis legis gratię posita est. Sacerdotes nanq;nanque veteris testamenti non tractabāttractabant spiritualia, sicut nostri: neq;neque ministeria occisi innocentissimi Christi. Sed erant legis ministri, qua corporalia supplicia, etiam mortis, maleficis decernebantur. Quod autem de Petro adductũadductum est, nihil ad rem facit: quoniam neq;neque ipse coniuges illos occidit, neque eius iussu interfecti sunt: sed quasi ore Dei promulgauit sententiam, qua audita exanimati corruerunt. ¶ Ad secun
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
dum respondetur quòd potestas spiritualis clericorum non in hoc debet potestati principum præcellere vt corpora interficiat, sed vt animarum consulat saluti. Qua vtiq;vtique ratione dicuntur principes terræ. Et per hoc sol
Ad tertium argumentũargumentum .
uitur tertium.
ARTICVLVS. V.

ARTICVLVS. V.

Vtrùm alicui liceat seipsum occidere.
QVanuis articulo tertio conclusum fuerit, nemini priuata authoritate licitum esse quenquāquenquam occidere, quia id est contra iustitiam: restat nihilo minùs scire vtrùm cui piam id liceat in seipsum. Pri
Primum argumentum.
mum enim argumentum à parte affirmatiua est, quòd prohibitio homicidij est prohi|bitio iustitiæ: vnde cùm iustitia non sit nisi ad alterum, fit (vt quemadmodùm ostendit 5. Ethico. Arist.) nemo sibi faciat iniustitiam,
Aristot. Argumen. 2.
etiam si se occidat. ¶ Et accedit secundo loco quòd quando iudex qui alios habet interficiendi potestatẽpotestatem, ea est ipse dignus morte qua alios meritò condemnaret: apparet tunc & sibijpsi eandem inferre posse. ¶ Ter
Argumen. 3.
tiò arguitur. Licitum est cuicunq;cuicunque periculo minore maius euitare: sicuti membrum sibi infectum resecare, vt vitam seruet: contingere autem posset vt quis seipsum occidẽdooccidendo à maioribus se malis eripiat, videlicet ignominia, aut periculo, aut turpitudine alicuius flagitij: ergò tunc id erit licitum. ¶ Quartò,
Argumen. 4.
Samson, vt legitur IudicũIudicum. 16. seipsum ruina templi contriuit. Et Razias vt. 2. Maccha. 14. refertur, seipsum interfecit: eligẽseligens potiùs nobiliter mori, quàm iniquorum fieri subditũsubditum: quod & de Catone memoriæ proditum est. ¶ In contrarium est verbum August. 1. de Ciuitate Dei: quod refertur. 23. q. 5. si non licet priuata potestate hominem occidere, profectò etiam qui seipsum occîdit homicîda est. Et paulò pòst: Præstat vt de homine intelligamus illud quod dictum est, Non occides, neq;neque alterum: ergò neq;neque te. Neq;Neque enim alium quàm hominẽhominem occidit, qui seipsum occidit.
AD quæstionem vnica conclusione respōdeturrespondetur.
Vnica conclusio.
Nemini fas est seipsum occidere: & qui contrà facit grauissimi peccati mortalis reus fit. Idq́;Idque tribus rationibus comprobatur. Primò quòd si homo secundùm seipsum
Prima ratio cōclusionisconclusionis.
consideretur, contra suam ipsius naturalem inclinationem atq;atque amorem, quem sibijpsi naturaliter debet, facit, dum sibi vitam adimit. Secundò quòd si consideretur vt pars to
Secunda ratio.
tius reipublicæ, in bonum totius ordinatur: atq;atque adeò, vt. 5. Ethic. cap. postremo ait Arist. qui seipsum enecat, iniuriam irrogat reipublicæ. Tertiò quòd si cōsidereturconsideretur vt effectus
Tertia ratio
est Dei, vita humana diuinum donum est, à Deoq́;Deoque subinde pendens, tanquàm eius possessio: ob idq́;idque qui seipsum perimit, perinde in Deum peccat, cuius est seruus, atq;atque ille qui rem alienam vsurparet. Ad solũsolum enim ipsum pertinet iudicium vitæ & mortis: secundùm illud Deut. 23. Ego occîdam, & ego viuere faciam. ¶ De conclusione nemo est qui dubitare possit: adeò est contra vniuersalem naturam vt sibi quisque mortem consciscat per quam vita priuatur, quæ omnium est fundamentum bonorum. Circa rationum autem discrimen priùs perpendendum est, quod si hominẽhominem absolutè in seipso cōsideresconsideres, non est propriè cōtracontra iustitiāiustitiam vt se occidat, sed cōtracontra amorem quo res quælibet seipsam diligit. Si autẽautem cōsidereturconsideretur velut opificiũopificium Dei, ac reipublicæ membrũmembrum: tũctunc quia ordinẽordinem habet ad alios, iniustus respectu eorũeorum fit qui se occîdit. ¶ De
eâdem tamen prima ratione dubium existit: haud enim efficax satis apparet illatio, quòd si homicidium fiat contra propriam inclinationem naturalem, sit protinus peccatũpeccatum mortale. Inclinatio nanq;nanque naturalis, non omnis est bona: imò contra illam facere nonnunꝗ̈nonnunquam officium est. Enimuerò inclinatio humana in bonum delectabile, naturalis est: quinetiāquinetiam genere suo bona. Appetitus enim animalis suapte natura fertur in id quod est delectabile. Qua vtiq;vtique ratione natura necessarijs officijs conseruandi, tam indiuiduum, quàm speciem delectationem immiscuit, vt essent appetibilia. Et nihilo minùs eadem inclinatio sępe numerò est mala: eidemq́;eidemque adeò resistere, bonum. Quapropter virtus temperantiæ ac fortitudinis secundùm Arist. ad moderandũmoderandum reprimendumq́;reprimendumque naturales affectus nobis inseruiunt: ob idq́;idque virtutis opus, laboriosum est ac difficile: nempè quòd eius conatibus cōtracontra naturalem inclinationem pugnamus, quæ superatu difficilis est. Adde quòd & iustitia originalis ad easdem infrænandas naturæ affectiones donata primis parentibus fuit. Qua ratione, videlicet quia illæ naturales erant, iustitia ipsa fuit supernaturalis. Hac enim de causa Paul. ad Rom̃Rom. 7. conquerebatur aliam in membris legem præsentiscere repugnantem legi mentis. Quodnam igitur argumentum est, fit cōtracontra inclinationem naturalem, ergò est peccatum? Quòd si intelligas illam inclinationem esse bonam, id tibi restat probandum: quandoquidem ex hoc quòd sit naturalis, non cōuinciturconuincitur. ¶ Ad hoc
iam aliâs me dixisse memini. Habet enim homo duas, easdemq́;easdemque ambas naturales inclinationes: alteram ratione generis, alteram verò ratione speciei: quarum ideo prior materialis est, secunda verò formalis. Habetq́;Habetque subinde hoc inter omnem creaturam corporalem singulare, quòd istæ inclinationes post naturam corruptam sint sibi inuicem contrariæ. Caro enim inquit Paul. concupiscit aduer
sus spiritum: & spiritus aduersus carnem. At verò quia id simpliciter rei naturale est, quod formaliter & secundùm speciem congruit: illud autem quod competit, materialiter com|petit secundùm quid: fit vt secundùm rationem contra materialem, hoc est, contra sensualem inclinationẽinclinationem facere, ad hominis perfectionem pertineat. Igitur quando dictum est inclinationem naturalem ad vitæ conseruationem ferri, atq;atque eius amorem esse naturalem: intelligitur secundũsecundum rationem: ob idq́;idque facere cōtracontra illam inclinationem peccatum est, non solùm inhumanum, verùm & contra totum fundamentũfundamentum naturæ. Quòd enim viuere sit rationalis inclinatio, inde patet, quod rationalis natura est per rationis opera fœlicitatem consequi: quæ quidem opera nisi à viuente exerceri non possunt. ¶ Posthæc circa alias duas rationes explicandũexplicandum esset quomodò homo non sit suæ vitæ dominus, nisi hæc conclusio superiori libro. q. 3. satis fuisset à nobis demōstratademonstrata. Recolere autem id opùs est quod ibidem demonstrare etiam curauimus: nempè rempublicam non propriè habere dominium vitæ ciuium, sicuti Deum. Haud enim princeps pro libito, velut ille, potest innocentem in mortem adigere, quod ad rationem dominij esset necessarium: sed tantùm vt reipublicæ propugnator, iustiq́;iustique custos: vt inibi satis expositũexpositum est. Atqui huc applaudit exemplum totius, respectu partium. Homo enim non fungitur absoluto membrorum dominio, vt possit ea dum libuerit sibi amputare: sed vt custos vitæ potest illa obijcere ad defendendum totum: ac pariter dum putrescunt, rescindere. Sic ergò intelligendus est Aristot. 5. Ethico. cap. 11.
Aristot.
vbi ait homicîdam suî, iniuriam irrogare reipublicæ. Disputatio se hîc longa ingerebat, an liceat quempiam damnare vt seipsum occidat: nempè vt venenum epotet, aut fame pereat, aut de carcere non fugiat: hæc autem proprium locum inferiùs habent. q. 6. vbi de remedijs quibus reus vti potest, articu. 4. latè disputandum est.
REliquas ergò quæstiunculas huic principali adhærentes, inter soluendum argumenta dissoluere restat. Ad primum au
Ad primum argumentũargumentum .
tem iam responsum est: nempè quòd homicidium, peccatum est tum contra iustitiam, tum etiam contra charitatẽcharitatem. Quare qui mortem sibi consciscit, respectu suî non facit contra iustitiam, sed contra charitatem: respectu verò reipublicæ ac Dei, facit cōtracontra iustitiam. ¶ Ad secundum autem quod adijcitur dum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
iudex simul est morte dignus: Respondetur quòd nemo constituitur sui ipsius iudex: quia nemo de seipso rectè iudicare potest. Quare sicut ægroto medico non est cōmittendacommittenda suijpsius curatio: ità neq;neque malefactori iudici seipsum condemnare. ¶ Ad tertium
argumentum Diuus Thomas respondet id quod præcedenti libro à nobis citatum meminimus: nempè quòd cùm homo constitutus per liberum arbitrium sit suijpsius dominus, hoc est suarum actionum: de omnibus quæ eidem libero arbitrio subsunt disponere potest: non autem de vita, quæ Dei potestati, à quo illam recepit, tantùm subditur. Et ideo ob nullam prorsus causam licitum vlli est sibi vitam adimere. Argumentum est quod locupletissimè August. disserit li. 1.
Augustinus.
de Ciuit. Dei: à cap. 17. vsq;vsque ad. 26. Quare neq;neque qui illo Pauli desiderio arderet dissoluendi,
Paulus.
vt esset cum Christo: potest se illa causa necare. Neq;Neque vt extremas mundi huius calamitates suffugiamus. Nam cùm secundùm Philosophum. 3. Ethico. vltimum sit temporalium
Aristot.
malorum, mors: qui illa se orbaret vt malis alijs careret, maius tunc contra naturam eligeret malum vt euitaret minus. Neq;Neque summa quis immanissimi criminis pœnitudine perculsus, potest in se nefarias manus inijcere vt se absumat. Neq;Neque verò ad euitandum atrocissimum scelus id licitum est. Quapropter Lu
Lucretia.
cretiæ per mortem, quam sibi ipsa inferret, non licuit adulterium cauere: & multò minùs postquàm illam passa est iniuriam, vt Liuius lib. 1. refert, ignominiāignominiam morte cōtegerecontegere: vt illic autor est August. Nam si resistendo,
Augustinus
se à culpa liberauerat, non erat digna quæ se occideret: & si in culpam cōsenseratconsenserat, non erat suijpsius iudex. Occidit ergò sese ex pusillanimitate: quia ferre infamiam non valuit: sicuti & Cato, qui Cæsaris dominatum subire
Cato. Quæstio.
potens non fuit. ¶ Quòd si hîc obiter quæras quid ferre debeat pudica puella antequāantequam in stuprum consentiat? Revera quodcunq;quodcunque
Solutio. Altera quæstio.
genus mortis. At verò vtrùm si non pro virili sua cōtràcontra pugnet, membrisq́;membrisque resistat, sed immota manẽsmanens nihil agat, cōsentireconsentire censeatur? Respondetur: In foro exteriori si immobilis
Responsio.
tacensq́;tacensque maneret, rea stupri iudicaretur. Sic enim iubebatur, Deut. 22. vt puella quæ in vrbe comprimeretur, quia tacuerat, lapidibus obrueretur. Tamen in foro conscientiæ tantùm tenetur non consentire, neq;neque se sceleri ac commodare. Quare si metu tacet, non peccat mortaliter: dummodò nullum præbeat consensum. Neq;Neque verò manus in alterum tenetur inijcere. Tametsi quæ honesta est & inge|nua, non debet facere quantum debet, sed quantum potest. Quæ autem inuita patitur, virginitatem non amittit: quia, vt Lucia aiebat, non inquinatur corpus nisi de consensu mentis. Vnde quæ se occideret vt stuprum caueret, maius peccatum faceret vt euitaret minus. ¶ Ad quartum de Samsone sunt qui
respondeant per virtutem fortitudinis ei licuisse ad hostium cladem cum proprio periculo sese accingere. Ad hoc tamen iam lib. 2. q. 3. arti. 8. respondimus, quòd cùm ille ausus, non fuerit humanus, sed supernaturalis: quia iam illi coma creuerat quam Deo dicauerat: dicendum est potiùs cum Augustino quòd id diuina reuelatione fecerit. Id quod eius oratio testatur, qua diuinitùs suppetias petebat. De Eleazaro autẽautem qui legitur. 1. Maccha.
Eleazarus.
6. vt elephantẽelephantem occideret, ab eodem oppressus, facilè, vt illic dicebam, crediderim virtute ac robore animi id aggressum fuisse. Razias
Razias.
autem non est cur excusetur, vt bene ait S. Tho. nam animi mollities fuit & lāguorlanguor pro
S. Thomas.
prio gladio malle occumbere, quàm vinci: Quod & Saûli vituperio datur, & Catoni. Vnde quòd historia addit, maluisse nobiliter mori. &c̃etc. non dicitur secundùm rei veritatem, sed secundùm eius existimationem. At verò de Apollonia, cuius historia refert quòd
Apollonia.
carnificũcarnificum operas pręueniens exiliuit in flammas, August. non est omninò certus. Si autẽautem
Augustinus.
id verum fuit, vel dicendũdicendum est quòd erat iam tam rogo admota vt penè esset coniecta: vel quòd cùm esset fœmina, acuminisq́;acuminisque adeò iuris inscia, per inuincibilem ignorantiam sit excusanda: vel ad hoc cum eodem Augustino recurrendum, quòd id diuino instinctu egerit.
ARTICVLVS. VI.

ARTICVLVS. VI.

Vtrùm liceat vitam, pro defensione amici aut cuiuscunque virtutis, exponere.
ARTICVLO proximè præcedenti operæpretium duximus hunc sextum adhibere: licèt D. Thom. silentio hîc eum præterierit. Sunt enim apprimè affines & germani. Quæritur ergò vtrùm vitam propriāpropriam liceat pro amico aut pro quacunq;quacunque
virtute morti offerre. Arguitur enim à parte negatiua. VitāVitam periculo mortis obijcere eôdẽeodem recidit ac si quis seipsum occidat: nam gubernator nauem non seruare dum potest, perinde habet ac si illam submergeret: occidere se autem nemini licet, cùm non sit vitæ suæ dominus, sed custos: ergò neq;neque vitāvitam pro alio exponere. ¶ Secundò. Ordine cha
Argumen. 2.
ritatis plus se quisq;quisque diligere tenetur quàm alterum: saltem non licet alterum plus diligere, mandante nobis Deo vt proximos sicut nos ipsos diligamus: qui autem propriam pro vita amici exponit, plus alium diligit quàm se ipsum, vt lib. de mend. cap. 6. arguit August.
Augustinus.
ergò id non licet: vt ipse ibîdem concludit. ¶ Tertiò. Sicut vita spiritualis ad spiritualẽspiritualem,
Argumen. 3.
sic & temporalis ad temporalem: nemini autem spiritualem propriam licet pro spirituali totius mundi amittere: ergò neque temporalem propriam pro temporali amici.
¶ In contrarium est verbum Christi, Ioannis. 15. Maiorem hac dilectionem nemo habet, quàm vt animam suam quis ponat pro amicis suis.
QVæstio est egregia: neq;neque solùm Philosophis digna, verùm & Theologis: tametsi non pro eius dignitate viderim ex professo disputatam. Tribus ergò conclusioni absoluendam duxerim. Prima est. Ponere vi
Prima conclusio.
tam pro Deo, atq;atque in testimonium eius fidei, catholica fides iubet: cuius perinde cōtrariacontraria assertio, hæresis est manifestaria. Hoc patet ecclesiæ testimonio, quæ ob hanc præcipuāpræcipuam virtutem martyrum ordinem, ceu inter diuos præcipuum, vsque adeò colit, vt censeat per actum martyrij omnia condonari peccata. De hoc ergò non pertinet ad præsentem locum disputare. Sed adiungimus eidem cōclusioniconclusioni, pariter pro tutela cuiusq;cuiusque virtutis id ipsum licêre. Ob id enim Ioannes Baptista martyrum catalogo adscribitur, quòd de iniquitate incestuosum Herôdem redarguebat. Neq;Neque solùm in præceptorum tutamen, verùm & ad defendendum consiliorum veritatem id ipsum laus esset: nempè vt quis defenderet consilium esse, vota religionis suscipere. Hæc enim omnia in custodiam propugnationemq́;propugnationemque fidei referuntur. Neq;Neque verò est qui negare possit quin etiam pro republica liceat periculum subire mortis: quandoquidem, vt anteà sæpè diximus, respublica ad id potest ciues suos cogere: sicuti totum, membra, ad suî defensionem. Hęc ergò citra disputationem iacta sint fundamenta. ¶ Quò au
Secunda cōclusioconclusio.
tem alterum, quod patentissimũpatentissimum etiam est, extremum, cum hoc ipso componamus, sit | secunda conclusio. Nullatenùs licet aut vitam spiritualem, hoc est Dei gratiam, amittere: aut minimam eius iacturam facere pro salute spirituali totius mundi. Imò, vt absit blasphemia verbo, si casus per impossibile accidere posset, neq;neque pro sanctorum defendenda gloria. Memini enim quosdam hoc in dubium reuocare: nihilo minùs conclusio adeò per se nota est, vt cōtrariacontraria manifestam complicet repugnantiam. Enimuerò optare de gratia Dei cadere, vt alij in ipsa persistant, est eligere esse in odio Dei: quod autem hoc sit virtus, implicatio est cōtradictioniscontradictionis. Nam quòd est virtus, licet: per id autem quod licet, non perditur gratia. Item optare odium Dei est optare id quod intrinsecè est malum. Imò & minimum veniale peccatum licêre admittere pro salute spirituali totius mundi, contradictionem inuoluit. Sed neq;neque optare minùs diligi à Deo vt alij magis diligantur, fas esse potest: nam qui minùs diligitur, minùs diligit: optare autem minùs diligere, est quid optare contra naturam ipsam charitatis: atq;atque adeò implicatio contradictionis est illud esse opus charitatis. ¶ Contra hanc ni
Obiectio.
hilo minùs veritatem arguitur. Sequeretur neq;neque licitum esse vitam spiritualem periculo obijcere pro salute animarum: nam si illam neutiquàm licet perdere, videtur sequi, neq;neque eius periculum subeundum esse. ConsequẽsConsequens tamen est falsum: quoniam prudens charitatis feruor nonnunquàm hominem animat vt ad conuertendas perditas mulieres cum aliquo suo periculo earum colloquiũcolloquium adeat: vel aliquô ad prædicandum pergat, vbi in maiori versabitur periculo vitæ spiritualis, ꝗ̈quam si intra claustra se monasterij contineret. Respondetur, primam consequentiāconsequentiam nullius
Solutio.
esse valoris. Nam iacturam facere gratiæ, detrimentum est ipsius charitatis: exponere autem illam periculo, adeò non est charitatis remissio, vt ex nimio eius ardore procedat.
¶ Tertia conclusio, ad cuius veritatem explo
Tertia conclusio.
randam præsens mouetur quæstio, sit. Licitum est, & sæpissimè officium, vitam corporalem exponere, non solùm pro vita spirituali amici, verùm & pro temporali: quin verò pro eius honore, & fama, & pro eius bonis temporalibus. Atqui de hac quæstione Diu. August. diuersè locutus est: loco nanq;nanque inter
AugustinꝰAugustinus.
arguendum citato visus est ad partem negatiuam annuere. Tamen lib. de Amicit. cap. 10. expressè ait vitam corporis ponendam esse pro amico: vt sanxit, inquit, diuina authoritas. Nimirum ad verbum Christi alludens à nobis citatum, Maiorem charitatem nemo habet. &c̃etc. Et re vera nunquānunquam mihi in dubiũdubium venire potuit, quin certò crediderim peregregiũperegregium hoc esse amicitiæ, ac subinde virtutis officiũofficium. Et primùm autoritas Christi, si meditatè
perpẽdaturperpendatur, hunc planè sensum facit: tametsi non desint qui cauillantes dicātdicant SeruatorẽSeruatorem nostrum hunc tantùm docuisse, quod liceat vitam corporalem pro spirituali amici, sicut ipse fecit, exponere. Enimuerò quanuis ipse ad hoc propositum illud citauerit, nihilo minùs dicterium illud vulgò inter philosophos circũferebaturcircumferebatur: illud nimirũnimirum vbiq;vbique docentes, Amicus est alter ego. Quare eorum sensus non ad vitam spiritualem referebatur, sed ad hoc quod ius amicitiæ sit cum periculo propriæ vitæ bona amici etiam temporalia tueri. Quocircà Christus vulgatum allegans axiôma, eundẽeundem sensum approbauit. Videlicet quod cùm charitas sit, dispendium cæterorum bonorũbonorum amici gratia facere: hæc tamen summa sit, vt etiāetiam vitam ponas. ¶ Adde quod Christus pro vita tẽporalitemporali nostra propriāpropriam posuit. Nam sicut per
peccatum, vt ait Paul. mors introiuit in orbẽorbem: ita & redemptoris munus fuit liberando nos à peccato liberare etiam à temporali morte, donando nobis immortalia corpora. Quare eodem cap. 5. Paul. concludit: sicut regnauit peccatũpeccatum in mortem: ita & gratia regnat per iustitiam in vitam ęternam. Et cap. 8. Lex spiritus vitæ in Christo Iesu liberauit me à peccato & lege mortis. ¶ Prætereà illo verbo Christus voluit mortalium amicitiāamicitiam sibi maximè conciliare. Ob idq́;idque illud absq;absque vlla exceptione absolutè citauit: scilicet quòd in hoc maximè ostendatur charitas quod quis ponat vitam pro amicis. Non enim ait pro hoc vel illo bono amici, sed pro amico, vbi tua ipse vita indiguerit. ¶ At verò vt ad rationes naturales descendamus, illa qua quidāquidam vtuntur, non est satis firma. Arguunt enim ob id licêre vitam exponere pro amico, quòd iustum est illam ponere pro virtute, & vera laude: & ponere vitam pro amico est virtus. Hęc nanque ratio principium petit. Nam hoc ipsum est in controuersia. Amicitia enim non est virtus, sed virtuti proxima, vt ait. 8. Ethic. Philosophus: Sum enim alteri amicus, quia
Aristot.
studiosus est. Sed de hoc est quæstio, vtrùm ius amicitiæ hoc permittat vt vitam cuius tu non es dominus, possis pro illo exponere. Eò præsertim quòd cùm vita sit bonorum omnium temporalium maximum, & ami|citia non sit nisi temporale bonum, videtur vita non esse pro amicitia commutanda. Ra
Ratio efficax conclusionis.
tio ergò conclusionis sic efformatur. Vita nihil altius est quàm quoddam temporale bonum, quod non est supremus finis in quo nostra consistit fœlicitas: sed est tantùm mediũmedium ad ipsam consequendum & conseruandum: bonum autem vtile licitum est in defensionem alterius boni exponere, quod pars est nostræ fœlicitatis, etiam si per se consideratũconsideratum minoris esset pretij. Potest enim iure optimo quisq;quisque vitam periculo obijcere ad defendendum bona sua temporalia: eò quòd bona ipsa rursùs ordinantur in cōseruationemconseruationem eiusdem vitæ, atq;atque in statum eius fœlicem: vita autem amici mei est proprium meum bonum, ad meam etiam fœlicitatem pertinens: ergò eâdem ratione mihi licebit, imò multò decentiùs, propriam vitam pro illa ponere: nam meritò illam pluris facio quàm bona mea: quandoquidem per ipsam fœlicem statum vitæ meę conseruo. Quin verò eâdem ratione sequitur, vt possim illam exponere ad protegendum eius honorem & bona temporalia, si fuerint vsq;vsque adeò ampla. ¶ Secundò arguitur exemplo Christi. Certum enim est vitam eius etiam temporalem præstantiorẽpræstantiorem fuisse nostra spirituali: nam erat vita Dei, per quam scilicet homo verè erat Deus: & tamẽtamen quia vita nostra æterna in eius redundabat gloriam, illam in pretium nostræ dispendit. ¶ Tertiò arguitur. Iure naturæ omnes mortales sumus eiusdem corporis membra: ergò sicuti membrum eiusdem corporis vnũvnum pro alio exponitur vt inuicem se custodiant: sic licitum est inter homines. ¶ Quartò. Sicut pro republica debitũdebitum est vitam ponere, quia partes eius sumus, quam ideo conseruare tenemur: sic & pars se potest periculo alterius partis exponere: quandoquidem salus reipublicæ ex salute partium constat. ¶ Adde quod negare filium cùm proprię vitæ periculo debere vitam patris tueri, feritas profectò esset, & barbaries: cum eandem vitam à parentibus receperimus. Concesso ergò semel quòd iure charitatis hoc liceat, non est descensus difficilis, vt etiam pro vxore, pro filio, pro patre, atq;atque adeò pro amico id liceat. Nam pro rege, nemo dubitat. ¶ Prætereà nullus philosophorũphilosophorum sapientumq́;sapientumque physicorũphysicorum non laudat facinus Pyladis atq;atque Orestis, siue historia
fuerit siue fabula, vt Cicero lib. de Amicitia, insinuat. Tametsi mentiri vt alter pro altero haberetur, non fuit virtus. ¶ Sed quid in re non dubia moramur? vox populi, vox natu
Vox populi vox naturæ.
ræ est: & tamen nulla fuit, seu barbara natio, seu sancta, etiam si ChristianāChristianam intelligas, in qua non egregiæ laudi daretur, ac detur, quod qui hominẽhominem in periculo mortis coniectũconiectum viderit, eidem se offerat periculo vt proximi vitāvitam, dum possibile apparet, eripiat. Dum possibile, inquāinquam, apparet: nam aliâs, temeritas esset. Exempli gratia: qui gladijs se inuicem impetentes aspectat, & potens cum aliquo suo periculo litem dirimere, non se medium infert etiam si non teneatur: profectò vt ignauus & infamis habetur: tantum abest vt si id fecerit perperàm fecisse iudicetur. Idemq́;Idemque ferè iudicium est de protegendo amici honore, atque alijs magnis bonis, quibus vita eius sustentatur & honor. In summa, qui hoc negat officium esse eximium amicitiæ, ornamentum profectò eius præcipuum de media republica tollit.
AD primum igitur argumentum negatur
Ad primum argumentũargumentum .
idem esse, vitam quempiam pro amico ponere, quod seipsum occidere: iam enim suprà diximus, occidere se quempiāquempiam bifariàm
contingere. Vno modo directè & per se: & hoc nunquānunquam licet neq;neque pro amico, neq;neque pro virtute ipsa. Haud enim poterat martyr strāgularestrangulare seipsum pro fide. Altero verò modo id contingit per accidens: scilicet quando quis propriam vitam non seruat, quam seruare potest: & hoc non reputatur homicidium nisi quatenus ipsam seruare tenetur. Et quanuis homo non sit suæ vitæ dominus, sed custos: tamen non tenetur eam omni possibili modo seruare. Potest quippe eam, vt
diximus, non solùm pro virtute, verùm & pro bonis temporalibus exponere. Quin verò etiam potest non vti optimo cibo ac regimine, aut optima medicina ad ipsam seruandāseruandam: eâdem ergò ratione potest illam exponere pro amico. Sed tunc peccaret quando illam prodigeret: hoc est, pro nullo bono fine aut pro exiguo illam dispenderet. vt si ad defendendum valorem vnius scuti, periculo illam obijceret. ¶ Ex hac aũtautem solutione oritur scru
Scrupulus.
pulus, vtrùm in naufragio vbi tantùm vna est tabula quæ duos seruare non potest, liceat vni alteri cedere: Et fac esse filiũfilium & patrem. Ex cōclusioneconclusione enim videtur sequi id esse licitũlicitum: ex hac autẽautem solutione apparet contrariũcontrarium colligi. Nam qui tabulam desereret, perinde haberet ac si se in mare proijceret: quod est se directè occidere. Profectò res est dubia. Re|spondetur ergò quòd antequàm tabulam filius capiat potest illam relinquere patri: quia non hoc est positiuè se occidere, sed permittere se mori: postquàm verò eidem insidet, re vera non apparet licitum esse vt se in fluctus deijciat. ¶ Ad secundum respondetur, quod or
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
do charitatis quo homo tenetur non plus proximum quàm seipsum diligere, attendendus est secundùm vitam spiritualem: cuius ideo detrimentum homo non debet pati pro toto orbe: sed quantum ad temporalia non est ille ordo necessarius: quoniam temporalia per se non pertinent ad perfectam fœlicitatem, sed sunt tantùm media, vt diximus. Vnde S. Thom. 2. 2. q. 26. ar. 5. in solutione pri
D. Thomas.
mi, ait, quòd cùm vnumquodq́;vnumquodque id sit quod in ipso præcipuum est, magis est proximus diligendus quantũquantum ad spiritualia quàm corpus proprium: vt si simpliciter fuerit necessaria vita nostra pro salute spirituali eius, tunc sit nobis expendenda: vbi explicat ordinem qui est ex necessitate præcepti. Sed tamen inferiùs in solutione tertij ait, quòd licèt non sit de necessitate charitatis quòd homo propriũproprium corpus exponat pro salute proximi, nisi in casu quo tenetur eius saluti prouidere: tamen quòd aliquis sua se sponte ad hoc offerat, pertinet ad perfectionem charitatis. Vbi non distinguit de salute spirituali & corporali, sed vtrunq;vtrunque videtur intelligere. ¶ Postremum deniq;denique argumentum solutum
Ad tertium argumentũargumentum .
est, vbi monstrauimus non esse eandem rationẽrationem de spirituali & temporali salute. Quare falsum est eandem esse rationem spiritualis ad spiritualem quæ temporalis ad temporalem.
ARTICVLVS. VII.

ARTICVLVS. VII.

Vtrùm liceat in aliquo casu interficere innocentem.
POST nocentis homicidium, quod quemadmodũquemadmodum lege fiat dictum est, subsequitur in hoc septimo articulo, qui est apud S. Th. sextus, disputare vtrùm liceat in aliquo casu innocentem interficere. Arguitur enim à parte affirmatiua. AbrahāAbraham
Primum argumentum.
hac laude inter cætera commendatur, quòd innocentem filiolũfiliolum aræ destinauerat. ¶ Secundò. Si id licet quod maius nocumentum
Argumen. 2.
infert, & id licebit quod infert minus: nam de illato nocumẽtonocumento existimatur peccati grauitas: licet autem peccatorem occidere, etiāetiam si periculo perditionis æternę nonnunquàm exponatur, vt suprà dictum est: ergò & innocentem quem certiùs creditur miserijs huius sæculi solutum ad æternam fœlicitatem aduolare. ¶ Tertiò: quod secundum ordinem
Argumen. 3.
iustitiæ fit, nullum est peccatum: sed quandoq́;quandoque iudex secundũsecundum allegata & probata innocentem in mortẽmortem adigere cogitur, quem scit falsis testimonijs delatum: & pariter minister qui eius dicto audiens esse tenetur: ergò licitum est quandoq;quandoque innocentem interficere. ¶ In contrariũcontrarium autem est illud Exod. 23. Insontem & iustum non occides.
QVæstionis titulus de duplici innocen
te, intelligi potest Primò de eo qui non solùm re vera est innocens, verùm etiam legitimè: quia non probatur nocens: & de hoc præsens intelligitur interrogatio. Alius verò est, qui licèt re quidẽquidem sit innocens, tamẽtamen legitimè probatur nocẽsnocens: de quo, cùm grauior sit abstrusiorq́;abstrusiorque dubitandi ratio, inferiùs. q. 4. articulo. 2. mouebitur peculiaris quæstio. Hæc ergò facilimè vnica conclusione expeditur.
Vnica conclusio.
Nullatenùs licet hominẽhominem innocentem, cuius nulla habetur sinistra opinio, interficere.
Probatio est peruia. Homo enim, vt ex dictis
Probatio.
patet, & secundùm seipsum consideratur, & prætereà in ordine ad bonum commune. Et quidẽquidem secundũsecundum priorẽpriorem considerationẽconsiderationem, scilicet quatenùs est rationalis naturæ, neminẽneminem interficere licet. Nam & iniquissimi etiam peccatoris natura, quatenus Dei figmentum, diligenda est: ob solam ergò causam communis boni peccator occiditur: in innocente autem nihil est cur ius rei publicæ fiat ipsum occidendi: quoniāquoniam præcipua est reipublicæ pars, atq;atque ad eius salutem præcipuè cōferensconferens. ¶ De hac conclusione non est cur multùm dubites: offeruntur nihilo minùs nonnullæ, licèt tenues, dubitādidubitandi rationes. Prima dum in obsessa à tyranno ciuitate ciuis innocens est, cuius caput tyrannus ille petit: eò forsan quod sibi est aduersus. Historia est de Demosthe
Demosthenes.
ne, quem, dum AthenieñAthenien.. ciuitas obsidione opprimeretur, tantùm dux ille hostis petebat, vt incolumẽincolumen relinqueret ciuitatẽciuitatem. Tunc enim ille in senatu fabulam illam luporum retulit, qui ab ouibus canes deposcebant, illa vafricie vt securi posteà possent in inermem pauidumq́;pauidumque gregem irruere. Dubium ergò est vtrùm tunc pro salute totius reipublicæ licuisset innocentem in manus hostis per|dendum tradere. Apparet enim fuisse licitũlicitum. Primùm quia respublica ius habet exponendi ciues patenti morti pro salute totius: vt patet in bello: sicut totum, suas partes. Deinde quòd & ipse tunc innocens, cuius morte salus totius ciuitatis agitur, tenetur se hosti dedere: ergò ad id potest respublica ipsum cogere. Nihilo minùs respondetur nequâ
Solutio. S. Thomas.
quam id esse tunc licitum. Quare D. Tho. generalem statuit conclusionem. Nam, vt ad primum argumentum respondeamus, tunc respublica potest exponere ciuem quando necessarius ad pugnandum est & resistendũresistendum hosti: quia tũctunc est per se necessariũnecessarium mediũmedium: non autẽautem quando tantũtantum est necessarius ex malitia alterius. QuoniāQuoniam cum homicidiũhomicidium per se non sit bonũbonum, nunꝗ̈nunquam fit licitum nisi ex fine cuius est per se medium. Et innocentis mors nunꝗ̈nunquam est hoc modo reipublicæ necessaria. Quare sicuti, vt paululò antè meminimus, non licet tibi iubente tyrānotyranno eruere tibi ipsi vnum oculum, vt alterum serues: ita neq;neque tunc reipublicæ innocentem morti tradere. Nam, vt superiùs dictum est, non est absolutè domina vitæ ciuium, sicut Deus: & ideo in innocentis vitam solus Deus potestatem habet. ¶ Sunt qui licèt diffiteantur rempublicārempublicam tunc iussu tyranni posse eum occidere, fatentur tamen posse ipsum eidem tradere ad occidendum. Porrò autem idem est vtrunq;vtrunque prorsus: atq;atque adeò neutrũneutrum licet. Posset nihilo minùs eum illo casu non defendere: quia respublica cum suî periculo non tenetur defendere priuatum ciuẽciuem. ¶ Quòd si contrà similitudine arguas:
Obiecto à similitudine.
Si quis mihi mortẽmortem cōminareturcomminaretur nisi manũmanum aut linguam abscindendāabscindendam illi offerrem, possem membrum tradere vt vitam seruarem: licèt medium illud non sit necessarium nisi ex malitia alterius: ergò similiter posset respublica ciuem suũsuum tradere. Negatur consequen
Dilutio.
tia: quoniam membrum non habet esse distinctum ab esse totius: neque vllo modo est propter se, sed propter totum: neq;neque per se est capax iuris vel iniuriæ. Homo autem quāuisquamuis sit pars reipublicæ, est nihilo minùs & suppositũsuppositum propter seipsum existens, atq;atque adeò per se capax iniuriæ, quam respublica non potest illi irrogare. ¶ Vnde ad secundũsecundum suprà obie
ctum argumentum respondetur, quod quanuis ipse teneatur tunc proprio se offerre periculo vt publicum caueat: non tamen ad id iure cogi potest: quoniam tenetur non de iustitia, sed de charitate. Sicut stat me in graui necessitate ad eleemosynāeleemosynam teneri ad quam cogi non possum. ¶ Alius dubitandi casus est in
Secundus scrupulus.
bello: & quidem in communi aggressu, vbi permixti sunt innocentes cum nocentibus: non est dubium quin liceat hostes inuadere, cum innocentum periculo. Sed dubium est in singulari certamine. Video militem in me irruentem quem scio innocentem esse: puta qui certò credit bellum iustum contra me gerere. Videtur ratio suadere quòd tunc non possim illum occidere. Nam bellum non potest esse iustum ex vtrâq;vtraque parte. Si ergò ille iustè contra me pugnat, non possum ego iustè me defendere. Respondetur nihilo minùs li
Submouetur dubium.
cêre. Primùm quia iustè ambo pugnare possumus ex ignorantia, quando vterq;vterque putat se iustam defendere causam. Prætereà licèt tũctunc in conflictu vni militum constaret iustitiam ab alterius parte stare, potest se defendere: quia non tenetur illam pati mortem. Quare non solùm tunc ex falsa præsumptione (vt quidam aiunt) nempè quia vterq;vterque putat alterum esse nocentem: sed etiam si sciat esse innocentem, licitè tunc pugnat. Non posset autem alterũalterum occidere nisi in suam defensam. Sed rogas, vtrùm miles possit alterum aggre
Tertius scrupulus.
di quem scit esse innocentem. Respondetur quòd si bona fide credat, iustũiustum se gerere bellum, etiam si alium putet esse innocẽteminnocentem, putà quia vel idẽidem ipse credit, vel inuitus in exercitu retinetur, potest illũillum aggredi: tum quòd aggressus ipse in bello est defensio: tum etiāetiam quòd vnus princeps ius habet aggrediendi alterum. Qui autẽautem miles crederet bellum se gerere iniustum, aggredi non posset.
AD primum autem argumentum in con
Ad primum argumentũargumentum .
trarium, lib. 2. satis responsum est. q. 3. articu. 8. Deus nanq;nanque non tanquàm legislator, vt Scotus putat, dispensare valet super homicidio: sed tanquātanquam vniuersalis vitæ dominus, potest cuiuis potestatem facere alterum occidẽdioccidendi: sicuti fecit Abrahæ: cuius ideo obedientia laude digna fuit. Tametsi pro sua clementia id non permiserit executioni mandari. Nemo autem mortalium hoc absoluto vtitur vitæ dominio. ¶ Solutio autem argumenti se
cundi notanda est apud D. Tho. nempè peccatorum grauitatem de se primò attendendam esse, non penes illatum nocumentũnocumentum, sed penes obiectum. Quapropter innocentis occisio scelestior est & maiori digna supplicio quàm occisio impuri ac perditi hominis. Primò, quia huiusmodi occisor præstantius bonum lædit, quod magis est per se diligendũdiligendum: | quapropter peiùs cōtracontra charitatem peccat. Secundò, quia & illi iniuriam facit qui minùs erat illa dignus: atq;atque ideò iniquiùs iustitiam violat. Et tertiò, quia rempublicam meliori priuat bono, ac subinde in bonum commune est pestilentior. Postremò & Deum ipsum impudentiùs spernit, qui iustos chariores habet, secundùm illud Lucæ. 10. Qui vos spernit, me spernit. Quòd autem iusto mors in bonum æternæ gloriæ cedat, occisioni accidentarium est. ¶ A solutione au
Ad tertium argumentũargumentum .
tem tertij argumenti quod de innocente legitimè probato nocente addebatur, supersedendum est vsq;vsque ad locum citatum. q. 6.

ARTICVLVS. VIII.

Vtrùm ius sit vnicuivnicuique proprium inuasorem in suî defensam occidere.
CVM suprà definitum sit nemini priuata authoritate licêre malefactorem occidere, explorandum supererat vtrùm saltem liceat aggressorem per modum defensionis interficere. Sunt enim nonnullæ sanctorum authoritates quæ id vitare videntur. Ait quippe August. ad Publi.
De occidendis hominibus, nè ab eis quisq;quisque occidatur, non mihi placet consilium, nisi fortè sit miles aut publica functione teneatur, vt non pro se hoc faciat, sed pro alijs accepta legitima potestate. vbi negare videtur, cuipiam nè occidatur licêre priuatim occidere. ¶ Et in. 1. de libe. arbit. Quomodò, in
Argumen. 2.
quit, apud diuinam prouidentiam à peccato liberi sunt qui pro his rebus quas cōtẽnicontemni oportet, humana cæde polluti sunt? Et censet illas res in vniuersum esse cōtemnendascontemnendas, quas homines inuiti amittere possunt, in quarum numero est vita. ¶ Et Nicol. Papa,
Argumen. 3.
can. de his clericis. dist. 50. ait: De his clericis quibus consuluistis, scilicet qui se defendendo paganum occiderant, si posteà per pœnitentiam possunt ad pristinum statum redire, aut ad altiorem ascendere, scitote nullam nos occasionem dare, neq;neque vllam tribuere licentiam eis quemlibet hominem quolibet modo occidendi. Cui quidem legi cùm ad mores pertineat, videntur & laici esse subiecti. ¶ Quartò. Homicidium est grauius ꝗ̈quam
Argumen. 4
simplex fornicatio: sed nemini hæc ad seruandam vitam est licita: ergò neque homicidium facere. ¶ Postremò. Si arbor est
Argumen. 5.
mala: ergò & fructus, vt habetur Matth. 7. sed defensio ipsa videtur illicita contra illam Pauli monitionem ad RomañRoman. 12. Non vos defendentes charissimi: ergò & aggressoris occisio erat peior. ¶ In contrarium autem est illud Exod. 22. Si effringens fur domum siue suffodiens inuentus fuerit, & accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis: licet ergò æquiori ratione vitam propriam vsq;vsque ad mortem inuasoris defendere.
AD quæstionem tribus cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima. Nemini licet aggres
Prima conclusio.
sorem occidere nisi id fuerit necessarium medium: nempè si alia via se non potest defendere. ¶ Secunda. Vbi medium illud
Secunda cōclusioconclusio.
fuerit necessarium, licitum est vim vi secundùm iura repellendo, cum moderamine inculpatæ tutelę illum occidere. Probantur simul ambæ cōclusionesconclusiones. Ad quarũquarum probationem supponitur contingere posse vt vnius actionis duo existant effectus: quorum alter ex intentione agentis proferatur, alter verò accidat præter eius intentionẽintentionem. Vt dum quis fodiens vt vitem plantet, thesaurum reperit. Morales autem actus ex eo speciem sortiuntur quòd in intentione & proposito agentis extiterat: ab eo autem quod accidentarium est, nihil laudis vel vituperij recipiunt: vt si venator intendens sagittam in feram dirigere, hominem transuerberet, non est censendus homicida. Ad propositum ergò nostrũnostrum, vbi quis se defendit, duos est considerare effectus, scilicet & pro priæ vitæ conseruationem, & exitium alienæ: quorum prior fuit intentus, posterior verò accidentarius. Ille autem per se effectus ex quo actio speciem sortitur, nullam habet rationem rei illicitæ: quippe cum hoc sit ius naturale vnicuiq;vnicuique proprium: ergò inde nullatenùs vitiatur actio. Ex accidentario autẽautem effectu qui ex illo subsecutus est fine, vitiari non potest, nisi vbi medium illud proportionem non habuit legitimam ad finem, hoc est non fuit necessariũnecessarium. Fit ergò vtraq;vtraque conclusio ex eodẽeodem syllogismo consequens: nempè quod vbi illud medium non fuit necessarium iniusta fuit occisio: vbi verò fuit, non fuerit nisi licita. Nam cùm quisq;quisque potiùs teneatur suæ propriæ consulere vitæ ꝗ̈quam alienę, nemo tenetur iuri suo cedere, vt alienam vitam propriæ anteferat. ¶ Tertia cōclusioconclusio.
Tertia conclusio.
Nemini priuata authoritate licet ex intentione hominem occidere, vt propriam | vitam seruet: sed illud tantùm munus est publicæ potestatis, quæ talem occisionem in publicum bonũbonum refert: vt patet in principe edicente alteri bellũbellum: & in ministro malefactorẽmalefactorem capiente. Probatur: quia occidere aliũalium ex intentione, non est nisi publicæ potestatis ad conseruandum bonum commune.
¶ Hîc in primis notandum est, conclusionẽconclusionem secundam quæ princeps huius quæstionis existit, in corde esse iuris naturalis. Vnde distin. 1. can. ius naturale. inter alia eiusdem iuris ponitur, violentiæ per vim repulsio. Idq́;Idque patet. ff. de vi & vi arm. l. 1. Et. ff. de iust. & iure. l. vt vim. ait Florent. Iure hoc euenit vt quod quisq;quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse existimetur. &. l. iniuriarum. ff. de iniur. Iuris exequutio non habet æ: cùm quisq;quisque ergò habeat ius se defendendi, nemini tunc iniuriam facit. In summa, cap. significasti. 2. de homicid. & cap. si verò. 1. de sententia excomm. Vim, inquit, vi repellere, leges omniaq́;omniaque iura permittunt. Et. ff. ad. l. Aqui. l. sed etsi. expressè habetur quod qui alium ferro se petentem occiderit, non videtur iniuria occidisse. Adeò enim naturale est cuiq;cuique rei existere, vt in id quod sibi noceat statim insultet. ¶ Exigit autem istarum conclusionum
declaratio vt à tertia inchoëtur. DubiũDubium nāq;namque statim existit, quidnam sibi D. Tho. voluerit vbi ait, nemini licêre hominem ex intentione occidere vt seipsum defendat. Videtur nanq;nanque negare illud medium esse licitũlicitum, atq;atque adeò sibiipsi contradicere. Nam si intelligit quando illud non est necessarium, iam id docuerat in prima, atq;atque adeò repetitione vtitur inutili. Si verò quando est necessarium, contrarium dixerat in secunda. ¶ Huius solutio apud Caiet. nisi ampliùs explicetur, me
Caietanus.
taphysicam obscuritatem præfert. Ait enim licêre cuiq;cuique vt se defendat, hostem occidere: non quidem vt occisio illa eligatur tanquātanquam medium, sicuti medicus ex intentione pharmacum porrigit ad cōsequendamconsequendam salutem. Et hoc est quod asseritur in tertia conclusione. Sed vt sit defensionis effectus: quemadmodùm debilitas infirmi non est in intentione medici, sed est curationis effectus qui pręter intentionem sequitur. ¶ Hac autem re
Impugnatur CaietañCaietan.
gula nisi acutè legatur, multi decipientur. Arguitur enim contrà: licitum est inuaso, dum videt aliter inuadentis manus euadere non posse, directo spiculo iugulum eius ex intentione petere, vt illum priùs consternat: ergò regula falsa. Patet antecedens. Docet nanq;nanque Arist. 6. Ethico. ad efficacem volunta
Aristot.
tem finis perinde sequi electionem medij, quod iudicatur necessarium, atq;atque in speculabilibus sequitur expræmissis conclusio: potest autem ille iure velle illum finem, quem rectè iudicat aliter assequi non posse: ergò & illud eligere medium. Inuenias aliquos etiāetiam ex nostris hæc omnia negantes antequàm concedant licêre in conflictu illi qui inuaditur eligere alterius mortem. Sed profectò si licita est defensio, & iudicatur illud necessarium, nescio cur non liceat in hostis iugulum rectà dirigere ensem. Quin verò qui videt hostem in se rectà euaginato gladio tendere, & timet consertis manibus defendere se non posse, potest sagitta eminùs iacta, vel globulo illũillum solo sternere. Hæc enim est defensio cum moderamine inculpatæ tutelæ. Mens er
MẽsMens D. Tho. aperta.
gò S. Tho. clara est, & planè physica: censet enim tunc duntaxat homicidium ex intentione fieri propter defensionẽdefensionem, quando quis alterum aggreditur ipsum præueniens: vel ad vindicandam pręteritam iniuriam: vel ad cauendam futurāfuturam. Et ideo optimè ait in tertia conclusione id tantùm licêre publicæ potestati, vel per bellum respectu exterorũexterorum hostium, vel per executionem iustitiæ respectu pestilentium ciuium, per quorum punitionem respublica sese defendit. Atqui hoc propriè censetur, medium eligere ad illũillum finem: quod quidem priuatæ personæ non licet. At verò quādoquando quis inuaditur, tunc quomodocunq;quomodocunque inuasorem occidat inculpata tutela: puta quia videt aliter non posse eius manus euadere, etiamsi directè sagitta aut alio iaculo iugulum aut cor petat, censetur id non intendere, sed solùm suî defensam. Et hoc sensu bene potest teneri quòd illa occisio non est medium, sed cōseruationisconseruationis effectus. Tametsi
cōsuetoconsueto sermone rectè etiam appellatur medium, eodemq́;eodemque nomine vtitur Diuus Thomas in prima & secunda conclusione. ¶ At verò de tutelæ moderamine quidnam requiratur vt sit inculpata, dubitari etiam potest. Nam sunt qui aiunt illum qui inuaditur debere summum adhibere iudicium, an possit aliter quàm per illatam mortem se defendere: nempè vel fugiendo, vel pacem deprecando, vel leuiter hostem cædendo, antequàm ei liceat illum transfigere. At verò licèt ita sit quòd haberi debet horum ratio si commodè potest: tamen quòd in conflictu agonizantem tanto negotio obligemus, nulla iubet ratio: tum quòd melior est condi|tio illius qui inuaditur, postquāpostquam alter illi offert iniuriam: tum etiam quòd illo temporis articulo metus non sinit iudicium liberum. De fuga autem pòst dicemus. Hoc dixerim quantum ad forum conscientiæ: De foro enim iudiciali iuris prudentes iudices sunto. ¶ Existit autem nihilo minùs argumentum
permolestum, quippè quod rem valde facit ambiguam. Apparet inquam licêre priuatæ personæ hostem occidere, idq́;idque tanꝗ̈tanquam medium eligendo: nempè ipsum præueniendo & aggrediendo: quod in tertia conclusione negatum est. Faciamus enim eum qui per inimicitias diuexatur, occlusum esse in aliquo opidulo vnde nullatenùs effugere potest, vel in eisdem ædibus vbi est hostis: qui & certissimus absq;absque vllo dubio est eundem hostem eum decreuisse occidere: sed expectare horam, vel socios vel aliam iam iam instantem opportunitatẽopportunitatem. Apparet enim eiusmodi miserũmiserum posse aliũalium præuenire, & dum securus est, eum opprimere. Vel fac innoxiāinnoxiam mulierem cum marito eodem lecto iacentem euidenter scire eundem sub ceruicali abdidisse gladium, quo ipsam dormientem iugulet: neq;neque patêre miseræ suffugiũsuffugium aliud: nunquid non ipsa posset eundem gladium furtim arripere, & fabulam anteuertere? Profectò res est dubia. Ad quam aliud responderi non
Dilutio.
potest, quàm quòd dum actus ille, aggressio est, nullatenus est licitus. Si tamen est defensio, non est cur condemnetur. Vtrum autem eorum sit, non est lege aut scientia definiendum, sed arbitrio prudentis quocunque casu iudicandum. Seruit autem hoc ad pacandas cōscientiasconscientias post factũfactum. Haud tamẽtamen est in publico hæc licentia prædicādaprædicanda, nè rude vulgus, quod discernere nescit quādoquando est aggressio, quādoquando verò defensio, eam per abusum amplificet. ¶ At verò cōtracontra secundāsecundam conclusio
nem existit argumentum huiusmodi. Necessarius ordo charitatis exigit, vt modò dicebamus, vitam spiritualem proximi propriæ corporali præferre: quandoquidem spiritualis non solùm perfectior est, verùm & finis ipse ad quem temporalis refertur: quisquis autem priuata authoritate alterum vi aggreditur, est in peccato mortali, quia id nemini licet: ergò alterũalterum idem ordo charitatis stringit vt mori se citiùs permittat, quàm alterum in infernum obtrudat: atque adeò neutiquàm licet eum occidere. Argumentum est quod non modò sciolos multos cogit vt eius conclusioni fidem adhibeant, verùm & Gersonem, grauem alioqui autho
Gerson
rem: qui tract. de Eucharistia eam habet pro confessa. At verò hoc esset non solùm naturale ius peruertere, verùm & Christi iugum, quod suaue est & leue, acerbum facere, atq;atque importabile. Quænam enim iustitia esset in lege quæ subditos cogeret, vt vitam quam mortales tanti æstimant, cuiuscunq;cuiuscunque temeritati & audaciæ dono darent? Si me tyrannus ad malum vrgeret, vitam pro virtute deberem ponere: sed tamen quòd cuicunq;cuicunque volenti me iniquissimè occidere id permittere cogar, intolerabilis res esset. Imò non solùm vitam non cogor illi dare, verùm neq;neque honorem, neq;neque famam, neq;neque bona mea. Est, verbi gratia, impurus homo & peruicax qui iurat nisi dedero ei pondus auri patraturum sese graue aliquod scelus, vtrùm proptereà ego stringar petitionem suam illi concedere? minimè gentium. ¶ Ad argumentum ergò
Solutio.
conceditur ordine charitatis magis esse diligendādiligendam salutem spiritualem proximi quàm nostram temporalem. Hæc autem charita
tis lex solùm obligat, vt quoties ad eiusmodi spiritualem salutem mea fuerit temporalis simpliciter necessaria, debeam illam periculo offerre. Exempli gratia. Laborat ciuitas aliqua vel persona ignorantia vincibili, quam ego solus possum tollere: deberem certè ordine charitatis cum periculo vitæ veritatem detegere. Item si mihi incumbit ex officio. Nam tempore pestis tenetur prælatus, & tempore belli princeps non deserere populum: quia hoc secundo casu non sola charitas, verùm & iustitia concurrit. Vbi autem vita mea non est necessaria, sed ipsi sciunt se malè agere, & possunt cessare, & sua culpa non cessant: ego non teneor: sed ad perfectionem charitatis quandoq;quandoque id pertineret. Et hoc expressè docet sanctus Thomas in lo
D. Thomas.
co nuperrimè citato, in solutione ad. 3. &. q. 25. eâdem. 22. ar. 8. ait, quòd licèt dilectio inimici in præparatione animi sit necessaria, quando necessitas occurrerit: tamen extra talem necessitatem diligere inimicum non est, nisi de perfectione charitatis. ¶ Ad propositum ergo vt descendamus, qui me vi armata priuatim adoritur, sua culpa id facit: quare mea vita non est illi necessaria: & ideo nec teneor illi succũberesuccumbere. Aliâs occasio porrigeretur nefandis hominibus iustos inuadendi: nempè dum certi essent ab illis non se esse occidendos. Simili enim audacia Macchabæorum hostes Sabbathis eos adorie|bantur, arbitrantes tunc eos non posse pugnare. Quare vt legitur. 1. Macchabæo. 2. decreuerunt etiam diebus illis sanctis sese armis defendere. Haud ergò est consequens: Teneor diligere salutem proximi spiritualem præ mea corporali: ergò teneor illam extra casum necessitatis plus seruare. Vnicuiq;Vnicuique nanq;nanque mandata est cura suæ vitæ suorumq́ue bonorum: non autem alienorum, etiam si pretiosiora sint. Sicuti seruare pater tenetur magis filium suum quàm extraneum longè meliorem. ¶ Hactenus de libertate quam quis habet defendendi se. De necessitate autem, vtrùm scilicet quisque ad
id teneatur, ab aliquibus dubitatur. Imò sunt qui id affirmant propter hoc quod à nobis modò asserebatur. Hoc autem dubiũdubium articulo. 6. decisum est: nempè demonstratum, licitum esse vitam ponere pro amico. Vnde palāpalam consequitur posse inuasum permittere se occidi, nè occidat. Quin verò quādoq;quandoque tenetur. Quare tres ordines statuendos
Tres ordines aggressionis.
de hac re arbitror in pręsentiarum. Est enim vnus quo inuasus teneretur, vt reor, potiùs mortem perpeti quàm inuasorem interficere, etiāetiam vbi aggressio iniuriosa esset. Etenim si aggressor esset rex, vel dux, vel alia persona quæ valde esset reipublicæ necessaria: inuasus autem esset persona vilis, cuius vita ad bonum commune nihil referret: profectò crediderim tunc inuasum illum charitate cogi vt lethum potiùs ferat, quàm alteri inferat. Atqui per alterum extremum contingeret casus vt teneretur inuasus sub pœna peccati mortalis defendere se: vt si viceversa princeps aut quæuis alia persona reipublicæ perquàm commoda ab impuro aliquo & nefario impeteretur: tunc enim proculdubio prodigalitas esset vitæ non se illum iniuria lacessitũlacessitum defendere: etiam dum opùs esset lacessentem occidere. In reliquis verò medijs casibus & ius habet inuasus quisq;quisque defendendi se: & nihilo minùs ei liberum est propter charitatem iuri eiusmodi renuntiare. ¶ Quid autem si quis me iniuria laces
Dubium.
seret, non armis, sed vi alia aut fraude? vt si scirem iudicem decreuisse me per iniquitatem ad mortem adducere, aut testes iniquis testimonijs: idq́ue mihi esset certissimum, remq́;remque iam esse in proximo, nunquid non possem illos occidere sciens me aliter non posse mortem fugere? Apparet enim idem ius esse, ac si me gladijs inuaderent. Respon
Dilutio.
detur nequâquānequaquam licere, neq;neque idem esse iuris: quoniam solùm licitum est vim vi repellere: vis autem non est nisi in præsenti aggressione. Aliâs (vt suprà diximus) si tu præuenires, tu esses qui aggredereris. Quare tũctunc alia tibi iuris remedia exquirenda sunt. Si autẽautem prætor aut alij ministri iustitię vellent in me manus inijcere, constaretq́ue mihi per iniquitatem id facere, liceret mihi profectò perindè vim vi repellere ac si essent personæ priuatæ. Secùs tamen si id bona fide & lege tentarent: nempè quia sunt indicia vel aliqua legitima accusatio. Tunc enim licèt ego essem innocens, non mihi liceret, quò me eriperem, ministros vulnerare: vt infrà quæstione. 4. dicturi iterum sumus. ¶ De bonis
Alterum dubium.
autem temporalibus dubium est, vtrùm in eorum defensam licet etiam latronem occidere. Apparet enim hoc non licêre: quia bona hæc temporalia lubrica atq;atque adeò necessariò peritura non sunt tanti facienda, vt vita eorum gratia homo multandus sit. Eò præcipuè quòd omnia hæc in vitæ humanæ subsidium mortalibus collata sunt. Atq;Atque ad id facit authoritas Augustini ex. 1. lib. de lib. ar
Augustinus.
bi. secundo argumento citata. Quin verò & illud Exod. 22. quod cap. 1. de homicid. citatur de fure nocturno, adiuncta gl. Augustini quæ citatur cap. si perfodiens. de homicid. Glossa enim est, proptereà licêre furem nocturnũnocturnum in flagranti delicto morte opprimere, non autẽautem orto iam sole, quod noctu discerni nequit, veneritne ad furtũfurtum faciendũfaciendum an ad homicidiũhomicidium, sicuti luce solis deprehẽdideprehendi potest. Vbi significat August. solùm metu mortis licere furem occidere, non autem metu amissionis bonorum. Respondetur nihilo minùs
Solutio.
citra dubium licêre furem etiam diurnũdiurnum in defensionem bonorum temporalium interficere si aliter illa eripi ab ipso nequeunt. Et ratio est quòd bona mea, media sunt ad vitæ sustentationem, & status, atque honoris. Quapropter sicut vita fundamentum est omnium bonorum: ita est & eorum tutrix. Ad August. autem respondetur, aut quod illius
Augustinus explicatur.
forsan fuit sententiæ quod ob solùm bona temporalia non licet furi vitam haurire: vel meliùs quod locutus est vti philosophus moralis: quia vix accidere consueuit quin possint bona eripi à diurno latrone citra eius mortem. Et quando id fieri posset, certè iniquum esset illum occidere: sic enim habetur. l. furem. ff. ad. l. Corn. de sica. furem nocturnum si quis occiderit, ita demum impunè feret, si parcere ei sine suo periculo non potuit: par|cere scilicet liberando res suas. &. l. sed & si. ff. ad. l. Aquil. si quis cùm furem apprehendere posset maluit occidere, iniuriam fecisse videtur. Idemq́;Idemque habetur cap. Interfecisti. extrà, de homicid. Vnde iurisconsulti inferunt quòd etiam dum spes est via iuridica recuperandi furtum, non licet furem occidere. Et certè si spes esset certissima quòd facilimo negotio recuperari posset, verum apparet. Vbi autem res esset dubia, posset liberum esse domino iure vti suo. Vnde eodem cap. interfecisti. subditur: Si autem sine odij meditatione te tuaq́;tuaque liberando huiusmodi diaboli membra interfecisti, si ieiunare volueris bonum est tibi. Quasi dicat, non teneris. De tempore au
Quamdiu tẽpustempus defensæ duret.
tem defensæ, quandiu duret, prætereà fortè dubitas. Nempè vtrùm tunc tantùm liceat resistere quandiu fur rem non arripuit: an verò etiam tunc dum tuis rebus onustus fugit, liceat tibi eum armis insequi: & si aliter deprehendi nequit, etiam iacto telo sternere. RespōdeturRespondetur toto illo tempore flagrantis delicti licêre vim vi repellere, etiam dum fugit: postquàm verò aliquô se iam recepit, non licet eum vi aggredi, sed tenere quousq;quousque iudex eum capiat. Attamen cùm hæc licêre astruimus, nempè furem telo prosternere, sic intelligimus si bona aliquanti sint pretij. Nam pro re vili, nempè pro valore duorum triûmve ducatorum, vt vitam periculo exponere delictum esset, sic & alium interficere. Nam licèt te tuaq́;tuaque tuendi ius habeas, conferendũconferendum tamen est damnum quod tibi caues cum illo quod das. Quanuis innocentis conditio melior sit. ¶ Superest autem de honore videre,
DubiũDubium aliud
vtrùm ob eius defensam liceat aggressorem occidere. Est verbi gratia ingenuus vir aut illustris, qui videns hostem ad se gladio appropinquare, fugiendo posset liberare vitam, vtrùm fugere cum suo dedecore teneatur nè suam vel hostis periculo mortis obijciat. Apparet enim secundùm ea quę dicta sunt neutiquàm expectare posse: quādoquidemquandoquidem moderamen inculpatæ tutelæ requirit hostis necem necessariam esse ad seruandam vitam: quod in illo casu non est. Respondetur nihi
Solutio.
lo minùs non tenere se in pedes conferre: quia moderamen hoc adhibendum est citra honoris detrimentũdetrimentum quod alicuius sit momenti. Quapropter sacerdotes & monachi fugere omninò in tali casu tenerentur: vtpote quorum honor non est conflictum illum expectare: quippè quos armorum vsus nisi in extrema necessitate non decet. Et idem est de plebeio infimæ sortis, qui nullam prorsus honoris iacturam fugiendo faceret. ¶ Quòd si hinc quispiāquispiam contra nos intulerit, licêre tunc etiam lacessito & in duellum prouocato exire: quoniāquoniam sine honoris iactura aliud nequit facere. Respondetur nullam esse consequen
Submotio cauilli.
tiam. Nam tũctunc nulla vis infertur, sicuti dum præsens est hostis. Et ideò qui exit in duellũduellum non repellit vim vi, sed cooperatur ad iniustitiam qua alter ipsum prouocauit. Præsertim quòd secundùm rei veritatem & sapientum iudicio, non exire, non est dedecus: quia vbi virtus non defenditur, nullus est honor: quippe qui eius est præmium. Ob idq́;idque cùm exire ad occidendum priuata authoritate, non sit virtus: fit vt neq;neque verè sit honor, nisi secundũsecundum vulgus. Et nomine vulgi quicunq;quicunque intelligũturintelliguntur, qui non secundum rei naturam, sed secundùm popularem opinionem de rebus iudicant. Sed de hoc nihil ad præsens. ¶ VnũVnum
Excluditur alterum sophisma.
autem hîc quispiam meditabitur fortè sophisma. Videtur nāq;namque nobili qui in cōflictuconflictu vulnus accepit licere hostem cessare iam volentem repercutere: non quidem in defensam vitæ, sed honoris quem ei abstulit: nam si licet expoliato bona fugienti latroni vi eripere, cur non & isti eripere honorem? Respondetur disparem esse rationem: nam latro importat tua ipsa bona quæ ab illo eripis: in casu verò præsenti ille qui te dehonestauit non secum portat tuum honorem: quare non potes illum iam vendicare nisi per vindictam quæ soli publicæ potestati licet. ¶ Ex his suprà dictis fit quod si quis quempiam aggrederetur vt eum fuste leuissimè percuteret, posset id alter etiam hostem interimẽdointerimendo repellere. Præsertim in Hispania vbi tam atrox illa iniuria reputatur. ¶ Vtrùm autem eadem sit ratio de clericis quæ est de laicis. Respondetur quantum ad ius naturæ idem esse prorsus: nisi quòd de defensione honoris non est par ratio: vtpote qui illum non habent in armis. De iure autem Ecclesiastico, statim.
PRimum igitur argumentum pariter &
secundũsecundum eâdem solutione diluũturdiluuntur. Loqutur enim planè August. in casu tertiæ nostræ conclusionis: nempè nemini ex intentione, puta per viam aggressionis & præuentionis licere priuata authoritate se defendere, neq;neque sua. Et ideo ait, pro his rebus, directam significans intentionem: excipiens nisi sit miles. ¶ Ad tertium verò respondet Diuus Tho
Ad tertium argumentũargumentum .
mas, quòd cùm irregularitas incurratur præ|ter culpam, vt patet in iudice, fit vt clericus etiam si se defendendo aliquem interficiat fiat irregularis. Loquitur tamen secundũsecundum ius quod suo sæculo erat in vsu. Postmodùm nanq;nanque Clemen. vnica de homi. prouidenter cautum est vt qui mortem aliter vitare non valens suum occidit vel mutilat inuasorem, immunis sit ab irregularitate. Præterꝗ̈Præterquam quod in dict cap. de his. nihil aliud habetur ꝗ̈quam quod clericus ille qui paganum defendendo se occidit, multùm sibi consuluit si ab officio sacerdotali recessit: quasi non esset necessarium. Adde quòd fortè loquitur vt in præcedenti cap. ClericũClericum. de eo qui in militia, nẽpènempe obsidione inclusus paganum occiderat: debuerat enim in obsidione non manere. Vnde can. Interfecisti. de homi. volun. presbyter qui se & sua defendendo inuasorem occidit, non deponitur, sed ad pœnitentiam admonetur: forsan propter exemplum, aut propter aliquam præsumptam culpam. Sed de irregularitate statim articulo proximo: vbi hæc verba S. Thom. emunctiùs examinabuntur. ¶ Quar
Ad quartũquartum argumentũargumentum .
tum argumentum nullius est ponderis: quoniam neq;neque fornicatio neq;neque adulterium media sunt ad defensionẽdefensionem quemadmodùm homicidium. ¶ Quintum verò super eodem
Ad quintum argumentũargumentum .
nos loco Pauli tractauimus. Verbum enim Pauli, Non vos defendentes, idem est Græcè quod, Non vos vindicantes: vt eius verbale nomen statim subiunctum ostendit, Mihi vindictam, & ego retribuam. Licet enim vim dum infertur repellere: non tamen illatam iniuriam, nisi per publicam authoritatem, vindicare.
ARTICVLVS. IX.

ARTICVLVS. IX.

Vtrùm qui casu alterum occiderit, fiat homicidij reus.
POST voluntariũvoluntarium homicidiũhomicidium
Primum argumentum.
sequitur de casuali, vtrùm reũreum faciat homicidāhomicidam. Sunt enim in partẽpartem affirmatiuāaffirmatiuam, testimonia tam sacra, ꝗ̈quam sanctorũsanctorum patrũpatrum. Legitur enim GeñGen. 4. de Lamech quod virũvirum in vul
Lamech.
nus suum occiderit. Et historia secundũsecundum sanctos interpretes fuit quòd cùm in venatu credens interficere bestiam, hominem interfecerit, nihilo minùs homicidium ei imputatum fuit. ¶ Secundò legitur Exod. 21. Si
Argumen 2.
quis percusserit mulierem prægnantem & abortum fecerit: si mors eius fuerit subsequuta, reddet animam pro anima: abortus autẽautem ille præter percutientis intentionẽintentionem accidere poterat: ergò casuale homicidium non est absq;absque culpa. ¶ Tertiò. Dist. 50. & extrà de ho
Argumen. 3.
micid. quàm plures extant canones quibus qui clerici casu homicidia fecerunt, irregulares habentur: irregularitas autem vbi in pœnam ponitur, non nisi propter culpam incurritur. ¶ Contrarius autem obuiam occurrit ad Publi. August. vbi sic ait, Absit vt quę pro
Augustinus.
pter bonum aut licitum facimus, si quidem propter hoc præter nostram voluntatẽvoluntatem quicquam mali acciderit, nobis imputetur: homicidium autem casuale est cùm ei qui bonũbonum intendit, malus accidit effectus.
AD quæstionem tribus conclusionibus respondetur. Prima est bimembris, eademq́;eademque
Prima conclusio.
cæterarum basis ac radix. Nihil casuale quatenus casu accidit peccatũpeccatum est: sed quatenus quidpiam habuerit voluntarij, eatenus erit peccatum. Conclusio probatur secundùm Augustinum contra Faustum: peccatũpeccatum
Augustinus
non est nisi quatenus voluntarium: casus autem secundùm Aristot. 2. Physicor. est causa
Aristot.
præter intentionem, atq;atque adeò præter voluntatem agentis: ergò casualia secundùm illam rationem nihil secum afferunt culpæ. ¶ Se
Secunda conclusio.
cunda conclusio. Nemo dans operam rei licitæ, neq;neque sinistram habens intentionem, dummodò debitam adhibuerit diligentiādiligentiam nè noceat, ꝗ̈uisquamuis ex actione sua sequat̃sequatur homicidiũhomicidium, reatum illius incurrit. Conclusio hæc præcedentis appendix est & corollaria. Nam eiusmodi homicidium nihil prosus habet voluntatis, sed est simpliciter casuale. ¶ Tertia con
Tertia conclusio.
clusio. Si quis dat operam rei illicitę, vel dans operam rei licitæ debitādebitam non adhibet diligentiādiligentiam, non est à reatu homicidij immunis, quod ex eiusmodi actione fuerit subsequutũsubsequutum. Probatur conclusio. Contingit id quod actu per se neq;neque volitum est neq;neque intentum, per accidens esse volitum atq;atque intentum: quatenus id non impedit quod impedire tum poterat, tum etiāetiam debebat. Nam causa quæ prohibẽsprohibens remouet, dicitur accidentaria. Quo fit vt qui causam vel actionem non remouet atq;atque impedit quam tollere debebat, si sequatur homicidiũhomicidium, reus eius cōstituaturconstituatur. Hoc autẽautem fit dupliciter. Vno modo quando operāoperam nauat rebus illicitis, quas vitare debebat: altero verò quando vacans rebus licitis diligentiam non adhibet: ex cuius cōtrariacontraria negligentia subsequitur homicidium. Atq;Atque hæc est asserta nostra cōclusioconclusio. | ¶ Ad planam verò rei intelligentiam recolen
Illustratur conclusio.
dum est, bifariàm aliquid esse voluntarium. Vno modo directè, quia intentũintentum: & hoc simpliciter nuncupatur voluntarium, opponiturq́;oppponiturque simpliciter casuali, vbi nihil est voluntarij: & alio modo contingit esse voluntarium per accidens: quia non impeditur: & hoc est medium inter simpliciter voluntariũvoluntarium ac simpliciter casuale. Sed nihilo minùs ob carentiam directæ intentionis dicitur casuale. Re
quiritur ergò ad casuale homicidium primò quod non sit intentum: secundò vt imputetur quod re vera sequatur ex actione quæ tolli debebat: vt habetur cap. ad audientiam. de homi. & cap. presbyterũpresbyterum. Nam si aliunde sequatur, nullatenùs imputatur agenti vt eod. cap. IoānesIoannes. Vt si quem imprudenter incauteq́;incauteque castigans vulnerasti: & homicidium, vel non est subsequutum: vel non ex vulnere, sed ex maligna curatione, vel alio accidente ille occubuit: non es in cōscientiaconscientia homicidij reus, sed tantũtantum incautæ pulsationis. Tertiò requiritur quod non solùm posses talem actionem euitare, verùm quòd deberes: licèt enim venator excusare posset venationem, atq;atque adeò iactum teli quo præter intentionem factum est homicidium, nullam inde contraxit culpāculpam. Similiter, vt paulò antè dicebamus, dum latro ex te pecuniam petit, comminatus nisi dederis, furtum aliunde se facturum: licèt non dederis & faciat, non est cur tibi furtum imputetur: quoniam non tenebaris. ¶ Atq;Atque ex hoc sequitur quæstiunculæ solutio in præsentiarum moueri solitæ. Dubitatur nanq;nanque vtrùm
Dubitatio submouetur
homicidiũhomicidium casuale quod per accidens est voluntarium, sit in vniuersum peccatum mortale. Apparet enim tale ex obiecto. Responde
tur nihilo minꝰminus non habere eiusmodi homicidia plus culpæ quàm fuit in causa: siue causa fuerit datio operæ rei illicitæ, siue negligentia in re licita. Exempli gratia: Prohibitus est clericus equum equitare, illum tamen ascendit casu quo non erat nisi venialis culpa, & hominẽhominem infortunio pessundedit, vt habetur in cap. Dilectus. de homicid. non esset nisi veniale peccatum. Pariter si dans operam rei licitæ: vt miles venator ex negligentia, quia non satis circunspexit occidit hominem, si negligentia non fuit nisi venialis, homicidium non erit nisi veniale. Haud enim diligentiam adhiberi semper necessarium est quàm maximè potest, sed quàm fuerit pro qualitate negotiorum congruens. Quòd si causa culpam habuerit mortalem, leuiorem tamen quàm est genere suo homicidium, non erit in ipso homicidio culpa grauior. Sententia est Augustini. 22. lib. contra Faustum: vbi
Augustinus.
ait, Loth, qui ebrius incestum commisit, non fuisse reum incestus: eò quòd crimen illud non habuit plus culpæ, quàm in inebriatione præfuerat. ¶ At verò de irregularitate est dubium: & primò contra secundam condi
tionem suprà positam est argumentum. Dictum enim est quòd si quis lethaliter incautè & ex graui negligentia quempiam percussit, qui tamen vel per egregiam curationem, vel fortè per miraculum mortem euasit, tũctunc percussor ille non est reus homicidij. ¶ Arguitur verò contrà. Si ex intentione illum tam grauiter vulnerasset, eâdem culpa inficeretur ac si esset homicida: ergò & si id incautus ac negligens fecerit. Respondetur in primis irregularitatem non incurri, quæ homicidis posita est, nisi re vera sequatur homicidium. Quare etiam si miraculosa sit mortis euasio, satis est vt percussor non habeatur irregularis. Prætereà quantum ad culpam est differentia. Nam qui ex intentione hominem vt occideret percussit, statim, quicquid sequatur, reus est apud Deum homicidij: qui verò non ex intentione, sed ex cautelæ defectu alium sauciauit, non fit reus maioris culpæ quàm quę fuit in causa, vt modò dicebamus. ¶ At contra alterum membrum eiusdem cōclusionisconclusionis quo dictum est, etiāetiam si sequatur homicidium, non tamen ex vulnere, sed aliun
Posterior pars oppugnatur.
de, tunc non imputari: arguitur. Si vulnus erat re vera graue, quanuis infirmus non sibi satis caueret, vel non fuerit adhibita illa curatio, quæ si adhiberetur euaderet: nihilo minùs dum moritur, re vera ex vulnere moritur: ergò quanuis negligentia vel infirmi vel medici fuerit etiam in causa, ille nihilo minùs est reus homicidij. Et confirmatur hoc inde, quòd neq;neque infirmus tenetur tanta cautela sibi cauere, neq;neque optimũoptimum exquirere medicum, neq;neque verò medicus tam solertem adhibere curationem: & ideo licèt non simpliciter ex vulnere, sed adiunctis alijs negligentijs sequatur mors, nihilo minùs percussori imputatur qui per iniuriam causam dedit. Adde quod forsan neq;neque chirurgorum copia haberi potuit, neq;neque alterius qui sanguinis exitum restingueret: qua de causa ille mortem obijt: tunc enim cùm nullus præter percussorem fuerit in culpa, ille erit verè reus. RespōdeturRespondetur
Solutio.
ad hoc quod quando homicidium subsequitur, iudicio medicorum standũstandum, est: vt cap. signi|ficas. titul. 2. admonetur. Vtrùm re vera vulnus, lethale erat, quo plurimũplurimum homines mori solent: & tunc non obstante à parte infirmi negligentia, homicidium vulneranti imputatur. Si autem non erat eiusdem generis, tunc quantum ad percussoris culpam nihil fortuitus euentus refert, quandoquidem tota præfuit in actione: sed quantum ad irregularitatem si citra alterius culpam sequuta est mors, homicidium ei imputatur. Si verò ob culpāculpam vel infirmi vel medici, excusatur. Nam vulneratus postquàm semel vulnus accepit iure naturæ tenetur suæ vigilanter saluti consulere, & Chirurgus etiam ob fidem sui muneris eidem prospicere. ¶ His præhabitis descendendum nobis restat ad irregularitatis modos. In primis enim quòd qui iuxta te
norem secundæ conclusionis operam dat rei licitæ, prudentemq́ue adhibet diligentiam quempiam occidit, nullo irregularitatis notamine sordescat, multi sunt textus, extrà, de homicid. vt cap. lator. & ca. dilectus filius. & c. significasti. &c. Ioannes. & cap. ex literis. extrà, de homicido. atq;atque alij, dist. 50. QuoniāQuoniam illic non solùm nulla est culpa, verùm neq;neque voluntaria occisio. Ex hac ergò conclusione collige, infirmorũinfirmorum custodes atq;atque infirmarios dum infirmum in lecto mouent vt vel aptiùs ei cibum ministrẽtministrent vel quietiùs iaceat, etiam si inde mors tantillùm acceleraret nullam irregularitatem incurrere: quia dant rei licitæ operam. Nisi tam immodica esset negligentia & iactatio illius, vt prudentũprudentum iudicio censeretur occisio, atq;atque adeò mortalis temeritas. Audiui de Confessario qui cùm reũreum quen
Factum ridiculum.
dam ad patibulũpatibulum comitaretur, & casu iumentum quo ille vehebatur pepulisset, inde scrupulum irregularitatis conceperit, quòd sua causa properantiùs eum morti obtulisset. At verò hæc ridicula sunt. ¶ In tertia autem cōclusioneconclusione
Explicatur tertia cōclusioconclusio.
duas causas irregularitatis posuimꝰposuimus: quarum prima erat dum quis dat operāoperam rei illicitæ. Et quidẽquidem Caiet. hîc & Syluest. in verb. homicidium. §. 2. & Doctores iuris Canonici vniuersalẽvniuersalem regulāregulam astruunt, quod omnis qui dat operāoperam rei illicitæ, quomodocũq;quomodocumque ex illa datione sequatur homicidiũhomicidium, fiat irregularis. AttamẽAttamen regula hæc in primis non habetur in iure, sed eius interpretes illam inferunt excontrario sensu: nempè ex pręfatis capitulis quibus qui dātdant operāoperam rei licitæ excusantur. Et potissimùm ex cap. ex literis. 2. & ex cap. dilectus filius. vbi habetur quod qui non dat operam rei illicitæ, si non est negligens non est irregularis. Inde nanq;nanque, tum alij, tum etiam S. Tho. intulit, quòd qui rebus vacant illicitis fiant ex eo homicidio irregulares. Debet ergò suis moderaminibus temperari vt verũverum habeat vniuersaliter. In primis si clericus in adulterio
deprehensus inuaditur, & cum moderamine inculpatæ tutelæ inuasorem occidit, quāuisquamuis operāoperam daret rei illicitæ, non debet irregularis censeri: quia homicidiũhomicidium illud non est tunc voluntariũvoluntarium. Nam quanuis adulteriũadulterium fuerit voluntarium, non tamen fuit per se causa homicidij: sed vulneratio quæ non fuit voluntaria. Rursùs in dicto cap. ex literis. excusatur ille monachus ab irregularitate qui cum campanācampanam de campanili deponeret, cadens lignũlignum puerũpuerum oppressit. Fac opus illud fuisse seruile, & forsan in die festo, aut contra præceptum Prælati deliquisse illo opere monachũmonachum: vtrùm proptereà esset irregularis? profectò minimè credendũcredendum est. ItẽItem in dict. cap. dilectus. excusatur clericus qui sanitatis gratia ascendens equũequum inopinatò alterũalterum interemit, vtrũvtrum si equitatio illa eidẽeidem clerico fuisset nocua & cōtracontra iussum medici deliquisset proptereà esset irregularis? præfectò nulla est ratio vt credas. Nam peccatũpeccatum quod fuit ĩin causa ex natura sua, nihil ad homicidiũhomicidium referebat. Sed ais, neq;neque hoc dicũtdicunt Summistæ. Imò verò id asserit Syluest. in ver
Syluester.
bo, homicidio. 2. dub. 18. videlicet quod si quis cędens arborẽarborem quę erat sua, optimè circũspexitcircumspexitquenquāquenquam opprimeret: quanuis posteà cadens arbor transeuntẽtranseuntum fortè cōpresseritcompresserit non est irregularis. Si tamẽtamen arbor non erat sua, fiet irregularis: quoniāquoniam dabat operāoperam furto. Et pariter habẽthaben dicere quod si nobilis sęcularis in proprio nemore venatur, & merè casualiter hominẽhominem occidit, non fit irregularis ad suscipiẽdossuspiciendos ordines: fiet tamẽtamen si nemus est alienũalienum, & contra domini voluntatẽvoluntatem illic de prædatur feras. ¶ Hæc autẽautem profectò minimè credenda sunt: sed sic intelligẽdaintelligenda est res illicita cui datur opera vt scilicet genere suo res illa causa esse soleat homicidij. Vt si clericus dat operāoperam rei bellicæ: licèt imprudẽsimprudens & nesciẽsnesciens aliũalium præter suāsuam intentionẽintentionem occidat, est irregularis. Et pari iure si torneamenta atq;atque alia pugnæ simulacra exerceat, quæ clericis vetita sunt. Itaq́;Itaque vt homicidiũhomicidium casuale ratiōeratione rei illicitę causa sit irregularitatis, requiritur quod opus illud cui cōsultòconsultò operāoperam dabat genere suo sit periculosum. Quando verò illa opera non sunt clericis ideò prohibita, neq;neque adeò illicita quia periculosa, sed aliāaliam ob causam: tũctunc homicidiũhomicidium quod merè est casuale nullius est irregularitatis causa. | Quapropter Caietani hîc sentẽtiasententia, quòd clericus qui inter venandum homicidium casuale fecit, similiter excusatur ac sæcularis, nescio an sit vsquequâq;vsquequaque vera: nam si est venatio talis quae clericis non ob id vetatur, quod periculosa est: verũverum habet: si autem propter periculum prohibetur: vt est venatio aprorum quæ armis, & telis, & ferocibus canibus fit: profectò fiet clericus irregularis: vbi sæcularis non fieret. ¶ Et per hanc decisionẽdecisionem arbitror explicari cũctacuncta capitula quae de nauātenauante
operāoperam rei illicitæ adduci possunt. In primis in c. continebatur. de homic. vnde suam isti regulam colligunt, Diaconus irregularis censetur non ob id qquod operam dabat rei illicitæ: nam iácere baculos leuandi laboris gratia, neq;neque erat clericis interdictum, neq;neque erat periculosum: sed proptereà quòd dum alter in eum insiliuit, debuisset cauere nè falce qua ipse erat accinctus vulneraretur: nam statim cap. lator. clericus qui alterũalterum in terrāterram proiecit, quod opus de se magis videbatur illicitum: quia non ex sua negligentia cultellus eius in alterum incidit, non condemnatur irregularitatis pœna. Casu autem capituli: Suscepimus. non idcircò fit ille monachus irregularis quod latrones in defensam propriæ vitę occidit, sed ob id quòd pro rebus temporalibus, quarum monachi non debẽtdebent esse adeò cupidi, eos ligauerat, ac perinde causam dederat homicidio. Sed & casus capituli, Tua nos. eidem nostro asserto patrocinatur: Illic enim decernitur clericum qui Chirurgiæ pietatis gratia in curanda quadam muliere operam impenderat, & præter eius intentionem mortua est, non fuisse irregularem. Vnde à contrario sensu colligitur quod si quæstus causa id fecisset, fuisset irregularis: eò videlicet quod proptereà clerici ab illa arte arcentur, quod est genere suo periculosa. ¶ SecũdusSecundus mo
dus quo casuale homicidium imputatur est negligentia: quæ quidem si absq;absque vlla fuerit culpa, nulla est irregularitatis causa: vt capitulis suprà citatis habetur: quibus secundam cōclusionemconclusionem diui Thomæ suffulsimꝰsuffulsimus. Nam etsi irregularitas citra culpam incurratur, vt patet in sæculari iudice, debet tamẽtamen vt diximus, esse voluntaria: & vbi negligentia extra omnem est culpam, effectus non censetur voluntarius: quandoquidem inuoluntariũinuoluntarium, vt dictũdictum est, in his quæ causæ sunt per accidens, non est nisi vbi homo id facere omittit quod facere debuit. Quapropter, vt suprà diximus, prudenter cautũcautum est ClemẽClemen. vnica de homicidi. vt qui aliter mortem euadere non valens inuasorem occidit, aut mutilat, liber ab irregularitate sit. Et pari iure etiam clerici sacerdotes petentes in iudicio sæculari malefactorum emendam, & eorum quibus expoliati sunt restitutionem, dummodò protestentur se id ad vindictam non facere, neq;neque ad sanguinis effusionem, quanuis patibulo illi affigantur, ab irregularitate sunt immunes: vt habetur de homicid. volũvolun. lib. 6. cap. Prælatis. ¶ Id autem forsan scisci
Dubitatio.
taris, vtrùm vbi causa culpam non habuit nisi venialem, incurratur irregularitas. Caieta.
Caietanus.
in præsentiarum ad partem annuit affirmatiuam. Ait quippe casuale homicidium semper imputari danti operam rei illicitæ, quo ad pœnam irregularitatis, & culpam aliquāaliquam: sed non semper quo ad mortalem culpam. Vbi docet citra mortalem incurri irregularitatem propter aliquāaliquam culpam. At verò quāuisquamuis
Solutio.
hoc aliquam prę se ferat probabilitatẽprobabilitatem, pro eo quòd iam tunc homicidium est quadantenùs voluntarium, nescio tamen an omninò sit verum. Difficile enim est creditu quòd irregularitas, quæ ceu pœna propter culpam imponitur, incurratur ex sola veniali culpa. Quare ego vix illud credere queāqueam. Exempli gratia, Decernit Clemen. modò citata clericum qui se defendendo hostem occîdit, non esse irregularem: quòd ergo qui per leuissimam culpam venialẽvenialem, causam dedit homicidio, scilicet quia non vsque adeò perspexit an citra illud poterat se defendere, irregularis fiat, nescio quis credat.
PRimum igitur argumentum erat de La
Ad primum argumẽtumargumentum.
mech, qui Gene. 4. fatetur occidisse virũvirum in vulnus suum: nempe qui, vt omnes habẽthabent interpretes, inter venandum, Cain latẽtemlatentem, putans se feram occidere, iaculo infixit. Ad hoc igitur respondetur, non satis circunspexisse: vel, vt alij aiunt, cùm oculi iam sibi caligarent ducatu pueri id incautè fecisse: ea scilicet ignorantia quæ ipsum in culpam cōiecitconiecit. ¶ Ad secundum respondetur quod qui
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
mulierem prægnantem pulsat, idem iudiciũiudicium subit, vbi periculum est abortus, atque homicida. nempe quòd si ex intentione faciat mortaliter peccat: & si casu, tanta delinquit culpa quātaquanta fuit in causa. Quòd si fœtꝰfœtus erat animatus, fit verè homicida, atque adeò irregularis. ¶ Ad canones autẽautem adductos in ter
Ad tertium argumentũargumentum .
tio argumento, satis superq́ue responsum est. Neminem enim irregularitatis sen|tentia cōdemnantcondemnant, nisi eum qui vel operam rei illicitæ dederit, vel in relicita fuerit negligens.

QVAESTIO SEcunda, de mutilatione membrorum. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 65.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm quempiam suo mutilare mẽbromembro sit licitum.
QVoniam animalis vita ex ea quæ in mẽbrismembris est constat, post homicidiũhomicidium sequitur de membrorũmembrorum mutilatione, vtrùm sit vllo casu licita. Et arguitur à parte negatiua.
Peccatum per hoc committitur, vt libr. 2. ait
Damas. quòd receditur ab eo quod est secũdùmsecundum naturam, in id quod est contra naturānaturam: secundùm autem naturam, autore Deo, corpus decet esse suis membris integrum: ergo contra naturam est illud mutilare. ¶ SecũdòSecundò.
Secundum argumentũargumentum .
Sicut anima ad totum corpus, sic & animę partes ad partes corporis: vt. 2. de Anima autor est Arist. anima autem hominem priuare nisi publica potestate non licet, ipsum
Aristot.
occidendo: ergo neq;neque particularia membra nisi eâdem publica potestate licebit suis animæ partibus, hoc est potẽtijspotentijs, orbare. ¶ Tertiò. Salus animæ saluti corporis præferenda
Tertium argumentũargumentum.
est: nemini autem propter animæ salutem licet sibi membrum abscindere: puniuntur enim secundùm prisca Niceni Concilij statu
ConciliũConcilium Nicenum.
ta qui se causa conseruādæconseruandæ pudicitiæ castrauerunt: ergo ob nullam aliam causam amputatio vlla membri licita est. ¶ In contrarium est quod Exod. 21. iubetur, Oculum pro oculo, dentem pro dente, ac manũmanum pro manu reddi.
QVæstio hæc duobus sensibus deciden
Sensus quæstionis.
da est: quatenùs amputatio mẽbrimembri aut publica autoritate fieri potest, aut cuiusq;cuiusque priuata. Nam & abscissionis causa, vel morbus esse potest spiritualis, puta voluntarium crimen, vel naturale corporis vitium.
Respondetur ergo tribus cōclusionibusconclusionibus. Prima. Sicuti publica potestate quis licitè ob
Prima conclusio.
graue crimen priuari potest vita: ita & propter leuius truncari potest membro. Probatur. Sicuti partes eiusdem humani corporis membra eius sunt, atq;atque adeò in eius seruitiũseruitium atq;atque adminiculum creata: sic & singuli ciues membra sunt totius reipublicæ ad eandem relata & ordinata: ergo sicut de mẽbrismembris eiusdem corporis eo modo disponendũdisponendum est qui saluti totius corporis est congruentior: sic & de ciuibus singulis quatenùs saluti reipublicæ est expedientius: membrum autem sanũsanum absque detrimento corporis abscindi non potest: quia toti cōmodumcommodum est: sed tunc quando infectum nocet. Igitur si ciuis nocumentum intulit reipublicæ, sicut posset respublica illum prorsus dum crimen id mereretur extinguere: sic dum peccatum non est tam graue, potest ipsum mutilare: etiam si membrũmembrum qquod abscindit̃abscinditur corporali sanitate vigeret, essetq́;essetque personæ vtile. ¶ Secunda conclusio.
Secunda conclusio.
Rursus dum membrũmembrum aliquod naturali morbo corruptum fuerit, ex voluntate ipsius ægroti abscindi potest ad eius seruandam vitam. Probatur. Nam vnusquisque ius habet propriam seruandi vitam: ergo dum abscissio membri necessaria est, tunc perinde atq;atque alia medicaminũmedicaminum genera potest illam quisq;quisque sibi optare. Quare & autoritate etiam parẽtisparentis, aut alîus gerentis eius curam, citra publicam facultatẽfacultatem id fieri potest. ¶ Tertia con
Tertia conclusio.
clusio. Extra hos duos casus nulli per publicam autoritatem, neq;neque per consensum priuatæ personę licita est mutilatio. Probat̃Probatur: quia vita totius ex membris constat. Quare sicut homicidium nemini licitum est, ita neq;neque mutilatio. ¶ Adnotandum ergo discrimen est
AdnotādumAdnotandum discrimen.
quòd propter spirituale vitium licet quidẽquidem reipublicæ hominem mutilare, non tamen ipsi priuatæ personæ: sed vice versa, ob corporalem morbum licet infirmo sibi membrũmembrum consilio medici abscindi permitti, non tamen hoc reipublicæ munus est vt eum cogere possit. Et ratio est: quia, vnusquisq;vnusquisque est suæ vitæ custos: respublica verò boni cōmuniscommunis. Quo fit vt licèt homicidium non nisi ob culpam fieri possit: mutilatio tamen licita etiam sit propter corporalem salutem. ¶ Sed nun
Rogatio.
quid non potest respublica, aut pater, aut prælatus filium aut subditum cogere, vt dum ad salutem fuerit necessarium, membrum sibi permittat abscindi? Respondetur quod respu
Solutio.
blica in hoc nullum habet ius: prælatus verò cogere posset subditum propter singula|rem obedientiam illi promissam, vt medicamina admittat quæ commodè recipere potest. At verò quòd ingentissimum dolorem in amputatione mẽbrimembri aut corporis incisione ferat, profectò nemo cogi potest: quia nemo tenetur tanto cruciatu vitam seruare. Neque ille censendus est suî homicida. Imò vera est illa Romani vox dum crus illi ape
Vox Marii.
riretur, Non est tanto dolore digna salus. ¶ Tertia demum conclusio absque alia exceptione generalem continet veritatem.
Nulla enim de causa, præter iam exceptas, vlli licet à se membrum truncare. Summa enim videri potest ad extirpandos carnis agones: quam ob causam Origenes in Histo.
Origenes.
Ecclesiasti. lib. 6. cap. 6. fertur sese castrasse: quò ad literam, vt fortè arbitrabatur, verbum impleret euāgelicumeuangelicum de eunuchis qui se castrauerunt propter regnum cœlorum. Quod tamen, flagitium illi fuit: vt decretum habet Concilij Niceni: cano. si quis à medicis. distinctio. 55. licèt zelus & castitatis indicium, laudi sit illi tribuendum. Neque verò Marci factum qui, vt eius habet hi
Marcus.
storia, pollicem sibi ex nimia humilitate resecuit, nè inuitus sacris initiaretur, laude dignum est, nisi reuelatione aliqua protegatur. ¶ Hoc autem restat haud dissi
Dubium.
mulandum dubium, vtrùm qui, vt exempli gratia dicamus, ferro manum haberet aut quoduis aliud membrum muro illigatum: si ignis flammam ipsum iam iam inuasuram, aut irruentes hostes aliter effugere non posset quàm membrum sibi amputando, id sibi liceret. Apparet enim nequâquānequaquam id iure posse. Perinde enim casus huiusmodi habere videtur atque ille quem suprà refutauimus. Videlicet si quis tibi mortem minaretur, nisi tu tibiipsi membrum resecares. Diximus enim id tibi non licêre. RespōdeturRespondetur
Dubii exclusio.
nihilo minùs non esse simile: imò in præsenti euentu, nisi meũmeum me fallit iudiciũiudicium, ius illi misero fauet vt illo modo mortem euadat. Nam quando alter tibi minatur mortem, ab extrinseco est abscissio membri necessaria: & ideo tibi non licet: quando verò alligatus es, iam est ab intrinseco. Quare sicut si te canis dentibus teneret posses partem illam inscidere: & si occlusus esses, exilire de fenestra posses, cum periculo frangendi membri. Simile ius est in casu nostro. ¶ De irregularitate verò
tam mutilantium quàm mutilatorum vt dicere pergamus, certum est mutilantem irregularitem contrahere. Nam cùm tot capitulis citatis in titulo de homicid. constitutum sit, homicidium irregularitatem inducere: & membrum quodcunque pars sit vitæ: consequens fit vt mutilator quadantenùs homicida censeatur, hoc est membri occisor, atque adeò irregularis: vt optimè Doctores notant post glossam suprà citatam in Clementin. de homicid. vbi ambo componuntur verba, occidere & mutilare. Quare non sufficit ad irregularitem quòd quis membrum debilitet: imò fortè neque quòd ipsum citra detruncationem mortificet. Nam pœnæ sunt restringendæ, & iura non loquuntur nisi de mutilatore.
¶ Adnotauit autem eadem gloss. intelligen
Opinio iurisprudẽtiumiurisprudentium.
dam esse mutilationem membri principalis: atque hactenùs rationi consonat. ExẽplũExemplum autem quod subdit, nempe quòd abscissio digiti irregularitatem non inducat, non vsq;vsque adeò veritatem continere videtur: tametsi plerique Iurisconsultorum in eâdem persistant sententia, cum hac moderatione, quòd digitus ille non sit index aut pollex, quibus diuinum corpus apprehẽditurapprehenditur. Et ratio eorum est quod cæteri digiti non sunt principalia membra: vtpote qui præcipua non habeant officia: iuxta verbum Apostoli ad Roman. 12. vt est oculus, & manus, &c. At verò fortè probabilior est contraria Caietan. assertio:
Caietani opinio probabilior.
nam re vera digitus quisque officium habet, licèt non ita præcipuum sicut pollex aut index. Qui autẽautem particulam tantùm digiti vel sibi vel alteri abscinderet, eò non esset irregularis, quòd parùm pro nihilo reputatur. ¶ Quò autẽautem ad mutilatos & truncos descendamus, id primùm adnotandum, ob aliam rationem eos haberi irregulares quàm mutilantes. Illi enim quia se cruentârũtcruentarunt, inhabiles facti sunt: isti autem quia suo ipsorum corporis habitu inepti, ac perinde indecentes existũtexistunt, vt sacris altaribꝰaltaribus administrẽtadministrent. Nam & antiquitùs vt Leui. 22. memorię proditum est, nullum animal quod cæcum esset, aut truncum, aut fractũfractum, aut testiculis sectis aut tũsistunsis, licebat offerre Domino. Etenim si ad principum mensas tales non admittuntur administri, multò minꝰminus eos decet diuina mysteria tractare. Hac enim ratione in cōcilioconcilio
ConciliũConcilium Nicenum.
Niceno eiusmodi corpore vitiati ab ecclesiastico munere abacti sunt: vt can. si quis à medicis. 55. d. refert̃refertur. Post quāquam sanctionẽsanctionem sub
sequutæ sunt aliæ tam concilij Arelatensis quàm Gelasij, atque aliorum pontificum: vt | eâdem distin. can. Hi qui. atque alijs, legitur. Atqui illi præcipuè à sacris functionibus inhibentur, qui sinistrè Euangelium audientes, quò carni resisterent, volentes secti sunt: quibus canonibus pòst subscripsit AlexāAlexan. 3.
Alexāder. 3.
toto titu. de corp. vitiat. Imò & deformitas si grauis sit in oculo, ꝗ̈uisquamuis sit natiuitatis vitiũvitium, promotionem prohibet. Qui autem sanitatis gratia medicorum consilio secantur, non ideo redduntur inhabiles ad sacerdotium: vt habetur eâdem distinctione, can. si quis pro ægritudine. & de corpo. vitiat. vtroq;vtroque cap. ex parte. Neq;Neque solùm mẽbrimembri principalis abscissio, qualis est manus, irregularitatẽirregularitatem inducit: vt habetur cap. exposuisti. eo. titu. quod imò & si quis partem digiti sibi abscidit: vt habet can. qui partem. 55. distin. Sed intelligitur quod sit tanta vt sine scandalo tangere sacrosanctum sacramentum nequeat: vt exponitur de corp. vit. cap. 1. & cap. vlt. Et forsan leuior causa requiritur in mutilante vt fiat irregularis, quàm in mutilato. Nam in mutilante abscindere digitum, vt diximus, forsan sufficit: quia membrum occîdit: in mutilato verò requiritur quòd sit vel insignis deformitas: siue à casu, siue à natiuitate proueniat.
AD primum igitur argumentum princi
Ad primum argumentũargumentum .
pale respōdeturrespondetur, id quod est contra particularem naturam fieri posse secundùm vniuersalem: vt ascensus aquæ ad replendum vacuum, testimonio nobis est. Quare etsi membri amputatio deformis sit corpori: cōgruerecongruere tamen potest tum saluti eiusdẽeiusdem, tum etiam bono communi. Verum est tamen quòd respublicæ bene institutæ, quàm possunt maximè, abstinent ab huiusmodi supplicijs. Primùm nè pœnam talionis à malefactoribus antiquo more exigant: scilicet oculum pro oculo, & dẽtemdentem pro dente. Deinde nè dexteras amputent: quæ quidem detruncatio inutilem hominem reddit. Blasphemis autem optimo iure lingua abscinditur, & falsis testibus euelluntur dentes.
¶ Ad secundum respondetur, quòd cùm vi
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
ta non ordinetur ad alium finem ipsius viuẽtisviuentis, sed solùm ad bonum publicum, nullatenùs se homo potest illa priuare: sed sola respublica illam habet potestatem: membra tamen ordinantur ad vitam: & ideo persona ipsa quæ suæ custos est vitæ, potest membrum causa vitæ resecare. ¶ Ad tertium deniq;denique
Ad tertium argumentũargumentum .
respondetur, quòd abscissio mẽbrimembri corporalis cò est licita quòd necessaria esse solet vitæ seruandæ. At verò ad salutem spiritualem nunquàm est necessaria. Nam peccatum per quod anima moritur, vbiq;vbique & semper voluntati subiacet: aliâs non esset peccatum. Et fidelis Deus, vti ait Paulus, maiorem homini tentationem non permittit, ꝗ̈quam ipse per eius gratiam superare potest. Quapropter verbum illud, Si oculus tuus scandalizat te, erue eum: & si dextera manus tua scādalizatscandalizat te, abscinde eam: non eò dictum est quòd esse possit vnquàm necessarium: sed vel hyperbole est, vel alium sensum facit moralem de occasionibus amputandis, vt sancti interpretantur: & nos etiam pro modulo illic nostro expositum reliquimus. Vnde super illud Matthæ. 19. Sunt eunuchi qui se castrauerunt propter regnum cœlorum: ait
Chrysost.
Chrysosto. Non per membrorum abscissionem, sed per malarum cogitationũcogitationum interemptionem.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm liceat patri filios, aut dominis seruos verberare.
POST mutilationem sequitur de alijs verberibus illi annexis dicere. Et quia non dubitatur quin reipublicæ id sit licitum, inquiritur de patribus an liceat verberare filios. Ait enim Philo. 10. Ethico. c.
11. quòd patris pręceptio vires non habet, neq;neque cogendi necessitatem, neq;neque vllius prorsus viri nisi sit princeps: verberatio autem quædam est coactionis species: ergo id patribus non conuenit, neque verò dominis. ¶ Se
Secundum argumentũargumentum .
cundò arguitur. Si id parentibus ac dominis licitum esset, cùm ad fraternam correptionem pertineat, cuicunq;cuicunque personæ idem suffragaretur ius, vt quẽlibetquemlibet verberare corripiendo posset. ¶ In cōtrariumcontrarium autem est illud Prouerb. 13. Qui parcit virgæ, odit filiũfilium suum. Et infrà cap. 23. Noli subtrahere à puero disciplinam. Et Ecclesi. 13. seruo maleuolo tortura & compedes.
AD quæstionem respondetur vnica con
CōclusioConclusio vnica.
clusione. Patribus tantùm ac dominis, aut paternam gerentibus curam, puta magistris ac pędagogis verberare licet subditos & flagellare: nequâquam tamen mutilare. Vtraq;Vtraque conclusionis pars hac ratione probatur. Inter mutilationem ac verberationẽverberationem hoc interest quod mutilatio vsq;vsque adeò est ma|ius verberatione nocumentum, vt sit irrecuperabile: quale non est verberatio: vtpote quæ sensui duntaxat dolorem incutit: igitur cùm vita totius ex vita membrorum cōstetconstet, fit vt ad eundem præcisè legitima mutilatio pertineat ratione criminis, qui in vitam ipsam habet potestatem: quæ quidem functio penes solam est rempublicam. Verberatio autem ad faciliorem castigationem, promptioremq́;promptioremque correptionem spectat: nihilo minùs & hæc quandam autoritatẽautoritatem exigit, quam verberāsverberans in eum qui vapulat exercet: hanc ergo cum primis pater habet in filios: pòst verò dominus in subditos: ac demum in discipulos & pupillos magister ac pædagogus. Nam de prælatis, quia publica vigent potestate, ambigi non potest. ¶ Res est facilima. At quanuis de patria potestate, scilicet quanta sit in filios, lib. 1. q. statim prima dictum sit, nihilo minùs hîc forsan studiosus roget quonam iure negatiua conclusionis pars fulciatur. Apparet enim iure naturæ liberum esse patribus, non solùm verbere, sed etiam mutilatione, & si opùs esset, cæde etiam in filios animaduertere. Nam il
Obiectio cōtracontra cōclusionemconclusionem.
lo iure illis incumbit liberos educare, & moribus instituere: quæ quidem institutio sæpissimè exposcit mutilationis mortisq́ue vindictam. SecũdòSecundò arguitur. Statim in mũdimundi primordijs non erat alia respublica quàm domestica: nempe dum sola familia Adæ orbem possidebat: tunc ergo cùm necessaria esset publica scelerum vindicatio, consequitur vt patri id incumberet munus. Enimuerò Cain dignus erat supplicio capitis nisi ei Deus pepercisset: quod & reus ipse metu illo maximo, Qui inuenerit me, occidet me, testabatur. Illud ergo supplicium nemo ei poterat infligere præter patrem. Ad hæc, si
Ratio altera
aliqui essent mortalium sic dispersim viuentes, vt sub nullo agerent principe, sed vnaquæque domus seorsum viueret, tunc profectò ratio ipsa docere videtur vt eos qui cōmeriticommerit essent mortem, pater posset vel auus eidẽeidem supplicio addicere. ¶ His veruntamen
Solutio.
non obstantibus respondetur ius ipsum naturæ parentibus eiusmodi vltiones interdicere, soliq́;solique publicæ potestati tribuere. Idq́ue iure gentium esse confirmatum. Vita enim humana vsq;vsque adeò non debet absq;absque meditatissimo iudicio & iuris ordine extingui, vt id non debeat tantæ multitudini committi quanta est parentum, qui neq;neque leges sciunt, neq;neque causarũcausarum merita perpendere omnes possunt. Quocircà sic parentibus educare filios natura concessit, vt tamen lineam præscripserit quousq;quousque sua facultas procederet, & vnde publica inciperet: vt. l. si filius. cautũcautum est. C. de patri. potest. &. l. Prætor. ff. de iureiur. §. prætereà. Et ad secundum argumentum iam loco citato lib. 1. q. 1. respōdimusrespondimus, Adam habuisse publicam potestatem iure dominij orbis quod penes se tunc temporis erat: aucto verò mortali genere, orbeq́;orbeque iure gentiũgentium per familias distributo, vnaq̃q;vnaquaque habuit suũsuum principem. Quapropter, vt ad aliud respondeamus, qui vagi nunc viuerent, seorsumq́;seorsumque & priuatim absq;absque respublica, contra hominis naturam degerent vitam: quippe qui suapte natura animal ciuile est, & gregatile. Quare ab illis nullum sumitur contra præsentem veritatem solidum argumentum.
¶ Mutilare ergo parentibus non licet, neq;neque
mortalium vlli præter publicam potestatẽpotestatem, sed fuste cædere aut ferula. Id enim est illis iure naturæ concessum. Homo nanq;nanque tribus vijs ad virtutem instituitur: nam & ratione ducitur, & metu cogitur, & allicitur præmio: anteà ergo quàm rationis sydꝰsydus eluceat, natura prouidit vt puer & metu cogatur & afficiatur munusculis. Quapropter institutio paterna, quę prima omniũomnium est, his duobus vtitur. Vbi verò iam ratio suo fruitur lumine, lege tunc incipit & ratione viuere: atq;atque adeò sub publica potestate. ¶ At verò parentum verberatio non vsq;vsque adeò atrox esse permittitur vt habetur citatis legibus. C. &. ff. Quare Paulus ad Ephes. 6. Vos, inquit,
Paulus.
patres nolite ad iracũdiamiracundiam prouocare filios vestros. Et infrà, Et vos domini eadem facite seruis remittentes minas. Vbi tam parentes, quàm domini admonentur, tum nè minis suos acerbis exterritent: tum præcipuè, vt dum bili correpti acerba minantur, non se obligatos adimplere arbitrentur: sed potiùs quæ perturbato animo cōminaticomminati sunt, sedato pòst condônent. ¶ Ex quo fit patrem inter corripiendum filium posse lethaliter peccare: nempe si iracundia non illi sit rationis miles, sed dux, quæ illam suppeditet, & ad eandem iracundiam prouocet filium. Imò verò si ex odio in filium animaduertit, acriùs hac ratione peccat quàm extraneus. Est enim apprimè animaduertendum discrimen inter patrem & iudicem. Pu
blica enim potestas, vt suprà dictum est, non tam reo ad emendam consulit, quàm communi bono ad vindictam: patri verò, ac do|mino, & pædagogo non alia ratione verberare suos fas est, nisi quo ad eius emendationem salubriùs ei consulitur. Quare & pro ætate, & pro cōditioneconditione, & ingenio pueri corripiendus est. Imò & Quintili. & qui de edu
Quintilianꝰ
catione puerorũpuerorum scripserunt, non consulunt vt nimio rigore parentes in suos natos inuehantur. Nam si sint bene nati, solent eos illo rigore ignauos facere ac meticulosos: si verò duri sint ingenij, duriores illos efficiunt.
¶ Sequitur ex his secundò solutio dubita
tiunculæ, an liceat parentibus vulnerare filios: aut dominis seruos. Quatuor enim sunt læsionum genera: scilicet interfectio, mutilatio, verberatio, & vulneratio, hoc est vulneris inflictio: quæ & fuste fieri potest, & gladio, per dyscrasiam & discontinuationem membri citra mutilationem: quare ad atrocẽatrocem verberationem pertinet, quę neque parentibus licet, neque verò dominis. ¶ Post hæc verò
Altera quæstio.
rogitas vtrùm liceat etiam eisdẽeisdem œconomicis præsidentibus filios aut discipulos verberare etiam clericos, & an incurrātincurrant canonem, Si quis suadente. De hoc loquitur Syluest.
Syluester. Panormita.
verb. excommunicatio. 6. §. 4. Et quidem Panormita. super cap. cum voluntate. de sent. excom. distinguit, quòd si sint in minoribus ordinibus licet eos verberare correptionis gratia. Atq;Atque id videtur colligi ex eodem cap. §. si verò. Nam dicitur quòd possunt clerici seniores, zelo deuotionis adolescentes in minoribus ordinibus turbantes diuinum officium leuiter percutere: tamen statim sine distinctione subditur quòd possunt etiam obtẽtuobtentu prælationis & magisterij subditos scholares percutere: & expressè, ca. ex tenore. habetur quod Prælato liceat verberare inferiorẽinferiorem, etiam si sit subdiaconus. Ex quo infert Syluest. quòd si prælato id licet, eodem iure liceat patri. Et sic dissecantur Iurisconsulti de his subditis, qui sunt in sacris. Nam de minoribus nemo dubitat, quin verberari possint. ¶ At verò his non obstantibus de prælato,
nullatenùs in dubiũdubium venire potest quin possit subditos etiam sacerdotes flagellis cædere more cōsuetoconsueto: vt patet in Decretis, distin. 45. per totum. An verò ex bili arrepto fuste possit eos ferire, nescio an liceret: quia cùm modus non sit consuetus, minimè apparet tam castigatio quàm iniuriosa læsio. At tamen consequentia à pręlatis ad parentes non est tam liquida quàm Syluest. arbitratur. Nam prælati habent publicam potestatem ac iurisdictionem cum vi coërciua: parentes verò ac reliqui non nisi œconomicam. Nihilo minùs non esset omninò condemnandum, quin magistri possint etiam discipulos ferula verberare, etsi essent in sacris. Sed de hoc stādumstandum est vsui & foro ecclesiastico. ¶ Si verò dubitas vtrũvtrum dum corripiendo exces
Scrupulus.
serit, seu prælatus sit seu pater, canonis sententiam incurrat: Respondetur quòd quan
Responsio.
uis aliquo modo excedat, etiam vsque ad sanguinis effusionem, dum tamen id præter suam intentionem accidat, non est censendus incurrere: postquàm dat operam rei licitæ. Neque potest homo tam attentus esse quo minùs virtutis limitem transgrediatur. Quando verò vsq;vsque adeò esset excessus enormis, vt odij indicium existeret, tunc sanguinem fundens, canonem incurreret. Quapropter eâdem distinctione, cano. cùm Beatus Paulus. & can. disciplina. admonentur lenitatis prælati: nempe nè tam immodicis verberibus quàm salutiferis verbis suos subditos instituant. ¶ De marito autem vtrùm vxorem verberandi ius habeat, respondetur non esse illis denegandum: quandoquidem vir, vti ait Paulus, caput vxoris sit: vti tamen eodem iure dedecus est, atq;atque adeò nefas, nisi grauissima ingruẽteingruente necessitate. Sunt enim barbari qui vxoribus vt mancipijs vtuntur: vt. 1. Politic. autor est Aristo. Cùm enim duo
Aristot.
sint in carne vna, æqualitate quadāquadam esse decet complexos.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumẽtumargumentum.
detur, quòd etsi secundùm PhilosophũPhilosophum pater vim non habeat coërciuam: quia domus non est perfecta respublica sicut ciuitas: id tamen duntaxat fit inde consequens quòd non possit aut occidere, aut mutilare, aut alia irrecuperabilia nocumenta infligere: haud tamen vetatur quin leuioribus verberibus possit vti. ¶ Ad secundum respondetur quod etsi vnicuilibet licitum sit discipli
Ad secundũsecundum.
na alios instituere & fraterna correptione admonere si sua ipsi spōtesponte audire velint, ad id tamẽtamen cogere nemo potest nisi qui curam alterius gerit: quales sunt parentes, domini, ac pædagogi: quibus ideo solis pertinet verberibus castigare. Adde quòd etiam iussu istorum potest eorum minister idem facere: sed prætereà id nemini licet. Quare etiam si in flagranti delicto latronem tua deprædantem occupes, tantùm tibi licet resistendo eum percutere, non tamen fugiẽtemfugientem per modum vindictæ: nisi adeò esset leuis verberatio vt pro nulla duceretur.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm licitũlicitum alicui sit carceri quẽpiamquempiam mancipare.
POST cædes, vulnera, & verbera sequitur vt de carcere etiāetiam dicamus, vtrùm licitum sit hominem in ipsum includere. Argui
Primum argumentum.
tur enim à parte negatiua. Homo suapte natura est liber: secundùm illud Ecclesi. 15. Deus reliquit hominem in manu consilij sui: libertati autem incarceratio obuersat̃obuersatur: humanæ ergo naturæ repugnat, atq;atque adeò nemini licet. ¶ Secundò. Si hominem
Secundum.
carcere coërcere liceret, id maximè ad cohibendum illum nè malefaceret: si autem illo fine licitum esset, idem cuicunque cōpeteretcompeteret ius: nam cuiq;cuique licet proximum suum à malo cohibere. Consequens tamen est falsum: nam inter alias iniurias connumeratur: quæ quidem eo grauiores sunt quo in personam inferuntur quæ plures habet coniunctas: nam tunc iniuria quæ vnum tangit, multos attingit: ergo id nequâquam licet. ¶ In contrarium est historia Leuit. 24. vbi quidam legit̃legitur in carcerẽcarcerem de peccato blasphemiæ intrusus.
AD quæstionem duabus conclusionibus
Prima conclusio.
respondetur. Prior est. Publicæ potestati, eidemq́;eidemque soli fas est subditos in carcerẽcarcerem occludere: siue ecclesiastica sit, siue ciuilis.
Probatur pars vtraque conclusionis. In bo
Probatio.
nis corporis tria per ordinem considerāturconsiderantur. Primùm eius integritas, cui per occisionem ac mutilationem nocetur. Secundum, sensualis delectatio ac voluptas quæ per verberationem impeditur. Tertium: membrorum vsus qui per carceres, perq́ue alia quęcunque ligamina cohibetur. Primum autem nocumentum propter eius grauitatem soli reipublicæ, vt dictum est, reseruatur. Secundum verò, quoniam leuius est, parẽtibusparentibus ac dominis permittitur: Tertium ergo, cùm non modò via sit ad primum, verùm & quædam eius inchoätio: nam ob id reus carceri mancipatur vt vel auditus supplicio deputetur, vel ob leuius crimen illam luat pœnam: condecens est, vt eidem soli reipublicæ sit deputatum, penes quam potestas est vitæ & mortis. Quocircà neque parentibus neque dominis id licet. ¶ Hinc
fit carcerum duplicem esse vsum in republica. Seruiunt nanque & ad conseruandum malefactores dum eorum causæ tractantur ac deciduntur: & prætereà in pœnam: qua plurimum ecclesiastica potestas vtitur, dum ad verbera procedere non potest. Et quod de carceribus dictum est, idem
Exilium.
& de exilio censendum. Pariter enim libertati contrapugnat. Quin verò vt perpetui carceres, ita & exilium morti iure æquiparantur: atque adeò parentes non possunt in exilium mittere filios: licèt possint ab eo loco eos elongare, qui eorum moribus pesti
Postrema conclusio.
lens est. ¶ Posterior conclusio. Qui eiusmodi iniuriosas læsiones præter iuris ordinem illis intulerint personis, quæ alias sibi habent coniunctas, ex natura rei, si cætera sint paria, grauiùs delinquunt, quàm si alijs quæ consanguineis careant & necessarijs, easdem obtulerint. Tametsi aliunde, nempe ex qualitate personæ possit etiam aggrauari peccatum. Personas coniunctas in præsentiarum appellamus in primis consanguineos & affines: vt patrem, filium, generum, leuirum, &c. vel alia necessitudine œconomica copulatos: vt maritum, vxorem, patronum, & similes. Quin etiam & extra domum amicos atque alios necessarios. Conclusio est clara. Nam quanto
Ratio conclusionis.
iniuria & detrimentum in plures profunditur, tanto grauior est: omnes autem coniuncti quodammodò eandem repręsentant personam. Nam filius est aliquid patris: & vxor aliquid mariti: quinetiam amicus alter ego. Quapropter quod vnũvnum lædit, in omnes iniurius est. Adde quòd etiam dum illi personæ cum qua delinquis iniuriam non infers, potes & coniunctam lædere. Nam dum tibi vxor in adulterium sua sponte consentit, aut puella in stuprum, licèt volentibus iniuriam non facias, illam tamen infers marito ac patri. Quòd autem aliunde possit excessus fieri, patet. Primùm ex dignitate personæ: vt si principem vel optimum virum, vel viduam, vel orphanum, iniuria lacessas, inde grauiùs peccas. Vnde Ecclesiast. 35. Non despicies preces pupilli, neque viduam si effundat loquelam gemitus. Hîc autem diuus Thomas nil de il
S. Thomas.
lo in præsentiarum meminit, qui in alterum sibi coniunctum iniurius est: vt si patrem occidas aut fratrem (hæc enim scelera iam speciem mutant:) sed loquitur de personis coniunctis ipsi læso: vbi species delicti non mutantur sed per accidens crescit culpa.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur, quòd licèt homo suapte natura liber sit, tamen dum delinquit per abusum eiusdem volũtatisvoluntatis ius perdit quod habet ad mẽbrorummembrorum vsum: & ideò merito carceri mancipatur. Exemplo nimirum Dei, qui licèt fecerit liberum hominem, quandoq;quandoque eum arcet: iuxta illud Iob. 5. qui dissipat cogitationes malignorum nè possint implere manus eorum quod cœperant: licèt quandoq;quandoque permittat eos suis obsequi animi morbis. Pariter nanq;nanque respublica non de omni culpa carcere tenet reum, sed de grauioribus. ¶ Ad
Ad secundũsecundum.
secundũsecundum respōdeturrespondetur quòd solummodò parentes retinere filios possunt, ac domini seruos occlusos in paruum tempus, tam in pœnam, quàm ad eos cohibendos: nam inclusio illa non habet rationem carceris. Alijs autem priuatis id non licet. Quoniam etsi cohibere quisq;quisque possit fratrem à malo fraternè corripiendo, neutiquàm tamen inferendo vim. Quin verò priuati carceres pro enormi delicto iudicantur puniunturq́;puniunturque in republica: sed tantũtantum licet vnicuiq;vnicuique delictorem qui sibi iniuriam irrogauerit ad horam detinere, dum eum tradat iustitiæ ministris.

QVAESTIO TERtia, de furto.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm furti definitio sit bona.
SEcundùm rerum ordinem, si pretium earum ac dignitatem ęstimes, post homicidium quo summum bonorũbonorum temporalium adimitur, dicendum statim erat de detractione ac murmuratione, quibꝰquibus honor famaq́;famaque læditur. Hæc enim pluris habentur, quàm bona externa. Melior est enim, inquit Sapiens, nomen bonum quàm diuitiæ multæ. Attamen lucidior fiet dispositio si non hunc, sed alium cum sancto Thoma insequamur ordinem: nẽpenempe si priùs iniurias expediamus quæ facto committuntur, ac deinde ad alias discurramus quæ committuntur verbo. Nam ratione operis criminosior iniuria inest in facto, quàm in verbo. Atqui sanctus Thomas. q. 66. duos hîc articulos de dominio præmittit, quod nos ceu primum fundamentum materiæ iustitiæ atq;atque iniustitiæ commutatiuæ, superiori lib. pręiecimus: vbi per omnes suos numeros dominiorum materiam deduximus. Primus enim articulus diui Thom. est de rerum possessione in genere: quæ homini statim condito diuinitùs cōcessaconcessa est. De qua quidem re. q. 1. disputantes constituimus soli Deo in primis rerum dominium iure creationis competere: non modò quātumquantum ad earum vsum, verùm etiam quātumquantum ad earum naturas: quas vtiq;vtique creare, annihilare, & alterare præter leges naturæ potest. In creaturis autem corporalibus solum hominem ostendimus esse rerũrerum dominum: ea scilicet ratione qua libertatem suarum habet actionum ac dominium: Brutum verò minimè: ac multò minùs rem vllāvllam insensibilem. Secundum autem S. Thom̃Thom. adiecit articulum de dominiorum diuisione, quam. q. 3. factam esse monstrauimus iure gentium: rationesq́ue latè subiecimus ob quas collapsæ naturæ ac prauis affectionibus subditæ diuisio talis congruat. Cùm ergo tam copiosè illic discussa hæc reliquerimus, non est quòd sit hîc nobis de his articulis verbum aliud faciendum. ¶ Primus ergo articulus præsentis quæstionis, est de nomine ac definitione furti: qui apud diuum Thomam est tertius. Et arguitur à parte negatiua, quod furti definitio quam sanctus Tho. ac Theologi constituunt, curta mancaq́ue sit: videlicet, Furtum est occulta acceptio rei alienæ. Furtum non solùm in acceptione cōsistitconsistit,
PrimũPrimum argu argumentũargumentum .
sed in retentione: quandiu enim quod surripuisti non restituis, furti teneris: ergo non satis est dicere acceptio. ¶ Secundò.
Secundum.
Potest quis non modò alienam rem, verùm & propriam quam penes alium deposuerat vel impignorauerat furtim capere: quod si alterum celauerit, iniuriam illi irrogat: ergo ad rationem furti non requiritur acceptio rei alienæ. ¶ Tertiò. Id quod peccatum mi
Tertium.
nuit non constituit rationem culpæ: occultè autem delinquere peccatum minuit: tum quòd indicium sit verecundiæ, tum quod scandalum illa ratione caueatur. ¶ In contrarium est quòd definitio debet esse breuis cōpendiosaq́;compendiosaque oratio: sed tribus illis vocibus satis furti natura depromitur: ergo definitio pluribus onerata redundaret.
DE furti tam nomine quàm definitione nonnullam inter Doctores varietatem reperias. Isidôrus nanque libr. 10. eò quod
furtum clancularia acceptio sit, putat fur à furuo dici, id est à fusco & atro: nempe quòd nocturno vtitur tempore. Idem ait Varro de re rustic. libr. 14. Neque ve
Varro.
rò Iurisconsultus. ff. de furtis. l. 1. hanc reiecit etymologiam: quanuis & alteram subijciat: vt scilicet à ferendo siue ab auferendo dicatur. Nam & Græci fures, φῶρας appellant à φέρω. Perparùm tamen refert. Attamen de definitione longiùs iuris interpretes à philosophis discrepant. Ait enim Paulus eâdem. l. furtum est contrectatio rei
fraudulosa, lucri faciendi gratia, vel ipsius rei, vel etiam vsus eius, possessionísve, quod lege naturali prohibitum est admittere. Et addunt alij quòd sit contrectatio rei mobilis: proptereà quòd Institu. de vsucapio. §. quòd autem. habetur furtum non fieri loci, aut fundi: ac tandem adijciunt, inuito domino. Est tamen iuris Doctoribus
in more dum genus aliquod definiunt species omnes in definitione subnotare: philosophi verò compendio rei naturam exprimunt, quam pòst diuisionibus explicatiùs euoluunt. Quare definitio autore Aristotele debet esse breuissima oratio quæ rei naturam compendio explicet: qualis illa est, Furtum est occulta acceptio rei alie
næ. In primis enim cùm contrectatio solum rei contactum significet, accōmodatiùsaccomodatius dicitur, acceptio, hoc est, vsurpatio. Mox amplo nomine rei alienæ, copiosiùs res omnes furto captas comprehendimus, quàm si dicas, rei mobilis. Haud enim tantùm res mobiles, verùm & immobiles furto capiuntur, dum subdolè possidentur. Quocircà nihil opùs est exprimere, rei vel vsus: nam qui re aliena inuito domino vtitur, rem quodammodò alienam capit: hoc est vsurpat. Atqui in hoc quod dicimus, occulta, satis significatur fraudulentia: nam qui clam domino rem capit, fraudem nectit. Atque eodem verbo designatur acceptionem fieri inuito domino: nam ignorantia causa est inuoluntarij. Id autem quod adijcitur, lucri faciendi gratia: non solùm superfluè, verũverum falsè adhibitũadhibitum est: qui enim rem capit alienam, quam in flumen proijciat aut incendio tradat, furti reus est: tāetsitametsi dum id facit non lucri cupidus, sed vt iniuriam inferat id faciat. Igitur ad rationem furti tria requiruntur. Primùm quòd ratio
nem habeat iniustitiæ in cuius genere constituitur. Et hoc exprimitur cùm dicimus acceptio. Intelligitur enim inuito domino, quæ contrariatur iustitiæ tribuenti vnicuique quod suum est: extenditurq́ue adeò ad detentionem. Secundum est quod differat ab alijs iniustitiæ speciebus. Et hoc in specie designatur dum dicitur, rei alienæ: puta ab eo possessæ, qui eius est verè dominus.
Nam qui vel membrum alteri abscindit, filiámve aut vxorem rapit, quibus abutatur: non fur, sed mutilator est, aut raptor, aut adulter. TertiũTertium est qquod propriāpropriam rationem furti cōpletcomplet, ac demũdemum illud à rapina & latrocinio seiungit: videlicet quod clanculò fiat. Oratio ergo horũhorum triũtrium explicatrix, genuina est definitio furti: videlicet, Occulta acceptio rei alienæ. ¶ Hinc fit ineptè diuidi furtum in fraudulentam occultamq́;occultamque acceptionem & rapinārapinam: Furtum quippe non est genus ad rapinārapinam, sed
species illi opposita. Iniuriosa ergo acceptio rei alienæ est quæ primò diuiditur in furtũfurtum & rapinam seu latrocinium: vt articu. proximo patebit. Vtraque tamen species ex parte obiecti in quatuor subsecatur. Nam si quod furto rapitur res est sacra, sacrilegium dicitur: si verò est possessio reipublicæ, dicitur peculatus. De vtroque legitur. 23. q. 4. cano. quid ergo. si autem furtum fit de grege disperso, dicitur abigeatus. Et qui pecora sic vel armenta abigit, nuncupatur abigeus. De quibus extat titulus. 47. libr. digestorum. Quarta denique species est plagiarium siue plagium: puta furtum hominis vt vẽdaturvendatur. De quo etiāetiam extat titulus ad. l. Flau. de plag. Etenim qui seruum vel ancillam domino suo aufert, verè fur est: possidetur enim seruus vt pecus. Nisi ancillam in tempus caperet, turpitudinis gratia: nam ille fornicator esset, non fur. Sicut raptor est qui ea de causa rapit virginem. Quid autem si quis filios aut vxorem alicui auferret, vt venderet? vtrũvtrum esset furtum: iam superiori libr. responsum est, quod cum pater non sit verè dominus filiorũfiliorum neque vxoris, illud non est furtum, sed plagium vel captiuitas. ¶ Contra hæc autem
Obiectio.
forsan quis arguat. Dum filius clam patre, vxórve nesciente marito aliquid ei surripit, accipit rem alienāalienam: & tamen neuter censetur fur. Respōdet̃Respondetur quod vbi res non est tanti pretij non
Solutio.
censetur, filij acceptio, furtum: cum quod non fiat inuito domino. Quicunq;Quicunque enim parentũparentum iure præsumitur pro cōditioneconditione sua & statu in|dulgere filio minutiores sumptus, & multò iustiùs maritus vxori. QuādoQuando verò res esset magni ponderis, ita vt meritò pater aut maritus censeretur inuitus, profectò verè esset furtum, vt bene adnotauit Syluester verb.
Syluester.
furtum. §. 11. & teneretur filius ad restitutionem si peculium haberet castrense: hoc est militaria stipendia, vel alia bona libera: vel saltem posteà in diuidunda hæreditate id patefacere. Et pariter de vxore censendum. Tametsi quantum ad excommunicationis censuras nunquàm præsumendus est pater tam acri spirituali mucrone aut vxorem aut filios sauciare.
PEr hæc ergo clarent argumentorum responsa. Ad primum nanq;nanque respondetur
Ad primum argumẽtumargumentum.
quòd peccati occultatio esse potest aut causa ipsius aut circunstātiacircunstantia. Causa scilicet quādoquando delinquens occultatione vtitur vt tutiùs delinquat: vt patet in fraude & dolo. Quare tunc non diminuit peccatum, sed suam per se constituit speciem, puta furti (vt dictũdictum est) vt distinguitur à rapina. Tunc autem occultatio est circũstantiacircumstantia quando is qui peccare decreuit ob verecundiam aut ob cauendum scandalum in tenebras se abdit vt suam expleat libidinẽlibidinem: & tunc diminuit rationẽrationem peccati. ¶ Ad secundum argumentũargumentum respōdetrespondet
Ad secundũsecundum.
diuus Tho. detinere alienũalienum inuito domino, eandẽeandem habere rationem nocumenti atq;atque iniustam acceptionem: ac perinde ad rationẽrationem furti reduci. super quo responso multa Caietan. cōmentaturcommentatur. At verò cùm bis lib. præcedenti, nempe. q. 6. art. 1. &. q. 7. ar. vlti. hoc satis fuerit à nobis discussum, non opùs est plura hîc adhibere. Sed recole, præceptum restitutionis affirmatiuum esse, præcipiens bonum opus: includit tamen negationem retinendi quæ est prohibitio mali: qua ratione affinitatem habet cum furto. Igitur hoc quod est detinere, non adhibet peccatum nouum illi quod est accipere: sed est illius continuatio tanto grauior, vt illic diximus, quanto diuturnior. Si autem nouus adhibeatur positiuus actus, scilicet si proponas non reddere, aut si re aliena ad consumendum vtaris, non proponens damnum soluere, illi actus sunt multiplicata delicta, contra eandem negationem non retinendi inclusam in eodem præcepto. At verò contra affirmationem restituendi recenter peccatur quoties retinens alienum aut videt dominum egere, aut eum petere audit: nam tunc nouo iuris merito restituere tenetur. ¶ Ad tertium argumentum subobscurè idẽidem
Ad tertium. S. Thomas.
S. Doctor respōdetrespondet. Sensus eius tamen est, quod qui rem suāsuam quæ penes alium est, videlicet penes illum qui illāillam vel rapuit vel in deposito custodit, furtim rapit, fur ob id censendus est: quòd licèt simpliciter sit sua, est tamen alterius secundum quid: scilicet vel quantum ad custodiam, vel quantum ad detentionem.
Videtur autem hæc solutio nonnulla com
plicare falsa. Primùm quòd res rapta nullatenùs raptoris est: res enim illius tantùm esse dicitur, qui iure possidet, quod latroni non competit: imò detinendo mortaliter peccat. Secundò hæc solutionis sententia falsa est:
Secunda.
nempe quod qui rem capit suam furtum faciat: quandoquidem non solùm vulgari sermone non reputatur fur nisi qui alienum capit, verùm & iura id decernunt: vt patet. l. si is qui rem. 1. ff. de furtis. vbi habetur quòd qui rem quam commodauit surripit, non est fur.
Quapropter si postquàm res quispiam ex me sustulit, vi statim ab eodem extorqueāextorqueam, non ero furti reus. Respondetur mentem
Solutio.
sancti Thomę legitimam esse, quam ipse statim arti. 5. eiusdem quæst. patefacit. Si enim ego apud quendam rem meam deposui, vel ille mihi eripuit, & clam illo accipio, proptereà censeor fur: quia ille nesciens me accepisse tenebitur ex conscientia mihi restituere: & eâdem ratione si auferāauferam à latrone ipso inscio. Atq;Atque hac de causa ait rem illam quodammodò esse illius seruantis depositum: nempe quantum ad ius custodiendi: quinetiam & illius qui rapuit: quia debet illam seruare ad restituendum. Quare ego non possum priuata autoritate vi aut fraude illam capere.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm furtum & rapina specie differant.
QVanuis ex præcedenti arti. solutio huius quæstiũculæquæstiunculæ facilè colligatur: maioris tamen claritatis gratia de eâdẽeadem differentia rursus quæritur. NẽpeNempe an inter furtum & rapinam sit specifica differentia.
Arguitur nanq;nanque à parte negatiua. PrimũPrimum quod
PrimũPrimum argumentum.
non vidẽturvidentur differre nisi tanꝗ̈tanquam occultũoccultum & manifestum: quæ quidem qualitates in alijs peccatorum generibus non variant species: | vt si in publicum peieres aut in secreto.
¶ Secundò, quia differentia specifica à fine
Secundum.
& formali obiecto sumitur, quod furti & rapinæ idem esse videtur: nempe vsurpatio alienæ rei. ¶ Tertiò, sicut rapitur pecu
Tertium.
nia ad vtendum ea, ita & puella ad abutendum: raptus autem puellæ siue publicè fiat, siue secretò, speciem non mutat: ergo neque raptus pecuniæ. ¶ In contrarium autem est Philosophus. 5. Ethico. cap. 2. vbi furtum
Aristot.
& rapinam diuersas species constituit.
AD quæstionem breuissima conclusio
ne respondetur. Furtum & rapina differunt specie. Probatur. Differentia specifica actuum attenditur penes formalem, eandemq́ue proximam differentiam obiectorum: hæc aut in furto & rapina est specifica: ergo eiusmodi crimina differunt specie. Probatur minor. Vitia hæc ambo in hoc conueniunt quòd sunt commutatiuæ iustitiæ aduersa, quatenùs per vtranque istarum acceptionum iniustum fit, puta ius alienum violatur: iniustum autem, vt illic habet Aristoteles, nemo nisi inuitus contraq́;contraque suam voluntatem patitur: inde ergo actiones istæ iniuriosæ sunt quòd contra voluntatem domini fiunt, qui ideo inuoluntarium patitur: at verò inuoluntarium, vt 3. Ethicor. author est Aristoteles, dupliciter
Aristot.
fit: nempe aut per ignorantiam aut per violentiam. Furtum autem ex sua ratione dicit acceptionem ignorante domino: rapina verò eodem conscio ac vim patiente: ergo furtum & rapina differunt specie. Itaq́;Itaque non ad rationem alieni aspiciẽdumaspiciendum est quæ est materiale obiectum, sed ad rationem inuoluntarij. ¶ Differentia est quam non solùm morales philosophi, verùm & Iurisconsulti qui ex eâdem philosophia suas leges elicuerunt, agnoscunt: vt patet. l. sed nouo iure. C. de seruis fugiti. & apud Vlpianum. l. fur. ff. de furt. Est autem nè quis decipiatur meditatè consideranda. Cogitare enim quispiam posset aut in hoc consistere quòd furtũfurtum fiat in tenebris: vt Exod. 22. habetur: rapina verò sub lucem diei.
Aut quòd furtum in absentia domini committatur: rapina verò in in eius præsentia. Cùm tamen in neutra istarum ratione discrimen consistat. Sed differentia est quòd furtum fit absque violentia: rapina verò & latrocinium violenter. Hinc enim vt articu. vltimo videbimus, augescit rapinæ culpa præ illa quæ est in furto. Ex quo fit vt præsente domino furtum fieri possit: sicuti & eodem absente, rapina. Exempli gratia, si præsente patrono impurus homo in ædes insultet, illumq́ue vel resistentem opprimat, vel nè resistat alliget, aut in cellam includat, aut talem ei incutiat metum vt taceat: quanuis inermis id faciat, habetur raptor & latro: quia vim infert. Si verò patronus etsi non consentiat, tamen ob suam modestiam taceat, latronis parcẽsparcens vel honori vel vitæ, non erit rapina: sed furtum. Eâdem ratione si ædes quis vi aggrediatur, licèt nemo sit intùs, erit rapina. Quo fit vt latrones qui vias publicas obsident non fures modò sint, verùm & raptores. Distinctio autem quæ habetur. l. 2. de furtis. vbi distinguuntur duo furtorum genera: quorum alterum est occultum, alterum verò manifestum, nihil facit ad rem. Non enim accipitur illic manifestum pro rapina, sed pro eo casu quo fur in flagranti delicto comprehenditur, vt continuò exponitur. l. 3.
OMnia igitur argumenta soluta restātrestant.
Ad primum argumentũargumentum .
Ad primum enim respondetur quòd peccata alia ab iniquitatibus iniustitiæ non habent pro obiecto inuoluntarium alterius, sicut furtum & rapina: & ideo ex diuersa ratione voluntarij non variantur specie, sicuti hæc. ¶ Et per hoc responsum etiam est ad secundum, quòd etsi circa idem
Ad secundũsecundum.
versentur obiectum materiale & remotum scilicet alienum: tamen formale & proximum non est idem. ¶ Ad tertium respon
Ad tertium.
detur quòd raptus puellæ quantuncunque respectu aliorum occultè fiat, puellæ tamen semper est notus: & ideo quia illa semper præsumitur restitisse, dicitur raptus.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm furtum sit genere suo peccatum mortale.
POSTQVAM dictum est quid sit furtum, quomodoq́ue à rapina differat, quæritur de vtriusque natura, an sit genere suo mortale delictum. Et quò historiam filiorum Israël expoliantium Aegyptios toties iam expositam mis
PrimũPrimum argumentum.
sam faciamus, arguitur primùm. Qui | rem suam vel penes alium depositam vel furto sublatam furtim capit, vt fur iure habetur: & tamen non peccat, postquàm iure vtitur suo: ergo furtum non est peccatum.
¶ Secundò arguitur: cùm id quod quis inuenerit aut casu repererit nulli restituit,
Secundum.
furtum committere videtur: & tamen si ad naturalem æquitatem spectes, nullum est peccatum: nam, vt habetur Institut. &. ff. de rerum diuision. quod nullius est, occupanti conceditur. & re vera quarum rerum dominus non compâret, nullius esse censentur. ¶ Quòd autem non sit genere suo mortale, tertio loco probatur. Tum ex il
Tertium.
lo Prouerbi. 6. Non grandis est culpæ dum quis furatus fuerit: tum quòd si est rei modicæ, non est cur sit mortale: tum maximè quòd si mortale esset, cùm sit contra iustitiam & pacis quietem, dignum esset pœnæ mortis: illa autem non appâret digna quæ furibus infligatur, sed satis est vt multiplicatum restituat furtum, secundùm illud Exod. 22. Si quis furatus fuerit bouem aut ouem, quinque boues pro vno boue restituet, & quatuor oues pro vna oue. Idq́ue habetur. l. sed nouo iure. C. de seruis fugiti. ¶ In contrarium autem est quòd nemo secundùm diuinum iudicium, nisi ob mortale delictum, vehemẽtivehementi percellitur maledictione: fures autem acri animaduersione damnantur verbis illis, Zachariæ. 5. Hæc est maledictio quæ egreditur super faciem omnis terræ: quia omnis fur, sicut ibi scriptum est, iudicabitur: & omnis iurans ex hoc similiter iudicabitur.
AD quæstionem vnica conclusione re
spondetur. Furtum, fortioriq́ue ratione rapina, peccatum est, idq́ue genere suo mortale. Probatur. Delictum mortale, vt identidem dicere consueuimus, inde perpenditur quòd charitatem extinguit, quæ vita est animæ: furtum autem est huiusmodi: ergo est mortale. Probatur minor. Illud delictum quod virtuti aduersatur, reipublicæ necessariæ, per quam scilicet pax quiesq́ue eius seruatur, extinguit charitatem: furtum autem aduersatur iustitiæ, in qua tota mortalium fides, humanaq́ue societas salua consistit. Nam per furtum ciues expelluntur iure suo, atque adeò pax ciuitatis perturbatur: est ergo contra charitatem: sed tamen tanto grauior rapina, quātoquanto vis peior est fraude. Dictum autem est, genere suo, propter rationem explicari solitam in leuitate materiæ quæ culpam attenuat. ¶ Conclusio clarissima ac perinde omnibus compertissima est: sed tamen de furti comparatione ad alia crimina posset quis, neque immeritò dubitare, vtrùm
Dubitatio.
sit genere suo omnium peccatorum contra Decalogum minimũminimum, an peiorem obtineat gradum. Primùm enim defornicatione affirmat Martinus tract. de Tempe. quę
Martinus.
stio. 2. minoris esse culpæ genere suo quàm furtum. Cuius potissimum fundamentum
Prima ratio Martini.
est, quòd fornicatio non est natura sua mala, & ideo prohibita. Imò verò ob id tantùm est mala, quia prohibita: nempe lege veteri, Deuterono. 23. Non erit meretrix ex filiabus Israël: & noua, ad Ephes. 5. Omnis fornicator, aut immundus, aut auarus non habebit hæreditatem in regno Christi. Et eôdem applaudit Durandus. 4. Sententi. distinct. 33. quæsti. 2. Prętereà quia
Secunda.
furtum est contra iustitiam, fornicatio autem non nisi contra temperantiam: nam qui fornicatur, vti ait Paulus, in corpus suũsuum peccat: iustitia verò præstantior est: quin verò, vt libro. 3. definitum est, omnium moralium præstantissima. At verò diuus Tho
S. Thomas.
mas. 2. 2. quæstio. 154. articu. 3. contrariam habet sententiam: nempe fornicationem genere suo grauius esse flagitium, quàm furtum. Nam de adulterio nemo dubitat, propter iniuriam quæ fit alteri coniugi. Et re vera hoc nemo sanè doctus negare potest. Et primùm ratio Martini ac Durandi peior est multò quàm eorum conclusio. Di
Ad primum argumentũargumentum Martini.
cere nanque fornicationem non esse contra ius naturæ, error est hæresi proximus. Nam consequens inde protinus fieret, gentibus ante legem scriptam non fuisse delictum: quin verò neque post scriptam: quia lege Mosaica non tenebantur. Ratio ergo,
Ratio sancti Thomæ.
vt fornicatio genere suo grauius sit peccatum, est quòd peccati grauitas potissimùm ex obiecto est perpẽdendaperpendenda: malum autẽautem fornicationis est nocumentum vitæ futuræ prolis. Nam quę ex vago concubitu nascitur, si ad rei naturānaturam spectes, neq;neque educari rectè potest, neq;neque verò ali commodè: vita autem præstantius bonum est exterioribus bonis quæ furto auferũturauferuntur: quare fornicatio non solũsolum natura sua est mala, verũverum & furto iniꝗoriniquior. Neq;Neque verò ratio quam contrà idẽidem author obmolit̃obmolitur digna est morali philosopho. Ait quippe hoc esse accidentarium fornicationi quòd | malè educetur alaturq́ue proles: nam potest fornicarius tum facultatem habere maiorem, quàm coniugatus: tum etiam propositum firmius alendi: quin verò ditandi suos liberos. Non inquam hæc ratio digna est philosopho. Quin verò id quod ipse dicit accidentarium est: hoc autem quod nos dicimus, conditioni vagi concubitus natiuũnatiuum. Nam ex natura rei, qui non sunt matrimonio iuncti non possunt bene alere prolem. Et re vera si argutia Marti. vllius esset momenti, tunc sequeretur matrimonialem coniunctionem non esse vinculum naturale.
Inde enim hoc habet quòd natura eius est, vt sit bene educatiua prolium. Et tamen vsu nihilo minùs accidit vt sæpe coniuges neque facultatem habeant neque verò voluntatem eas educandi. Est ergo existimandus actus ex natura & non ex accidente. Cùm ergo dicimus bonam educationem, naturalem esse matrimonio, non autem fornicationi, non de actione loquimur. Nam illa aliunde impediri potest: vt iam modò dicebamus, sed de naturali potentia. Quin verò & simplex per mollitiem pollutio, eo turpior est ac peior, non modò furto, verùm & fornicatione, quòd seminatio nemini licita est nisi ad fructus ferendos: quare illa, quia frustranea est, maiorem habet iniquitatem. ¶ Ad aliud ve
rò Martini argumentum responderi posset quòd quanuis fornicatio non esset contra iustitiam, non tamen inde sequitur non esse grauius: quia neque si iustitia sit præstantior virtus, fit consequens vt omne opus iustitiæ excedat quodcunque temperantiæ. quoniam satis est fornicationem esse contra melius bonum puta contra vitam. Sanior autem solutio est quòd fornicatio est etiam quodammodò contra iustitiam quæ erga futuram prolem seruanda est. Constituitur autem principaliter in specie intemperantiæ, non ex eo vt quosdam audiui, quòd præcipuè in illo actu consideretur delectatio: nam & eadem est pariter in adulterio præcipua: & nihilo minùs est contra iustitiam. Sed quia ille actus non est contra personam actu existentem: neque verò quæ præcesserit, sed contra illam quæ est tantùm in potentia.
¶ Aliter tamen nos possumus contra nos
ipsos arguere. Vitium furti expressè prohibitum est in Decalogo: non autem fornicatio: ergo furtum est peius. Mox. Nulla fuit vnquàm tam barbara gens quæ ignoraret furtum esse peccatum, quatenùs iniuriosum est: & tamen multæ ignorauerunt in lege naturæ fornicationem esse peccatum: imò verò vsque adeò aliquæ poterant esse agrestes, vt talis ignorantia esset illis inuincibilis: patentior ergo est culpa furti atque adeò grauior. Deinde. Furtum etiam nũcnunc maiori infamia denotatur ꝗ̈quam simplex fornicatio: est ergo fœdius ac perinde atrocius. ¶ Ad primũprimum tamen respondetur
Ad primam obiectionem
consequentiam esse nullam. PonũturPonuntur enim, vt suprà diximꝰdiximus, in Decalogo præcepta quę apertam habent iniustitiam: sicuti adulterium: nihilo minùs fornicatio, quæ ad illam reducitur, peior est quàm furtum. Alioquin probares etiam furtum esse peius nefando crimine, quod illic non exprimitur. Ad se
Ad secundũsecundum.
cundum respondetur, quòd quanuis furti nequitia apertior sit, non tamen inde sequitur esse peiorem. Nam etsi ratio iniustitiæ latentior sit in fornicatione, militat tamẽtamen contra maius bonum. ¶ Ad tertium denique
Ad tertium.
negatur maioris infamiæ esse furtum quàm fornicationem: nam honestę mulieri pudentius est fornicationem quàm furtum fecisse, sed viri propter corruptissimam consuetudinem minoris illam æstimant. Et quanuis minoris esset infamiæ, non inde fit consequens vt sit minus peccatum: quoniam Gregorio autore peccata carnalia sunt minoris culpæ & maioris infamiæ quàm spiritualia. Et blasphemia citra dubium peior est furto: & tamen non de illa tam pudefiunt homines quàm de furto. ¶ Hac autem ve
ritate nihil obstante, nempe quòd fornicatio genere suo grauius sit peccatum, esse tamen potest in indiuiduo furtum quod sit lōgèlongè fornicatione scelestius: vel ratione quātitatisquantitatis, vel ratione illatæ vis: quin verò grauius quàm adulterium: vt si decem milia ducatorum quis deprędaretur. Quin imò & qui amplissimam domum ac familiam expoliaret grauius peccatum committeret quàm si faceret homicidium plebei hominis. Est enim fallacissima regula, collationem quæ est inter species virtutis aut vitiorũvitiorum ad singula indiuidua applicare: quippe in quibus possunt esse aliæ qualitates augentes aut minuentes rationem virtutis ac vitij. Pari modo infamatio & contumeliatio genere suo grauior est furto ex obiecto. In summa, cùm bona externa sint inferiora quàm fama & vita, furtum ge|nere suo minimum est peccatorum Decalogi.
INter argumenta cōtracontra hanc conclusionẽconclusionem primùm facit diuus Thomas de furto filiorum Israël in Aegypto, quòd nullum fuit peccatum: sed iam libr. 2. satis dictũdictum est illud nullam habuisse rationem furti. Nam præterquàm quòd Deus tanquàm rerum dominus citra vllam dispensationem potuit illos eiusmodi bonis donare, tanquàm rectus iudex soluit illis mercedẽmercedem insumpti laboris in luto & latere. ¶ At verò vtrùm liceat princi
Scrupulus.
pibus Deum in hoc imitari vt aliquid occultè præcipiant quod citra publicum tumultum ministri teneantur exequi: Verbi gratia: Si princeps præciperet aulico aut bonis aut vita quẽpiamquempiam priuatim expoliare, vtrũvtrum teneretur ille exequi. Respondetur quòd si
Solutio.
dicta causa lataq́ue condemnationis sententia id faciat, citra dubium parendum ei est: quoniam expedit quandoq;quandoque eiusmodi executiones, secretas esse. Et tunc illud non esset furtum, sed executio pœnæ. Quòd autẽautem citra iudicij formam & ordinem id imperet, nefas est: neq;neque parendum est illi: quoniam & princeps tenetur iudiciario ordine procedere. Siquidem non est Deus, qui errare non potest. Nisi forsan, quod quàm rarissimè accidere solet, in aliquo casu: qui cùm patentissimam haberet iustitiam, neq;neque moras ferret, neq;neque strepitum publicum. Quando verò publicitùs indicitur bellum, tunc nisi iniustitia causæ manifesta esset, iussio principis pacare debet militũmilitum conscientias, vt Aug. 23. q.
1. can. ꝗdquod culpat̃culpatur admonet. ¶ Ad aliud verò quod primo loco posuimus argumentũargumentum de illo qui res suas proprias vel furatur vel rapit, ar. 1. partim dictũdictum est, & partim modò dicendũdicendum superest. Restat enim dubiũdubium illic prætermissum vtrùm liceat cuicunq;cuicunque autoritate priuata id quod sibi debetur recuperare. Ad
D. Thomas.
quod S. Tho. respondet negatiuè: nam si rẽrem illam apud illũilllum deposueras quāquam ipso nescio furaris, aggrauas illũillum, vt tibi nescius furti restituere teneatur. Si verò ille contra ius vsurpauerat, inde peccas quòd trāsgrederistransgrederis iuris leges, priuatim vsurpando iudiciũiudicium quod publicæ potestati conuenit: quod quidẽquidem mortale delictũdelictum est: idq́;idque ciuili lege acerrimè prohibitum. ¶ Sed tamen operępretiũoperępretium est hoc
Dubitatio.
locupletiùs explicare. Quid enim faciet miser qui nullatenùs res suas via iuris recuperare potest? Est nanque in regulis iuris lib. 6. quod nemo re aliena ditari debet. Respondetur ergo tam de culpa, ꝗ̈quam de restitutione. Licèt nāq;namque cuiq;cuique priuata autoritate sua capere, dũmodòdummodo istę adsint cōditionesconditiones. Prima, vt omni
procul dubio certissimus sit rem sibi esse debitam: nam vbi quidpiam est dubietatis, nequâquam id licet iuris ordine prætermisso. Quapropter famuli siue principum siue inferiorũinferiorum dominorũdominorum nullo iure possunt quidpiam furtim à suis heris surripere: eo obtentu quòd non satis pro suo seruitio & famulatu repensum est illis. Solent enim creberrimè hæc sibi apud confessarios obtẽdereobtendere. Quibus tamen respondẽdumrespondendum est, quod si pretium illud de quo inter ipsos conuentum est non possunt alia via extorquere, possunt quidẽquidem id latenter eripere: illud autem auctarium quod famuli ipsi putant sibi insuper adhibẽdumadhibendum, nequâquam: nisi vi aut fraude coacti à dominis fuerint seruire. Volenti nāq;namque non fit iniuria. Et ideo si non vis illo pretio seruire, abi. SecũdaSecunda conditio est, vt omnia expertus certus sis te non posse via iuridica rem tuātuam recuperare. Nam aliâs publicæ potestati iniuriam faceres. At verò in tali casu distinctione opùs est. Aut enim impossibilitas illa inde nascitur quòd testibus instrumentisq́ue cares quibus ius tuum probare possis: & tunc nequâquam licet per vim res tuas surripere: nam vim inferre nemini priuatim licet, nisi vt vim vi in flagranti delicto repellat. Quare si alia via rem tuam acquirere nequis, nullum tibi restat remedium: potiùs nanque publicæ quieti consulendum est, quàm tuo priuato cōmodocommodo. Quare vnusquisque sibi prouideat qua cautela res alienet suas. Si verò via latenti citra scandalum potes eiusmodi tibi debitum surripere, aut tibi compẽsationemcompensationem facere, licebit quidem: dummodò periculum caueas nè debitor ille tuus restitutionem iteratò faciat.
Et hoc quantum ad excusationem culpæ. Nam quantum ad restitutionem, dum modò tibi euidenter cōstetconstet rem esse tuam, licèt contra ius non expectata publica autoritate etiāetiam per violentiam illāillam debitori eripias, nihil restituere teneris. Neque ad excommunicationis censuras respōdererespondere cógeris: sed pœnas duntaxat condemnatus luere. Secundo modo contingere potest occludi alicui viam recuperandi rem suam, non quòd probationes non sint legitimæ, sed propter iudicis iniquitatem qui renuit causam decidere: tunc enim ratio apparentiùs euincere videtur, licêre etiam per vim vnicuique rem | suam capere: nam princeps hac ratione potest alteri bellum indicere: nempe quia alium non habet iudicem qui ius sibi reddat suum. Nihilo minùs respondetur, neque tunc fas esse rem per vim patenter aggredi. Sed si latenti via eripi nequit, vel adeundus est superior, vel si nullum aliud remedium superest, potiùs ferenda est bonorum iactura, quàm vi rempublicam perturbare: vt in hac quæst. arti. 8. docere videtur diuus Thomas. Eò potissimè quòd similis casus vix contingere potest. Vbi tamen tam barbara esset respublica aut tanta tyrannide oppressa, vt nemo posset ius suum obtinere: tunc si citra armorum stridorem posset quis etiam cum aliqua violentia in suum se ius restituere, non prorsus esset iniquitas. Dico in ius externorum bonorum. Nam vindicare se, nullo casu liceret. Vt si iniuriam passus es, etiam si obtinere ius nequeas, nequâquānequaquam tibi licet illam priuatim vindicare. Neque simile est de principibus. Nam ille penes quem est summa reipublicæ, non solùm est eius iudex, verùm & externorum hostium ad iniurias, non modò propulsandas, verùm etiam vlciscendas.
SEcundum autem argumẽtumargumentum materiam
tangit inuẽtoruminuentorum: ad quod sanctus Thomas per hanc distinctionem respōdetrespondet. Sunt quæ dam inuenta quæ nullius vnquàm fuerunt propria: vt lapilli & gemmæ quas maritimum littus procreat. Et talium inuentores nulli restitutioni subdũtursubduntur: quoniam quod nullius vnquàm fuit, occupanti conceditur. Instit. de rerum diuisio. §. feræ. &. ff. eodẽeodem titul. Atque eadem est ratio de inuentione vetusti thesauri: videlicet cuius domini nulla extare potest memoria. Nam iam tum ille thesaurus perinde habet atque aurifodina quam terra nutrit. Præterquàm quod legibus ciuilibus medietas domino agri adijcitur, perinde ac si eius fructus esset.
Quod quidem ciuile ius vetutissimum esse ostendit Euangelica Parabola de inuentore thesauri in agro alieno, cui ad prudentiam apponitur quòd illud priùs coëmerit quàm thesaurum proderet: vt integer sibi obueniret. Sed aliæ sunt res inuentæ in terræ superficie, vel alibi recenter perditæ, aut depositæ, quarum idcircò domini aut hæredes superstites esse censentur. Et istæ, ait sanctus Thomas, accipi non possunt animo retinendi, nisi constiterit dominum pro derelictis eas abiecisse, secundùm verbum Au
Augustinus
gustini. 14. q. 5. si quid inuenisti & non reddidisti, rapuisti. ¶ Est tamẽtamen exponentibꝰexponentibus nobis per singula discurrendum. Et primùm quòd in littore maris lapilli inuenti, sint inuentoris, expressa est iuris definitio, Instit. de rerum diuision. §. lapilli. &. ff. eodem titu. l. item lapilli. Et ratio est, quia littora iure gentium manserunt communia. Atque idẽidem est iuris naturæ iudicium de auri aliorumq́;aliorumque metallorum venis, quæ sunt in visceribus terræ. ¶ Dubitare hîc tamen quis posset
Dubitatio.
propter nostrates qui ad OccidẽtalemOccidentalem continentem auri gratia aduolant, an liceat cuicunque vnius nationis ad aliam quæsitum aurum peregrinari. Apparet enim id vni
Ratio dubitandi. Responsio.
cuique eâdem ratione licêre postquàm iure gentiũgentium non fuerint res istæ diuisæ. RespōdeturRespondetur tamen hoc duntaxat iure non esse omninò licitum, nisi incolæ ipsi consentirent: aut pro derelictis eosdem thesauros haberent: nam regiones iure gentium diuisæ sunt: & ideo licèt gentibus illius regionis sint res illæ communes, tamen non possunt aduenæ incolis inuitis easdem res vsurpare. Neq;Neque enim valẽtvalent Galli hac de causa ad nos penetrare, neq;neque nos ad illos ipsis inuitis: sed hoc alius est loci disputare. ¶ De the
De inuẽtioneinuentione thesauri.
sauris autem, vt bene ait sanctus Thomas, eadem est ratio naturalis. Thesaurus enim est, vt habetur in. l. nunquàm. ff. de acquirend. rerum domin. vetus depositio pecuniæ, cuius non extat memoria, vt iam dominum non habeat. Quapropter illos thesauros capere nullam habet rationem furti: vt habetur. l. falsus. ff. de furtis. Et ratio eiusdem legis est quòd non fit furtum, nisi sit cui fiat. ¶ Quapropter qui in fundo suo eiusmodi thesaurum inuenit, inuentori conceditur: vt habetur Insti. de rerum diuisio. §. thesauros. &. C. lib. 10. de thes. l. vnica. At verò si ꝗsquis id in alieno agro dedita opera incōsultoqueinconsultoque domino illud quæritando inuenerit, iure ciuili, vt habetur eisdem proximis citatis legibus, totus thesaurus est domini fundi: quia inuentor fur reputatur. Si autem fortè aliud agens repererit, dimidiam partem, inquit lex, retinebit, atque alteram dabit domino. Idq́ue forsan ad seruandam pacem. Atq;Atque idem est ius de illo qui in ædibus quas emit thesaurum eiusdem generis inuenit: licèt sint qui id negent. Nam profectò eadem est ratio: etiam si eandem ob causam | ædes emerit, eâdem vsus prudentia quam Christus in Euangelio laudi tribuit. Secùs aut si in muro domus, aut in eius penetralibus pecuniam aut aliud quidpiam repererit, quod antiquus possessor illic posuisset & per obliuionẽobliuionem reliquisset: tunc enim eiusdem possessoris est aut suorum hæredum: vt habetur in. l. à tutore. ff. de rei vendicatio. ¶ Hinc fit opinionem Paludani in. 4. dist.
Paludanus.
15. quæst. 3. dicentis iam ex consuetudine vniuersos thesauros, vbiuis reperiantur, esse principum, non esse auscultādāauscultandam: vt bene ait Syluester in verb. inuentum. §. 13. quoniam
Syluester.
talis consuetudo in republica bene instituta non est introducta. In Hispania nanque istæ leges citatæ ad literam seruantur: quare si contraria consuetudo alicubi obtinuit, est per vim, contra ius naturæ & gentium.
Habetur enim Institut. &. l. citata, quòd Adrianus naturalem æquitatem sequutus, ei concessit qui thesauros inuenerit. Et. l. illa Codicis, de thesaur. Inuentori, inquit, liberam tribuimus facultatem, nè vlteriùs Dei beneficium inuidiosa calumnia persequatur. ¶ Vtrùm verò princeps quotam ali
Quæstio.
quam ab inuentore exigere valeat, quis fortè dubitet. Respondetur autem nullam in
Solutio.
tali exactione apparere iustitiam: & ideo in Hispania non est in vsu: neque vbi esset crediderim conscientias obligare, sed inuentorem secundùm ius commune posse bona conscientia possidere. Nam dictus titul. Institut. nihil meminit principis: sed vbi ait quòd qui repererit in loco alieno medietatem det domino, subdit quòd pari ratione si inuenerit in loco Cęsaris, dimidium det Cæsari: & si in fiscali loco vel publico det etiam medietatem fisco. Et idem legitur. l. non intelligitur. ff. de iure fisc. §. si in locis. Quæ quidem leges non loquuntur nisi vbi loca sunt propria principis aut ciuitatis.
Quocircà princeps tanquātanquam dñsdominus non potest quidpiam exigere quando thesaurus infossus est in loco ciuis: nisi forsan ingruenti graui necessitate publica, tanquàm gubernator potuerit id genus tributi petere: quod nescio an satis probarem. ¶ De metal
De metallorũmetallorum venis.
lorum autem venis vsus iam obtinuit, vt pars quinta obueniat principi: eò quòd venæ illæ sunt res naturales, quæ quodammodò in bonum publicum metalla progignunt. ¶ Multò autem maius dubium est de rebus inuentis quæ non sunt thesauri, sed præsumũturpræsumuntur habere dominos. Est quippe ferè vnus consensus tam Theologorum
quàm Iurisconsultorum, vt Summistæ aiunt, verbo, inuentum: quòd sunt pauperibus restituendæ. Hoc autem primùm rei huius vt confessum supponamus, quòd inuentor sedulò tenetur dominum perquirere bona fide, & præconio publico, atque alijs vijs pro rei quantitate commodis: alioqui furti reus habebitur. Illa autem adhibita indagine, licèt ego non audeam contra communem opinionem asseueranter quidpiam affirmare, sunt tamen mihi grauissima argumenta quòd inuentor possit sibi in conscientia retinere. Probatur: Iure naturæ & gentium illa sunt
inuentoris: & nullum est ius, aut Euangelicum, aut ecclesiasticum, quod illa tribuat aut pauperibus aut cuiuis alteri: ergo potest inuentor sibi capere. Probatur prior præmissa. Res, vt libro. 3. dictum est, ius naturæ non diuisit, sed permisit in communi possideri: ius autem gentium, id cuius non extat dominus, primo occupātioccupanti permittit: res verò illa cuius dominus post legitimam diligentiam non compâret, perinde habet ac si nullius esset: ergo qui inuenit perinde acquirit eius ius ac si thesaurus esset antiquus. Enimuerò antiquitas nihil aliud præstat quàm quòd indicium est rem carere domino: hoc autem quod dominus non reperiatur, eodem modo est causa nè alicui fiat iniuria: quia non apparet cui furtum fiat. Quòd autem non sit positiuum ius quod hoc pauperibus tribuat, probatur. Nam Iuris prudentes nullum afferunt nisi cap. cùm tu. de vsuris. & similia, quibus vsuraria pecunia & simoniaca adiudicatur pauperibus. Iura autem huiusmodi non loquuntur nisi de rebus malè partis & acquisitis: vt habetur canon. Non sanè. 14. quæstio. 5. Inuentio auem non est iniqua acquisitio, sed licita: neque est clarum debitum sicuti quod mutuato aut credito recepisti. ¶ Secundò arguitur: An
SecũdaSecunda ratio
te legem euangelicam iure naturæ verisimilimum est res inuentas fuisse inuentoris: sicuti antiquos thesauros: nam iura non faciunt aliam differẽtiamdifferentiam quàm quòd si inueniāturinueniantur res quæ dominos habere pręsumũturpręsumuntur, non capiāturcapiantur nisi animo reddendi dominis. quod quidẽquidem ius solùm cogit vt dominus diligẽterdiligenter disquirat̃disquiratur. Hic enim est sensus legis, falsus. ff. de furt. quæ ait furti reum esse qui inuentum accipit animo non reddendi: etiāetiam | si dominum ignoret: nempè quia tenetur illum disquirere: quo vtiq;vtique non inuento nihil loquitur de pauperibus: non ergò est cur in lege Euangelica debitum fiat iustitiæ illis cōferẽdiconferendi. ¶ Sed ais eiusmodi res venire in ius cōmunecommune reipublicæ, & ideo applicari pauperibus eius. Hoc autem profectò non satis probatur. Nam illud illic tantùm suprà ostendimus habere verum, vbi manifestũmanifestum est quempiam aliquid debere ignoto domino: nempè quia iniustè accepit, vel sub fide reddẽdireddendi: inuentio autem non est huiusmodi: imò beneficium est Dei, vt ait lex, rem aliquam reperire. Et profectò si eiusmodi res in ius commune reipublicæ vel pauperum cederent, non video cur non etiam & antiqui thesauri. Neq;Neque obstat si dicas illum qui inuenit non amittere ius suum, sed velle vt des pauperibus, vt in eius bonũbonum spirituale cedat. Nam si eo ipso quòd reperiri non potest, nulla ei fit iniuria, eo ipso caret executione iuris petendi. Item si constat mihi eum qui perdidit esse Turcam, quid illi proderit dari pauperibus? non ergò succedit ius pauperũpauperum propter bonũbonum perdentis: poterat enim esse iniquus: sed aliunde scilicet, quia sunt bona redundātiaredundantia in republica. Quod tamen non satis probatur, cùm non probetur esse debita. Et est
Altera ratio ad idem.
porrò mihi magnum argumentum, diuum Thomam nihil hîc de pauperibus meminisse: sed id tantùm ait, quòd inuentor qui bona fide credit res haberi pro derelictis, non committit furtum sibi retinendo: & certè facta diligẽtiadiligentia, pro derelictis habentur. Nam loquitur iam tunc non de thesauris, sed de illis rebus quę de propinquo dominum habuerunt. Argumenta verò quæ ex Augustino & HieroñHieron. 14. quæst. 5. afferuntur, nihil cōuincuntconuincunt. Ait inquam August. si quid inuenisti & non reddidisti, rapuisti. Et HieroñHieron. can. multi. Peccatum, inquit, simile rapinæ est si quis inuenta non reddat. Planè tamen intelligunt quādoquando dominus haberi potest: & mala fide non inquiritur. ¶ Concludamus er
Sententia authoris.
go primùm, quod vbi inuentor indigens esset, capere tutò potest vel totum inuentum vel partem pro sua necessitate: id quod & fautores contrarię opinionis etiam fatentur: vt patet apud eundem Syluest. loco citato: dummodò id faciat de consilio prælati aut confessarij. quanuis neque id forsan sit necessarium. Secundò, si qui inuenit est diues, consilium est saluberrimum res inuentas quarũquarum domini haberi non possunt, in pauperes aut in publicos piosq́;piosque vsus erogari. Nam vti ait Greg. Timorati animi est, ibi culpāculpam agnoscere, vbi culpa non est. At verò an sit necessaria præceptio, non satis audeam affirmare. Qui autem id adstruxerit, per hoc suāsuam tuebitur opinionem, quòd iure naturæ illa quæ in republica redundant sunt indigentium, vt statim articulo proximo dicemus: quòd autem illa redundent inde quodāmodoquodammodo apparet, quòd non habent certos dominos: præsumuntur tamen habere aliquos: quod antiquis thesauris non conuenit.
AD tertium argumentum respondetur, quod
Ad tertium argumentũargumentum .
furtum censetur non grandis culpæ dupliciter. Primò ex parte subiecti: quia ex necessitate furantis alleuiatur. Prætereà quia sicut proximè diximus, genere suo est minimum respectu aliorum mortaliũmortalium. Vnde ibîdem subditur, fur deprehensus reddet centuplum: qui autem adulter est perdet animam suam. ¶ Ad secundum autem membrũmembrum respondetur, tam tenue tamq́;tamque exile posse contingere furtum vt non sit mortale: proptereà enim dictum est, genere suo esse mortale. Ratio hinc autem dubitandi resurgit, quomo
Dubitatio.
dò sit perpendenda furti quantitas quæ culpam non habet nisi venialem: respectiuéne, an absolutè. Enimuerò cùm grauitas furti ex damno dato sit perpendenda, & indigo,
Ratio hæsitandi.
verbi gratia, plus noceas vnum suffurando quadrantem, quàm prædiuiti à quo ducatũducatum eriperes, consequens fieri videtur vt respectiuè sit æstimanda. In cōtrariumcontrarium autem arguitur, quod si id verum esset, consequeretur, furari à Cæsare centum aureos nunquānunquam esse mortale delictum: quoniam longè minus damnũdamnum inde ipse accipit, ꝗ̈quam misera vetula cui duo minuta raperes: quandoquidem & in Euangelio ob id cumulatiùs cōmendatacommendata est eleemosyna illius anus, quòd plus respectu suæ facultatis in gazophylacium misit. ¶ Lis tamen hęc sic per distinctionem dirimitur. Est
Distinctio.
enim aliqua pecuniæ quantitas tanta, quæ per se absq;absque vllo personæ respectu causa est in furto peccati mortalis. Vt si verbi gratia dicamus duo trésve aurei ducati: quare etiāetiam si à Cæsare surripiantur, licèt illos ipse flocci pendat, nihilo minùs crimen est. Sed alia est tam exigua summa quæ secum ipsa non habet tantum culpæ: sed nihilo minùs ob paupertatem possidentis fieret mortale: vt si argenteũargenteum nummum aut duplum à misero surriperes. Augescit autem prætereà damnum, | etiāetiam si per se parùm sit, dum causa est maioris: vt si lora boũboum rumpas quāquam ob causam agricola diurnas operas perdit: aut aliud vile instrumentum ab artifice detrahas, cuius causa ab opere cessat. ¶ At verò forsan quis arguat,
Obiectio.
nunꝗ̈nunquam quantitatẽquantitatem furti tam pusillāpusillam esse posse, quin crimen sit mortale: Primò ex iure canonico, puta ex Hierony. 14. q. 6. can. fin. vbi
HieronymꝰHieronymus.
ait furtum non solũsolum in maioribus, sed in minoribus etiam iudicari. Deinde iure ciuili ex Inst. de rerum diui. §. GallinarũGallinarum. Vbi de gallinæ furto etiam datur actio. At verò ad HieroñHieron.
Solutio.
respondetur quòd loquitur quando animus adest nocendi in maioribus: sic enim cōtinuòcontinuò subdit, Non enim quod furto ablatũablatum est, sed mens furantis attenditur. Ius autem ciuile nihil aliud habet, quàm quod aucupiũaucupium domesticarum auium sit furtum: sed tam parũparum esse posset, vt ridiculus haberetur qui de illo ageret in iudicio. ¶ Adiecit autẽautem in calce solutionis D. Thom. quòd qui habet ani
D. Thomas.
mum furandi & inferendi nocumentum proximis, etiam in talibus minimis potest peccare mortaliter: sicut in solo cogitatu per consensum. Sunt tamen amphibola verba, & ideò anceps sententia. Ait ergò Caiet. non
Caietanus.
esse sensum D. Tho. vt particula, in minimis, referatur ad nocumentum, quasi docuerit vt qui animo intendit in minimis nocere, mortaliter peccare posset. Est enim talis sensus, vt ipse putat, rationi dissonus: sed ait id tantùm voluisse quòd qui habet animum nocendi simpliciter, etiam si noceat in minimis peccat mortaliter propter extendentem se animum ad maiora. At verò etsi mens Diui
Mens sanct. Thom.
Tho. non sit adeò perspicua, id tamen quod Caiet. refûtat crediderim ego contrà esse verũverum. Etenim si noui pusillanimi hominis ingenium qui minimis maximè offenditur, atq;atque animo perturbatur & affligitur, & fortè ad iracundiam concitatur, profectò si haberem ego animũanimum ei nocendi per illa minima, charitatem violarem, & amicitiam: nam de hoc esset ille mihi inimicus, atq;atque adeò mortaliter delinquerem: idq́;idque non solùm re eum lædendo, verùm etiam verbo & gestu. Dico minima, quibus homines angusti cerebri vehementer offendi consueuerunt: nam tam pusilla esse possent, vt ludibrio haberet̃haberetur qui inde se reputaret offensum: & tunc eiusmodi læsio non esset culpa. ¶ Sed aliud prætereà
Obiectio altera.
argumentum restat, quod rem hanc furtorum paruularum rerum facere potest dubiam. Si paruum furtum non esset mortale, sequeretur quod neque si multoties iteraretur ad tantam culpam posset ascendere, vt esset mortale: nam peccata venialia quantumuis multiplicentur, vt sana habet Theologorum opinio, efficere nequeunt mortale. Contingeret enim tunc trāsitustransitus de genere in genus. Consequens tamen est falsum. Nam etsi famulus nunquānunquam nisi minimum quadrantem ab hero vno furto surripiat, tamen dum centies id mutiplicat, reus furti iudicatur. Ad
Solutio.
hoc respondetur consequentia perempta. Nam etsi pluralitas peccatorum venialium nunquānunquam sit mortalis, nihilo minùs quando summa rerum incipit esse magna, tunc actus ille, etiam si non sit nisi acceptio vnius quadrantis, quia accessio damni est ad præcedẽtiapræcedentia, fit mortalis. ¶ At verò videre videor stu
Replica.
diosum lectorem cōtracontra hanc solutionem sic resurgentem. Sequeretur saltem quod si eiusmodi furta idem fur non ab eisdem personis faceret, sed à diuersis ita vt ab vno caperet obolum atq;atque ab alio, ac subinde ab alio quadrantem aut aliam paruam monetam, nunquam mortaliter peccaret. Probatur: quia nemini dat graue damnum. Neq;Neque verò vlla est redargutio quòd ipse recipit grande lucrum: nam furtum non est æstimandum ex accedente furi lucro, sed ex damno dato. Si autem consequentia cum consequenti concedas, admittis posse furẽfurem aliena substantia citra peccatũpeccatum mortale ditari: atq;atque adeò patrociniũpatrocinium præstares istis publicis coëmptoribus qui diuersos in paruis defraudant. Nam secundũsecundum tuātuam opinionem non peccarent mortaliter. Respondetur ergò quòd quanuis à diuersis exigua quis suffuretur, tamen cùm summa incipit crescere, actus iam vnus furādifurandi pręcedẽtibuspręcedentibus accedens efficitur mortalis: nam, vt modò dicebamus, quantitas quæ per se est magna absq;absque vllo personarum respectu, siue à diuite accipias siue à pluribus, per se constituit peccatũpeccatum mortale. ¶ In quarto argumento tan
gitur an capitale supplicium quod furibus decretum est, sit licitum. Et potest quæstio vel de potestate interrogari, vel de vsu. Scotus nanq;nanque, quem quæst. 1. retulimus, arbitratur talem potestatem non esse penes rem publicam: quia non valet, inquit, quenquam morti addicere, nisi in casibus expressis antiqua lege. Hoc autem satis illic me arbitror expugnasse. Potest enim iure naturæ, quod nusquam diuinitùs reuocatum est, publica vlcisci scelera prout viderit salubriùs expedire. De vsu tamen, an videlicet furti grauitas | id mereatur, alia est quæstio: nam cùm bona exteriora non sint tanti habenda præcipuè inter Christianos, quos Christus admonuit vt petenti pallium relinquant & tunicam, non apparet ratio vt pro furto vita exigatur. Accedit & ius commune. Nam cùm antiquitùs pœna illa in legibus extaret, posteà visa est atrox: quare cautum est nè vllus de simplici furto capite plecteretur: vt habetur. l. sed nouo iure. C. de seruis fugit. & in AuthẽAuthen. vt nulli iudici liceat habere. &c̃etc. colla. 9. Sed publici tantùm latrones digni illa morte cẽsenturcensentur. Et re vera sæculo sancti Thomæ non erat in vsu simplices fures, sed tantùm latrones ad furcas suspendere. Nam ait non esse infligendam pœnam pro quolibet peccato mortali, sed pro eo quo damnum datur irreparabile: quale non est furtum. Quin verò in Hispania ius olim istud seruabatur: vt patet par. 7. titulo. 14. l. 18. sed tantùm suspendebātursuspendebantur sacrilegi qui sacra deprædabāturdeprædabantur, atq;atque alij id genus. Posteà verò crescente perditorum hominum audacia, auctæ sunt pœnæ. ¶ Et arbitror Bal. in causa fuisse huius suppli
Sententia Baldi.
cij: qui super eâdem lege, Sed nouo iure. duo asseruit. Primùm quòd etsi pro simplici aut geminato furto non sit fur morte dignus, tamen triplicatum iam reputatur latrociniũlatrocinium. Secundò inde infert quòd quando vnũvnum ingens est, tunc tribus æquipollet. ¶ Porrò au
tem vt nihil ego cōtracontra leges obmurmurem, tamen ratio Baldi nulla est. Primùm enim latrones non sunt censendi ex actuum solùm frequẽtiafrequentia, sed ex modo: nempè quia vim inferunt & rapinis perturbant rempublicam, atq;atque illi duntaxat iure deputantur neci: fur autem licèt identidem peccet, si tamẽtamen id semper latenter, ita vt neque publicas vias obsideat, neq;neque irruptionem in ædes faciat, nec cædem offerat, non censetur latro. Quare gaudere debet priuilegio ecclesiastico si se in sacrum recipiat. Atq;Atque adeò multò minoris probabilitatis habet secundum assertum: quòd quia ingens furtum æquipollet tribus, dignum sit morte. Nam licèt æquipolleat in
Secunda.
quantitate, non tamen in modo: vt reputetur latrocinium. Quanuis propter insignem audaciāaudaciam imaginẽimaginem eius gerat. Id autẽautem quod tādemtandem pro ratione asserti sui adducit: videlicet propter enorme delictum licêre leges transgredi, indignum est iurisperito: nam transgredi leges peccatũpeccatum est: & peccatũpeccatum licere non potest: sed forsan transgressionem appellat dum fit aliquid contra verba legis, non tamen cōtracontra mentem. Id veruntamen insuper adnotandum hîc est, quod Baldi aut cuiusvis alterius doctoris assertio nullatenùs haberi potest pro lege: imò verò neq;neque dictum ipsorum Iurisconsultorum: nisi aut principis authoritate aut reipublicæ more & vsu eorum documenta pro legibus recepta sint: quippe cùm, vt lib. 1. demonstratum est, sola autoritas publica valeat legem condere, quæ vim habeat coërciuam. ¶ Est ergò iam receptissimum
vt fures pro simplici aut geminato furto, si non est magnum, aut flagellis cæsi, aut aures recisi, seu ferro inusti relegentur. Pro trino verò aut pro vno enormi ad furcas suspendantur. Quæ quidem lex etiam Hispanis in more est: vt patet in lib. 4. regalis for. titu. 15. l. 6. qui furatus fuerit. 40. dipondia, nouies tantundem soluat. Quòd si iteratò simile cōmittatcommittat furtum, occidatur. Tametsi sub illo rigore non sit nunc eadem lex in vsu, vt pro decima parte vnius ducati quis suspendatur. Pluris enim tunc fortè æstimabatur illa quota, quàm nunc duplus ducatus.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm ei qui egestate premitur furari liceat.
POstquāPostquam tam stricto iure ostensa est iniquitas furti, disputare cōuenitconuenit an aliquis sit inde excipiendus casus: saltem vbi extrema necessitas ingruit. Et ar
guitur primò à parte negatiua, de illo cap. suprà citato, si quis. extrà, de furt. vbi habetur quòd si quis propter necessitatem famis furatus fuerit vestem, cibarium, vel pecus, pœniteat hebdomadas tres: quod non iuberetur nisi furtum tunc illicitũillicitum esset. ¶ Secun
Argumen. 2.
dò idem arguitur ex Arist. 2. Ethicor. vbi ait quædam esse quæ confestim nominata conuoluta sunt cum malitia: & subdit exemplũexemplum in furto: vbi significat esse intrinsecè malũmalum, atq;atque adeò nullo fine nullaq́;nullaque de causa reddi posse licitum: cuius est in mendacio similitudo. ¶ Tertiò: homo debet proximum sicut
Argumen. 3.
seipsum diligere: nemini autem ad succurrendum per eleemosynam proximo licitum est furari, vt libr. contra mendacium admonet August. ergo neq;neque ad subueniendum sibi.
¶ In contrarium autem est quòd in necessitate, vt axiôma habet vulgare, omnia sunt communia.
AD quæstionem tribus conclusionibus respondetur. Prima. Res quæ homini re
dundant, pauperum sustentationi iure naturæ debentur. Authoritas est Ambrosij quæ inter decreta refertur, distin. 47. esurientium panis est, quem tu detines: nudorum indumentum est, quod tu recludis: miserorum redemptio & absolutio est, pecunia quam tu in terra défodis. Ratio autẽautem naturalis sic colligitur. Nullum ius gentium aut humanũhumanum naturali potest aut diuino derogare, cùm hæc superiora sint: iure autem naturæ, diuinaq́;diuinaque prouidentia institutum est vt res inferiores hominum necessitati subseruiant, propter quos conditæ sunt: ergo vbi res huiusmodi redundantes possessori non seruiunt, nullo humano iure vetari potuit quo minùs in egentium vsum veniant. ¶ Secunda conclu
Secunda cōclusioconclusio.
sio. Hoc tamen non obstante nemo citra extremam necessitatem ei cui affluunt, eripere sua bona potest. Probatur: quoniam & si locuplex ille eadem teneatur bona diffundere, sunt tamen multi egeni, diuersis locis & temporibus occurrentes, quibus ideo charitatiuam illam erogationem per possessorem fieri conuenit. ¶ Tertia conclusio. In extre
Tertia conclusio.
ma necessitate, puta vbi euidens & vrgẽsvrgens est, tunc calamitosus ille licitè potest alienis rebus sibi succurrere: siue clam sublatis, siue palàm. Conclusio sæpe iam est à nobis asserta: quoniam tam innatum est homini ius seruandi sese vt illi alia cuncta cedant. ¶ PrimāPrimam
Primæ cōclconcl. declaratio.
istarum conclusionum non intelligas obligationem sonare iustitiæ, sed tantùm misericordiæ: vt libr. 4. q. de diui. rerum adnotauimus. Nam postquàm diuisæ sunt res, quisq;quisque est suarum dominus: eatenùs tamẽtamen persistit naturale ius commune, vt qui abundat, esse debeat in egenos beneficus. Qua ratione inde enascitur veritas conclusionis secundæ: nempè vt nemo quanuis grauiter patiens, possit à diuite furari. Neq;Neque valet argumentũargumentum : Diues in tali casu (nempè grauis necessitatis) tenetur egenti erogare, iuxta illud Ioan. in sua canonica, Qui viderit fratrem suum necesse habere & clauserit viscera sua ab illo, quomodò charitas Dei manet in illo? ergo ille potest sua authoritate eripere: quoniam obligatio illa non est iustitiæ, sed charitatis, ad quam nemo inuitus cogi potest. At verò materia hæc de eleemosynarũeleemosynarum obligatione non est præsentis loci. Tractat enim eam Diu. Tho. 2. 2. q. 32. ¶ Circa tertiam autem conclusionem, quæ ad rem attinet præsentem, dubium est quænam necessitas sit extrema
iudicanda. Vtrùm ea tantùm cùm quis iam iam aut fame strangulatur, aut frigore aliáve calamitate absumitur. Videtur nanq;nanque nomẽnomen ipsum, extrema, id designare. Respondetur
Responsio.
tamen non eam, vt vulgus arbitratur, expectandam esse. Sunt enim qui eam vocātvocant extremam necessitatem cuius impossibile est tunc remedium. ille ergo censetur articulus necessitatis extremæ quando vides fratrem periculo appropinquari incurabilis infirmitatis, aut alîus miseriæ quæ homines solet cōficereconficere. ille inquam dum præueniri potest caueriq́;cauerique summa miseria. Necessitas verò quæ in periculo hominem constituit honoris, licèt non censeatur extrema, est tamen profectò grauis: quæ eum quæ facultatem habet opem ferendi sub reatu mortalis culpæ obligat. ¶ Quid autẽautem si puella in periculo versetur amittendi pudoris ob victus inopiam? Videtur nanq;nanque & illam censeri extremam: quippe qua non modò honor, verùm & salus animæ periclitatur. Respondetur nihilo minùs quòd quanuis illustre sit misericordiæ officium eiusmodi miseris in orphanitate periclitantibus subuenire: non illa tamen censetur extrema vt possit puella alienum rapere: quoniam nulla est necessitas quæ cogere possit illam vt suî copiācopiam alteri faciat: aliâs consensus ille non esset peccatum: sed perire potiùs debet quàm delinquere. Sunt autem ciuilia iura quibus iubetur vt extremè patiens ad publicum magistratum anteà recurrat quàm aliena priuatim capiat. Hoc autem intelligendum est quando commodè id fieri potest. ¶ At verò non deerit forsan qui
contra nos in præsentiarum insurgat. Diximus enim tum aliâs sæpe, tum paulò antè, neminem ad id cogi posse ad quod sola charitate tenetur: sed ad id tantùm ad quod de iustitia obligatur: extremæ autem necessitati nemo tenetur succurrere nisi ex charitate: nam si obligatio esset iustitiæ, ille qui tunc non succurreret, teneretur ad restitutionem, quod non concedit̃conceditur: ergò neq;neque publica potestas cōpellerecompellere tunc quempiam iure potest, neq;neque qui in periculo est quippiam alieni priuatim capere. RespōdeturRespondetur parùm referre an
Solutio.
dicas in tali necessitate aliquam iustitiæ rationem intercedere: propriè tamen profectò non est nisi misericordia: strictissimè tamen obligans. Quòd autem coactio tunc locum habeat, est propter singulare ius quod cuipiam competit suam seruandi vitam. ¶ Ap|pendenda hîc erat disputatio, an qui in articulo necessitatis alienum rapit, arridente fœliciùs posteà fortuna, teneatur id restituere: nisi iam satis libro præcedenti sub titulo de restitutione, eadem à nobis absoluta esset disputatio.
AD CanonẽCanonem igitur adductum in primo
Ad primum argumentũargumentum .
argumento respōsumresponsum illic est quòd intelligitur de necessitate quæ non est extrema: vbi aliqua est culpa furari. ¶ Ad secundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
concedimus ingenuè, furtum esse actionem intrinsecè, malāmalam: imò talem, vt lib. 2. diximus, in qua Deus, vt legis naturę lator, dispensare non possit. At verò sicuti de prohibitione homicidij diximus quod illa generalitate, Non occides, eò quòd præceptum est naturale, non includuntur casus quos ipsa natura includere non potest: neq;neque in illa, Non iurare omninò: sic neq;neque prohibitione furti vetari potuit acceptio rei alienæ quam natura ipsa hominibus indulsit. Quocircà eiusmodi acceptio non est furtum, sed acceptio rei à natura concessę. ¶ Ad tertium deniq;denique respon
Ad tertium argumentũargumentum .
detur cuiq;cuique pari iure licêre in eâdem necessitate alienum rapere vt indigenti succurrat. Sed citra illam vetat August. eleemosynas de rapinis fieri.
ARTICVLVS. V.

ARTICVLVS. V.

Vtrùm rapina vllo pacto fieri poßit citra peccatum.
ETSI furtum in extrema necessitate licitũlicitum sit, tamen quia rapina atrocius est crimen, videre restat vtrùm & illa quoque aliquādoaliquando sit licita. Argui
Primum argumentum.
tur enim à parte affirmatiua. Præda illata vi, fit, quòd rationem habet rapinæ: prædam autem accipere ab hostibus licitum iudicauit in libr de Patriar. Ambro. vbi ait: Cùm præda fuerit in potestate victorum, decet militarem disciplinam vt regi seruẽturseruentur omnia: scilicet tam ad belli sumptus quàm ad militum præmia: ergo rapina est aliquo casu licita. ¶ Secundò arguitur. Terrarum principes
Argumen. 2.
multa à suis subditis inuitis extorquẽtextorquent, quod effigiem præ se fert rapinæ, & tamen graue est illos delictores censere: ergo rapina non est vbiq;vbique mortale crimen. ¶ Tertiò argui
Argumen. 3.
tur Id quod possessoris non est, licitè ab illo aufertur: infideles autem iniusti sunt suarum rerum possessores: secundùm illud Augustini in epistola ad VincẽtVincent. Donatist. Res falsò appellatis vestras, quas neq;neque iustè possidetis, & secundùm leges terrenarum legum amittere iussi estis: ergo licitum apparet ab ipsis eadem eripere. ¶ In contrarium est quod tanquam de re iniquè parta prohibetur sacrificium vel oblatio de rapina fieri: secundùm illud Esa. 61. Ego Dominus diligens iudicium, & odiens rapinam in holocaustum.
AD quæstionem tribus conclusionibus respondetur. Prima. Rapina nullatenùs
Prima conclusio.
est licita, neq;neque priuato neq;neque publicæ potestati: itaq́;itaque sicut furtum nunquàm est licitum: & vbi acceptio rei alienæ licita est, non habet rationem furti: sic, imò efficaciori ratione de rapina censendum est. Probatur: quicquid nomine suo innatam habet rationem iniustitiæ, est sic intrinsecè malum, vt bene fieri nequeat: rapina autem idipsum sonat quod violenta acceptio contra iustitiam: sicuti furtum, id quod fraudulenta: ergò rapina neutiquàm esse potest licita. ¶ At verò ad maiorem huius explicationem adhibentur aliæ duæ. Secunda ergo conclusio est. So
Secunda conclusio.
la respublica & princeps qui eius gerit vices per violentiam potest citra iniuriam aliquid à suis ciuibus extorquere: quicunq;quicunque verò priuata authoritate per violentiam aliquid rapit, raptor est & latro, atq;atque adeò huius iniquitatis reus. Probatur vtraq;vtraque simul pars. Violentiam inferre proprium est publicæ autoritatis munus: nam violentia idem est quod coactio: vis autem coactiua solùm in republica residet atq;atque in principe qui eam repræsentat: sicuti non nisi totum animal potest cogere membra. Est enim hæc potestas ab ipsissima natura concessa ad cohibendos homines à malo, adducendosq́;adducendosque in bonum: quæ quidem concessio, vt suprà diximus, non expediebat priuatis fieri, proptereà quòd permaturo iudicio mandari debet executioni. Ex quo fit vt violentia in principe, si via & ordine fiat, non habeat rationem rapinæ: nempè si vel contra externos hostes, vel contra internos maleficos illa ex legis præscripto vtatur: in persona verò priuata semper eiusmodi violentia rationem habet rapinæ. Atque hac de causa, articulo tertio etiam illi cui constat rem ab alio possessam, suam esse, idq́ue legitimè probare potest: tamen præ iudicis iniquitate nequit obtinere: negauimus per vim posserem | aggredi. Quòd si eum saltem obieceris, qui extrema patitur, illum arbitror iure ipso naturæ exceptum esse ab hac lege. Adeò enim vitæ conseruatio naturalis iuris fastigium tenet, vt violẽtiaviolentia tũctunc non sit rapinæ charactêre denotanda. ¶ Tertia cōclusioconclusio. Si princeps,
Tertia conclusio.
aut iudex, aut alius quiuis magistratus sua abusus potestate per violentiam quidpiam à ciuibus rapuerit, insigne rapinæ scelus cōmittitcommittit: & ad restitutionem tenetur. Tanto enim impudentiùs ac scelestiùs eiusmodi potẽtatuspotentatus peccant quanto sanctiori fide iustitiam, cuius custodes existunt, erga oẽsomnes deberent immaculatam seruare.
DE cōclusionibusconclusionibus istis nulla est ambiguitas præter illas quæ per proposita argumenta insinuantur. Et quidem ad primum
de bellica præda respondet diuus Tho. si iustum est bellum prædam esse licitam, neque ad restitutionem obligare. Tametsi peccatum cupiditatis contra charitatem committi etiam tunc possit: dicẽtedicente Augustino in lib.
Augustinus.
de verb. Domini. propter prædam militare, peccatum est. Si verò bellum est iniustum, rapina committitur. ¶ Bellum autem iniustũiniustum,
sicuti lib. 3. de iudicio diximus, ex triplici capite contingit. Primùm ex autoritatis defectu: nam soli principes habentes merum imperium ius habent bellum aut indicendi, aut gerendi: reliqui verò magnates & potẽtatuspotentatus regibus subditi, non item: sed tantùm violentia possunt vti in malefactores sibi subditos. Quare si extraneos armorũarmorum vi impetant, ceu priuatæ personæ censendæ sunt, & rapinam committunt: quanuis alio
Secundum.
quin iustāiustam haberent causam. Mox ad belli ęquitatem requiritur causa, non qualiscũq;qualiscunque, sed digna pro qua tam ingẽtiaingentia pericula subeātursubeantunr, tamq́;tamque calamitosæ atque exitiosæ reipublicæ perturbationes cōcitenturconcitentur. Bellorum nanque tumultibus non solùm prophana omnia, verùm & spiritualis reipublicæ salus, & sacra omnia, & fides ipsa, periclitantur.
Tertiò requiritur forma iuris, eademq́;eademque tan
Tertium.
to exactiùs quàm in priuatis iudicijs, quanto periculosiùs de summa boni publici agitur: nempe vt nisi cunctis pacis rationibus priùs oblatis, non indicatur, neq;neque vlteriùs proferatur, quàm fert æquitas. Sed de hoc aliâs. Præda ergo belli iusti non solùm ad resarcienda damna, verùm vt inter milites distribuatur licita est. Et quanuis principi cura præcipua incumbat merita perpendendi iustitiæ belli: qua vtique ratione licèt ipse iniustũiniustum bellum conflet, milites nonnunquàm excusantur: tamen tam aperta esse posset iniustitia, vt etiam ipsos subditos excusatione nudaret. ¶ Ad secundum argumentũargumentum de prin
Ad secũdũsecundum.
cipibus & magnatibus conclusiones ipsæ satis respondent: nempe quod si violẽtiaviolentia vtuntur ad extorquendum ea quæ ad bonum commune conferunt, non est rapinæ crimen. Si autem vltra ius aliquid insuper exprimant, non sunt à crimine liberi: imò tātotanto nequiùs delinquũtdelinquunt quanto eorum potestati non est qui resistere possit. Vnde August. 4. de Ciuita. Dei: Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia? quia latrocinia quid sunt nisi parua regna? Et Ezechiel. 22. Principes eius in medio eius quasi lupi rapientes prædam. Quo fit vt etiam ad restitutionem teneāturteneantur. ¶ Tertium argumentum latissi
Ad tertium.
mam, & his temporibus, nescio an dixerim necessariam disputationem offerebat de iure bellandi contra infideles: propter illum Occidentalem Orbem, quem nostrates nostro sęculo repererũtrepererunt: sed bona causa, vt præcedẽtipræcedenti libro sub titulo de dominio diximus, in hoc opere ab huiusmodi disputatione supersedimus. Dabimus autem, si Deo dante nobis licuerit, libellum de Ratione promulgandi Euangelium: vbi hęc, si non pro rei dignitate, pro nostro tamẽtamen captu tractare adornamus. Interim tamen ad interpretandũinterpretandum Augustinum satis fuerit adnotare triplicem
esse infidelium ordinẽordinem. Quidam enim sunt qui iure & facto sub ditione ChristianorũChristianorum principum vitam degunt: quales olim erant in Hispania Sarraceni & Hebræi: & nunc in Italia & Germania perseuêrant Iudæi. Et de istis nemini in dubium venit, quin valeant Christiani principes lege in eos agere, suisq́;suisque adeò priuare bonis. Veritas enim hæc latè patet, tam in Decretalibus sub titu. de Iudæ. & Sarr. quàm in Decretis, dist. 54. His proximè accedũtaccedunt hæretici qui ex nobis, vti ait IoānesIoannes, exierunt. Ac de his propriè loquebatur Augustinus. Erat enim eis sermo contra Donatistas: quos quidem vniuersim hæreticos patentissimum est tam canonico quàm ciuili iure suis multari bonis: vt patet cap. Cùm tu. de vsur. lib. 6. ¶ Alij sunt infideles qui li
Secundus.
cèt non de facto, tamen de iure Christianis principibus subduntur: saltem quantum ad regnorum suorum possessionẽpossessionem: nempe qui terras vi possident quæ olim sub ditione nostra fuerant: vt sunt Afri, Sarraceni, ac Turcę | Græciam tyrannide possidentes. Et de istis certum etiam est posse bello à nobis lacessiri, atq;atque adeò eisdem regionibus expoliari. Nihilo minùs priuata authoritate nullus nostrûm per eos transitum faciens eorũeorum bona aut deprædari aut diripere valet. Tum quod præter regiones bona domestica quę sua industria lucrantur, sua sunt: tum præcipuè quod ad subigendum illos authoritas publica requiritur. Quare nemo nisi facultate & concessione principis potest illis molestus esse. ¶ Infideles autẽautem tertij ordinis sunt, qui neq;neque
Tertius ordo.
iure neq;neque facto nobis subditi sunt: neq;neque verò nobis infesti: quales sunt illi qui vel Christianum nomen non audierunt, vel quod eôdem recidit, per obliuionem omni memoria superiorem excusantur. Tametsi propriè excusatur nemo: quia cùm vniuersus orbis teneatur fidem dum eius prædicationem audierint, suscipere, si rectè seruassent naturæ legem, Christus illis via aliqua sua irradiaret fide: licèt excusari dicāturdicantur eò quòd dum nihil de ea audiunt, sua infidelitas non est peccatum. Et de istis contestari lis solet, vtrùm liceat nobis illos bello petere. Et quidem CaietañCaietan.
Caietanus.
hîc inter interpretandum sententiam diui Thomæ negat vllum Christianis fauere ius illos de suis sedibus ac possessionibus deturbandi. Quoniam vt S. Tho. 2. 2. q. 10. arti. 10. ait, Fides naturam non tollit, sed perficit: atq;atque adeò possessiones quarum mortales iure gentium potiuntur nemini aufert: eò potissimùm quòd species infidelitatis negatiuæ, scilicet eorum qui de Christiano nomine nihil audierunt, neq;neque est peccatum, neq;neque adeò vllo supplicio digna. Imò verò ait quòd neq;neque olim filios Israël vllis infidelium bellum indixisse legitur: eò solùm quòd infideles essent. de quo apud aliquos malè intellectus, malè audit. In primis enim non negat licitũlicitum eis fuisse infideles propter idololatrîam Dei iussu debellare: sed tantũtantum negat eò solũsolum quod infideles essent, nẽpènempe negatiuè: hoc est, eò solùm quod fide carebant debellatos: secùs ob idololatrîam. Prætereà si de bello cōtracontra possessores illos terræ promissæ gesto loquatur, sanum etiam potest habere intellectum. Video nanq;nanque nonnullos digladiari vtrùm gentes illas Deus pellere suis sedibus iusserit ob sua ipsarum scelera atq;atque idololatriæ impietatem, an verò solùm vt pollicitationem impleret quam Abrahæ fecerat & semini eius, tradendi eis regionem illam. Cùm tamen proculdubio certo certius sit, vtranq;vtranque fuisse causam. Est enim illic & gentium expulsionem considerare, & introductionem diuini populi. Et quidem expulsionis causa iustissima, fuerunt sua crimina: introductionis autem, promissio illa populo facta. At verò cùm Deus vniuersos idololatras totius orbis eodem iure potuisset extinguere, illos tamen singulariter inde expulit vt illic suum plantaret populum. Quare fortè non solùm ob idololatriam, sed vt Deus impleret promissum, illud imperauit bellum. Atque hunc arbitror legitimum sensum illorum verborũverborum DeuteroñDeuteron. 9. vbi ambæ copulantur causæ: Quia illæ (scilicet gentes) egerunt impiè, introëunte te deletæ sunt: & vt impleret verbum suum Dominus quod cum iuramento pollicitus est patribus tuis. ¶ At verò quæstionis punctum, vtrùm nobis liceat infideles tertij ordinis qui nihil contra nos moliuntur bello petere, non in hoc consistit, quòd impietas idololatriæ, aliorumq́;aliorumque suorum scelerum immanitas digna sit morte. Hoc enim nemini potest non esse confessum: quandoquidem Christiana respublica meritissimò eadem crimina morte vlciscitur. Quare incassum sese discruciant qui de hoc cōcertantconcertant. VeruntamẽVeruntamen cùm, vt lib. 3. dicebamus, ad rectum iudicium duo sint requisita: nempè & iusta causa in crimine, & legitima facultas in iudice, ex hoc tota disputatio pendet, vtrùm nos legitimi simus eorum iudices, suorumq́ue criminum vindices. Nam ex hoc quòd Deus, totius orbis Dominus, quæcunque voluerit fuerit vnquàm vltus crimina, arguere quòd nos idipsum in omnibus infidelibus possimus, perinde est acsi arguas, quòd cùm rex possit in toto suo regno vniuersos maleficos extirpare, possit pariter vnusquilibet magnatum qui sub illo iurisdictionem habent territorium alterius ingredi ad id exercendum munus. Aliunde ergo demonstrandum est, si verũverum habet, nos tali facultate pollêre. Attamen, vt præcedenti libro sub titulo de domi. diximus, ab hac disputatione in hoc opere bona causa duximus supersedendum. Si nobis forsan diuino fauore licuerit libellum de Ratione promulgandi Euangelium ædere, illic disputatio hæc pro captu nostro suis numeris absoluetur.
ARTICVLVS. VI.

ARTICVLVS. VI.

Vtrùm rapina sit grauius furto.
QVONIAM de furto & rapina quæstione præsenti locuti sumus, quas duas commonstrauimus esse species: quærere in calce disputationis conuenit, vtrum istorum vitiorum alteri grauitate præcellat. Et arguitur. Furtum esse peius, tum quòd supra rapinam addit fraudem & dolum, quæ per se rationem augent peccati: tum etiam quod verecundia & metus ex actus turpitudine nascitur: magis autem pudefiũtpudefiunt homines de furto quàm de rapina: ergo illud est scelestius. ¶ Accedit demum quod delictum quo pluribus nocet, eo est iniquius: per furtum autem pluribus nocumentum infertur, nempè non solùm magnatibus, verũverum & plebeis & cuiusuis classis hominibus. Violentia autem & rapina non nisi illis infertur potentatibus qui resistere possunt: grauius ergo est furtum quàm rapina. ¶ In cōtrariumcontrarium autem est quòd leges acerbiùs in latrones atq;atque raptores animaduertunt quàm in fures.
AD quæstionem vnica eademq́;eademque facilima conclusione respondet̃respondetur. Rapina grauius peccatum est furto. Conclusio per ea quæ dicta sunt liquidò constat. Dictum enim est hæc duo in hanc vnam rationem obiecti cōuenireconuenire, quòd vtrunq;vtrunque est acceptio alieni contra domini voluntatem: nisi quòd furtum tollit voluntatem per ignorantiam, rapina verò per violentiam. Violentia autem èex regione magis opponitur volũtativoluntati quàm ignorantia. Nam violentia aperto Marte pugnat cōtracontra actum nolendi: ignorantia verò efficit inuolũtariũinuoluntarium per absentiāabsentiam actus. Qui ignorat enim non vult: sed qui resistit, cōtrariècontrariè vult. Hac ergo ratione rapina peior est. Accedit & ratio iniuriæ quæ in rapina cumulatior est. Nam fur pluris facit rei dominum, quem scilicet per metum non audet apertè aggredi, sed latenter. Raptor verò multò eum minoris æstimat: siquidem absq;absque metu eum adoritur. Quare non solùm in bonis lædit, verùm & in honore per ignominiam. Qua etiam ratione contumelia (vt infrà dicturi sumus) peior est quàm murmuratio. Quin verò accedit tertiò quòd non solùm in bonis externis atq;atque etiam in honore iniuriam infert, verùm & vitæ periculum offert. Raptor enim & latro armis vtitur quibus resistentem perimat. Fur autem pauore & metu semper est pallidus. Atque hac de causa iura ipsa communia quæ furibus vitam indulgent, latrones morti omnino adiudicant: adeò vt neq;neque perfugium ad sacrum illis suffragari concedant. ¶ Et per hæc, argumentorum solutiones clarescunt. Nam etsi in furto aliqua sit fraus, peior est tamen audacia iniuriaq́ue rapinæ. ¶ Ad secundum autem respondetur quòd audacia vulgò apud sensuales homines pro indicio fortitudinis reputatur: & ideo fit vt etiam dum facinoribus perpetrādisperpetrandis exhibetur, minùs de illa homines pudefiant: cùm tamen argumentum minoris culpæ sit in sceleribus metus, qualis est in fure. ¶ Ad tertium deniq;denique respondetur quòd & si pluribus per furtum soleat nocumentum inferri, grauiora tamen per violentiam inferuntur.

QVAESTIO QVARTA, De iniustitia iudicis.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm liceat iudici eum qui sibi non subditur iudicare.
INIVSTITIAE quæ facto seu in personam, seu in res committitur, proxima est species illa quæ verbis fit. Huius autem generis illa est iniquior, quę in iudicijs versari consueuit: videlicet tam iudicum culpa, quàm testiũtestium, reliquorumq́;reliquorumque iustitiæ ministrorũministrorum. Sunt enim personæ quinq;quinque, videlicet Iudex, accusator, reus, testis, & aduocatus: quæ quinq;quinque deposcũtdeposcunt quæstiones. Sed ex istis Iudex est cuius crimina grauiora existimantur. Quatuor autem in iudice sunt necessaria: videlicet iudicandi potestas, veritas, & forma, & executionis vis: quæ quatuor articulis explicabuntur. Primum ergo vitium est si iudicandi, quam non habet, facultatem vsurpet. Igitur vt istud hoc primo articulo examinemus, Quæritur vtrùm possit quispiam eum qui sibi non subditur iudicare. Et arguitur à parte affirmatiua. | Christus, quippe qui Rex RegũRegum erat, & Do
PrimũPrimum argumentum.
minus dominantium, nulli erat creaturarũcreaturarum subiectus: & tamen Pilati iudicium pertulit, qui de hoc reprehendi non solet, quòd non subditum iudicaret, sed quòd innocentem condemnaret: potest ergo quispiam in alienum ciuem ius dicere. ¶ Secundò: Da
Secundum.
niel (vt eius historia cap. 13. refert) seniores illos falsi criminis testes iudicio condemnauit, qui tamen non perhibetur fuisse iudex: ergo. ¶ Tertiò: Iura sæpe iudici facultatem
Tertium.
tribuunt castigandi ratione delicti eos qui, licèt non sint sibi subiecti, delinquunt tamen intra limites sui fori: ergo eum iudicare qui iudici non est subditus, non semper est illicitum. ¶ In contrarium est Gre
Gregorius.
gorius super illud Deuteron. 23. Si intraueris segetem &c. vbi ait: falcem iudicij mittere nemo potest in eam rem quæ alteri videtur esse commissa.
QVæstioni huic, licèt pro argumentorũargumentorum ratione pluribus videri possit indigere, duæ tamen conclusiones satisfaciunt. Prior est. Nemini fas est quempiam iudica
Prima cōclusioconclusio. Probatio.
re nisi eum qui sibi, vel simpliciter, vel tali casu subditus sit. Probatur. Sententia iudicis est quasi quædam lex particularis de singulari re prolata: lex autem (vt suprà monstratum est) vim debet habere coactiuam: ergo & sententia: aliâs frustranea esset, nulliusq́;nulliusque efficaciæ: hanc autem vim habere non potest nisi vel princeps, vel respublica eiusq́ue ministri, quibus ciues veluti partes toti subduntur: ergo illum quisque solùm legitimè iudicare potest, qui sibi subijcitur: quippe in quem vices gerit reipublicę. Idem enim prudentiæ genus quod ferendis legibus necessarium est, scilicet præceptorium, necessarium quoq;quoque est vt secundùm illas ius dicatur. Nec quicꝗ̈quicquam siquidẽsiquidem vis legibꝰlegibus inesset coërciua, nisi in earũearum applicatiōeapplicatione persisteret. Hinc iura illa dimanârunt, extrà, de iudi. c. at si clerici. sentẽtiasententia à non suo iudice lata, non tenet. Et de consti. lib. 6. c. vt animarũanimarum. Extra territoriũterritorium ius dicenti, non paretur impunè. Vnde iudex idẽidem est quod ius dicẽsdicens. c. forum. de verb. sig. & iurisdictio, tam facultas ꝗ̈quam territoriũterritorium quod illa cōprehenditurcomprehenditur. Neq;Neque Paulus nos iubet subiectos esse nisi potestatibꝰpotestatibus sublimioribꝰsublimioribus: hoc est illis qui nobis loco & potestate præfecti sunt. Etenim sicut orbis cœlestis non in superiores substātiassubstantias influit, sed in corpora quæ sibi sunt loco subiecta: sic neq;neque homo potest nisi sibi subditos legibꝰlegibus ac iudicijs gubernare. Hac enim de causa (vt suprà diximus) homo ciuile animal in societate viuit ¶ Poste
Vltima conclusio.
rior cōclusioconclusio. Quatuor modis cōtingitcontingit vnũvnum esse alteri subditũsubditum. Primò ordinariè, veluti illi qui per se potestatem habet: sicut oẽsomnes Christiani Papæ subdũtursubduntur, & in sæcularibus totũtotum regnũregnum regi. SecũdoSecundo modo quia potestatẽpotestatem habet delegatādelegatam: sicuti prouincia procōsuliproconsuli subijcitur & prætori ciuitas. Tertiò eò quod quis sua spōtesponte alterius se iudicio submittit: vt ille qui arbitrũarbitrum eligit, & quod iudiciũiudicium quod retractare posset, subire mauult. Et quartò si quis in alieno territorio &, qquod aiunt, districto delinquat: vel alia via alienāalienam iurisdictionẽiurisdictionem subierit.
PEr hæc ergo, obiectiones facilè diluũturdiluuntur.
Ad primũprimum nihil aliud respōdetrespondet S. Tho. ꝗ̈quam quod sua se volũtatevoluntate Christus submisit Pilato à quo iudicaretur, exẽploexemplo eorũeorum qui arbitrum eligunt cuius arbitrio parêre, stata pœna,
Obiectio.
obligāturobligatur. Est tamen in exemplo nonnihil ambiguitatis. Nam si ad viuum similitudo existimetur, videtur tum S. Thom. sensisse quòd Christus constituerit sibi Pilatum iudicem conferendo ei nouam potestatẽpotestatem, quāquam non habebat ordinariam: sicuti qui priuatam personāpersonam sequestrẽsequestrem sibi præfecit. Hoc autem falsum est. Nam Pilatus potestatem illāillam à Cæsare receperat, atq;atque ideo ab ipso Deo, illa ratione qua lib. 4. q. 4. mōstratummonstratum est, ciuilem rempublicārempublicam per legem naturæ & gentium à Deo deriuari. Idq́;Idque Redemptor significauit Ioannis. 19. dicens, Non haberes potestatem aduersum me vllāvllam nisi tibi datũdatum esset desuper. Hinc etenim sumitur argumentũargumentum aduersus illos qui dicunt potestatẽpotestatem ciuilẽciuilem descẽderedescendere à Papa tanꝗ̈tanquam à vicario Christi. Enimuerò non ait, Nisi tibi datum esset à me: sed, desuper. Christus enim, vt superiori lib. diximus, non assumpsit temporale regnum, sed temporalium vsum qui ad suum cœlorum regnum esset necessarius. Solùm ergo
Solutio.
vult sanctus Thomas quòd ea ratione qua erat rex regni cœlorum, ac perinde rex regũregum & dñsdominus dominantium, exẽptusexemptus erat ab omni humano iudicio: in qua vtiq;vtique exẽptioneexemptione reliquit vicarium suũsuum PontificẽPontificem maximũmaximum, eiusq́;eiusque subinde inferiores sacerdotes, secundũsecundum illud Matth. 17. liberi sunt filij. Et ideo quāuisquamuis potuisset retractare Pilati iudiciũiudicium, ob nostram tamen salutẽsalutem sua se libera voluntate illi subiecit, adigendum morti. Hinc Caiet. sibi col
Caietanus.
ligit, Pilatum non peccasse vsurpatione iudi|cij (nam quòd peccauerit innocentem condemnando, dubium esse nequit) ego tamen non id tam facilè colligerem. Sed si Augustus legitimus rex erat Iudæorum, non peccauit hac ratione Pilatus: quia Christus voluit vt vnus ex Iudæis haberi. Si vero tyrannus erat, eodem modo deliquit iudicando Christum, quo iudicando Iudæos: quia Redemptor noster non indulsit ei peculiarem aliam facultatem. Neq;Neque in hoc eum cogitauit S. Thom. cum illo conferre qui eligit arbitrum. Hic enim potestatem iudici confert qui ea ante carebat. Christus autem nihil aliud fecit quàm quicquid de illo fieret libẽterlibenter pati. ¶ Ex hoc Christi exemplo fit con
CorollariũCorollarium.
sequens, Papam eius vicarium qui similiter exemptus est, posse nihilo seciùs subdere se alterius iudicio: idq́;idque non modò in foro pœnitentiæ (quo res est comperta) verùm in foro iudiciali: quod fecit Leo Papa. iiij. qui, vt legitur. 2. q. 7. can. Nos si. submisit se iudicio Ludouici Imperatoris de rebus quibusdam iudicādusiudicandus vt seipsum iustificaret. ¶ Duplex tamen de hac re enascitur dubiũdubium. Prius
Prima dubitatio.
quòd sequeretur generaliter de quibuscunque causis posse alius sententia cogi, etiam anathematis: nam eadem apparet omnium ratio: consequens tamen doctores in. 4. senten. consentienter negant: vt S. Tho. dist. 19.
q. 1. ar. 3. & Richard. distin. 18. articu. 5. & Petrus de Palud. q. 2. Posterius dubium est de subiectionis modo. Videtur inquam quòd sic se posset alteri subijcere, vt eum sibi superiorem aut æqualem cōstitueretconstitueret: id autẽautem falsum esse inde mōstraturmonstratur, quòd cùm sit Christi vicarius non valet alterum eodem loco statuere. Consequentia verò probatur. Aut enim libera sua subiectio in necessitatem trāsittransit, ita vt cui se semel subdiderit, subducere durante iudicio nequeat: & tunc planum fit illum cui se subdidit esse superiorem: vtpote cuius potestas à Papa non pendet. Si verò subiectio non sit necessaria, superuacanea est. ¶ Ad prius istorum perempta con
Ad primam dubitationẽdubitationem.
sequentia respondetur. Haud enim consequitur, vt quicquid in aliquibus potest, possit in omnibus: sed est regula, quòd quamcunq;quamcunque facultatem in seipsum in foro exteriori exercere potest, valet alteri committere. vt si fortasse inter se & alterum lis contestetur: qua scilicet debitum aliquod, vel alter ab ipso, vel ipse ab altero petit: vel de aliqua sententia quam ipse protulerit ad eundem ipsum prouocatio fit, tanquàm ab iniusto grauamine: sicut potest tunc ipse de illis causis iudex sedere, sic potest & easdem alteri cōmitterecommittere, seq́;seque submittere. Et hoc fecit in di. can. Nos si. Excommunicare autem seipsum nequit, neq;neque suspendere, neque seipsum propriè punire: & ideo neque valet constituere sibi iudicem qui se excommunicet, suspendat, aut puniat: sed solùm qui sibi iubeat restitutionem facere, aut reuocare sententiam. ¶ Alterius argumenti pariter in
Ad alterum dubium.
terimitur consequentia. Haud enim potest superiorem sibi aut æqualem constituere.
Quapropter cùm duplex sit necessitas: altera scilicet iustitiæ, atq;atque altera simpliciter coactionis, subiectio sua potest priori modo fieri necessaria: non autem posteriori. Potest inquam subiectionem suam pœna vallare & stabilire: sicuti qui sequestrem eligit: teneturq́;teneturque adeò subire sententiam, etiam in foro Dei. Itaq́ue esset peccatum mortale non stare fidei suæ: obligareturq́;obligareturque pœnam soluere: quocircà non est vana subiectio. Attamen necessitate coactionis, ita vt potestas iudicis non dependeret à sua, nemini se potest subiugare: imò quoties vellet alterius sententiam retractare, illiusq́;illiusque reuocare potestatem, etsi male faceret, teneret factum. ¶ Existit tamen ingens argumentum quòd
Argumen. 1.
possit Papa alteri se submittere, non modò in minoribus causis, sed etiam vt anathemate aduersus illum procedatur vsq;vsque ad depositionem. Supponamus enim ex cap. si Papa. dist. 40. quòd dum hæreseos labe sordescit, potest à Concilio conueniri & deponi: & cum deponendus nequâquam sit nisi auditus, poterit sub anathematis censura, vt compareat, cogi. Fac ergò ipsum vehementi infamia de hęresi laborare, sic vt Concilium iam iam de illa re indicatur. Videtur ratio persuadere quod possit iudicium circunspectis viris & grauitate insignibus delegare. Arguitur enim sic. Iam tũctunc iure potest fieri reus & cognita causa deponi, idq́;idque fieri nequit sine magno episcoporum dispendio: ergò quò illam caueat iudiciorum turbam, potest illis negotiũnegotium cōmitterecommittere, qui rem expeditiùsexpeditius trāsiganttransigant. Secun
Argumen. 2.
dò arguitur: Lite in concilio contestata possunt & cōciliumconcilium & ipse iudices delegare qui rem peragant: cur ergo ipse non poterit seorsum cōmitterecommittere? ¶ Respondetur neutiꝗ̈neutiquam hoc
Solutio.
PapāPapam posse. Enimuerò potestas illa cogendi tunc Pontificem non est penes ipsum, quippe qui non potest vim coërciuācoërciuam in seipsum exercere: sed duntaxat penes conciliũconcilium: & ideo non | est in arbitrio Papæ talis commissio: quia quam non habet potestatem nemini valet dare: neq;neque depositio per suos commissarios facta vllius esset valoris. Concilium autem potest & causam cognoscere & alteri delegare. ¶ Posset quis forsan idem & de inferiori
Alterum dubium.
bus sacerdotibꝰsacerdotibus hæsitare, An scilicet possent sibi seq̃stressequestres iudices sua spōtesponte præficere: pro eo quod iure vsq;vsque adeò vetitum est in sæculare forum pertrahi, vt illis sit adempta potestas renuntiandi iuri suo: vt patet extrà, de foro comp. c. si diligenti. & latiùs. 11. q. 1. inolita. & can. Placuit. Respondetur nihilo minùs libe
Responsio.
rum esse quibuscunq;quibuscunque sacerdotibus iudicem sibi arbitrum constituere, cui parêre teneatur. Quòd enim illis interdicitur non est nisi vt non consentiant in sæcularium tribunalibus sisti. ¶ In secundo argumento de Da
niele nihil est difficultatis, quoniam ipse instinctu afflatuq́;afflatuque Dei sententiam illam pronuntiauit. Legitur enim ibidem dominum suscitasse spiritum iunioris. ¶ Neq;Neque in ter
Ad tertium argumentũargumentum .
tio argumento difficultas vlla est, quæ nunc debeat pertractari. Satis ergo hîc fuerit concedere quòd qui in alieno territorio & foro delinquit, ratione delicti fit illis subditus: vt extrà, de raptori. cap. 1. &. ff. de accusa. l. Alterius. Sed pręter delictum sunt etiam aliæ causæ quæ ius faciunt iudici cōprehendẽdicomprehendendi castigandiq́;castigandique alienum subditum, vt de foro cōpecompe. cap. licet ratione. Excipiuntur autem clerici qui in iudiciũiudicium sæculare deferri nequeũtnequeunt: de quibus latior pateret nunc campus disputandi si proprius esset hîc locus.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm iudici liceat cōtracontra veritatem quam certò nouit, iudicare, quando legitimè probatur contrarium.
POST autoritatem iudicis secundo loco ab illo exigitur iudicij veritas. Et idcircò secundo loco quæritur vtrùm iudici liceat contra veritatem quam certò nouit iudicare, quando legitimè probatur contrarium. Et arguitur à parte negati
ua. Legitur enim Deutero. 17. Venies ad sacerdotem Leuitici generis, & ad iudicem qui fuerit illo tempore: quæresq́;quæresque ab eis, qui iudicabunt iudicij veritatem. Vsu autem venire solet vt innocens, cuius palàm iudici innocentia constat, testimonijs falsis ad eius tribunal deferatur: ergo ob talia testimonia non debet veritatem deserere. ¶ Secundò
Argumen. 2.
arguitur. Homo debet iudicio suo diuinum imitari: diuinum autem semper fit secundùm veritatem. Reuelabitur enim ex hoc iustitia iudicij Dei (vt ait ad RomañRoman. 2. Paul.) quòd reddet vnicuiq;vnicuique secundùm opera sua. Et de Christo ait cap. 11. Isai. Non secundùm visionem oculorum iudicabit: neque secundùm auditum aurium arguet: sed iudicabit in iustitia pauperes, & arguet in æquitate pro mansuetis terræ: non ergo licet iudici falsis testimonijs à veritate abduci. ¶ Tertiò: Testimonia in hoc sunt necessa
Argumen. 3.
ria vt veritas constet: quando autem res est manifesta, nullis opùs est testimonijs, secundùm illud Pauli. 1. ad Timoth. 5. Quorundam hominum peccata manifesta sunt præcedentia ad iudicium: ergo quando iudici res est manifestè comperta non opùs habet alienis testimonijs. ¶ Quartò arguitur: Iu
Argumen. 4
dex condemnando innocentem facit contra scientiam: & conscientia nihil aliud est quàm scientia applicata ad opus: ergo facit contra cōscientiamconscientiam: quod proculdubio semper est peccatum: ergo id minimè licet. ¶ In contrarium autem est authoritas Augustini
Augustinus.
super Psalte. Bonus iudex nihil ex arbitrio suo facit, sed secundùm leges & iura pronuntiat.
QVæstio hæc inter doctores tam Iuris quàm Theologiæ magna ambiguitate controuertitur. Et cùm vtrinq;vtrinque sit disputabilis, quàm maximè tamen refert eam sciri. Proposuimus autem quæstionem sub tenore quo eam interrogat sanct. Thom. scilicet vtrùm liceat iudici contra veritatem quam certò nouit iudicare propter contraria testimonia. Includit tamen titulus duas partes.
Duplex quæstionis sensus.
Prior est, vtrùm dum euidenter nosset eum qui vinculis tenet esse reum, non tamen legitimè probatur, imò fortè legitimis testimonijs purgatur, possit eum condemnare. Et hunc sensum non interrogat S. Thom. quia
D. Thomas.
neque de illo dubitatum vnquam est: imò est extra controuersiam id non esse licitum: quoniam forum exterius non extenditur ad crimina occulta: & occulta illa iure censentur, quæ secundùm regulas iuris legitimè non constant: scientia autem iudicis non reputatur iure sufficiens testimonium, vt habetur cap. si sacerdos. de offi. iudi. ordi. nam iure naturali ac diuino, in ore duorum vel | trium stat omne verbum. Alter verò est sen
sus contrarius: vtrùm dum iudici palàm constat eum qui reus fit & legitimè criminosus probatur, innocentem esse, liceat illi eum condemnare. Et quanuis tantùm quæramus an liceat, explorandum tamen est an aliquando teneatur. Porrò autem quò ordine perspicaciori procedamus, ea præmittemus, quæ omnibus sunt in confesso, vt rem in vltimas redigamus angustias. Et constabit responsio cōclusionibusconclusionibus tribꝰtribus. ¶ Sup
Primum documentum.
ponitur enim hîc primùm ex superioribus, iudicem non priuata, sed publica authoritate fungi dum iudicat. Ex quo fit, non suo priuato iudicio, sed communi & publico debere informari. Huic autem subnectitur documentum alterum: videlicet dupli
Secundum.
ci ipsum scientia vti: vt puta vniuersali iuris, & particulari facti: quæ quidem scientia via ordinaria à testimonijs petenda est. Habet enim iudicij quæstio duo membra. Alterum, vtrùm fecit: alterum, quid ergo iuris. ¶ Est ergo prima conclusio. Scientiam vni
Prima conclusio.
uersalem iuris tenetur iudex sic sanctè sequi, vt neque suum proprium arbitrium, si contrarium est, audire possit, neque vllas in contrarium probationes admittere. Et ratio
Ratio cōclusionisconclusionis.
est: quia ipse non est legum iudex, sed custos. Non enim ad ipsum attinet iudicare an lex bona sit: sed quid iubeat. Et ideo si vel actor vel reus contendunt probare legem non esse iustam, non sunt audiendi. Neque verò in foro cōscientiæconscientiæ dum lex edicto principis promulgata est, potest quispiam tutò illam transgredi, causatus non esse iustam: quia nemo est illius iudex: nisi fortè intolerabilem, eandemq́;eandemque manifestissimam iniquitatem præ se ferret. ¶ Secunda conclusio.
Secunda cōclusioconclusio.
In particulari facto licèt scientia à testium instrumentorumq́;instrumentorumque testimonijs petenda sit, potest nihilo minùs iudex suo se ingenio & prudentia iuuare: scilicet in examinandis tam instrumentis quàm testibus. Idq́;Idque tunc maximè debet quando sibi constat innocentem calumniarum falsitate premi. Hanc conclusionem ratio ipsa naturalis, innocentiæ fautrix, persuadet. Quamobrem impen
Suadetur cōclusioconclusio.
diò quàm rarissimè vsu venire potest vt iudex omnino cogatur innocentem, cuius innocentia ipsi euidens est, morti addicere. Nam tunc ipse sciet, non solùm testes esse falsos, verùm & quibus vijs possint falsitatis deprehendi. Ob idq́;idque poterit illos instantiùs interrogare, districtiusq́;districtiusque scrutari horam, & locum, & formam: illa nimirum prudentia vsus, qua Daniel presbyterorum iniquitatem deprehendit, vt Susannæ innocentiāinnocentiam patefaceret. QuinetiāQuinetiam si Caietano auscultandũauscultandum
Caietanus.
est, debet tunc coram populo iurare illum esse innocentem: vt puta quem ipse eâdem hora alio loco viderat. Neque vlla testibus tunc iniuria irrogatur. Imò cùm ipsi sint iniurij, eorum iniuria refellitur. Et quanuis fortassè id bona fide facerent, nulla eis fit iniuria, dum miseri innocẽtiainnocentia protegitur. Haud tamen liceret occultum nocentem prodere. Addiderim ego verò tertium, quòd deberet tunc, si profuturum cerneret, in tempus exuere personam iudicis, & coram superiori personam agere testis. Quin etiam si citra scandalum, optimaq́;optimaque dissimulatione id fieri posset, liceret ei carceres apertos secretò dimittere, vt innocens se in pedes conferret. Itaq́;Itaque (vt dicebam) vix potest extrema necessitas ingruere innoxij hominis in mortem adigendi. De duobꝰduobus autem remedijs ac suffugijs reliquis, scilicet an teneatur iudex, aut innocentem superiori remittere, aut officium dimittere, dicemus statim. ¶ Igitur vt ad punctum descendamus, vbi necessitas cōtingeretcontingeret, tunc autores in diuersas dissecāturdissecantur sententias: quæ numero sunt tres. Prima est
Prima opinio.
in vno extremo, omnino D. Th. cōtrariacontraria: Puta quod in nullo casu scilicet, neq;neque in causa ciuili, neq;neque in criminali licet iudici condemnare eum quẽquem euidenter scit esse innocentẽinnocentem: quantũuisquantumuis legitimè probetur reus. Nam citra euidentiāeuidentiam, nemo ambigit sequendũsequendum esse iudiciũiudicium publicũpublicum. Hanc opinionem ortũortum traxisse arbitror & originẽoriginem ex Hugone super legẽlegem Prætor. ff.
Hugo.
de iuris. omni. iudi. EandẽEandem tamẽtamen opinionẽopinionem amplexi sunt Calderin. & Panor. super. c. Pasto
ralis. de off. deleg. & SũmaSumma Angeli. in verbo, iudicare. q. 7. & Nico. de Ly. Exo. 23. Secunda opinio vtit̃vtitur distinctione. NẽpèNempe quod in causa criminali siue capitalis sit siue vllius mutilationis, nequit iudex cōdemnarecondemnare innocentẽinnocentem secũdùmsecundum allegata & probata. Secùs autẽautem in ciuilibus: puta cum de pecunia agitur, aut de aliarũaliarum rerũrerum possessione. Hęc autẽautem opinio falsò tribuit̃tribuitur Calderi. & Panor. qui certiùs fuerũtfuerunt primæ sentẽtiæsententiæ: sed fuit cuiusdācuiusdam Rodolphi quẽquem
Rodolphus.
loco citato Angelus citat. In quāquam sententiam subscripsit Imola & alij IuriscōsultiIurisconsulti suꝑsuper legẽlegem,
A diuo Pio. ff. de re iud. & SũmaSumma Rosella, & SupplementũSupplementum. Et hęc media opinio est quæ Adriano ꝑplacuitperplacuit, in quoli. q. 6. ar. 3. Sed miror quod hāchanc asserat esse TheologorũTheologorum opinionẽopinionem. | Cùm tamen ex antiquis nemo sit qui non indubiè teneat cum sancto Thoma: imò minùs inter omnes habet probabilitatis.
¶ Tertia ergo opinio est in alio extremo se
Tertia opinio.
cundùm quam statuimus conclusionem tertiam. Iudex in vltimas conclusus angustias debet in omni causa tam criminali ꝗ̈quam ciuili contra veritatem sibi notam secundùm allegata & probata sententiāsententiam pronuntiare. Hæc inquam opinio est S. Thom. 2. 2. q. 67. ar. 2. &
D. Thomas.
superiùs. q. 64. ar. 3. ad tertium, vbi exemplũexemplum protulit in causa mortis: nimirum quod potiùs est morti adiudicandus innocens, ꝗ̈quam deserenda testimonia publica. Eademq́;Eademque fuit sententia Alexan. de Hales, Doctoris grauissimi, in
3. p. q. 40. membro. 6. ar. 2. & Richard. arti. 3. q. 26. & egregij doctoris Petri de Tarantasia. Et fuit inter IuriscōsultosIurisconsultos opinio Bart. super l. illicitas. ff. de off. præsid. & Ioannis Andr. in suis Nouellis, titulo de allega. vbi recitat opinionem S. Thomæ in qua se asserit. Fuit etiam sententia Petri de Palud. & Syluest. in verbo, Iudex. ij. §. 5. Quam post plurimam autorũautorum citationem fatetur esse opinionem antiquorum omnium TheologorũTheologorum, iurisq́;iurisque vtriusq;vtriusque interpretum: contra quam Adrian. affirmat. Cui re vera sententiæ & rationes cōstanterconstanter, & planè iura patrocinantur. ¶ In primis August. iam suprà citatus id astruit, quòd
Augustinus.
bonus iudex nihil ex arbitrio, sed secundùm leges & iura pronuntiat. Eisdemq́;Eisdemque idipsum prorsus verbis Ambr. super Psal. Beati imma
Ambrosius.
culati. & refert̃refertur. 3. q. 7. can. iudicet. Et. 11. q. 3. c. summoperè id quoq;quoque Greg. &. ff. de off. præ
Gregorius.
sid. l. illicitas. §. veritas. iubetur præses id sequi quod cōuenitconuenit eum sequi ex fide eorum quæ probabuntur. Censent ergo iura iudici nefas esse, nisi secundùm allegata & probata, iudicare. ¶ Ait verò fortasse quispiāquispiam hæc
Cauillatio.
citata iura nihil aliud definire ꝗ̈quam quòd iudex debet secundùm leges & iura ius dicere: non tamen subinde censere quod debeat pronuntiare secundũsecundum allegata & probata: imò iubẽtiubent vt sequatur scientiāscientiam iuris: porrò autẽautem ius ipsum (vt patet Exod. 23.) iubet insontem & iustũiustum non condemnari. Attamen cauillus iste repulsu facilis est. Idem est nanq;nanque iudicare secundùm iura, & iudicare secundùm allegata & probata. Id enim iura persanctè præcipiũtpræcipiunt, vt nemo præiudicio, hoc est incognita causa condemnetur: sed per legitimos testes præcognita. Sed est lepida Calderini glossa
Calderinus.
super verbis legis citatę, Illicitas. Iubetur ibi pręses fidem eorũeorum sequi quę probabũturprobabuntur. ait verò ipse quod tantùm admonetur sequi allegata & probata, quando illa vera sunt. Sed respōdeatrespondeat nobis, qua via debet iudex cognoscere vera esse quæ probant̃probantur, nisi per idoneorum testium iuramenta. Nam si liberũliberum ei posteà relinquitur negare illa esse vera, frustranea essent testimonia. Multò ergo melior est glossa super illo verbo, ca. 1. de off. iudi. ordi. quo admonentur episcopi iudicare secundùm quod Canones censent: quæ quidẽquidem. gl. inde planè infert, iudicem debere iudicare secundùm allegata & probata. Id quod insuper cōfirmaturconfirmatur ex diuino documento, Deutero. 17. vbi admonitione præmissa quod in ore duorum vel trium testium peribit qui interficietur, subditur quod iudices sequantur in iudicio veritatem. Illic ergo docentur iudices illāillam sequi veritatem, non quam ipsi sciunt, sed quam ab ore testium venantur. ¶ Veruntamen, vt autoritates rationibus dilucidentur, arguitur ratione prima quæ omnium est basis. Nemo ius habet quempiam condemnan
Prima ratio
di autoritate priuata, sed in quantum publica fungitur: ad iudicium autem requiritur & scientia iuris, & facti: ergo & vtraq;vtraque debet vti publica, non priuata: nempè vt sicut in scientia iuris non debet sequi suam opinionem, licèt reputet esse scientiam, sed auscultare debet leges: ita neq;neque in cognitione facti sequi potest priuatam suam scientiam: sed stare tenetur testium publicæ fidei, quam leges probant. ¶ Secundò arguitur. Per suam scien
Secunda ratio.
tiam iudex neminem condemnare potest, vt suprà dictum est, quantumlibet eum euidẽtereuidenter nouerit esse reũreum: ergo neq;neque potest quẽpiāquempiam absoluere. Id quod & patroni contrariæ opinionis fatẽturfatentur. Si ergo non potest innoxiũinnoxium absoluere, sed debet perpetuis vinculis adseruare: & perpetua vincula morti æquiparantur: gratis profectò negatur quin possit eum, lotis ab eius sanguine manibus lege in ipsum agere. ¶ Sed obuias: ergo innocens
Obiectio.
fuit Pilatus qui secundùm allegata ChristũChristum iudicauit. Nulla sanè est consequentia: quo
Solutio.
niam adeò erat Christi innocentia non modò ei, verùm & publicitùs cunctis euidens, adeoq́;adeoque subinde aperta testimoniorum falsitas, vt neq;neque Pilatum ipsum celaretur eorum iniquitas, sed posset eos facilè falsitatis reuincere. Vnde cùm dixit, Innocens ego sum à sanguine Iusti huius: vos videritis: non modò innocentiam Christi, verùm & testimoniorum iniquitatem fassus est. Sed illum morti addixit (vt ex Euangelio comperitur) me|tu Cæsaris, qui vel nomen ipsum regis abhorrebat: & insimulatus est Christus quòd se regem faceret. Quin verò & idem metus nè venirent Romani & Iudæorum gentem tollerent, eorum inuidiam exacuit vt eum reum agerent. ¶ Tertiò arguitur ex fine pu
Tertia ratio
blicæ authoritatis. Publica iudicia ob tranquillitatem & quietum statum reipublicæ constituta sunt, atq;atque eo pacto vt nulla sit patula iudici via declinandi, vbîuis libuerit, à veritate. Si autem non teneretur secundùm allegata iudicare, pax illicò reipublicæ turbaretur. Nam cùm populus de occultis non iudicet, videns non stari publicis probationibus, non posset non in iudicem proclamare. Tunc præsertim vbi de re atroci lis esset, vt de vrbis proditione, aliáve simili. Prætereà iudici semper relinqueretur via excusandi se ab exequutione iustitiæ, per hoc quòd diceret sibi patêre contrariam veritatem. In summa, necessarium est vt iudex qui in oculis ciuium ius dicit sententiam suam populo persuadeat, eatenùs saltem vt conuincatur secundùm iura fuisse prolatam: quod facere nequiret nisi secundùm allegata iudicaret. ¶ Quartò, si (vt exempli gratia dica
Quarta ratio.
mus) certum esset duorum alterum, videlicet Petrum aut Paulum hæresin seminasse, lateret tamẽtamen vter eorum id fecisset, & Petrus verè reus, confiteretur sacramentaliter in aurem iudicis hæreticæ prauitatis, & posteà Paulus innocens deferretur de illo crimine, cuius vtiq;vtique innocentia eidem inquisitori cōstaretconstaret: tunc perfectò inquisitor perplexitate teneretur anceps. Nam si Paulum cōdemnarecondemnare nequiret, secretum confessionis reuelaret: fieret enim inde compertum Petri crimen. ¶ Sunt autem qui ex his omnibus ela
QuorundāQuorundam euasio.
buntur, respondentes quòd iudex in casu quo innocentem euidenter nouit legitimis testibus accusari, debet illum superiori remittere. Idq́;Idque sanctus Thomas quæstio. 64.
D. Thomas.
articulo. 6. ad tertium, admonet. Hoc autem remedium quòd licitum sit, non est dubiũdubium. Nam quācunquequamcunque causam potest inferior superiori remittere. Et fateor prætereà quòd dum insignis persona de aliquo infami delicto accusaretur, illo diuerticulo pius iudex debet subterfugere postquàm omnia alia intentata remedia nihil prodessent. Attamen quòd illud sit necessarium, non video. Nam primùm inferior iudex legiti
Prima ratio.
mam habet authoritatem terminandi causam secundùm allegata. Mox remedium illud tenuissimum est, imò inane: quoniam cùm superior rei nesciat innocentiam, non posset ob testimonium inferioris eum absoluere: sed deberet aliorum testium iuriiurando stare. Et ideo perinde esset superiori remittere, ac supplicio offerre. Quare si non liceret eum occidere, consequens apparet quòd nec deberet eum tradere superiori, sed eum liberare. ¶ Prætereà quæ
Secunda ratio.
stio instauratur de ipso supremo iudice apud quem delatus est miser, quem scit esse innocentem: accusatus tamen de grauissimo crimine, adeò vt citra graue scandalum nequeat illum vita donare. At verò supremus iudex multò plura habet remedia. Nam posset testes vrgentiùs deterrere: possetq́ue excogitare alias vias quibus innoxium à tanto eriperet periculo. Præsertim cùm (vt articulo. 4. videbimus) possit etiam dānatodamnato ad mortem vitāvitam cōcedereconcedere. ¶ AlterũAlterum
Alterum subterfugium.
subterfugiũsubterfugium est, quòd debet tunc iudex magistratui cedere. Quin alij aiunt teneri citiùs omnium suorum bonorum dispendium facere, quàm illum occidere. Hoc autem profectò multò est improbabilius, quàm id quod proximè tractabamus: tum quòd re
Replica.
medium illud inutile est, tum pręcipuè quòd nemo tenetur tam ingenti suo incommodo damnum, quod ipse non dedit, in fratre cauere. Etenim quòd homo qui officio suo viuit debeat tantam iacturam facere, durum creditu est. Eò vel maximè quòd si eum nequit supplicio tradere, potiùs debet mortem ipse perpeti, ꝗ̈quam in eum capitis sentẽtiāsententiam proferre. Quod nimis est creditu rigidum. Hinc fit nostrũnostrum SyluestrũSyluestrum, licèt opinionẽopinionem S. Tho.
visus sit defendere, id tamẽtamen non optima fide fecisse. Ait inquam quòd iudex tenetur occidere innocentem, quando neque ipsum potuerit superiori remittere, neq;neque suum officium dimittere. Hoc etenim secundum sanctus Thomas nusquàm dixit. Et tunc nulla profectò esset nostra opinio: quia cùm quicunque possit officium suum dimittere, semper in promptu esset remedium hoc.
SVnt nihilo seciùs argumenta non infir
Ad primum argumentũargumentum .
ma contra hanc sententiam. Diluamus autem illa priùs quæ S. Thom. adducit suis solutionibus. ¶ Ad primam authoritatem Deuterono. qua iubetur Iudex veritatem iudicare, iam respōsumresponsum est, veritatem illic eam censeri, quæ in ore duorum vel trium testiũtestium
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
consistit. ¶ Et ad secundum respondetur | quòd Deus qui nullo extraneo indiget testimonio, sed sua infinita sapientia omnia penitissimè nouit, & pariter Christus in quantum homo, rectissimè iudicant secundũsecundum propriam scientiam. Secùs autem humani iudices qui mendicatis publicis testimonijs stare tenentur: quippe quibus iudicibus aliter non haberetur fides. ¶ Ad tertium respon
Ad tertium.
detur, quod quando res est manifesta, non iudici tātùmtantum, verùm publicitùs, non opùs est testimonijs. Secùs quando soli innotuit iudici. ¶ Ad quartũquartum sunt qui respondeant non
Ad quartũquartum.
esse absurdum in persona publica facere cōtracontra conscientiam: secùs si esset priuata. Attamen isti non sunt in Theologorum scholis versati. Quoniam agere contra conscientiāconscientiam intrinsecè malum est: quia est agere id quod agens existimat esse malum. Et ideo negatur iudicem agere contra cōscientiamconscientiam. Non enim agit contra conscientiam qui tantùm agit contra speculatiuam scientiam: sed qui agit contra practicam. Iudex inquam facit contra illam scientiam, hic est innocens: non tamen contra istam, non est occidendus.
Imò rectè iudicat esse occidendum propter idonea testimonia. Vbi verò iudex opinionem haberet persuasam, nostrę contrariam, censeretq́;censeretque subinde neutiquàm innocentem esse condemnandum, nullatenùs posset cōtracontra talem conscientiam eum morti tradere. Hîc enim hanc tātùmtantum veritatẽveritatem definimus quod innocens in tali casu sit condemnandus: quod autem contra conscientiam facere nemini liceat, altera veritas est. ¶ AccumulāturAccumulantur præ
tereà alia argumenta: nempe quintum, ex illo Exodi. 23. Insontem & iustũiustum non occides. vbi Nicolaus negat opinionem sancti Thomæ. Ad hoc tamen respōdet̃respondetur, priuatis personis simpliciter iussum esse: publicis autẽautem potestatibus non ille reputari debet insons, quẽquem publica testimonia sontem faciũtfaciunt. Obidq́;Obidque iudex cùm publico muneri impendit operam, quia tunc ex intẽtioneintentione non occidit innocentem, sed debitum officij sui, quicquid sequatur persoluit, nullatenùs peccat, sed studiosè agit: sicuti ille qui tutamine inculpatæ tutelæ aggressorem interficit. ¶ Et per hoc soluitur aliorum argumentum, arguentium hoc esse contra ius naturale. Illi enim qui falsò accusant, ius violant naturale, si scienter hoc faciant: nam possunt id bona fide facere. Iudex autem potiùs ius idem transgrederet̃transgrederetur nisi debitũdebitum officij sui pręstaret: quod iure naturę ob commodum bonum constitutum est. ¶ Hæc argumenta communia
ArgumentũArgumentum secundum.
sunt primæ ac secundæ opinioni. Aliud est quo Adrianus peculiariter vtitur vt suāsuam mediam persuadeat. Nullus mortalium est dominus vitæ humanæ, sed solus Deus: nemini ergo fas est innocentem perimere. Secùs inquit de bonis temporalibus, quorum homo est dominus. Potuit quippe, ait, populus consentire vt dum quisq;quisque innocens ciuili causa legitimè accusaretur, qua deberet bonis præcisè externis multari, innocens ille cōsentiretconsentiret propter allegata & probata. Hæc au
tem opinio omnium est incōgruentissimaincongruentissima, neq;neque vllo sustentaculo fulcitur. Nam quod ait neminem ius habere suæ vitæ aut membrorum, hoc duntaxat probat quod autoritate priuata nemo potest se, aut, nisi vim vi repellendo, alium interficere. Secùs autem de persona publica: quare iudici in tali casu publica idoneaq́ue testimonia ius faciunt occidendi innocentem. ¶ Mox reuincitur Adrianus.
Ratio in Adrianum.
Si non posset innocens damnari in causa criminali, profectò neq;neque posset in ciuili. Quia sicuti iudex facultatem non habet vita priuandi hominem, nisi pro crimine: ita neque externis bonis. Vnde enim ipse illum populi consensum piscatus est? Eò præsertim quod (vt sæpe dicere cōsueuimusconsueuimus) posset esse tam ingens bonorum cumulus, qui vitam priuati hominis adæquaret. Nullum ergo profectò argumentatio aculeũaculeum habet aut pondus aduersus hanc D. Tho. quam pleriq;plerique meritissimò amplexi sunt, opinionem, nisi illud quod à pietate sumitur. Videtur enim animus extimescere innocentem morti adigere. Hoc autẽautem solùm persuadet quòd sit impendiò quàm maxima adhibenda diligẽtiadiligentia & cura in eius tutelam: non tamẽtamen quòd eius causa deserendæ sint leges, deserendaq́;deserendaque tranquillitas publica. Est enim lex omnis humana, quantũuisquantumuis iusta, nihil aliud quàm cribrũcribrum expurgandi tritici: quæ nequit sic exactè iusta & iniusta discernere, quin cum purgaminibus nonnulla quandoq;quandoque decidant grana. ¶ VerũtñVerumtamen hoc non est prætereũdũprætereundum argumentum, quod posset quospiam decipere. Argu
mentum autem est. Vbi lis esset de aliqua condemnanda propositione hæreseos nota, & Doctores plurimi decepti illāillam damnarẽtdamnarent, Papæ verò aut iudici episcopo, euidens esset illius veritas, neutiquàm subscribere in aliorum sententiam posset, sed deberet constanter suam retinere veritatem: ergo similiter iudex nequit contra sibi compertācompertam veritatem | testium probationibus auscultare. Respon
Responsio.
detur nullam esse rerum similitudinem. Veritatem enim nullatenus abnegare licet: iudex autem dum morti addicit innocentem, nihil asserit falsi: nam pro toto mundo non deberet affirmare illum esse in culpa: sed facto profitetur damnandum esse: idq́;idque verum est: quia testimonia illum morti offerunt.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm Iudex absabsque accusatore possit quempiam iudicare.
TERTIVM quod ad iudicis rectitudinem requiritur, est forma iudicij. Circa quāquam quæritur, vtrùm absq;absque accusatore possit reum quempiam iudicare. Et arguitur à parte affirmatiua, tam Dei
Primum argumentum.
exemplo quàm sanctorum: Deus nulla pręuia accusatione delictores castigat: iustitia autem nostra à sua deriuatur: ergò & nobis id licet. ¶ Secundò idem ostenditur in Da
Argumen. 2.
niêle, vt eius historia refert, cap. 13. qui accusator vnà fuit & iudex. ¶ Tertiò arguitur. Ac
Argumen. 3.
cusator in hoc necessarius est, vt crimen in aures deferat iudicis: potest tamen alia via in eius notitiam peruenire: ergò non semper necessaria est accusatio. ¶ In contrarium est
Ambrosius.
Ambros. super Apostoli sententia de fornicatore. 1. ad Corinth. 5. vbi ait: Iudicis non est sine accusatore damnare: quia Dominus Iudam cùm fuisset fur, quia non est accusatus, minimè abiecit.
BReuissima est quæstio, vnaq́;vnaque hac conclusione contenta. Iudex in criminibus ne
quit quempiam iudicio condemnare, nisi accusatum. Ratio est, quòd cùm iudex interpres sit iustitiæ, ad quem secundùm Arist. 5. Ethico. veluti ad animatum iustum concurritur: iustitia autem hominis non ad eundem ipsum, sed ad alterum sit, fit vt iudex inter duas partes iudicaturus sedeat, actorem scilicet vel accusatorem & reum. Accedit authoritas Actuum. 25. vbi ait Festus, Non est consuetudo Romanis damnare aliquem hominem priùs quàm is qui accusatur præsentes habeat accusatores, locumq́;locumque se defendendi accipiat ad abluenda crimina quæ ei obijciuntur. ¶ Occurrit autem illicò argumen
ArgumentũArgumentum
tum contra formam huius cōclusionisconclusionis, quæ angusta strictaq́;strictaque nimis esse videtur. Arguitur inquam contrà. Eadem est ratio criminalium causarum & ciuilium: cur ergo strictim dictum est, in criminibus, ac si in ciuilibus minimè esset accusatio necessaria? Respondemus, diui nos Thomæ tenuisse formam. Ipse autem, si Caietano fides habetur, exem
Caietanus.
plum in criminalibus posuit, eò quòd in illis requiritur delictoris præsentia: & ideo euidentiùs illic patet accusationis necessitas. At
Vera solutio
tamen expositio hæc non facit satis: deberet enim cōclusionemconclusionem ponere quàm latè patebat. Ratio ergo S. Thom. fuit quòd licèt in omni iudicio præter iudicem necessariæ sint duæ personæ: in causa tamen ciuili, vbi non petitur delinquentis supplicium, sed rerum restitutio, patentissimum erat iudicium iniri non posse sine parte res suas petente, quę quidem, accusator non dicitur, sed actor. Et ideo quæstio particulariter mota est de accusatore, de quo in dubium venire poterat, an esset necessariꝰnecessarius: proptereà quod iudex munere suo videtur posse crimina vindicare. ¶ Arguit̃Arguitur au
Argumen. 2.
tem prætereà contra conclusionem. Ius naturale non vetat quo minùs possit potestas publica, nulla expectata accusatione, perniciosum hominem extinguere. Nam & pater familiâs & monachorum præfectus potest familiam suam absq;absque illa iudicij forma castigare: nulla ergo debuit lex humana illud prohibere. Respondetur quod licèt ius naturale id ex
Responsio.
pressè non prohibeat, est tamen vtroq;vtroque humano iure sanctè prohibitum: Vt extrà, de accusa. cap. si legitimus. &. l. illicitas. suprà citata. ff. de off. pręsi. &. ff. de mune. & hono. l. rescripto. Si quis accusatorem non habet, ab honoribus prohiberi non debet. Et alijs Romano rum legibus quas insinuauit ille Festus loco citato in Actibus Apostolorum. Ad quas leges alludere visus est Christus Ioan. 8. Nemo te cōdemnauitcondemnauit mulier: neq;neque ego te condẽnocondemno. Et est naturali iuri apprimè consonum. Satis enim reipublicæ pax custoditur & quies, si qui accusatione aut proclamatione delati fuerint in iudicium, in conspectu populi afficiantur supplicio. Nam si iudex accusatoris simul & vindicis personam gereret, via calumnijs sterneretur. Debet ergo iudex tertius esse inter duas alias personas arbiter.
Quare Arist. 5. Ethic. cap. 4. ait eum esse mediatorẽmediatorem.
Aristot.
At verò paterfamiliâs, qui vi non vtitur coërciua, neq;neque capitali sentẽtiasententia ferire potest, hac non indiget accusationis ceremonia. Sicuti neq;neque monachorũmonachorum prælatꝰprælatus in delictis minoris momenti, quæ, ceu pater castigare debet. | Idq́;Idque iuris habet pontificũpontificum concessione, quorum autoritate monachales institutiones firmitatem habent. Quin verò & extra religiones in leuioribus non opùs est stricta accusationis forma: vt habetur. l. leuia. ff. de accu. vbi leuia audire & discutere de plano iubentur. At verò grauia crimina quæ sine delinquentis infamia puniri nequeunt: nẽpenempe vbi carceribus opùs est, neque in monachorum claustris vindicari possunt nisi accusatione præuia.
REspondetur ergo ad argumẽtaargumenta. Etenim
Ad primum argumentũargumentum .
quæ Dei sanctorumq́;sanctorumque exempla in contrarium obiecta sunt, nihil contrà mouent.
Deus siquidem nullo opùs habet accusatore, eò quod & omnia nouit, & pro sua absoluta potentia, summaq́;summaque æquitate neq;neque minimam culpam impunè permittit. Tametsi nihil sine accusatore puniat. Creauit enim rationẽrationem nostram adeò culpæ inimicam, vt conscientia ipsa criminosi ipsum ante diuinum eius tribunal iugiter accuset: vti ad Roman. 2. do
Paulus.
ctor est Paulus. Prætereà & factum ipsum, quod etsi sit latentissimum, ipsi tamen patẽtissimũpatentissimum est, pro accusatore est ante eius conspectum. Vnde Gene. 3. quasi Adæ præuaricatio eum ad suum tribunal detulisset, in iudicium euocauit dicẽsdicens, Adam vbi es? & cap. 4. Vox sanguinis fratris tui Abel clamat ad me de terra. Et cap. 18. in Sodomorum vltione: Descendam & videbo vtrùm clamorem qui venit ad me opere compleuerint. Quin verò forma finalis iudicij futura videtur cum accusatione: vt habetur Matth. 12. Viri Niniuitæ surgent in die iudicij cum generatione ista, & condemnabunt eam. Regina Austri, &c. ¶ Atq;Atque eâdẽeadem ratione Daniel quoniāquoniam Dei agebatur autoritate & appulsu, potuit eosdẽeosdem senes & reos accusando facere, & morti addicere condemnādocondemnando. ¶ Ad tertium respondetur, præter hominem, cuius propriũproprium est accu
Ad tertium.
sandi munus, quatuor existere alias causas, quarum quælibet locum sibi vendicat accusatoris. Prima est manifestarium crimen, quod notorium appellant: puta vbi quis in conspectu populi vel iudicis cum legitimis testibus delinquit: tunc enim non alius præstolandus est accusator: secũdùmsecundum illud Pauli. 1. ad Corin. 5. Quorundam peccata manifesta sunt, præcedentia ad iudiciũiudicium. Vnde glossa Augustini super locum citatum Genes. 4.
Augustinus.
de sanguine Abel: Et refertur extrà, de accu. euidentia patrati sceleris clamore accusatoris non indiget. Idemq́ue habetur. 2. q. 1. can. manifesta. Secunda causa est infamia, vel indicia, vel clamorosa insinuatio. Hæc enim vicem habent quodammodò accusatoris. Non quidem vt iusta sint causa, reum in supplicium rapiendi, sed via inquisitionis re priùs explorata & dicussa: iuxta formam capitulorum, qualiter & quando. &, Inquisitionis. extrà, de accusatio. Tertia causa est quando quis iudici denuntiatione iuridica denũtiaturdenuntiatur, quæ ad vindictam tẽdittendit: qualis fit inquisitoribus hæreticæ prauitatis. Tunc etiāetiam via inquisitionis proceditur ad cognitionẽcognitionem causæ, & vltionem criminis. Est enim illa denuntiatio hoc tantùm ab accusatione differens, quòd qui denuntiat non tenetur probare: aliâs nemo denuntiare auderet. Quarta deniq;denique causa est dum quis fraterna correptione præmissa euangelicè denuntiat fratrem prælato vt patri. Tunc enim si denuntiatus fuerit dicto audiẽsaudiens, non licet prælato ad pœnas & infamiam procedere: sed illic cessare debet vbi correptus frater, correctus subinde apparuerit. Nam illuc tendit ille processus. Sin verò rebellis extiterit, tunc rebellio accusatoris vicem gerit vt possit prælatus in eum lege agere, vt infrà limatiùs patebit.
Hęc enim non est hîc locus emunctiùs examinandi.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm iudici liberum sit pœnam iuris relaxare.
QVartum deniq;denique quod in iudice requisitum est, ad iudicij pertinet executionem. Et ideo videre restat an liceat iudici pœnāpœnam relaxare. Arguitur ergo à parte affirmatiua. Admonuit nos Iacobus cap. 2.
PrimũPrimum argumentum.
iudiciũiudicium sine misericordia ei manere, qui misericordiam non fecerit: ergo non solùm pœnam iudici misericorditer licitum est relaxare, verùm etiam debitum. ¶ SecũdòSecundo id con
Secundum.
firmatur Dei exemplo, qui (vt habetur Ezechiêl. 18.) non vult mortem peccatoris, sed vt magis conuertatur & viuat. ¶ Tertiò. Id
Tertium.
quod alicui prodest, nemini verò nocet, quicunq;quicunque iustè præstare potest: ergo saltem vbi qui iniuriam passus est, noxiam condonat, poterit & iudex remittere noxam. ¶ In cōtrariũcontrarium sunt legis testimonia. Legimus enim Deuter. 13. de idololatrîa: Non parcat ei ocu|lus tuus vt miserearis & occultes eum: sed statim interficies eum. Et de homicida. c. 9. Morietur neq;neque misereberis eius.
AD quæstionem hanc quæ facilima est, supposita distinctione per duas conclu
Distinctio.
siones respondetur. Alia enim est longè ratio sup̃misupremi iudicis, puta principis penes quẽquem summa est imperij, à ratione inferioris, qui ceu eius minister, exequendis duntaxat legum sanctionibus deputatus est. ¶ Prima
Prima cōclusioconclusio.
ergo esto conclusio. Antequàm pars læsa iniuriam remittat, nullus iudicũiudicum, siue summus sit, siue infimus, remittere potest pœnam.
Probatur. Duplici enim nomine tenetur iu
Probatio cōclusionisconclusionis.
dex scelerosum supplicio tradere. Priori, quia causam definire debet inter ipsum & accusatorẽaccusatorem: Posteriori, quia minister est reipublicæ, qui non priuata, sed publica potestate vindex est iniuriarum, quæ in ipsam fiunt. Nam qui ciui iniuriāiniuriam infert, reipublicæ subinde eandem impingit. Igitur iudici duplex obstat impedimẽtumimpedimentum nè valeat à noxa absoluere reum: alterum exparte accusatoris: atque alterum exparte reipublicæ.
Quocircà quādiuquamdiu qui iniuria affectus est, in accusatione perstiterit, non fit iudici liberũliberum reum indemnem seruare. Ob id quod, ceu iusti custos, tenetur vnicuiq;vnicuique ius persequenti suum reddere: & si contrariũcontrarium faceret, perinde atq;atque ille delinqueret, qui de alieno misericors est: tenereturq́;tenereturque subinde ad restitutionẽresitutionem tam iniuriæ quàm damni. Vnde. 5. Ethico. Arist. cap. 5. Quando homines, inquit, vidẽtvident
Aristo.
non sibi per inflicta supplicia cōpensaricompensari iniurias, in seruitute se viuere arbitrantur.
¶ Posterior conclusio. Postquàm accusator
Vltima conclusio.
ab accusatione contentus destiterit, in arbitrio est supremi iudicis pœnam iuris relaxare, aut commutare: tale autem arbitrium inferiori non committitur. Posterius hoc mẽbrummembrum inde fit planum, quòd iudici inferiori
Probatio.
præscriptus est à superiori agendi modus: & ideo sic legibus alligatur, vt nequeat earum præscripta exire. Vnde super illud Ioan. 19. Non haberes super me potestatem vllam. ait Augustin. Talem Deus dederat Pilato pote
Augustinus.
statem, vt esset sub Cæsare, nè ei omninò liberum esset accusatum absoluere. Prius autem conclusionis membrum ex eo veritatẽveritatem sortitur quòd princeps non tantùm est legũlegum custos, verùm dispẽsatordispensator. Non inquam absolutus, vt posset illas pro arbitrio suo, veluti pallium suum dispẽderedispendere, ac dissipare: sed tamen potest, vbi decêre videbit aut bono publico expedire, in legibus dispensare. Quo fit, vt accusatore desistente, & veniam ei quẽquem accusabat deprecante, non subinde obligatur princeps pœnam cōdonarecondonare: sed est in arbitrio suo illam infligere. Quin verò merita rei debet perpendere. Et posset esse ille tam scelestus, vt debeat supplicio eum addicere: quod si non faceret, iniurius esset reipublicæ: vt puta quando publicus esset sicarius, aut latro, vel studio scelerosus. Secùs quando vnum præ humana fragilitate commisit crimen. Sed nunquid non posset reus qui vni
Scrupulus.
cum fecit humanum delictum tam insigniter esse reipublicæ vtilis, vt etiam reclamante accusatore posset vita donari? RespōdeturRespondetur
Solutio.
hoc impendiò quàm rarissimè licêre: nihilo minꝰminus vsu venire posse, vt deceret principem (quod habetur. 2. q. 7. c. si quem pœnituerit) accusationem abolere, & accusatorẽaccusatorem compellere vt prudentum arbitrio alia satisfactione esset contentus, vt persona, vel ad bellum gerendum, vel ad alia munera egregiè commoda seruaretur.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur quòd personis priuatis quàm rarissimè, imò vix potest in remittendis iniurijs excessus cōtingerecontingere: adeò nos districtè cōmendauitcommendauit Christus inimicorum dilectionẽdilectionem. Publicis autem magistratibus, quia patroni & protectores iustitiæ sunt, præscripta est linea inclinādiinclinandi in misericordiam. DebẽtDebent quidem genere suo esse clemẽtesclementes, neq;neque causas disquirere, technasq́;technasque innectere trucidandi homines. Imò quod Aristo. etiam. 5. Ethi. agno
Aristot.
uit, & est inter regulas iuris, debet esse clemẽtiorclementior ad minuenda mitigandaq́ue supplicia: quatenùs tamen fert ratio iustitiæ & legis.
Inde enim exilire, non est clementia, sed clades publica. Quin verò & illi qui pietatis obtentu nimium procurant malefactores è iudicum manibus eripere, non putent egregium pietatis opus exhibere: inferunt enim sæpe iustitiæ violentiam. Neq;Neque illic locũlocum habet exemplum Christi, suis crucifixoribus veniam à patre deprecātisdeprecantis: quippe quod ad culpæ remissionem pertinebat. ¶ Et perin
Ad secundũsecundum.
de respondetur ad secundum, quod cùm Deus sit in quem primùm præcipueq;præcipueque peccatur, potest remittere culpam & pœnāpœnam, vt ei placitum fuerit. TāetsiTametsi vbi ait, Nolo mortem peccatoris, de æterna id intelligat: ob idq́;idque subdit, sed vt magis conuertatur & viuat, videli|cet spirituali vita. Pœnam autem nemini relaxat, præterquàm in sacramento, nisi secundùm opera & fructus pœnitẽtiæpœnitentiæ. ¶ Ad ter
Ad tertium.
tium autem iam responsum est, quòd iudex remittendo pœnam, etiam accusatore cessante, nocumentum infert reipublicæ, quatenùs metum de medio tollit, quo homines arcentur à malo. Vnde Deuterono. 13. Post pœnam seductoris subiungitur: vt omnis Israël audiens timeat: & nequâquam vltrà faciat quidpiam huius rei simile.

QVAESTIO QVINta, de iustitia accusatoris. S. Tho. 2. 2. q. 68.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm quispiam teneatur alium accusare.
SECVNDA persona in iudicio est actor vel accusator: nam nisi ille qui noxius ast ab alio in iudicium deferretur, nunquàm ipse veniret. In accusatore autẽautem quatuor sunt consideranda: scilicet obligatio, forma, iustitia,
& pœna si iniustè accuset: de quibus ideo quatuor extruuntur articuli. Primò ergo quæritur vtrùm quispiam teneatur quempiam accusare. Et arguitur à parte negati
Primum argumentum.
ua. Primò, quia Mat. 6. iubemur debitoribꝰdebitoribus nostris dimittere debita. Et ad Roma. 12. Non vos defendentes, hoc est non vos vindicantes
Secundum.
charissimi: sed date locũlocum iræ. ¶ SecũdòSecundo: Amicum in iudiciũiudicium traducere amicorũamicorum fidei derogat: ergo id minimè fas est. ¶ Tertiò: si ac
Tertium.
cusatio esset virtutis præceptum, nemo inde exciperetur: multi autẽautem ab accusatione repelluntur: vt. 2. q. 7. latè patet, de excōmunicatisexcommunicatis & infamibus: ergo non est præceptũpræceptum. ¶ Quar
Quartum.
tò: Si tale esset præceptũpræceptum, illud potiùs officiũofficium deberemus prælatis & amicis persoluere: sed eâdem causa &. q. prohibentur subditi, nisi in certis casibus, Prælatos accusare. Et prætereà clerici accusari à laicis & illos accusare: & maximè in causa sanguinis: vt patet cōcilioconcilio Toletano quarto. 23. q. 8. can. his à quibus. &
Concilium Toletanum. Quintum.
can. clericis. atq;atque alibi crebrò: ergo non est pręceptũpręceptum. ¶ Quintò. Accusator astringitur crimen probare: aliâs pœnāpœnam talionis subiret: nemo autẽautem cogitur tantũtantum subire periculũpericulum: ergo nemo accusare cōpellenduscompellendus est. ¶ In cōtrariumcontrarium est illud Leuit. 5. Si peccauerit anima, & quis audierit vocem iurantis, testisq́;testisque fuerit quòd ipse vidit aut conscius est: nisi indicauerit, portabit iniquitatem suam.
PRæsentem quæstionẽquæstionem in Relectione nostra de tegend. & detegen. secretis, quintam fecimus, vbi eam ad amussim disputauimus. Nihilo minùs non possumus non huc aliqua conferre nè ista lacuna intercisus appareat præsens tractatus. Respondetur ergo ad quæstionem, distinctione præmissa, dua
Distinctio.
bus conclusionibus. Est enim differentia inter fraternam denuntiationem, & iuridicam accusutionemaccusationem, quæ ex parte finis sumitur. Denuntiatio enim illuc tendit, vt correptus frater corrigatur & emẽdeturemendetur. Quare (vt dicebamus) illo obtento scopo, non est vlteriùs progrediendum. Accusatio verò ad hoc inîtur, vt reus puniatur, idq́ue præsertim in bonum publicum vt quies reipublicæ conseruetur, neque eius decor sordescat. Vnde de
nuntiatio fraterna est criminis delatio ad prælatum, veluti ad patrem correctionis gratia. Accusatio verò est criminis delatio ad iudicem, veluti ad personam publicam, vindicationis gratia. ¶ Prior ergo conclusio est. Vbi quis scelus nouerit in reipublicæ perniciem ire, quod idoneis testibus probare potuerit, tenetur noxium accusare. Proba
Probatio cōclusionisconclusionis.
tur. Criminum vindictæ quæ in hoc sæculo fiunt, non propter ipsas expetendæ sunt, veluti vltiones in odium exitiumq́ue malorum: illiusmodi enim pœnæ, infernales erunt, vbi tempus aduenerit plenariæ retributionis: sed sunt tanquàm medicinæ procurandæ, vel ipsius qui supplicio afficitur, vel boni publici: nimirùm vt earum metu homines in officio cotineanturcontineatur, nè commune bonum perturbent: quicunque autem bono communi succurrere constringitur, veluti pars toti, vbi viderit vel contagione infici, vel sceleribus corrumpi: id verò fieri non potest nisi per publicam potestatem, ad quam accusatione crimina deferuntur: ergo quisque in tali ca
su tenetur perniciosum accusare. Duæ ergo conditiones coïre debent vt obligatio enascatur accusandi, scilicet vt crimen existat contra bonum publicum, & probari possit. ¶ Atqui hinc consequitur poste|rior conclusio. De peccato quod vel in cla
Postrema conclusio.
dem reipublicæ non vergit, vel idoneis testibus probari non potest, nemo iure naturali accusare tenetur. Prior conclusionis pars
Ratio conclusionis.
probatur. Nam cùm quisque sit suorum bonorum dominus, etiam famæ & honoris, vt lib. 4. q. 2. ostensum est, potest illa remittere, tum vt dicto Christi audiens sit, quo nos tātoperètantopere ad dilectionem inimicorum animauit: tum etiam ad redimendum tempus. Et in hoc casu intelligitur lex vnica. C. vt nemo inuit. agere, vel accusa. cog. Et est expressa sententia sancti Thomæ. 2. 2. non solùm. q.
S. Thomas.
68. vbi hoc tractat, verùm. q. 73. art. 3. vbi ait, cuiusq;cuiusque arbitrij esse detrimentum suæ famæ pati, nisi hoc vergat in periculum aliorum.
SecũdamSecundam partem probat sanctus Thomas,
Ratio S. Thomæ.
quia nemo ad id tenetur quod perficere nequit: & ideo cùm in accusatione necessaria sit probatio, qui probare non potest, accusare non cogitur: eò præsertim nè periculum sibi creet vel talionis, vel alterius damni si in probatione defecerit. Dixerim iure naturæ, nè in litem aliam descendamus, vtrùm hæredes occisi teneantur iure ciuili homicidam accusare, secundùm opinionem Bart. super legem, In eum. ff. de accusa. nè ius hæreditatis amittant. cuius tamen contrarium sentire videtur. l. diui fratres. eod. &. C. citata, vt nemo inuitus. l. vnica. ¶ At verò quò prior
conclusio explicatiùs euoluatur, arguitur contra eam. Nullum est peccatum quod non afferat detrimentum publicum: nempe vel scandalum, vel mali exemplum, vel aliquāaliquam persuasionem consortis: ergo si conclusio vera est, nullam fert exceptionem, sed de quocunque peccato, cui pœna posita est, debet quisq;quisque, si probare id potest, delictorem in iudicium producere. Hoc argumentum plerosque multos conuincit. Attamen discretione opùs est. Haud enim omnia peccata
Solutio.
sic in detrimentum censentur reipublicæ, vt sint necessariò, vel denuntianda, vel accusanda, vel tanquàm talia inquirenda: sed illa tantùm quorum proximum obiectum est commune bonũbonum, quod illis expugnatur & conturbatur. Reliqua siquidem quæ aduersus priuatum bonum committuntur, priuata reputantur: nam ex obiecto actuum, species existimantur. ExẽplaExempla sunto. Bona proximi furari, priuatum delictum est, sicuti & priuatum hominem occidere: compilare autem ærarium publicum, sicuti & crimen læsæ maiestatis, hæc sunt quæ in publicum detrimentum vergunt. Pari modo mendacium perniciosum, quo fraus ciui extruitur, peccatum priuatũpriuatum est. Hæresis verò qua cōmuniscommunis religio concutitur, crimen est cum primis publicum. Nam etsi scelera quæ in singulas reipublicæ priuatas partes cōmittunturcommittuntur, quodammodò rempublicam attingant, non tamen ideo existimanda sunt publica. Latrones autem qui regias vias obsident, & Assasini publicis criminosis adscribuntur.
¶ Secundum argumentum est. Quando ta
SecundũSecundum argumentum ad idem.
lia crimina publica quis resciuerit, satis est si illa denuntiet: non ergo necessaria est accusatio. Eò præsertim quòd si denuntiat, non tenetur probare, sicuti ille qui accusat. Quare vt ab illo periculo deficiendi in probatione liberetur, satisfecisse videbitur dum denuntiauerit. ¶ Propter hoc argumentũargumentum tenet Summa Angel. contra sanctum Thom. quod nemo accusare tenetur: in quam sententiāsententiam
Summa Angelica.
citat Barto. super. l. in eum. ff. de accusa. Hîc tamen est notandum denũtiationemdenuntiationem, quantum ad rem attinet præsentem, duplicem es
Duplex denuntiatio.
se: licèt Doctores canonici iuris plures præter accusationem distinguātdistinguant super. c. nouit. de iudi. &. 2. q. 1. can. si peccauerit. quas eâdẽeadem 5. q. de Ratio. tegen. & detegen. secre. diffusè nos explicuimus. Vna est enim denuntiatio fraterna, & euangelica, quam modò diximus ad fratris correctionem referri: sed alia est iudicialis, quæ bonum etiam publicum habet pro scopo: quæ ideo procedit etiāetiam ad punitionem: sicut est illa quæ fit inquisitoribus: & seruus qui accusare non potest dominum, potest illũillum denuntiare: & subditus etiāetiam inferiorem prælatum superiori. Et illa est pene accusatio, hoc solo differens quod denũtiansdenuntians non tenet̃tenetur probare, sed iudex tũctunc tenet̃tenetur inquirere. Et hanc forsan hîc sanctus Thomas nomine accusationis comprehendit. Tametsi vbi crimen esset valde perniciosum & contagiosum, ille qui testes posset afferre, accusare quoq;quoque teneretur: & crimen probare, vt iudicem labore inquirendi in re tanti momenti releuaret. Quare quicquid sit de iure ciuili, non dubium quin in causa publica teneatur quisq;quisque in conscientia accusare. Et Barto. solùm loquitur in causa priuata. ¶ Tertium autem dubium est, vtrùm sicut ante denun
Dubium.
tiationem euāgelicameuangelicam prærequiritur admonitio fratris: ita, & ante accusationem. Et ar
guitur à parte affirmatiua. In euangelio nulla fit exceptio accusationis vel denuntiationis: sed simpliciter præcipitur vt secreta ad|monitio præcedat. In contrarium tamen facit quod in. c. qualiter & quando. de accusa. distinguitur inter denuntiationem & accusationem, sub his verbis: Sicut denuntiationem admonitio, ita & accusationem inscriptio præcedere debet: vbi nulla ante accusationem admonitio exigitur. Proptereà Durandus in. 4. distinc. 19. q. 4. ait quòd in foro
Durandus.
interiori & conscientiæ requiritur admonitio, non tamen in foro exteriori. Et sanctus Thom. eâ. distin. q. 2. art. 3. recitat ambas opi
S. Thomas. Syluester.
niones. Et quāquàmquamquam Syluester in verb. Accusatio. §. 3. existimet tenere partem affirmatiuam, tenere tamen apertiùs videtur negatiuam. Scilicet quòd non requiritur. Et ideo Caietanus. 2. 2. q. 33. art. 7. dicit, quòd quando
Caietanus.
accusatio solùm est licita, non tamen in præcepto necessarium est vt admonitio secreta præcedat: quando verò est in præcepto, tunc non est necessaria. ¶ His tamẽtamen non obstantibus
rem sic ratio dilucidat, vt nullis opùs sit citationibꝰcitationibus, sed distinctionibus. Prima est: quando accusatio alicui incumbit de re sua propria, nulla requiritur admonitio, neq;neque in foro exteriori, neque in conscientia. Ratio est: quia scopus talis accusantis non est emendare fratrem: ob idq́;idque inanis esset & vana admonitio: quoniam etsi sit emendatus, potest qui iniuria affectus est ius suum persequi. Atque in hoc casu palàm deficit opinio Caietan. Iste enim non tenetur accusare, & tamen potest sine præuia admonitione id facere. Quando verò crimen, modo nuper exposito, pestiferũpestiferum est reipublicæ, tunc distinguendum est. Enimuerò si ille qui resciuerit certissimus omninò sit quòd per suāsuam admonitionem sic frater emendabitur, vt dānumdamnum publicum omninò sopitum cessabit, necessaria est admonitio. Et hoc non solùm lege charitatis, verùm etiam iustitiæ: quia pestilens ille scelerosus adhuc habet possessionẽpossessionem honoris sui: ob idq́ue si satis potest occurri malo publico sine eius læsione, non est in publicum traducendus. Est enim (vt diximus) accusatio, medicinalis: & ideo si excusari tantum detrimentum potest, cauenda est. Si verò non sit omni firmitate certissimus quod sua proderit admonitio, vel sit in mora periculum, illicò ad accusationem properandum est. Vnde si inserperet ciuitatis proditio, aut regis exitium, aut super omnia hæreseos crimen, maximè in dogmatizantibus: præceptum est statim ad iudices aduolare: quia nemo debet existimare se posse tam ingentibꝰingentibus periculis aliter occurrere. Quin verò etsi non existerent idonei testes ad probandum, festinandum est ad denũtiationemdenuntiationem iudicialem. Sententia est expressa sancti Thomæ. 2. 2. q.
S. Thomas.
33. ar. 7. vbi ait oportêre in talibus casibus statim procedere ad denũtiationẽdenuntiationem, vt huiusmodi nocumenta impediantur. Nisi fortè, inquit, aliquis firmiter existimaret, quod statim per secretam admonitionem posset huiusmodi mala impedire. ¶ Et hinc sumẽdasumenda est
Regula.
regula in Inquisitionibus generalibus, quādoquando edicto præcipitur, vt quisq;quisque denũtietdenuntiet latentia crimina. Etenim si omninò sint emendata, cuiuscunq;cuiuscunque sint generis, nemo tenetur illa vel denuntiare, vel accusare: sed tantùm testis esse si eius testimonium in particulari legitimè postuletur. Si autem non sint emẽdataemendata, tunc aut sunt priuata, vt concubinatus, vel alia quæ non habent pro obiecto bonum publicum: & hæc tantummodò denuntianda sunt fraternè ad emendationem fratris. Si verò sint in perniciem publicam: vt proditio, hæresis, & si quis forsan non ex infirmitate, sed studio & quasi publicus hostis membra reipublicæ ad malum solicitaret, vt rempublicam corrumperet: & non posset aliter obuiari illi malo, denuntiandus esset denuntiatione iudiciali: quin verò accusandus si probari res posset. Et pariter si immineat periculum tertiæ personæ. Quanuis in his non ita crebrò vsu venit necessitas accusandi: quia eiusmodi crimina frequẽtiùsfrequentius possunt via correptionis fraternæ præueniri.
¶ Hîc de fiscalibus examinandũexaminandum esset in causis criminalibus. Etenim quòd fisci procuratores instituantur, iustum est vt curam habeant ærarij publici. Item vt criminum etiāetiam in perniciem publici boni (vt expositũexpositum est) vergentium accusatores existant: quandoquidẽquandoquidem quilibet tenetur illa detegere. Sed tamen quod fiscales instituant̃instituantur scrutatores priuatorum criminum, credo neq;neque S. Tho. neque antiquiores sancti probassent. Quoniam talium scelerum vltionem & vindictam poscere, solis priuatis incumbit, qui iniuria perculsi sunt. At postquàm cōsuetudoconsuetudo hoc habet, non est nostrum de hoc censere.
AD primum igitur argumentum secũdasecunda
Ad primum argumentũargumentum .
conclusio respondit. Probant enim illa testimonia, priuatis personis consilium esse euangelicum suas priuatas iniurias condonare. ¶ Ad secundum autem de amicorum
Ad secundũsecundum.
fide respondetur, amicos vsq;vsque ad aras esse co|lendos: & ideo vbi res est de bono communi, hoc illis anteferendum est. Neque ideo amicitiæ fides infringitur, etsi promissio præcesserit seruandi secreti. Nisi sit sacrosanctum arcanum sacramentalis confessionis, quod neque pro toto mundo reuelare fas est. ¶ Ad tertium respondetur quòd
Ad tertium.
infames & excommunicati (vt dicta quæstio. 7. habetur) ab accusatione repelluntur: non quidem in bonum ipsorum: siquidem accusare vbi & quando oportet, virtus est: sed in pœnam arcentur ab illo munere.
Proptereà quòd accusatio autoritatem desiderat accusantis: quam illa sors hominum non habet. At. ff. de accusatio. l. qui accusare. multis alijs de causis alij prohibentur accusare: scilicet ratione sexus, ætatis, conditionis, &c. ¶ Sed est dubium, vtrùm
Dubium.
saltem quando crimen est reipublicæ perniciosum, isti qui sunt iure repulsi admittantur ad accusationem. Respondetur ne
Responsio.
que tunc quidem esse admittendos: possunt tamen & debent iudiciali denuntiatione pericula patefacere: vt. 2. 2. quæs. 68. articu. 1. author est Caietanus. ¶ Et pariter re
spondetur ad quartum. Prohibentur enim eâdem causa & quæstio. eâdemq́ue lege citata in. ff. filij, & subditi, & serui, suos superiores accusare. Hoc tamen glossat sanctus Thomas eâdem quæsti. quòd nihilo mi
D. Thomas.
nùs affectu charitatis possunt illos accusare: & maximè in causa communis boni: quia illi non cohibentur, vti alij, in pœnam: sed propter honestatem: quia accusatio præ se fert nescio quid odij, quod aduersus superiores dedecus est. ¶ De clericis autem
respondetur, quòd in causa sanguinis, vt illa habent iura, nequâquam possunt esse accusatores: possunt tamen denuntiare crimina, protestantes non se reuelare eiusmodi criminosos petendo sanguinis vindictam, sed vel ad obuiandum malo publico, vel ad recuperanda bona sua. Cum hac enim protestatione licitum illis est talia crimina in iudicium deferre: non solùm illa quæ sunt contra bonum publicum, vt hæreseos impietatem, & læsæ maiestatis: verùm etiam illa quibus vel tertiæ personæ, vel sibiipsis iniuria fit, vel damnum datur: vt patet in cap. Prælatis. de homicidi. volunta. lib. 6. ¶ Ad
Ad postremum.
postremum de pœna talionis inferiùs art. 4. commodior dabitur respondendi locus.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm necessarium sit accusationem in scriptis exhiberi.
POST accusandi obligationem quæritur circa accusationis formam an debeat in scriptis exhiberi. Et arguitur à
PrimũPrimum argumentum.
parte negatiua. Scriptura tũctunc est necessaria quādoquando aut de præteritis loquimur, nè nobis memoria elabāturelabantur: aut loquimur absentibus, ad quos verba non pertingunt: accusatio autem fit & in præsenti tempore, & ipso præsente reo. Nam vt habet̃habetur. 2. q. 8. can. accusatorũaccusatorum. Nemo absens accusari potest: ergo scriptura non est necessaria. ¶ Se
Secundum.
cundò nihilo minùs per denuntiationem ꝗ̈quam per accusationem crimen panditur alienũalienum: in denuntiatione autem nullus est libellus necessarius: ergo neq;neque in accusatione. ¶ In contrarium est Augusti. eodem can. citato,
Augustinus.
2. q. 8. vbi ait, accusatorum personæ nunquānunquam recipiantur sine scripto: neque absente eo quem accusare voluerint quibuslibet accusare permittatur.
FAcilima est quæstio ad quam vnica con
CōclusioConclusio responsiua.
clusione affirmatiua respōdeturrespondetur. Forma accusationis est vt in scripto fiat. Conclusio est iuris, non solùm canonici loco citato, & eâdem cau. &. q. can. quisquis. & can. crimẽcrimen. verũverum & iuris etiāetiam ciuilis. ff. de accusa. l. si cui. Et quanuis ius naturæ id non planè præcipiat, elicitur tamen inde naturalis ratio. Est enim iudex (vt suprà dictum est) medius in
ter duas partes, accusatorem scilicet & reum cōstitutusconstitutus: qui causam examinare debet, de qua est sententiam prolaturus. Cùm ergo ex vna parte memoria, quæ lubrica est, cuncta diu verba adseruare non possit, & ex altera necessarium sit eadem vsq;vsque ad definitiuādefinitiuam sententiam retineri, necessarium est scripturæ adminiculum. Adde quòd cùm accusa
Ratio secũdsecund
tor pœnæ, antiquitùs talionis, & nunc etiam non leui fiat obnoxius, si de calumnia fuerit reuictus, operæpretium est accusationẽaccusationem subscribere, quam postmodùm inficias ire nequeat. Ad hæc cùm accusationi adhiben
Ratio tertia.
dæ sunt, tum defensiones & exceptiones, tum etiam probationes, expediens est vt libelli caput occupet accusatio. Attamen vt habetur. l. Leuia. ff. de accusati. in leuibus de plano procedendum est sine huiusmodi ce|remonijs. Pretereà in notorijs, in quibus cum (vt suprà diximus) non expectetur accusator, neque scripto opùs est.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur quòd scriptura accusationis non est necessaria eò quòd de præteritis ineatur, sed vt in futurum debeat salua custodiri. Et ideo neq;neque obstat accusationẽaccusationem fieri in præsentia rei: debet em̃enim tam reus ꝗ̈quam accusator adesse. vnde eâdem causa & quæst. can. per scripta. iubet Stephanus Papa nè vllius accusatio per scripta suscipiatur. Non quòd non sit in scriptis porrigenda (vt dictum est) sed quòd non est ab absente accusatore in scriptis mittenda: sed debet ipse comparêre.
Quòd autẽautem cauet̃cauetur nè reus absens accusetur, non sic strictè intelligendum est vt non liceat in eius absentia accusationẽaccusationem iudici exhiberi: sed quòd non est sententia condemnāduscondemnandus antequàm ipse præsens audiatur. Idq́ue potissimùm in causa criminali, atque adeò omnium maximè in capitali: vt cauetur lege, Absentem. c. de accusa. si autem publico præconio vocatus noluerit comparêre, sententia quidem veluti in rebellem ferri potest: postmodùm verò captus, antequāantequam executioni mandetur, audiri debet. ¶ Secun
Ad secundũsecundum.
di verò solutio facilè ex dictis colligitur. In denũtiationedenuntiatione enim fraterna euāgelicaeuangelica, quia ad vindictam non proceditur, sed tam iudex quàm denuntians soli consulit saluti fratris sine dispendio eius famæ, nulla est scriptura necessaria: secùs in denuntiatione iudiciali. Atque hanc differentiam inter denuntiationem & accusationem denotat cap. super his. de accusation.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm accusatio per tria hæc reddatur iniusta, quæ sunt calumnia, præuaricatio, & tergiuersatio.
TErtium quod in accusatore requiritur est iustitia. De hac ergo quæritur, vtrùm tribus his vitijs corrumpatur, quæ sunt calumnia, præuaricatio, tergiuer
satio. Et arguitur à parte negatiu. Calumnia (vt habetur. 2. q. 3. can. si quem pœnituerit) est falsa crimina scienter intendere. Contingit autem quempiam alteri calumniam extruere ignoranter, leuitate tamen animi non omnino excusante: ergo vel illa contra can. censenda est calumnia: vel quartum est vitium quo accusatoris iustitia commaculatur. ¶ SecũdòSecundo: præuaricari (vt ibîdem sub
Secundum.
ditur) est vera crimina abscōdereabscondere: in hoc autem non semper subest iniquitas: quia nemo tenetur omnia crimina detegere, neque sua neque proximi. ¶ Tertiò: tergiuersari
Tertium.
est in vniuersum ab accusatione desistere: hoc autem non semper est cum iniuria coniunctum: imò verò in initio eiusdem capitis præscribitur, vt quem accusasse pœnituerit de eo quod probare non potest, si cum accusato innocente cōueneritconuenerit, in vicem se absoluant. ¶ In contrarium tamen est idem textus: vbi habetur accusatorum temeritatem tribus modis detegi. Aut enim calumniantur, aut præuaricantur, aut tergiuersantur.
VNica conclusione ad quæstionem re
CōclusioConclusio responsiua.
spondetur. Tribus nominatis vitijs contingit accusationem vitiari. Conclusio est non solùm iuris canonici textu citato, verùm & iuris ciuilis. ff. ad Senat. consul. Turpili. seu de abolitionibus. l. accusatorum. vnde eadem prorsus verba desumpsit canōcanon, quem pœnituerit. Numerus autem horum vitiorum sic colligitur. Cùm accusatio in bonum commune referatur, sic tamen, vt iusta fiat criminis vltio, vtroque pede claudicare potest accusator. Videlicet aut reo fauendo, aut plus nimio reipublicæ siue parti læsæ. In rempublicam inclinat, cùm reo crimen falsum impingit. Et hoc est calumniari. Est enim calumnia subdola rei vexatio per fraudem.
Neque verò ille tantùm calumniator est, qui falsum crimen imponit, verùm & qui occultum, quod iure probari non potest, in iudicio propâlat. Nam iure quicquid idoneis testibus vel instrumentis innotescere nequit, falsum reputatur. Potest secundò accusator vice versa in rempublicam esse iniurius quando in causa est nè qui in bonũbonum publicũpublicum delinquit, reprimatur. Et hoc cōtingitcontingit dupliciter. Vno modo fraudẽfraudem extruẽdoextruendo reipublicæ: nẽpenempe inclinando in fauorem rei. Et hoc est præuaricari. Quoniam varicari idem est quod flecti. Contingit autem hæc præuaricatio dupliciter: Vno modo dissimulādodissimulando oĩaomnia crimina quæ in commodũcommodum reipublicę detegere tenetur, atq;atque adeò | probationes negligendo: & altero modo falsas admittẽdoadmittendo excusationes & exceptiones. Quare præuaricatio altero nomine dicitur collusio: quasi tunc accusator & reus simul illudant reipublicæ aut parti læsæ. Quocircà hoc vitium non tantùm in accusatorẽaccusatorem, verùm & in aduocatũaduocatum, & in alios ministros, quinetiam & in iudicẽiudicem solet vsu cadere. SecũdoSecundo modo ei cōtingitcontingit accusato fauere, prorsus & in vniuersum (vt ait lex) ab accusatione desistendo. Et illa dicitur tergiuersatio, quasi accusator terga causæ vertat.
AD primum igitur argumentum respondetur quòd criminis impositio non cen
Ad primum argumentũargumentum .
setur iure calumnia, nisi studio & consultò fiat. Nihilo minꝰminus nemo debet accusator prodire nisi priùs tum certior factus sit criminis: tum etiam certam, paratamq́;paratamque habeat probationẽprobationem: Et ideo qui leuiter ac temerè ad accusandum prosilit, non est à culpa immunis. Attamen non debet vt calumniator talione vel acri alio supplicio plecti: sed alia leuiori pœna. Nisi forsan iusto errore fuerit motus: nam tunc nulla est dignus. Hæc autem omnia prudentia iudicis libranda sunt & æstimanda. ¶ Ad secundum respondetur quod sua propria crimina nemo debet detegere
Ad secundũsecundum.
nisi reus legitimè factꝰfactus à legitimo iudice interroget̃interrogetur. Neq;Neque verò aliena nisi casu quo denuntiare vel accusare tenetur. Quando autẽautem ob bonũbonum publicũpublicum accusat, tunc tenet̃tenetur omnia detegere, quę ad rem cōferũtconferunt. Quare si prece vel pretio vel alia causa cum reo colludat, præuaricator est. ¶ Pariter ad tertium respōdeturrespondetur, quod tergiuersari non semper est cri
Ad tertium.
men, sed tunc prorsus quando accusator tenetur in accusatione persistere. Quare tribꝰtribus modis tergiuersari citra culpam accidere po
test. Primò, cùm quis in causa propria accusauit. Tunc enim sicut liberè accusationem inscripsit, ita potest & quādoquando libuerit, illam deserere. Secundò, quando accusauit in causa publica, leuiter tamen: tunc enim quoties timuerit in probatione deficere, potest cum reo conuenire & ab accusatione desistere.
Et hic est casus dicti cap. si quem pœnituerit. Tertiò, authoritate principis, qui propter illustrem personæ dignitatem, & reipublicæ vtilitatem potest accusationem & in initio refellere, & in processu abolere: vt eodem cap. subiungitur.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm accusator qui in probatione defecerit pœna talionis teneatur.
QVartum quod de accusatore disputādũdisputandum restat est, vtrũvtrum in probatione deficiens pœna talionis teneatur. Et arguitur à par
PrimũPrimum argumentum.
te negatiua. Contingit aliquando iusto errore quempiam ad crimen falsum accusandũaccusandum prodire: cui ideo Fabianus Papa. 2. q. 3. can. Si quis iratus. veniam concedit: non ergo omnis calumniator dignus est talionis pœna. ¶ Secundò. Si talis pœ
Secundum.
na iusta est, ob id iustè infligitur, quòd accusator damnum per iniuriam alteri intentat: igit̃igitur aut hoc est propter iniuriāiniuriam reo illatam, & tunc non potest princeps eam remittere: aut propter illam quæ reipublicę irrogatur, & tunc nequit eam remittere reus: potest autem eam vterque remittere: ergo signari non potest iniuria ob quam talis statuatur pœna. ¶ Tertiò: ob vnam culpam nemo ple
Tertium.
ctendus est duplici pœna, secundùm illud Naum. 1. Non iudicabit Deus bis in idipsum. calumniatores autem, infames habentur iure: vt patet. 2. q. 3. can. si quis circa. non ergo debent alterum subire supplicium. ¶ Sed in contrarium est Damasi decretum. 2. q. 3.
Damasus.
Calumniator si in probatione defecerit, talionem recipit. Et alterũalterum proximũproximum Adriani:
AdrianꝰAdrianus Pa.
Qui non probauerit quod obiecerit, pœnāpœnam quam ipse intulit patiatur.
PRo solutione quæstionis notandũnotandum quòd
talio à tale dictum est: scilicet vt quisque tale patiatur, quale alteri contra ius moliebatur. Id quod Arist. 5. Ethico. cap. 5. repassum appellat, secundùm illud Rhadamanthi,
Si quæ fecit, patiatur & ipse,
rectum fuerit iudicium. Statuitur ergo con
CōclusioConclusio affirmatiua.
clusio affirmatiua. Iustum est vt ille qui per accusationem in periculum quempiam induxit grauis pœnæ, similem & ipse ferat.
Conclusio est non solùm canonici iuris locis citatis, verùm ciuilis: vt patet. ff. ad sena. cōscons. Turpil. l. mulier. &. l. quæsitum. Cùm ergo leges deficiẽtemdeficientem in probatione talionis pœnæ adiudicant, ostendunt non solùm eum qui falsum crimẽcrimen imponit, verũverum & qui occultum quod probari non potest detegit, eidẽeidem subiacêre supplicio. Ratio naturalis est hęc.
Ratio cōclusionisconclusionis.
Accusator cōstituiturconstituitur pars reo aduersa, con|tendens eum in supplicium adigere: iudex autẽautem medius inter ambos sedet iustitiæ protector: sed ęqualitas iustitiæ id exigere apparet, vt periculum qquod quis alteri peræcreat, in ipsum recidat: ergo pœna talionis est iusta. Eadem cōclusioconclusio cōfirmaturconfirmatur. Nam
CōfirmatioConfirmatio.
lege veteri, quæ iustissima erat, eadem pœna stat scripta: scilicet Exod. 21. Oculum pro oculo, dentem pro dente. Et Deuterono. 19. Cùm diligentissimè perscrutantes inuenerint, falsum testem dixisse contra fratrem suum mendacium, reddent ei sicut fratri suo facere cogitauit. Haud tamen hinc infertur, vt quidam arbitrantur, illam pœnam esse modò de iure diuino: illa nanque non erat moralis de iure naturæ, sed tantùm iudicialis, quæ ideo prorsus cessauit. Non quod Christus legem illam Matthæ. 5. peculiariter aboleuerit: illic enim tantùm retulit veterem legem, consulens nobis contrà nè nos vindicaremus, sed inimicis remitteremus iniurias: at quòd tota lex illa vetus cessauit. Nisi quòd præcepta moralia, quæ erant de lege naturæ, confirmata sunt lege euangelica: ceremonialia verò sic cessârunt vt, tanquàm signa iam modò falsa, institui denuò non possint: iudicialia verò possunt quidem, si iustum censeatur, iteratò constitui. Attamen lex talionis semper fuit vt trux duraq́;duraque existimata, sed propter duritiẽduritiem illius populi, & ad nectendas calumnias procliuis posita fuit. Nam si naturalem rationem consulueris, satis est vt qui occîdit occidatur. Qui verò occidere procurauit, non subinde, nisi summo iure, reus fit tanti criminis. Eò præsertim quòd tunc absterrerentur homines plus nimio ab accusandi munere. Et ideo (vt habetur Institut. de iniur. §. pœna.) iam de desuetudine ferè abijt illa pœna: retinetur tamen quadantenùs in prouincijs bene moratis: potissimùm in teste qui studio falsum testimonium dicit in causa capitali. Idq́;Idque maximè quando illius causa innocens interficitur. TāetsiTametsi debeant etiāetiam extra talem casum iniqui delatores acri supplicio plecti.
AD primum ergo argumentum respon
det Aristote. loco citato. 5. Ethico. quòd repassionem, quam nos talionem appellamus, non semꝑsemper iustitia deposcit: quoniāquoniam valde differt vtrũvtrum quis volũtarièvoluntarie quid faciat, an inuolũtarièinuoluntarie. SpōtaneusSpontaneus enim iniurius dignus est pœna: qui autẽautem inuolũtarièinuoluntarie lædit, dignus est venia. Et ideo qui inculpata ignorātiaignorantia eum quem in crimine esse putat, reum facit, non habetur iure calũniatorcalumniator, vt suprà diximus: atque adeò neque talione dignus. ¶ Ad se
Ad secũdũsecundum.
cundum respondetur quòd calumniator & in reum & in rempublicam iniurius est. Vnde Deuteron. 19. vtrunque præcipiebatur: scilicet prius, vt qui falsum testimonium cōtracontra fratrem dixisset, id pateretur quod fratri cogitabat facere: scilicet propter iniuriam illi factam. Posterius, vt tales de medio populi auferrentur, vt audientes timorem haberent. Vbi insinuabatur iniuria quę reipublicæ irrogatur. Ex quo fit vt quandiu accusatus pœnam talionis non remiserit, nequeat princeps illam remittere, vt superiore quæstione dictũdictum est. Postquàm verò illam ignouerit, tunc in arbitrio principis restabit illam relaxare. ¶ Ad tertium respondetur
Ad tertium.
quòd pœnam talionis incurrit accusator ratione nocumenti quod proximo intentabat: infamiam autem propter culpam. Et ideo infamiam remittere ad principem pertinet: vt si sit ecclesiastica, ad Papam, vt ait Gratian. 2. quæst. 3. can. Euthemium. vbi respondet ad illa verba Gelasij, Quanquàm animas per pœnitentiam saluare possumus, infamiam tamen abolere non possumus: dicens illud intelligi de infamia per ciuilem iudicem irrogata, quæ ad Papam non pertinet. Quanuis fortasse perspicacior sit sensus de infamia facti. Nam labem illam, quæ turpi facto annexa est, nemo delere potest: cùm ad præteritum non sit potentia.

QVAESTIO SEXta, de iniustitia rei.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm accusato liceat veritatem negare.
TERTIA persona in iudicio est reus: de quo q̃tuorquatuor disputanda sunt: scilicet an liceat ei veritatẽveritatem negare, calũnijscalumnijs se defendere, iudiciũiudicium declinare, aut post condẽnationẽcondemnationem supplicio se capitali subducere. Et ar
Primum argumentum.
guitur à parte affirmatiua primę quęstionis illa celebri autoritate Chrysosto. quæ refert̃refertur | de pœnitẽtiapœnitentia, d. 1. can. quis aliqñaliquando. Non tibi dico vt te prodas in publicũpublicum, neq;neque apud alios te accuses. Sic enim legẽdũlegendum est, non, excuses, vt corrupta litera habet. Qui autem veritatẽveritatem proprij criminis retegeret, seipsum proderet: ergo licitum est ei suum celare crimen. ¶ SecũdòSecundo. MendaciũMendacium officiosum, scilicet cum
Secundum.
quis mentitur vt alteri prosit, nemini nocẽsnocens, non est peccatum mortale: qui autem mentitur vt se à morte protegat, officiosè mentitur: ergo citra noxiam mortalem id licet.
¶ Tertiò nullum est peccatum mortale nisi
Tertium.
sit contra charitatem: qui autem mendacio sibi mortem cauet, neque cōtracontra charitatem Dei facit, neque contra proximum: imò secundùm charitatem qua se diligit: ergo id non est lethale piaculum. ¶ In contrarium est illud Iosuæ. 7. quod dux ille dixit ad Acham, Fili mi da gloriāgloriam Domino Deo Israël, & confitere, & indica mihi quid feceris: nè abscondas. dare autem gloriam Deo tenetur quisque secundùm illud. 1. ad Corint. 10. Omnia in gloriam Dei facite.
AD quæstionem hanc tribus conclusionibus respondetur. Prima: quicunque
Prima conclusio.
legitimè de proprio crimine interrogatur, tenetur sub reatu mortalis culpæ crimen suum patefacere: etiam si merito eiusdem confessionis sit in mortem rapiendus. Cùm aio legitimè, intelligo à legitimo iudice, & secundùm idoneam formam iuris. Ratio
Ratio cōclusionisconclusionis.
conclusionis est manifesta. Virtus enim iustitiæ est ad salutem necessaria: ergo quicunque sub reatu mortalis noxæ tenetur eam seruare: iustitia autem subditum compellit superiori obedire, secundùm verbum Pauli, Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. superior verò sæpenumerò ius habet subdito præcipiendi vt propriũproprium sibi detegat crimen: ergo tunc subditus parêre constringitur. Quòd autem hoc iudex aliquando ius habeat, patet: quoniam nemo, capitali præsertim sententia, quin imò neque alia communi ordine ob quæcunq;quæcunque indicia vel infamiam condemnari debet nisi confessus: saltem ei qui aliter condemnatur conceditur appellatio: vt. l. obseruare. C. quorum appellatio non recip. Nisi sufficiẽssufficiens sit testiũtestium numerus quibus cōuincaturconuincatur: idq́;idque via tantũtantum accusationis. Atq;Atque idẽidem cauetur iure canonico. 2. quæst. 1. can. nos in quẽquamquemquam. & can. iudex. ergo nisi reus ad confessionem compelli posset, nimis esset stricta via finiendi iudicia. Et est intelligenda conclusio etiāetiam cùm quis citra iusiurandũiusiurandum interrogatur: nam etsi periurium sacrilegij impietate mendacium accumulet, nihilo minùs simplex mendacium, in re graui contra vinculum obediẽtiæobedientiæ, crimen est genere suo mortale. ¶ SecũdaSecunda
Secunda conclusio.
conclusio. Quando verò quispiam non legitimè etiāetiam iuratus interrogatur, puta vel ab eo qui non est sibi iudex, vel contra canonum legumq́;legumque sanctiones, non tenetur crimẽcrimen suum confiteri. Quin verò simile affirmandum est de testibus in crimine alieno. Conclusio est clara: quia quicunque ius habet se suaq́;suaque tuẽdituendi, nisi iure ad cōtrariumcontrarium fuerit cōpulsuscompulsus: at verò quādoquando quis præter legis causas & ordinẽordinem interrogat̃interrogatur, nullo iure cogitur: ergo neutiꝗ̈neutiquam se cōuinciturconuincitur prodere. ¶ Tertia
Tertia conclusio.
cōclusioconclusio. Nemini siue iure siue iniuria interrogetur, licitum est mentiri: quoniam mendacium adeò est natura sua malũmalum & iniquũiniquum, vt nullānullam ob causam qui illud protulerit, incolumis à culpa sit. Tametsi quando iniustè, ac citra iuramentum interrogatur, mendacium illud non sit mortale: quia non perniciosum, sed officiosum est. Secùs autem si sit periurium. Postulabant hîc autem secunda & tertia conclusiones, vt artem, prudentiāq́;prudentiamque subijceremus, quò se tunc iniustè requisitus posset protegere, ac citra mendacium eripere. Ad hoc autem articulo sequenti cōmodiùscommodius respondebimus, postquàm causas habuerimus inspectas, quibus reus cōuinciturconuincitur veritatem propalâre.
AD primũprimum igitur argumentũargumentum respōdeturrespondetur
Ad primum argumentũargumentum .
ChrysostomũChrysostomum loqui in casu secũdæsecundæ conclusionis, aut quādoquando nemo reũreum percōtat̃percontatur. Nam quādoquando iuris ordine & merito interrogat̃interrogatur, non ipse se, sed infamia, vel testes, vel accusator eum prodũtprodunt: quibꝰquibus resistere non licet. ¶ Ad secũdũsecundum
Ad secundũsecundum.
respōdeturrespondetur quod mẽtirimentiri quẽpiāquempiam ad cauẽdũcauendum mortẽmortem, vel sibi vel alteri, si fiat sine alterius nocumẽtonocumento, non est mortale: quando tamẽtamen quis iure rogatus culpāculpam suam, mendacio se cōtegitcontegit, iniuria facit, tum iudici cui obedientiam debet, tum accusatori & parti læsæ. ¶ Et pariter respon
Ad tertium.
detur ad tertium. Negatur enim non esse tale crimen contra charitatem. Nocet enim & iudici & actori: atq;atque adeò aduersatur dilectioni Dei, qui iubet nobis parêre maioribꝰmaioribus. Nemo enim virtutẽvirtutem iustitiæ cōtemeratcontemerat, qui charitatem non subinde violet, tam Dei ꝗ̈quam proximi. Vnde super illud Psal. Non declines cor meũmeum in verba malitiæ, ad excusandas excu|sationes in peccatis: ait glossa, Hæc est con
Glossa.
suetudo impudentium vt deprehensi per aliqua falsa se excusent. Et Gregor. 21. Morali.
Gregorius.
super illud Iob. 31. Si abscondi quasi homo peccatum meum: Vsitatum humani generis vitium est, & labendo, peccatum committere: & commissum, negando abscondere: & conuictũconuictum, defendendo multiplicare. ¶ PercōtarisPercontaris hîc autem vtrùm mẽdaciummendacium in iudicio
Quæstio.
quando quis verum fateri tenetur, in vniuersum mortale sit crimen: an verò leuitate materiæ possit, sicut extra iudicium fieri veniale. Respondet Caieta. 2. 2. q. 69. artic. 2. Omne mendacium in materia etiam leuissima, in
Caietanus.
iudicio prolatũprolatum, esse mortale. Ratio eius est: quia talis mentiens vim infert iudicio, quod in mendacio fundatum falsum subinde fit. Itaq́ue sicut periurium nullatenùs tenuitate materiæ fit veniale, sed omne est mortale: sic mendacium in iudicio. Neque id tantùm in iudicio sacramentalis confessionis, verùm etiāetiam in foro exteriori. ¶ At verò neq;neque Caiet. conclusio, salua eius egregia autoritate, veritatem præ se fert: neq;neque eius ratio probabilitatẽprobabilitatem. Imò procul dubio crediderim posse illic etiam contingere veniale peccatum. Nam in primis hoc insinuat S. Tho. eâdem. 2. 2. q. 70.
S. Thomas.
ar. 4. vbi ait quod violare iustitiāiustitiam mentiendo, est mortale in suo genere: vbi insinuat posse esse veniale. ItẽItem in materia fidei, & charitatis, & religionis, potest exilitas materię attenuare peccatum, vt sit veniale: cur ergo non in iudicio? Prætereà potest illic fieri veniale mendaciũmendacium ex defectu plenę deliberationis: quare ergo non ex pusillitate. Adde quod tũctunc quicũq;quicumque alius defectus leuissimꝰleuissimus in iudicio esset mortalis: vt si quis rem exigui momenti taceret. Ac demum postremò arguitur. Peccata venialia non sunt de necessitate confessionis: ergo illa illic negare non est mortale crimẽcrimen. Conceditur ergo quod ipsum veniale mẽdaciũmendacium peius est in iudicio quàm extrà: non tamen fit consequens vt sit omne, mortale.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm accusato liceat per calumniācalumniam se defendere.
POstquàm afflicto reo, nec legitimè interrogato licet veritatẽveritatem negare, neq;neque præter ius requisito mentiri, consequitur vt videamus an saltem alterutro illorũillorum casuũcasuum liceat ei per calũniascalumnias se defendere. Et arguit̃arguitur à parte affirmatiua. SecũdũSecundum iura ciui
PrimũPrimum argumentum.
lia licet ei qui de capitali crimine delatꝰdelatus est, trāsigeretransigere, hoc est cum accusatore pacisci, & ipsum corrũperecorrumpere, qui desistat: vt. C. de trāsatransa. l. trāsigeretransigere. & expressiùs. l. in capitalibꝰcapitalibus. ff. de bon. eor. qui ant. sent. mortẽmortem sibi cōsciueconsciue. ergo non est illicitũillicitum calũnijscalumnijs vti. ¶ SecũdòSecundo. Ac
Secundum.
cusator qui in fauorẽfauorem rei præuaricat̃præuaricatur pœna plectitur legibus cōstitutaconstituta, vt superiori quæstione visum est: &. 2. q. 3. patet: accusato verò nulla est pœna decreta, etiam si technis agat cum accusatore, eiq́;eique imponat: ergo id non est iniustum. ¶ In cōtrariũcontrarium est ius canonicum, extrà, de iuram. calum. c. inhærentes. præcipiens vt iuramẽtoiuramento calũniæcalumniæ in principio litis adstringantur tam reus ꝗ̈quam accusator: vbi & ciuiles leges de re eâdẽeadem citantur: iuramentum autem calumniæ, vt nomẽnomen sonat, est, quod neq;neque accusator, neq;neque accusatus vtetur calumnijs.
QVæstio est grauissima: quam nos in dicta nostra Relectione sexto loco per omnes, vt arbitror, suos numeros diduximꝰdiduximus. Sed non possumus (vt suprà dicebamus) hũchunc locũlocum hac disputatione vacuũvacuum relinq̃rerelinquere. RespōdebimusRespondebimus ergo hîc septẽseptem cōclusionibusconclusionibus. Pri
Prima cōclusioconclusio.
ma est illa notissima quāquam articulo proximo constituimus. Etsi nemini liceat veritatem mendacio negare, licet eam tamen nōnunꝗ̈nonnunquam prudentia contegere. Nam (vt modò dictũdictum
Ratio cōclusionisconclusionis.
est) nemo tenetur veritatem propalâre, nisi iure cōpulsuscompulsus: ergo extra talem casum quisque poterit secretum, & præcipuè suum, custodire. Rei autem articulus ac nodus illic occulitur, vt sciamus quando iudex, qui legitimus est, legitimè potest subditum de proprio crimine, etiam iureiurando interrogare. ¶ Ad hoc ergo explicandum sta
Secunda conclusio.
tuitur Secunda conclusio. Tres sunt casuũcasuum differentiæ quibus iure potest iudex reum percontari: in quibus subinde reus veritatem respondere tenetur: videlicet si infamia eius super aliquo crimine præcesserit, vel aliqua expressa apparuerint indicia, vel probatio interfuerit semiplena. Conclusio est sanct. Thom. 2. 2. q. 69. ar. 2. Et quanuis rationẽrationem
S. Thomas.
non subijciat, apertè tamẽtamen colligit̃colligitur ex superiori definitione. NẽpeNEmpe quod iudex absque
Probatio.
accusatore, vel eius supplẽtesupplente vices, neminem dānaredamnare potest. Hæc autẽautem tria sunt quæ præter expressum accusatorem vicem eius gerunt vt possit reus legitimè interrogari. Sed
Obiectio.
arguis, non omnes causas diuum Thomam | connumerasse. Diximus enim quæst. 4. art. 3. crimen quoque notorium & manifestum ius facere iudici condemnandi reum. Con
Solutio.
ceditur id quidem: sed tamen tunc non opùs est reum interrogare: nunc autem merita tantùm quærimus quibus potest iudex secretum crimen inquirere. Igitur ad intellectum conclusionis supponendum est ex cap. qualiter & quando. de accusation.
tribus vijs patêre ius ad cognoscenda crimina, compellendosq́ue delictores vt sua propria confiteantur: videlicet via inquisitionis, denuntiationis, & accusationis. Et licèt super eodem capitulo Iurisperiti plures inquisitionis species discernant, satis est tamen duas dignoscere. Vna est enim generalis, atque alia specialis. Generalis est qua Prælati munere fungentes suo & (quod aiunt) officij debito, prouinciam, aut conuentum visitantes crimina disquirunt: quibus scilicet reuelanda sunt, eo ordine quo articu. 1. quæstionis proximæ dictum est.
Altera verò est specialis, qua scilicet particulariter inquiritur crimen alicuius singularis personæ. Denuntiatio quoque (vt suprà dictum est) altera est fraterna quæ procedit ad emendam fratris, & altera iudicialis, quæ tendit ad vindictam. Accusatio itidem duplex: altera in causa priuata, atque altera in causa publica. Sunt autem differentiæ multæ inter has vias.
Denuntiatio enim quæ fit per correptio
nem fraternam differt à iudiciali & accusatione quinque modis. Primò ex fine, vt sæpe dictum est: quia hæc procedit solùm ad emendam: aliæ verò ad vindictam. Et ex hac sumitur secunda, quòd denuntiatio fraterna est officium charitatis: iudicialis autem & accusatio pullulat ex iustitiæ debito. Ob idq́ue sanctus Thomas de correptione fraterna tractauit in materia charitatis. 2. 2. quæstio. 33. de alijs autem in materia iustitiæ, quæsti. 68. & duabus sequentibus. Tertiò differunt eandem ob causam quòd ad denuntiationem fraternam omnes, nemine excepto, tenentur: nam possunt subditi denuntiare prælatos, & filij parentes: neque infames aut excommunicati eximuntur sicuti in accusatione. Neque verò sacerdotes, vt habetur cano. tam sacerdotes. 24. quæstio. 3. Quartò differunt forma. Nam in correptione fraterna semper requiritur admonitio, in reliquis verò non semper, vt nuper expositũexpositum est. Et quintò differunt ex parte termini: quia fraterna denuntiatio si frater emendatur cessat: sin minùs, rebellio exinde habetur pro accusatore, & incipit forum iudiciale: vt diximus quæstio. 4. Iudicialis verò & accusatio non cessant vsque ad punitionem. Differunt autem iudicialis & accusa
tio primò (vt dictum est) quia denuntiator etiam iudicialis non tenetur probare sicut accusator. Prætereà (vt habetur cap. inquisitionis. de accusation.) licèt denuntiatio hæc ad vindictam tendat, non tamen denuntiato infligenda est tota pœna iuris sicuti accusato. ¶ Descendendo ergo ad istarum
Tertia conclusio.
specierum singulas, statuimus conclusionem tertiam. Ille qui fraternè denuntiatur, tenetur prælato veritatem criminis sui fateri, tanquàm patri. Si tamen non leuiter sed grauiter timet quòd tanquàm iudex machinatur eum castigare, nequâquam tenetur. Conclusio hæc fit clara ex fine & scopo talis denuntiationis: quæ sola emenda est: non autem punitio. ¶ Quar
Quarta conclusio.
ta conclusio. Si denuntiatus fuerit rebellis qui neque tanquàm patri vult fateri crimẽcrimen, iure compelli potest. Hanc conclusionem statuimus membro secundo, quæstio. 4. de correptio. fratern. contra AltissiodorẽAltissiodorem. lib. 3.
Altissiodor. Durandus.
tracta. 25. ca. 2. & contra Durandum in. 4. distinct. 19. quęstio. 4. qui putant si peccatum est secretum, nulla obstāteobstante rebellione cessandũcessandum esse. Sed est nostra conclusio sanct. Tho.
2. 2. q. 33. articu. 8. ad primũprimum argumentũargumentum . Moderatur eam tamen ipse, & cum ipso illic Caiet. & Palu. 4. d. 19. q. 4. duobus limitibus: videlicet casu quo crimen probari possit testibus adhibitis in secreta correptiōecorreptione vel alijs. Prætereà si spes vlla restat emendæ fratris: nam illa spe cessante illic cessandum est, si peccatum est priuatũpriuatum. Nam si serpit in perniniciẽperniciem publicāpublicam, modo suprà explanato, vel in detrimẽtũdetrimentum tertiæ personæ, etiāetiam si non emendetur, imò proptereà quod non iniquũiniquum propositũpropositum ille neꝗ̈nequam expuit, progrediẽdũprogrediendum est. Et ꝗ̈uisquamuis Caie. 2. 2. q. 69. arti. 2. contrarium videatur sentire, arbitror tamen illum denuntiantem, si est omni exceptione superior, valêre pro teste in iudicio inde futuro, & pro semiplena probatione. Nam proptereà in euāgelioeuangelio iubentur, adhiberi vnus aut duo testes, vt in ore duorum vel trium stet omne verbum: quia scilicet ipse denũtiansdenuntians valet pro tertio. Et hoc habet̃habetur expressè ca. In omni. de testib. At verò quantum ad illam restrictionẽrestrictionem, quāquam | nos quoq;quoque in Relect. de secreto. q. 2. membri 2. approbauimus: nempe quòd etiam si denũtiatusdenuntiatus rebellis fuerit, nisi spes sit eius emẽdæemendæ non est iudicialiter procedendum, eò quod totus ille processus in bonum fratris tendit. At verò in cōtrariũcontrarium videt̃videtur existere verbũverbum euāgelicumeuangelicum: Si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus & publicanus: cui astipulatur can. tam sacerdotes. 24. q. 3. vbi habetur quod tales incorrigibiles, ab ecclesia separẽturseparentur. Quo circà arbitror quòd licèt non sit citra spem emendæ ad alias iuris compulsiones & pœnas progrediendum: sententia tamen excōmunicationisexcommunicationis est ab ecclesia fortè rebellis coram testibus denuntiationis separandus, donec resipiscat. Diximus quando crimen vergit in damnum publicum aut tertiæ personæ progrediendum esse ad forum iudiciale, intelligendũintelligendum est tamen si aliter illud malũmalum caueri non potest. Accidit enim tẽporibustemporibus nostris vt quidāquidam præmissa correptione fraterna denũtiaueritdenuntiauerit quẽpiamquempiam qui alterius cædẽcædem moliebatur: denuntiauit autẽautem tanꝗ̈tanquam patri: iudex autẽautem nolebat denuntiationẽdenuntiationem ceu fraternāfraternam audire, sed tanꝗ̈tanquam iudicialem, vt lege in illum crimi
Adriani responsio.
nosum ageret. De qua re Adrian. antequàm esset Papa cōsultusconsultus, respondit non posse denuntiatorem illum cogi vt iudicialiter denuntiaret. Et fuit cōsultissimaconsultissima respōsioresponsio. Est enim sententia Augustini. 2. 2. q. 5. cano. hoc videtur. vbi ait in eiusmodi casibus occultũoccultum
Augustinus.
crimen illi esse reuelandum, qui prodesse potest, & non obesse. Intelligitur tamen si citra tale iudicium occurri poterat futuro homicidio: nam si aliter impediri nequiuerat, commutanda erat euangelica denuntiatio in iudicialem. ¶ Quinta conclusio. Sicuti
Quinta conclusio.
denuntiationem fraternam debet præcedere admonitio, sic & inquisitionem specialem vel infamia vel expressa indicia. Dixerim specialem: quia generalem (vt dictum est) suapte autoritate potest prælatus facere. CōclusioConclusio est expressa in iure, extrà, de accusati. cap. cum oportet. & cap. inquisitionis. & cap. qualiter & quando. secundo. Cōfirmatq́ueConfirmatque illic eandem summus Pontif. sacris oraculis: vt puta illo Luc. 16. vbi villicus non fuit in iudiciũiudicium euocatus antequàm infamia eum proderet. Et Genes. 18. Clamor Sodomorum & Gomorrhæorum multiplicatus, &c. Et ratio
Ratio conclusionis.
naturalis est quam suprà tractauimus: quia sine accusatore nemo est in iudiciũiudicium deferendus. ¶ Est autẽautem dubiũdubium de obiecto infamiæ,
Dubium.
vtrũvtrum satis sit obortāobortam esse de crimine, quod scilicet vel notoriũnotorium, vel infamia publicũpublicum est, vt inquiratur persona quæ nulladũnulladum infamia læsa est. Iacet (vt exempli gratia dixerim) cadauer occisi hominis: vtrùm liceat per viciniāviciniam disquirere quisnam interfecit. Et suffragantur affirmatiuæ parti hæc argumenta. Pri
mum est consuetudo. Vbi enim notorium est crimen, statim disquiritur reus, licèt nullus sit specialiter diffamatus: aliâs vecors & negligens haberetur iudex: populusq́ue, vt nunc mos est, scandalum acciperet, ac si iustitia dissimulatione languêret. Et extant
Secundum.
prætereà canones. 2. quæstio. 1. can. manifesta. Et de accusatio. c. euidentia. quibus habetur quòd euidentia patrati sceleris non indiget accusatore. Quin verò & patrocinari huic consuetudini apparet ius diuinum. Legimus enim Iosue. 7. quòd cùm Acham anathêma occultus esset, crimen tamẽtamen notoriũnotorium, sortibus inquisitus est, ac deprehensus. Acce
Postremum.
dit & autoritas diui Thom. quem Caietan. 2. 2. q. 69. art. 2. refert: scilicet quòd cùm Parisijs ipso Baccalaureo, furtum factum esset, cōsilioconsilio suo inquisitus est ille qui latebat fur. ¶ His tamen non obstantibus iura canonica & euangelica, ratioq́ue ipsa consuetudini refragantur. Et ideo statuitur negatiua re
Responsio.
sponsio. Infamia delicti non sufficit nisi paucis exceptis casibus ad inquirendum reum, quem nulladum respersit infamia. Verba sunt in dicto cap. cùm oporteat. de accusation. Nisi super prædictis famam ipsius, scilicet personæ, læsam esse noueritis, vos ad inquisitionem non subitò procedatis. Et in cap. inquisitionis. iubetur nullum pro crimine super quo aliqua non laborat infamia puniendum. Et in cap. qualiter & quando. sic legitur: Si super excessibus suis quis fuerit infamatus, tunc procedendum est ad inquisitionem. Et in testimonijs diuinis suprà citatis de Villico & de Sodomitis extat, personas ipsas fuisse infamia læsas. Deinde ratio id probat. Nam iura hæc fundantur in loco illo Matthæ. 5. Nolite iudicare, & non iudicabimini. Est autem temerarium iudicium de persona iudicare propter publicum crimen, ac subinde illam explorare. ¶ Sunt autem qui hinc tergi
QnorundāQuorundam sententia.
uersentur: dicentes quòd quanquàm licitũlicitum non sit particulariter de singulari persona suspicari, atque adeò neque percontari: licet tamẽtamen in genere disquirere quisnāquisnam fecit. AttamẽAttamen
Refelluntur præfati auto res.
distinctio hæc fallax videtur. Etenim si qui interrogatur, tenetur particulariter reũreum pro|dere, eôdem recidit ac si particulariter scisciteris. Præterquàm quòd etiam accidere posset vt inter cæteros reus ipse fortè interrogaretur: qui tamen nullo se iure prodere conuincitur: & tamẽtamen vix euadere posset, quo minùs vel de rubore vultus, vel de verborũverborum ambiguitate deprehenderetur. Accedit huc vrgentissimum argumentum ex ca. Inquisitionis. de accusa. Iubetur enim illic quòd etsi duo vel plures iurati affirmẽtaffirment cuiuspiam crimen, de quo tamen ille nulla infamia laborat, non procedatur in ipsum via inquisitionis. Si ergo hoc verum est, quomodò illi qui nondum iurati sunt interrogari possunt, vt quem nulla insinuauit infamia ipsi prodātprodant? Possent tamen fortassè in tali casu indicia inquiri: vt scilicet vicinia interrogaretur in qua hora fuerit occisus, quibus armis, & similia. Et tunc si illa indicia aliquem in particulari infamia denotassent, posset de illo inquisitio iniri. ¶ Vnde ad autoritatẽautoritatem sancti
Ad postremũpostremum argumentũargumentum .
Thom. dum iunior erat, bene Caieta. respondit non permansisse in illa sentẽtiasententia: postquāpostquam 2. 2. q. 69. ar. 2. eam non probauit. Quin verò fertur neque tunc fuisse magistrorum calculis approbatam. Iura autem quæ aiunt euidentiam patrati sceleris accusatore non
indigere, intelligenda sunt quando & patrator ipse, vel manifestus est, vel infamia detectus. Id verò quod de sortibus antiquæ legis adiectum est, nihil mouet. Nam cùm Deus cognitor sit vindicatorq́ue vniuersorum criminum, potuit illum toruum populum sortibus illis deterrere, quibus expectabatur reuelatio diuini numinis. Vnde sensus illius, Da gloriam Deo, illuc spectat, quòd postquàm Deus ipse veritatem reuelasset, ille qui celaret, Deum subnotaret mendacij. Et ideo dare ei gloriāgloriam, erat veritatem confiteri, vt appareret quẽadmodùmquemadmodum Deus est occultorũoccultorum cognitor: quod in gloriam suam magnoperè cedit. Illud autem scrutinium per sortes iam modò non liceret. Sicuti neq;neque illud Nume. 5. de inuestiganda muliere adultera citra infamiam. Consuetudinem autem contrariam non est nostrum vellicare: ipsi viderint qui illam in vsum inuexerũtinuexerunt: inde enim iam nunc persuasum habent plebes, necessariānecessariam esse. Cùm tamen nusquàm iuris peritissimi illam induxisse videantur. Nisi in quibusdāquibusdam casibus quos ad sex vel septẽseptem loco citato in Relectione nostra reduximus, atq;atque ad amussim perpendimus. De quibus Barto. ad. l. Iuliam de adul. l. 2. post glossam. §. si publico. & super ExtrauagāExtrauagan. ad reprimen. Et Doctores iuris canonici suꝑsuper citatis tribus capitulis, de accus. tractāttractant. Ex quibꝰquibus casibꝰcasibus illi sunt planissimi qui contingunt in crimine hęresis & in crimine læsæ maiestatis. Tunc enim oborto rumore criminis disquiri possunt personæ. De cæteris verò illic, cui libuerit, nostra legat. Non enim postulat hic locus tam longam de hac re disputationẽdisputationem. ¶ Hanc tamen
Regula certißima.
regulam adhibendam hîc duxerim, quæ infallibili (vt reor) certitudine casus omnes cōplectiturcomplectitur. Quibus licet notorio, diffamatóve crimine, latentem reũreum inquirere. Ea autẽautem est. Quādocũq;Quandocunque accusare quisq;quisque tenetur, puta dum crimen est in perniciem publicāpublicam aut tertiæ personæ: neque est emendatũemendatum, sed pendet in futurum: iustè vnusquisque interrogari vt testis potest, & prodere reum tenetur. Quo fit vt solùm ad vindicandum præteritum crimen nequâquàm id liceat.
¶ Quòd si quis forsan cōtracontra hoc arguat quod si
Obiectio.
infamia expectaret̃expectaretur, multa crimina impunita manerẽtmanerent. Anaclêtus Papa respōdetrespondet, can. si
Responsio.
oĩaomnia. 6. q. 1. quod permulta relinquenda sunt iudicio diuino. ¶ Illud tamen argumentũargumentum quod ex
can. quidāquidam maligni. 5. q. 1. huic sentẽtiæsententiæ. obijcitur, quia ei Caieta. super hac. q. S. Tho. 2. 2. q. 69. ar. 2. non (vt reor) pro dignitate satisfacit, non decet hîc præterire. Casus textꝰtextus est quod quidāquidam libello nocturno secretario diui Gregorij infamiæ notānotam inusserat. & ait Caie. sub cōditioneconditione latentẽlatentem illũillum criminosum PōtificẽPontificem excōmunicasseexcommunicasse: scilicet si non se reuelasset. Addit tamen excōmunicationẽexcommunicationem illāillam non ferri super cōditionemconditionem, nisi se reuelauerit, sed super crimen: quia, inquit, potest delinquẽsdelinquens pro elapso delicto absolutè excōmunicariexcommunicari. Et ideo benignè, inquit, cum illo actũactum est: cùm eius optioni relinq̃bat̃relinquibatur, vtrũvtrum mallet se reuelare, ꝗ̈quam sentẽtiasententia excōmunicationisexcommunicationis vulnerari. ¶ Hæc autẽautem responsio (vt in dicta Relectione latiùs ostendimus) profectò (vt bona venia dixerim) non est tanto Doctore digna. Primùm
Prima ratio in Caietan.
enim quod pro delicto præterito quis, nulla ante delictum præcedente monitione, sentẽtiasententia excōmunicationisexcommunicationis feriri possit, inauditũinauditum est. Nam vt ex EuāgelioEuangelio planè colligitur, nemo potest tali percelli censura nisi ob mortale peccatũpeccatum, idẽq́;idemque inobediẽtiæinobedientiæ: quia scilicet rebellis non vult ecclesiāecclesiam audire. Neq;Neque Paul. CorinthiũCorinthium illum ob cōmissumcommissum incestũincestum Sathanętra didisset, nisi quia incorrigibilis erat. Ideo em̃enim separauit illũillum à cōsortioconsortio aliorũaliorum: admonẽsadmonens illos nè cōmiscerenturcommiscerentur fornicarijs. Ob idq́;idque | postquàm correctus fuit, statim restituit reliquorum cœtui. QuāuisQuamuis mos ille excommunicandi forsan non erat qualis nunc est, vt excommunicati priuarentur suffragijs ecclesiæ, sed in torturam tradebantur Sathanæ, quod fieri poterat ob commissam culpam: separari verò non nisi nè contagione plebẽplebem inficerent. Quocircà nulla est licita excommunicatio nisi præuia monitione: vt sanctè cautum est cap. sacro. & cap. per tuas. extrà, de sententia excōmunicationisexcommunicationis. Ob id enim illi qui à iure præmoniti sunt, censurācensuram excōmunicationisexcommunicationis ipso facto incurrunt. At cùm primùm parêre parati sunt, veniunt absoluendi: quoniam coram Deo iam non sunt excōmunicatiexcommunicati. ¶ Hinc ergo palāpalam fit vt neq;neque possit occultus peccator, qui nulla infamia denotatus est, sub illa cōditioneconditione, nisi se prodat, excōmunicariexcommunicari: aliâs cũctacuncta iura quæ inꝗsitionisinquisitionis formam & ordinem delineant, corruerent. Textus ergo Greg. planissimus est. Nunquàm enim sanctissimus Pontifex cogitauit illum latentem diffamatorem extor
sione excommunicationis in publicum producere: sed hoc tantùm ei præcepit, ad quod iure naturæ ipse tenebatur. Nempe quòd vel produceret se vt crimen probaret quod alteri imposuerat: aut famam ei restitueret, quam nisi se proferendo restituere non poterat: sin minùs, à sacrosancta Eucharistia sub pœna excōmunicationisexcommunicationis deinceps abstineret. Excōmunicat̃Excommunicatur ergo non pro delicto pręterito, neq;neque nisi se proderet: sed pro futuro sacrilegio si ab Eucharistiæ susceptione in peccato existẽsexistens non abstineret. ¶ Atqui ex huius quęstiũculæquęstiunculæ respōsioneresponsione facilè alteriꝰalterius solutio colligit̃colligitur: videlicet vtrũvtrum ille qui propriũproprium fassus est crimẽcrimen licitè possit de complicibus interrogari, qui nulla infamia læsi sunt. Nam etsi consuetudo parti affirmatiuę patrocinetur, ex his tamen quæ dicta sunt cōsequiturconsequitur negatiua. Quin verò expressa est iuris vtriusq;vtriusque determinatio: vt cap. cùm monasterium. de confess. & ca. veniens. extrà, de testib. &. 15. q. 3. cap. nemini. &. C. de accusa. l. fina. &. ff. de quæstionib. l. repeti. quibus locis cauetur nè confessi super aliorum conscientias interrogẽturinterrogentur: crimine læsæ maiestatis excepto: quo cōprehẽditurcomprehenditur & hæreseos impietas. Tametsi alios etiam Bartol. super eâdem lege, repeti, excipiat: vt publicos latrones, & eos qui falsam monetam cudunt. De his autem satis illic à nobis dictum est. Et eadem regula quāquam nuperrimè statuimus hîc similiter locum habet: videlicet quòd liceat reum interrogare de complicibus quando ipse teneretur accusare: nempe ad obuiandum futuro malo in damnum reipublicæ, vel egregiũegregium tertiæ personæ: non autem ad vindicandum præteritum. Scio equidem contrariam vigere consuetudinem: nescio tamen quo orta sit iure. Profectò in conscientia interrogatus, parêre non cogitur: vt Caiet. ait opus. 16. res. q. 5. Sed tamen absit, vt qui tacere licitè potest, mendacium dicat, vt illic insinuat. ¶ Enascitur
Dubium alterum.
autem hinc dubium aliud, vtrùm vice versa quando persona diffamata est de vno crimine, interrogari possit de alijs occultis. Petrus
enim de Palude in. 4. distin. 19. q. 4. affirmatiuè respondet. Cuius fundamentum est quod ratio ob quam non licet de abditis iudicare, non sumitur ex eo quòd peccatum sit occultum, sed inde quòd secretus sit peccator: qui ideo per vnius delicti cōfessionemconfessionem detectus interrogari deinceps potest ac debet an alia commiserit. Verùm hanc tamen opinionẽopinionem
Adrianus. Caietanus.
& Adrian. quolib. 11. & Caietan. 2. 2. q. 69. art. 2. meritò confûtant. Nam expressè in canonibus citatis vtriusque infamia exigitur, ex qua ius inquirendi nascatur, scilicet tam delicti quàm delictoris. Eademq́;Eademque est sententia sancti Thomæ. 2. 2. q. 70. artic. 1. & ratio est in
comperto. Potest enim quis adulterij infamia obscurari: qui tamen circa furtum, aliaq́ue scelerum genera serenum habeat nomen. ¶ Attamen duobus modis licet conuictum de vno crimine, de alio interrogare. Vno, quando notum crimen indicium est alterius: vt si quis infamatus esset cōuictusq́;conuictusque de adulterio, & adulteræ coniunx reperiretur in suo lecto necatus, interrogari posset an reus esset talis homicidij. Et si quis de homicidio conuictus esset, & cadauer nudum inueniretur, interrogari posset super spolio. Secundus casus est, quando vnum crimen, alterius est circunstantia: vt qui de consuetudine cum puella conuincitur, iure interrogatur an ipsam deflorauerit. ¶ At verò de hac infamia quæ viam inquisitionis antecedere debet, vtrùm sit certo numero testium destinata, non satis inter Doctores conuenit. Pleriq;Plerique tamen super illo cap. Inquisitionis. censent denarium numerum satis esse.
Attamen de hoc numero nihil in iure habetur, sed id solùm quòd propter dicta paucorum non debet quis infamatus reputari: nisi opinio eius apud probos & graues læsa existat. Quocircà an infamia sufficiens sit, | prudentum arbitrio æstimandum est: vt scilicet perpendant quando iam rumor sit frequens. Numerus autem ille denarius inde autoritatem nactus est ad infamiam, quòd sufficit populum constituere. Nihilo minùs
Regula.
nulla est alia regula certior quàm glossa dicti capituli, quæ ait, quòd si rumor sit sparsus per maiorem partẽpartem viciniæ aut collegij, aut vniuersitatis, illa est sufficiens infamia. Hanc enim commendat Barto. ff. de quæst. l. de minore. §. tormenta. vbi ait, fama est cōmuniscommunis opinio, voce manifesta, ex suspectione proueniens: quæ si sit de malo, dicitur infamia. Requiritur ergo in primis bonorum opinio. Nam perditorum clamor atq;atque hominum infimæ classis, legitimam infamiam non conflat. ¶ Hæc de infamia. In
dicia autẽautem, vbi non volat infamia, non qualiacunque ait sanctus Thomas, sed expressa esse debent, & quæ prudentia iudicis vehementer reum indicẽtindicent antequàm ius emergat inquirendi. Vide quàm sancti sanctaq́;sanctaque iura famæ & honori consultum curauêre de litescentis rei. sanè cùm maluerint aliqua crimina inpunè fieri, quàm delinquentes occultos de possessione honoris sui, famæq́ue, & vitæ temerè depellere. ¶ Semiplena autẽautem
probatio cẽseturcensetur vnus testis omni exceptione superior. Sed repetis fortè cōtracontra hanc definitionem argumentum suprà factum, ex cap. Inquisitionis. de accusa. vbi cauetur etiāetiam si duo vel plures iurati testes crimen pandant, nisi infamia reus laboret, non patêre inquirendi ius. Respondetur autem argu
Solutio.
mentum concludere semiplenam probationem: quin verò plenam trium testium non sufficere ad inquisitionẽinquisitionem: sed semiplenāsemiplenam probationem tunc facultatẽfacultatem facere interrogandi tam reum quàm alios testes, quando proceditur via accusationis. Atque hæc est mẽsmens S. Tho. ¶ Ex his autem reliquũreliquum fit dubium
Dubitatio.
aliud, vtrùm reus in foro aut exteriori aut conscientiæ compulsus sit veritatem respondere anteꝗ̈antequam certior fiat, iudicem iure ipsum interrogare: an illicò ei potiùs debeat simpliciter credere. Respondetur nequâquam cōpellicompelli,
Solutio.
quousque illi constet more & lege interrogari. Etenim qui bona sua, honorem, & vitam iure possidet: quousque ius alterum sibi innotuerit quo debeat illorum iacturam facere, non adstringitur illa dimittere: aliâs prodigus eorum esset. Atq;Atque id maximè in rebus grauioribus: sed in his potissimùm quæ vitam in discrimen obijciunt. NAm in leuioribus debet subditus prælato fidem adhibere, illi tamen prorsum quem probũprobum nouit, prudentem, & scientiæ peritum. Igitur vbi primùm reo notum fuerit secũdùmsecundum iuris ordinem interrogari, sub pœna peccati mortalis detegere veritatẽveritatem etiam iniuratꝰiniuratus tenet̃tenetur, multò tamen sanctiùs si iuratus interrogetur. Loquimur nunc modò ex genere rei. Nam ob leuitatem materiæ iam suprà dictũdictum est fieri posse vt negatio veritatis etiam in iudicio venialis sit culpa. Quocircà reus qui veritatem negat, etiam illam qua in mortem adigitur, nullatenùs est sacramento confessionis absoluendus quousque illam aperiat. Debent tamen confessarij considerata
maturitate tunc vti nè calamitosum morti temerè addicant: scientes in re dubia propẽdendumpropendendum esse potiùs in fauorem rei. Et ideo nisi meridie clariùs lex illos cogat, non sunt miseri cogendi: maximè in causa capitali, aut honoris & famæ: dum ex altera parte non agitur de tanto periculo alîus tertiæ personæ: sed debent priùs rimari an iudex legitimus sit, an reus aliquo sit priuilegio exemptus, puta quia clericus: an denique plenè constet cuncta legis merita fuisse seruata.
Prætereà illa debent esse prudentia, vt etsi reus auscultare nolit eorum sententiāsententiam, dissimulatissimè id ipsi extra cōfessionẽconfessionem celatam rem seruent. SolẽtSolent nanq;nanque sæpe iudices de cōfessarijconfessarij facie delictũdelictum expiscari. Ecce quando reus tenetur & iustus testis veritatem patefacere. ¶ Quod autẽautem plus dubietatis & anxietatis affert est, nosse, quādoquando vel reus vel testis præter iuris ordinẽordinem iniquè cogitur, cùm nullatenùs ei (vt suprà dictũdictum est) mentiri liceat, etiāetiam si salus totius reipublicæ illic periclitaretur, qua se poterit prudẽtiaprudentia defendere, quóve suffugio elabi. Hæc fuit in illa nostra Relectione citata mẽbrimembri. 3. quęstio. 3. vbi cũctacuncta credo tetigimꝰtetigimus quæ à nr̃onostro pusillo ingenio desiderare quis poterat. Vt autẽautem summatim dicamus, cōplurescomplures secretorũsecretorum gradus & ordines dignoscũturdignoscuntur. QuorũQuorum summus est qui sacra
Multiplex secretorum ordo.
mentali confessioni debetur: ob idq́;idque de illo constitutissimũconstitutissimum est cōfessariumconfessarium verè respondere se nescire quod in sacramento audiuit: quoniam huius contradictionis, scio, nescio, vtraque pars diuersis sensibus esse potest vera. Nam licèt prior simpliciter vera sit, si scire pro eo vsurpes, quod relatu credis, posterior nihilo minꝰminus est vera in hoc sensu: quòd nescis tanquàm homo, vel quia nescis vt dicas: de hoc autem non est præsentis loci dispu|tatio: illic enim satis superq́ue dictum est.
¶ Vnum hîc tamen repetere admonendo non cessabo, contra quod passim grauissimè peccari video: nempè quàm debeat esse reconditum, quamq́;quamque ab exteriori foro semotum confessionis secretum. Video inquam
sæculares iudices, imò & peiùs ecclesiasticos suas sæpè causas ad confessarios remittere, à quibus rei informati veritatẽveritatem posteà fateantur in iudicio. Idq́;Idque præcipuè in causis matrimoniorũmatrimoniorum quæ clàm fiunt. Cùm tamen multò minus esset periculi si mille essent illegitimi cōiugaticoniugati & in perpetua fornicatione persisterent quàm illa via procedere. Arbitrantur enim isti iudices neminem posse in confessione sacramẽtalisacramentali mẽtirimentiri: & tamen & adultera & puella, imò vulgaris homo quod semel veritatem in iudicio negauerit, paratissimus est etiāetiam in confessione id contegere: qua ideo ratione patentissima illis offertur occasio, vt sacrilegium faciant mentientes in confessione. Et quando id non cōtingatcontingat, faciunt eiusmodi iudices confessionem odiosissimam. Nam cùm videat indocta plebs per illam viam in iudicio compelli, quis non illam reformidet? Persuasissimum ergo Christianis esse debet secretum illud nulla prorsus ratione reuelari posse: magis quàm si Deus solus sciret. Aliâs apertissimo periculo exponeretur sacrosanctum sacramentum, vt homines non auderent sua illic patefacere crimina. Caueri ergo sanctissimè debet ab hoc sacrilegio nè iudices in suo foro sacramentum cōfessionisconfessionis nominẽtnominent. Neq;Neque sacerdotes si qui ad illos inde remittāturremittantur, vllo modo eos audiātaudiant. Imò & iudices ipsos acerrimè reprehendant. Interstat sacer limes inter vnum forum & alterum, quem transgredi sacrilegium est, in rem publicam Christianam pestilentissimũpestilentissimum. Sed quò ad rem de iudicio exterioris fori reuertamur. In eiusmodi secretis sunt etiam gradus quantum ad fidem quæ ipsis seruandis debetur. Etenim qui per iniuriam ab altero secretum extorsit, arctissimo nexu stringitur illud seruandi. Adeò vt si illius reuelatione periclitaretur alterius vita, dicere auderem quòd deberet ipse periculum anteà subire propriæ, quàm illum detegere. Post hoc est illud quod quis prudenter, vel tanquàm prælato vel tanquàm amico, alteri cōcreditconcredit. Tunc enim etsi nemo obligetur mortem oppetere vt illud celet dum ab illo extorqueretur, tenetur tamen quàm posset maximè illum contegere. Deinde sequuntur alij gradus remissioris obligationis. Vt si scis secretũsecretum vel quod alter temerè effutiuit, vel quod casu vidisti. ¶ At nè quæstione sequenti de testibus eadem nos occupet quæstio, de omnibus tam reo quàm testibus constituitur sexta generalis conclusio. Licet cuicunq;cuicunque
Sexta conclusio.
præter ius requisito primùm non respondere, mox appellare. Quin verò & quo potuerit pacto se defendere, nè loquatur: sicuti cōtracontra priuatam personam. Nam iudex multò grauiùs mortaliter peccat (quod apprimè animaduertere debent) dum tali vi secreta exprimit, quàm si priuata esset persona: eò quòd cùm sit iustitiæ patronus & custos, eidem iustitiæ authoritate publica vim infert. Quamobrem dum per iniuriam extorsit crimen per illam confessionem non potest reum condemnare: quia ex iniuria nullum nascitur ius. ¶ Si verò nullũnullum aliud remedium interrogatis reliquum fit, pro tali casu est conclusio septima. Possunt ac debent
CōclusioConclusio. 7.
sic contra ius requisiti quacunq;quacunque vti amphibologia, quam vsitatus sermo citra mendacium ferre possit. Nam si talia verba nullatenùs sensum verum admitterent, mendacium párerent, quod nullatenùs licet. Et quidem antiquus doctorum clypeus ille erat, vt interrogatus diceret, Nego proposita vt proposita sunt. Et re vera inter synceros iudices illa esset legitima responsio: sed tamen quoniam iam illa minimè contenti vrgentiùs instātinstant, distinctione opùs est. Dum enim testis de alieno actu interrogatur, faciliùs protegere se potest, quàm si interrogaretur de proprio. Arbitror enim, licèt non sit eo gradu certũcertum, quo in confessario, posse ritè respondere se nescire: vt si interroget̃interrogetur an alius quispiāquispiam, puta Petrus occiderit, illúdve aut aliud fecerit, fuerítve tali hora in tali loco, aut quicquam simile, per quod veniri possit in notitiam criminis. Enimuerò cùm voces sint cōceptuumconceptuum
Probatio cōclusionisconclusionis.
signa, oratio illa, nescio, recipere hunc sensum citra mendacium potest: Nescio vt tibi modò dicam. Quare non aduersatur alteri veritati, scio simpliciter: etiam si proprijs oculis id de quo interrogatur vidisset. Nam si tantùm auditu illud teneret, dubium non est, quin posset respondere se nescire. Quandoquidem quod credimus, non propriè scimus. Et confirmatur conclusio. Iudex sciscitari de occultis non potest: imò vt habetur. c. qualiter & quando. 1. de accusat. debet interrogans excipere occulta crimina, admonens testem nè illa detegat: ergo | quanuis ipse astu exceptionem non explicet, legibus ipsis intelligitur expressa. Quocircà iuramentum calumniæ vel quodcũq;quodcumque aliud testium, eo moderamine intelligitur, quod ille iuratus dicet veritatẽveritatem secundùm ius. Atq;Atque inter alias expositiones hæc optima est & textui genuina illius loci, Marc. 13. De illo die nemo scit, neq;neque filius hominis. Cum enim Apostoli Christum sciscitarẽtursciscitarentur, Dic nobis quando ista fient: ipse respondit, De die illo nemo scit, neq;neque filius hominis. Quasi dixisset, Ad finem redemptionis quam filius hominis operatur non pertinet illum manifestari: sed potiùs reticeri. Quare filius hominis nescit vt dicat. ¶ Attamen dum interrogatio fit de proprio actu: vt scilicet si vel testis interrogetur an viderit, vel audierit, vel adfuerit tali loco. Et pariter si reus interrogatur an fecerit hoc vel illud, illic perplexior fit locus euadendi. Nam dicere, Nescio, ridiculum esset. Potest tamen dicere, Non me
mini: nam eũdemeundem sensum recipit, quem, nescio, scilicet, vt dicam. Si tamen res est tam proxima, vel tam insignis, vt illa responsio fiat etiāetiam deridicula, difficilior fit multò euasio. Nam dicere, Non vidi, vel, Non audiui, non mihi satis videtur eundem sensum admittere, quem, Nescio. Nec auderem sic ego respondere si vidissem. Quanuis in, audire, tolerabiliùs idem permittatur sensus. Nam etiāetiam audimus vt dicamus. ¶ De reo autẽautem multò est res grauissima. Dum enim interrogatur an occiderit, vel furatus fuerit, vel de quocunq;quocunque alio proprio actu, eludere interrogationem nequit, dicẽdodicendo se nescire, neq;neque (vt diximus) admittetur si dicat se non meminisse. Quod autẽautem liceat ei dicere se non fecisse, nullatenùs est sustentabile: quoniam, Non feci, nullo modo amplecti potest sensum, Non feci vt dicam: Facere enim non habet eandem connexionem cum eo quod est, vt dicam, quam habet, scire. In communi enim colloquio vbi sermo oritur de re aliqua quam secretò seruare volumus, licèt quis respondeat se nihil scire, non existimatur mendax, etiāetiam si credatur id secretò nosse. Si tamen sermo esset de re quam alter fecit: qui sciens rem illam fecisse, diceret, non fecit: aut, non ita res est, profectò mendax meritò haberetur. IdẽIdem enim est prorsus, Non feci, &, Non ita res est. qquod porrò nullo sensu à mendacio excusari potest. Scio Adrian. 4. se ut. q. de sigillo con
Sententia Adria.
fess. dicere, quòd reus contra ius interrogatus potest etiam iuratus respondere non solùm nihil de illa re nouisse: verùm interrogatus an fecerit, potest, inquit, secundũsecundum omnes Doctores respondere se non fecisse. Nescio tamen qui sint omnes illi Doctores: quia neminem vidi: imò indubius credo, id neutiquàm licêre. At quia neminẽneminem dico, est vtiq;vtique Caiet. opus. 16. res. q. 5. quẽquem suprà citauimus: qui ait, inquisitum præter ius de occultis cōplicibuscomplicibus respondere posse non habere complices: quod si verum esset, consequẽsconsequens fieret vt de se quoque iniustè interrogatus respondere posset non fecisse. Quod ego profectò adduci non possum vt credam. Quoniam nulla amphibologia valet eiusmodi responsa à mendacio excusare. Et est mihi apertis
Ratio egregia in Adri.
sima demonstratio hæc, quòd si illud non esset mendacium, vana tunc fuisset cura & solicitudo omnium Doctorum admonendi non licêre neq;neque pro vita seruanda in iudicio mentiri: quia nullum aliud mẽdaciummendacium cauere volunt, quàm hoc quo quis apertè negat se fecisse, quod fecit. Quæro enim ab istis, an si iudex diceret tu occidisti, respondens reus, non ita est, mentiretur: profectò non est dubium. Quare nec adulteræ à marito nudo gladio interrogatæ an amicum admiserit dicere fas est non admisisse, si id modò falsum est. Neq;Neque posset à mendacio excusari si cùm eum admisisset nudius tertiùs, absolutè respondisset non admisisse: intelligens heri: nam illa negatio vniuersalis est. ¶ Quid ergo remedij est? profectò nullum: nam hominũhominum iniquitatibꝰiniquitatibus, postquàm semel iuris synceritatem pessundant, nullis potest legibus obuiāobuiam iri. Sed miseris necesse est mortẽmortem, velut martyres perpeti, antequàm ius naturale & diuinum mentiendo transgrediantur. Quod enim remediũremedium excogitare potest misera puella cùm mortem tyrannus ei minatur, nisi secum turpiter consentiat? profectò nullum: sed gladio potiùs succumbendum illi est.
Eodem modo cui eandem mortem offerret, nisi mendacium proferret, moriẽdummoriendum esset. Et talis est casus dum tyrannicè iudex reum in tales angustias redigit, vt vel mentiri debeat, vel mori. Hæc truncatim de hac materia hîc dixerim: quoniāquoniam nec res est quæ hoc loco plenariè disputari deberet, & in dicta nostra Relectione copiosè extat discussa.
AD primum igitur argumentum in con
Ad primum argumentũargumentum .
trarium respondetur, iura ciuilia multa impunè permittere quæ non ideo approbātapprobant diuinæ leges: vt meretricia. Atq;Atque hac ratione | quia ferre mortem, quæ secundùm Arist. 3.
Aristot.
Ethico. terribilium omnium terribilissimũterribilissimum est, egregiæ virtutis est, illiusq́;illiusque fortitudinis culminis quod rarissimi homines attingũtattingunt, leges humanæ nulla supplicia illis statuerunt, qui cum accusationibus transigerent vt se à morte eriperẽteriperent: licèt ante tribunal Dei culpa non careat. ¶ Et similis est responsio
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
argumenti secundi.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm reo liceat iudicium per appellationem declinare,
TERTIVM vitium rei est subdola cauillosaq́;cauillosaque appellatio. Arguitur ergò quod reo non liceat iudicium per appellationem declinare. Primùm vide
Primum argumentum. Paulus.
tur hoc contradicere documento Pauli ad Rom̃Rom. 13. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Nam appellatio, quædam est recusatio iudicis, & ab eius obedientia exemptio. ¶ Secundò. Maior obedien
Argumen. 2.
tia debetur ordinarijs iudicibus, qui publica potestate pollent, quàm alijs quos arbitrio tuo elegeris: sed ab electis communi partiũpartium consensu appellare non licet: vt patet. 2. q. 6. can. à iudicibus. ergo nec ab ordinarijs.
¶ Tertiò arguitur. Si appellare licitum esset,
Argumen. 3.
quocunq;quocunque tempore liceret: pręfinitur autem à iure tempus decem dierum ad appellandum: vt patet. 2. q. 6. can. Anteriorum. ergo appellatio non est licita. ¶ In contrarium est exemplum Pauli, qui, vt refertur Act. 21. appellauit ad Cæsarem.
BReuissima est atq;atque facilima quæstio, ad quam duabus conclusionibus respondetur. Prior est. Licitum est reo quando iusti
Prima conclusio.
tiæ confidit, qui iudicis fortè grauamine premitur, appellare: dum modò ad legitimum appellet iudicem. Conclusio est manifesta,
Ratio cōclusionisconclusionis.
etiam naturali iure: quoniāquoniam vt se suaq́;suaque quisq;quisque defendat, tutela & beneficio vti potest quod ratio naturalis ei non denegat. quòd autem id nulla ratio naturalis vetet, patet: quia ea maximè esset, obedientia: hæc tamen non obstat: quia nemo obedire tenetur inferiori, nisi quatenus ille superiori subalternus est. Est enim iudicum ordo sicut causarum naturalium, quarum in suis influxibus alia est alijs subdita. Quare eâdẽeadem cau. &. q. can. OĩsOmnis oppressus. conceditur afflictis reis appellare, iubeturq́;iubeturque vt à nullo prohibeantur: sed fulciantur potiùs & audiantur. Et can. præcedenti, Appellanti non debet afflictio vlla carceris aut retentionis iniuriare custodia. Sunt autem multæ à iure præscriptæ ceremoniæ & formulæ appellandi de quibus non est pręsentis loci pressiùs dicere. Quod autem habetur in can. Catholicus, videlicet quòd si quis fidelium ad iudicem prouocauerit infidelẽinfidelem, excommunicetur: de Apostolica doctrina sumptum est. Obiurgat enim Paulus Corin
Paulus.
thios in cap. 6. prioris epistolæ, quòd frater cum fratre iudicio contenderet, & hoc apud infideles iudices: cùm inter seipsos possent suas componere lites. Nam vbi fides non est, neq;neque rectum esse potest iudicium. Intelligitur autem illa prohibitio de illis catholicis qui inter catholicos viuunt: nam illi nostrates qui in terris infidelium negotiationis causa commorari permittuntur, nihil peccant si coram ipsorum iudicibus, vel actores compareant vel rei. ¶ Posterior conclusio. Ap
Postrema cōclusioconclusio.
pellare ad superiorem causa aut repellendæ aut differendæ iustæ sententiæ, iniustum, & iniquum est. Probatur: quia sicut imponere
Probatio.
reo (vt suprà diximus) calumnia est, sic imponere iudici: ille autem qui subdolè & vafrè appellat, præterquàm quòd obedientiāobedientiam violat quam iudici debet, re ipsa imponit illi falsum, quasi iniustam sententiam tulerit: insuper & impedimento illi est nè suum persequatur munus: atque adeò eisdem de causis iniuriam illi irrogat. Quapropter in eâdẽeadem cau. &. q. can. quicunq;quicunque. præcipitur vt tales appellationes non recipiantur. & can. omninò. eiusmodi appellantes puniri iubentur. ¶ At verò sciscitaris circa priorem conclusio
Quæstio.
nem vtrùm licitum sit & condecens sic religionum familias instituere vt appellare prohibeāturprohibeantur. Apparet enim id neq;neque decêre, neq;neque
Ratio hæsitandi.
verò licêre: tum quòd præcipuè in causa capitis, quam tantoperè nos natura admonet vt defendamus, nemo debet naturali beneficio orbari, quo se tueri potest: tum etiam quod, vt eâdem cau. &. q. habetur, vtroq́;vtroque canone, Ad Romanam. Christianis vniuersis hoc indulgetur beneficiũbeneficium, vt quoties se quisq;quisque premi senserit, ad Romanam sedem tanquātanquam ad caput prouocatione confugiat. Responde
Responsio.
tur nihilo minùs perquàm sanctè èex religionibus abigi appellandi vsum: nam etsi fortasse accidere quandoq;quandoque possit vt monachus aliquis iniuria læsus affligatur, tamen ex alia | parte talia damna (quæ rarissimè contingunt) pace & quiete compensantur: neruus enim & decus religionis in hoc maximè cōsistitconsistit, vt altissimo inter se silentio, omnia veluti inter fratres, quæ sua est professio, planiter tractent, & transigant: neq;neque se sæculo prodant. Etenim vbi primùm religionum causæ claustrorum metas exierint, actum de illis est. Quocircà institutiones ipsas sic Pontifices confirmârunt, vt appellationes prohiberent. Non quòd per hoc summis ipsis PōtificibusPontificibus obedientiæ quicꝗ̈quicquam sit ademptum. Quicunq;Quicunque enim quantumuis inclusus monachus ad ipsum appellauerit, iure id faciet: verùm quòd sic consultum est religionum incolumitati. ¶ Sed & circa secundam con
Dubitatio.
clusionem dubium prætereà restat, vtrùm reo etiam dum iustè credit ab inferiori condemnari, liceat superiorem interpellare: ea nimirum spe ductus vt superior, vel fauore, vel quia diuersam habet iuris opinionem, reuocabit sententiam, vel illa dilatione poterit se ipse eruere. Est enim à parte affirmatiua
argumentum quòd postquàm intra limites obedientiæ iure id permittitur, videtur posse illuc subterfugere: nam (vt dicemus statim) licet ei èex carceribus fugere. Accedit & vsus: nam quicunq;quicunque, si potest, appellat. Respondetur tamen id certè non licêre: sed esse
Solutio.
peccatum genere suo mortale, vbi quis certissimus est merito esse condemnatus, etiam ad mortem, per appellationem iudiciũiudicium eludere: nam est contra iustitiam & in reipublicæ detrimentum: nam sæpissimè illis prolatationibus iudices & ministri vel lassantur, vel corrumpuntur: & restant scelera impunita. Secùs si aliquo pacto de æquitate sententiæ dubitaretur.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur, quòd quando inferior iudex fines transgreditur iuris, exorbitat ab ordine superioris: & ideo subditus nullam transgreditur obedientiæ lineam si ad superiorem recurrat: quoniam nemo constringitur parêre inferiori, nisi quatenùs ipse perseuêrat in superioris ordine. ¶ Ad secundum responde
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
tur quòd in vtroq;vtroque esse peccatum vsu venit, scilicet in iudice perspicientiæ defectum per quem iustāiustam causam dat reo æquiorem aliũalium interpellandi: & in reo defectũdefectum constantiæ: quia non persistit in eo quod semel elegit. Vnde licèt ordinario iudici firmior obediẽtiaobedientia quàm arbitro debeatur, tamen quia ordinarius non à reo eligitur sed eius authoritas pendet à superiori, fit vt quando ille ab eius ordine exit, possit reus citra incōstantiæinconstantiæ notam prouocare: quando verò litigantes communi consensu sequestrẽsequestrem elegerunt, propter eorum inconstantiam non permittuntur appellare. Attamen si tres fuerint electi, & duo sine tertio sententiam tulerint, appellare licet: vt subditur statim in cap. sanè. ¶ Ad ter
Ad tertium argumentũargumentum .
tium argumentum respondetur quod cùm appellare officium sit virtutis constringi debet ab vtroq;vtroque extremo: nempè vt ita hoc beneficium reo concedatur, vt tamen non cedat in accusatoris iniuriam. Ob idq́;idque antiquitùs biduum aut triduum cōcedebaturconcedebatur reo vt posset appellare: post verò indultum est tempus decem dierum. Nam si quantocunq;quantocunque elapso tempore appellare liberum esset, nulla esset firmitas in iudicio & sententia, sed semper esset ex arbitrio rei pendens. ¶ Atq;Atque eandem ob causam interdictum est super eodẽeodem articulo tertio appellare. vt patet extrà, de appel. cap. Directæ. vbi permittitur appellare bis: & cap. sua nobis. vbi prohibetur appellare ter. Et est expressus titulus in Codice, lib. 7. nè liceat in vna eâdẽq́;eademque causa tertiò prouocare. Iam verò Romæ inductus est cōtrariuscontrarius mos: vt scilicet tres sentẽtiæsententiæ expectentur cōcordesconcordes. Ea fortè de causa quòd technis fraudibusq́;fraudibusque humanis in dies crescentibus, aliter satisfieri litigantibus non posse creditum est: nam cùm hæc ex iure pendeant positiuo, potest Summus PōtifexPontifex illa pro temporum varietate mutare. Ille autem nocentissimus intolerabilisq́;intolerabilisque stylus est, vt litigatores permittantur causas in frusta lacerare, & nouos articulos effingere, vt à quocunq;quocunque iudicis verbo appelletur, & de singulis expectentur tres sententiæ, atq;atque hac ratione lites immortales fiant.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm liceat cōdemnatocondemnato ad mortem se quacunquacunque via defendere.
POstremum remedium quod reo superesse videtur est, vt se defendat, tũctunc præsertim dum morti addictꝰaddictus est. Arguit̃Arguitur ergo
Primum argumentum.
id licitum esse. Naturalis inclinatio semper est licita, cùm Deo authore illa sit vniuersis rebus indita: inter inclinationes autem naturæ, summa cunctis rebus inest vt | sese conseruent: inde enim nascitur vt summam exoptemus fœlicitatem, in qua perpetuò permaneamus: ergo ad tuendam vitam quæcunq;quæcunque nobis defensa licet. ¶ Secundò
Argumen. 2.
perinde sententia fugiendo declinatur, atq;atque resistendo: fugere autem licitum est, secundùm illud Ecclesi. 9. Longè esto ab homine potestatem habente occidendi & non viuificandi: ergo & resistere licet. ¶ Tertiò. Plus
Argumen. 3.
homo sibi ordine charitatis tenetur quàm alteri: licet autem alterum periculo mortis eripere, secundùm illud Prouerb. 24. Erue eos qui ducuntur ad mortem: & eos qui trahunt̃trahuntur ad interitum liberare nècesses: ergò & cuiq;cuique licet seipsum à morte liberare. ¶ In cōtrariumcontrarium est Apostolus ad Rom̃Rom. 13. Qui pote
Paulus.
stati resistit, ordinationi Dei resistit, & ipse sibi damnationem acquirit. Etenim qui à suo se iudice defendit, potestati resistit quæ diuinitùs ad vindictam malefactorum, laudem verò bonorum instituta est.
QVæstio hæc per distinctionem est dis
Distinctio.
soluenda. Contingit enim quempiāquempiam, aut iustè damnari aut iniustè. Et secundùm hæc duo membra duæ sunt secernendæ conclusiones. Prior est. Nemini iustè ac iuridicè
condemnato licet se à legitimo iudice defendere. Et ratio (præter testimonium citatum Pauli) est quòd bellum nequit esse vtrinq;vtrinque iustum nisi vbi ignorantia alterutram partium excusaret: iudex autem, iustè capit, tenet, supplicioq́;supplicioque addicit legitimum reum: non ergo reus iustè potest illi resistere: sed est suo genere mortale crimen. ¶ Posterior cōclusioconclusio.
Secunda conclusio.
Cuicunq;Cuicunque iniustè condemnato fas est iudici resistere, vbi tamen non daret scandalum ex quo grauis turbatio timeretur. Conclu
Probatio cōclusionisconclusionis.
sio est nota: quoniam iniqua sententia nullam subdito inducit obedientiam: quin verò iam tunc iudex non publica, sed priuata vtitur authoritate: crescit autem inde eius culpa quòd prætextu iustitiæ iniuriam infert, & violentiam. Vnde Ezechi. 22. Principes eius in medio illius, quasi lupi rapientes prædam ad effundendum sanguinem: ergò sicuti à lupis, sic se quisque potest ab ipsis tueri, nisi graue inde metueretur scandalum. ¶ Emergunt tamen ex his conclusionibus rationes aliquot dubitandi. Et pri
Primà dubitatio.
mùm omnium offertur dubium de innocente qui secundùm allegata & probata condemnatur: videlicet vtrùm sit illis connumerandus quibus posterior cōclusioconclusio suffragatur, vt se defendant: an verò illis quibus refragratur prior, præcipiens vt pareant. Nam quòd se possit defendere, argumentum est sua innocentia. Durissimum
ArgumentũArgumentum
enim est manus innocentis ligare qui per iniquitatem accusatus est: id pręsertim in causa mortis: cùm natura cuilibet ius faciat defendendi sese. Sed ex altera parte est nihilo debilius argumentum, quòd illum iudex iustè condemnauit. Et ponamus eundem etiam iudicem credere illum esse nocentem. Quare si damnato liceret se defendere, bellum esset iustũiustum ex vtrâque parte. ¶ Res profectò grauis est: & qui à parte innocentis censeret, respondere ad contrarium argumentum posset, quòd bellum simpliciter est iustum ex parte innocentis: sed tamen iustitia iudicis fundatur in falsa præsumptione, quæ innocenti ius protectionis non adimit. Nihilo minùs non auderem ab hac parte stare: sed crediderim (vt quæst. 4. di
Solutio positæ dubitationis.
cebamus) quòd si eiusmodi innocens posset citra graue scandalum, & citra vulnerationem iudicis eiusq́ue ministrorum se protegere, posset quidem: vtpote non solùm fugiendo, verùm & includendo se in locum munitum, & fortè armatis territando ministros iustitiæ: & dum capitur, connitendo se eripere etiam pellendo ministros. Attamen si non posset se defendere nisi inflictis vulneribus, neutiquàm crediderim id licêre. Nam primùm id non fieret sine grauissimo scandalo, quod peccatum est. Secundò arguitur. Iudex in tali casu non solùm licitè reum inuadit, verùm & iustitiæ præcepto ita compellitur, vt si non faceret, grauiter peccaret. Nam faciamus testimonia esse legitima, & iudicem habere illum pro reo: durissimum autem concessu esset quòd iudex teneretur prælium contra hominem aggredi, qui iustè posset etiam se contrà prælio defendere: nam etsi in bello possent contra se inuicem duo hostes iustè pugnare, quia alterum ignorantia excusat: est autem longè dissimilis ratio: quia allegata & probata secundùm iura obligant iudicem reum damnare. Itaq́;Itaque iudex etsi decipiatur credens illum esse reum: tamen non decipitur in hoc, quòd etiāetiam si sit in secreto innocens, tenetur illũillum damnare. Prætereà quod ipse sit persona publica & reus priuata, plurimum ad rem facit. Adde quòd si prætorem vel occideret vel vulneraret, licèt postmodũpostmodum de eius innocentia constaret, nihilo seciùs | ob id quòd illa se vi defendisset puniretur. Signum ergo est quòd in conscientia id ei minimè licuisset.
AD primum igitur argumentum in prin
Ad primum argumentũargumentum .
cipio quæstionis respondetur, quòd inter inclinationes naturales illa est potissima, vt rationalis homo nihil cōtracontra rationem inceptet. Ob idq́ue vniuersale desiderium omnium creaturarum conseruandi se, debet homo rationis moderamine exequi. Quapropter vbi citra iniuriam reipublicæ in suo se iure non valet asserere, vitam potiùs quàm rationis ordinem deserere debet. ¶ Argu
mentum autem secundum multa exigit diluenda dubia. Respondet enim S. Thomas quòd cùm nemo ita condemnetur, vt mortem sibiipsi inferat, sed tantùm vt patiatur, nullus tenetur facere illud vnde mors sequatur: quod contingeret si sua sponte maneret in carcere. Et ideo cùm ei fuga patet, arripere potest. Verùm tamen non potest resistere ministro iustitiæ: nam hoc non solùm esset non agere suam mortem, verùm resistere nè patiatur. ¶ At verò cōtracontra hanc solutionem
Prima ratio.
sunt argumenta permulta. Primum, quòd nemo potest suam custodire vitam cum alieno damno, quale daretur custodibus contra quos si fugeret, lege ageretur. Ad hoc autem
Solutio.
respondetur hoc accidentarium esse: quòd ideo fugiens minimè tenetur cauere. Ipsi viderint custodes quomodò munus suum expleātexpleant. Etenim si negligentes fuerint, illis imputandum est: nam fugiens, ius persequitur suũsuum. ¶ Quòd si vrgentiùs arguas, sequeretur
Secunda ratio.
si condemnato liceret se in pedes dare, quod liceret pariter & compedes rumpere, & infringere seras, & perforare murum qua se via eriperet: hoc tamen reprehensibile vulgò reputatur. Quin verò & legibus decretæ sunt illis pœnæ qui talia audent. Henricus Ganden
Henricus.
sis quolib. 9. ar. 25. negat illationem hanc: nimirum arbitratus hoc perinde esse atq;atque resistere iudici, eius percutiendo ministros. Vnde sicut licet tibi, inquit, per alienum agrum transire, haud tamen diruere sepem vt transeas: sic condemnatus dum fores patent fugere potest, nequâquam tamẽtamen vincula rumpere. Attamen etsi huic opinioni applaudere ciuiles leges videri possint, tamen contraria probabilior est: quam Caiet. 2. 2. q. 69.
Caietanus.
censet Diuo Thomæ consonam, dicenti quod licet fugere, sed non resistere. Et ita credo in foro conscientiæ de quo præcisè tractamus. Cuiuis enim fugere licet: iustum subinde fit & se ab impedimentis, citra vim expedire. Est autem notandum vim propriè, neq;neque brutis animantibus, quæ neq;neque dominum vllum, neq;neque ius habent, neq;neque verò inanimis rebus inferri, sed solis hominibus. Et ideo condẽnatocondemnato non licet vel iudici vel custodi carceris resistere, manus in ipsos inijciendo: vincula verò rumpere non est resistere, sed fugere. Sicut neq;neque qui leonibus esset traditus vim inferret iustitiæ, dum, vt se defenderet, illos interficeret. Qui autem custodem carceris ligaret, aut os illi nè clamaret obstrueret, vim faceret: non tamen si eum dum se teneret post se fugiens traheret. ¶ Sed arguis cōtràcontra. Qui
ArgumentũArgumentum
ædes rumperet vicini, vim inferret: ergo qui claustra rumpit carceris vt fugiat. Negatur
Solutio.
consequentia: quoniam ille ius non habet ingrediendi, sicut hic exeundi. Fatemur tamen quòd teneatur in cōscientiaconscientia de damno dato. Hîc enim tantùm constituimus ius fugiendi, declarantes illic non inferri vim iustitiæ vindicatiuæ: quicquid sit de commutatiua. Quòd si arguas saltem rumpere vincula
Ratio altera Solutio.
peccatum iniustitiæ est: Negatur consequentia: quia totum reducitur ad hoc quod est fugere. Quare non tenetur ille de damno ratione acceptionis, sed ratione rei acceptę. Enimuerò si fune ligati possunt nodum dissoluere, imò & funem discindere. & habẽteshabentes adulterinam clauem possunt seras aperire, fit vt & ferrea vincula limare, & perforare murum liceat: etiam si qui hoc facit, sciat occlusos secum alios exituros. Nam ipse suo vtitur iure: cui cura non incumbit custodiendi alios. Verùm tamen ex his non subsequitur quòd amici condemnati possent vincto vel intrinsecùs vel extrinsecùs nauare operas suas vt vincula vel muros dirumpat, licèt possint cōsulereconsulere vt fugiat. Nam ille tantùm cui fugere licet, viam sternere potest: cæteri verò maiorem iniuriam facerent diruendo carceres, ꝗ̈quam priuatam domum: essetq́;essetque in vtroq;vtroque foro capitale crimen. Et quanuis Caiet. 2. 2. q. 69. cōtrariæcontrariæ
Caietanus.
sit sententiæ, arbitror tamen nemini licêre porrigere vincto vel limam vel aliud instrumentum: quoniam iam hoc esset cooperari. Neq;Neque vera est illa regula, quòd si mihi licet aliquid operari, liceat alijs me iuuare: quoniam vincula & carceres rumpere, solũsolum est licitum sternenti sibi viam. Secùs habet consulere alteri quod ei licet. Custodibus autem carceris iustitiæq́;iustitiæque ministris grauissimũgrauissimum esset infidelitatis scelus vel cooperari, vel cō| p. 463niuêreconniuere, vel dissimulare: imò credo, & consulere. Neq;Neque verò proptereà quòd condemnatis fugere in foro conscientiæ liceat, aliquod patitur respublica detrimentum: nam satis obuiatur si carceres bene sint murati, & custodes vigilantes. Non enim est necessarium vt nullum sit impunitum crimen. ¶ Porrò autem fateor cōtracontra hanc determinationem frangendi carceres, quam in foro conscientiæ veridicam arbitror, validissimum existere argumentum ex iure ciuili, quo pœna ca
ArgumentũArgumentum
pitis effractoribus carcerum decernitur: vt patet. ff. de effracto. l. Deijs. &. ff. de custod. & exhibitio. reor. l. in eos. secũdùmsecundum quas & alias particulares solent benè moratæ respublicæ adhibere. Nam tam grauis pœna nisi pro mortali culpa, iniusta sanè esset: secundùm ea quælib. 1. quęst. 6. definita reliquimus: nempè pœnam, nisi pro culpa infligi non posse. ¶ Ad hoc nihilo minùs respōdeturrespondetur,
Responsio.
quòd cùm legum cōditoresconditores ciuiles non sint spiritualium iudices, vt perpendere valeant culpas in foro conscientiæ: nihil mirum si putent esse culpam vbi culpa non est. Igitur vel illam sunt opinionem sequuti, quòd per se effringere carceres lethalis culpa sit, vel suas leges in præsumptione fundauêre. Præsumitur enim vis semper illata custodibus & resistentia, vbi verè inest culpa. Et ideo additur in dictis legibus: Si quis conspiratione facta cum cæteris carceres effregerit. vbi vis & resistentia custodibus illata insinuatur. Subditur autem ibîdem: Qui per negligentiam custodum euaserint, leniùs puniantur. Et intelligendum est si vincula aut carceres rumperent: nam aliâs profectò nulla esset æquitas: cùm citra controuersiam, nulla sit illic culpa. Tametsi qui fugit, eo ipso criminis fit iure suspectus. Subdit autem eadem lex, In eos. quòd etsi effractores inuenirentur posteà innocentes ex eo crimine propter quod impacti sunt in carcerem, tamẽtamen puniendi sunt. At verò leges (vt dictum est) semper præsumunt resistentiam. Aliâs re vera innocentibus nulla est culpa vincula lacerare, nec terebrare parietes. ¶ Superest autem contra
ArgumentũArgumentum alterum ad idem.
hanc eandem definitionem & aliud argumentũargumentum huiusmodi. Qui ad mortem damnatus est, eo ipso damnatur ad carcerem: facit ergo contra obedientiam dum fugit. RespōdeturRespondetur
Solutio.
per interemptionem antecedentis.
Qui enim damnatur ad mortem, solùm cogitur pati: & ideo subducere se potest. Verum est quòd leges ciuiles decernentes fractoribus pœnas, in virtute præcipiũtpræcipiunt nè carceres effringant: quia legislatores præsumunt illic culpam (vt expositum est) aliâs nequirent reposcere pœnas. vt libro. 1. q. 6. dictum est. Possunt quidem & condemnare ad carceres sicut ad exilia, tenenturq́;tenenturque tunc rei in carcere manere, essetq́;essetque illis peccatum fugere, nisi immineret periculum mortis aut corporalis supplicij. ¶ An verò simul pos
Dubium.
set quis damnari ad carcerem & ad mortem, CaietañCaietan. loco citato innuere videtur, tales
Caietanus.
posse ferri leges, licèt latæ non sint. Arbitror tamen quòd non essent iustæ: quia non potest miser illo naturali beneficio fugiendi priuari, quando ad supplicium destinatur corporale. Beneficium enim illud nascitur ex appetitu quem natura dedit rebus conseruandi se. Quapropter distinguendum est
Solutio.
quòd in aliquibus non potest homo condemnari nisi vt patiatur: puta in his quæ vel mortem vel corporale supplicium afferunt. Et tunc non potest condemnari nè fugiat. Diuersa autem ratio est in alijs, in quibus ad simile supplicium corporale non proceditur. Tunc enim potest reus condemnari non solùm ad pati, verùm & ad agere. Puta vt pecuniam soluat, in exilium secedat, in claustro maneat, vel in carcere: non solùm ad tempus, verùm & perpetuò. In his nanq;nanque omnibus obedire tenetur & facere quod sibi iniunctum est. ¶ At verò ratio quam secundùm Diu. Thom. assignauimus, nempè
Discutitur ratio S. Th.
ob id licitum esse damnato fugere, quod non tenetur facere id vnde mors sequatur, non apparet vsq;vsque adeò solida: nam expectare reũreum in carcere, non est occidere se: aliâs minimè expectare liceret: quod falsum est: cum expectātesexpectantes martyres cōtrariũcontrarium dederint documentũdocumentum. Respondetur quòd neq;neque sanct. Tho. affir
Mens S. Th.
firmat hoc esse occidere se: sed facere vnde mors sequatur: quod licèt nemo virtute sententiæ teneatur facere, potest tamen sua sponte: quia æquanimiter pati vult sententiæ executionem. De martyribus autẽautem alia est ratio. Nam aliquando tenentur ob confessionem fidei expectare. ¶ In eâdem solutione ad secundum subdit Diuus Thomas similitudinem, dicens: Sicut etiam si aliquis sit condemnatus vt fame moriatur, non peccat si sibi cibum ministratum sumat: quia non sumere, esset seipsum occidere. Et quòd liceat ei cibum paratum sumere, nemo ambigit: quia damnari non po|test nisi vt ei non ministretur. Restat tamen ambiguitas vtrùm teneatur sumere. Et quidem CaietañCaietan. illic incunctanter asseuêrat
Caietanus.
teneri: ita vt si non sumeret, peccaret. Cuius maximum argumentum colligitur ex verbis sancti Thomæ: nam dicit hoc esse se occidere: quod nemini licet. Ego verò fateor non esse mihi prorsus improbabile, quòd liceat ei non ædere. Nam si verè dignus est morte, etsi licitè possit eam subterfugere, potest nihilominꝰnihilominus non subterfugere. Quis enim ambigat quin scelerosus homo suorũsuorum criminũcriminum cōsciusconscius, sciens prætorem venire ad se capiendum, possit illum operiri, atq;atque adeò in carcere aperto sine vllis vinculis mortem expectare quam meretur. Ergo, licèt fatear non esse parem omnino rationem, haud tamen est longè dispar, quin & damnatus, vt inedia absumatur, possit à cibis contra iudicis iussa oblatis abstinere. Neque sanctus Thomas aliud ait quàm quòd nemo potest ad hoc condemnari. Et ideo neq;neque ille comedens, neque qui cibos illi porrigerent, nisi specialiter essent prohibiti, peccarent. Od idq́ue laudi datur apud Valer. Maxi. lib. 5. Atheniensis
Valerius Maximus.
Cimona, qui patrem suum tali damnatum morte, lacte pauit. Attamen nemo illis tenetur tales cibos suppeditare, sicuti extrema extra iudicium patientibus: vt. 2. 2. quæst. 31. articulo. 2. author est san. Thomas. ¶ Igitur
D. Thomas.
vt ad ipsam diui Doctoris rationem reuertamur: quando subdit quòd non sumere esset seipsum occidere, non intelligit positiuè, quod aiunt, & formaliter, sed reductiuè: sicut qui tenetur seruare nauim, si non seruat, censetur submergere. Et idcirco qui sine causa non seruaret vitam, se occideret. Puta si quando extra casus iudiciales ruit domus, vel irruit fera, vel appropinquat flamma, non fugeret, suę esset vitę prodigus: quia sine causa eam negligit, suiq́;suique adeò est interfector: sicuti & qui non damnatus non comederet. Qui autem legitima sententia proiectus esset leonibus, non teneretur se ab ipsis defendere, quanuis licitè posset: quia non se sine causa mori sinit: sed quia mortem meretur, vult eam à iudice pati. Sed ais, ille non est
Scrupulus.
damnatus nè comedat: fateor: & ideo potest comedere. Sed tamen quia est damna
Solutio.
tus, nè ei ministretur esca quousq;quousque exhâlet animam, potest (quod probabile reputo) non comedere. Secùs autem de illo innocẽteinnocente qui immeritus condemnatus esset. Ille enim fortassè teneretur & de carcere fugere, & comedere si apponeretur panis. Præcipuè si vita sua vtilis esset reipublicæ. Nam aliâs nescio an vt tale patientiæ specimen exemplo Christi præberet, liceret ei sententiam iniquam sponte sua ferre: saltem non fugiendo.
¶ Postrema autem dubitatio superest de eo
Postrema dubitatio.
qui ad epotandum venenum condemnaretur: quo quidẽquidem mortis genere solenne Atheniensibus fuit ingenuos ac proceres enecare: quo & Socrates sublatus est. Videtur nanq;nanque huiusmodi condẽnatocondemnato id licêre: quia hoc non est agere, sed pati: vt si vi aperiretur ei os cur non posset sponte sua aperire vt cruciatum effugeret? Et si esset, verbi gratia, quis condemnatus vt linguæ particula ei abscinderetur, dareturq́;dareturque ei optio vt vel paruam sibiipsi abscinderet vel maiorem carnifex secaret, cur non posset minus detrimentum optare? sicuti de seipso Iosephus refert libro
Iosephus.
2. de Bell. Iudaic. c. 27. quod data sibi optione maluit vnam sibi ipse manum amputare quàm permittere vt ambabus truncaretur. Et si quis cōdemnareturcondemnaretur ad sanguinis emissionem per venam quam lictor aperire nesciret, cur si reus esset artis peritus id exequi tanquàm minister iustitiæ non posset? ¶ Ad hæc breuiter omnia respondet̃respondetur, in primis eiusmodi leges atque sententias esse iniquas: quippe quibus condemnantur rei seipsos vel occidere vel mutilare. Quapropter Christiana familia illas non permittit. Imò verò neque martyribus eiusmodi iudicibus parêre liceret. Secùs autem quando actio potiùs est passio: vt si reus linguam extrahat, manúmve aut collum lictori paret, aut patibuli scalam ascendat. Hoc enim non est agere, sed ad crucem se hominem adaptare: sicuti dum in carcerem dûceris potes tuipse ambulare. ¶ Ad historiam ergo Iosephi respondetur male fecisse: sicuti male faceret qui particulam linguæ sibi resecaret vt euitaret maius damnum: quia illud medium non erat per se necessarium, sed ex malignitate alterius pręcipientis. Secùs si putridum haberes membrum: tunc enim tu tibiipsi, si alîus Chirurgi non haberetur copia, posses abscindere: sicuti alia quacunque via tibiipsi mederi.

QVAESTIO SEPTIMA, De iniustitia testis.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm teneatur quandoquandoque homo testimonium ferre.
QVARTVM locum in iudicio obtinet persona testis: de qua quatuor examinanda sunt: scilicet testium obligatio, sufficientia, repulsa, & culpa. Quæritur ergò primò vtrùm quis aliquando teneatur testimonium dicere. Et arguitur à parte negatiua.
Fraudulentia nemini licita est, quippè cui indiuidua malitia inest: qui autem occultum crimen reuêlat, id præcipuè quod suæ fidei concreditur, infidelis est & fraudulentus, secundùm illud Prouerb. 11. Qui ambulat fraudulenter, reuêlat arcana: qui autem fidelis est, celat amici commissum: ergo nulli licet talia reuelare secreta, tantum abest vt quispiam teneatur. ¶ Secundò arguitur. Si te
Argumen. 2.
stificari virtus esset, ea maximè conueniret sacerdotibus & clericis propter eorum maiorem autoritatem. His enim qui sacra tractāttractant firmior debetur fides: & tamen clerici testes esse in causa sanguinis prohibentur: ergo testificari non videtur esse virtus. ¶ In contrarium est August. vbi ait, Qui veritatem oc
Augustinus.
cultat, & qui prodit mendacium, vterq;vterque reus est. Ille quia prodere non vult, iste quia nocere desiderat.
REsponsio quæstionis quatuor conclusionibus continetur. Discernendum enim
Distinctio.
est inter eum à quo testimonium requiritur, & eum qui non est requisitus. Prima ergo cōclusioconclusio
Prima conclusio.
est. Quicunq;Quicunque à legitimo iudice secundùm formam iuris in testem adsciscitur, tenetur testimonium ferre. Conclusio inde pa
Suadetur cōclusioconclusio.
tet quòd illud est obedientiæ munus: & obedire quicunq;quicunque subditus tenetur maioribus suis, iusta præcipientibus. ¶ Secunda cōclusioconclusio.
Secunda cōclusioconclusio.
Qui occulta crimina interrogatur, de quibus neq;neque infamia præcessit, neq;neque alia iuris causa ex suprà nominatis, non tenetur testimonium dicere. Hæc itidem est manife
Ratio cōclusionisconclusionis.
sta: quoniam quicunq;quicunque tenetur bono proximi nomini consulere, celando eius crimina: nisi legitimè compulsus fuerit. Similes ergo sunt regulæ istæ à teste obseruandæ illis quæ reo præscriptę sunt. Quando verò vel nullus te interrogat, vel ille qui tuus non est iudex, altera tibi est obseruanda distinctio. Enimuerò si testimonium tuum necessariũnecessarium est ad liberandum hominem, vel ab iniusta morte, vel à falsa infamia, vel ab iniquo damno: tũctunc auscultanda est tertia cōclusioconclusio. ¶ Quicunq;Quicunque
ab eiusmodi periculis iniquè oblatis tenetur testimonio suo proximum liberare. Probatur: quia charitatis mandato quicunque tenetur proximo suo malum cauere. Exemplum præstò est in eleemosyna quam grauiter patiẽtipatienti porrigere quisq;quisque tenetur. Est enim & hoc, genus quoddam, idemq́;idemque præcipuum eleemosynæ. Quapropter non solùm petitus à suo proximo & rogatus obligatur, verùm etsi minimè fuetit requisitus, tenetur quisq;quisque vltrò satagere vt suum denuntiet testimonium, vbi prodesse potest. Sic enim nos admonet Psaltes: Eripite pauperem: & egenũegenum de manu peccatoris liberate. Et Sapiens Prouerb. 28. Erue eos qui ducuntur ad mortem. Et ad Rom̃Rom. 1. Digni sunt morte, non solùm
Paulus.
qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Vbi glossa, consentire est tacere cùm
Glossa.
possis redarguere. Et eâdẽeadem ratione cùm possis testificari. Quapropter cōclusioconclusio hæc multò habet patentiorem veritatem in prodendis criminibus quæ in exitiũexitium reipublicæ vergunt. Nam si tunc quicunq;quicunque tenetur esse accusator, multo æquiùs testis. ¶ Quarta con
Quarta conclusio.
clusio. Extra casum necessitatis liberandi miserum ab iniuria vel rem publicam à periculo, solùm causa condemnandi reum nemo tenetur sua sponte offerre se in testem, nisi iuridicè cōpulsuscompulsus secundùm ordinem iuris. Pro
Probatio.
batur: quia celare tunc veritatem, nulla est causa damni vel publici vel priuati. Quare neq;neque iustitię ratio neq;neque charitatis quempiam tunc cogit priuatum ciuem secretum pandere, quod in pectore habet. ¶ At verò cōclusionesconclusiones
has, sic iuxta ordinem S. Tho. simpliciter assertas, necesse est exactiùs perpendere. Existit enim statim argumentum contra primam, quod si teneretur testis euocatus à iudice testimonium ferre, sequeretur quod neutiꝗ̈neutiquam ei liceret sese occulere nè accerseretur. Imò quod si vlla vteretur astutia nè verum testimoniũtestimonium ferret, teneretur restituere damnũdamnum quod vel actor vel reus acciperet, cui eius testimoniũtestimonium conducebat. Hæc enim illatio inde patet quod | ferre tunc testimonium, actus est iustitiæ: iustitia autem læsa restitutionem postulat.
Quòd si argumento hoc conuincaris, consequens subinde apparet vt qui contra tenorem tertiæ conclusionis etiam à iudice non vocatus testimonio suo non succurrerit iniuriam patienti accipientive damnum, pari ratione teneatur restitutione id resarcire. Consequentia patet: quia dum S. Tho. testimonium Pauli adducit: Non solùm qui agunt, sed etiam qui consentiuut facientibus, opinatur illum tunc in damnum proximi consentire. Quòd autem id concedendum
non sit, arguitur sic. Primò, nemo charitatis lege tenetur proximum à calamitate eripere, nisi extrema aut graui necessitate prematur: ergò licèt quispiam testimonio meo indigeat, vbi ei damnum agitur pecunię aut famæ extra extremum aut graue periculum mortis, nisi à iudice cogar, non teneor obsequium meum ferre. ¶ Secundò: neq;neque verò
Argumen. 2.
eiusmodi periculis extremo aut graui eâdem charitatis lege succurrere vllus compellitur cum detrimento suo. ¶ Tertiò: etsi in
Argumen. 3.
talibus casibus quispiam charitatis negligens officium suum non præstiterit, obnoxius subinde non fit restitutioni. Conclusio ergo tertia non est vsq;vsque adeò vera, vt in superficie sonat. ¶ Hæc argumenta adducta sunt
vt discrimen patescat quo inter primam tertiamq́;tertiamque conclusionem interest. Enimuerò licet vtraq;vtraque vera sit, prima tamen iustitiæ lege: tertia verò solo charitatis debito. Per hoc ergo discrimen alia innotescunt. Qui enim se fraude & dolo subduceret nè à iudice vocaretur in testem, profectò si ita esset proximo suum testimonium necessarium, vt ibi tota periclitaretur causa: tunc & grauiter peccaret, & restituere teneretur. Nam eiusmodi tunc homo contra iustitiam dedisset alteri damnum. Et multò peccaret grauiùs, tenereturq́;tenereturque arctiùs restituere si falsum diceret testimonium, ex quo alterius condemnatio sequeretur. ¶ Igitur ad primum argumentũargumentum
Ad primum argumentũargumentum .
contra tertiam hanc conclusionem respondetur quòd quanuis qui non accersitur à iudice non debeat ex iustitiæ lege, sed per officium charitatis testimoniũtestimonium suum: est tamen inter hoc atq;atque alias eleemosynas differentia, quòd in alijs licèt extra extremāextremam & grauem necessitatẽnecessitatem nemo stringatur dare quod suũsuum est: tamen quando alter tuo indiget testimonio, quoddam ius habet ad illud: quia vnicuiq;vnicuique mandatũmandatum est de proximo suo. Et ideo si absq;absque vllo prorsus detrimento illud possis exhibere, etiam si alter non subeat periculũpericulum vitæ, sed famæ vel pecuniæ, obligaris charitatis amore. Quemadmodùm si haberes aliquam scripturāscripturam ex qua ius eius & causa dependêret, tenereris illam producere. Et accedit aliud vinculum singulare quòd alia est ratio necessitatis, cui succurrere tenemur quando illam quis patitur per iniuriam aut aliquam casualem cladem, quàm si illam pateretur per solam inopiam. Etenim cùm proximus domo caret, non obligor illi donare: quando verò domus eius ardet, etiam si sit diues, teneor si possum sine meo nocumento incendium extinguere. ¶ Secundo autẽautem
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
argumento concedimus suam conclusionẽconclusionem: videlicet quòd nemo cum suo graui periculo aut detrimento cogatur tale officium charitatis præstare: quin verò nec cum detrimento suorum. Vt silis esset cum patre meo non tenerer mea sponte contra eum prodire testis. Sicut si idem meus parens aggrederetur nudo gladio innocentem, quem defendere ego non possem nisi eundem parentem occidendo, non teneor. Et pariter ad tertium
Ad tertium argumentũargumentum .
respondetur, quòd vbi solùm charitatis obsequium & munus omittitur, nulla nascitur restitutionis obligatio. ¶ Prætereà ex quarta conclusione nonnihil exoritur difficultatis. Apparet enim quòd etiam extra casum liberandi innocentẽinnocentem, ad nocentis condemnationem compellatur iure quisq;quisque nondum à iudice accersitus, offerre se in testem: tunc scilicet quando legitimè accusatus est. Neq;Neque solutio S. Thomæ vero similis est, vbi ait quòd neq;neque si accusatori periculum immineat, curare hoc debeat testis. Nam quando accusator accusare constringitur, videtur & testis ad testificandum subinde cōpellicompelli: aliâs iniqua esset accusatoris conditio: scilicet qui teneretur immergere se in causam vbi in probatione deficeret. Respondetur quod S. Thom. præcisè loquitur vbi accusator non tenebatur accusare. Et ideo subdit: quia ipse in hoc periculum sponte se iniecit. Tunc enim nemo illi tenetur fauere, sicuti reo iniuriam contra suam voluntatem patienti. Et in hoc casu verũverum habet illud Augustini super verbo Abra
Augustinus
hæ, Genes. 12. Dic quòd soror mea sis: veritatem celare licet, non mendacium dicere. 22. q. 2. can. Nè quis. Quando autem obligatio est accusandi, vt in criminibus bono publico exitialibus, tunc quicunq;quicunque tenetur etiam non vocatus proferre se in testem.
AD primum igitur argumentum respon
detur distinguendos esse secretorũsecretorum gradus (vt superiori quæstione dictum est) sigillum enim sacramentalis confessionis, nulla esse potest, neque verò excogitari causa, nisi expressa esset Dei reuelatio, ob quam detegendum esset. Et in hoc casu verum habet prouerbium citatum. Esset enim illa sacrilega fraudulentia & infidelitas. Dixerim sacramentalis confessionis: Nam vulgaris consuetudo detegendi alijs secreta sub sigillo confessionis, etiam si genibus flexis signum crucis & Confiteor præmittat̃præmmittatur: nisi fiat integra confessio omnium peccatorum, non obligat ad sigillum confessionis, sed ad sigillum sæculare. Et ideo cùm iuridicè requiruntur, possunt ac debent talia secreta nullo obstante iuramento seruandi, reuelari iudici. Puta si sint pestifera reipublicæ, debent statim accusatione deferri in aures iudicis. Etsi sint in periculũpericulum graue tertiæ personæ, cui non potest aliter occurri: vel si euoceris in testem. At citra tales casus tenetur quisq;quisque seruare secretum: aliter ius naturæ frangeret, essetq́;essetque mortale crimen, & in leuibus, venialis culpa. Quapropter extra casus modò nominatos, in re dubia potiùs inclināduminclinandum est ad seruandum secretum proximi, ꝗ̈quam ad prodendum. Vt si iudex solùm à te quærat an scias aliquid, & tu tantùm audisti, non vidisti, potes dicere, nescio: quia quod audimus, non scimus. Si autem iustè interrogaris an audieris, fateri cógeris. Item vidisti fieri homicidium, etiam cum alijs contestibus: interrogaris tamen per viam inquisitionis, non teneris respondere, nisi vel infamia præcesserit vel indicia. Si autem procedatur via accusationis, etiam si solus videris, teneris adductus in testem testimonium ferre. Reus autẽautem tunc interrogari iustè non potest absq;absque vno præuio, iuratoq́;iuratoque idoneo teste. ¶ Ad se
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
cundum autem iam satis suprà responsum est. Quæstione enim prima huius libri causam reddidimus quare clerici criminalium iudices esse non possunt: videlicet nè qui sacra tractant cædis cruore cōmacomma culentur. Eademq́;Eademque ratione. q. 5. diximus interdictum eis esse in eisdem causis accusare, ac subinde modò dicimus nefas quoq;quoque esse testificari.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm duorum vel trium testimonium in iudicio sufficiat.
SEquitur secundo loco de testimoniorum sufficientia, vtrùm duo vel tres satis sint. Et argui
tur à parte negatiua. Testimonium vt fidem faciat, concors esse debet: contingit autem sæpenumerò duos & tres testes re aliqua discordare: eiusmodi ergo testimonium non est legitimum. ¶ Secundò in nonnullis causis non sufficiũtsufficiunt
Argumen. 2.
tres testes: nam in obsignatis testamentis iure ciuili requiruntur septem: vt patet Inst. de testamen. §. fin. &. C. eodem titulo. l. Hac cōsultissimaconsultissima. Et in alijs perinde causis eadāeadam seruatur cautela. ¶ Tertiò, contra personas
Argumen. 3.
in dignitate constitutas, & potissimũpotissimum si sunt Ecclesiæ Romanæ non satis est ternarius testium numerus. Legitur enim. 2. q. 5. ca. Pręsul. quòd Præsul non damnetur nisi cum septuagintaduobus testibus, qui fuit numerus discipulorum Christi. Presbyter autem Cardinalis non nisi cum sexagintaquatuor testibus deponatur: Diaconus verò Cardinalis vrbis Romę non nisi cum. 27. condemnetur. Subdiaconus, acolythus, exorcista, lector, ostiarius, non nisi septem. Et est tex. Syluest. in Concil. generali. In huiusmodi autem Ecclesiasticis, quippe quorum crimina minùs sunt toleranda, pauciorum deberẽtdeberent testimonia requiri: ergo vrgentiori ratione in alijs non sufficiunt tres. ¶ In contrarium est illud DeuteroñDeuteron. 17. In ore duorum vel trium testium peribit qui interficietur. & cap. 19. In ore duorum vel trium testium stat omne verbum. Quod Christus Matth. 18. approbādoapprobando citauit. Idemq́;Idemque Paul. 1. ad Corinth. 13.
Paulus.
AD quæstionem vnica conclusione respōdeturrespondetur. Duorum testimonium, qui sint
homines fide digni, sufficiens est in iudicio, & ad maiorem certitudinem trium. Conclusio hæc trifario iure asseritur: Naturali scilicet, diuino, & humano. De diuino enim iam citata sunt testimonia. Et prętereà Christus, Ioan. 8. eâdem ratione astruxit testimonium suum, quod simul erat & patris, fide dignũdignum esse. Quo loco ait August. quod in hoc testium
Augustinus
numero est trinitas secundùm mysterium cōmendatacommendata: in qua est perpetua firmitas veritatis. Ius autem humanum patet. 2. q. 5. ca. quod verò. & extrà, de testib. c. In omni negotio. &. ff. eod. titu. l. vbi numerus. Ratione autẽautem naturali probatur. Certitudo (vt. 1. Ethi. autor est Arist.) non est similiter in omni materia exquirenda. Ob idq́;idque in actibus huma|nis, qui in caducis & contingentibus versantur, & de quibus constituuntur iudicia, non ea exigitur certitudo quæ in scientijs demōstrabilibusdemonstrabilibus: sed illa satis est quæ plurimùm veritatem continet, rarò autem deficit: probabilius autem est, certoq́;certoque propinquius id quod à multis asseritur, quàm quod asserit vnus. Ob idq́;idque vbi vni tantũtantum reo neganti multi obijciuntur testes, rationi consentaneum est vt illorũillorum potiùs testimonio stetur, quàm rei negantis. At verò multitudo tribus comprehenditur, principio scilicet, medio, & fine, quibus continetur linea: item longitudine, latitudine, & profunditate, quibus cōcluditurconcluditur corpus. Vnde Arist. initio. 1. de Cœl. to
Aristot.
tum & omne de tribus primùm dicitur: nam de duobus solùm dicimus ambo: duo autẽautem testes cum actore faciunt tres: quo autem absq;absque auctore cui in iudicio non tanta perhibetur fides, testimoniũtestimonium absolutum sit ac perfectũperfectum, adhibetur tertius testis. Vnde Eccle. 4. Funiculus triplex difficilè rumpitur. Cùm ergo sub disiunctione dicitur in ore duorũduorum vel trium, prius membrum necessitatem designat & sufficientiam: posterius verò abundantius cōplementumcomplementum. ¶ Quòd si obijcias
Obiectio.
cur non vnus affirmans contra negantem vnum sufficiat, respondetur quòd cùm reus
Solutio.
sit suæ vitæ suorumq́;suorumque bonorum possessor, & melior sit conditio possidentis, non existimatur vnius actoris affirmatio cōtràcontra sufficiens, etiam si vno alio fulciatur teste, ad depellendum ipsum de sua possessione. Sed nunquid non quādoq;quandoque vnius autoritas plurium testimonio præstat? FatendũFatendum quidem est tamen, leges vt sæpè dici solitum est, non ea considerare quæ rarò cōtinguntcontingunt, sed quæ plurimũplurimum. Quanuis vnius eximię autoritatis, qualis est Imperator, testimonium, sufficiens iudicatur: vt habetur. l. omniũomnium. C. de testam. Quin verò neq;neque plurium semper affirmatio firma est. Nam vt legitur. 3. Reg. 21. Naboth pluriũplurium falso testimonio condemnatus est. Et innocentissimus Christus. ¶ Emergit autem ex
ArgumentũArgumentum
hac conclusione argumentum cōtracontra ius humanũhumanum. Leges humanæ non possunt naturali derogare, ac multò minùs diuinæ: quod autem tres testes sufficiant, est de iure naturæ & diuino, vt dictum iam modò est: ergo leges humanæ non potuerunt testimoniũtestimonium trium infirmare, constituentes vt in testamento aperto requirantur quinque testes, & in occluso septem: atq;atque alijs causis item plures. Respon
Solutio.
detur, ius naturæ & diuinum non vsq;vsque adeò stabilire testimonium trium vt censeant nullam ob causam exigi posse plures. Enimuerò ꝗ̈uisquamuis nisi hominũhominum malitia nimiũnimium excresceret, duorũduorum vel trium abundaret testimoniũtestimonium: mortalium tamẽtamen fide & iustitia deprauata, idem ius naturæ persuadet, vt testimonia firmiora requirantur: & maximè in defunctorum testamentis, qui suas voluntates post mortem asseuerare nequeunt.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur, quod singulares testes non faciunt in iudicio fidem, sed illi tantùm qui sunt contestes. Dicuntur autem singulares quando quisq;quisque suum actum seorsum cōtestaturcontestatur. Sed est tamen de eorum discordia cum D. Tho.
D. Thomas.
distinguendum. Nam si discordant vel in substantia actus, puta quod vnus ait reum percussisse alapa, alius verò fuste: vel in loco aut tempore quæ sunt proximæ actionum circunstantiæ: nempè quòd vnus ait rem contigisse, aut manè aut domi, alius verò serò, aut in agro: testimonium tunc aut refutatur, aut non satis ad sententiam facere censetur. Videntur enim singulares esse, hoc est de diuersis actibus loqui. Præsertim si tanquàm certa asserant. Nam si vnus dicat se non meminisse, non vsque adeò inficiatur eius testimonium. ¶ Sed est tamen regula
Regula sancti Thomæ.
quam prudenter sanctus Thomas constituit: videlicet quòd si testes actoris & testes rei ab inuicem fuerint discrepantes, tunc cæteris paribus, standum est à parte rei: quoniam cùm melior sit conditio possidentis, iudex propensior esse debet ad absoluendum quàm ad condemnandum. Si verò testes eiusdem partis inter se dissenserint, & pariter testes alterius inter se, tunc iudex vtri partium assentiri debeat ex multis potest perpendere: scilicet vel ex numero testium, vel ex dignitate, vel ex fauore causæ: vt si agatur de libertate alicuius, & de alijs negotiorum qualitatibus. Multò autem iustiùs repellitur testis qui secum ipse dissidet: ac tunc maximè cùm de visu & scientia interrogatur. Nam qui de opinione requiritur & fama, non ideo reijciendus venit, quòd secundùm diuersa visa & audita de re titubet. At verò quando in aliquibus discrepant circunstantijs quæ ad substantiam causæ exiguum afferunt momentum, non ideo testimonium inficiatur. Vt si alius dicat contigisse rem hora tertia, alius hora quarta, vel quòd tempus erat sub|nubilum aut subclârum: aut si domus picturata erat, aut secùs: ad quas circunstantias non solent homines esse attenti. Quinimò (vt de concord. Euangel. Chrysost. & Au
Chrysost. Augustinus.
gust. sapienter adnotauêre) aliquanta historicorum discordia solidiorem illis arrogat fidem: quàm si vsq;vsque ad minima essent concordes. Tunc enim consultò & ex condito videri possent conspirasse ad fingendum historiam. Præter hæc autem (& hoc cum Caie
Caietanus.
tano) lubenter in præsentiarum adnotauerim quòd etiāetiam si testes, singulares fuerint de multiplicatis ab eâdẽeadem persona eisdẽeisdem actibus, non debilem faciunt fidem: maximè in religionibus, vbi syncera debet esse & plana cognitio criminum: vt si vnus attestetur talem commisisse vnum furtum, atque alius eundem commisisse aliud. Tunc enim, licèt de rigore iuris non sit illis fides habenda, tamen in religionibus possent haberi pro indicijs, vt procederetur ad aliquam inquisitionem & ad interrogandum reum ipsum, etiam cum genere aliquo leuis tormenti. Secùs autem in sæcularibus, vbi ad acerbiora supplicia proceditur. ¶ Ad secundum iam
reddita est ratio cur in aliquibus causis cumulatiora requirantur testimonia. ¶ Ad tertium autem respondet sanctus Thomas quòd illud cap. intelligitur de episcopis & reliquis ministris singulariter Ecclesiæ Romanæ. Tribus enim de causis tam ingens testiũtestium copia ante eorũeorum condemnationem expectatur. Primùm, quia ea debent splendêre sanctitate, ac subinde authoritate, vt plus fidei eis adhibeatur quàm testibus multis. Secundò, quia cùm ipsi, iudices sint vniuersæ Ecclesiæ, propter executionem iustitiæ inuidiam contrahunt apud multos: & ideo facilè possent aduersus illos falsa obijci testimonia. Præsentia tempora documento sunt quantas hæretici in Romanam Curiam expuerint blasphemias. Tertia causa est quòd ex illorum condemnatione multum deperiret authoritatis Romanæ Ecclesiæ: quod periculosius esset, quàm aliqua illorum mala citra scandalum tolerare.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm cuiuspiam testimonium citra eius culpam repellendum sit.
TERTIO loco dicendum est de testium idoneitate. Quærendum scilicet vtrùm cuiuspiam testimonium sit citra eius culpam repellendum. Et arguitur
Primum argumentum.
à parte negatiua. Ad ea quæ sunt reipublicæ necessaria, ac subinde de necessitate salutis præstanda, nemo repelli debet nisi propter culpam: testimonium autem ferre est huiusmodi: ergo ab illo munere nemo reijciendus est, nisi illius sit sceleris notatus. ¶ Secundò: repulsio testis, aut in pœnam illi
Argumen. 2.
decernitur, aut ideo fit, quod non datur illi fides: pœna autem nemo dignus est nisi propter culpam, neq;neque ob aliam causam indignus est fide: quia quicunque præsumitur bonus, quoadusq;quoadusque sua ipsum malitia prodat: ergo nullo modo testis refutandus est nisi propter culpam. ¶ In contrarium est can. si testes. 4. q. 3. vbi complures hominum sortes à testimonio ferendo citra culpam suam repelluntur.
AD quæstionem respondetur hac affir
Conclusio responsiua.
matiua conclusione, citato. c. consona. Iure & merito homines à testificandi munere, tam ob alias causas, quàm ob culpam repelluntur. Conclusio hæc, præter quàm iure
Ratio cōclusionisconclusionis.
humano, ratione etiam naturali clarescit. Enimuerò cùm certitudo humani testimonij (vt proximè dictum est) non sit prorsus infallibilis, sed fallentijs multis peruia, consentaneum est vt quicquid testimonij fidem infirmat refutetur. Infirmat autem huiusmodi fidem cum primis culpa, cuius causa infideles atq;atque infames non admittuntur in testes. Prætereà & qui publici criminis rei fuêre. Præter culpam autem sunt & alij defectus probabilitatem testimonij debilitātesdebilitantes: vt rationis inopia ob quam pueri & amẽtesamentes recusantur, atq;atque etiam mulieres, nisi in certis casibus. Secundò & causæ quæ plenæ libertati obstant: vt inimici & amici, atq;atque adeò domestici. Tertiò & humilium conditio: vt pauperes qui causa leuandæ famis corrũpicorrumpi possent. Prætereà & viles, vt serui. Deniq;Denique latissimè huiusmodi defectus can. citato dinumerantur: videlicet ratione sexus, ætatis, criminis, conditionis, aliarumq́;aliarumque huiusmodi causarum. ¶ Circa hanc conclusionem, non tam
Quæstio.
dubitando quàm admonendo quærendum superest vtrùm huiusmodi defectus, quando latẽtlatent in teste, liceat litiganti in publicum traducere, quò testimonium sibi contrariũcontrarium vel | infirmet vel prorsus recutiat. Et vt certissimum citra discussionem statuamus, cōstantissimumconstantissimum est neutiquàm crimen falsum licêre testi obijcere, neq;neque causa seruandæ totius reipublicæ. Nam si mentiri officiosè fas non est, quanto minùs perniciosè? Iniquissimus ergo vsus est, & qui in bene morata republica non esset ferendus, qui iam nunc temporis in iudicijs est frequens. Nempè dum aduocati flagitia, quæ neq;neque suspicantur quidẽquidem, testibus impingunt, dicentes vti iure suo ad suam redimendam vexationem. Cùm tamẽtamen mos ille plus habeat diabolicæ nequitiæ, ꝗ̈quam iuris. Fatemur quidem causidicos illos procuratores minimum autoritatis in hac re habere: nam meritissimò in his mendacissimi habentur: nihilo minùs vix inde emergit testis sine lęsione honoris & famę. Et ideo pręter illam quam irrogant priuatæ personæ, iniuriam quoq;quoque inferunt reipublicæ: nam illa ratione deterrentur viri probi, testes esse. Et nonnunꝗ̈nonnunquam legitimè excusantur, etiam dum à iudice requiruntur: quia nemo cum tanto periculo honoris sui & famæ, tenetur obsequium præstare suum. Quare deberent isti taxatores, quos vocant testium, si in probatione deficerent, supplicio affici. ¶ At verò
Dubitatio.
de crimine vero, occulto tamen, superest dubitandi ratio. Nam qui crimen occultum reuêlat (vt lib. præcedenti. q. 5. dictum est) licet secundo gradu, nihilo minùs iure infamator habetur, sicuti falsi impositor. Nihilo seciùs
Solutio.
respondetur genere suo non esse peccatum, reuelare occultum crimen testis, ob quod iure repulsam patitur. Nam postquàm id ius cōceditconcedit, licitũlicitum est cuicunq;cuicunque eodem iuris beneficio vti. Attamen multæ sunt requisitę cōditionesconditiones, vt talia detegere crimina, non sit charitati contrarium. In primis requiritur vt reuelatio illa sit vincendæ liti necessaria. Quare si crimen non est ex illis quibus iure testimonium repellitur, nefas est illud propalare. Mox libranda est fœditas detegendi criminis, cum detrimento, quod si non detegeretur, dari posset. Nam si in causa exigui momenti immane crimen testis patefaceres, ob quod vel periculum mortis subiret, vel infamis deinde viueret, profectò charitatem grauiter vulnerares. Tertiò & præcipuè perpendendum est, vtrùm testis, vel sua culpa, vel sua sponte se ingesserit: nam tunc æquiùs posset ei crimen suũsuum opponi, quo os illi obstrueretur. Quando verò, non solùm absque culpa sua, verùm cōpulsuscompulsus testimonium dicit, periculosum esset illum infamare: tunc vel maximè quando non tam necessitate quàm ob vindictam id fit. Quartò denique perpendendum est vtrùm quanquàm aliâs improbus sit, probè tamen & candidè verũverum fert testimonium. Nam si constaret falsum esse, multò iustius esset, etiam cum eius infamia impudens illi os compescere.
ARgumenta autem quæstionis facilima
Ad primum argumentũargumentum .
sunt. Ad primum enim respondetur quod illa testimonia sunt penitus reipublicæ necessaria, quæ bonũbonum habent authoritatis pondus: quod quidem citra culpam alijs etiam defectibus diminuitur. Et ideo qui illos habent, refutantur. ¶ Et per hoc patet solutio
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
secundi argumenti. Haud enim omnis testium repulsa, pœna est, quæ ob culpam infligatur: imò quandoq;quandoque est cautela. Ad alterum autem membrum respondetur quòd vbi res non vergit in nocumentum alterius, quicunq;quicunque præsumitur bonus, dum non probat̃probatur malus. Quando verò agitur in tertiātertiam personāpersonam, nemini fit iniuria, dum necessaria adhibetur cautela.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm testimonium falsum semper sit peccatum mortale.
QVartum quod in teste consideratur est culpa, si falsus sit. De qua ideo quæritur an semper sit mortalis. Et arguitur à parte
Primum argumentum.
negatiua. Primò sic. Quandoq;Quandoque testis non studio, sed facti ignoratione falsum dicit testimonium: ignorantia autem excusat à mortali labe: ergo non semper falsum testimonium peccatum est mortale.
¶ Secundò. Mendacium quod alicui qui
ArgumẽArgumen 2.
dem prodest, nulli verò nocet, quodq́;quodque ideo officiosum appellant, non est mortale: sæpè autem testimonium falsum huiusmodi mendacium est: Puta dum testis falsitate illa studet quempiam vel à morte liberare, vel ab iniuria, seu iudicis seu aliorum testium: ergo hoc genus testimonium non erit lethale crimen. ¶ Tertiò: ideo iusiu
Argumen. 3.
randum à teste requiritur vt timeat peierando mortaliter peccare: hoc autem necessarium non esset si ipsum per se falsum testimonium semper esset mortale: signum ergo est citra iuramentum quandoq;quandoque | contingere vt sit veniale. ¶ In contrarium est illud Prouerb. 19. Testis falsus non erit impunitus. vbi cum sermo sit de punitione apud Deum, culpa denotatur mortalis.
QVæstio hæc secundùm triplicem gradum absurditatis quæ in falso testimonio accidere consueuit, tribus conclusionibus dissoluitur. Consideratur enim & secundùm sacrilegium periurij, & secundùm iudicij iniustitiam, & secundùm falsitatem dicti. ¶ Est ergo prima conclusio. Omne
Prima conclusio.
periurium siue in iudicio siue extrà, quantumuis de re sit minima, peccatum mortale est. Nec potest vlla ex causa alleuiari vt sit veniale: quia adducere Deum in testem cuiusuis falsitatis sacrilega impietas est. ¶ Se
Secunda cōclusioconclusio.
cunda conclusio. Mentiri in iudicio violando iustitiam, etiam citra iusiurandum genere suo est mortale. Verba sunt sancti Tho
D. Thomas.
mæ quibus insinuat opinionem quam quęstione præcedenti contra CaietañCaietan. constituimus: nempè quòd potest mendacium in iudicio esse veniale. Ob id enim adiecit, genere suo, quod potest in indiuiduo esse veniale. Conclusio inde patet quòd præclara iusti
Probatio cōclusionisconclusionis.
tiæ virtus est ad salutem necessaria: & ideo qui illam transgreditur, charitatem, in qua salus consistit, auersatur. Quamobrem Decalogi præceptum Exod. 20. sub illa forma constituitur. Non loquêris contra proximum tuum falsum testimonium. Nam testimonium falsum in fauorem proximi, non est mortale: neq;neque adeò quādoquando dicitur vt idẽidem impediatur iniuriam facere: quoniam neq;neque hoc est contra ipsum, sed illud cōtracontra ipsum existit quod dicitur, vt tollatur ei ius suum. ¶ Tertia conclusio. Mendacium, si aliam
Tertia conclusio.
non habeat maculam quàm falsitatis, non est genere suo mortale. Patet: quia neq;neque est contra religionem neque contra iustitiam: & ideo genere suo non expellit charitatem. Teneatur ergo in memoria differentia conclusionum istarum. Omne periurium, non solùm in genere, sed in quolibet indiuiduo est mortale. Mendacium citra iuramentum, si sit perniciosum, genere suo est mortale, sed potest fieri veniale. Iocosum autem & officiosum genere suo non est mortale, potest tamen ex circunstantijs illuc vsque crescere. Quòd si scisciteris vtrum sit grauius,
Quæstio.
periuriúmne quodcunque extra iudicium, an perniciosum mendacium citra iuramentum in iudicio: Respondetur ex obiecto gra
Solutio.
uius esse periurium, vtpote quod aduersatur religioni, quàm mendacium, quod aduersatur iustitiæ. Attamen in indiuiduis pensandæ sunt circunstantiæ, quibus potest cōtracontra simplex perniciosum mendacium malitia exuperare aliquod periurium.
AD primum igitur argumentum respon
det S. Thom. Primùm quòd nemo debet in iudicio asserendo testificari, nisi id de quo per vigilantem cōsiderationemconsiderationem certam habet scientiam: sed quod sub dubio habet, sub dubio debet proferre. Attamen si post prudentem vigilantiam pro certo id habet, ac subinde asserit, quod falsum est, non ideo mendacij reus habetur: quia non iuit contra mentem, quod nomen mendacij sonat. Quare neq;neque si iuratus id affirmet, periurus est. ¶ Ex hoc responso elicit Caiet. neq;neque vl
CorollariũCorollarium Caietani.
lam talis testis subire restitutionis obligationem. Etenim (vt lib. præcedenti dictum est) restitutio, vel ratione acceptionis nascitur, vel ratione rei acceptæ: eiusmodi autem testis ratione acceptionis, in qua culpa non infuit, non fit restitutionis debitor. Neq;Neque verò ratione rei acceptæ: quia cùm testis non agat causam propriāpropriam, id quod alter perdit sibi non accrescit. Hoc autem corollarium cum his temperamentis verum est. Primò quòd nulla præfuerit negligentia aut leuitas & temeritas in credendo: nam tunc certè teneretur testis in parte pro ratione negligentiæ. Deinde qui omni procul culpa falsus est, quanuis non teneatur de sua substantia restitutionem facere, tenetur tamen dictum suum retractare, si illa via prodesse poterit, vt qui iacturam fecit amissum recuperet: tunc præsertim cùm de vita aut fama agitur alterius. Quin verò licèt iure testis non admittatur testimonium retractare nisi in continenti & absq;absque mora, vt patet extrà, de testibus: cap. prætereà. nihilo minùs quia (vt gloss. illic habet) etiam post temporis interuallum robur prioris testimonij retractatione infirmatur: tunc maximè, dum testis bonæ est existimationis, de quo nulla est suspicio, consultò fuisse mentitũmentitum: debet quantocunq;quantocunque elapso tempore testimonium mutare, si modò intellexerit quòd aliquo pacto poterit famam & honorem alterius resarcire. ¶ Ad secun
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
dum argumentum respondetur, mendacium officiosum adeò genere suo non esse mortale, vt neq;neque in iudicio tale fiat. Quare dum innocens vel testium calumnijs accusa|tur, vel iudicis iniquitate vexatur, dicere contra aliquid veritatem, vt illa via ab iniquo iudicio innoxius eripiatur, nisi iusiurandum interueniat, non est mortale. Et ratio est (vt ait Sanct. Thom.) quia iudicium iniustum, non est iudicium: ideoq́;ideoque nihil illic contra iustitiam peccatur. Dum autem vniuersaliter ait iudicium iniustum non esse iudicium, non loquitur more styloq́;styloque doctorum iuris, sed sermone philosophorum moralium, qui quicquid vitiosum est, nullum arbitrantur. Iuris enim prudentes non omnem sententiam iniustam pro nulla ducunt. Sententia enim apud illos duplici de causa est nulla, scilicet, vel quia dimânat à non iudice, vel quia errorem continet, tum intolerabilem, tum etiam manifestum. Attamen etiam si non sit nulla, accidit esse iniustam triplici de causa, vt author est Gratian. can. episcopus. 11. quæst. 3. scilicet aut ex animo: vt puta quia iudex ex odio procedit: tametsi hoc quidem nisi alia adsit iniquitas, sententiam non vitiat. aut ex ordine: nempè quòd non seruatur necessarius ordo iuris. aut ex causa: nempè dum contra veritatem aut facti aut iuris sententia pronuntiatur. Atq;Atque hæc est essentialis iniustitia: nam reliquæ, accidentariæ sunt. Et quæ dicimus de sententia, quæ terminus est iudicij, idem & de iudicio censendum est. At verò licèt hoc pacto sit sententia iniusta: non tamen (vt dicere cœpimus) censetur subinde nulla, nisi error tum intolerabilis, tum etiam propatulus sit: ideo admonet Grego. eâd. cau. & quæst. dicẽsdicens, SẽtentiaSententia
Gregorius.
pastoris siue iusta siue iniusta timenda est. Ob id scilicet quòd quando error non est manifestarius, ad reum non pertinet de illo iudicare. Consideratè ergo perpende duo verba: sententia, &, pastoris. Priori nāq;namque intelligit quòd non sit intolerabilis erroris: & posteriori quòd sit veri iudicis. Hæc autem omnia in foro iudiciali intelliguntur. Nam in foro conscientiæ, quisquis omni procul dubio resciuerit sententiam esse iniquam, hoc est contra veritatem, potest non parêre: dum id modò citra scandalum faciat. Et ideo sanctus Thomas omne iudicium iniquum censet nullum. ¶ Ad tertium facilè responde
Ad tertium argumentũargumentum .
tur, quòd ideo stringuntur testes iureiurando, vt maiori percellantur timore. Grauius enim est à Dei religione præuaricari, quàm humanam sauciare iustitiam.

QVAESTIO OCTAVA, De iniustitia Aduocatorum. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 71.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm Aduocatus teneatur gratis præstare patrocinium pauperibus in suis causis.
POSTREMA denique persona in iudicio est aduocatus: de quo primò quæritur, Vtrùm teneatur pauperibus gratis patrocinari. Et arguitur à par
te affirmatiua. Patrocinium inter alia misericordiæ opera connumeratur: sed opera misericordiæ gratis debent impendi, secundùm illud Exod. 23. Si videris asinum odientis te iacentem sub onere, non præteribis sed subleuabis cum eo: cùm tamẽtamen molestiùs premitur pauper lite contra ius sibi cōflataconflata, quàm asinus onere. ¶ Secundò accedit autoritas
Argumen. 2. Gregorius.
Gregorij, qui inter suas homilias exponens locum Euangelicum Matthæ. 25. de talento quod seruus nequam subtùs terram infoderat, ait: Habens intellectum, curet omninò nè taceat: habens rerum affluentiam, à misericordia non torpescat: habens artem qua regitur, vsum illius cum proximo partiatur: habens loquendi vsum, apud diuitem pro pauperibus intercedat. Hæc enim omnia talenti nomine reputantur: talentum autem abscondere culpa est, vt de pœna ipsa deprehenditur quam seruus ille pertulit: ergò patrocinium est in præcepto. ¶ Tertiò, præ
Argumen. 3.
cepta misericordiæ sunt affirmatiua, quæ idcirco loco & tempore obligant quo calamitas ingruit: necessitatis autem tempus in paupere est quoties iniuria opprimitur: ergo tunc aduocatus tenetur suo patrocinio illi adesse. ¶ In contrarium autem est quòd necessitas cibi non est minor ꝗ̈quam illa qua pauper in iudicio vexatur: non autem semper tenetur diues cibo pauperi subuenire: ergo neq;neque patronus suo patrocinio.
SIcuti de accusatore quæsitum est vtrùm de iustitia teneatur quandoq;quandoque accusare: & | de teste vtrùm teneatur testificari: ita & de aduocato operæpretium est scire an officio misericordiæ teneat̃teneatur fauore suo miseris suppetias ire. Ad quam vtique quoniam gratis pauperibus patrocinari vnum est eleemosynarum genus, perinde respondendum est ac de alijs misericordiæ officijs de quibus diuus Thomas. 2. 2. q. 32. disputauit. Est ergo cōclusioconclusio
quæ sola quæstioni sufficit. Aduocatus non semper causæ pauperum patrocinium suum gratis præstare tenetur: sed tunc dũtaxatdumtaxat cùm non in promptu apparet quomodò ei possit aliter subueniri. Probatur cōclusioconclusio.
Probatio.
Præceptum misericordiæ, vt modò dicebamus, est affirmatiuum: obligat ergo non pro semper, sed miseria id inopis exigẽteexigente: igitur vbi in promptu est vt possit aliter pauperi succurri, non te præceptũpræceptum constringit, sed consilium admonet. Eò potissimùm quòd ad impossibile nemo obligatur: & nemo potest omnibus opem ferre: licèt sit consilium dum potes, alium benefaciendo præuenire. At verò vbi non est in promptu per viam aliam subuentio, tunc extrema censetur necessitas, atq;atque adeò obligaris. Vnde Au
Augustinus.
gustinus in princip. de doctrina Christiana: Cum omnibus, inquit, prodesse non possis, his tibi potissimùm consulendũconsulendum est qui pro locorum & temporum vel quarumlibet rerum opportunitatibus constrictiùs tibi tanquàm quadam sorte iunguntur. vbi rationem reddit cur omnibus non tenemur: nempe quia non possumus. Mox affirmatiuum præceptum suis qualitatibus circunscribit vt sit obligatoriũobligatorium. Primùm ratione loci: quia non teneris quæritare quibus benefacias, sed occurrentibus auxilio adesse: secundùm illud citatum Exod. 23. Si occurris oui aut asino vicini tui erranti, reduc eum. Secundò etiam addit rationem temporis: quia non teneris prospicere in futurum causis pauperum, sed in præsenti eis opitulari: secundùm illud. 1. Ioannis. 3. Qui viderit fratrem suum necesse habere, & clauserit viscera, &c. Subiungit autem Augustin. vel quarumlibet rerum opportunitatibus: quia dum homo omnibus non sufficit, illis citiùs opem debet qui sibi sunt aliqua necessitudine coniuncti: secundùm illud. 1. ad Timoth. 5. Si quis suorum, & maximè domesticorum curam non habet, fidem negauit. Duo ergo requi
runtur ad præceptum charitatis: prius vt hę circunstantiæ conueniant: posterius vt non sit in promptu via paratior subuentionis.
Et quod de aduocato affirmatur, de medico pariter cẽsendumcensendum est: ac de alijs perinde qui misericordiæ officio leuare ærumnas possunt, miserorũq́;miserorumque necessitatibus opitulari, siue publicis siue priuatis. ¶ Primum autem
Primum dubium.
circa hæc dubium existit, quomodò intelligatur excusatio hæc præcepti, quando in promptu apparet quomodò alteri necessitati subueniri possit, vtrùm satis sit vt tu excusêris, alios esse qui necessitatem intuentes & meliùs quàm tu possunt, & arctiori vinculo tenẽturtenentur. Sic enim vulgus existimat: quare passim audias hoc sese pacto excusantes, Est talis qui meliùs facere potest ac debet: cur igitur ego tenear? Respondetur nihilo
Responsio.
minùs istis eiusmodi physicas potentias & naturales obligationes, nisi adsit actus, non excusare reliquos qui succurrere possunt. quid enim misero prodest quòd multi possint & debeant, si accurrit illi nemo? Verba ergo hęc, si in promptu appareat aliter subueniri posse, intelligenda sunt in proxima aptitudine ad opus: scilicet vt credas re vera absque te subuentum iri statim per alios.
Alioqui si tu non facis, aliorum culpa tuam non excusabit. ¶ Sed alterum deinde hîc
Dubium secundum.
restat dubium. Videtur enim D. Thom. non satis rei fecisse: loquitur inquam de extrema necessitate, nihil autem de graui: & tamen dubium est vtrùm citra extremam teneatur etiam aduocatus patrocinari pauperi in graui necessitate, aut medicus etiam infirmum curare. Et quidem Caietan. in præsentiarũpræsentiarum
Caietanus.
solam extremam necessitatẽnecessitatem arbitratur secum afferre præceptum obligans ad mortale. Distinguit enim tres gradus: PrimũPrimum extremæ necessitatis cui sub mortali culpa succurrendum est. Secundum necessitatis grauis citra extremam: cui non occurrere venialis inquit culpa est. Leuioribus autem succurrere consilium est: sed illas prætermittere nulla est culpa. MirandũMirandum est tamen quo
Caietanus suiipsiꝰsuiipsius oblitus.
modò suiipsius fuerit oblitus: nam. 2. 2. q. 32. arti. 5. legitimè diuum Thomam interpretatus duos confessus est casus pręcepti eleemosynæ sub mortali: videlicet necessitatem extremam de necessarijs, & grauem de superfluis. In cuius confirmationem tractatum posteà composuit de eleemosyna: vbi eandẽeandem sententiam adstruxit necessariam esse concessu. Ioannes nanque non tantùm de extrema loquitur, sed de vrgenti necessitate. Qui viderit, inquit, fratrem suum necesse habere, & clauserit viscera sua, &c. Viscera enim quę | sola extrema necessitas aperit, ferrea sunt & obstrusiora quàm sinit charitas. Igitur non est dubiũdubium quin perinde atq;atque in alijs eleemo
Solutio proximi dubii.
synis in patrocinio locum etiam habeat grauis necessitas, vt in loco citato ait sanctus Thom. quod rectè Syluester agnouit in ver
D. Thomas. Syluester.
bo, aduocatus. §. 28. Ecquis enim dubitet, quin si inopis hominis omni fauore destituti citra periculum vitæ periclitaretur, honor aliáve illi ingrueret vrgens calamitas, teneretur & patronus suo illi adesse patrocinio. Et pariter medicus quāuisquamuis non immineret ęgroto periculum mortis. ¶ Hoc autẽautem verum est quòd cùm in graui necessitate non sit præceptum nisi de superfluo, pensanda est & necessitatis grauitas, & aduocati aut medici possibilitas. Et quidem grauitas ex obiecto perpenditur: periculum enim præsentissimum vitæ extrema necessitas est. Et quanꝗ̈quanquam non esset tam certum periculũpericulum mortis, posset esse grauis necessitas: vt in infirmo graui tento infirmitate: & si cui grauiter periclitatur honor & fama. Superfluum autem in aduocato, quatenùs aduocatus est: sicuti & in medico: est tempus quod sibi superest. Haud enim ad succurrendum grauibus causis citra extremam tenetur horas succidere quas in alẽdaalenda sua familia collocare eget: sed satis fuerit si sit diues qui non tanto tempore pro se eget, vt qquod sibi superest, causis pauperũpauperum impendat. Si non omnibus illis potiùs quæ grauiora sunt. Nam inde quòd scientię locuples est, tenetur partem etiam impartiri egenis: sicuti si alijs diuitijs afflueret. Qui enim inuisos habet pauperes, non est cur sit in conscientia securus: quia neq;neque est in tuto. ¶ Et per hæc clarent argumentorum solu
tiones. Qui enim iumentum sub onere iacens obuium habet, videt suam opem esse illi necessariam, cuius ideo fit inde debitor. Et pariter ad Gregorium respondetur, quòd talentum abscondere est, vbi necessitas occurrit, auxilium subtrahere. Et quantum ad tertium attinet, iam exposita est illa quæ obligat necessitas, atque illa quæ sub consilio militat.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm meritò sint aliqui ab aduocationis officio arcendi.
POST hæc quæritur de aduocatorum qualitate & dignitate, vtrùm aliqui sint tanquātanquam inidonei ab hoc officio abigendi. Ar
Primum argumentum.
guitur enim à parte negatiua: ab operibus misericordiæ nemo arcendus est. ¶ Secundum. Eiusdem effectus neuti
Secundum.
quàm incongruè assignāturassignantur diuersæ causæ: vacare autem sacris & peccatis sordescere, contraria sunt: incongruè ergo ab hoc officio arcentur ex vna parte infames, atque ab altera clerici. ¶ Tertiò. Quisq;Quisque tenetur pro
Tertium.
ximum sicut seipsum diligere: nemo autem cohibetur propriam defendere causam: ergo neque cohiberi vllus debet tueri causam proximi. ¶ In contrarium autem est quòd infames & excommunicati repelluntur ab hoc officio: vt patet. 3. q. 7. cano. infames. & etiam monachi, nisi de licẽtialicentia Prælati in causis pijs. 16. q. 1. ca. monachi. & extrà, de postulatio. c. ex parte.
AD quæstionem supposita distinctione duabus conclusionibus respondetur.
Bifariàm enim quis potest à munere aliquo
Distinctio.
repelli, scilicet aut propter impotẽtiamimpotentiam aut propter indecentiāindecentiam. Sed differũtdifferunt quod impotentia simpliciter excludit hominem, indecentia verò non item: quia potest per necessitatem quod indecens erat fieri condecens. Est
Prima conclusio.
ergo prior conclusio. Qui potẽtiapotentia caret aduocandi neutiquàm patrocinari potest siue potentia desit in sensu interiori, quales sunt furiosi, qui sanum non habent sensum: atq;atque impuberes, qui ipsum non habẽthabent integrum ac solidum: aut in exteriori, sicuti sunt surdi aut muti. Requiritur enim in oratore primùm mens non solùm sana, verùm etiam extructa ad iudicandum: & deinde cùm causæ in foro exteriori agantur, instrumenta ad exprimendum conceptus. ¶ Secunda
Secunda cōclusioconclusio.
conclusio. Duplex est qualitas quæ in aduocato existens, nisi necessitas adsit, indecentem facit aduocationem. Prior est dignitatis excellẽtiaexcellentia. Posterior verò orbitas aliqua, aut defectus. ExcellẽtiaExcellentia in quam dignitatis indecẽtesindecentes reddit sacerdotes, & maximè monachos vt in foro versentur. Qui enim sunt sacris ministerijs mācipatimancipati, orationiq́;orationique perinde & cōtemplationicontemplationi addicti, eos minimè decet ad sæculares causas demitti: quæ & impedimẽtoimpedimento illis sunt nè possint spiritualibus vacare: & autoritatem diminuunt, atque offuscant, nè pro sua conditione & statu in ho|nore & existimatione habeantur. Orbitas autem aut corporalis esse potest & naturalis, aut quæ ex peccato proficiscitur: corporalis inquam vt cæcitas. Nam qui cæcus est, non est ad dicendum aptus. Nemo enim acrimoniam habere potest nisi eos videat cum quibus loquitur. Nam per oculos & concionis attentione excitatur orator: & per eosdẽeosdem spiritus quoque remittit quibus vegetatur oratio. Loquimur enim de oratore qui voce causas agit. Nam in illis qui scripto respōsaresponsa dant non tantùm officit oculorum orbitas. Fœdior autem ac nocentior est qui corruptis moribus sordescit. Qua ratione repelluntur infideles hæretici, excommunicati, atque infames, qui grauioribus criminibus maculati sunt. At verò, vt in cōclusioneconclusione adiectum est, ingruere potest necessitas qua eiusmodi decentia compensetur. Quare & monachi pro suis ecclesijs, atque alij pro seipsis & sibi coniunctis, aduocationis officio fungi possunt. ¶ PrimũPrimum ergo omniũomnium in præsentiarũpræsentiarum animaduertẽdumanimaduertendum est, quātaquanta in aduocato reꝗsitarequisita sit dignitas: quæ certè paulò minor desiderat̃desideratur ꝗ̈quam in iudice. Vnde cùm in alijs cunctis actibus atq;atque officijs præ scientię copia requiratur morum probitas, in oratore potissimùm atq;atque in aduocato etiam philosophi id singulariter exigunt. Quare in descriptione Oratoris priùs ponunt, Vir bo
Munus oratoris.
nus, ac subinde dicendi peritus. Debet enim patronus cum primis summa fide cliẽtisclientis curam suscipere: deinde cauere nè parti aduersæ iniuriam inferat, ac demum ea pollêre autoritate, vt non tantùm iuris prudentia, verùm & morum præcipuè integritate fidem sibi arroget. Nam prauis, vt ait lib. 12. Quint.
QuintilianꝰQuintilianus
etiāetiam vera dicẽtibusdicentibus fides deest: videturq́;videturque malus aduocatus malę causæ indicium & argumentum. ¶ Interrogatio autem hîc existat
theologica, Vtrùm dum quis se contra ius in hoc officium insinuat peccet mortaliter. Respondetur quòd si defectus non multùm ad rem referat, non est mortale crimen: imò potest fieri etiam citra veniale. Vt si mutus scripto consulat & emendatus infamis, si tamen absq;absque vlla iuris peritia & negotiorum experientia ingereret sese, non esset à mortali culpa immunis: quandoquidem in illo periclitarentur causæ sibi concreditæ.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur, non omnia opera misericordiæ omnes decêre. Imò si indocti ad docendum prodirent, & stulti ad consulendum, & inexꝑtiinexperti medici ad medicandũmedicandum, & infames ad corripiendum, potiùs pestilentes haberentur ꝗ̈quam misericordes. ¶ Ad secundũsecundum respōdeturrespondetur quod
Ad secũdũsecundum.
sicut virtus inter duo extrema constituitur, ita & patrocinandi muneri alij per excellentiam non sunt apti, atq;atque alij per defectum.
¶ Ad tertium autem respondetur quòd ne
Ad tertium.
cessitas non incumbit tanta succurrendi alienis negotijs quàm proprijs: & ideo infames admittuntur in causis proprijs & non in alienis.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm aduocato delictum sit iniustam causam defendere.
POST aduocati dignitatem sequitur de idonea aduocandi forma: nempe vtrùm licitũlicitum sit causam iniustam defendere. Haud enim desunt à parte
Primum argumentum.
affirmatiua argumenta. Etenim sicuti laus medicæ artis inde maximè relucet quòd desperatos morbos medicus sanet: ita & aduocatus inde præcipuè commendari assolet quod infirmas causas propugnat. ¶ Secundò. Si
Secundum.
causam propter iniustitiam deberet deserere, non eò punirentur aduocati quòd causas perdunt: puniuntur autem tanquàm præuaricatores, qui diuersam adiuuant partem: vt patet cap. si quem pœnituerit. 2. q. 3. ergo licitum est susceptam causam contra iustitiam defendere. ¶ Accedit tertiò quòd maior illic apparet culpa, vbi causa iusta iniustè de
Tertium.
fenditur: puta dum vel falsi producuntur testes, vel leges allegantur falsæ: quàm iniustāiniustam causam via regia defendere. licet autem aduocato astutijs vti ac technis, sicuti militi ex insidijs pugnare: ergo iniustam causam protegere non est prorsus nefas. ¶ In contrarium autem est reprehẽsioreprehensio illa. 2. Paralip. 19. Impio præbes auxilium: & idcircò iram Domini merebaris.
AD quæstionem duabus conclusionibus respondetur. Prior est. Aduocatus qui
Prima conclusio.
sciens & prudẽsprudens iniustam causam defendit, tum mortaliter contra iustitiāiustitiam peccat, tum perinde ad restitutionem tenetur. Probatur.
Probatio.
Qui ad malum cooperatur, eiusdem est iniquitatis reus, atq;atque ipse qui facit: secundùm illud Pauli, ad Roma. 1. Digni sunt morte, non
Paulus.
| solùm qui faciunt, sed etiam qui facientibus consentiunt: aduocatus autem & consilio & fauore cooperatur ei qui iniustam litem gerit: quin verò ipse est qui litem nutrit: ergo mortaliter peccat: ac subinde cùm peccatũpeccatum sit contra iustitiam, nempe in nocumẽtumnocumentum alterius partis, ad restitutionem obligatur.
¶ Posterior conclusio. Qui per ignorantiāignorantiam,
Postrema cōclusioconclusio.
iniustam tuetur causam, excusari pro ratione ignorantiæ potest, tam à culpa quàm à restitutione. Conclusio in omnibus materijs clara est. ¶ Emergit autem ex priori cōclusioneconclusione
Dubitatio.
dubitādidubitandi occasio de causa dubia. VtrũVtrum aduocatus suscipere eam causam possit ac subinde defendere, quæ iudicio suo anceps est. Et quidem si in æquilibrio dubitatio pẽdeatpendeat, in promptu est affirmatiua responsio: quoniam iurisprudentis munus non aliud est quàm legum sensa bona fide ad alterutram partem applicare. Imò hinc omnes lites pẽdentpendent quòd res aut iure aut facto in dubio versantur. Sed ratio dubitādidubitandi potissima est, vtrũvtrum etsi aduocatus intelligat aduersam partem maiorem habere iuris energiam, possit eam quę minoris est probabilitatis defensare. Apparet nanq;nanque id non esse licitum: quo
ArgumentũArgumentum.
niam videtur nihil aliud quàm iniquitas iudicem in eam partẽpartem inclinare & trahere, contra quāquam pronuntiare deberet. ¶ Responde
Solutio.
tur nihilo minùs sub distinctione. Quando enim est causa mortis, aut sanguinis, aut vbi honor alicuius periclitatur: tunc actori contra reum patrocinari, nisi minimum tanta vigeat probabilitate accusatio, quanta defensio, profectò ingens esset scelus: quoniam melior est conditio possidentis: maximè in fauorem honoris & vitæ. Ac ferè idem est cùm quis reus fit vt de sua deturbetur bonorum omnium possessione. Imò in hisce casibus, potissimũpotissimum in causa capitis, nisi reus perniciosissimus haberetur, pium esset eius suscipere patrociniũpatrocinium, etiam si eius causa minoris esset probabilitatis: dũmodòdummodo nulli fraudi panderetur locus. In causis autem minoris momenti, tametsi vix absq;absque periculo possit infirmior causa defendi ac debilior: tamẽtamen si ad rigorem conscientiæ loquamur, non est cur omninò condemnetur: dũmodòdummodo patronus clientem in primis suum admonitũadmonitum curet, iustitiam non tam ei quàm alteri parti arridere: deinde nulla prorsus vtat̃vtatur falsitate: leges scilicet aut cōmentitiascommentitias allegando, aut falsè interpretando, sed illis semper vtatur, quæ causæ suæ suffragantur: reliqua verò subticeat argumenta, quæ à parte contraria militant. Et ad argumentum in contrarium
Ad argumẽtumargumentum.
respondetur, quod vnicuique licitum est ius suũsuum absque vi & fraude experiri & persequi. Et ideo cum patroni munus sit suo clienti fauere, nemini iniuriāiniuriam facit si merita suæ causæ patefaciat. Altera verò pars sibi viderit, cui patrono suam concredat causam: & iudex etiam sibi, vt quadratus stet, nè in partẽpartem nutet infirmiorem. Tametsi vt dicebam similium causarum defensio non caret periculo adulterandi leges.
AD primum igitur argumentum respon
detur disparem esse medici atq;atque aduocati rationem. Medicus nāq;namque qui desperatum morbum curandum suscipit nemini iniuriam irrogat, scilicet neq;neque tertio, neque verò infirmo, si ipse consentit. Aduocatus autem qui vnam partem sic propugnat vt alteram expugnet, licèt scientiæ laudem mereatur, est tamen secundùm voluntatem iniquus.
¶ Secundum autem argumentũargumentum de illo qui
Ad secundũsecundum.
bona fide causam suscipit, quam post contestatācontestatam litem intellexit esse iniquam, abditioris est ambiguitatis. RespōdetRespondet em̃enim S. Tho. quod
S. Thomas.
non debet eam prodere vt alteram partem iuuet secreta iniustæ causæ retegendo: esset enim tunc præuaricator, iuxta ca. si quem pœnituerit. 2. q. 3. quẽquem iam exposuimus: sed debet eam dissimulanter deserere. ¶ At verò solutio hæc ansam contra se affert arguẽdiarguendi. Si enim quis accusatori patrocinaretur
Ratio in sanctum Thom.
contra aliquem in causa capitali, quem decurrente causa euidenter nosset esse innocẽteminnocentem, teneretur causam prodere, vt eum à morte liberaret. Imò verò agere testem eius innocentiæ, & transire ad defendendum eius causam. Nam innocentia tanto potitur iure, vt etiam iudex, vt suprà dicebamus, cui illa esset cognita, ad id ipsum teneretur, nedũnedum aduocatus. Conceditur ergo huius argumenti conclusio. Nec sanctus Thomas loquitur ni
MẽsMens S. Tho.
si in communi ordine & stylo iuris. Quin etiam si causa in re grauissima versaretur, quæ paulò minoris æstimaretur ꝗ̈quam mors. Vt si quæstio esset de celeberrima fama & honore, statuq́;statuque alicuius illustris, idem pro meo captu censerem. Hoc sub aliorum censura dixerim: dummodò aduocatus non sub dubio id nosset, sed certissima scientia. Et prætereà dum id posset facere absque scandalo, & præmissa fraterna admonitione, qua id comminaretur accusatori, nisi desisteret. Et | dando quam posset operam nè accusatoris vita periclitaretur. Sed tamen si vsque adeò ille nequam desiperet vt resipiscere renueret, profectò cum eius periculo id posset facere. Imò si citra suum ipsius detrimentum id posset, arbitror teneretur. Et vice versa illi qui reum mortis defenderet, quanuis nosset iniustè se protegere, neutiꝗ̈neutiquam liceret causam eius prodere: licèt deberet deserere causam, si nullo eum colore tueri posset.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm licitum sit aduocato pretio patrocinari.
SEquitur denique de stipendio patroni, vtrùm sit licitũlicitum. Arguitur nanque à parte ne
gatiua. Opera misericordiæ non sunt intuitu humanæ retributionis exhibenda: secũdùmsecundum illud Luc. 14. Cùm facis prandium aut cœnam, noli vocare amicos tuos neque vicinos diuites, nè fortè ipsi te reinuitent. patrocinari autem vt articu. 1. dicebamus, officium est misericordiæ: ergo gratis est impendendum.
Eò potissimùm quòd est spirituale opus: & spiritualia non licet temporalium æstimatione tribuere. ¶ Secundò arguitur. Iudici,
Secundum.
quia persona est necessaria in iudicio, non licet quidpiam ab alterutra parte litigātiumlitigantium recipere, vt Augustinus ait contra Macedo.
Augustinus.
& refertur. 14. q. 5. can. non sanè. aduocatus est etiam necessaria persona: ergo neque illi id licet. ¶ In cōtrariũcontrarium est ibîdẽibidem Augu. vbi ait quod aduocatus licitè vendit iustum patrocinium, & iurisperitus verum consilium.
AD quæstionem duabus conclusionibus respondetur. Prior. Licitum est aduo
Prima cōclusioconclusio.
cato suum patrocinium pretio æstimare. Facilis est ex superioribus eius collectio. Nam quæ hominis propria sunt, neque alteri de
Ratio cōclusionisconclusionis.
iustitia debet, citra iniuriam potest vendere: quia nemo quæ sua sunt gratis donare tenetur. Sciẽtiascientia autem iurisperiti, & aduocati solertia & prudentia, sunt propria ipsorum bona, sicuti & sciẽtiascientia medici & cuiusuis Doctoris alîus facultatis: neque illa rigore iustitiæ semper alijs debet: ergo tunc poterit pretio illa æstimare ac vẽditarevenditare. Posterior con
Vltima conclusio.
clusio. Si quis istorũistorum per improbitatem aliquid vltra modum extorqueat, mortaliter peccat: idq́;idque contra iustitiam. Patet conclu
Probatio cōclusionisconclusionis.
sio in primis autoritate Augustini eodem loco: vbi ait quòd ab his extorta per immoderatam improbitatem repeti solent: data verò per tolerabilem consuetudinem non solent, scilicet repeti. Et ratio deinde est in prōptupromptu: nam eismodi officia pretio sunt æstimādaæstimanda: in his autem quæ pretio penduntur excessus pretij iniustitiam operatur. Cui quidem rationi applaudit lex etiam ciuilis. C. de postul. l. si qui. ¶ Circa priorem autem
Dubium.
conclusionem dubitas forsan quomodò sit æstimandum huiusmodi patrociniorũpatriciniorum pretium: vtrùm consistat in indiuisibili, an potiùs latitudinem permittat vt possit quisque pacisci quantum velit. Arguitur enim quòd tantum cuique petere liceat, quantum exprimere valuerit: quoniam re vera scientia hominis est sicut margaritum quod nullo certo æstimatur pretio, sed pro voluntate contrahentium. Imò omni est magarito pretiosior, secundùm illud Prouerbi. 16. Posside sapientiam: quia auro melior est. ¶ Respondetur nihilo mi
Solutio.
nùs aduocatorum pretium, perinde atque aliarum rerum duplex esse: vt lib. 6. dicturi sumus: scilicet & legitimum, & naturale. Legitimum inquam quod lege taxatum est: consueuerunt enim lege taxari mercedes operarum ministrorum iustitiæ: videlicet tam scribarum, quàm aduocatorum, atq;atque aliorum: vt scilicet pro tali scripto tantum eis pendatur pretium: & pro tali, tantũtantum. De quibus vtique pretijs dubitari non licet, quin sit peccatũpeccatum iniustitiæ quidquāquidquam vltrà ex pacto suscipere: & qui plus percipit, ad restitutionem tenetur. Si lex modò sit vsu recepta, neq;neque annuẽteannuente principe abrogata. QuoniāQuoniam vt lib. 1. dictum est, leges obligant conscientiam, atque illę potissimùm quæ de rerum æstimatione iusta causa feruntur. Et est profectò iustissima, patrocinijs præstandis responsisq́ue ferendis mercedes lege publica statuere. Alioqui cùm litigantes ab vna parte pudor suffundat, si parùm conferant: ab altera verò vincendi auiditas extimulet: non possunt non esse immodicæ. Qua vtique ratione vsu maximè fieri solet vt lites nutriantur: & vtrauis pars vincat, maior tamen sortis portio causidicis obtingat. ¶ At verò quādoquando mercedes non sunt lege con
Scrupulus.
stitutæ, quia neque omnes commodè possunt: tunc superest dubitandi ratio, vtrùm iurisconsulto quantum exprimere potuerit | exigere liceat. Tunc enim militare videtur argumentum quod suprà fecimus de rebus pretiosis, quæ tanti stant quanti vendi possunt. ¶ Respondetur nihilo minùs id non
Solutio.
esse licitum. Nam rerum, vti libr. eodem. 6. dicturi sumus, aliæ sunt non simpliciter ad vsum humanum necessariæ: quæ idcircò licèt tanti æstimentur quanti vendi possunt, non vergit in reipublicæ perniciem. Sed alię sunt humano vsui omninò necessariæ: vt frumentum, vinum, lana, &c. quæ citra iniuriam distrahi nequeũtnequeunt nisi iusto pretio, pro ratione tẽporumtemporum, & locorum. Atq;Atque huius generis sunt forensia munera. Quare optimè ait Au
Augustinus.
gustin. quod extorta per immoderatam improbitatẽimprobitatem repeti solent. Improbitas enim si non dicat nisi instantiam petendi, non continet iniustitiam: sed quādoquando est immoderata, hoc est excessiua respectu iusti pretij. Et sic est intelligenda posterior nostra conclusio.
¶ Quocircà neq;neque scriba, neq;neque aduocatꝰaduocatus, quātũquantum libuerit, exigere potest. Imò verò neq;neque recipere. Nam etsi gratis auctiora illa pretia videantur conferri, nunꝗ̈nunquam tamen re vera cōfeferunturconferuntur, nisi coacta voluntate. Sunt fateor pensandi labores, quos studentes ad comparandācomparandam iuris peritiam exhauriunt, & quos faciunt sumptus, & præ omnibus ingeniũingenium eorum & scientia: sed tamen cum moderamine, habita qualitate & quantitate causæ, & litigantium possibilitate. Neq;Neque verò audienda eorũeorum sunt hæc obtendicula. Aiunt enim non posse aliter suum sustentare statũstatum, cùm tamen status eorum & cōditioconditio non sit ipsorum iudicio æstimanda, qui illas sibi vsurpant fastuosas pompas. Si enim scribæ & victu & vestitu nobilitatem præ se ferre contendant, & aduocati illustrium statum: non debent illos splendores miserorum sumptibus sustentare. ¶ Vnum autem prouiden
ter iure cautum est, nè aduocatus de quota litis paciscatur: scilicet de medietate, aut de tertia, aut de duabus tertijs, &c. vt habetur C. de postulati. l. si qui. & illic Bartol. &. l. litem. C. de procura. &. l. sumptus. ff. de pact. Et fuit optima ratio legis: nam illa via inserperent fraudes & technæ, quas aduocatus vt vinceret excogitaret. Imò verò eâdem ratione, quicquid nonnulli Glossatorum in contrarium mussitent, neque licèt pacisci de aliqua certa quantitate sub conditione victoriæ, quæ sit tanquàm honorarium. Nam eadem omninò offerretur tunc nefandis fraudibus occasio. Sed tantùm licet pacisci absolutè de tanta quantitate, in vtranuis partem euaserit causa.
AD primum igitur argumentum iam sæ
Ad primum argumentũargumentum .
pe responsum est. non quicquid homo potest, facere debere per misericordiam: sed hoc tantùm nos admonet Euangelium, vt eorum quæ per misericordiam exercemus à Deo solo expectemus mercedem. Quare vbi causa pauperis te cogit ei patrocinari, id debes solo diuino intuitu facere. Non tamẽtamen, vt suprà diximus, tenemur semper ad talia opera: sed vendere suum potest homo patrociniũpatrocinium. Nam etsi scientia res sit spiritualis ratione subiecti, non tamen illius est generis spiritualium quæ gratis accepimus, gratisq́ue debemus: imò nostro sudore & vigilijs parta nobis est, vt lib. 9. sub titul. de simo. liquidius fiet. ¶ Secundum argumentum
Ad secundũsecundum.
discrimen petit inter iudicem, testem, & aduocatum. Nam cùm singuli istorum veritatem prorsus tueri debeant, perinde scilicet aduocatus vt reliqui, nulla apparet ratio cur huic potiùs quàm alijs pro defendenda veritate liceat mercedem recipere. Est tamẽtamen di
scrimen quòd finis proprius iudicis ac testis est iustum & veritas in communi, sine respectu actoris vel rei: ob idq́ue ob veritatem dicendam neutri illorum quidpiam recipere licet. Scopus autẽautem aduocati non est iustũiustum simpliciter, sed iustum clientis sui, cuius causam omnibus suis viribus protegit, altera neglecta: & ideo non solùm, vt aliqui putant, pro labore, sed pro ipso patrocinio & defensa veritate potest mercedem suscipere: sicut Doctor pro veritate docẽdadocenda quam dilucidat. Nihilo minùs autem restat & inter iudicem & testem differentia, quòd iudex non solùm pro veritate pronuntianda nihil potest à litigātibuslitigantibus percipere, quia est communis vtrique: sed neque pro labore & studio id sibi licet, sed respublica debet illi prouidere tanquàm personæ publicæ. Non quod iure naturæ id sit prohibitum, imò si nullus existeret metus nè intuitu pretij in alterutram partem corruptus propendêret, ius naturæ non prohibet quin possit à litigātibuslitigantibus aliquid recipere, sed propter talem metum iure ciuili cautum est, vt ærario publico sustentetur. At verò testis quia non est vsque adeò persona publica, sed citatur ab illa parte cui interest, quanuis pro veritate dicenda nil possit recipere, quia cuicunq;cuicunque parti debet eam syncerè proferre: tamẽtamen pro | labore suo recipere potest pretium ab eo à quo citatus est. ¶ Cùm autem iudici negamus quicquam recipere posse, inficias non imus quin pro subscriptione aut citationis aut sententiæ quidpiam ei cōstituiconstitui lege possit. Hæc em̃enim meditatio non est præsentis loci.

QVAESTIO NOna, de contumelia. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 72.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm contumelia consistat in verbis.
EXpeditis verborũverborum iniurijs quæ forẽsiforensi iudicio accidere solent, progrediendum nobis est ad illa etiam iniuriosa verba quæ extra iudicium vsu veniunt. Quęritur ergo primò de cōtumeliacontumelia, vtrùm consistat in verbis. Arguitur
PrimũPrimum argumentum.
enim à parte negatiua. Contumelia nomen est nocumenti: verbo autem nullum nocumentum videtur inferri, sed factis potiùs læditur vel persona vel honor eius: ergo contumelia non in verbis, sed in factis contingit.
¶ Secundò dehonoratio quæ verbis fit, suũsuum
Secundum.
habet peculiare nomen vituperij & conuitij: hæc autem à contumelia differre videntur: ergo contumelia non consistit in verbis. ¶ In cōtrariumcontrarium est quòd solum verbum auditu percipitur: contumelia autem ad aures pertinet: secundùm illud Hierem. 20. Audiui contumelias in circuitu: ergo contumelia est in verbis.
QVinque sunt capitales iniuriarum species verbalium extra iudicium: nempe contumelia, detractio, susurrus, irrisio, & maledictio. Contumelia autem & detractio
primò per se differunt ex obiecto: CōtumeliaContumelia enim est iniuria quæ contra honorem alterius fit: Detractio verò est famæ læsio. Differunt nāq;namque honor & fama, quòd honor est reuerentia alicui propter aliquam excellentiāexcellentiam ac potissimùm propter virtutem exhibita: Fama verò, vt habetur in glo. c. vestra. de cohabit. cler. & mulie. est illęsæ dignitatis status, vita & moribus cōprobatuscomprobatus. Vel si cum theologis ac philosophis loquamur, est clara illa notitia quam alij de nobis habent.
Itaq́;Itaque esse potest honor sine fama, & èex diuerso. Exhibetur enim reuerẽtiareuerentia magnati quādoq;quandoque propter sanguinis excellentiam, cuius tamẽtamen morum sinistra habetur existimatio. Ac vice versa esse solent priuati viri in angulis latitantes, honoribus orbi: quorum tamẽtamen vitæ clara habetur opinio. ¶ Hoc præiacto discrimine ad quæstionem duabus conclusionibus respondetur. Prior. Contumelia
Prima conclusio. Probatio.
propriè loquendo in verbis consistit. Probatur. Contumelia, vt modò dicebamus, idem est quod dehonestatio, reuerentiæ contraria, quæ honori exhiberi solet. Honor autẽautem dupliciter alicui tollitur. Vno modo, vt si dicamus mediatè: puta dum id quod honoris causa erat, submouet̃subouetur. Qui enim diuiti substantiam, cuius solîus gratia honor illi habebatur, surripit, honorem eius contenebrat.
Sicuti qui sapientis scientiam læsione cerebri aufert. Nam exinde incipiunt illi minoris haberi. Quapropter ille solus honor verus est, qui virtuti debetur: quippe qui ex nulla extranea causa præterquàm ex Deo depẽdetdependet. Eiusmodi autem dehonorationes non faciunt propriam speciem, sed referuntur ad alias iniurias: puta ad furtum, homicidium, & reliqua. SecũdoSecundo autem modo aufert̃aufertur alicui honor directè & propriè. Et hoc fit dum quis quidpiam in notitiam alicuius deducit quod eius honori officit. Nam sicut honor excellentiæ debetur, ita & turpitudinis notitia causa est dehonorationis: atq;atque in hoc propriè ratio contumeliæ consistit. Deducere autem aliquid in notitiam alterius, pertinet ad rationem signi: & cùm secundũsecundum Augusti. 2. de doctri. Christi. verba, inter ho
Augustinus
mines primas partes significandi obtinuerint: sunt enim secundùm Aristo. 1. Peri. earum conceptionum indicia quæ sunt in ani
Aristot.
ma, consequens fit vt ratio contumeliæ propriè in verbis inueniatur. Vnde Isidôrus in
Isidorus.
suis etymolo. Contumeliosus, inquit, ille dicitur qui velox est & tumet verbis iniuriæ. Allusio enim vocum est, tumet, & contumelia. ¶ Posterior conclusio. Contumelia ex
tenso nomine etiam in factis posita est, quatenùs rationem habent significādisignificandi. Hoc patet: quia & rebus ipsis, vt illic docet Augustinus, conuenit signa esse aliarum rerũrerum. Quapropter & factis potest quis alterius vitium | patefacere. Vnde super illud ad Rom. 1. Contumeliosos, superbos, &c. dicit gloss. contu
Glossa.
meliosos illos esse qui dictis & factis contumelias & turpia inferunt. Hinc fit nullum factorum, quatenùs res sunt, rationem habere contumeliæ, sed quatenùs vim habent significandi. Dum enim quis fores alienas effringit furandi animo, non contumeliosus, sed latro est. Si autem id in vituperium & vilipendium domini conetur, fit contumeliosus. Significat enim re illa dominum flocci pendere. Pariter si quis fuste agasonem cædat, non animo dehonestandi sed feriendi, non perinde contumeliosus est atque si nobilem pulsaret: non vt dolorem incuteret, sed vt auferret honorem. Et eâdem ratione qui vxorem vicini libidinis gratia solicitat, non est formaliter contumeliosus in vicinũvicinum suũsuum, sed si id tentaret vt honori mariti officeret. Designare enim tunc contendit turpitudine illa hominis vilitatem. Enimuerò quantum ad rem attinet cōtumeliæcontumeliæ, non semper exigitur vt vitium quod propalâri contenditur peccatum sit: quanuis huiusmodi contumelia sit insignior: sed satis est esse vitium generis, aliúsve animi vel corporis morbũmorbum, aut quidpiam excellentiæ contrarium ob quam homines honori habentur. Vt si hominem denotes malignè natum, aut ignauum, &c. Neq;Neque verò requiritur vt sis contumeliosus quòd hominem infames, vitium eius occultum detegendo: nam etiam si publicum cōcubinariumconcubinarium, aut coclitem, aut sordidè natum sic appelles, contumelia eum afficis: maiore autem si talia illi imponas.
Præter hæc autem factorum genera, sunt alia per seipsa contumeliosa: quia nihil aliud in se habent quàm significationem: vt nasum vel pollicem inter duos digitos demonstrare, aut linguam inter dentes. Significabant enim hæc, vt fertur, Romanis fœdissimum vitium. ¶ Hæc autem contumeliæ
Sciscitatio.
descriptio occasionem offert sciscitādisciscitandi, vtrũvtrum ad eius rationem necessariũnecessarium sit vt verba aut facta in præsentia alterius fiant. Apparet enim id esse necessarium. Nam hoc differunt
Ratio alteriꝰalterius partis.
contumelia & detractio, quod illa vim secum affert & contemptum, hæc autem ad fraudẽfraudem inclinat & dolum: illa ergo fit in præsentia palàm: sicuti hæc clàm in absenti. ¶ Respōdet̃Respondetur
Solutio.
perinde differre contumeliācontumeliam à detractione ac suprà de rapina & furto disserebamꝰdisserebamus. Contumelia enim quia contemptum significat, & reuerentię quæ in præsentia fit aduersatur, ingenio suo in præsentia irrogatur: vel si fiat in absentia non est eò quòd cōtumeliosuscontumeliosus illam celare velit vt detractor: imò ob hoc verba in absentem iactat, vt in eius perueniant notitiam. Quare consultò dixit sanctus Thom. contumeliam esse cùm quis id quod est contra honorem alicuius, deducit in notitiam eius & aliorum: hoc est cùm sua intentio est in faciem tale conuitium iactare.
AD primum argumentum responde
Ad primum argumentũargumentum .
tur quòd verba quatenùs sonus quidam sunt naturalis, neminem lædũtlædunt nisi forsan tenerrimis sit auribus: at verò quatenùs signa existunt, honorem & afferunt si sint honesta, & auferunt si sint turpia. Eò quòd honor de excellentia quæ in hominum notitia est ortũortum habet. Facta autẽautem quatenùs facta sunt, suas, vt diximus, habẽthabent vitiorũvitiorum species: sed q̃tenùsquatenus signa sunt, pro verbis reputantur. ¶ Ad tertium respondetur, per di
scrimen illud designari solitum inter contumeliam, conuitium, & improperium. Contumeliam enim, qui literarum collusionem cum Isidôro nimium obseruant, à cōtumeocontumeo deriuari contendunt: cōtumeliosuscontumeliosus enim tumens est & turgenti animo inflatus. Quanuis vt Vlpian. vult. ff. de iniu. l. 1. à cōtemnendocontemnendo rectiùs dicatur. Quare sua primæua significatione solùm significat dicti acerbitatem contra honorem alterius: sed tamen ex vsus accommodatione, apud Theologos illam speciem significat qua obijcitur alteri peccatũpeccatum mortale: vt quòd sit hæreticus, aut latro, &c. cōuitiumconuitium autem latiùs patet: vt sit maledictũmaledictum quo alteri obijcitur, malũmalum quoduis, seu culpæ, seu pœnæ. Vnde Cicero pro
Cicero.
Cœlio: Maledictum, inquit, nihil habet propositi præter contumeliam: quæ si petulantiùs iactatur, conuitium: si facetiùs, vrbanitas nominatur. ¶ Quod autẽautem Labeo apud Vlpian. ff. de iniur. l. Item apud Labeonem. ait: nempe conuitium perinde sonare atque conuocium: quasi plurium coëuntes voces ad maledicta in vnũvnum iactanda: sicuti. 4. Reg. 2. de puerorum vociferatione legitur aduersus Eliseum inclamantium, Ascende Calue: forsan non multùm ad rem pertinet. Non enim, con, in hoc nomine tam concursum significat plurium, quàm vehementiam: sicuti in, conficio. Et crediderim ex, vitium, componi: conuitiari em̃enim nihil aliud est ꝗ̈quam vitijs alterum conspergere. Nisi dicatur à con|uitando: vt lib. 6. ait Valla. Nam quẽquem conui
Valla.
tijs proscindimus, procul à nostro cōtuberniocontubernio vitamꝰvitamus: quasi illũillum à nobis per cōtemptũcontemptum abigentes. Hæc autẽautem ad grāmaticosgrammaticos attinẽtattinent. ImproperiũImproperium verò aliam peculiariter speciem cōuitijconuitij significat: nẽpenempe cum quis alteri beneficiũbeneficium obijcit quod à se receperat: secũdũsecundum illud Ecclesi. 20. Exigua dabit, & multa improperabit. Et apud Comicum: Istæc cōmemoratiocommemoratio
Terentius.
quasi exprobatio est immemoris beneficij. Sed hæc tamen receptissimo vsu promiscuè vsurpantur. ¶ QuæstiũculaQuæstiuncula autẽautem scho
Quæstiuncula.
lastica sese hic lectori fortè offeret, vtrùm omnes hi atq;atque alij cōtumeliarũcontumeliarum modi eiusdem sint speciei: an verò specie differant, sicut & ipsa probra differũtdifferunt quæ quis in alterũalterum iacit. Crediderim cum Caietano omnes esse eiusdẽeiusdem speciei. Nam cōtumeliacontumelia species est specialissima, vt puta quę vnũvnum habet honorẽhonorem pro obiecto, quẽquem ab eo aufert qui per vim patit̃patitur inuolũtariũinuoluntarium: ab vna enim ratione formali obiecti vnica species cōstituit̃constituitur. Nihilo minùs augeri tātùmtantum potest cōtumelięcontumelię grauitas vt eius expressio de necessitate sit cōfessionisconfessionis. Vt si quẽquem hæreticũhæreticum, aut traditorẽtraditorem, aut quid simile appelles, id ipsum est cōfessioneconfessione explicādũexplicandum.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm contumelia, & generaliter conuitium, sit genere suo peccatum mortale.
CVM contumelia in verbis vt dictũdictum est cōsistatconsistat, quæ genere suo non vidẽturvidetur tam enormem habere læsionẽlæsionem: meritò quærit̃quæritur vtrũvtrum perinde atq;atque homicidiũhomicidium, & furtũfurtum, & adulteriũadulterium, sit etiāetiam genere suo mortalis culpa. Arguitur enim à parte negatiua.
Primum argumentum.
NullũNullum mortale crimẽcrimen esse potest virtutis officium: cōuitiariconuitiari autẽautem est actus virtutis eutrapelîæ, ad quāquam secundũsecundum PhilosophũPhilosophum. 4. Ethic.
Philosophus
pertinet bene conuitiari: ergo cōtumeliacontumelia non est mortale peccatum. ¶ SecũdòSecundo arguitur.
Secundum.
PeccatũPeccatum mortale viri perfecti non admittunt. qui tamẽtamen nōnunꝗ̈nonnunquam cōuitijsconuitijs & cōtumelijscontumelijs vtũturvtuntur, vt patet apud Paul. ad Gal. 3. O insensati
Paulus.
Galatæ! Quin verò & Christus Luc. vlti. O stulti, inquit, & tardi corde ad credendum! ergo contumelia nullum est peccatũpeccatum. ¶ Ter
Tertium.
tiò. Quanuis id quod est ex genere & obiecto veniale possit ex fine & ex circunstantia fieri mortale: vt mendacium quando fit perniciosum: tamen vice versa id quod genere & obiecto est mortale, fieri non potest ex intentione veniale: quia suũsuum secũsecum affert obiectum: quocunq;quocunque enim fine furêris, mortaliter peccas: si ergo contumelia ex genere suo peccatum esset mortale, nunquānunquam posset ab illo cadere gradu: quod tamen est falsum: nam leue conuitium aut ex subreptione collapsum, nemo vnquàm pro mortali duxit.
¶ Quartò. Omne peccatum mortale vel est
Quartum.
capitale vel alicuius capitalis soboles: contumelia verò non est capitale, vt per se liquet: neque verò capitalis criminis germen: nam maximæ iræ, vt Gregorius. 31. Moral. autor
Gregorius.
est. Quod tamen falsum esse videtur: nam potiùs aut ex superbia gignitur, secundùm illud Prouerb. 10. Vbi superbia, ibi contumelia. aut ad stultitiāstultitiam reducitur, secundũsecundum aliud Prouerbio. 20. Omnes stulti miscentur contumelijs. ¶ In contrarium est, quod nihil ęternam commeretur pœnam nisi mortale sit crimen: conuitiator autem infernali pœna dignus est, secundùm illud Matthæ. 5. Qui dixerit fratri suo, fatue, reus erit gehennæ ignis.
AD quæstionem tribus facilimis conclusionibus respondetur. Prima est. Contu
Prima conclusio.
melia genere suo peccatum est mortale: idq́;idque atrocius quàm furtum & rapina. Hîc autem animaduertendum discrimen est inter pec
cata quæ in facto consistunt, atque ea quæ in verbis posita sunt. In illis nanque peccatis genus ex solo obiecto perpẽditurperpenditur: in verbis autem non nisi ex adiuncta simul intentione. Quare hîc, genere suo, non id tantùm sonat quod est ex obiecto: sicuti in furto & in homicidio, sed etiam ex intentione. Et ratio est quòd cùm verba re ipsa non offendant, sicut facta, sed significatione: significatio autem ex intentione fiat aliquid exprimendi: non censetur formaliter contumelia nisi quæ ex animo conuitiandi procedit, vel ex crassa ignorantia & negligentia aduertendi quod dicis. Probatur ergo conclusio.
Probatio cōclusionisconclusionis.
Illud peccatum est mortale quod est contra charitatem: charitas verò per quodcunque peccatum tollitur per quod pax perturbatur & amicitia: tale autem est contumelia: ergo est peccatum mortale. Probatur postrema hæc præmissa. Honor est inter bona humana præstantius quàm exteriora: secundùm illud, Melius est nomen bonum ꝗ̈quam diuitiæ multæ. Et cùm honor sit positum in | excellentia potissimùm virtutis, meritò pluris mortales faciũtfaciunt honorem quàm alia externa bona. Quin verò elegantes homines illis omnibus vt medijs vtuntur ad comparandos honores, illorumq́ue bonorum dispendio illos sustentant. Est ergo contumelia ex genere suo grauius peccatum, quàm furtũfurtum & rapina. MalũtMalunt enim homines alijs priuari bonis quàm cōtemptuicontemptui haberi: quāuisquanuis tanta esse possit quantitas furti vt grauitatem exuperet contumeliæ. ¶ Secunda
Secunda conclusio.
conclusio. Iactatio conuitij & probri quæ fit præter intentionem contumeliandi, pensanda est quandoque ex intentione proferentis: quandoque verò ex rei quantitate, & quandoque ex defectu cautelæ quæ adhibenda est. Vnde in triplici esse potest gradu: vt sit quandoq;quandoque virtus, quandoq;quandoque venialis culpa, & nonnunquàm mortalis.
Probatur. Cùm vel pater, vel prælatus, vel
Ratio pro cōclusioneconclusione.
maior natu corripiendo probro aliquo vtitur aduersus inferiorem, si moderamine vtatur, officium præstat. Dum autem quis conuitium graue per iracundiam euomit, mortale est. Vbi verò non nullus est cautelæ defectus, plurimùm consueuit esse veniale. Vt sæpe inter mulierculas cōtingitcontingit & homines infimæ classis qui inuicem se conuitijs cōsperguntconspergunt, vt in buccam veniunt, quibus perparũperparum solet adhiberi fidei. At verò cum tantùm semper fuerint homines honoris tenaces, consultissimè cuiq;cuique, etiāetiam prælatis, abstinẽdumabstinendum est à cōuitijsconuitijs, quæ humanos animos amarulentiùs ꝗ̈quam corporalia vulnera exulcerant. Atque adeò perparùm solent ad correptionem conferre. Facilimæ sunt conclusiones: neque vt illis ampliùs immoremur opùs est. ¶ Tertia conclusio. Contume
Tertia conclusio. Gregorius.
lia suopte ingenio nascitur ex ira, vt Gregorius ait loco citato. Non quòd sola superbia vel odium quo quis alterum contemnit non quandoque sufficiat ad contumeliam: sed quòd vitium inde censetur originem ducere, vnde plurimùm oriri consueuit: contumelia verò ex ira plurimùm nascitur: eò quòd maximam habet connexionem ad eius finem. Iræ nanque finis est vindicta atque vltio: & nulla est præsentior compendiosiorq́;compendiosiorque via ad vlciscendum ꝗ̈quam contumelia. Qui enim potens non est vt re se vindicet, aut id non audet, statim in contumelias prosilit, vt fœminarum ingenium testimonio est.
Per hoc enim quòd quis verbis aliũalium pessundat, quadantenùs animo satisfacit suo.
AD primum igitur respōdeturrespondetur quòd con
uitiari secundùm Aristotel. 4. Ethico. c. 8. eatenùs est virtutis eutrapelîæ quatenùs intra limites moderatæ facetiæ continetur: quando scilicet vrbanitatis venustas in conuitio adest: secũdùmsecundum illud suprà citatum Cicero. MaledictũMaledictum si petulantiùs iactatur, conuitium: si facetiùs, vrbanitas nominatur.
Quare isti aulici scurræ neutiquàm permittendi sunt scommatibus vti quæ plus amaritudinis afferunt quàm salis. Sic enim risus mouendus est, vt bilis non concitetur. ¶ Ad secundum respondetur, quòd
Ad secũdũsecundum.
sicut verberibus gratia disciplinæ vti licet, ita & moderatis verbis quæ suo acrore delinquentis animum nonnullo dolore afficiant. At verò vt Augustinus lib. de Ser
Augustinus.
mon. Domini in mont. admonet, rarò sunt huiusmodi amarulentæ obiurgationes adhibendæ. ¶ In solutione tertij adhiben
Ad tertium.
dus animus est ad intelligendum illud verbum quod diuus Thomas tractauit. 12. quę. 88. artic. 2. vbi docuit mendacium iocosum quod genere suo est veniale, posse ex fine fieri mortale: vt si referatur vel ad adulteriũadulterium vel ad infamiāinfamiam alterius: mortale autẽautem ex genere, quod facto cōmittiturcommittitur vt furtũfurtum, ad quẽcunq;quemcunque finem referatur, etiam si fiat ad dandādandam eleemosynam, est mortale. Itâque senten
Intentio sancti Tho.
tia diui Thomæ est, quòd intentio finis, licèt veniale pertrahere possit ad mortale, non tamen mortale vsque ad veniale extenuare. Haud tamen negandum est quin quod genere suo est mortale, possit vel ex leuitate materiæ, vel ex surreptione fieri veniale. Contumelia verò, vt iam dictum est, quoniam significatione committitur, quæ ex intentione procedit, licèt sit genere suo mortalis, nihilo minùs potest ex ipsa intentione fieri venialis. Quin verò aliquando laudem habere virtutis. ¶ Ad quartum
Ad quartũquartum.
iam satisfactum est conclusione tertia. Est enim contumelia filia iræ: non autẽautem superbiæ: nam peccatum quod ex alio nascitur, ad eundem debet ordinari finem: contumelia verò non ordinatur ad exaltationem qui est finis superbiæ. Attamen superbia disponit ad contumeliam: nam qui elatus est, facilè alios spernit: & ideo ait Sapiens, Vbi superbia, ibi contumelia. Et rursus quia contumeliæ furor rationem obnubilat, addit dicens: Stulti miscentut contumelijs.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm debeat quisque contumelias æquanimiter sustinere.
POstquàm de illata cōtumeliacontumelia dictũdictum est, sequit̃sequitur vt dicamus quomodò sit ferẽdaferenda. Est enim argumentũargumentum
PrimũPrimum argumentum.
quod id non sit virtus. qui enim probra cōuitiaq́;conuitiaque sustinet ob loquẽtisloquentis, audaciāaudaciam atq;atque petulentiāpetulentiam eius fouet: quod re vera nullũnullum est virtutis officium. ¶ SecũdòSecundo arguitur. Plus se quisq;quisque diligere te
Secundum.
netur ꝗ̈quam alterum: atq;atque adeò honorẽhonorem suum pluris pẽderependere ꝗ̈quam alienũalienum: nemo autẽautem ferre debet vt se præsente honori & famæ amici detrahat̃detrahatur: secundũsecundum illud Prouer. 26. Qui imponit stulto silẽtiũsilentium, iras mitigat: ergo nullus sua ipsiꝰipsius probra sustinere debet. ¶ Tertiò. Nemini licet
Tertium.
sese priuatim vindicare: qui autem æquo animo spumāspumam contumeliosi sustinet, sese de illo vindicat: quatenùs eum spernere profitet̃profitetur: secũdũsecundum illud Chrys. super Mat. Si vindicari vis, sile: & funestāfunestam illi dedisti plagam: ergo id non licet. ¶ In cōtrariumcontrarium est illud Psal. Qui inquirebant mala mihi, locuti sunt vanitates. Et subdit: Ego autẽautem tanꝗ̈tanquam surdus non audiebam, & tanquàm mutus non aperiens os suum.
AD quæstionẽquæstionem duabꝰduabus receptissimis cōclusionibusconclusionibus respōdeturrespondetur. Prior. Vnusquisq;Vnusquisque
Prima cōclusioconclusio.
tenet̃tenetur animum cōtumelijscontumelijs ferẽdisferendis habere paratũparatum, vbicũq;vbicumque fuerit expediẽsexpediens: non tamen eas semper ferre. Probatur vtraque conclusio
Probatio.
nis pars. Patientia, vt in his quæ contra nos fiunt, sic & in his quæ cōtracontra nos maledicuntur necessaria est: in his autẽautem quæ contra nos fiunt tātùmtantum est necessaria in animi pręparatione: secundùm expositionem Augustini
Augustinus
super illud Matth. 5. Si quis te percusserit in in vna maxilla, præbe illi & alteram: præparatio autem animi cùm affirmatiuo præcepto iubeatur, non obligat, pro quocunque tempore: sed pro illo articulo quo id ratio exegerit: ergo & animũanimum debemus habere paratũparatum, & tamen non semper re ipsa tenemur cōtumeliascontumelias taciti ferre. Id quod ipsiꝰipsius RedẽptorisRedemptoris exemplo edoctisumus. Nam & à percutiente se rationem rogauit dicens, Ioannis. 18. Quid me cædis? quod nonnullam reprehensionis effigiem præ se ferebat. ¶ Posterior
conclusio. Quandoq́;Quandoque oportet illatam contumeliam repellere. Probatur duplici ex capite. Primò quidem propter bonum eius qui contumeliosus est: nempe vt tumentis eius animi insolentia reprimatur, nè illis iniurijs assuescat: secundùm illud Prouerb. 26. citatum: & secundùm aliud ibîdem, Responde stulto iuxta stultitiam suam, nè sibi sapiens videatur. SecũdòSecundo propter aliorum bonum, tam circunstantium quàm absentium, qui contumelijs affectum nonnunquàm solent minoris reputare: atq;atque adeò eius doctrina & monitis minꝰminus inde proficeret. Vnde Grego
Gregorius.
rius super Ezechie. homil. 9. Hi quorum vita in exemplo imitationis est posita, debent si possunt detrahentiũdetrahentium verba compescere: nè eorum prædicationẽprædicationem non audiant qui audire poterātpoterant: & ita in prauis moribus remanentes, bene viuere contemnant. ¶ Hîc primũprimum omnium arbitror apud D. Tho. animaduertendũanimaduertendum esse quod lib. proximo. q. 6. verum iudicauimus: nempe licêre cuiq;cuique, saltem priua
to, famæ suæ læsionẽlæsionem infamatori remittere. Nam si eis qui honorem nostrũnostrum cōtumelijscontumelijs denigrant, resistere non tenemur, non est cur semper teneamur splendorem famæ nostræ alia via sustentare ꝗ̈quam officijs virtutũvirtutum vacando. ¶ Hoc autem solenne membrum prioris cōclusionisconclusionis, videlicet quod tenemur animos habere paratos ad ferendas cōtumeliascontumelias, vbi id ratio tulerit, nonnihil explicationis desiderat. Et primò quæritur, vtrùm præceptũpræceptum
Quæstio.
sit habere semper voluntatem, hoc est actuale propositum ferẽdiferendi iniurias inferẽdasinferendas pro loco & tempore. Nam præparatio talẽtalem actũactum significare videtur. Respondetur id non esse
Responsio.
necessarium: nam præcepta affirmatiua sicut non obligant pro quolibet tempore ad extera opera, ita neque ad intimos actus: sed satis est non habere propositum contrarium: atque in genere proposuisse seruare mandata: nam illic virtute includitur hoc propositum. Et est animaduertendum huiusmodi præparationem non solùm esse necessariam ad non vindicādasvindicandas autoritate priuata illatas iniurias: nam id certissimum est nemini licêre, vt suprà dictum est, sed ad non resistendum vbi resistentia sine graui scādaloscandalo & ingenti detrimento fieri nequit: & vbi ratio fidei & boni publici sustinentiāsustinentiam exegerit. Quare qui in animo gerit de quacũq;quacumque cōtumeliacontumelia se vindicatũvindicatum ire, & cuicũq;cuicumque citra delectum obstiturũobstiturum, in statu est perditionis. AttamẽAttamen citra illos casus quisq;quisque potest & priuatim cum virtutis moderamine resistere, & per publicāpublicam potestatẽpotestatem iuris ordine vindicare se. ¶ Quæris autẽautem an citra casus necessitatis, dum
Hæsitatio.
| quis possit resistere, cōsiliũconsilium semper sit non resistere: apparet enim id esse cōsiliumconsilium cùm sit misericordiæ opus. Sed ad hoc iam posteriori cōclusioneconclusione negāterneganter respōsumresponsum est. Vtrũq;Vtrumque
Solutio.
enim simul cōsulitconsulit Sapiens: scilicet & nè respondeamus stulto iuxta stultitiāstultitiam suam, nè efficiamur ei similes: & rursus vt respondeamus ei nè videatur sibi sapiens. Quapropter prudentiæ perpendiculo librandũlibrandum est quando contumelianti nobis respondere oporteat: quādoquando veròminimè. Est enim ei respondendum quādoquando ratio correptionis fraternæ id decêre monstrauerit: tunc enim pręceptũpręceptum charitatis est animum eius sedare, eumq;eumque sui furoris & stultitiæ admonere. Sed enim maior cura nobis adhibenda est nostrî: nè scilicet alterius furor nostrũnostrum excitet: & qui cōpescerecompescere aliũalium deberemus, simili nos impetu feruẽtesferuentes eum potiùs irritemꝰirritemus. Leniter ergo admonere eum debemus ostendendo absq;absque causa & ratione cōcitariconcitari. ExẽploExemplo nimirũnimirum Christi, qui tantũtantum dixit: Cur me cædis? hoc est nullānullam habebas cædendi causam. Quando verò cōtumeliæcontumeliæ cōtracontra honorẽhonorem fidei & religionis iactantur, tunc vicissim religio est acriori obiurgatione cōtràcontra vti. Huc enim refertur quod Paulus
Paulus.
Galatas insensatos appellauit: & Christus alios stultos, atq;atque alios generationem nequānequam & prauam. Personæ autẽautem publicæ etiāetiam propter suũsuum ꝓpriũproprium honorẽhonorem, vt dictũdictum est, debẽtdebent cōuitijsconuitijs resistere, vtpote q̃rũquarum honor necessarius reipublicæ est: priuatæ autẽautem licèt non teneantur, possunt tamẽtamen. ¶ Postrema autẽautem superest
Postrema dubitatio.
dubitatio vtrũvtrum quando resistere licitum est, tunc fas sit pro vna suscepta cōtumeliacontumelia aliāaliam reijcere. Appellat me quispiam latronem, appello eum sicarium. Notat meum genus, noto ego suũsuum ingenium & mores. Respondetur
Solutio.
in primis nunquàm licêre crimen falsum alteri obijcere: esset enim mendacium, idemq́;idemque perniciosum. Prætereà neque crimen defectúmve vllum vel occultũoccultum vel publicum per modũmodum vindictæ licet in cōuitiatoremconuitiatorem respuere: sed tantùm per modum defensæ vim vi repellendo. Hoc est, Non licet illi obijcere crimen quod impertinens est ad obterendam eius autoritatem: sed illud prorsus quod ad id est necessarium: vt si dicādicam eum esse hominem mendacem & ad eius confirmationem patefaciam aliqua eius mendacia, vt in eo quod mihi impingit defringatur ei fides. Si autẽautem me appellat concubinarium, non licet mihi eum appellare latronem: sicut neq;neque ius est percutientem repercutere.
AD primum igitur argumentum iam re
Ad primum argumentũargumentum .
sponsum est, quod licet audaciam cōuitiantisconuitiantis mitibus verbis comprimere, nè videatur sibi sapiens: non tamẽtamen acerbis, nè efficiamur ei similes. ¶ Ad secundum dicitur quod quan
Ad secundũsecundum.
do ei respondemus qui contumelias in alterum iacit, non videmur ex nimio amore nostrî id facere, sed ex charitate, tam cōtumeliātiscontumeliantis, ꝗ̈quam eius qui contumelias perfert: & ideo id facere semper est officium. Quando verò cōtumeliascontumelias nostras propulsamus, tũctunc non tam charitatem colere videmur, quàm nostræ superbiæ succumbere, & iracundiam irritare. Quare tunc sæpiùs consilium est tacere.
¶ Ad tertium denique respondetur, quòd si
Ad tertium.
quis contumelias suas audiens astu taceret, eo scilicet animo vt alterum quasi spretum ad iracundiāiracundiam exagitaret, peccatum esset vindictæ: si autem sibi consulens taceat & virtuti obsecundans, licèt sciat alterum inde peiùs concitandum, nihil sua referre debet. Et hoc est quod Chrysost. ait secundùm Sa
Chrysost.
pientis consiliũconsilium, Ecclesi. 18. Non litiges cum homine linguato: & non struas in ignem illius ligna.

QVAESTIO DECIMA, De detractione. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 73.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm detractio sit denigratio alienæ famæ perocculta verba.
POST contumeliam qua derogatur honori, sequitur de detractione per quāquam famæ detrahit̃detrahitur. Et primò circa eius quidditatem quęritur, vtrũvtrum sit denigratio alienæ famæ per occulta verba. Arguit̃Arguitur enim à parte nega
tiua. OccultũOccultum & manifestũmanifestum circũstantiæcircunstantiaæ sunt non constituentes morum species: in definitione autem id tantùm poni debet quod ad speciem pertinet: ergo non est quòd in definitione detractionis ponatur occultationis differentia. ¶ SecũdòSecundo arguitur. Fa
Secundum.
ma est publica illustrisq́;illustrisque notitia: ergo per id quod occultũoccultum est non denigratur. Quare detractio quæ fit per occulta verba non est | famæ cōtrariacontraria. ¶ Tertiò. Detractio idem est
Tertium.
quod subtractio & dẽptiodemptio ex aliquo toto: cōtingitcontingit autẽautem famam denigrari nihil veritatis subtrahendo, sed occulta propalando crimina: ergo non idẽidem est detractio qquod famæ denigratio. ¶ In cōtrariũcontrarium est illud Ecclesiasti. 10. Si mordeat serpens in silẽtiosilentio, nihil eo minus habet qui occultè detrahit: ergo occultè mordere alienam famam est illi detrahere.
AD quæstionẽquæstionem vnica sufficit cōclusioconclusio quę
Vnica conclusio.
ex superiori quæstione palāpalam cōsequiturconsequitur. Detractio est occulta denigratio alienæ famæ. CōclusioConclusio iam ex superioribꝰsuperioribus ostẽsaostensa est. Enimuerò sicuti facto noceri alicui bifariàm
Probatio.
solitũsoliltum est, vt in furto & rapina ostẽdebamusostendebamus: aut per manifestāmanifestam vim, aut per subdolāsubdolam læsionem: ita etiāetiam & verbo vsu venit. Nam manifestè quis alteri per cōtumeliamcontumeliam nocet: occultè autẽautem, per detractionẽdetractionem. Qui autẽautem in alterius cōspectuconspectu manifestis verbis in eum inuehit, paruipẽdereparuipendere eum se profitet̃profitetur: quapropter honorem eius, vt diximus, ex professo lædit. Qua ratione cōtumeliamcontumeliam diximus honori aduersari. At verò qui in angulis absens aduersus quẽpiāquempiam obmurmurat, non tam vilipẽderevilipendere eum ꝗ̈quam vereri se ostẽditostendit. Ob idq́;idque nihil cōtracontra eius suũsuum obmolitur, sed cōtracontra famāfamam: puta cōtracontra bonam existimationem ab alijs de illo habitāhabitam, quāquam per cōtrariamcontrariam opinionẽopinionem, vel obnubilat, vel extinguit. Est ergo detractio nihil aliud ꝗ̈quam alienæ famę denigratio per occulta verba. Ex quo clarescunt differẽtiædifferentiæ illæ suprà positæ inter cōtumeliācontumeliam & detractionẽdetractionem: tum quātũquantum ad modũmodum, quod scilicet illa, manifesta sit, hæc verò occulta: tum quātũquantum ad obiectũobiectum, quod illa scilicet honori, hæc verò famæ contraria est.
NIhil est quod hîc ampliùs immoremur, sed est solutio primi argumẽtiargumenti adnotanda. DifferũtDifferunt enim cōtumeliacontumelia & detractio spe
Ad primum argumentũargumentum .
cifica differẽtiadifferentia, non tantũtantum ratione obiectorũobiectorum materialium, puta honoris & famæ: vt multi etiāetiam discipulorũdiscipulorum D. Tho. arbitrāturarbitrantur: sed ratione formali proximorũproximorum, puta ob rationem diuersam inuolũtarijinuountarij: sicuti diximus de furto & rapina. Nam etsi tam raptor ꝗ̈quam fur alienũalienum capiant, tamen in furto patitur homo inuolũtariũinuoluntarium per ignorantiāignorantiam: in rapina verò, per vim: quæ secũdùmsecundum Arist. diuersæ sunt causæ inuolũtarijinuoluntarij. Pari ergo modo qui per acceptāacceptam cōtumeliamcontumeliam iacturāiacturam facit honoris, patitur inuolũtariuminuoluntarium per vim: qui autem detrimentũdetrimentum accipit famæ per detractionẽdetractionem, patitur inuoluntariũinuoluntarium per ignorantiam. RespōdeturRespondetur ergo ad argumentũargumentum, quod etsi occultum & manifestum absolutè non varient speciem, vt in eo patet qui mẽtiturmentitur vel occultè vel manifestè: tamẽtamen quādoquando per hęc variatur ratio inuolũtarijinuoluntarij, species subinde mutāturmutantur. ¶ Ad secũdumsecundum respondet̃respondetur
Ad secundũsecundum.
quod detractor dicitur occultè obloqui, non simpliciter, sed clàm illo qui infamat̃infamatur: ad differẽtiādifferentiam cōtumeliosicontumeliosi. Nihilo minùs loquit̃loquitur coram alijs quibus bonābonam aufert existimationẽexistimationem quāquam de alio habebāthabebant. Itaq́;Itaque differẽtiadifferentia inter detractionem & cōtumeliamcontumeliam non cōsistitconsistit in hoc quòd corācoram pluribꝰpluribus aut paucioribus fiat: sed in hoc quod fiat corācoram ipso qui læditur, aut clàm ipso. ¶ Ad tertiũtertium deniq;denique respōdeturrespondetur quod detra
Ad tertium.
ctio non dicitur respectu veritatis, puta quod ei quidpiāquidpiam subtrahatur: sed respectu famæ quę semper minuit̃minuitur. Id quod octo modis contin
git: quatuor nimirũnimirum directè, quatuorq́;quatuorque indirectè. Directè quidẽquidem primo modo quando falsum imponitur. Atq;Atque hic est omniũomnium pessimus. Secundò quādoquando vitium quis alienũalienum suis verbis exauget: qui quidẽquidem stylus pestifer est, & blateronibus ac maledicis familiaris. Tertiò, quando occultum reuelatur. Qua quidẽquidem peste illi rempublicam inficiunt, qui auiditate noua docendi, nihil sciunt se continere secreti, sed rimarum pleni omnia profundũtprofundunt. Quartò, quādoquando id quod bonũbonum est ostendere quis cōnititurconnititur ex mala intentione profectũprofectum. Nam etsi hoc ad temeritatem quoq;quoque iudicij spectet, nihil tamen obstat quin vnũvnum peccatum in duabus sit malitiæ speciebus. Vnde quādoquando quis id facit ad denigrandũdenigrandum alîus existimationẽexistimationem, infamator est: quatenùs insinuat se aliunde intẽtionesintentiones hominis nosse prauas: vnde bona eius opinio obscurescit. Indirectè autẽautem ille quoq;quoque est infamator qui aliena bona, vel negat, vel ex liuore reticet, vbi propalâre debet. Dum enim me præsente sermo de illo initur bonus, quem constat me optimè nouisse, & sileo, silentium meum indicium quoddam est illum non esse tantę laudis digum: quod est genus infamiæ. Et tertiò id quoq;quoque contingit quādoquando quis diminuit aliena merita. Et deniq;denique quartò cùm malignè quis alium laudat: quæ quidẽquidem vafricies, infamiæ modus est non infimus. Vnde Fauorinus apud GelliũGellium: TurpiꝰTurpius, inquit, est exiguè atq;atque frigidè laudare, ꝗ̈quam insectanter grauiterq́;grauiterque vituperare: quoniāquoniam qui maledicit, quanto id acerbiùs facit, tanto magis pro iniquo inimicoq́;inimicoque ducit̃ducitur: tantoq́;tantoque minùs fidem capit. Sed qui infacundè ieiuneq́;ieiuneque laudat, à causa | ipsa destitui videtur. Nam amicus credit̃creditur eiꝰeius quem laudare vult, sed nihil posse reperire quod in laudibꝰlaudibus ponat. ¶ Quòd si quis, sicu
Quæstio.
ti de cōtumeliacontumelia interroget, an modi isti diffamādidiffamandi specie differātdifferant, qquod apparet ex formarũformarum varietate: RespōdeturRespondetur eodẽeodem modo omnes
Solutio.
esse eiusdẽeiusdem speciei. Est em̃enim detractio, vt reor, species specialissima: vtpote cuius obiectum sit infamia, modusq́;modusque iniustitiæ sit iniuriam inferre quāquam alter per ignorantiāignorantiam patit̃patitur: sicut in cōtumeliacontumelia accipitur per vim. TāetsiTametsi vt de contumelia dictum est, tam ingens posset esse infamia, vt esset de necessitate confessionis. Qui enim de hæresi, aut de incestu, aut de alio deformi peccato ciuem infamauit, non satis peccatum suum explicat, nisi vitiũvitium exprimat cuius notam alteri inussit.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm detractio genere suo sit peccatum mortale.
QVemadmodũQuemadmodum de contumelia, sic & de detractione quęrit̃quęritur, an sit genere suo mortale crimẽcrimen.
Primum argumentum.
Arguit̃Arguitur em̃enim à parte negatiua. PeccatũPeccatum alienũalienum quod occultũoccultum est, aut per correptionẽcorreptionem fraternāfraternam aut per accusationem detegere, est detractio: quippe qua aliena fama denigrat̃denigratur: & tamen illud est officiũofficium: ergo detractio genere suo non est peccatum. ¶ SecũdòSecundo: nullũnullum vitiũvitium quod toti mortali ge
Secundum.
neri cōmunecommune est, cẽsendũcensendum est mortale: nam à peccato mortali, p̃cipuèpręcipue inter Christianos, multi sunt qui abstinẽtabstinent: sed venialia sunt quibus nemo citra mẽdaciũmendacium asserere potest non habere: hoc autẽautem specialiter vitio totũtotum genus humanũhumanum periclitat̃periclitatur: vt habet glos. super illud
Glossa.
Prouer. 24. Cum detractoribꝰdetractoribus non cōmisceariscommiscearis: ergo non est genere suo mortale. ¶ Tertiò.
Tertium. Augustinus.
Augu. in hom. de igne purgatorio minutioribꝰminutioribus peccatis annumerat quando cum omni facilitate & temeritate maledicimꝰmaledicimus: ergo detractio non est nisi veniale peccatum. ¶ In contra
Paulus.
rium autẽautem est quod Paulus ad Roma. 1. vnà cōponitcomponit detractores ac Deo odibiles: cuius causam subdit glossa, nè detractio, eò quòd consistit in verbis, leue quid putetur.
AD quęstionẽquęstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respōdet̃respondetur.
Prima. Detractio genere suo est peccatũpeccatum mortale. Probat̃Probatur præsupposito eodẽeodem notamine quod de cōtumeliacontumelia declarauimus: quod cum detractio sit peccatũpeccatum in verbis, quæ sola significatione nocẽtnocent, non solo obiecto sed ex intẽtioneintentione significādisignificandi perficit̃perficitur: quare ille propriè dicit̃dicitur detractor qui ex intẽtioneintentione vel crassisima negligẽtianegligentia rumorẽrumorem hominis absentia disseminat, cuiꝰcuius famāfamam obscurat. Et dicit̃dicitur quis ex intẽtioneintentione facere, non solũsolum quādoquando directè id animo proponit, verũverum & quando animaduertit quid dicit, & sine legitima causa nihilo minùs verbũverbum effutit. Hoc ergo supposito probat̃probatur cōclusioconclusio, vt similes demōstraridemonstrari cōsuescuntconsuescunt, Illud vitiũvitium est cōtracontra charitatẽcharitatem atque adeò mortale, quo in re magni momẽtimomenti proximus lędit̃lęditur: nam inde pax cōturbaturconturbatur: tale autẽautem est detractio: quippe qua fama obnubilat̃obnubilatur quæ meritò maiori habetur p̃tiopretio, ꝗ̈quam exteriora bona. secũdũsecundum illud Eccles. 41. Curam habe de bono nomine: hoc enim magis permanebit tibi ꝗ̈quam mille thesauri boni & pretiosi. ¶ Secunda conclusio. Quando quis
Secunda cōclusioconclusio.
verba aliqua profert, licèt sint famæ detractoria: tamen id non intendit, sed quidpiam aliud, prolatio illa non per se propriè censetur detractio, quod aiũtaiunt, formaliter: sed quasi per accidens. Conclusio hæc sequitur ex præcedenti. Nam cùm intentio significandi sit detractioni natiua, vbi illa abest, deest detractionis forma. ¶ Tertia conclusio. In
Tertia conclusio.
tali casu quo scilicet iniqua intentio non adest, si bono animo cordatoq́;cordatoque zelo, & vbi oportet circunspectè oblocutio illa fiat, virtus est: si autem ex animi leuitate loquendive libidine ore labatur, in summa propter aliquam causam non necessariam fiat, peccatum est plurimùm veníale. Nisi fortè verbum adeò sit acerbum, vt sua ipsius ratione secum afferat mortalem culpam. Nam tunc adeò requirit̃requiritur prudens cautela, vt quæuis negligentia loquendi, nisi subitus sit motus, mortale sit crimen. Et maximè inquit S. Tho. in his quæ pertinent ad honestatem
S. Thomas.
vitæ. Vt si quis alium de hæresi aut de quouis alio crimine notet: præcipuè carnis: quæ licèt sint, vti ait Gregorius, minoris culpæ,
sunt autẽautem maioris infamiæ. ¶ Quare superuacanea videt̃videtur Caietani disputatio ad quidnam referatur pronomen, hoc, apud sanctũsanctum Thomam, vbi ait, Hoc ex ipso genere verborum habere rationem peccati mortalis: vtrũvtrum scilicet referatur ad id quod est dicere verba contra honestatem alterius, an ad ipsum assertũassertum: vt sit sensus quòd quoties quis asserit de aliquo peccatum mortale, assertio ipsa sit | peccatũpeccatum mortale, proptereà quòd id quod de alio asserit̃asseritur est mortale. ManifestũManifestum enim est priorem esse sensum sancti Thom. non
Sensus sancti Tho.
enim vult quoties affirmo alium peccasse mortaliter, pariter me delinq̃redelinquere. Nam quando id non profertur ex intentione, iam dixerat non esse mortale. Sed vult dicere quòd quando verbum à me prolatũprolatum est nimis graue, ipsa prolatio de se est mortalis, licèt non fiat ex intentione, propter incircunspectionem. ¶ Quarta conclusio. Quicunq;Quicunque alte
Quarta conclusio.
ri famam iniquè sustulit, tenetur ei ad restitutionem, illo ordine & modo qui lib. 4. q. 6. latissimè expositi sunt. ¶ Multa hîc dicenda fuissent nisi eodem lib. &. q. fuissent à nobis pertractata. Nihilo minùs quia hîc cōmentatorescommentatores diui Thom. nōnullanonnulla solent adnotare, recolere aliqua est operæpretium.
Haud enim Dominus Caiet. in præsentiarũpræsentiarum
Caietani sententia.
infamiam reputat mortalem, cùm quis occultum alienum crimen vni cordato viro secretò detegit, apud quem ita celabitur ac si muro dictum esset. Quod ego profectò, salua eius pace, probare omninò non possum. Quin verò mallem crimen meũmeum notum esse
Refellit̃Refellitur proxima sententia.
tribus aut quatuor, quàm vni grauissimo viro. Nam quāuisquamuis ex vna parte præsentius periculum immineat ab illis euulgatũeuulgatum iri, ꝗ̈quam ab isto: tamẽtamen ex altera pluris ego æstimo in bona esse existimatione apud illum grauissimũgraiussimum quàm plures alios minoris autoritatis. Quare infamia non est solùm accipienda hîc in rigore iuris quando est apud plures: verùm & secundùm rei naturam. Quocircà pessimè ac nocentissimè illi faciunt, qui, nisi vrgens sit causa corrigendi fratrem, vel vni quantunuis prudenti viro occultum alienũalienum crimen reuêlant. Nam etsi in suo id pectore reconditũreconditum seruet, tamen alius apud ipsum magnum patitur honoris ac famæ detrimẽtumdetrimentum. ¶ Illud autẽautem quod idem Caietan. subdit, videlicet recensere peccatum alterius vnde ille nullam contrahit infamiam, non esse infamare, iam nos illic similiter confessi sumus. Vt si iuuenum amores referas, de quibus ipsi se iactant. In quo autẽautem Scoto subin
de cōsentitconsentit, quod qui non assertiuè rumores seminat, sed relatiuè, dicẽdodicendo sese hoc & illud audisse, non sit habẽdushabendus infamator: profectò cōsentireconsentire ego non possem. Imò vt iam illic diximus, genus hoc est infamandi. Nam non possunt illi qui aliâs non audierunt non nouam concipere opinionẽopinionem sinistram proximi. Qua vtiq;vtique ratione, vt illic notauimus, illo modo fama vires acꝗritacquirit eũdoeundo. ¶ Quod verò ibi tantùm obiter tetigimus, examinandum hîc pressiùs restat: nempe vtrùm eum
Quæstio.
qui vno loco infamatus est liceat in alio, vbi bono fruitur nomine, infamare. Caiet. enim
in opus. 16. respons. respōrespon. 9. id adstruit. Adria nus verò quotlib. 11. q. 1. negat. Et quidem ratio Caietani ea est prorsus, quòd cum quis priuatus sit iure famæ, nullam ei iniuriam irrogat qui idem detegit alibi crimen, ob quod famam perdidit. Secùs autem si aliud quod occultum est detegeretur. Ratio verò Adria
Ratio Adri.
ni, contraria est: nempe quod licèt alicubi quis infamia laboret, potest alibi illam habere illęsam: quare iniuria illi fit dum eâdẽeadem nudat̃nudatur. Et confirmatur Adriani opinio. Quanuis
CōfirmatioConfirmatio.
quis vitio sit publico infectus, siue ad mores pertinente siue ad naturānaturam, nemini licet illud ei in faciẽfaciem expuere: ergo minùs licebit illud de quo alibi infamatus est, hîc disseminare. ¶ Hæc tamẽtamen discordia per distinctiones est
Distinctio. 1.
cōciliandaconcilianda. Bifariàm enim quispiam potest alicubi labem infamiæ contraxisse: videlicet aut publica autoritate & iudicio damnatus, aut priuatim per viciniam aut vrbem. Rur
Secunda diuisio.
sus dupliciter quis delinquere potest alterũalterum infamando: scilicet aut contra charitatẽcharitatem aut contra iustitiam. His præhabitis dum quis
priori modo honore suo & fama alicubi expoliatus est, nulla est iniustitia eum vbîque de eodẽeodem crimine infamare. Et ratio est: quia ille iure, publicoq́ue præconio in pœnāpœnam mulctatus est sua fama, atque adeò cuicunque facta est facultas scelus illud propalandi.
Quare qui hominem sic infamat, ad nullam tenetur restitutionem. Nihilo minùs peccatum est contra charitatem: quin verò posset esse mortale eiusmodi damnatis hominibus sua rursus pudenda nudare. Tunc potissimùm quando emendati sunt, bonumq́;bonumque nomen alibi recuperauerint. Nam bona fama quàm maximè hominibus adiumẽtoadiumento est ad virtutem: qua perdita exanimantur. Non tamen tale infamandi delictum ad restitutionem obligat. Atque ad hoc facit text. l. eum qui nocentem. ff. de iniur. vbi habetur, eum qui nocẽtemnocentem infamauit, non esse bonum & æquum ob eam rem condemnari. Quando verò quis posteriori modo extra ordinẽordinem iuris in vno loco iacturam fecit famæ, non solùm contra charitatem, verùm cōtracontra iustitiāiustitiam facit qui eundẽeundem alibi eâdem infamia respergit: & ad restitutionẽrestitutionem, eo quo fieri potest modo, tenetur. QuandoquidẽQuandoquidem iure non sit illa | priuatus. nam propter rumores, etiam si priuatim manifesti sint, nemo ius perdit honoris suæ ac famæ, si domiciliũdomicilium mutet: sed reputatur ibi secretum esse delictũdelictum. Vnde ad Caie
tani argumentũargumentum atq;atque ad prius Adriani respōsumresponsum putato. Ad posterius verò respondetur diuersam esse rationem contumeliæ & detractionis. Nam per modũmodum contumeliæ nequâquam licet improperari alteri suũsuum crimẽcrimen aut naturale vitium etiam si naturale sit. ¶ Post hoc subsequitur dubitatio alia, vtrùm eum
Dubitatio.
qui falsis cōmentitijsq́;commentitijsque virtutibus, seu moralibus, seu intellectualibus, famāfamam per vafriciẽvafriciem in republica comparauit, licitum sit diffamare, Apparet enim id esse virtutis officium
Ratio dubitandi.
cùm tales impostores rempublicam seducant. Ad hanc autem dubitationem, licèt Adrianus loco citato absolutè respōdeatrespondeat id
Adrianus.
esse licitum, cum temperamento tamen & distinctione respondendum est. Quando
Solutio dubitationis proximæ.
enim eiusmodi sycophantæ suis imposturis perniciem reipublicæ offerũtofferunt, tunc non solùm licet, verùm expedit eorũeorum crimina fallaciasq́;fallaciasque retegere: vt si quis se optimũoptimum ementiretur medicũmedicum, aut theologũtheologum, qui populo essent pestiferi. Tunc enim docẽdusdocendus esset populus veritatẽveritatem. Si autem sunt mulierculæ quæ foris sanctitatẽsanctitatem præ se ferũtferunt, qua ratione eleemosynis victitātvictitant, licèt occulto aliquo crimine sint infectę, neutiꝗ̈neutiquam reipublicæ noxio, sed innocuè viuũtviuunt, non est cur debeātdebeant infamari. ¶ De historicis autẽautem dubitare meritò quis poterit,
DubiũDubium de historiographis.
an liceat illis hominũhominum crimina perpetuæ memoriæ prodere. Ad quod cum grano etiāetiam salis respōdendũrespondendum est. PrimũPrimum, quod vbi non denarrant̃denarrantur infamia peccata & turpia, sed bella, & homicidia, & alia quæ viris illustribꝰillustribus dedecora non sunt, non est qquod sint cōdẽnandicondemnandi. Mox quanꝗ̈quanquam aliqua turpia denarrẽtdenarrent quę non sunt omninò secreta, non est illis vitio vertendũvertendum, sed officio potiùs tribuendũtribuendum. Debent enim optima fide quæ ad rẽrem pertinẽtpertinent pernarrare. Nihilo minꝰminus vbi inuidia moti aut alio prauo affectu quẽpiāquempiam alicuius vitij notātnotant, non sunt à peccato liberi. Tunc potissimũpotissimum dum generi alicui & prosapiæ notānotam inurunt, quæ in perpetuāperpetuam memoriāmemoriam mansura est. ¶ Astrologos deniq;denique qui fal
AlterũAlterum de astrologis.
sa sępe vitia hominibꝰhominibus imponũtimponunt, puta latrocinia & alias turpitudines, non dubiũdubium est non esse ferẽdosferendos. Nam præterꝗ̈præterquam quod maxima pars eorũeorum quæ sciunt, minima eorũeorum est quæ ignorant: quāquam ob rem infinitis vtuntur mẽdacijsmendacijs: neq;neque tanta fides est astris tribuenda: neque illa via permittendum est crimina explorare.
Extat quidem. l. item apud Labeonem. vbi §. si quis astrologus. habetur, vt si astrologus consultus furem aliquem esse dixerit, qui non erat, iniuriarum cum eo non agatur: subiungitur tamen constitutionibus eum teneri: hoc est municipalibus legibus condemnari posse. Quocircà. C. de malefic. l. nemo. cautum est vt nemo aruspicem aut mathematicum cōsulatconsulat. Porrò ergo isti non solùm tanꝗ̈tanquam impostores, verùm tanquàm publici infamatores, essent in vltimas cruces adigendi. ¶ CeleberrimũCeleberrimum hîc autẽautem ac cogni
Quæstio cognitu digna
tu necessariũnecessarium est, vtrùm idem maiúsve sit crimen seipsum quẽpiāquempiam infamare ꝗ̈quam aliũalium. Quod quidẽquidem in nostra Relectione de rat. teg. & deteg. secr. tractauimus: & superiùs hîc lib. 4. q. 2. & rursus. q. 6. in hunc locum reposuimus: quippe qui proprius est eius. Et quidẽquidem Caie. hîc & in sua Sum. verbo, detractio, indubius
Caie. opinio
partẽpartem tenet affirmatiuāaffirmatiuam: quatuor nimirũnimirum asserens propositiones. Prima est. Quicunq;Quicunque
seipsum infamat, peccatum cōmittitcommittit genere suo mortale: idq́;idque grauius ꝗ̈quam si alienam famāfamam læderet. Secunda. Illud peccatũpeccatum non modò cōtracontra charitatẽcharitatem, verùm contra iustitiāiustitiam cōmittit̃committitur: quia est contra ecclesiam & rẽpublicārempublicam cuius nostra fama est: vti Augu. 11. q. 3. can. non sunt
Augustinus. Tertia.
audiẽdiaudiendi. videtur dicere. Tertiò. Nemo ab huiusmodi peccato excusat̃excusatur: quāuisquamuis metu mortis id faciat. Quartò. Quicũq;Quicunque se infamat, ad
Quarta. FundamẽtũFundamentum Caietani.
restitutionẽrestitutionem tenet̃tenetur. FũdamẽtũFundamentum opinionis huiꝰhuius est qquod ꝑindeperinde cẽsetcenset de hominis fama, atq;atque de eius vita: vt sicut vitæ non habemꝰhabemus dñiumdominium, ita neq;neque nostræ habeamꝰhabeamus famę. ¶ At quāuisquamuis non sim nesciꝰnescius hāchanc vulgò opinionẽopinionem veridicāveridicam existimari, eius tamen fundamẽtifundamenti demōstratiodemonstratio adhuc semper desiderat̃desideratur: quia nusꝗ̈nusquam probat̃probatur. Nam etsi à Sapiente admoneamur curācuram habere de bono nomine, nullatenùs tamen inde fit cōsequẽsconsequens, vt non simus famæ nostræ dñidomini. QuoniāQuoniam & bo
FundamẽtũFundamentum Caie. falsum
norum exteriorũexteriorum tenemur habere nonullānonullam curam, quorũquorum tamen dñiodominio fungimur. Igitur vt præsenti disputationi via & ordine satisfaciamus, cōtrariumcontrarium fundamentũfundamentum cẽsemuscensemus verum: videlicet vnũquẽlibetvnumquemlibet suæ famæ habere dñiumdominium. Id quod præcedentilib. q. 2. quatenùs materia fert moralis, demōstrassedemonstrasse me arbitror. Ex quo vtiq;vtique fundamẽtofundamento postmodũpostmodum q. 6. elicuimus, in arbitrio esse cuiusq;cuiusque priuati restitutionem suæ famæ remittere. His er
Prima assertio authoris
go, vt illic ostensis, hîc suppositis, PrimũPrimum assertum in præsentiarum sit hoc: HominẽHominem seipsum absq;absque causa infamare, peccatum est: tamen neq;neque cōtracontra iustitiāiustitiam, neq;neque genere suo mor|tale. Quod enim sit peccatum, patet, quia est
præter charitatem. Tenemur enim nos nostraq́;nostraque bona diligere: & fama bonum nostrũnostrum est: quare à Sapiente curācuram boni nominis habere iubemur: quia pretiosiꝰpretiosus est diuitijs multis. Quapropter qui sine causa se infamat, prodigus est suæ famæ: quæ quidẽquidem prodigalitas peccatũpeccatum est. Quod autẽautem non sit cōtracontra iustitiāiustitiam patet: nam id maximè esset, quod non sumꝰsumus dñidomini famæ: sed sicut vita nostra, sic fama reipublicæ est: cui eam dispendendo iniurij sumus. Hoc autẽautem loco citato latè mōstrauimusmonstrauimus esse falsum: contrariaq́;contrariaque argumenta diluimus: inferentes perinde nos habere honoris famęq́;famęque dominiũdominium vt bonorũbonorum exteriorum, atq;atque adeò nemini illum iniuriam irrogare, qui suæ famæ prodigus est: neq;neque ad vllāvllam restitutionem teneri, quoniāquoniam sibiipsi nemo ad restitutionẽresitutionem tenetur. Atq;Atque hinc fit rursus non esse genere suo peccatũpeccatum mortale: & idcircò diximus esse, non contrà, sed præter charitatem: quoniam præcepto charitatis non vsq;vsque adeò hæc bona tenemur diligere, vt illa negligere sit mortale delictum. Quin verò, vt illic inter alia dicebamus, Christus Redemptor noster non sic nos instituit, vt honores ac famam, primos scilicet accubitus, & honorum splendores tanti faceremus. Imò admonemur infamiam patienter tolerare: vt Gregor. super
Gregorius. Paulus. Ambrosius.
Ezech. homi. 9. egregiè docet. Et Paul. parui æstimabat iudicari ab humano die. Et Ambros. si vera est eiꝰeius historia, mulieres ad se induxit, vt illa infamia episcopatum sibi caueret. Et Augu. atq;atque Ansel. sua peccata scriptis
suis propalârunt. Et S. Thom. q. præsentiar. 4. ad prim. ait in arbitrio cuiusq;cuiusque esse detrimentũdetrimentum suæ famę pati. Idq́;Idque Adria. 4. q. de restit. fam. & latiꝰlatius quodli. 11. asseuêrat. Quæ certè vera non essent nisi dñiumdominium eius haberemꝰhaberemus aliter ꝗ̈quam vitæ. De hoc autẽautem locis citatis abũdèabunde suũsuum est. Dixerim tamẽtamen genere suo non esse mortale. Nam qui iuratus crimẽcrimen sibi falsum imponeret, reus esset periurij. Et prælatꝰprælatus qui famāfamam suāsuam regendis suis subditis habet obstrictāobstrictam, cōtracontra iustitiāiustitiam faceret infamādoinfamando sese. Sicuti qui familiāfamiliam habẽshabens alendāalendam, aut pauperes videt grauiter patiẽtespatientes, sua bona in flumẽflumen proiiceret. Et qui hęresin vel aliud nefandissimũnefandissimum sibi crimẽcrimen, etiam citra iuramẽtũiuramentum imponeret, propter insignẽinsignem turpitudinẽturpitudinem posset peccare mortaliter. Sed re vera citra eiusmodi casus mẽdaciamendacia illa non essent nisi officiosa. Non est ergo cur grauiꝰgrauius, imò nec tantũtantum delinq̃redelinquere censeat̃censeatur qui seipsum infâmat, ꝗ̈quam qui diffamat alium: cum hoc sit cōtracontra iustitiāiustitiam: illud verò minimè. Et ad Augusti. iam illic respondimus, solùm intelligere famāfamam nostrānostram sic esse reipublicæ, vt bona nostra exteriora: vt cum indiguerit, teneamur ei per bonābonam nostrānostram famam seruire: sicut tenemur per nostrānostram pecuniāpecuniam. At sicut non tenemur seruare pecuniāpecuniam pro futuris necessitatibꝰnecessitatibus reipublicę, ita nec famāfamam. Ad aliud eius suũsuum. 1. de Ciu. Dei. c. 20. scilicet quod illo pręcepto, Non falsum dices: iubemur etiāetiam nosipsos non infamare, respōdimusrespondimus verũverum esse quātũquantum ad vim charitatis: non tamen quātumquantum ad vim iustitiæ. Facit enim, qui suāsuam obscurat famāfamam, pręter charitatẽcharitatem qua se diligere debet: non tamen cōtracontra iustitiāiustitiam, sicut qui alienāalienam corrôdit. Et illud, Curam habe de bono nomine, monitũmonitum esse diximus vt per virtutũvirtutum culturāculturam bonum procuremus nomẽnomen. ¶ Ex his igitur, vt gradũgradum
Secunda assertio.
ad rem præsentẽpræsentem faciamus, secũdũsecundum hîc assertum colligamus. QuādoQuando quis in quæstione cōtracontra ius de occultissimo suo crimine interrogat̃interrogatur, licèt iure respōdererespondere non obligetur, tamen si vt ab eculei pressura se eripiat illud infamādoinfamando se reuêlat, non solũsolum non est illi peccatũpeccatum, verùm esse potest virtutis officiũofficium. Conclusio est superioribus appẽdixappendix. Nam cùm quisq;quisque sit
Probatio.
suæ famæ dñsdominus, potest eius dispendiũdispendium ob causam facere: sicuti & aliorũaliorum bonorum tẽporaliũtemporalium: igitur vt in tali casu licitũlicitum misero est liberationẽrationem ab illis tormẽtistormentis propria pecunia redimere, ita & sui criminis confessione, qua suæ famæ iacturam faciat. Secundò id probatur. Potest esse tantus nũmorũnumorum aceruus, vt
Ratio altera ad idem.
existimationẽexistimationem famæ vulgaris hominis adæquet: sicuti tātũtantum esse potest argẽtiargenti pōdꝰpondus, vt aurũaurum exuperet: qquod profectò nemo dextri ingenij inficias ire potest: cum ergo cuiq;cuique in illo casu dispendio magnæ pecuniæ eiusmodi cruciatꝰcruciatus effugere liceat, fit vt possit id etiāetiam dispẽdiodispendio suæ famæ facere. Tertiò id ipsum argui
Tertia ratio
tur. Si quis cōtracontra ius eculeo exponeret̃exponeretur, vt alienũalienum crimẽcrimen reuelaret, qquod sub sigillo secreti susceperat: non loquimur de sigillo sacramẽtisacramenti cōfessionisconfessionis, qquod anteꝗ̈antequam sacerdos reuêlet tenet̃tenetur truculẽtissimātruculentissimam mortẽmortem perpeti: sed de alijs sæcularibꝰsæcularibus nequaꝗ̈nequaquam teneret̃teneretur tam grauia tormẽtatormenta perferre anteꝗ̈antequam id detegeret: maximè si non esset secretũsecretum regis aut reipublicę, aut qquod per iniuriāiniuriam ab alio extorserat, ex cuius reuelatione vita illiꝰillius pẽdêretpenderet: ergo à fortiori, nemo tenet̃tenetur tam acrem torturātorturam ferre vt suũsuum celet propriũproprium crimẽcrimen. ¶ Si autẽautem de falso crimine interrogare
Dubium.
tur, maius dubiũdubium est, an peccatum sibi esset mortale, illud sibi citra iuramentum impo|nere: nam periurium nemo dubitat esse mortale. Nec verò dubitatur quin etiāetiam citra iusiurandum peccatum esset veniale, mentiri: atque adeò certum est succumbendum esse priùs morti, quàm illud admittatur. Sed dubium est an mendacium illud citra iuramentum esset perniciosum, ac subinde mortale. Et profectò si quæ dicta sunt verum habent, non video cur esset perniciosum, neq;neque ad restitutionem obligatorium: quandoquidem ille suiipsius infamator, si persona sit priuata, nemini mentiendo facit iniuriam: postꝗ̈postquam sibi soli famam aufert. Loquimur enim de illo priuato homine qui crimen quod sibi imponeret, non esset hæresis, aliáve enormitate aut fœditate grauissimum. Aliâs propter dignitatem personæ, vel propter enormitatem infamiæ, mortale esset. ¶ Existit
ArgumentũArgumentum contra prædicta.
tamen contra hanc sententiam argumentum, quando ex tali cōfessioneconfessione delicti sequeretur mortis periculum qua reus ille condemnaretur: nam tunc videtur ideo non licêre, quòd tenemur vitāvitam præ rebus omnibus seruare. Ad hoc autem compluribus responde
Prima solutio.
tur modis. Primùm enim hactenùs nihil de periculo vitæ locuti sumus, sed tantùm de iactura famæ. Mox confessio illa sic extorta non est cui fides sit adhibenda, vt propter illam reus adiudicetur morti: imò neq;neque vt propriè pro infamia ducatur: vt patet. 15. q. 6. can. si quandoq;quandoque. Deinde, etiam si mortis pe
Secunda.
riculum immineat, non tenetur homo tanto cum cruciatu vitam seruare, sed potest breuiorem sibi permittere mortem, vt tam acerbam effugiat. ¶ Ad primũprimum igitur argumen
Ad primum argumentũargumentum .
tum respondetur, quòd vbi ratio denuntiare aliquẽaliquem vel fraternè vel iuridicè poscit, non est infamia occultum delinquentis reuelare crimen. ¶ Ad secundum autem responde
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
tur, glossam illam non toti generi humano impingere notam huius vitij in gradu mortali. Nam primũprimum addit penè, deinde intelligitur de triuialibus murmurationibus, quæ in vulgus citra mortale serpere solent: quas Au
Augustinus.
gust. in tertio argumento citatus reputat minutiora peccata. HieroñHieron. ad Gelantiam rationẽrationem
HieronymꝰHieronymus.
vniuersitatis huius morbi adnotauit: vbi ait, Pauci admodũadmodum sunt qui huic vitio renuntient: raroq́;raroque inuenies qui ita vitāvitam suāsuam reprehẽsibilemreprehensibilem exhibere velint, vt non libenter reprehendātreprehendant alienam. Tantaq́;Tantaque huius mali libido mentes hominũhominum inuasit, vt etiam qui procul ab alijs vitijs recesserunt, in istud tamẽtamen quasi in extremum diaboli laqueum incidant.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm detractio sit grauius omnibus peccatis quæ in proximum committuntur.
QVæritur tertio loco de grauitate detractionis: quoniam videtur omnium delictorum maximum quæ in proximum committuntur. Ait enim gloss. super
Primum argumentum.
illud Psal. Pro eo quòd me diligerent, detrahebātdetrahebant mihi: plus nocere in eius membris detrahentes Christo, quia animas crediturorũcrediturorum interficiunt, quàm qui eius carnem mox resurrecturam peremerunt. Vnde fieri videtur consequens, detractionem tanto grauiorem esse homicidio, quanto vita animæ corporali præstat: cùm ergo homicidium sit reliquis omnibus grauius, quibus proximus offenditur, fit vt detractio simpliciter sit omnium grauissimum. ¶ Secundò. Detractio vide
ArgumẽArgumen. 2.
tur esse grauior quàm contumelia, pro eo quòd contumeliam faciliùs homo repellit quàm latentem detractionem quam ignorat: cōtumeliacontumelia autem grauior adulterio: nam per adulterium coniunguntur duo in vnam carnem ad peccandum: contumeliosus autem disiungit eos qui amore coniuncti erāterant: quatenus occasionem alijs præbet vt quem cōtumelijscontumelijs afficit, odio habeant: ergo detractio est peior adulterio: quod tamen inter peccata quibus proximus læditur magnum habet pondus. ¶ Tertiò: contumelia oritur
Argumen. 3. Gregorius.
ex ira, vt ex Gregorio articulo præcedenti retulimus: detractio verò ex inuidia, vt eodem loco. 31. Moral. idem ait Diuus. sed inuidia grauius peccatum est quàm ira: ergò & detractio quàm contumelia. ¶ Quartò. Eo
Argumen. 4
peccatum quodcunq;quodcunque grauius est, quo nocentiorem inducit effectum: detractio autem inter omnia peccata pestilentissimum inducit: scilicet mentis excæcationem, ex qua radîce omnia pullulant. Ait enim idem Gregorius. 11. q. 3. Quid aliud detrahentes fa
Gregorius.
ciunt nisi quòd in puluerem sufflant, & in oculos suos terram excitant? & vnde plus detractionis sufflant, inde minùs vident. Est ergò detractio inter ea quæ in proximum committuntur grauissimum. ¶ In contrarium est quòd scelestius est facto peccare quàm verbo: homicidium autem & adulterium sunt peccata in facto: detractione verò intra verba peccatur.
MEritò porrò crimen hoc in suspicionẽsuspicionem venire potest quòd sit omnium grauissimum, adeò est reipublicę multimodè pestiferum. Nihilo minùs tribus conclusionibus ad quæstionem respōdeturrespondetur. Prima. Inter vni
Prima conclusio.
uersa peccata quæ mortales aduersus se inuicem committunt, est homicidium. Excepta enim hîc semper habemus peccata quę DeũDeum habent pro obiecto: qualia sunt infidelitas, desperatio, Dei odium, blasphemia, periurium, & similia. Probatur conclusio. Prin
Probatio.
ceps formalisq́;formalisque, vt aiunt, ratio vnde vnumquodq́;vnumquodque peccatum quod contra proximum committitur malitiam sortitur, sumitur ex nocumento illato: nam quo illud peius est, eo repugnantius est charitati: nocumentum autem tanto peius est quanto bonum quod per illud tollitur existit maius: bonum autem quod alteri quis maximum adimere valet, est corporalis vita: ergo homicidium est pessimum. Probatur hæc postrema præmissa. Bona humana in triplici sunt gradu. Primum enim est bonum animæ: atq;atque ei proximum, bonum corporis: ac tertium id quod in rebus exterioribus positum est. bonũbonum autem animæ, quanuis sit omniũomnium præstantissimum, nemo tamen potest illud alteri inuito adimere, licèt possit illi occasionẽoccasionem eius porrigere: bonum enim animæ est gratia per quāquam viuit, quæ solo consensu in peccatum mortale adimitur: in huiusmodi autem cōsensumconsensum nemo potest alterum cogere. Et ideo quanuis alterum in peccatum inducere maiorem præ se ferat ex obiecto grauitatem quàm si illum occideres, tamẽtamen quia talis inductio non est coactio, non tam enormiter peccas, quàm si temporali morte illum interimeres. Ratio est qua lib. 4. q. 6. vsi sumus aduersus eos qui putabant grauius esse animam proximi per occasionem occidere, ꝗ̈quam illam corpori ex imere. Restant ergo duo bonorum genera quæ quis alteri inuito vi aut fraude potest eripere: illorum autem præstantius est bonũbonum corporis, puta vita exterioribus bonis quæ primum est omnium fundamentum: fit ergo vt homicidium crimen sit genere suo omniũomnium atrocissimum, quæ in proximum committuntur. ¶ Secunda conclusio. Detractio se
Secunda conclusio.
cundùm genus suum est maius peccatum quàm furtum, minus autem quàm homicidium & adulterium. Patet ex dictis: quoniāquoniam
Ratio cōclusionisconclusionis.
fama egregius est bonum quàm exterior substantia: inferius autẽautem ꝗ̈quam vita, quæ per homicidium tollitur, & per adulterium in futura prole læditur: nam per se loquendo filius qui incerto nascitur parente, educari nequit commodè. Ex quo fit & fornicationem simplicem eâdem ratione, vt. q. 3. contra Mar. de Mag. constituimus, grauioris esse culpæ ꝗ̈quam furtum. Et secundò sequitur, contumeliam peiorem esse etiam furto: nam est detractione propter violentiāviolentiam & contemptum acrior. ¶ Tertia conclusio. His non obstantibus quę
Tertia conclusio.
per se rebus cōueniuntconueniunt, potest accidentariè peccati grauitas aliundè, tum augeri, tum etiam minui. Nam qui deliberatè malũmalum perpetrat, grauiùs peccat quàm qui ex infirmitate aut ignoratiōeignoratione illud admittit. Qua vtiq;vtique ratione peccata quæ intra verba cōtinenturcontinentur, eò quòd linguæ velocitate expuũturexpuuntur, aut leuiter ore decidunt, leuiora cæteris paribus reputāturreputantur. Qua vtiq;vtique ratione paulò antè asserebamus peccata quæ in facto cōsistuntconsistunt, grauiora esse ꝗ̈quam verbalia. Intelligitur enim si rationem verbi cum ratione facti conferas. Nam ex parte obiecti assertum peculiariter est in secunda cōclusioneconclusione, detractionem qua fama obnubilatur, grauiorem esse furto, quo bona eripiuntur externa. Hæc autẽautem semper intelligenda sunt in specie: nam in indiuiduo potest esse furtũfurtum peius ꝗ̈quam detractio: & detractio peior homicidio: vt si quis Deo aut eius fidei detrahat: quod ad blasphemiāblasphemiam attinet.
AD primũprimum igitur argumentũargumentum per hoc postremũpostremum
Ad primum argumentũargumentum .
verbũverbum respōdeturrespondetur. Nam qui Christo detrahũtdetrahunt in suāsuam obmurmurantes fidem, atq;atque adeò obstātesobstantes quo minùs qui credituri erāterant illāillam suscipiātsuscipiant, in eiꝰeius diuinitatẽdiuinitatem blasphemi sunt: atq;atque adeò quadantenùs enormiùs peccātpeccant, ꝗ̈quam qui carnẽcarnem eius vita in tempus priuârũtpriuarunt. Nam illāillam vitāvitam gratia cōfirmandęconfirmandę fidei assumpsit. ¶ Inter soluendũsoluendum argumentũargumentum secundũsecundum
definit S. Tho. contumeliācontumeliam peiorem esse detractione: licèt faciliùs repelli possit propter maiorem contemptũcontemptum & violentiāviolentiam: sicuti rapina peior est furto. ¶ Contra hoc autẽautem quis forsan arguat. Fama excellentius bonum est honore: ergo detractio peior est cōtumeliacontumelia: quia nocẽtiornocentior. Reperias qui nesciẽtesnescientes hoc argumentũargumentum
QuorundāQuorundam solutio.
ad mentẽmentem Tho. diluere, negẽtnegent famāfamam egregius esse bonũbonum honore. Imò cùm audiātaudiant Tho. asserentẽasserentem contumeliācontumeliam esse peiorẽpeiorem, inferũtinferunt suũsuum præeminere famæ. Cùm tamẽtamen re
Reprobatur proxima solutio.
vera cōtràcontra stet veritas. Obiecta em̃enim propria & formalia cōtumelięcontumelię & detractiōisdetractionis, vt suprà diximꝰdiximus, non sunt honor & fama: sed rationes inuolũtarijinuoluntarij. Et inde colligitur cōtumeliācontumeliam esse | acerbiorẽacerbiorem: nempè quia per eam quis patitur inuoluntarium vi, & per detractionem non nisi ignorantia. Huic tamen decisioni minimè dissonat quo minùs fama cumulatius sit bonum atq;atque illustrius quàm honor. Pretiosior enim est bona existimatio quam populus de tua habet probitate, quàm honor, puta reuerentia quæ sæpè mendaciter exhibetur & vafrè: neq;neque semper propter virtutem, sed quandoque propter alia minora bona. Quapropter Sapiens, non quidem honori, sed bono nomini, quo fama intelligitur, tres adscripsit præminentes qualitates. Primùm quantum ad pretium, quòd bonum nomen sit melius quàm diuitiæ multæ: Prouerb. 22. Secundò quantum ad suauitatem & loci dilatationem, quòd sit pretiosius quàm vnguenta, odore suo oblectantia: Eccles. 7. Et tertiò quantũquantum ad temporis diuturnitatem, quòd diutiùs permaneat quàm mille thesauri pretiosi & magni: Eccles. 41. ¶ Sed & hoc
DocumentũDocumentum.
rursus adnotandum, quòd etsi propter contemptum contumelia sit genere suo & obiecto peior detractione, scatet nihilo minùs de
Incommoda detractionis
tractio mille incommodis ac pestibus. Obtenebrat enim in primis virtutum gloriāgloriam, quæ illius cœlestis repræsentatio est. Mox faciliùs committitur pluresq́;pluresque inficit quàm contumelia. Nam cùm in latebris fiat, impunè atq;atque adeò passim & quacunq;quacunque nacta occasione loquendi obrêpit: cùm contumelia propter metum non sit adeò in vsu. Deinde detractores ex insidijs pugnant, ob idq́;idque quàm difficilimè cauentur. Et maximè dum bilingues sint ac bifrōtesbifrontes: nempè qui in facie mulcent, in auresq́;auresque incantant, sed in dorso latenter commordent. Quo quidem proditionis genere nihil in republica pestilentius esse potest. Nam cùm nemo eiusmodi homines caueat, sed sua illis pectora cuncti securi pandant, sanguinem alijs exugunt, quem in aliorum aures euomāteuomant. Vnde Eccles. 28. Susurro & bilinguis maledictus erit. ¶ Accedit huc quod detractores non suas tantùm animas perimunt, verùm & cunctis apud quos sua seminant scommata eandem spiritualem mortẽmortem inferunt: quatenùs eis odium eius ingenerant cui detrahunt, ac subinde pacem & amicitiam publicam, qua sydere nullo respublica splendidiùs fulget, violātviolant & contenebrātcontenebrant. Dicuntur autem peculiariter detractores, vt reor homicîdæ, vti in quadam epistola ait Clemens, quæ refertur de pœnitentia, dist. 1. can. homicidium. quòd animam eius cuius famam denigrant, virtutibus priuare & nudare contendunt, quibus spiritualiter viuit. Et eôdem fortè refertur verbũverbum. 1. Ioan. 3. Qui odit fratrem suum, homicîda est. ¶ Ad ter
Ad tertium argumentũargumentum .
tium conceditur, contumeliam, vt superiori articulo dictum est, ex ira nasci: vtpote quòd ira correptus, vt. 2. Rheto. author est Arist. in
Aristot.
manifesto cupit vindictam, quam per contumeliācontumeliam faciliùs adipiscitur. Et ideo detractio, quia non ad eiusmodi manifestam vindictam tendit, non est iræ filia, sed inuidiæ. Detractor enim quia liuore tabescit, claritudinem alienarũalienarum virtutum conspurcare studet. Haud tamen consequitur, vt si inuidia peior sit quàm ira, filia eius sit peior ꝗ̈quam filia iræ. Nam genituræ istæ vitiorum iudicantur ratione couersionis ad eundem finem: ad quem scilicet & filia ordinatur & mater: malignitas autem & grauitas attenditur ex parte auersionis. Et quia inuoluntarium per vim inferre, quàm per fraudem, elongatior est auersio à charitate, contumelia est peior. ¶ Nihilominùs & detractio hac inter alias macula sordet, quòd ex inuidia nascitur quæ sordidissimum est vitium: quatenùs èex regione maximè charitati opponitur. Charitas enim, vt ait Paul. non æmulatur, non agit perperàm,
Paulus.
non inflatur, non est ambitiosa, non quærit quæ sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitate: congaudet autem veritati: quorum omnia contraria in inuidia continentur. Habet enim hoc inter cuncta vitia enormissimum, naturæq́;naturæque rerum repugnantissimum, vt de malo, quod abhorrendum est, gaudeat: de bono verò, ac potissimùm de alienis virtutibus quæ amore sunt potissimùm venerandæ contristetur: id quod diabolicum est ingenium. Quapropter nemo est qui inuidiāinuidiam cauere possit: quandoquidem omnes tenentur ad virtutũvirtutum fastigia conniti: & quo quisq;quisque altiùs euehitur, maiorem inuidiāinuidiam liuidis concitat. Huius ergò hydriæ sobolem sese detractores agnoscant. ¶ Ad quartum igitur perinde conce
Ad quartũquartum argumentũargumentum .
ditur, ingenium esse detractionis mentem excęcare: nam cùm vnusquisque, vt Prouerb. 15. ait Sapiens, in sententia lætetur oris sui, qui detrahere pergit, amare dicta sua incipit, maleq́;maleque de bono sentire, ac probos subinde odio habere: per quam viam mens excæcatur. Attamen cùm & idem ipse effectus alijs etiam vitijs communis sit, vt gulę, luxuriæ & cæteris: non inde arguitur omnium esse pessimam detractionem.

ARTICVLVS. IIII.

Vtrùm audiens toleransq́;toleransque detrahentem mortaliter peccet.
PRopter perniciem detractionis quærendum demũdemum restat, vtrùm qui detrahentes audiũtaudiunt mortaliter peccẽtpeccent, nisi illis ora compescant. Arguitur enim
Primum argumentum.
contrà: Nemo plus alteri quàm sibi tenetur. Laudi autem cuicunq;cuicunque apponitur si suos ferat detractores: secundùm illud Gregorij su
Gregorius.
prà citatum super Ezechiêlem homil. 9. Linguas detrahentium sicut nostro studio non debemus excitare, ita per suam malitiam excitatas debemus æquanimiter tolerare, vt nobis meritum crescat: ergo non est peccatum detractoribus aliorum non obsistere. ¶ Se
Argumen. 2.
cundò, Eccle. 4. iubemur non contradicere verbo veritatis vllo modo: vsu autem venire solet vt qui detrahit, à veritate non recedat: ergò tunc non est virtus illi contradicere.
¶ Tertiò. Id quod in aliorum vtilitatem ce
Argumen. 3.
dit, nemo prohibere debet: detractio autem crebrò in rem eorum est quibus detrahitur. Vnde Pius Pontifex. 6. q. 1. can. Oues. Nonnunquàm, inquit, detractio aduersus bonũbonum concitat̃concitatur, vt quos vel domestica adulatio vel aliorum fauor in altum extulerat, detractio humiliet: ergo detrahentes reprimere non est officium. ¶ In contrarium est Hierony. vbi
HieronymꝰHieronymus.
ait, Caue linguam aut aures habeas prurientes, vt aut alijs detrahas, aut alios audias detrahentes.
AD quæstionem tribus cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima. Quicunq;Quicunque vel alium
Prima conclusio.
ad detrahendũdetrahendum inducit, vel detractione propter odium delectatur, nihilo minùs quàm detrahens peccat: quin verò quandoq;quandoque aliquanto plus. Probatur conclusio ex illo ad
Probatio cōclusionisconclusionis.
Rom̃Rom. 1. Digni sunt morte, non solùm qui faciunt, sed etiam qui facientibus cōsentiuntconsentiunt. Eiusmodi enim consensus bifariàm contingit: vno quidem modo directè, quando vel quis alterum ad peccatum inducit, vel ei placet: & quidem qui isto modo cōsentitconsentit, omnino fit criminis particeps. Quin verò si inducit, eo grauiùs peccat, quo in motore plus est culpæ quàm in moto: atq;atque adeò si lętatur, fortè potest & grauiùs peccare si odium cumulatius habeat quàm sit in detrahente. Ac de istis intelligitur verbum Bernard. prope finẽfinem
Bernardus.
secundi lib. de consi. Detrahere aut detrahentem audire, quid horum damnabilius sit, non facilè dixerim. Secundo autem modo consentire quis dicitur indirectè: quia scilicet non resistit. Hoc autem dupliciter cōtingitcontingit. Nam qui non resistit, aut munere suo proprio ac publico officio resistere tenetur: aut priuata persona est, cui id ex officio non incumbit. ¶ Sit ergò secunda conclusio. In priuata per
Secunda conclusio.
sona detractionem aliorũaliorum non repellere peccatum est: multò tamen minùs quàm in detrahente: quod quidem plurimùm esse solet veniale. ¶ Tertia conclusio. Quandoq;Quandoque non
Tertia conclusio.
resistere detrahenti, peccatũpeccatum esse potest mortale. Primùm in persona publica, puta in eo qui detrahenti præest. Secundò propter periculum quod ille qui audit imminere ex detractione videt. Ac tertiò si quis ob solum timorem humanum obijcere se detractori formidet. Conclusiones sunt sancti Thomæ. Et vnica ratione ambæ cōfirmanturconfirmantur. Iam enim
Suadetur vtravtraque cōclusioconclusio.
suprà pluries monstratum est, vt quis sit indirectè causa alicuius mali, non satis esse quòd vitare illud possit, sed prętereà exigi, quòd teneatur. Teneri verò quempiāquempiam accidit aut ex iustitia aut duntaxat ex charitate. Priuata autem persona rigore iustitiæ non tenetur malum proximi cauere, sed tantùm ex charitate si absq;absque suo detrimento potest. Et ideo non est per se omnino charitati aduersum, à tali infamiæ detrimento proximum non liberare: vix tamen à veniali excusatur: vt in secunda conclusione assertum est. Nam vbicunq;vbicunque detractio oboritur, potest quis facili negotio vrbanè ac leniter detrahenti occurrere: atq;atque adeò si id non faciat, negligere omnino censetur proximi famam. Attamen si detractor ille vsq;vsque adeò esset turgidus atque intractabilis vt periculum ab illo immineret, quicunq;quicunque excusaret̃excusaretur, etiam à veniali. Hoc autem quàm rarissimè vsu venit. Adde & sola verecundia excusari aliquem posse. Vt si qui detrahit illustrissimus est: audiens verò famulus eius aut alia abiecta persona quæ mutire non audet. Ex iustitia autem cum primis tenetur Prælatus, & ideo ille procul omni metu & pudore tenetur subditos à detractione corripere, si sit in re alicuius momenti: cuius idcirco omissio peccatum est mortale. Pręlatus inquam detrahentiũdetrahentium: nam prælatus eorum quibus detrahitur, non tanta iustitia eos tenetur protegere: quia cura prælati est cauere nè subditi peccent. Quanuis & quodammodò teneatur charitatis vin|culo subditorum honorem tueri. Prætereà priuata persona cùm ex detractione videt periculum imminere alicui mortis vel turbationem reipublicæ, cum aliquo suo detrimẽtodetrimento tenetur occurrere. Metus autem humanus tunc ascenderet ad peccatum mortale, quando iacturam temporalium bonorum charitati quis anteferret. Non autem id facere censendus est, quoties metu humano cauere cessat proximi detrimentum, vt in secunda conclusione dictum est: sed quando sua esset omnino necessaria renitentia ex præcepto. Vt si detraheretur fidei, aut religioni. &c̃etc. ¶ Ex his demum hoc colligamus
DocumentũDocumentum saluberrimũsaluberrimum
saluberrimum documentũdocumentum, vt intelligamus impendio quàm maximè necessarium esse ad pacem & salutem reipublicæ, ac potissimùm Christianæ familiæ detractoribus obuiam vbiq;vbique prodire. Quod certè, vt dicebādicebam, nemo non suo gradu facilè potest perficere. Et quando id non poterit, prudentis officiũofficium erit colloquio abire: vt illa ratione detractorem pudore suffundat. Vnde Hierony. epi
HieronymꝰHieronymus.
stola ad Gelantiam, quæ est. 14. egregiè tum detrahentes obiurgat, tum nihilo minùs & eos qui eis non obsistunt: secundùm illud Psalm. Detrahentem secretò proximo suo, hunc persequebar.
AD primum igitur argumentum respon
Ad primum argumentũargumentum .
detur quòd maledicta quæ in præsentia eius cui maledicitur iactantur, non detractiones, sed contumeliæ sunt: & ideo ad virtutẽvirtutem humilitatis attinet illas ferre. Quando verò iam in alias aures inserpunt, detractionis rationem induunt. Et tunc ait S. Tho. id quod suprà à nobis sæpè citatum est, in arbitrio eius esse detrimentum suæ famæ pati, nisi in periculum aliorum vergat. Dum autem in nostra præsentia absentis famam corrodit, non est nostri arbitrij infamatori parcere: quia non sumus domini alienæ famæ. Et ideo vitio nobis vertitur si non resistamus cùm facilè possumus. Nam si Deut. 22. præcipiebatur vt nemo iacentem asinum proximi leuare negligeret, grauius erit periclitantem proximi famam non protegere. ¶ Ad secundũsecundum
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
respondetur quòd etsi dum detractor vera dicit, non sit ei contradicendum, est nihilo minùs ei reprimendum verbum nè aliena vulnera exulceret: aut saltem subrugata frōtefronte illi ostendendum eius nobis displicere sermonem. Nam vt Prouerb. 15. legitur, ventus aquilo dissipat pluuias, & facies tristis linguam detrahentem. ¶ Ad tertium demum
Ad tertium argumentũargumentum .
respondetur vtilitatem & emolumentũemolumentum quę ex detractione prouenit, non ex intentione detrahentis proficisci, sed èex Dei gratia mollientis alterius animum: & ideo perinde obsistendum est illi, atq;atque raptoribus & furibus: licèt ex talibus incommodis, eis qui passi sunt meritum nonnunquàm patientiæ accrescere soleat.

QVAESTIO VNDEcima, De susurratione & derisione. Sanct. Thom. 2. 2. q. 74. &. 75.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm susurratio sit peccatum à detractione distinctum.
CONTVMELIAE & detractioni quę inter verbalia vitia primas obtinent, alia adiunguntur quæ non sunt silẽtiosilentio prætereunda. Et primò de susurratione quæritur sitne crimen à detractione diuersum, an verò quippiāquippiam grauius. Primùm enim arguitur à
parte negatiua, nẽpènempe quòd à detractione non differat. Ait enim lib. Etymol. Isidô. susurronem de sono locutionis appellari: quia non in facie alicuius, sed in aure loquitur detrahendo: vbi susurrare idem esse censet quod detrahere. Et Leuit. 19. Non eris criminator nec susurro in populis. Et Eccles. 23. vt suprà citatum est, Susurro & bilinguis maledictus erit: criminator autem & bilinguis idem esse apparet quod detractor. ¶ Secundò argui
Argumen. 2.
tur, quod quanuis susurratio à detractione differat, non tamen sit grauior: peccata enim oris à maledictione malitiam cōtrahuntcontrahunt: detractor autem mala simpliciter de proximo spargit: cùm tamen susurrones satis habeant illa quæ apparentiam mali habent inculcare. ¶ Tertiò. Qui detrahit fratri suo, vt habe
Argumen. 3.
tur Iacob. 4. detrahit legi atq;atque adeò legislatori Deo. Vnde maiorem cōtrahitcontrahit grauitatem | quàm sit in susurratione. ¶ In contrarium autem est illud Eccles. 5. Denotatio pessima super bilinguem: susurratori autẽautem odium, & inimicitia, & contumelia. Vbi peiores effectus tribuuntur susurrationi, quàm detractioni.
AD quæstionem duabus conclusionibus respondetur. Prior. Susurratio etsi tam
Prima conclusio.
forma quàm materia cum detractione conueniat, fine tamen differt. Etenim tam susurro quàm detractor mala in proximum obloquitur, idq̃ueidque clanculò, inq̃ueinque eius absentia: quare vtrunque à contumelia differt. Atque hac ratione promiscuè apud Doctores ambo quandoq;quandoque vsurpantur verba. Vnde super illud Ecclesiast. 5. Non appellêris susurro, ait Glossa, id est, detra
Glossa.
ctor. Attamen si verborum etymologiam consulas, detractio idem est, vt suprà diximus, quod famæ subtractio & diminutio. Susurratio autem solùm denotat clanculariam, atque adeò vitiosam loquutionem.
Ob idq̃ueidque forsan ex vsus accommodatione illam significat oblocutionem, qua quis cōtenditcontendit non tam famæ detrahere, quàm amicitias dissoluere: & ideo differt fine. Quapropter etsi tam susurro quàm detractor mala in genere de altero loquantur, tamen in specie detractor illa disseminat quæ verè sint mala culpæ. Nempe quibus fama commaculetur. Susurro autẽautem satis ducit illa proferre, quæ possint audientis animum ab alterius amicitia diuellere: etiam si sit bonum, dummodò vel malum appareat vel audienti displiceat. Vt si apud prodigum de eius amico susurret quòd sit pecuniarum tenax: & apud festiuũfestiuum & dissolutũdissolutum obmumuret alterum esse nimis compositum ac modestũmodestum. Discrimen hoc primum patet ex glossa su
per illud ad Roman. 1. susurrones, detractores. quæ ait susurrones inter amicos discordiam seminare: detractores verò aliorum bona negare aut minuere. Et Prouerbi. 26. Susurrone subtracto iurgia conquiescunt. Et Ecclesiast. 28. Vir peccator (& est de susurrone ac bilingui sermo) conturbabit amicos & in medio pacem habentium immittet inimicitiam. Quanuis & hoc etiam suprà detractori tribuimus: eidemq́;eidemque idem tribuit ad Gelantium Hieronym. Quòd si nos in
Scrupulus.
terroges, vtrùm cùm multæ sint amicitiarũamicitiarum species secundùm Philosoph. 9. Ethico. alia scilicet quæ fundatur super bono honesto, & alia super vtili, atque alia super delectabili, sint etiam diuersæ susurrationis species.
Respondetur negatiuè. Susurro enim tan
Solutio.
tùm contendit amicitias dissociare in genere. Tametsi dum alium scopum per illam viam attingere contendit, tunc eius susurratio potest diuersas malignitatis maculas contrahere. Vt si quis in aures principis aduersus alium susurret, vt eius suũsuum obtineat: ambitiosus est vel auarus: & si de marito susurret apud vxorem, vt amicitia inter eos sublata, eius potiatur amplexu, erit adulter. Sed hæc extra rem præsentem sunt. ¶ Po
Postrema cōclusioconclusio.
sterior conclusio. Susurratio genere suo grauius peccatum est detractione, atque etiam quàm contumelia. Enimuerò vt suprà di
Ratio cōclusionisconclusionis.
ctum est, inde venamur peccatum esse grauius, quòd maius inferat nocumẽtumnocumentum: eoq́;eoque nocumentum maius censetur, quo bonum sublatum est præstantius: amicitia verò præstantius bonum est, quàm fama & honor: ergo & susurratio pacis perturbatrix peior est quàm detractio & contumelia. Probatur autem vltima præmissa tum autoritate Ecclesiast. 6. Amico fideli nulla est comparatio. tum & ratione. Nam bona fama & honor in hoc vtilis est, vt multorum quis amicitiam conciliet, atque adeò per regulam posterioristicam amicitia præstantior est quàm fama. Adde quòd post virtutes, ad fœlicitatem comparandam, vt. 8. Ethicor. ait
Aristot.
Aristote. nihil conducentius est quàm amicorum copia. Sanè cùm non solùm amicorũamicorum omnia sint cōmuniacommunia, verùm oẽsomnes quadātenùsquadamtenus homo vnus. Quare cui legitimi abundant amici, nihil deesse in vita potest.
¶ Sed arguis etiamnum in contrarium. De
Obiectio.
tractor, vt suprà suũsuum est, amicos etiam dissociat, sicut susurro: non ergo differunt fine. Respondetur quòd etsi per detractionẽdetractionem
Solutio.
amicitiæ nonnunquàm euertantur, non est tamen ille detractoris scopus, sed tantùm famāfamam deturpare quæ ad inimicitias viam sternit: finis autem proximus susurronis est easdem inimicitias cōflareconflare: & ideo est turpior. ¶ De hac autem conclusione duo se offerunt minutiora dubia. Primum de hac comparatione qua amicitia famæ & honori præ
Primum dubium.
fertur. Apparet enim fama inde pretiosior, tum quod latiùs extenditur: plures enim sunt quibus studiosus notus est, quàm quibus est amicus: tum etiam quòd est virtuti propinquior. Nam qui moribus præstat, illicò in aliorum notitiam venit: etsi non tam faci|lè in amicitiam: proptereà quòd non omnes sunt virtutis amatores. ¶ Ad hoc in pri
Solutio prioris conclusionis.
mis respondetur, neque famam, neque honorem, neque verò amicitiam, virtutes esse: atque adeò neq;neque spiritualia bona in quibus vera fœlicitas consistit: sunt tamen virtuti agnata. Vnde Arist. 8. Ethicor. Amicitia, in
Aristot.
quit, non est virtus, sed virtuti proxima. Vbi de illa loquitur amicitia quæ hoc nomine verè gaudet, nempè quę ex bono honesto, hoc est ex virtute proficiscitur. Nam quæ de vtili aut delecta bili initur, non est nisi secundũsecundum quid amicitia. Sicuti & bona ipsa, quibus nititur. Et quia amicitia non gignitur ex virtute nisi per eius notitiam, in qua fama consistit, inde fit amicitiam præstantiorem esse ꝗ̈quam
Amicitia pristat famæ.
famam, tanquàm eius finem: nam frustra esset virtutis notitia nisi homines ad studiosi amorem alliceret. Ac proinde in cœlesti beatitudine propterea notitia illa mutua beatorum ad beatitudinem spectat, quod omnes eodem amore cōglutinatconglutinat. ¶ Vnde ad prius
Ad argumẽtumargumentum factũfactum.
in contrarium argumentum negatur latiùs protendi famam, quàm amicitiam: nam quotquot notitiam habent integritatis hominis ac virtutum pręstantiæ, nisi corruptis ipsi sint moribus, ipsum amant. Ac perinde ad posterius negatur propinquiorem esse virtuti formam quàm amicitiam. Imò amicitia germanior illi est: quapropter sicut virtꝰvirtus nihil à fortuna pendet, ita & habere amicos potiùs à virtute nascitur, quàm à fortunæ temeritate. ¶ Alterum dubiolum est de gra
uitate peccati susurrationis. Ad quod facilè respōdeturrespondetur quòd etsi genere suo mortale sit crimen propter nocumenti grauitatem, potest tamen ex leuitate materiæ esse veniale. Vtrùm autem aliquando contingere absq;absque vlla culpa possit, RespōdeturRespondetur primùm quòd susurrare ad dirimendam perniciosam amicitiam, dum modò citra infamationem fiat, virtus est: etiam si nonnulla naturalia vitia hominis commemorentur. Vt si ad dimouendum hominem ab amica dicas esse deformem atq;atque insulsam. &c̃etc. At verò dissociare amicos quorum amicitia in virtute & honesto fundatur, nunquàm esse potest citra peccatum, & quidem mortale si ex amicis contendas facere inimicos: nam si tantùm contendas amouere assiduam familiaritatem, esse potest veniale. ¶ An verò quis pos
Scrupulus.
sit amicitiam aliquorum dissuere non quidem illa intentione vt sint inimici, sed tanquàm mediũmedium vt se loco illius expulsi in amicitiam alterius insinuet: quia videlicet prælatus aut princeps non hunc ad tantam familiaritatem admittet, nisi alter excludatur.
Respondetur primùm quòd alterum infa
Solutio.
mando neutiquàm licet: sed tamen narrando aliqua eius vitia naturalia quæ sunt publica, forsan nullum est peccatũpeccatum: quia vnusquisq;quisque sine vi & fraude potest sibi commodum cuius dignus est procurare. ¶ Quòd
Obiectio.
si arguas, id est verum nisi alter non repellatur à iure suo: Respondetur quòd quando il
Dissolutio.
lud ius ei per iustitiam competit, nefas esset tali iure hominẽhominem expoliare: sed tamen quando gratuitò in amicitia alterius retinetur, non fit ei iniuria.
AD primum igitur argumentum iam re
Ad primum argumentũargumentum .
sponsum est quòd susurro secundùm illam generalem rationem qua male de alio loquitur detractor dicitur: differt tamen fine vt dictum est. Ad illud autem Leuit. 19. respondetur criminatorem vt nomen sonat tam à susurrone quàm à detractore differre. Est enim ille qui aliena crimina præter ius, vel imponit vel denuntiat, vel auget & improperat: licèt hoc etiam detractor aliquando susurroq́;susurroque faciat. Ad aliud verò Eccles. 28. concedimus & susurronem nonnunquàm esse bilinguem: nam duorũduorum amicorũamicorum vtriq;vtrique dicit quod ei displicet. Atq;Atque adeò alteri vnũvnum ac subinde alteri aliud. tamen si & detractor alia sit ratione bilinguis, vt suprà diximus: quia aliud in absentia, aliud in præsentia loquitur. ¶ Ad secundum respondetur quòd
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
quanuis detractor semper quod malum est obloquatur, susurro autem non id semper, sed quod malum alteri apparet, est nihilo minùs susurratio peior: quia peccatorũpeccatorum grauitas non attenditur ex illo materiali obiecto, sed ex fine & effectu qui peior est in susurrone. ¶ Ad tertium deniq;denique respondetur quòd
Ad tertium argumentũargumentum .
qui detrahit homini proptereà censetur detrahere legi, quòd agit contra legem de dilectione proximi. Quapropter & susurro amicitiarum extinctor quia nocentiùs eandem dilectionis legem trāsgrediturtransgreditur, Deum peiùs offendit: qui, vt habetur. 1. IoāIoan. 3. dilectio est. quapropter Prouerb. 6. Sex inquit sunt quæ odit dominus, & septimum (quasi omnium pessimum) detestatur anima eius. Atq;Atque illud septimum ille est qui seminat inter fratres discordiam.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm derisio sit speciale peccatum à præcedentibus distinctum, atatque adeò mortale.
POST hæc & de derisione etiam videre superest, quale quantumq́ue peccatum sit.
Et arguitur primò quòd non
Primum argumentum.
differat à contumelia: nam subsannatio idem esse videtur quod derisio, eademq́ue in contumeliam concidere. idq́;idque & ex materia & ex illato nocumento comperitur. Nemo enim deridetur nisi de aliquo turpi, quod quidem si in faciem ei obiiciatur, contumelia est: si verò clanculum, est vel detractio vel subsannatio. Item nocumentum quod per derisionem infertur aut contra honorem est, & tunc est contumelia: aut contra famam, & tunc erit detractio: aut contra amicitiam, & tunc erit susurrus.
¶ Quòd autem derisio non sit peccatum
mortale arguitur: quia cum derisio ludo fiat, ac sæpe inter amicos, non videtur esse charitati contraria. Adde quòd neque derisio quæ in iniuriam Dei vergit esse apparet mortalis. Nam quicunque in peccatum recidit à quo per Dei gratiam resurrexerat, irrisor est eius: etiam si peccatum illud sit veniale: secundùm illud Isidôri, Irrisor est &
Isidorus.
non pœnitens qui adhuc agit quod pœnitet: & tamen non quicunque relapsus in veniale est veniale. Item & simulator irrisor Dei est: secundùm illud Gregorij, Per stru
Gregorius.
ctionem significatur simulator, qui deridet equum & ascensorem, id est Deum: & tamen non quæcunque recidiuatio neque simulatio est peccatum mortale. ¶ In contrarium est quòd irrisio fit ludo: cætera verò seriò: & ideo peccatũpeccatum hoc ab illis differt. Et Prouerbior. 3. legitur quòd Deus deridet illusores: deridere autem Dei est æternaliter punire: vt testatur illic Psaltes, Qui habitat in cœlis irridebit eos. vnde colligitur esse peccatum genere suo mortale.
AD quæstionem tribus facilimis conclusionibus respondet̃respondetur. Prima est. PeccatũReccatum
derisionis distinguitur à cæteris suprà nominatis. Probatur. Peccata quæ verbis committuntur, ex intentione, vt suprà dictum est, existimantur: ergo diuersa eorum intentio diuersas inter ipsa cōstituitconstituit species. Sicut autem contumeliator honori intendit derogare, & detractor famam diminuere, & susurrator amicitiam extinguere: ita irrisor erubescentiam & pudorem alteri offundere, qui quidem finis ab alijs discriminatur: ergo ab alijs specie secernitur. Differt prætereà, vt dicebamus, quòd cætera seriò: irrisio verò sub ludi forma scōmatascommata sua tegit: vnde & lusus dicitur. Quare irrisio frequentissimè in ironîa versatur: vt si deformem hominem pulchrum appelles: & infimè natum, ingenuum: & elinguem, disertum & elegantem. ¶ Ad sub
DocumentũDocumentum.
sequentium autem conclusionum intellectum præmeditandum est quòd cùm irrisio non sit nisi de aliquo vitio, aut morali aut naturali, prudenter discernendum est an malum illud per se ingens sit & graue, an verò per se paruum: si enim per se magnum sit, non est secundùm naturam suam irrisionis materia: imò eius commemoratio vt seria improperatio natura sua reputatur. quare si in risum & iocum proferatur, hoc fit quia narratur vt paruum. Bifariàm ergo vitium aliquod ceu exile & pusillum risu & lusu profertur: videlicet vel tanquàm paruum & tenue secundùm se, aut respectu personæ quæ parui penditur. ¶ Sit er
Secunda cōclusioconclusio.
go secunda conclusio. Exponere peccatum alienum aut naturalem defectum irrisioni tanquàm paruum, secundùm se non est genere suo mortale, sed veniale, si aliquo inde modo alter pudefiat: nam res esse potest tam exigui momenti, vt nullum sit peccatum. Conclusio est per se
Probatio.
manifesta. Quoniam omne peccatum ratione leuitatis materiæ fieri potest veniale. Dixerim autem genere suo: quoniam si quis vitium non adeò per se magnum alteri illudendo obijciat: sciens irrisionem illum grauissimè laturum, peccatum contra charitatem committit. Vt si honestissimo viro ac religioso quis in facie diceret absque arbitris fuisse puellæ loquutum, vnde ille ingenti rubore suffunderetur, profectò non euaderet à mortali culpa illæsus. ¶ Tertia
Tertia conclusio.
conclusio. Si vitium quodpiam sub risu & ioco in faciem hominis expuatur tanquàm paruum, non quidem per se, quia magnum absolutè æstimatur: sed respectu personæ cui obijcitur, quæ pro vili habetur, & ideo pro nihilo ducitur talis eum vitij denotari, peccatum mortale est: idq́ue | grauius quàm contumelia, tantoq́ue enormius quanto personæ quæ illuditur maior erat habenda reuerentia. Probantur sin
gulæ partes: quoniam magnum vitium alteri in faciem obijcere peccatum est contumeliæ: quod, vt suprà diximus, culpam affert mortalem: quod autem per ironiam vel sub risus schemate proferatur, re vera culpam non minuit: imò eò auget quòd tali irrisione persona adeò denotatur vilis, vt non magni pendatur tale vitium illi impingere. Sicuti nihili æstimatur pueros stultosq́ue homines atque alios abiectæ sortis similium vitiorum nominibus denotare.
Hoc enim rationẽrationem contẽptuscontemptus exauget: quare grauius est crimen quàm si seriò per contumeliācontumeliam talia obijcerentur vitia. ¶ Hinc palàm fit tertium conclusionis membrum quod quantum persona illa maioris erat reuerentię digna, tanto eiusmodi irrisionis scommata grauioris sunt culpæ. Quocircà dum
Primus gradus irrisionis.
in Deum eiusmodi irrisiones euomuntur, aut in fidem & religionem enormissima existunt blasphemiæ crimina. Vnde Isai. 37. Cui exprobrasti, & quem blasphemasti, & super quem exaltasti vocem tuam? Et subditur ad sanctum Israël. Post hanc secun
SecũdusSecundus gradus.
dum locum obtinet irrisio parentum. vnde Prouerbior. 30. Oculum qui subsannat patrem & despicit partum matris suæ effodiāteffodiant eum corui de torrentibus, & comedant eum filij aquilæ. Deinde tertio loco habe
Tertius.
tur derisio iustorũiustorum: nam cùm honor sit virtutis præmium, iusto subsannare est virtutibꝰvirtutibus ipsis & quadantenùs Deo iniuriam irrogare. Quin verò & hæc nonnunquàm ob insignem viri sanctitatem excedere illam potest quæ est in parentes. Et contra hos irrisores legitur Iob. 12. Deridetur iusti simplicitas. Quod quidem derisionis genus nocua est & pestifera: quippe qua homines à virtutum exercitio præ pudore retrahuntur. Vnde Gregorius, Qui in aliorum actibus exo
Gregorius.
riri bona respiciunt, mox ea manu pestiferæ exprobrationis euellunt. ¶ Circa hanc
Scrupulus.
tertiam conclusionem, nam de alijs nullum est dubium, scrupulum ingerit argumentum quòd cum contumelia contra honorem existat: derisio autem contra verecundiam, honor verò præstantius bonum sit verecundia: videtur contumelia grauius crimen quàm derisio. Respondetur nihilo mi
Solutio.
nùs quòd vitiorum grauitas non inde semper sumitur vnde eorum species distinguuntur: secernitur enim derisio à contumelia ex fine diuerso, quę scilicet erubescentiam & pudorem efficit: grauitas tamen eius perpenditur ex maiori contemptu qui est in derisore quàm in contumelioso. Illa enim ratione diximus contumeliam peiorem esse detractione, licèt fama cui per detractionem officitur, pretiosius donum sit quàm honor. Adde quòd irrisio adiunctam semper habet contumeliam: quippe qua in pręsentia irrisi improperatur eius vitium, sed singulari modo. Quòd autẽautem irrisio Dei, aut fidei, aut religionis, aut cuiuscunque virtutis sit nocentissima, inde patet, quòd multi aliâs probatæ virtutis, nempe qui alia vitiorum monstra debellârunt: quoniam à filijs huius sæculi hypocritæ nominantur, atque ideo quòd egregiè viuunt subsannantur, pudefiunt in publico egregijs virtutibus nauare operam. Cuius ideo familiam suam Christus admonitam prouidè curarauit. Primùm Matthæ. 5. vbi singularem beatitudinis gradum illis proposuit quibus homines ob id maledicerẽtmaldicerent, quòd mundum ludibrio haberent, & eius sapientiam stultitiam reputarent, & veluti stulti in mundanorum oculis viuerent. Et Matth. 10. Qui me confessus, inquit, fuerit coram hominibus, confitebor ego eum coram patre meo qui in cœlis est. Et apertiùs Lucæ. 9. Qui me erubuerit, & meos sermones, hunc filius hominis erubescet cùm venerit in maiestate sua, & patris, & sanctorum angelorum.
AD primum igitur argumentũargumentum respōdet̃respondetur
Ad primum argumentũargumentum .
quod subsannatio & irrisio licèt fine cōueniantconueniant pudefaciendi, differunt tamen in modo: quia irrisio solo fit verbo, & cachinnis, & scommatibus potissimùm ironiæ: subsannatio verò gestibꝰgestibus alijs, vt detorto rugatóve naso: vt habet glos. super illud Psal. 2. Qui habitat in cœlis irridebit eos. Aut prolatis labijs, aliísve seu mẽbrorũmembrorum seu rerum figuris ostensis quibus vitium hominis subnotatur. Talis verò differentia speciem non variat: eò quòd gestus illi omnes verborum vice fungũturfunguntur. Differt tamen vtrunque à contumelia sicuti erubescentia à dehonoratione. Est enim erubescentia, vti ait Damas. inhonorationis timor. ¶ Ad aliud eiusdem
argumenti membrum respondetur, quod etsi irrisio non sit nisi de aliquo turpi, quare in materia cum cōtumeliacontumelia & detractione con|uenit: tamen effectu differt. Tria enim sunt
quæ homo virtutũvirtutum vsu apud homines commeretur: scilicet & honoris reuerentia, & fama apud alios, & apud seipsum bonæ conscientiæ gloria, secundùm illud. 2. ad Corin. 1. Gloria nostra hæc est, testimonium conscientiæ nostræ: contumeliosus ergo & detractor turpia dicunt vt honori & famæ officiant: derisor autem & subsannator vt per erubescẽtiamerubescentiam & pudorem gloriam conscientiæ illi alteri adimat. ¶ Ac per hoc respon
Ad tertium membrum.
detur ad tertium membrum. Nempe aliud esse detrimentum derisionis ab alijs: scilicet inquietatio ac turbatio tranquillitatis conscientiæ quæ magnum bonum est, secundùm illud Prouerb. 15. Secura mens quasi iuge conuiuium. Pabulum enim conscientiæ, nempe quo homo animam suam sagînat, cogitatio est virtutum, quibus Dei fauore in eius gratia perstat. ¶ Ad secundum argu
mentum respondetur, quòd etsi ludus de se nihil importet charitati contrarium, respectu illius personæ cum qua lusus initur: potest nihilo minùs ratione materiæ charitati aduersari propter contemptum. ¶ Ad tertium respondetur, quòd neq;neque qui in pec
Ad tertium.
catum recidit etiam mortale, neque hypocrita officiũofficium simulans directè irrisor est Dei: quoniāquoniam potest vel ex infirmitate vel ex ignorantia relabi: sed interpretatiuè talis habetur: quia quandam irrisoris effigiem præ se fert dum quod in pœnitentia promisit non seruat. Adde quòd venialia iterare non est propriè recidere, cùm non sit à gratia Dei casus: sed est dispositio quædāquædam ad casum. ¶ Ad
Ad quartũquartum.
quartum denique respondetur, quòd etsi derisio quatenùs ludũludum importat leuius quidpiam sonet quàm contumelia & detractio, nihilo minùs quia maiorem habet contemptum, inde fit grauior.

QVAESTIO DVOdecima, de Maledictione. Sanct. Thomas. 2. 2. quæst. 76.

ARTICVLVS. I.

ARTICVLVS. I.

Vtrùm cuipiam sit licitum alteri maledicere.
POSTREMA iniuria quæ verbis infertur est maledictio: de qua primùm quęritur, vtrùm sit quoquo pacto licita. Ar
PrimũPrimum argumentum. Paulus.
guitur enim à parte negatiua. Apostolus nanque (in quo Christus, vt. 2. ad Corint. 13. ipse asserit, loquebatur) præcipit ad Roman. 7. dicens: Benedicite, & nolite maledicere. & vt habetur Daniêlis. 3. Omnes tenemur Deum benedicere. Ait enim, Benedicite filij hominum Domino. & tamen ex eodem ore, vt Iacob. Apostolus cap. 3. docet, non potest Dei benedictio & hominis maledictio procedere: ergo nulli licet alterum maledicere. ¶ Secundò arguitur ra
Secundum.
tione. Nam qui maledicit, optare alteri increpareq́ue censetur malum. Quę quidem animi affectio cum charitate pugnat.
Quin verò neque diabolus ipse malitia obstinatissimus licitum apparet vt maledicatur: quippe cùm Ecclesia. 20. legamus, Cùm maledicit impius diabolum, maledicit ipse
Tertium.
animam suam. ¶ Tertiò denique arguitur. Si quempiam maledicere licet, hoc est quia malus est: tamen cùm aliena corda nobis non pateant, hac ratione non apparet licita maledictio. vnde super illud Numer. 23. Quomodò maledicam cui non maledixit Dominus? ait glos. Non potest esse iusta maledicendi causa, vbi peccantis ignoratur affectus. ¶ In contrarium autẽautem existit maledictio illa Deuterono. 27. Maledictus qui non permanet in sermonibꝰsermonibus legis huius. Et Eliseus, vt. 4. Reg. 2. legitur, maledixit pueris sibi illudentibus.
QVanuis vsitatius sit multò, Maledicere alteri, quàm alterũalterum: tamen inter morales philosophos vsus etiam obtinuit vt ad explicandum affectum quem quis in alium exhibet, maledicere, cum casu etiam accusandi copuletur. Ad quæstionem ergo trimẽbritrimembri
Diuisio trimembris.
diuisione præmissa, trina cōclusioneconclusione respondetur. Est enim maledicere idẽidem quod malum dicere: id quod trifariàm contingit. Vno scilicet modo sub forma enũtiationisenuntiationis, vitium alterius referendo: atq;atque hoc quidem nihil ad præsentẽpræsentem quęstionem attinet: sed ad vitium detractionis, aut contumeliæ, aut aliorũaliorum quæ hactenùs explicata sunt. Secundo verò modo maledicere aliquid cōtingitcontingit per | modũmodum causæ aut effectricis aut motricis: qua scilicet alius quispiāquispiam ad agendum mouetur. Atq;Atque hoc idem primùm ac propriè Deo per excellentiāexcellentiam cōpetitcompetit, qui solo verbo condidit vniuersa: secundùm illud Psal. Dixit, & facta sunt. Quapropter Deo benedicere idem est quod bonũbonum impartiri: & maledicere idem quod malũmalum inferre. SecũdũSecundum autem DeũDeum suo quoq;quoque gradu & ordine cōpetitcompetit, etiāetiam hominibus qui imperio suos mouẽtmouent subditos ad aliquid exequendũexequendum, ad quẽquem exprimendũexprimendum affectum instituta sunt verba imperatiui modi. Tertio demũdemum modo dicere expressio quædāquædam est affectus id desiderātisdesiderantis quod verbo exprimit̃exprimitur: cui quidẽquidem affectui verbũverbum inseruit optatiui modi. Et hic propriè modꝰmodus vulgò appellat̃appellatur maledictio aut benedictio: puta boni malíve imp̃catioimprecatio. Ex quo fit quod dicere his duobꝰduobus postremis modis, velleq́;velleque id, qquod dicit̃dicitur secũdũsecundum bonitatẽbonitatem & malitiāmalitiam se consequunt̃consequuntur: nempe vt qualis bonitas aut malitia latet in voluntate dicentis, talis depromat̃depromatur in dicto. ¶ His ergo
Prima cōclusioconclusio.
præhabitis sit prima conclusio. Imperare vt alij malũmalum fiat, optareq́;optareque aut imprecari malũmalum quatenùs malum illi est: nempe quasi illud proposito suo intendẽsintendens peccatum est genere suo mortale. Conclusio manifesta est. Nam malum alteri vel exhibere vel optare charitati apertè repugnat. ¶ Secunda conclusio.
Secunda.
Malum sic imperare, optare, aut imprecari vt rationẽrationem induit boni, licitũlicitum est & quādoq́;quandoque necessarium officium. Probatur. Nonnunꝗ̈Nonnunquam
Probatio.
malum peculiaris personæ vt medium concipit̃concipitur ad assequutionẽassequutionem boni: nam licet malũmalum per se non sit necessariũnecessarium mediũmedium boni finis, èex malitia tamen hominum accidere potest vt sit cōducẽsconducens: tali ergo casu sicut voluntas eiusmodi finis bona est, ita & imperatio & imprecatio illiꝰillius medij, licèt sit personæ incōmodũincommodum. Quapropter tunc eiusmodi affectio non est per se propriè maledictio, sed accidẽtarièaccidentarie: quia tũctunc non per se malum intendit̃intenditur, sed bonũbonum, quẽadmodũquemadmodum mors quāquam qui seipsum defendebat intulit. ¶ Tertia cōclusioconclusio. ImperiũImperium huiusmodi
Tertia conclusio.
& imp̃catioimprecatio mali bifariābifariam potest rationẽrationem boni induere. Vno modo quia rationẽrationem habet iustitię quẽadmodũquemadmodum Deus ac subinde humanꝰhumanus iudex licitè malefactorem maledicit, supplicio eum adiudicādoadiudicando: quẽadmodũquemadmodum & sancta ipsa ecclesia dum anathemate rebelles ꝑcellitpercellit, iure & merito maledicit. Atque hac ratione & prophetæ sæpe maledicũtmaledicunt, malè peccatoribus imp̃cantesimprecantes, diuinæ sese accōmodantesaccommodantes voluntati: vt est illud, CōfundanturConfundantur superbi: quia iniustè iniquitatem fecerũtfecerunt in me. ac totus Psal. 108. CōstitueConstitue super eum peccatorẽpeccatorem, & diabolus stet à dextris eius. & Psalm̃Psalm. 100. In matutino interficiebam omnes peccatores terræ, vt disperirẽtdisperirent de ciuitate dñidomini omnes operantes iniquitatẽiniquitatem. tametsi eiusmodi imprecationes nonnunꝗ̈nonnunquam vim habeant propheticarum pronuntiationum. Secundo modo contingit malum alteri imprecari sub ratione vtilis: qua vtiq;vtique ratione licet ei imprecari qui moribus corruptus est ęgritudinem aliquam, aut aliam calamitatem, qua salubriter castigatus cautiùs resurgat. ¶ Circa has igitur conclusiones id ipsum recolẽdumrecolendum est
DocumentũDocumentum.
quod suprà de alijs verborum iniurijs adnotauimus: nempe ad iudicandum maledictionis culpam perpendendum esse animi propositum. Quapropter cùm parẽtesparentes filijs maledicunt nullum intus habentes mali desiderium, nunquàm est peccatũpeccatum mortale: quanuis cōsuetudoconsuetudo profectò pessima est & hominibus infimæ classis peculiaris. Neq;Neque ad correctionem quicquam conferens, præterquāpræterquam quòd ipse maledicendi impetus sæpe iram in odium concitat atque animum mutat, vt quicquid malorum imprecantur, ferè illis optẽtoptent. Ad hæc demũdemum Diaboli appellatio qui illum cui maledicit̃maledicitur importet, vix à mortali peccato excusari potest. Est em̃enim blasphemię genus & scandalum, sempiternam mortem alicui imprecari. Neque verò quod maledicentem post euomitam maledictionem dicti pœniteat indicium est non præcessisse consensum atque adeò culpam: sed duntaxat est signum impetum illum non tam ex habitu quàm ex passione emanasse. Leuiores autem maledictiones plurimùm sunt venialia peccata. Atqui vt articul. proximo de susurratione dicebamus, ex maledictionis obiecto peccatum ipsum speciem trahit. Qui enim imperat imprecatúrve homicidium, homicida reputatur: & qui imperat furtum, fur: non autem qui imprecatur vt ab alio quis suis spolietur nummis. ¶ Hoc autem adnotandum est discrimen inter maledictionem sub forma imperandi, atque alteram imprecatoriam. Qui enim imprecationis tenore alteri maledicit, si nullam habeat malam intentionem neque scandalum det, nullam committit culpam: qui verò vt malum fiat imperat, licèt nihil habeat sinistræ intẽtionisintentionis sed fictè id faciat, potest incautus causam damni dare: atq;atque adeò tantum cōmitterecommittere peccati quanta fuit cau|telæ negligenti. Vt si quis famulis præcipiat vt nudis gladijs quenquam terrefaciant ex quo aliquid læsionis aut incōmodiincommodi subsequatur. Sed quia scandali meminimus, illud maximè datur ratione personæ maledicentis: prælatus enim aut quæuis grauis persona vix sine scandalo potest male subditis precari. Quòd autem filij parentibus aut inferiores superioribus maledicant, id quidem neq;neque per iocum licet. Esset enim non modò scandalum, sed contumeliæ genus: tanta est reuerentia quæ illis debetur. ¶ Contra tertiam demum conclusionem
existit argumentum quòd personę priuatæ non liceat optare alicui malum tanquātanquam medium ad assequutionem boni: quoniam quod facere non licet, nemo videtur optare alteri posse: nemini autem priuatæ personæ licet illi qui corruptis est moribus damnum dare vt emendetur: ergo neque illud licet ei optare. Respondetur autem perempta
Solutio.
priori præmissa. Nam quanuis mihi non liceat malum alteri inferre, quia non sum minister iustitiæ: licet tamen mihi optare vt Dei permissu penes quem summa potestas est aut publica authoritate malum ei obtingat, quo flagello resipiscat. Neque verò solùm ob spirituale bonum optare vitioso possumus temporale malum, verùm & ad cauendum aliud temporale peius. Enimuerò optare possumus dilapidatori suorum bonorum temporale aliquod incommodum, nè ludo ac lusibus illa decoquat. Quinetiam & mortem alicui optare possumus, licèt nobis constet viāviam perditionis ingressum ire, vt nostræ reipublicæ mala caueantur, paxq́ue & tranquillitas contingat. Potest enim quisque Turcæ mortem, & clades omnes imprecari, vt ab eius tyrannide liberemur. Quin verò & Christianis hostibus qui nos iniustè persequuntur, quando alia non patuisset via, licitum est idipsum optare.
AD primũprimum igitur argumentũargumentum respōdeturrespondetur
Ad primum argumentũargumentum .
sacris illis testimonijs hoc solũsolum conuinci, quod malũmalum quatenus malum est nemini licet imprecari: ac perinde ad secundum responde
Ad secundũsecundum argumentũargumentum .
tur quòd qui malum alteri bono fine & proposito imprecatur, non illi malum simpliciter optat, sed bonum. ¶ Ad tertium respōdeturrespondetur,
Ad tertium argumentũargumentum .
quòd diabolũdiabolum quantum ad eius naturam maledicere non licet: quippe quæ Dei figmentum est. Tametsi propter eius culpam id licitum sit, secũdùmsecundum illud Iob. 3. Maledicant ei qui maledicunt diei. Sensus autem citatæ authoritatis Eccles. 21. est quòd cùm impius diabolo propter eius culpāculpam maledicit, seipsum simili ratione iudicat maledictione dignum. ¶ Ad illud autem postre
Ad postremũpostremum argumentũargumentum .
mo argumento inductum respōdeturrespondetur, quòd ille Balaam meritò renuebat populo Israëlitico maledicere: quippe cui constabat eidem populo Deum benedicere. Secùs autem res habet de peccatoribus quorum culpas, licèt eorum corda non inspiciamus, externis signis atq;atque documẽtisdocumentis perpendimus: & ideo illis possumus in rem suam maledicere.
ARTICVLVS. II.

ARTICVLVS. II.

Vtrùm creaturæ etiam irrationali maledicere liceat.
SVperiori articulo quæ de maledictionibus quæ in hominem iactantur definitum est, alterum de irrationali creatura subiũgitursubiungitur. Arguitur enim
ArgumentũArgumentum partis negatiuæ.
quòd non liceat illam maledicere. Maledictio nanq;nanque aut in pœnam licet, aut ad emendam culpæ: creatura autem irrationalis neq;neque culpæ est capax, neq;neque verò pœnæ: imò nihil in creatura irrationali est nisi natura quæ Dei opificium est, eiusq́ue instinctu appulsuq́;appulsuque agitur: quare qui ei maledicit, in Deum respergit iniuriam. ¶ In contrarium est quod Dominus, vt Matthæ. 20. narratur, ficulneæ maledixit. Et Iob diei natali suo: vt eius habet historia cap. 3.
AD quæstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima quæ cæterarum est
Prima conclusio.
fundamentum. Benedictio ac maledictio per se propriè in solam potest conijci rationalem aut intellectualem creaturam.
Probatur. Benedictio & maledictio in eam
Probatio.
tantùm rem competit cui bonum ac malum ad fœlicitatem seu infœlicitatem pertinens contingere potest: id autem soli creaturæ spirituali aut homini congruit. Nam brutæ animantes quæ suarum actionum dominium non habent, vt libro. 4. quæst. 1. demonstrabamus: neque fœlicitatis capaces sunt propriè aut iustitiæ, neq;neque infœlicitatis & iniuriæ. Consistit enim fœlicitas in assequutione vltimi finis quem creatura per suas actiones intendit: irrationales autem atque inanimæ creaturæ nec fines agnoscunt, neque illuc | quippiam referunt, neque ideo ius propriè ad rem aliquam per se habent: sed quicquid sunt, hominis sunt. ¶ Maior autem dubi
Obiectio.
tatio est de priore pręmissa. Nam etsi irrationalibus creaturis neque bonum neque malum accidat ad fœlicitatem pertinens suam, famescunt tamen, infirmantur, & moriuntur: quæ quidem mala possumus eis imprecari, atq;atque adeò eis maledicere. Ad hoc verùm
Solutio.
tamen respondetur, bona aut mala quæ per benedictionem aut maledictionem imprecamur, non esse illius generis quæ merè sunt naturalia, & generalia Dei concursu lignis ac saxis cōtinguntcontingunt: sed quæ sub speciali prouidentia Dei ad humanam fœlicitatem referuntur: hoc enim imprecatio optatiui modi designat. ¶ Hinc ergo gradus fit ad conclu
Secunda conclusio.
sionem secundam. Benedicere ac maledicere irrationales creaturas, contingit in ordine ad hominem propter quem creatæ sunt: ita vt earũearum maledictio aut benedictio in hominem ipsum refundatur. Probatio est quod
Ratio cōclusionisconclusionis.
earum bonum & malum ad nostram fœlicitatem & infœlicitatem refertur. Tribus autem præcipuè modis relatio eiusmodi consideratur. Primo quidem per modum subuentionis, quatenus scilicet eorum seruitio adiumentoq́;adiumentoque vtimur. Et ideo qui agris sterilitatem imprecaretur, hominibus faceret iniuriam, quibus arua fructus ferunt: & qui armẽtisarmentis aut pecoribus optaret mortem, dñodomino damnũdamnum illud optaret. Quare & in pœnāpœnam delictorũdelictorum nostrorum sterilitates accidere solent, & iumentorum pestes. Atq;Atque hac ratione Dominus Genes. 3. maledixit, dum ait, Maledicta terra in opere tuo: vt scilicet sudore vultus sui victum quæritans pœnas suæ culpæ lueret. Et econuersò Deut. 28. eidẽeidem benedixit: vbi ait, Benedicta horrea tua. ac subinde maledixit dicens, Maledictum horreum tuum. Secundo modo irrationalis creatura homini per modum significationis inseruit. Qua ratione Dominus maledixit ficulneāficulneam, in significationem Iudaicæ sterilitatis. Tertio deniq;denique modo eadẽeadem irrationalis creatura ad nos per modum continentis refertur: vt tempus & locus. Atq;Atque hac ratione Iob maledixit diei natiuitatis suæ. Non quidem male hominibus precando, vt ille facit qui aëris inclementiam in frugum detrimentum desiderat. Peccaret enim tunc: cùm tamen Iob. 1. legatur quod in omnibus illis non peccauit. Et cap. 2. commonuit Deus Sathanam nè animam illius tangeret: sed maledixit illi diei propter amorem potiùs humani generis, ac potissimùm Dei. Nempè propter culpāculpam originalem quāquam suî conceptione cōtraxitcontraxit: & propter calamitates atq;atque ærumnas inde humano generi succrescentes. Atq;Atque ad hunc modum reducitur maledictio Dauîdis. 2. Reg. 1. qua montibus Gelboë male precatus est: nempè vbi clades Saûlis & populi contigit. ¶ Tertia conclu
Tertia conclusio.
sio. Maledicere autem rebus irrationalibus, imò & dæmonibus, vt suprà diximus, quatenus creaturæ Dei sunt, blasphemia est. ¶ Quarta demum: Maledicere eisdem secun
Quarta conclusio.
dùm se consideratis, otiosum ac vanum est, ab subinde illicitum. Conclusio hæc ex prima manifestè colligitur. ¶ Ex his cordatissimus quisq;quisque elicere nouerit quousq;quousque liceat tempestates, æruginem, & locustālocustam, aliaq́;aliaque id genus portenta maledicere. Absit enim tan
ta sacrorum irrisio, quātaquanta fieri inter aliquos rusticos fertur: nempè quòd locusta & bruchus patrono illis ac procuratore, vt fertur, consignatis, in iudicium euocantur, & contestata lite causa vtrinq;vtrinque agitur, ac demum anathematis censura exterminantur: quæ enim res maiori ludibrio digna contingere Christianis potest, ꝗ̈quam cum eiusmodi portentis ac vermiculis & volucribus quę mero naturali instinctu agũturaguntur seriò res agere? Quod ergo in
eiusmodi calamitatibus licet, id tantũtantum est vt diuinũdiuinum auxiliũauxilium aduersus dæmones legitimis exorcismis imploremus, qui in vltionẽvltionem delictorũdelictorum nostrorũnostrorum permitti diuinitùs solẽtsolent eiusmodi incursionibus ac turbinibus nos infestare. Atq;Atque hac fortè ratione licet terminos benedicere. QuāuisQuamuis hoc non sit adeò necessarium: sed satis est Deum pro fructuũfructuum prosperitate exorare. Benedicere autem campanas religionis habet prætextũprætertextum, sicut benedicuntur calices: quanꝗ̈quanquam in his non negauerim quin possit nonnunquàm superstitionis nōnihilnonnihil commisceri. ¶ Argumentorum ergo solutiones per ea quæ dicta sunt liquent.
ARTICVLVS. III.

ARTICVLVS. III.

Vtrùm maledictio, peccatũpeccatum sit genere suo mortale, idem́idemque detractione peius.
POSTREMO quæritur de culpæ maledicentium grauita
te: videtur enim non esse genere suo mortalis: tum quòd August. in homil. de igne Purgatorij inter leues culpas & hanc commemorat: | tum quòd malefacere peius est quàm maledicere: & tamen non quicunq;quicunque malefaciens mortaliter delinquit. Quod autem econtrariò grauius sit peccatum quàm detractio, inde primùm apparet, quòd maledictio ge
ArgumẽArgumen. 2.
nus quoddam blasphemiæ est, vt habetur in glossa super illud canonicæ Iudæ: Quòd cùm Michaêl Archangelus cum diabolo disputans altercaretur de Moysi corpore, non est ausus iudicium inferre blaspemiæ: blasphemia autem grauius peccatum est detractione. Adde quòd maledicens suo imperio causa est mali: qui autem detrahit, solùm id malum significat quod existit: peius autem est causam esse quàm signum. ¶ In contrarium autem vtriusq;vtriusque partis est, quòd nihil à regno excludit nisi mortale peccatum: à quo tamen maledictio excludit, secundùm illud. 1. ad Corinth. 6. Neque maledici, neque rapaces regnum Dei possidebunt.
Quod autem non adæquet detractionis grauitatem ex eo constat quòd maledictio licita esse quandoque potest: detractio verò nunquam.
AD quæstionem quatuor cōclusionibusconclusionibus respondetur. Prima: maledictio secun
Prima conclusio.
dùm genus suum peccatum mortale est. Loquimur enim in proposito de maledictione illa quæ fit intentione mali: nam quæ bono fit proposito non adducitur in quæstionem peccati. Probatur conclusio. Imperare malũmalum
Probatio cōclusionisconclusionis.
alteri infligendũinfligendum, sicuti & illud cuipiācuipiam imprecari, aduersum est genere suo charitati: cuius ingenium est bona dilectis optare: occîdit ergo hoc vitium maledicentis animũanimum. Quo fit vt tanto sit grauius quanto & personam chariùs amare tenemur: aut malũmalum quod illi optamus, perniciosius est ac nocentius. Vnde Leui. 20. Qui maledixerit patri vel matri, morte moriatur. ¶ Secunda cōclusioconclusio. Potest nihi
Secunda conclusio.
lo minùs cōtingerecontingere vt maledictio sit veniale peccatũpeccatum, vel propter exilitatem mali quod imprecamur, vel propter defectum deliberationis: nempè vel quòd ex leui motu, vel lusu, vel fortè ex surreptione verbum ore labitur: verborum enim significatio, atque adeò culpa ex affectu potissimùm pensanda est. ¶ Ex his id quod articulo. 3. diximus, aper
CorollariũCorollarium
tius fit: nempè maledictionis peccatum multiplicis esse speciei. Est enim perinde de illo ac de odio censendũcensendum: vnde si maledictio in genere fiat, nullo in specie explicato malo, vt si quis dicat maledicaris à Deo: tunc committitur generale maledictionis delictum: si verò vt dicebamus, mortem fueris alteri ex animo imprecatus, homicidium mente cōmisisticommisisti. ¶ Tertia conclusio. Maledictio
Tertia conclusio.
quæ simplex exprimit desiderium, genere suo minoris est culpæ quàm detractio.
Probatur ex his quæ suprà dicta sunt. Pri
Ratio cōclusionisconclusionis.
mùm enim detractor, sicuti & contumeliator, malum culpæ dispergit obijcitve aduersus alterum: qui autem simplex est maledictor, non optat alteri nisi malum pœnæ, puta mortem, aut varias calamitates, aut fortè culpam sub ratione pœnæ: culpa verò grauius malum est ac nocentius quàm pœna: est ergo hac ratione detractio, ac subinde reliqua verborum peccata maledictione grauiora. Secundò & id confirma
CōfirmatioConfirmatio.
tur ex proferendi modo. Detractio enim & contumelia ac derisio est enuntiatio assertioq́ue mali: simplex verò maledictio (nil enim modò de imperio loquimur) non est nisi solum desiderium: peior autem est enuntiatio & assertio quàm desiderium: nam desiderans non statim desiderio suo causa est mali, sicuti qui enuntiat causa est infamiæ: fit ergo vt detractio peior sit simplici maledictione. Attamen desiderium internum mali, malitia inficitur sui obiecti. Vnde Chrysosto. super Matthæ. Cùm dixeris ma
Chrysost.
ledic ei, & domum euerte, & omnia perire fac: nihil ab homicîda differs. ¶ Quarta
Quarta conclusio.
conclusio. Maledictio quæ per modum imperij fit, cùm rationem causæ habeat, potest esse detractione grauior: si modò ingentius nocumentum inferat, quàm sit famæ denigratio. Erit autem tunc leuior, dum leuius damnum per ipsam detur. Hæc autem audienda sunt secundùm id quod per se ad rationem horum vitiorum attinet: possunt nanque alia considerari accidentia, quibus prædicta vitia vel incrementum accipiant, vel decrementum. ¶ Vnus tamen scrupu
Scrupulus.
lus reliquus fit circa tertiam conclusionem, qua dictum est simplicem maledictionem eò esse leuioris culpæ quàm detractionem quòd non est causa mali. Arguitur enim contrà. Maledictiones parentum in filios esse sæpe solent efficaces: nam hac ratione sunt extimescendæ. Deus enim nonnunquàm eiusmodi imprecationibus annuit: ac potissimùm sanctorum: vti de Helia legimus. 4. Reg. 1. quòd ob suam maledictionem ignis de cœlo cadens deuorauit vnum, ac subinde alterum quinquagenariũquinquagenarium. Et de Eli|seo, cap. 2. quòd cùm maledixisset pueris nomine Dei, egressi duo vrsi de saltu lacerauerunt quadragintaduos. Respondetur pri
So lutio.
mò quòd dictum Diui Thomæ intelligitur de verbis exterioribus: illa enim non sunt perinde causa sicut verba detractionis per quam proditur secretum peccatum alterius. Secundò intelligitur de maledictione quæ fit mala intentione: illas enim Deus non eo modo exaudit quo iustas imprecationes parentum ac sanctorum. ¶ Ad pri
Ad primum argumentũargumentum .
mum igitur argumentum iam responsum est. Et ad secundum respondetur, quòd glossa illa intelligitur de maledictione qua creatura maledicitur, quatenus creatura est Dei. Et ad postremum, quod concludit ma
Ad vltimũvltimum argumentũargumentum .
ledictionem per modum imperij peiorem esse detractione.
LIBRI E DECEM QVINTI, atque adeò Primi Tomi de Iustitia & Iure Fratris Dominici Soto, FINIS.
Loading...